20.09.2013 Views

q a r T u l i e n a d a l i t e r a t u r a

q a r T u l i e n a d a l i t e r a t u r a

q a r T u l i e n a d a l i t e r a t u r a

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

g a m o c d e b i s e r o v n u l i c e n t r i<br />

maswavleblis biblioTeka<br />

q a r T u l i e n a d a<br />

l i t e r a t u r a<br />

tomi II<br />

qarTuli ena<br />

Tbilisi<br />

2009<br />

1


q a r T u l i e n i s a d a l i t e r a t u r i s j g u f i<br />

redaqtorebi:<br />

elene babunaSvili<br />

mzeqala SaniZe<br />

C ssip gamocdebis erovnuli centri, 2009.<br />

2


S e s a v a l i<br />

`maswavleblis biblioTekis~ II tomSi Tavmoyrilia statiebi, romlebSic<br />

ganxilulia qarTuli enis gramatikis sakiTxebi. dabeWdilia iseTi fundamenturi<br />

gamokvlevebi, rogorebicaa _ akaki SaniZis `naSTebi mesame piris obieqturi<br />

prefiqsis xmarebisa qarTul zmnebSi~ da `gramatikuli subieqti zogierT<br />

gardauval zmnasTan qarTulSi~; arnold Ciqobavas `qarTuli zmnis nakv-<br />

TeulTa dajgufebis principebisaTvis~ da `martivi winadadebis evoluciis<br />

tendenciebi~; aram martirosovis `Tandebuli qarTulSi~, statiebi qarTuli<br />

enis metyvelebis kulturasTan dakavSirebul praqtikul sakiTxebze, kerZod,<br />

elene koSoriZis `kvlav erTi sadavo sakiTxis gamo~; neli cqitiSvilis `erTi<br />

sintaqsuri movlenis Sesaxeb~, lia leJavas `msazRvrelTa rigi araerTgvar<br />

msazRvrelebian SesityvebaSi~ da misT. garda amisa, ibeWdeba qeTevan lomTaTi-<br />

Zis statia, romelic qarTuli enis fonologiuri modelis rRvevis problemebs<br />

exeba.<br />

krebulSi dabeWdilia rogorc lingvisturi gamokvlevebi, ise samecnieropopularuli<br />

statiebi. garda amisa, didi adgili eTmoba publikaciebs, romlebic<br />

sagangebod maswavleblebisaTvis momzadda da sxvadasxva dros gamoqveynda<br />

JurnalebSi: `qarTuli ena da literatura skolaSi~ da `balavari~.<br />

vfiqrobT, es krebuli saTanado daxmarebas gauwevs qarTuli enisa da literaturis<br />

pedagogebs sasertifikacio gamocdisaTvis momzadebaSi da, rac mTavaria,<br />

saswavlo procesis warmarTvaSi.<br />

teqstebis nawili gadmotanilia srulad, nawili ki _ kupiurebiT.<br />

avtorTa stili yvelgan daculia.<br />

gamocdebis erovnuli centri pasuxs ar agebs statiebis avtorTa sadavo<br />

debulebebsa Tu calkeul uzustobebze.<br />

3


naSTebi mesame piris obieqturi prefiqsis xmarebisa xmovnebis win<br />

qarTul zmnebSi 1<br />

4<br />

akaki SaniZe<br />

ukve gamorkveulia, rom obieqturi prefiqsi mesame pirisa qarTulSi moepoveba<br />

mxolod micemiT damatebian zmnebs, e. i. iseT zmnebs, romelnic damatebas micemiT<br />

brunvaSi moiTxoven ara marto awmyoSi, aramed namyo srulSic 2 . gamorkveulia isic,<br />

rom am prefiqss qarTulSi saerTod ramdenime saxe aqvs (h, Á, x, R, s, S, z, J, romel-<br />

Taganac Zvel saliteraturo qarTulSi Cveulebriv mxolod h, s da S gvxvdeba), magram<br />

misi xmareba mxolod TanxmovniT dawyebuli fuZeebiT aris gansazRvruli. raica<br />

Seexeba xmovniT dawyebul fuZeebs, aq obieqturi prefiqsi (Teoriulad h) ikargeba,<br />

rogorc Zvels, ise axal saliteraturo enaSi da agreTve cocxal kiloebSic. magram<br />

xmovnis win marto mesame piris obieqturi prefiqsi rodi ikargeba; ikargeba agreTve<br />

meore piris subieqturi prefiqsic, romelsac iseTive fonetikuri saxeebi aqvs, rogoric<br />

mesame piris obieqtur prefiqss. mxolod aq erTi gamonaklisi moipoveba: esaa<br />

aris zmna, romelsac dRemdisac ki daucavs subieqturi prefiqsis xmareba xmovnis<br />

win meore piris formaSi: var, xar, ari-s. magram es erTi zmna yvelgan da yovelTvis<br />

ganmartoebiT dgas, radganac misi uRleba arc erTi cnobili kilos uRlebis normebs<br />

ar egueba: xmovnis win ara gvaqvs sxva SemTxveva meore piris subieqturi niSnis<br />

Senaxvisa. samagierod SeiZleba mas paralelebi movuZebnoT mesame piris obieqturi<br />

prefiqsis xmarebis SemTxvevebidan xmovnebis win. es paralelebia: xerTvis, xeyav, Sexewie<br />

da SexubaT.<br />

1. xerTvis<br />

qarTulSi ar moipoveba zmnis forma xerTvis, magram moipoveba am formisagan nawarmoebi<br />

saxeli xerTvis-i. ras niSnavs igi? s. o r b e l i a n i s leqsikoniT xerTvisi<br />

aris `zRvaTa da wyalTa saSualo adgili xmeli~. am ganmartebaSi `wyali~ uTuod<br />

mdinaris mniSvnelobiT aris naxmari da, maSasadame, s. orbelianis axsnis dRevandeli<br />

Targamani iqneba: zRvebsa da mdinareebs Soris mdebare xmeli adgili. magram zRvebsa<br />

da mdinareebs Soris mdebare xmeli adgili CvenTvis dRes SeiZleba kunZulic iyos<br />

da naxevar-kunZulic, imisda mixedviT, mTlad aris igi Semofargluli wyliT, Tu<br />

ara. romeli maTgani aqvs sulxans mxedvelobaSi? Tu yuradRebas mivaqcevT im garemoebas,<br />

rom xerTvisi mas miaCnia k u n Z u l i s a da W a l a k i s sinonimad (misi ganmarteba<br />

kunZulisa aseTia: xerTÂsi, Walaki, xolo Walakisa: kunZuli, gina Wala), SeiZleba<br />

vifiqroT, rom mas xerTvisi dRevandel kunZulad esmodes. magram ara! aseTi gageba<br />

iqneboda dRevandel cnebaTa gadatana Zvels droSi da Cveni Sexedulebis moxveva<br />

sulxanis Tavze. Tumca axal qarTulSi gansxvavebuli gvaqvs k u n Z u l i da n a x e -<br />

v a r - k u n Z u l i , magram Zvel qarTulSi aseTi diferenciacia ar unda yofiliyo da<br />

iq erTi da igive sityva (xerTvisi iqneboda igi, kunZuli, Tu Walaki) gamoyenebuli<br />

unda yofiliyo rogorc k u n Z u l i s , ise n a x e v a r - k u n Z u l i s aRsaniSnavad. aseTi<br />

ganurCevloba kunZulisa da naxevar-kunZulisa Zvel qarTulSi gasakviri ar<br />

aris, radganac igi marto Zvel qarTuls rodi axasiaTebs: msgavsive movlenaa arabulSic.<br />

arc Tu Zvel berZnulSia Zalian garCeuli k u n Z u l i da n a x e v a r - k u n Z u -<br />

li. Tumca aq naxevar-kunZulisaTvis specialurad χερσόνησος (anu χεῤῤονησος), ή, moipoveba,<br />

raica qarTulad xmeleT-kunZuls niSnavs, magram mainc νσος, ή, aRniSnavs<br />

ara marto k u n Z u l s sakuTriv, aramed n a x e v a r - k u n Z u l s a c . es cxadad Cans, magaliTad,<br />

peloponesis naxevar-kunZulis saxelwodebidan, raica etimologiurad p e -<br />

1 a . S a n i Z e , Txz., t. II, Tb., 1981 (ibeWdeba mcireodeni SemoklebiT).<br />

2 a. SaniZe, subieqturi prefiqsi meore pirisa da obieqturi prefiqsi mesame pirisa qarTul<br />

zmnebSi, Txz., t. II, Tb., 1981.


lopis kunZuls niSnavs: Πελοπόννησος, ή = Πέλοπος νσος. maSasadame, s u l x a n i s xer-<br />

Tvisis axsnaSi Cven unda davinaxoT rogorc kunZuli, ise naxevar-kunZuli.<br />

d. CubinaSvilis leqsikonis pirvel gamocemaSi (1840 w.) xerTvisi axsnilia<br />

kunZulad (остров, île), raica unda eyrdnobodes sulxan-saba orbelianis ganmartebas,<br />

romelic gagebulia ar ise, rogorc igi TviT s u l x a n s esmoda, aramed<br />

Sig Cadebulia axali mniSvneloba. meore gamocemaSic (1887_90 w.w.) misi qarTuli axsnaa<br />

Walaki, kunZuli, xolo rusuli Targmania перешеек, остров. es перешеек -i cota<br />

ver udgeba iqve moyvanil qarTul axsna-ganmartebas (`Walaki, kunZuli~) da ar vici,<br />

saidan momdinareobs da ras emyareba igi. d. C u b i n a S v i l s am ukanasknel gamocemaSi<br />

adgilic ki mohyavs, sadac xerTvisi unda gvxvdebodes: es yofila `tim. 36~. es<br />

`tim.~ unda iyos albaT `moxila wmidaTa da sxaTa aRmosavleTisa adgilTa timoTesagan<br />

qarTlisa mTavar-episkoposisa~, romelic dabeWda pl. i o s e l i a n m a tfiliss<br />

1852 wels. magram verc am wignis 36 gverdze da verc sazogadod sadme am wignSi me<br />

ver vipove x e r T v i s i . t i m o T e am Tavis `moxilaSi~ Cveulebriv an W a l a k s xmarobs<br />

(23, 20; 24, 4; 31, 1; 103, 17; 123, 9; 123, 20; 124, 3; 125, 9, 12_13; 174, 19; 179, 7, 10, 13, 15,<br />

16_17, 22; 180, 6; 184. 13; 185, 1) an kidev k u n Z u l s (25, 17; 53, 21; 103, 1_2; 116, 5; 121, 5_6;<br />

123, 23). erT adgilas, magaliTad, igi wers: `mier warvediT kunZulsa subuqsa da mier<br />

Walaksa kunZulsa (sic) rodoss~ (125, 15_17) 3 .<br />

xerTvisi rom kunZulia, an naxevar-kunZuli, amis dasamtkiceblad SegviZlia<br />

marTlac davimowmoT Zveli Zeglebi.<br />

xerTvisi kunZulia<br />

a) grigol n o s e l i s erT wignSi, romlis Targmanic or redaqciad aris moRweuli.<br />

erT redaqciaSi x e r T v i s i ikiTxeba, xolo meore redaqciaSi _ W a l a k i :<br />

aramed jer iyo WeSmaritad, raÁTa<br />

ganimzados samefoÁ pirvel da maSinRa<br />

gamoCndes mefÀ. da viTar ganmzada<br />

dambadebelman yovelTaman saunjÀ sameufoÁ,<br />

_ da ars ese qveyanaÁ, zRuaÁ<br />

da xerTvisni. ese caÁ, romeli ars<br />

magrilobel maT zeda, daiunja saunjesa<br />

amas yoveli simdidrÀ (`kacisa<br />

SesaqmisaTÂs~ 4 , Zveli redaqcia, Senaxuli<br />

Satberdis krebulSi, gv. 11 b).<br />

aramed pirvel samTavrosa jer-iyo Semzadeba<br />

da esreTRa Semoyvaneba mefisao.<br />

xolo vinaTgan yovelTa dambadebelman<br />

viTarca sameufoni ezoni esreT ganumzadna<br />

meufed yofadsa mas zRuaÁ da Ãmeli<br />

da caÁ da queyanaÁ da W a l a k n i 5 da<br />

mdinareni da viTarca sarTuli da kamara<br />

modrika maT zeda samyaro ese yovlad<br />

Suenieri da sameufoTa amaT Sina simdidre<br />

pirad-piradi dauunja [`dabadebisaTÂs<br />

kacisa~, axali redaqcia giorgi mTawmidlisa.<br />

wera-kiTxvis saz. muzeumis xelnaweri<br />

#1358 (f. 146); agreTve ##2666 (rv. 13,<br />

gv, 3); 272 (gv. 223) da 120 (gv. 121)].<br />

3 saRvTo werilis qarTul TargmanSi Cveulebriv W a l a k i ixmareba (mcxeTis dabadebaSic,<br />

T. Jordaniaseul xelnawerSic, moskovis gamocemaSic). dab. 10, 5; fsalm. 71, 10; 96, 1 (asea<br />

fsalmunis Zvel xelnawerSic).<br />

k u n Z u l i ukve vefxis tyaosanSia naxmari (d. kariWaSvilis gamoc.[1920] 584, 2 = kakaba-<br />

Zis gamoc. 564, 2 = abulaZis gamoc. 540, 2), saiubileo gamoc. 601, 2.<br />

4 am ZeglSi rom x e r T v i s i gvxvdeba, am garemoebaze Cemi yuradReba miaqcia varl. T o -<br />

furiam.<br />

5 W a l a q n i ase ikiTxeba 1358 nomerSi. 272-sa da 2666-Si ikiTxeba b a l a k n i , xolo 120-Si jer<br />

b a l a k n i yofila da Semdeg bani Warad gadausworebiaT.<br />

5


) timoTe episkoposis wamebaSi 6 vkiTxulobT:<br />

xolo gulis-TqumaÁ saeSmakoÁ daenerga gulsa domentianos mefesa hromisasa, romeli<br />

iyo Semdgomad neron mefisa. ese aRegzna risxviTa didiTa zemo Ãsenebulsa<br />

amas zeda wmidasa iovanes RmrTis-metyuelsa da SuriTa saeSmakoÁTa gandevna igi qalaqiT<br />

efesoÁT da ubrZana, raÁTa daemkÂdros igi Walaksa patmonisasa, romeli ars<br />

erTi S e c v u l T a x e r T v i s T a g a n i 7 . aq moyvanil citataSi sityva `Secvuli~ SeiZleba<br />

ornairad gavigoT: igi unda iyos an daculi samxedro ZalebiT (romaelebi xom<br />

iq pyrobilebs gzavnidnen), an kidev garemoculi, irgvliv Semortymuli wyliT. wamebis<br />

gamomcemeli prof. k. k e k e l i Z e ukanasknel ganmartebas uWers mxars da mec ase<br />

mgonia da, maSasadame, teqstis ukanasknel sityvebSi `romeli ars erTi SecvulTa<br />

xerTvisTagani~ unda igulisxmebodes kunZuli dRevandeli mniSvnelobiT. irgvliv garemoculi<br />

wyliT. magram, Tu ki SeiZleba, rom xerTvisi iyos `Secvuli~ (e. i. kunZuli),<br />

albaT SeiZleba, rom igi iyos agreTve `Seucavic~ (e. i. naxevar-kunZuli). da,<br />

marTlac, aseTi mniSvnelobiTac aris igi naxmari Zvel ZeglebSi.<br />

xerTvisi naxevar-kunZulia<br />

a) evfemiane da aleqsis cxovrebaSi vkiTxulobT:<br />

pova mun navi Ãuamaldi da Sevida mas Sina da hrqua menaveTa maT: warvemarTneT<br />

asureTa, sada-igi ars xerTvisi da xati RmrTisaÁ. da warvides mier da ganvides<br />

lavdikiad da povnes mogzaurni mekarauleni da Seevedra maT da warvida x e r T v i -<br />

s a d asureTisa, sada-igi ars xati RmrTisaÁ 8 . aq asureTis x e r T v i s a d nagulisxmevia<br />

mesopotamia, anu Suamdinare, romelic marTlac naxevar-kunZuls warmoadgens<br />

dijlasa da evfrats Sua. swored mesopotamiaSi mdebareobs urha qalaqi anu edesa,<br />

sadac, gadmocemis Tanaxmad, TiTqo iyo xelT-uqmneli xati, romelzedac saubaria<br />

moyvanil citatSi.<br />

b) wm. miqaelis wamebaSi vkiTxulobT: `miugo monazonman [amirmumlsa] da hrqua:<br />

oTxni kideni oTxTa saxarebaTani da aTormetni nawilni aTormetTa mociqulTani,<br />

romel arian eseni: sindeTi da hindoeTi, nubeTi da afrikeTi, guTeTi da saberZneTi,<br />

burRaneTi da qersoneTi, afxazeTi da xazareTi, delameTi da farRaneTi, _ ese arian<br />

zRÂs-kideni; xolo Tquen, sarkinozni, mpyrobelni xarT erTisa x e r T v i s i s a n i da<br />

umravlÀsni erni queyanisa Tquenisani morwmuneni arian uflisa Cemisa da Sennica<br />

msaxurni warCinebulni mwignobarni da mkurnalni mosavni mÃsnelisa Cemisani~ 9 . moyvanili<br />

adgilidan cxadia, rom x e r T v i s i unda iyos n a x e v a r - k u n Z u l i , ase rom<br />

`Tquen, sarkinozni, mpyrobelni xarT erTisa xerTvisisani~ dRevandel enaze gadmoTargmniT<br />

iqneba: T q v e n , s a r k i n o z e b s (e. i. a r a b e b s ) , g i p y r i a T e r T i n a -<br />

xevar-kunZuli.<br />

g) j u a n S e r s Tavis istoriaSi orjer aqvs naxmari xerTvisi. erT adgilas igi<br />

mogviTxrobs:<br />

(mariam dedof. red.)<br />

ewyunes igini zRuis kidesa mas, romel<br />

ars Walaksa, riyesa xerTÂsssa<br />

(*351, gv. 152).<br />

(ana dedof. red.)<br />

ewyvnes igini zRuis kidesa mas, romel<br />

ars Walaki, riye xerTviSisa (rveuli<br />

i´e, gv. 15).<br />

mariam dedofliseul redaqciaSi ukanaskneli sityva pativs qveS unda vigulisxmoT<br />

6 vin icis, egebis am timoTes wamebas gulisxmobda leqsikologi d . C u b i n a S v i l i romelime<br />

xelnaweris mixedviT, roca igi x e r T v i s i s mniSvnelobis gamorkvevisaTvis romeliRac<br />

Zegls imowmebda.<br />

7 prof. k. k e k e l i Z e , qarTuli hagiografiuli Zeglebi, nawili pirveli, kimeni, t. I,<br />

tfilisi 1918, gv. 105, 13-18.<br />

8 prof. k. k e k e l i Z e , Op. cit., 162, 1-5.<br />

9 iqve., 170, 7-14.<br />

6


da, roca qaragmas gavxsniT da Zvel orTografiasac aRvadgenT, miviRebT: `Walaksa,<br />

riyesa xerTvisisasa~. ana dedofliseul redaqcias misdevs Teimuraz batoniSviliseuli<br />

xelnaweric, magram aq ukanaskneli sityvis formaa ara xerTviSisa, aramed xer-<br />

Tvisisa: `ewyvnes igini zRuis kidesa mas, romel ars Walaki, riye xerTvisisa~ (qar--<br />

Tlis cxovreba, I, peterb. 1849, gv. 129). am adgilma cotaodnad sagonebelSi Caagdo m.<br />

b r o s e , romelmac igi ase gadaTargmna: `Le combat s'engage, au bord de la mer, dans l'ile caillouteuse<br />

de Khertwis~ da Tanac aseTi SeniSvna daurTo 10 . `sityva x e r T v i s i , romlis warmoSoba<br />

me ar vici, sulxanis leqsikonis mixedviT aris `zRvaTa da wyalTa saSuali adgili<br />

xmeli~ da, maSasadame, k u n Z u l i , somx. վղզի. speri, sadac qarTvelebs dauxeviaT,<br />

arc Tu egre axloa zRvasTan, magram, rogorc Cans, vaxtangi daaxlovebia lazikis<br />

napirs. esec kia, rom, mematianis moTxrobis mixedviT, laparaki unda iyos, cxadia,<br />

ara zRvaSi mdebare kunZulze, aramed, ueWvelia, qveynis romelsame nawilze, romelic<br />

ramdenime mimdinare wyals Soris aris moqceuli da romelsac xerTvisi erqmeoda,<br />

rogoric aris amave saxelis mqone cixe iq, sadac sakuTriv mtkvars erTvis mdinare,<br />

romelsac vaxuSti javaxeTis mtkvars uwodebs~. am SeniSvnis meore nawili mxolod imdenad<br />

aris swori, ramdenadac igi sazogadod xerTvisis semantikas exeba. magram b r o -<br />

se cdeba, roca igi, axali qarTulis gavleniT, brZolis asparezs zRvas aSorebs. mar-<br />

Tlac da: sada aqvs j u a n S e r s warmodgenili omi: zRvis napirze, Tu zRvisagan mo-<br />

SorebiT? davukvirdeT mis moTxrobas. vaxtangma ganacxada Turme: `aRvdgeT aqaÁT da<br />

davibanakoT zRuasa somxiTiT kerZo, raÁTa guaqundes Cuen gzaÁ Wirisa da lxinisaÁ~-o.<br />

amis Semdeg Turme `aRiyara laSqari igi garemos qalaqisa da vles xuTisa dRisa savali<br />

somxiTiT kerZo da dadges speriT kerZo 11 (qarT. cxovr., I, 1849, gv. 128). raki amis<br />

Semdeg moTxrobilia, rom `ewyunes igini zRuis kidesa mas, romel ars Walaki, riye<br />

xerTvisisa~ (an `romel ars Walaksa, riyesa xerTvisisasa~), cxadia, juanSeris warmodgeniT,<br />

omi momxdara zRvis pirad, riyeze, magram es zRvis piri Tavisi mdebareobiT<br />

yofila Walaki, e. i. am SemTxvevaSi naxevar-kunZuli, romelic erTi mxriT SesaZloa<br />

mdinariTac iyo Semofargluli. maSasadame, sxvanairad rom vTqvaT, es adgili<br />

yofila x e r T v i s i da SeiZleba, rom saxeladac mas sakuTrad x e r T v i s i erqva. am<br />

SemTxvevaSi ki bunebrivi iqneboda misi xerTviS-ad gadakeTeba Wanur-megrul wesze,<br />

rogorc es ana dedofliseul xelnawerSi ikiTxeba (dasaxelebul midamoebSi xom<br />

Wan-megrelTa tomebi mosaxleobdnen), rom aq ubralo Secdoma ar gvqondes.<br />

d) meore adgilas j u a n S e r i mogviTxrobs:<br />

(mariam dedof. red.)<br />

cnes sparsTa, rameTu damZimda vaxtang,<br />

da moaoÃres tfilisi da armazi<br />

qalaqi; xolo mcxeTa ver daipyres,<br />

garna romeli zRudesa garegniT iyo,<br />

moaoÃres, romeli muxraniT da aragusa<br />

x e r T v i s s a iyo (*397_398, gv. 183).<br />

(ana dedofl. red.)<br />

cnes sparsTa, viTarmed damZimda<br />

vaxtang, moaoÃres tfilisi qalaqi da<br />

armazi qarTli, xolo mcxeTa ver daipyres,<br />

garna romeli zRudesa garegniT<br />

iyvnes, moaoÃrnes, romelni-igi<br />

muxraniT da aragusa xerTvisisa iyo<br />

(rveuli i´À, meoTxe gverdi bolodan).<br />

gamodis, maSasadame, rom sparselebs, j u a n S e r i s azriT, mcxeTisTvis rom vera<br />

daukliaT ra, mouoxrebiaT misi zRudis gareSe adgili `romeli-igi muxraniT da<br />

aragusa x e r T v i s s a iyo~, e. i. muxranidan mokidebuli rac ki mtkvarsa da aragvs<br />

Sua naxevar-kunZulsaviT mdebare adgilebi iyo. m. b r o s e s xerTvisi aq kidev ufro<br />

farTod esmis: misTvis igia `aragvsa, mtkvarsa da qsans Soris mdebare adgili~ 12 . magram<br />

me mgonia, rom xerTvisis sazRvrebi aq mxolod mtkvriT da aragviT unda Semoi-<br />

10 Histoire de la Géorgie, I, gv. 171.<br />

11 mariam dedofliseulsa (*346-347, gv. 149) da agreTve ana dedofliseul redaqciaSic es adgili<br />

cotaodenad Seryvnilia.<br />

12 Histoire de la Géorgie, I, gv. 198, SnS. 4.<br />

7


sazRvros. arsaidan ara Cans, rom j u a n S e r s qsanic hqondes mxedvelobaSi. xerTvisi<br />

misTvis, ueWvelia, or wyals Sua mdebare adgilia. marTalia, am or wyalTagan igi<br />

mxolod aragvs axsenebs, magram cxadia, rom meore mdinared mas mtkvari aqvs nagu-<br />

lisxmevi.<br />

Zveli teqstebis mowmobiT, maSasadame, xerTvisi aRniSnavda rogorc dRevandel<br />

k u n Z u l s , ise agreTve n a x e v a r - k u n Z u l s a c , romelTa diferenciacia maSin arc<br />

arsebobda. miuxedavad amisa, mainc unda vTqvaT, rom xerTvisi Tavdapirvelad unda<br />

yofiliyo naxevar-kunZuli da ara kunZuli, Tanac iseTi naxevar-kunZuli, romelic<br />

ori mdinaris SeerTebiT (an mdinaris zRvasTan SerTviT) aris warmomdgari.<br />

amas is garemoeba gvafiqrebinebs, rom sazogado saxeli xerTvisi sakuTar saxelad<br />

iqca qarTulSi da geografiul nomenklaturaSi amoyo Tavi.<br />

xerTvisi dResac geografiuli saxelia da igi ramdenimejer gvxvdeba. magaliTad,<br />

xuT-versian rukaze, romelic gamocemuli iyo kavkasiis samxedro topografiuli ganyofilebis<br />

mier, am saxelwodebiT (Хертвиси, Хертвисъ) xuTi sofelia aRniSnuli:<br />

1. j a v a x e T S i , iq, sadac mtkvars axalqalaqis wyali erTvis.<br />

2. f o c x o v S i , wurwyabidan 15-iode versis manZilze, CrdiloeTiT.<br />

3. k l a r j e T S i , artanujis aRmosavleTiT, aTiode versis manZilze.<br />

4. a W a r a S i , sadac Woroxs aWaris wyali erTvis (= zeda xerTvisi?).<br />

5. aWaraSive, maWaxelis wyalze (qveda xerTvisi).<br />

magram unda vifiqroT, rom xerTvisi, rogorc geografiuli saxeli, gacilebiT<br />

ufro metia saqarTveloSi, vidre rusul xuT-versian rukazea aRniSnuli. magaliTad<br />

SemiZlia davasaxelo<br />

6. J i n v a n s gaRma mdebare adgili, sadac fSavis aragvs mTiuleTis aragvi uer-<br />

Tdeba da romelsac xerTvisi hqvian. igi dasaxelebul rukaze aRniSnuli ar aris.<br />

Tu yuradRebas mivaqcevT zemore CamoTvlili adgilebis mdebareobas, vnaxavT, rom<br />

yvelani mdinaris pirad imyofebian; metsac vityviT: yvelani SerTul mdinareebs Soris<br />

arian moqceulni; `arian moqceulni~-meTqi, magram ufro swori iqneboda, meTqva: `unda<br />

iyvnen moqceulni~, radganac ueWvelad da danamdvilebiT amis mtkiceba jer-jerobiT<br />

mxolod sami xerTvisis Sesaxeb SemiZlia: aragvisa, mtkvrisa da Woroxisa. erT maTgans<br />

vaxuSti batoniSvili ase niSandobliv agviwers: `sad erTvis mtkvars javaxeTis<br />

mtkvari, am ors mdinares Soris ars xerTvisi: mtkvris aRmosavleTis kidezed<br />

da javaxeTis mtkvris samxriT~ 13 . sxva xerTvisebsac albaT aseTive mdebareoba aqvT,<br />

Tu, rasakvirvelia, romelime maTgani sxva xerTvisidan gadmosaxlebuli xalxis mier<br />

gaSenebuli ar aris da saxelic iqidan, Zveli xerTvisidan, gadmotanili da axalSenis<br />

mdebareobis Seufereblad darqmeuli ar aris. erTi sityviT, xerTviss unda movelodeT<br />

Cveulebriv mxolod iq, sadac mdinare mdinaresve an zRvas erTvis.<br />

erTvis _ ai is zmnis forma, romelTanac etimologiuri kavSiri aqvs xerTviss 14 .<br />

rom es kavSiri udavoa, amas erTTavad isic adasturebs, rom rTva zmnisagan sxva geografiuli<br />

saxelic gvaqvs nawarmoebi, saxeldobr S e r T u l i , romelic sofelia<br />

didisa da patara liaxvis SesarTavTan. oRond S e r T u l i axali formaa, Zvelad ki<br />

igi mravlobiT ricxvSi yofila xmarebuli: S e r T u l n i , S e r T u l T a , rogorc<br />

amas gviCvenebs Semdegi adgili qarTlis cxovrebisa:<br />

(mariam dedofl. red.)<br />

TÂT Tavadi surtani dadga kar-bsa da<br />

8<br />

(ana dedofl. red.)<br />

da TuiT Tavadi surtani dadga karbs<br />

13 ReoRraჶiuli aRwera saqarTveloჲsa batoniSvilis vaxuStis mier, peterburgi, 1842, gv., 96.<br />

14 xerTvisis etimologiuri kavSiri erTvis formasTan gaTvaliswinebuli hqonia i. rostomaSvilsac,<br />

romelsac oRond xani SecdomiT Semoklebuli xevi (scil. Ãevi) hgonia. igi wers: «Хертвис<br />

– слово грузинское. Образовалось оно из двух слов: х сокращенное хеви – река, вода и эртвис (erTvis) –<br />

соединяется. И действительно, Хертвис стоит как раз у соединения р. Топараванки с Курой, на левой стороне первой<br />

и на правой – второй» (Ахалкалакский уезд в археологическом отношении: Сборник материалов, XXV, 115).


merme Camodga S e r T u l T a (*501, gv. 271-<br />

272) 15 .<br />

da merme Camovida S e r T u l T a (rv. k´e,<br />

gv. 5).<br />

am sityvis etimologia, dakavSirebuli soflis geografiul mdebareobasTan, jer<br />

kidev vaxuStis aqvs sworad ganmartebuli, romelic wers: `varians zeiT erTvis liaxvs<br />

aRmosavleTidam patara liaxvi, amis gamo ewoda dabasa amas S e r T u l i ~ - o 16 .<br />

maSasadame, xerTvisi sul sxvanairad nawarmoebi saxeli yofila, vidre mravali<br />

geografiuli saxeli, romelTac boloSi is sufiqsi aqvT: aranisi, birTvisi, bolnisi,<br />

daTvisi, egrisi, Tuxarisi, krwanisi, largvisi, manglisi, marilisi, niCbisi, olTisi,<br />

pankisi, ruisi, sacxenisi, tfilisi, urbnisi, farcxisi, qsovrisi, yinwvisi, yornisi,<br />

ceronisi, wavkisi da sxvani, imitom rom x e r T v i s S i –is daboloebaSi me-3 piris<br />

niSani Sedis (i-s), CamoTvlil saxelebSi ki is naTesaobiTi brunvis niSania. es naTes.<br />

brunva am SemTxvevaSi gamowveulia sazRvruli sityvis mier, romelic Semdeg dakargula<br />

17 , Tumca xSiria iseTi SemTxvevebic, roca msgavs warmoebaSi msazRvrelTan er-<br />

Tad Senaxulia agreTve sazRvrulic: axo [aÃo], (baris aÃo), gori (ifnis gori), Tavi<br />

(rusTavi, wyaros Tavi, xidis Tavi), kari (RarTis kari, xidis kari, taSis kari, lebais<br />

kari), piri (aragvis piri, ruis piri), ubani (vardis ubani), yana (dolis yana), yuri<br />

(lalis yuri), cixe (velis cixe, lastis cixe, mwyeris cixe, turis cixe, uflis cixe),<br />

Ziri (taxtis Ziri, cixis Ziri), wyaro (kodis wyaro), Wala (xevis Wala), xevi [Ãevi]<br />

(kavTis xevi, kisis xevi), xidi [Ãidi] (tinis xidi), juari (cixis juari) da sxv.<br />

egebis gvkiTxon: SeiZleba ki, rom zmnis forma gamoyenebul iqnes qarTulSi saxelad?<br />

_ ratom ara! iqneba Cveni pasuxi. Tavi rom davaneboT iseT zmnis formebs, romlebic<br />

sakuTar saxelad qceula qarTulSi, rogoricaa: RvTisa var, mindi (mindia),<br />

gamixardi, maxare, gamaxela, gindra (=gind ra), mewyina (qalis sax.), kmara (qalis sax.),<br />

minda (qalis sax.), qalunda (=qali unda) 18 , Cven SegviZlia moviyvanoT imisi magali-<br />

Tebic, rom saxelad awmyos TxrobiTis mesame piris forma iyos qceuli imgvaradve,<br />

rogorc xerTvisi; esenia: Rirs-i, ars-i da msgavs-i. am magaliTebSi Rirs-isa da arsis<br />

warmoeba naTelia [Rirs-i = Rirs + i: v-Rir, h-Rir 19 , Rir-s. ars-i = ar-s + i: v-ar,<br />

x-ar, ar-s]. SeiZleba mxolod msgavs’ma Cagvagdos sagonebelSi. am ukanaskneli sityvis<br />

warmoSoba rom gamovarkvioT, igi orad unda gavyoT: ms + gavsi. pirvel nawilSi<br />

TiTqo gvaqvs Sekvecili mas, meoreSi ki _ hgavs zmnis forma. maSasadame, msgavsi miRebuli<br />

unda iyos mas hgavs jgufisagan anisa da haes dakargviT da inis darTviT saxe-<br />

lobiTSi 20 .<br />

raki sakiTxi yovel mxriv aris ganxiluli, exla, maSasadame, SegviZlia davaskv-<br />

naT, rom xerTvisi, romelic Tavdapirvelad unda yofiliyo w y l e b i s S e s a r T a v -<br />

Tan mdebare adgili, Semdeg or wyals Sua mdebare adgili, aqedan mer-<br />

15 Teimuraz batoniSviliseuli xelnaweri mariam dedofliseul redaqcias uWers mxars: `da<br />

TჳT Tavadi sultani dadga karbs da merme Camodga SerTulTa~ (broses gamoc., 131, 10).<br />

16 Op. cit., gv., 250.<br />

17 amis analogiebi moipoveba agreTve megrulSica da svanurSic.<br />

18 qristesa-c amave jgufs unda ekuTvnodes, vinaidan qristesia miRebuli Cans aqedan:<br />

qristesi ars, Tumca SesaZlebeli kia, rom ani aq kninobiTis formisa iyos, rogorc<br />

saxelebSi: gogia, pet-ria, pavlia, Teklia, ninua da sxv.<br />

TiTqo aseTive warmoebisaa araSenda soflis saxeli.<br />

19 vRir, hRir _ es Zveli formebia, romelTa nacvlad axal qarTulSi vRirvar da hRirxar<br />

gvaqvs.<br />

20 saeWvoa, rom msgavs-is winare forma mis-i + hgavs-i iyos da ara mas + hgavs-i. kidev ufro<br />

saeWvoa, rom mani aq aqtiur mimReobaTa formebis analogiiT iyos ganviTarebuli, xolo sani<br />

haes bgerinacvlobas eweodes, e. i., sxvanairad rom gamovxatoT, TiTqo msgavi = m + hgavs-i →<br />

m + sgavs-i.<br />

unda aRniSnul iqnes gansakuTrebiT is garemoeba, rom Zvel qarTulSi ara gvaqvs Sem-<br />

Txveva sanis asimilaciisa ganTan: msgavsi, emsgavsa da sxv. (da ara mzgavsi, emzgavsa da sxva).<br />

9


me naxevar-kunZuli da, ukanasknel, kunZuli, saSualebas gvaZlevs aRvadginoT zmnis<br />

forma mesame subieqtur-obieqturi pirisa awmyos TxrobiTSi mxolobiT ricxvSi: xer-<br />

Tvis. am formis dRevandeli Sesatyvisia erTvis, romelic vnebiTia Tavisi warmoebiT<br />

da romelsac damateba aqvs micemiTSi: erTvis mas. dRevandeli erTvis istoriulad<br />

*herTvis formisagan aris warmoSobili, rogorc amas Tanxmovniani zmnebis uRlebis<br />

normebi gviCvenebs. herTvis-Tan SedarebiT xerTvis-i dialeqturi formaa mxolod: hae<br />

(*herTvis→erTvis) da xani (xerTvis) mesame piris obieqturi niSnebia da erTimeoris<br />

bgerinacvalni.<br />

sakiTxavia: SeiZleba ki qarTulSi sazogadod aseTi dialeqturi forma? gvaqvs ki<br />

raime msgavsi warmoeba kidev, rom mesame piris obieqturi prefiqsi xmovnis win mar-<br />

Tlac Senaxuli iyos xanis saxiT romelsame zmnis formaSi? _ gvaqvs, rogorc gvarwmunebs<br />

Semdegi magaliTebi.<br />

2. xeyav<br />

mcxeTis jvris saydris warwerebSi orjer aris naxmari zmna, romelsac Tema<br />

xmovniT ewyeba da damatebac aqvs micemiTSi: erTia adrnerse vipatosis warweraSi,<br />

xolo meore _ demetre vipatosisaSi. orive vipatosi mTavarangelozebs evedreba: adrnerse<br />

gabriels, demetre ki miqaels. orive vipatosis vedreba mTavarangelozebisadmi<br />

erTnairad aris Sedgenili. gansxvaveba, Tumca mcireodeni, magram metad mniSvnelovani,<br />

moipoveba mxolod zmnis formaSi.<br />

(Crdilo aRmosavleTis sarkmelze)<br />

wmidao gabriel mTavarangelozo,<br />

adr[ne]rses Âpatossa meox eyav.<br />

(samxreT-aRmosavleTis sarkmelze)<br />

wmidao gabriel mTavarangelozo,<br />

demet[r]es Âpatos[s]a m[e]ox xeyav.<br />

arc a. n a t r o S v i l s a 21 da arc e. T a y a i S v i l s 22 , romelTac moyvanili aqvT<br />

warwerebi, aRniSnuli ara aqvT, rom miqael mTavarangelozisadmi mimarTul locvaSi<br />

ikiTxeba meox xeyav da ara meox eyav, rogorc isini kiTxuloben. magram, rom warweraSi<br />

ori xania (meox xeyav) da ara erTi (meox eyav), amas amtkicebs d. e r m a k o v i s<br />

mier gadaRebuli fotografiuli suraTi, romelic amJamad tfilisis universitetis<br />

fotografiul kabinetSia daculi (#18800/793) 23 . amasve amtkicebs igive warwera, moyvanili<br />

b a r T l o m e s numizmatikur-arqeologiuri werilebis bolos darTuls mesame<br />

tabulaze meoTxe nomrad, da agreTve TviT teqstSic dabeWdili, romlis Sesaxebac<br />

igi ambobs: SesaZlebelia, rom ukanasknel striqonebSi iseTive formula iyos, romliTac<br />

Tavdeba marjvena suraTis legenda 24 , magram esec kia, rom me kargad gavarCie<br />

ori x, romlebic aq erTurTs misdeveno. maSasadame, ori xanis arseboba udavoa da<br />

forma meox xeyav damowmebulia werilobiT. aq, marTlac, metad iSviaTi movlena: xanis<br />

saxiT xmovnis win Senaxulia obieqturi prefiqsi mesame pirisa; o b i e q t u r i m e -<br />

samisa da ara subieqturi mesame pirisa, vinaidan meox xeyav _ es brZanebiTis kiloa,<br />

brZanebiTis formas ki subieqturi prefiqsi ar unda. aq gasakvirveli mxolod is<br />

aris, rom igive movlena ar aris dadasturebuli meore analogiur warweraSi, romelic<br />

adrnerse vipatoss ixseniebs. ras niSnavs es? egebis aq ubralo Secdomaa warweris<br />

amomWrelisa da rogorc adrnerses warweraSi, ise demetresaSiac ikiTxebodes<br />

namdvilad meox eyav? swored ase unda dagveyenebina sakiTxi, rom mcxeTis saydris<br />

xeyav formisaTvis ar moipovebodes analogiuri warmoeba imaze adrindelis bolnisis<br />

sionis warwerebSi da Tanac ara erTi, aramed ori.<br />

21 Мцхет и его собор Свэти-цховели, 1901, gv. 19.<br />

22 jvris monastris warwerebi: `saxalxo furceli~, 1914, 8 ivlisi, #32.<br />

23 Semdeg igi Sevida saq. saxelmwifo muzeumis fondSi.<br />

24 marjvena mxares imave tabulaze b a r T l o m e s mohyavs adrnerse vipatosis vedreba gabriel<br />

mTavarangelozisadmi.<br />

10


3. Sexewie<br />

bolnisis sionis sakurTxevlis sarkmlis Tavze, garedan, uZvelesi asoebiT gamoy-<br />

vanilia Semdegi warwera, romelSic Caxatulia wreSemovlebuli jvari.<br />

qriste, daviT ep[isk]opo[s]i krebuliTurT<br />

da amas eklesiasa Sina Senda mimarT TaÂyanismcemelni<br />

Seiwyalen da m[S] ⎡ r⎤ om´⎡ e⎤ lTa amas ekle[si]´⎡ a⎤ sa<br />

⎡ Si⎤ na ⎡ S⎤ ´exewie ii<br />

es warwera pirvelad gamoaqveyna brosem barTlomes mier misTvis gagzavnil werilSi.<br />

magram zogi ram iq ver aris garCeuli. warwera nawilobriv dazianebulia da<br />

zogs Cem mier amokiTxul sityvasac ganmarteba unda.<br />

TaÂyanismcemelni. es sityva kargad ikiTxeba. es Zveli da sayuradRebo formaa, sadac<br />

vinisagan warmoSobili  (Tav_yanis_mcemeli→TaÂyanismcemeli) jer kidev Tavis<br />

adgilzea da ar gadasula yars Semdeg. pirvandeli vini damowmebulia, magaliTad,<br />

Temestias warweraSi mcxeTis jvris eklesiis dedaTa sayoflis karze, SigniT mxares,<br />

sadac ikiTxeba: Tavyanisacemelad dedaTa.<br />

mSromelTa. aq pirveli aso mxolod nawilobriv Cans. meore aso srulebiT aRar<br />

aris, mesamisa isev nawilia Senaxuli, meoTxe da mexuTe kargad irCeva, meeqvsisa cotaRaa<br />

darCenili, sami ukanaskneli ki srulad aris daculi. Cemi azriT, aq unda<br />

ikiTxebodes mSromelTa. Tumca amaSi mTlad darwmunebulic ara var da cota eWvi<br />

kidev rCeba, magram kidev ufro saeWvoa mdgomelTa da sul ar udgeba mlocvelTa.<br />

b a r T l o m e s gadmowerilis mixedviT b r o s e s aq amoukiTxavs mxld mTlTa da, rogorc<br />

franguli Targmanidan Cans, igi ase gaugia: mxolod marTalTa, magram aseTi<br />

ram sul mTlad uadgiloa.<br />

Sexewie. am sityvaSi Sini cota dazianebulia, xans TavSi amotexili aqvs, magram<br />

Zalian kargad Cans da araviTar eWvs ar badebs. raica Seexeba wils, mas aRaraferi<br />

SehrCenia Tavis garda, romelic, konteqsti rom ara, taris Tavadac SegveZlo migve-<br />

Ro. am sityvis Tanxmovnebi Sxw rom kargad aris wakiTxuli, amas, erTi mxriT, b a r -<br />

T l o m e s wanakiTxic amtkicebs: mas ver gaurkvevia sityvis forma da Seexvwe[bian]<br />

daunaxavs.<br />

ii. warweris bolos rom ori ini zis, amis Sesaxeb ki ra mogaxsenoT. aq mosalodnelia<br />

an qronikoni, an kidev amÀn, ufro ki ukanaskneli. kaci ifiqrebda, rom aq swored<br />

es sityvaa gamoyvanili isofsefiurad, rogorc es berZnebsa da koptebs sCvevia-<br />

To 25 , magram am SemTxvevaSi ii gvaZlevs an ass (10X10), an ocs (10 + 10) da ara gamodis<br />

ra, vinaidan amÀn sityvis asoebis ricxvebi Seadgens oTxmocdacxramets (1 + 40 + 8 +<br />

50 = 99) da erTi gvaklia, xolo, Tu amin’ad wavikiTxavT, raica metad saeWvo gamoTqmaa<br />

VI_VII saukunisaTvis, maSin erTiT mets miviRebT (1 + 40 + 10 + 50 = 101) 26 . SeiZleba,<br />

ukanasknel, is azric gamovTqvaT, rom am or ukanasknel asoSi warweris amomWreli<br />

saxeli imalebodes, magram es azri kidev ufro nakleb misaRebia.<br />

ramdenadac saeWvoa am warweris ukanaskneli ii, imdenad ueWvelia da cxadi Sexewie.<br />

aqac brZanebiTis formaa vnebiTi gvaris zmnisa, romelsac fuZe agreTve xmovniT<br />

ewyeba. damateba masac micemiTSi aqvs (`mSromelTa~) da am damatebis aRsaniSnavad<br />

zmnaSi moipoveba obieqturi prefiqsi mesame pirisa xanis saxiT. aq, maSasadame, iseTive<br />

movlenaa, rogorc mcxeTis jvris saydris warweris meox xeyav formaSi, romelzedac<br />

zemoT iyo saubari.<br />

4. SexuabT<br />

imave bolnisis sionis meore warweraSi, romelic moTavsebulia CrdiloeTis karis<br />

Tavze erT grZel striqonad, moTxrobilia karis Sebmis ambavi. warwera daziane-<br />

25 V. Gardthausen, Griechiche Paläographie, Bd. II, Lpz. 1913, gv. 309.<br />

26 amen mogvcemda oTxmocda Teqvsmets (1 + 40 + 5 + 50 = 96).<br />

11


uli yofila jer kidev Du Bois-s dros, romelsac igi gadmouweria da brosesTvis<br />

gadaucia. brosem igi gamoaqveyna am gadmonaweris mixedviT da saWirod aRar dainaxa,<br />

rom barTlomes mier gadmowerilis mixedviTac gamoeca igi meored. warweraSi<br />

ikiTxeba:<br />

[Sewevni]Ta [q] ˜ÀsiTa me farn [---] da azaruxt<br />

Sexua[b]T e[s]e kar[i sa]locvelad s[ul]Ta [CuenTaTÂs].<br />

zmnis forma am warwerisa SexuabT kargad ikiTxeba, miuxedavad imisa, rom bani dazianebulia.<br />

d v i b u a s tabulazedac agre ikiTxeba da teqstSic (gv. 107), sadac mxolod<br />

koreqturuli Secdomaa: JgxoHabT nacvlad am formisa: JgxoKabT maSasadame, wakiTxuli<br />

sworad aris da araviTari eWvi ar aris, rom zmnis formaa SexuabT. es<br />

forma aseT winadadebaSia: me farn [---] da azaruxt SexuabT ese kari. dRevandel enaze<br />

rom gadmovTargmnoT, es iqneba: «me, farn [---]ma da azarxutma SevabiT ese kari» 27 .<br />

Sevabi micemiT damatebiani zmnaa (Sevabi mas igi), romelsac axal qarTulSi ini aqvs<br />

ganviTarebuli boloSi; Zvel saliteraturo qarTulSi es ini saWiro ar iyo. am Zveli<br />

saliteraturo qarTulis normebis mixedviT Sebma zmnis uRleba namyo srulis<br />

TxrobiTi kilos mesame obieqtur pirSi aseTi iqneba: S e v a b , S e a b , S e a b a , S e -<br />

v a b T , S e a b T , S e a b e s . am formebSi Teoriulad yvelgan mesame piris obieqturi<br />

prefiqsi igulisxmeba haes saxiT: *Sevhab, *Sehab, *Sehaba, *SevhabT, *SehabT, *Sehabes.<br />

xmovnis win hae, rasakvirvelia, unda dakarguliyo qarTulis sazogado tendenciis<br />

mixedviT da daikarga kidec, magram romeliRac kiloSi es hae xanad qceula da amis<br />

gamo pirveli piris formas mravlobiT ricxvSi miuRia aseTi saxe: SevxabT. v qar-<br />

TulSi metad moZravi bgeraa, romelic SeiZleba gadaisv-gadmoisvas sxvadasxva fonetikur<br />

garemoebaSi. SevxabT formaSi mas adgili ucvlia xanisaTvis da warmomdgara<br />

SexvabT, romelSic Semdeg es vini ukve umarcvlo unad qceula: SexuabT. vinis umarcvlo<br />

unad qceva gasakviri ar aris, radganac igive movlenaa movals _ movida zmna-<br />

Si, sadac meore pirisaTvis Zvel qarTulSi aseTi formebi moipoveba: moxual (←←<br />

xval), moxued (←moxved), moxÂde (←moxuide←moxvide). maSasadame, bolnisis sionis<br />

warweris SexuabT formaSic Senaxuli gvaqvs obieqturi prefiqsi mesame pirisa xanis<br />

saxiT, romelsac oRond adgili ucvlia da pirveli piris subieqturi prefiqsis win<br />

moqceula.<br />

* * *<br />

zemore ganxiluls oTx zmnis formaSi (xerTvis, xeyav, Sexewie da SexuabT) qar-<br />

Tuls Semounaxavs, maSasadame, naSTebi mesame piris obieqturi prefisis xmarebisa<br />

xmovnebis win. es naSTebi srul analogias warmoadgens ars zmnis meore piris formasTan<br />

mimarTebiT (xar), sadac agreTve Senaxuli gvaqvs naSTi meore piris subieqturi<br />

prefiqsis xmarebisa xmovnis win. es ori prefiqsi _ subieqturi meore pirisa da<br />

obieqturi mesame pirisa _ Tumca sxvadasxva funqcias asrulebs morfologiurad,<br />

magram maT erTsa da imave fonetikur viTarebaSi erTi da igive bgeriTi saxe aqvT.<br />

amitom Tanabar fonetikur pirobebSi erTis xmareba romelime saxiT meoris xmarebasac<br />

gulisxmobs imave saxiT. am garemoebis wyalobiT xar formis gverdiT mosalodneli<br />

iyo da kidevac aRmoCnda analogiuri warmoebani mesame piris obieqturi prefiqsiT<br />

xmovnebis win. ase da amgvarad, yvela es formebi: xar, xerTvis, xeyav, Sexewie da<br />

SexuabT erTimeores mxars uWeren da amJRavneben, rom erTsa da imave dialeqtur<br />

wres, anu kilos ekuTvnian.<br />

27 aq rom karis Sebmazea saubari, aseTi magaliTi sxvac SegviZlia davasaxeloT: mRvimevis eklesiis<br />

karze, romelic amJamad saqarTvelos muzeumSi inaxeba, sweria: ama karisa Sembmelsa<br />

ierusalimis TemiT mosulsa abesaloms lominas Zesa da missa meuRlesa Seundos RmerTma amin:<br />

amin: (Sdr. Г. Церетели, Археологическая экскурсия по Квирилскому ущелью: Материалы по археологии<br />

Кавказа, VII, 94).<br />

12


gramatikuli subieqti zogierT gardauval zmnasTan qarTulSi 1<br />

13<br />

akaki SaniZe<br />

am werilis mizania, gamoarkvios qvemdebaris sakiTxi zogierTi tipis winadadeba-<br />

Si, sakiTxi, romelic sacilobeli gamxdara specialistebs Soris.<br />

roca me 1939 wels pirvelad gamoveci gansaxkomis davalebiT dawerili Cemi saskolo<br />

gramatika, romlis redaqtorebi iyvnen prof. g. axvlediani, prof. v. Tofuria<br />

da damsaxurebuli maswavlebeli f. rurua, saWirod vcani winasityvaobis ukanasknel<br />

abzacSi meTqva Semdegi:<br />

`dasasrul unda aRiniSnos, rom avtors ver miewereba aq warmodgenili gaSuqeba<br />

ramdenime sakiTxisa; aseTebia: zmnaTa dayvana pirian formebamde ($ 120) da amis mixedviT<br />

dapirispireba zmnebisa da saxelzmnebisa ($$ 201. 235). gardamavlobis niSnad qvemdebaris<br />

brunvis dasaxeleba ($$ 183. 184) da gardauval zmnasTan micemiTSi dasmuli<br />

saxelis qvemdebared miCneva ($ 228)~.<br />

wigni ibeWdeboda zafxulSi, roca me saagarakod cixis jvarSi viyavi. erTic vnaxoT,<br />

depeSa momivida ganaTlebis saxalxo komisris giorgi kiknaZisagan, romelic winadadebas<br />

maZlevda winasityvaobis ukanaskneli abzaci, romelic zemoT moviyvane,<br />

sruliad amomeRo. me pasuxad vwerdi depeSiTve, rom saerTod SeiZleba amoRebul iqnes,<br />

magram ramdenime calSi mainc darCes-meTqi. me vvaraudobdi, rom erT asiode<br />

calSi mainc datovebuli iqneboda aRniSnuli abzaci, magram abzaci saerTod amoi-<br />

Res da samagierod aseTi SeniSvna waumZRvares wigns (meore gverdze):<br />

«ganaTlebis saxalxo komisariatisagan»<br />

«winamdebare `qarTuli enis gramatika~ mimdinare wels gamodis pirvelad. Cven moveliT,<br />

rom qarTuli enisa da literaturis praqtikosi maswavleblebi yuradRebiT<br />

gaicnoben mas da mogvawvdian am saxelmZRvanelos Sesaxeb TavianT SeniSvnebsa da mosazrebebs,<br />

romlebic Semdegi gamocemebis dros mxedvelobaSi iqneba miRebuli».<br />

ueWvelia, rom, raki Cemi SeniSvna gauSves, yoveli mkiTxveli me momawerda gramatikuli<br />

sakiTxebis im gagebas, romelic aRniSnul paragrafebSi iyo mocemuli.<br />

ra sakiTxebia es sakiTxebi?<br />

1) pirvel yovlisa es aris sakiTxi imis Sesaxeb, aris Tu ara zmna mxolod piriani<br />

sityva, Tu Sig upiro formebic Sedis, rogoricaa xvna, Tesva, keTeba da sxva? am<br />

sakiTxis Sesaxeb me bevri miweria da aq aRar gavimeoreb. vityvi mxolod, rom, roca<br />

anton I-ma aseTi formebisaTvis SemoiRo termini `saxel-zmna~, man amiT isic aRniSna,<br />

rom sityvebis am jgufs saxelis niSnebic aqvs da zmnisaco. es Sexeduleba sworia<br />

da amaoa cda sawinaaRmdegos damtkicebisa.<br />

2) gardamavlobis Sesaxeb specialuri nakvlevi maqvs, sadac garkveulia misi namdvili<br />

niSani da aq aras gavimeoreb 2 .<br />

am ori sakiTxis sworad gadaWra saskolo gramatikaSi TandaTanobiT gamosworda,<br />

magram darCaA mougvarebeli mesame sakiTxi,<br />

sakiTxi qvemdebaris Sewyobisa zogierT gardauval zmnasTan<br />

am sakiTxis Sesaxeb Cemi saskolo gramatikis pirvel gamocemaSi (1939 w.) Semdegi<br />

cnobaa mocemuli:<br />

«228. qvemdebare micemiTSi. zogierT gardauval zmnas moepoveba orive wyoba: subieqturic<br />

da obieqturic. magaliTad, iTqmis ara marto `movswonvar~, aramed agreTve<br />

1 a. SaniZe, Txz., t. II, Tb., 1981 (ibeWdeba mcireodeni SemoklebiT).<br />

2 zmnaTa gardamavlobis sakiTxisaTvis qarTvelur enebSi, I, saq. ssr mecn. akad. moambe (II, 1942,<br />

#2, gv. 183-189) da II (iqve, #3, gv. 289-295).


`momwons~, ara marto `vaxsovar~, aramed agreTve `maxsovs~ da sxva. aseTive zmnebia:<br />

`vuyvarvar~ da `miyvars~, `vsZulvar~ da `mZuls~, `vundivar~ da `minda~ da sxva.<br />

amisTana zmnebs, saerTod wesis Tanaxmad, qvemdebare saxelobiTSi unda hqonodaT<br />

dayenebuli, magram amJamad eseni, gardamavali zmnebis inversiuli formebis msgavsad,<br />

qvemdebares micemiT brunvaSi warmogvidgenen. magaliTebi: vanos gakveTili axsovs, kakos<br />

koxtaoba moswons, dedas Svili uyvars, maros wasvla unda, katas ZaRli sZuls<br />

da sxv.<br />

marto obieqturi wyoba aqvT zmnebs: mZinavs, mRviZavs, mSia, mwyuria, maqvs, mesmis,<br />

mciva, mcxela da sxva, am zmnebTanac qvemdebare micemiTSia dayenebuli, mag.: bavSvs<br />

sZinavs, qeTos RviZavs, mowafes esmis, maswavlebels aqvs da sxva».<br />

aseTi gaSuqeba sakiTxisa me mcdarad mimaCnia da Sevecade Semdgom gamocemebSi<br />

ramdenadme mainc Semerbilebina araswori gamoTqma da Sememcirebina Secdomebi:<br />

meore gamocemaSi (1941 w.) gamotovebulia `mciva~ da `mcxela~, rogorc yvelaze<br />

ufro aSkara Seusabamo magaliTebi.<br />

mesame gamocemaSi (1946 w. $ 228, gv. 135) wvrili SriftiT aris dabeWdili Semdegi:<br />

`gardamaval zmnaTa inversiul formebSi qvemdebare, rogorc viciT, micemiTSi dgas<br />

($ 221). inversiuli formebis gavleniTY`uyvars~, `moswons~, `sZinavs~, `axsovs~ da<br />

msgavsi agebulebis zmnebTan qvemdebared miaCniaT micemiTSi dasmuli saxeli: `dedas<br />

Svili uyvars~, `bavSvs sZinavs~ da misT~.<br />

meoTxe gamocemisas (1948) gramatika, manamde erTiani, or wignad gaiyo. pirveli Seicavs<br />

fonetikasa da morfologias (V_VI klasis kurss), meore ki _ sintaqss (VII-VIII<br />

klasis kurss). sintaqsi didad gadavamuSave da Sevavse. mas daerTo savarjiSoebi,<br />

romelTa SedgenaSi monawileoba miiRes i. gigineiSvilma, i. imnaiSvilma da l. kvaWa-<br />

Zem. vcade sakiTxis swored dayeneba da gadaWra da saskolo gramatikaSi elementaruli<br />

saxiT Setana, magram ganaTlebis saministroSi mxari ar damiWires da sakiTxi<br />

gaurkveveli darCa. am xnidan moyolebuli `uyvars~ da msgavs gardauval zmnaTa qvemdebaris<br />

Sesaxeb saskolo gramatikaSi sazogadod ar aris saubari.<br />

ra aris gramatikuli subieqti anu qvemdebare? gramatikuli subieqti Semasmenlis<br />

wyvilis calia da misi raoba yovelTvis SemasmenelTan mimarTebiT irkveva. Semasmeneli<br />

ki, rogorc cnobilia, qarTulSi umTavresad zmnis piriani formaa, romelic winadadebis<br />

xerxemals warmoadgens. SemasmenelTan wyvilis calad SeiZleba winadadebis<br />

sxva wevrebic iyos (pird. obieqti da sxv.), magram amJamad Cveni kvlevis sagania<br />

subieqti (qvemdebare).<br />

gramatikuli subieqtis raoba kargad irkveva winadadebaSi, romelSiac Semasmenlad<br />

gardamavali zmnaa mwkrivTa I an II seriaSi. mag., b i Z a - C e m i kurdRels moklavs,<br />

sandrom xe moWra, qalma furi mowvela, biWi kokas gatexs, jibgirma fuli<br />

amomacala da misT. aseT SemasmenelTa qvemdebare igivea, rac realurad moqmedi sagani.<br />

marTlac, roca vTqviT, `qalma furi mowvelao~, amiT garkveviT aRvniSneT, rom<br />

realurad moqmedia qali da ara furi; an kidev: roca gavigoneT `sandrom xe moWrao~,<br />

mivxvdiT, vin aris moqmedi da ra aris samoqmedo: realurad moqmedia sandro, xe ki<br />

misi moqmedebis sagania.<br />

aviRoT igive zmnebi sxva piris formebiT da SevuwyoT nacvalsaxelebi: me kurdReli<br />

movkali, me xe movWeri, me furi movwvele; Sen kurdReli mohkali, Sen xe mos-<br />

Wri, Sen furi moswvele. aRniSnul winadadebebSi realurad moqmedi pirebi icvala,<br />

samoqmedo sagani ki igive darCa.<br />

Tu analizs vuyofT zmnis formebs, SevniSnavT, rom realuri subieqti igivea, rac<br />

zmnis subieqturi piri, romelic subieqturi niSniTaa gamoxatuli: mo-v-kali me, mo-hkali<br />

Sen, mokl-a man (biZa-Cemma); mo-v-Weri me, mo-s-Weri Sen, moWra man (sandrom); mo-vwvele<br />

me, mo-s-wvele Sen, mowvel-a man (qalma). maSasadame, aRniSnul zmnebSi subieqturi<br />

piri an misi fardi saxeli (nacvalsaxeli) realurad moqmedi piria. am SemTxvevaSi<br />

realurad moqmedi piri daemTxva gramatikul subieqts, romelic sxva ara aris<br />

ra, Tu ara subieqturi piri an misi fardi saxeli (nacvalsaxeli).<br />

14


gansakuTrebiT naTlad Cans subieqti winadadebaSi, Tu Semasmeneli gardamavali<br />

zmnaa II seriis romelime mwkrivis mesame piris formiT. magram aris Tu ara realurad<br />

moqmedi piri yovelTvis igive, rac gramatikuli subieqti? ara, yovelTvis ar<br />

aris. marTlac, realurad moqmedi piri rom igive iyos, rac gramatikuli subieqti (anu<br />

qvemdebare), maSin, cxadia, vnebiTi gvaris zmnis formian winadadebaSi subieqtis saki-<br />

Txi sxvagvarad gadawydeboda, vidre dRes Cveulebriv wydeba qarTulisa da sxva enebis<br />

masalis mixedviT; magaliTad, am winadadebaSi `gaiToxna simindebi~ subieqti ar<br />

gveqneboda, radganac realurad moqmedi piri ar Cans, xolo am winadadebaSi `kldeze<br />

gadaCexili cxeni SeWmul iqna turebisagan~ subieqtad `turebisagan~ unda migveCnia.<br />

exla es magaliTi vnaxoT: `soflidan Zma momivida~; realurad moqmedia `Zma~, gramatikuli<br />

subieqtic is aris. magram davuyenoT mas pirispir aseTi winadadeba: `soflidan<br />

werili momivida fostiT~. romelia aq realurad moqmedi piri? werili? magram<br />

werili xom ar dadis! fosta? _ arc fosta dadis. maSasadame, winadadebaSi subieqti<br />

ara gvqonia. aqedan ra gamodis? is, rom `realurad moqmedi piri~ gramatikuli<br />

cneba ar aris, igi sayofacxovrebo sityvaa, romelic zogierT SemTxvevaSi gvSvelis<br />

gramatikuli cnebis dasadgenad, magram amas iqiT ar midis misi SesaZlebloba. amitom<br />

cxadia, sityvebi `realurad moqmedi piri~ sintaqsur cnebas ver mogvcems da<br />

gramatikul terminad ver gamodgeba.<br />

maS ra aris gramatikuli subieqti? sazogadod gramatikuli subieqti (anu qvemdebare)<br />

is saxelia winadadebaSi, romelic fardia subieqturi pirisa, e. i. saxeli, romelic<br />

Seesatyviseba subieqtur pirs. es fardoba (korespondencia) mxolod mesame<br />

pirTan gamoaCens saxelis brunvis formas qarTulSi: Tu Semasmenlad naxmari zmna<br />

gardauvalia, yovelgvari saxeli, masTan saxelobiTis formiT Sewyobili, gramatikuli<br />

subieqti iqneba, sul erTia, zmna erT-piriania Tu or-piriani: sanTeli gaqreba,<br />

sanTeli gaqra, sanTeli gamqrala; sanTeli gauqreba, sanTeli gauqra, sanTeli gahqrobia.<br />

ra saxelic unda SevuwyoT moyvanil zmnas saxelobiTSi, yvela gramatikuli<br />

subieqtis gagebas mogvcems: cecxli gauqreba, TvalSi sinaTle gauqreba, ocneba gauqreba<br />

da misT. specialur literaturaSi gvxvdeba gamoTqma: saxeli marTavs zmnas<br />

pirSi da zmna _ saxels brunvaSio. Seuferebeli gamoTqmaa. zmnisa da saxelis formebi<br />

Seqmnilia saukuneTa ganmavlobaSi. saxeli ki ar marTavs zmnas pirSi, aramed<br />

Cven, molaparakeni, vxmarobT zmnasa da saxels garkveuli wesiT, romelic SemuSavebulia<br />

saukuneobiT, Cven SevuwyobT xolme zmnis formas saxels an saxels zmnis<br />

formas, rogorc es saWirod migvaCnia, mag., Tu gvinda rom `SeWama~ zmnas `mgeli~ subieqtad<br />

SevuwyoT, gveqneba `mgelma SeWama~; da Tu gvinda obieqtad, unda vTqvaT: `mgeli<br />

SeWama~. Tu gvinda, rom `mgelma~ forma iyos winadadebaSi, masTan `SeWma~ zmna<br />

uTuod II seriis formiT unda vixmaroT: `mgelma SeWama~ an `mgelma SeWamos~. ase rom<br />

gamoTqma `saxeli marTavs zmnas pirSio~ da `zmna saxels marTavs brunvaSio~ sruliad<br />

Seuferebelia da odnavadac ar gadmogvcems saqmis namdvil viTarebas.<br />

zemoT vTqviT, rom saxeli, romelic Sewyobilia zmnis subieqtur pirTan, aris<br />

gramatikuli subieqtio, subieqtur pirs ki arkvevs subieqturi niSnebi, romlebsac<br />

meTaurobs v da amis gamo vinis rigi ewodeba (qarT. gram. safuZvlebi, § 239).<br />

subieqtur niSnebs garda, qarT. zmnas moepoveba obieqturi niSnebic, romlebsac<br />

meTaurobs m da ewodeba manis rigi (iqve, § 239). yoveli saxeli, romelic Sewyobilia<br />

obieqtur pirTan, aris gramatikuli obieqti, pirdapiri an iribi (saskolo gramatikis<br />

terminologiiT: gramatikuli damateba, pirdapiri an iribi).<br />

es zogadi debuleba irRveva III seriis mwkrivebSi, sadac gardamaval zmnebSi inversias<br />

aqvs adgili; aq formebi moqmed pirad, e. i. subieqtad gamoxataven im pirs,<br />

romlis obieqturi niSania naxmari Sig, xolo umoqmedo, e. i. obieqtur pirad _ imas,<br />

romlis subieqturi niSniT aris Sig warmodgenili. amitom maTi fardi saxelebic sa-<br />

Tanado kvalifikacias iReben; amis gamoa, rom, magaliTad, es ori winadadeba: `vaxtangs<br />

cxeni daukargavs~ da `vaxtangs cxeni dahkargvia~ erTmaneTisagan imiT gansxvavdebian,<br />

rom `vaxtangi~ erT SemTxvevaSi subieqtad aris warmodgenili da meore<br />

15


SemTxvevaSi _ obieqtad, xolo `cxeni~ pirvel SemTxvevaSi warmodgenilia pirdapir<br />

obieqtad, meoreSi _ subieqtad. maSasadame, inversiis garda, aq gvaqvs konversiac, e. i.<br />

rac pirvel winadadebaSi pirdapiri obieqtia, meoreSi subieqtad aris warmodgenili 3 .<br />

konversiuli viTarebaa maTs saTanado formebs Soris I-sa da II seriaSic:<br />

moqmedebiTi<br />

I vaxtangi cxens dakargavs<br />

II vaxtangma cxeni dakarga<br />

III vaxtangs cxeni daukargavs<br />

vnebiTi<br />

(vaxtangis) cxeni daikargeba<br />

(vaxtangis) cxeni daikarga<br />

vaxtangs cxeni dahkargvia<br />

aqedan cxadia, rom `daukargavs~ aqtivi formebis rigSi dgas, `dahkargvia~ ki _ vnebiTisaSi.<br />

amis mixedviT `vaxtangs~ pirvel SemTxvevaSi subieqtia, meoreSi _ obieqti.<br />

rogorc cnobilia, statikuri vnebiTis sasxviso qcevis formaTa warmoeba (Tu<br />

zmna aviani ar aris) garegnulad emTxveva moqm. gvaris III seriis uzmniswino formaTa<br />

warmoebas, magram ise, rom imisi awmyo amisi I TurmeobiTia, imisi wyvetili _ amisi II<br />

TurmeobiTi, xolo imisi II kavSirebiTi _ amisi III kavSirebiTi. magaliTi:<br />

statikuri vneb.<br />

awmyo uweria<br />

wyvetili ewera<br />

II kavS. eweros<br />

moqmed.<br />

I Turm. uweria<br />

II Turm. ewera<br />

III kavS. eweros<br />

pirveli rigis zmnaTa formebi vnebiTia. amitom mis subieqtur pirTan Sewyobili<br />

saxeli gramatikuli subieqti iqneba, obieqturTan Sewyobili _ obieqti (iribi). frazaSi<br />

`vaxtangs rveulSi leqsi uweria~ gram. subieqtia `leqsi~, iribi obieqtia `vaxtangs~,<br />

xolo am winadadebaSi: `wuxel vaxtangs Turme leqsi uweria~ subieqtia `vaxtangs~,<br />

obieqtia `leqsi~.<br />

statikur zmnebTan Sewyobili saxelebis sintaqsuri kavSiris raobis garkveva SeiZleba<br />

sazogadod did uTanxmoebas ar iwvevdes, magram mainc unda iTqvas, rom maT-<br />

Tan micemiTSi dasmuli saxeli iribi obieqtia, saxelobiTSi dasmuli ki _ subieqti.<br />

magaliTebi (qvemdebare Savad aris dabeWdili): kotes Coxa acvia; gigos qudi hxuravs,<br />

qaTmebs sakenki uyria; Taroze wignebi miwyvia, xelSi saaTi miWiravs, sofels tye akravs,<br />

kurdRels Tvalebi uWyetia, qveS eSala lekuri nabadi, sxvebis nasroli isari<br />

kunZs erWoo da misT.<br />

inversiuli formebi qarTul zmnas marto III seriis formebSi aqvs. arao, gvarwmuneben,<br />

inversiuli zmnebi I seriaSic mogvepovebao da mohyavT magaliTebi: miyvars,<br />

mZuls, maqvs, mZinavs da misT. magram Seefereba ki es saqmis namdvil viTarebas? vnaxoT.<br />

me jer kidev 1920 wels gamosul wignSi vwerdi:<br />

hyavs zmna da misTanani. aris erTi jgufi micemiT damatebiani zmnebisa, romlebSiac<br />

obieqturi prefiqsi mesame pirisa h (_) || s (S) sazogado wesiT ixmareba. es gaxlavs<br />

swored is zmnebi, romlebic prof. n. maris `ZiriTad tabulebSi~ 4 miCneulia<br />

gansakuTrebuli `obieqturi agebulebis~ (объективный строй) mqoneebad da romlebic<br />

TiTqos arsebiTad gansxvavdebodnen danarCeni zmnebisagan, romelTac Tavisi `subieqturi<br />

agebuleba~ (субъективный строй) aqvT gankuTvnili 5 .<br />

n. maris mier miRebuli dayofa qarTuli zmnebisa subieqturebad da obieqturebad<br />

egebis arc cudi iyos qarTuli enis evropelTaTvis Sesaswavlad, magram arsebi-<br />

Tad swori ar aris, radganac aseTi dayofis dros miRebulia ara uRlebis forma-<br />

3 a. S a n i Z e , qarT. gramatikis safuZvlebi, §§ 346-352.<br />

4 Н. Марр, Основные таблицы, tabula XIX da XX.<br />

5 iqve, tabulebi XIII_XVIII.<br />

16


luri mxare, aramed am zmnebis mniSvneloba, gamoxatuli evropis enebis verbal saSualebaTa<br />

SemweobiT, e. i. miRebulia ara TviT qarTuli zmnebis morfologiur-sintaqsuri<br />

saxe, aramed Sesaferis zmnaTa uRlebis wesi ucxo enebSi. ucxo enebze qarTuli<br />

zmnebis Targmnis dros ki Cveulebriv yuradReba eqceva azris sworad gadaRebas,<br />

zmnis realuri mniSvnelobis gadacemas, magaliTad, aqus zmna rusulad Cveulebriv<br />

ase iTargmneba он имеет то, aÃsovs он помнит то, uyuars он любит его, sZuls он ненавидит<br />

его, hrwams он верит в то da sxva misTanani. Targmani, ra Tqma unda, sworia; sworia im<br />

mxriv, rom azri da mniSvneloba qarTuli zmnisa kargad aris gadaRebuli, magram er-<br />

Ti ram mainc ucilobelia: konstruqcia qarTuli zmnisa sxvaa, rusulisa kidev sxva.<br />

marTlac da: qarTulSi rom qvemdebarea, rusulSi is damatebad aris Sebrunebuli<br />

da qarTuli damateba ki rusulSi qvemdebared aris Seqceuli 6 . amgvarad, qarTuli<br />

zmnis gramatikuli buneba rusul TargmanSi daculi ar aris. SeiZleba isec iTargmnos,<br />

rom Taviseburoba qarTuli zmnisa TargmanSiac daculi iyos. aqus то имеется у<br />

него, aÃsovs то помнится ему, uyuars он любим им, sZuls он ненавидим им, hrwams он верится<br />

ему da sxva misTanani. azri winadadebaTa то имеется у него da он имеет то, rasakvirvelia,<br />

erTi da igivea, magram gramatikulad maT Soris didi gansxvavebaa: erTi (то имеется у<br />

него) Seegueba qarTuli enis bunebas, meore ki (он имеет то) evropeizmia.<br />

magram qarTuli zmnebis klasifikaciis dros gamovdiodeT unda ara maTi mniSvnelobidan<br />

evropis enebze (vTqvaT, es enebi arc ki arsebobs qveyanaze), aramed maTi<br />

morfologiur-sintaqsuri struqturidan TviT qarTul enaze. Tu gnebavT, vTargmnoT<br />

kidevac, magram vTargmnoT rogorme ise, rom qarTuli konstruqcia Sebrunebuli ar<br />

darCes TargmanSi da maSin erTsa da imave nacvalsaxelovan nawilaks aRar mivawerT<br />

sxvadasxva funqcias sxvadasxva dros (TiTqos, magaliTad, prefiqsi pirveli pirisa<br />

mani xan subieqtis rols asrulebdes da xan obieqtisas). Tu konstruqcia qarTuli<br />

zmnisa ucvlelad iqna datovebuli, maSin, rasakvirvelia, `loRikuri subieqti~ igive<br />

iqmneba, rac gramatikuli qvemdebare, da agreTve `loRikuri obieqti~ da gramatikuli<br />

damateba sxvadasxva aRar gamova. am SemTxvevaSi ki qarTuli zmnebis mariseburad<br />

dayofa dahkargavs Tavis Zalas da aRar iqneba saWiro arc aseTi dayofis dasabuTeba<br />

7 da aRarc loRikur cnebaTa Semotana gramatikaSi.<br />

relatiuri zmnebis uRlebis dros qarTulSi subieqtsa da obieqts Tanabari yuradReba<br />

eqceva. es morfologiurad. sintaqsurad ki zog zmnaSi subieqtis mniSvneloba<br />

sWarbobs, zogSi ki obieqtisa. hyavs da hbaZavs zmnas Tu SevadarebT, magaliTad,<br />

erTimeores, vnaxavT, rom uRleba maT erTi da igive aqvT, magram hyavs zmnaSi damatebis<br />

mniSvnelobaa ufro Zlieri, hbaZavs zmnaSi ki _ qvemdebarisa. amgvarive urTier-<br />

Tobaa uyuars da uwers zmnas Soris. da Tu rame gansxvavebaa am ukanasknels Soris,<br />

mxolod im mxriv, rom pirvel maTgans erTi damateba aqvs (mas), meore ki ori (mas<br />

wigns); qvemdebare ki orTav erTi da igive aqvs (uyuars i g i , uwers i g i ). gansxvavebaze<br />

Tua saqme, ufro is SegviZlia vTqvaT, rom hyavs, uyuars da misTana zmnebSi iSvia-<br />

Tad ixmareba pirvelisa da meore piris subieqturi formebi 8 , maSin rodesac kombinacia<br />

mesame subieqturi pirisa yvela obieqturTan xSiria da Zalian gavrcelebuli 9 .<br />

qarTuli zmnebi rom TiTqo or jgufad iyofodes _ subieqturi wyobisad da obieqturi<br />

wyobisad, _ amisi dasabuTeba, romelzedac zemoTaa miTiTebuli, Semdegia:<br />

6 qvemdebare-damatebaze rom vubnobT, saxeSi gvaqvs, rasakvirvelia, sintaqsuri qvemdebare da<br />

damateba. radganac gramatikaSi mxolod gramatikul kategoriebze SeiZleba laparaki.<br />

7 И. Кипшидзе, Грамматика мингрельского (иверского) языка (Материалы по яфетическому языкознанию, кн.<br />

VII ) СПБ, 1914, §58, (стр. 051).<br />

8 zogierT zmnas srulebiTac ara aqvs es formebi: hRÂZavs, sZinavs, hmSiin, swyurin da<br />

misTanani.<br />

9 sub. prefiqsi meore pirisa da ob. prefiqsi mesame pirisa qarTul zmnebSi, §34, gv. 68-71 (a. S a -<br />

n i Z e , qarTuli enis struqturisa da istoriis sakiTxebi. 1, 1957, gv. 170-171).<br />

17


`megrul zmnebs, rogorc yvela iafeturebs 10 , ori wyoba aqvT: s u b i e q t u r i da<br />

o b i e q t u r i . am dayofis safuZveli isaa, rom erTsa da imave nacvalsaxelovan nawilakebs,<br />

romelTa SemweobiT xdeba uRleba, SeuZliaT aRniSnon zmnis formebSi ori<br />

sawinaaRmdego kategoria, xan s u b i e q t i (qvemdebare), xan o b i e q t i (damateba).<br />

roca TviTeul subieqtur da obieqtur nawilaks zmnis formebSi aqvs Tavisi pirdapiri<br />

mniSvneloba, asruleben, ase vTqvaT, Tavis pirdapir rols, e. i. pirveli maTganni<br />

gviCveneben subieqts, meoreni ki obieqts, aseT zmnebs wyoba subieqturi aqvT;<br />

xolo roca nawilakebs Soris rolebis gacvla-gamocvla xdeba, e. i. subieqturi nawilakebi<br />

gviCveneben obieqts, obieqturebi ki, piruku, subieqts, aseT zmnebs wyoba obieqturi<br />

aqvT 11 .<br />

TviT n. mari, romlis Teoriasac iziarebda i. yifSiZe, ase asabuTebda qarT. zmna-<br />

Ta or jgufad dayofas: qarTul uRlebas aqvs ori wyoba: subieqturi da obieqturi.<br />

subieqturi wyobiT rom vauRloT, unda aviRoT zmnis fuZe, e. i. Ziri garkveuli<br />

formiT, da mas unda davurToT cnobili nacvalsaxelovani nawilakebi _ subieqturebi,<br />

mx. r-is me-3 pirSi sufiqsi, danarCen pirebSi prefiqsebi; amasTanave mr. ricxvSi<br />

zmnis fuZes 1-sa da me-2 pirSi moerTvis mravlobiTis maCvenebeli T, me-3 pirSi ki<br />

mxolod daboloeba an, en, ed an es, rogorc es ganmartebulia 146_147 paragrafebSi.<br />

obieqturi wyobiT rom vauRloT, zmnis fuZes, romelsac awmyoSi moepoveba subieqturi<br />

sufiqsi me-3 pirisa s, unda daerTos obieqturi prefiqsi m, gu (naTesaob. mi,<br />

gÂ, micem. ma, gua), Tanac zmnis fuZes awmyoSi SeuZlia miiRos mr. ricxvis forma<br />

imiT, rom nacvalsaxelovani s sufiqsis nacvlad miiRebs mr. ricxvis an daboloebas<br />

da es uTuod xdeba im SemTxvevaSi, Tu loRikuri obieqti, saxelobiT brunvaSi dayenebuli,<br />

agreTve mr. ricxvisa: m-rwam-s RmerTi (я верую в бога, Zveli qarTuliT agreTve:<br />

мы веруем в бога), gu-rwam-s RmerTi (мы веруем в бога), magram m-rwam-an RmerT-n-i (я верую,<br />

Zveli qarTuliT agreTve: мы веруем в богов), gu-rwam-an RmerT-n-i (мы веруем в богов); mag.,<br />

loRikuri obieqti mxolobiTSia<br />

m-rwam-s<br />

g-rwam-s<br />

h-rwam-s<br />

m-, gu-rwam-s<br />

g-rwam-s<br />

h-rwam-s<br />

18<br />

loRikuri obieqti mravlobiTSia<br />

m-rwam-an<br />

g-rwam-an<br />

h-rwam-an<br />

m-, gu-rwam-an<br />

g-rwam-an<br />

h-rwam-an<br />

obieqtur prefiqsiani zmna, romelic warmoadgens obieqturi wyobis formas, svams<br />

obieqts (loRikurs), Tu is zmnis mniSvnelobiTaa gamowveuli, saxelob. brunvaSi:<br />

petresa sZinavs (Петр спит), petresa hrwams RmerTi (Петр верует в бога) 12 .<br />

`hyavs~ tipis zmnebTan rom qvemdebare TiTqo micemiTSi dasmuli saxeli iyos, amas<br />

Zvelebic aRniSnavdnen, mag., d. CubinaSvili werda: `nacvalsaxelovani zmnebi moiTxoven<br />

qvemdebares Tavis win micemiT brunvaSi, Tavis Semdeg ki saxels saxelobiT brunvaSi,<br />

mag., lomsa hswyuris wyali (Лев имеет жажду), Tamars uxarian Svilis bedniereba<br />

(Тамара радуется счастъю сына) 13 . samwuxarod, d. CubinaSvili aras ambobs imis Sesaxeb, Tu<br />

ras warmoadgens sintaqsurad meore saxeli, romelic saxelobiT brunvaSia dasmuli.<br />

araferia amaze naTqvami arc s. xundaZis 1904 wels gamosul gramatikaSi, sadac<br />

micemiTi brunvis Sesaxeb ikiTxeba: `micemiTi brunva ixmareba... meore mimoxris zmnebs<br />

Semdeg, rogorc qvemdebare, yvela drosa da kiloSi: bavSvs uyvars, uyvarda, Seuyvar-<br />

10 im dros, roca i. yifSiZis `megruli gramatika~ ibeWdeboda (1914 w.), qarTuli, Wanur-megruli<br />

da svanuri, n. maris mcdari Teoriis Tanaxmad, iafetur enebad iwodeboda.<br />

11 И. Кипшидзе. Грамматика… §58.<br />

12 Н. Марр, Грамматика древнелитературного груз. языка, Л. 1925, §§164, 165, 169.<br />

13 Краткая груз. грамматика, СПБ, 1855, стр. 53.


da, yvarebia, eyvareba; uyvardes, yvareboda, yvarebodes, eyvarebodes, eyvaros; eyvareboda<br />

da sxv~. (gv. 150).<br />

samagierod m. janaSvilis qarT. gramatikaSi (1906, gv. 138) damatebis Sesaxeb naTqvamia:<br />

`damateba aris pirdapiri da ara-pirdapiri. pirdapiri damateba daismis saxelobiT<br />

1-lsa da micemiTs brunvebSi, ara-pirdapiri _ naTesaobiTsa, SemoqmedebiTsa da<br />

zmnizediTs brunvebSi. Seadare:<br />

qvemdeb.<br />

SoTam<br />

petrem<br />

ivanes<br />

vanos<br />

Sesm.<br />

daswera<br />

moiyvana<br />

uswavlia<br />

uyvars<br />

19<br />

damat.<br />

vefxistyaosani<br />

cxeni<br />

gakveTili<br />

mama~<br />

aqedan cxadia, rom janaSvils `uyvars~ zmnasTan saxelobiTSi dasmuli saxeli<br />

(`mama~) pird. damatebad miaCnia.<br />

unda aRiniSnos, rom `hyavs~ tipis zmnaTa konstruqciis iseTi gageba, romelic mocemulia<br />

zemoT moyvanil amonawerSi Cemi wignidan, sxvebsac moepoveba; mag., p. mirianaSvili<br />

werda: `Глаголы vyevar (я у него, я имеюсъ у него) или myavs (он у меня, он имеется у<br />

меня) относятся к категории глаголов, спрягаемых с помощью вспомогательного глагола (я есмь) и во<br />

всех временах имеют подлежащее в именительном и дополнение в дательном падеже, отвечая на<br />

вопроси vis ra? (кому что) Например, mamas vyevar me (я имеюсь у отца); imas hyavs mama (у<br />

него имеется отец); imas aqvs dafa (у него имеется доска); vuyvarvar (я любим им); miyvars (он<br />

любим мною)~ 14 .<br />

p. mirianaSvili ufro Sorsac midis: gardamavali zmnis III seriis formebi mas rusuli<br />

zmnis vnebiTis formebiT aqvs naTargmni: `mas uqia kaci (им хвален человек); imas<br />

eqo kaci (чтобы им был хвален человек), imas eqos kaci (еслы бы им был хвален человек)~ 15 . es,<br />

ra Tqma unda, sworia warmoSobis TvalsazrisiT da ara dRevandeli viTarebis mixedviT.<br />

p. mirianaSvils aRniSnuli Targmnis sistema yvelgan ara aqvs daculi (meore gamocemaSic<br />

ki), mag., `maxsovan они памятны мне~ (gv. 301), magram: `maxsovs я помню его (gv.<br />

140), `vaxsovar он помнит меня~ (gv. 139), `Semimosavs я одел его~ (gv. 303), `miWiravs я<br />

держу~ (gv. 304), `maqvs я имею~ (gv. 153) da sxv.<br />

p. mirianaSvilisebri gageba aqvs e. liozensac, romelmac 1911 wels TbilisSi gamosca<br />

wigni qarTuli zmnis Sesaxeb, sadac ikiTxeba: `mamas uyvars Svili~ Tavisuflad<br />

iTargmneba: Le père aime le fils, aso-asod ki (Littéralement) es fraza amas niSnavso: Au<br />

père à lui amour est le fils~ 16 .<br />

msgavsi Sexeduleba sxvebsac aqvs gamoTqmuli; mag., vandriesi imowmebs finkis<br />

wigns 17 da ambobs, rom qarTulSi moipoveba orgvari mimoxra (deux types de flexion): visurveb<br />

`je désire~ da msurs `désir est à moi~, viyvareb `j'aime~ da miyvars `amour est à moi~ da<br />

sxva 18 . meore tipis zmnebs igi afeqtiurs eZaxis (verbes affectifs).<br />

amgvaradve xsnida `miyvars~ zmnis formebs a. diric:<br />

m-i-yvar-s mir- lieb-(ist) er = ich liebe (ihn)<br />

m-i-yvar-xar mir- lieb-du bist = ich liebe dich<br />

14 П. Мирианашвили, Практический курс груз. языка, Изд. 2-ое, 1914, стр. 292. pirvel gamocemaSic<br />

(1903, gv. 182) Targmani pirdapiria, formula (albaT SecdomiT) _ Sebrunebuli.<br />

15 iqve, gv. 297.<br />

16 E. Liauzin, Matériaux pour servir à l'étude du verbe du géorgien moderne, Tbil., 1911, gv., 9.<br />

17 F.N. Finck, Die Haupttypen des Sprachbaus, Leipzig, 1910.<br />

18 J. Vendryès, Le Language, Paris, 1921, gv., 123.


g-i-yvar-xar dir-lieb-ich bin = du liebst mich da sxv. 19<br />

n. marisa da m. brieris wignSi zmnis formebi mrwams, miyuars da maqus asea naTargmni:<br />

mrwams `je le crois, litt.: `pour moi objet de foi lui~, miyuars `je l'aime~, litt.: ` pour moi objet d'amour<br />

lui~, maqus litt.: `je l'ai~ `à moi objet de possession lui~ 20 .<br />

aRniSnuli tipis zmnebi h. foqts gardauvalTa ricxvSi aqvs moqceuli da zog<br />

maTgans ase Targmnis: miyvars il m'est cher>je l'aime, mZinavs litt. cela me dort> je dors, mtkiva cela<br />

me fait mal, je souffre 21 da sxv.<br />

b. rudenko amgvar zmnebs pirdapirac Targmnida da subieqt-obieqtis Sebrunebi-<br />

Tac: mZuls он мне ненавистен = я ненавижу, myavs он мне имеется = я имею; miyvars он мне люб<br />

= я люблю da misT. 22 .<br />

zemoT moyvanilia amonaweri Cemi wignidan, sadac naTqvamia, rom `hyavs~ tipis zmnebi<br />

rusulad Cveulebriv Sebrunebuli konstruqciiT iTargmnebao; subieqti da obieqti<br />

rom rusuladac Tav-Tavis adgilas darCes, saWiroa sxvagvari xerxi Targmnisa;<br />

unda gvaxsovdes, rom, Tavi rom davaneboT pirTa raodenobis sakiTxs (rusulSi zmna<br />

erTpiriania, qrTulSi _ orpiriani), struqtura rusuli zmnisa sxvaa da qarTulisa<br />

_ sxva. Seubruneblad Targmnisas rusuli zmna mraval SemTxvevaSi formiT ukuqcevi-<br />

Ti (возвратный) iqneba, an vnebiTi (имеется, любим, ненавидим da sxv.), maSin rodesac<br />

zmna saSualia. winadadeba `mamas uyvars Svili~ subieqt-obieqtis Seubruneblad SeiZleba<br />

iTargmnos ase: сын любим отцом, magram ufro axlos iqneba, rom vTqvaT: отцу<br />

любим сын; winadadebas `mowafes wigni aqvs~ ufro axlo gadmogvcems aseTi Targmani:<br />

у ученика есть книга, vidre aseTi: у ученика имеется книга.<br />

sxvaTa Soris, `hyavs~ tipis zmnebSi urevia `moswons~, romelic rusulad ise<br />

iTargmneba, rom subieqt-obieqtis Sebruneba saWiro aRar aris: lizas andro moswons<br />

_ Лизе нравится Андрей. arc erT enaTmecniers ar SeuZlia Tqvas, rom aRniSnul rusul<br />

winadadebaSi qvemdebarea Лизе, xolo Андрей damatebaao. ara, rusuli enis specialisti<br />

ityvis: aq qvemdebarea Андрей, Лизе ki damatebaao.<br />

miuxedavad imisa, rom qarT. winadadeba `lizas andro moswons~ da rusuli ` Лизе<br />

нравится Андрей~ sintaqsuri urTierTobis mixedviT erTnairia, gvarwmuneben: ara, qvemdebareao<br />

`lizas~. daveTanxmoT erT wuTas da vTqvaT, rom winadadebaSi `lizas moswons<br />

andro~ qvemdebarea `lizas~. cxadia, maSin ~lizas~ qvemdebare iqneba agreTve am<br />

winadadebaSic: `lizas moewona andro~ da amaSic `lizas moswonebia andro~. Tu egrea,<br />

maSin `lizas~ iqneba qvemdebare am winadadebebSic:<br />

lizas mosCvenebia andro<br />

lizas Tavs dasdgomia andro<br />

lizas gahqcevia andro<br />

` daswevia `<br />

` Sehxvedria `<br />

` avad gahxdomia `<br />

` mohkvdomia `<br />

` dahsizmrebia `<br />

` gahSorebia `<br />

` dahmdurebia ` da misT.<br />

ai, ra daskvnamdis mivalT, Tu gaviziarebT zemoT moyvanil mtkicebas!<br />

ra iwvevs gaugebrobas? is, rom zmnis forma, romelTanac Sewyobilia saxeli, mor-<br />

19 A. Dirr, Einführung in das Studium der kaukasischen Sprachen, 1928, gv., 78-79.<br />

20 N. Marr et M. Brière, La langue géorgienne, Paris, 1931, gv., 116, 117, 119.<br />

21 Hans Vogt, Esquisse d'une grammaire du géorgien moderne, Oslo, 1936, gv., 195-198.<br />

22 Б. Руденко, Грамматика грузинского языка, М.-Л., 1940, стр. 186-187.<br />

20


fologiurad gagebuli da dafasebulia ara ise, rogorc es saWiroa.<br />

aris erTi garemoeba, romelic xels uwyobs, rom aseTi tipis zmnebTan micemiTi<br />

brunvis forma iyos subieqtad gagebuli: zogi maTgani mxolod obieqturi pirebis<br />

mixedviT icvleba: maqvs, gaqvs, aqvs da Semdgomi; mZinavs, gZinavs, sZinavs da Semdgomi;<br />

mciva, gciva, sciva da Semdgomi. amis gamo forma, warmoSobiT or-piriani, erT-pirianad<br />

aris qceuli. erT-piriani zmnebi ki Cveulebriv subieqturi piris mqoneebia: aris,<br />

zis, wers, xtis, duRs, qris, dneba, Sreba, iRupeba, Savdeba da misT.<br />

saSual zmnebs garda moipoveba rigi vnebiTi gvaris zmnebisa, romlebic ama Tu im<br />

grZnobas gamoxataven, maT Soris miCnevisa da gunebis vnebiTis formebi (qarT. gram.<br />

safuZvlebi §§ 361, 362): mejavreba, mezizReba, mexaliseba, mebilweba (`mas ymasa Tavi<br />

ar misca, Wvretadca ebilweboda~. `vefx. –ty~. 232), memwareba, memeteba, medideba, mem-<br />

Rereba, metireba da misT. saerTo wesis Tanaxmad, aqac qvemdebared unda miviCnioT<br />

saxelobiTSi dasmuli saxeli (Tu ki aseTi zmnas ewyoba, mag., `mekeTa ese TaTbiri~.<br />

`vefx. ty.~ 426), micemiTSi dasmuli saxeli ki iribi obieqtia; mag., `gogras etireba~<br />

(vaJa, V, 217).<br />

gamoTqma `Rori boZs efxaneba~ iseTia, rom qvemdebared saxelobiTSi dayenebuli<br />

`Rori~ migvaCnia. amaze, mgonia, aravin idavebs. magram swored aseTive gamoTqmaa esec:<br />

`biWs Tavi efxaneba~. gansxvaveba maT Soris is aris, rom pirvel winadadebaSi Roris<br />

moqmedeba naTelia, meore winadadebaSi ki Tavi iwvevs fxanis grZnobas biWSi da misi<br />

`moqmedeba~ ise naTeli ar aris, rogorc pirvelSi. romelia mainc qvemdebare? saer-<br />

To wesis mixedviT aqac qvemdebared saxelobiTSi dayenebuli sityva unda miviCnioT,<br />

e. i. `Tavi~, `biWs~ ki iribi obieqti iqneba. `Tavi efxaneba~ sintaqsurad igivea, rac<br />

`Tavi eqaveba~. maSasadame, winadadebaSi: `dRes diliT xelis guli meqaveboda~ qvemdebarea<br />

`xelis guli~, I piri ki iribi obieqtis gagebas gvaZlevs.<br />

Tqmulis Semdeg cxadia, Tu rogor unda miviCnioT sintaqsuri TvalsazrisiT saxelobiTsa<br />

da micemiTSi dasmuli saxelebi Semdeg winadadebebSi: eg Seni ambavi Zalian<br />

mikvirs; ara miSavs ra; maros guli uwuxs; vanos kritika Zalian swyins; wuxel<br />

Tavi mtkioda Zalian; Seni dawinaureba yvelas uxarian, saamisod Zala ar Semwevs da<br />

misT.<br />

gamoTqmulia azri, TiTqo `mZuls~ tipis zmnebSi obieqturi piris niSniT gadmocemuli<br />

iyos realurad moqmedi piri. ai, magaliTad ras vkiTxulobT a. Ciqobavas erT<br />

werilSi:<br />

`gardauval zmnebSi aris erTi jgufi, romelic awmyoSive Sebrunebuli wyobiT<br />

aris warmodgenili; aseTia, magaliTad: maqvs, myavs, mZuls, miyvars, mSia, mwyuria, minda,<br />

msurs. yvelgan obieqtis niSniT (m TavsarTiT) gadmocemulia realuri subieqti,<br />

is piri, romelsac `aqvs~, `hyavs~, `sZuls~, `uyvars~, `hSia~, `swyuria~... xolo subieqtis<br />

niSniT (s bolosarTiT) realuri obieqti (rac aqvT, hyavT, sZulT, uyvarT...)~ 23 .<br />

magram sakiTxavia: saidan Cans, rom wyoba Sebrunebulia? saidan Cans, rom realurad<br />

moqmedi piri am zmnis formebSi pirvelia? es arsaidan ar Cans. is garemoeba, rom es<br />

zmnebi gardauvalia (amas xom a. Ciqobavac adasturebs), imis maCvenebelia, rom maT ar<br />

SeiZleba hqondeT pird. obieqti, romelzedac subieqtis moqmedeba vrceldeba. maSasadame,<br />

roca vTqviT, zmna gardauvaliao, amiT isic vTqviT, rom subieqti aq sxvaze ar<br />

moqmedebs, da, Tu kidev sxva piria warmodgenili formaSi, urTierToba am pirsa da<br />

subieqts Soris ar SeiZleba iyos iseTi, rogorc or-piriani gardamavali zmnis subieqtsa<br />

da obieqts Soris. maSasadame, Tu `miyvars~ gardauvalia, am winadadebaSi: `vanos<br />

uyvars mama~, `mama~ ar SeiZleba iyos pird. obieqti (pird. damateba), rogorc es<br />

m. janaSvils (da masTan erTad bevr sxvas) esmis. maS raRaa is obieqti, romelzedac<br />

a. Ciqobava laparakobs? iribi? aba irib obieqts (a. Ciqobavas mixedviT pirovnebis<br />

obieqts) ra esaqmeba saxelobiTSi?!<br />

23 a. C i q o b a v a , qarT. enis zogadi daxasiaTeba, 057-058 (ganmartebiTi leqsikonis pirvel tom-<br />

Si).<br />

21


gancxadeba imisa, rom `maqvs~, `myavs~, `mZuls~ an misTana zmnebSi obieqturi niSniT<br />

gamoxatuli piri realurad moqmedi piriao, araa dasabuTebuli. mivmarToT magaliTs:<br />

aviRoT `mZuls~, romelic tipiuria grZnobis gamomxatvel zmnebs Soris<br />

(mZuls, miyvars, momwons, msurs, mZags, mezizReba da sxv.). ra moqmedebas gviCvenebs is?<br />

_ mxolod imas, rom viRaca siZulvilis grZnobiT aris Sepyrobili garkveuli piris<br />

an sagnis mimarT: qeTos kote sZuls, qeTos Tevzi sZuls, qeTos Cxubi sZuls da misT.<br />

Cans Tu ara, rom qeTo moqmedebdes an koteze, an Tevzze, an sxva rameze? _ ara, ar<br />

Cans. maS ra urTierTobaa maT Soris? Tu msjelobis gamosavlad qeTos aviRebT, unda<br />

vTqvaT, rom qeTo aris moZule kotesi, Tevzisa Cxubisa da misT. da Tu gamosavlad<br />

kotes, Tevzsa da sxvas aviRebT, gveqneba: kote, Tevzi, Cxubi siZulvilis sagnebia qe-<br />

TosTvis, e. i. es iseTi sagnebia, romlebic siZulvils aRZraven qeToSi. vTqvaT qeTo<br />

sacole iyo kotesi. kotem qeTos nacvlad sxva SeirTo da qeTom amis Semdeg kote<br />

SeiZula. sakiTxavia realurad vin imoqmeda visze, vin gamoiwvia siZulvilis grZnoba?<br />

ra Tqma unda, ara qeTom, aramed kotem, magram es iyo dasawyis periodSi, exla ki,<br />

roca vTqviT, `qeTos kote sZuls~-o, aRiniSna mxolod is, rom kote siZulvilis sagania<br />

qeTosTvis.<br />

SeiZleba Tqmuli sakmarisi ar iyos imis dasamtkiceblad, rom `mZuls~ tipis<br />

zmnebTan realurad moqmedi piri ar SeiZleba iyos micemiTSi dayenebuli saxeli.<br />

amitom saWiroa ufro vrceli ganmarteba.<br />

daviwyoT martivi magaliTidan. `civa~ zmna pir-naklia, ixmareba marto mesame sub.<br />

pirSi, isic raime saxelis Seuwyoblad, e. i. impersonalurad: civa, cioda, ciodes.<br />

raki saxeli ar ewyoba, arc viciT, vin moqmedebs, an ra moqmedebs. amitom, roca mas<br />

or-pirianad gadavakeTebT (mciva, gciva, sciva, gvciva...), moqmedi mainc ar moemateba,<br />

impersonaluri gageba mainc darCeba (subieqturi pirisaTvis), oRond moemateba iribi<br />

piri, romelsac sicivis SegrZneba aqvs, sxva ki araferi. mciva-Si rom I piri miviCnioT<br />

gramatikul subieqtad, es imas niSnavs, rom absoluturi forma (e. i. civa) imitom<br />

gaxda impersonaluri, rom mas Camoecala m an sxva manis rigis niSani. amitom `mciva~-<br />

Si rom pirv. piri vicnaT gramatikul subieqtad, es absurdi iqneba, imitom rom aq<br />

aravin ar moqmedebs, ise rogorc `mcxela~ an `damcxa~-Si: `dRes Zalian dacxa~, aq<br />

zmna erT-piriani impersonaluri formaa subieqtisaTvis. amitom am winadadebaSi `vanos<br />

dRes Zalian dascxa~ subieqti ar Cans, `vanos~ ki iribi obieqtia.<br />

amgvarive usubieqto gamoTqmebia: mawvims, maTovs da rigi sxva zmnebisa: maciebs,<br />

macxelebs, cxvirs maceminebs, maslokinebs, guls mazidebs, muxlebi momkveTa, gamaJrJola,<br />

tanSi mzaravs da misT. am zmnebs subieqturi piris fardi saxeli ar Seewyoba<br />

da, maSasadame, saTanado winadadebac usubieqto iqneba. raRaa maSin I piri `mciva~<br />

an `damcxa~ formaSi? pasuxi SeiZleba erTad-erTi iyos: umoqmedo piri, e. i. gramatikuli<br />

obieqti. `mcivasaviT~ usubieqtoa dRes zmnebi: mZinavs, mRviZavs, mSia, mwyuria<br />

da misT. maTTan Sewyobili saxeli micemiT brunvaSi iribi obieqti iqneba (da ara subieqti):<br />

bavSvs sZinavs, hRviZavs, hSia, hswyuria da misT. Tu aseT zmnebs Seewyoba saxelobiTSi<br />

dasmuli saxeli, es saxeli iqneba qvemdebare: bavSvs wyali swyuria, bavSvs<br />

puri hSia da misT. maSasadame, ase: `bavSvs puri hSia~, qvemdebarea `puri~ da ara<br />

`bavSvs~, romelic iribi obieqtia. samagierod aq: `bavSvs sZinavs~ _ gramatikuli subieqti<br />

ara gvaqvs (zmnis forma impersonaluria), xolo `bavSvs~ iqneba iribi obieqti.<br />

sul sxvaa winadadeba: `bavSvi iZinebs~, sadac `bavSvi~ gramat. subieqtia (qvemdebarea).<br />

didi Secdoma iqneba Tqma imisi, rom es ori winadadeba `bavSvs sZinavs~ da `bav-<br />

Svi iZinebs~ Tanabari sintaqsuri urTierTobis gamomxatveliao; ara, isini sxvadasxva<br />

sintaqsuri urTierTobis gamomxatveli winadadebebia.<br />

rac iTqva `sZinavs~ formasTan Sewyobil saxelze, igive iTqmis imave tipis `hRvi-<br />

Zavs~ zmnis wyvilis calzedac. `bavSvs hRviZavs~ _ aq `bavSvs~ agreTve iribi obieqtia.<br />

samagierod aq: `bavSvi iRviZebs~ `bavSvi~ qvemdebarea (subieqtia). ra mimarTebacaa sZinavs<br />

_ iZinebs da hRviZavs _ iRviZebs zmnebs Soris, igivea agreTve Semdeg wyvilebs<br />

Sorisac: uyvars _ iyvarebs, sZuls _ iZulebs, stkiva _ itkivebs da misT.<br />

22


Tqmulis Semdeg advili gadasawyvetia, Tu rogor unda SevxedoT or-pirian gardauval<br />

zmnaTa wyvilis calebs, rogoricaa:<br />

qeTos kote sZuls,<br />

qals koxtaoba moswons,<br />

Svils deda uyvars,<br />

petres saxli aqvs,<br />

Tebros cxvari hyavs,<br />

luarsabs gaexarda, elisabeds ewyina (i. WavW.) da misT.<br />

aRniSnuli saerTo wesis gamonakliss Seadgens `vici~ zmnis mesame seriis formebi<br />

da `maqvs~ da `myavs~ zmnaTagan darTviT nawarmoebi zmnebi: momaqvs, momyavs da sxvebi.<br />

vici. am zmnas metad Taviseburi warmoeba aqvs. rogorc ara erTxel aRminiSnavs<br />

(pirvelad gamokvlevaSi subieqt-obieqturi prefiqsebis Sesaxeb, gv. 6, SnS 2) 24 , `vici~<br />

warmoSobiT II seriis formaa. saxeldobr II xolmeobiTisa, rasac mesame piris sintaqsuri<br />

Zala aCens: megobarma icis, man icis. mas sazogadod II seriis mwkrivebi aklia,<br />

radganac Tavad II xolmeobiTis formaa warmoSobiT, sxva mwkrivebi am seriisa adre<br />

dakarga da I seriaSi gadmosvlasTan dakavSirebiT xelaxla gaikeTa samagiero mwkrivebi:<br />

vici, vicodi, vicode. III seriis formebia: mcodnia, mcodnoda, mcodnodes, rac<br />

warmoebis TvalsazrisiT srul kontrasts warmoadgens `vici _ vicodi _ vicode~<br />

formebTan dapirispirebiT, radganac `vici~ pirdapiri wyobis formaa da gardamavali<br />

da III seriaSi mas unda moeca ara mcodnia, mcodnoda, mcodnodes, aramed raRac amgvari:<br />

micnia, mecna, mecnos (an: micodnia, mecodna, mecodnos), rogorc amas adgili<br />

aqvs inversiuli formebis warmoebis dros. `mcodnia~ ki warmoebis TvalsazrisiT<br />

imave tipisaa, rac `mwolia~ (romelsac awmyod `miwevs~ an `mawevs~ aqvs), an `mdgomia~<br />

(romlis awmyoa `midgas~ an `madgas~). maSasadame, vici _ mcodnia Sereuli uRlebis<br />

zmnaa: awmyos wris mwkrivebis formebi gardmavali zmnis tipisaa, III seriisa ki _ gardauvalisa.<br />

gviandeli mwkrivebic (myofadis wrisa) agreTve gardauvali zmnis msgavsad<br />

aqvs gakeTebuli: mecodineba, mecodineboda, mecodinebodes (Sdr. maxlavs: mexleba,<br />

mexleboda, mexlebodes da misT.).<br />

exla aviRoT aseTi winadadeba: `vanom durgloba icis~ da davuyenoT mas pirispir<br />

meore winadadeba: `vanos durgloba scodnia~ da vikiTxoT: ra gansxvavebaa maT Soris?<br />

pirvel winadadebaSi Semasmeneli gardamavali zmnis formiTaa mocemuli da<br />

cxadia, rom gramatikuli subieqtia `vanom~, xolo `durgloba~ pird. obieqtia. meore<br />

winadadebaSi ki Semasmeneli (`scodnia~) gardauvali zmnis formiTaa mocemuli da<br />

erTi SexedviT is ise unda dafasdes, rogorc sxva gardauvali zmnis SemTxvevaSi,<br />

vTqvaT aseT winadadebebSi: vanos durgloba dahviwynia, vanos durgloba gahxsenebia,<br />

vanos durgloba moswyenia, vanos durgloba Sesjavrebia, vanos durgloba moswonebia,<br />

vanos durgloba Sehyvarebia da misT., sadac gramatikuli subieqti yvelgan<br />

`durgloba~ aris, xolo `vanos~ _ iribi obieqti. ukanasknelTa kvalifikacia ar aris<br />

Zneli, radganac maT I da II seriis mwkrivebSic iseTive sintaqsuri urTierToba aqvT,<br />

rogorc mesamisaSi: vanos durgloba daaviwydeba, vanos durgloba daaviwyda, vanos<br />

durgloba dahviwynia; vanos durgloba moewoneba, vanos durgloba moewona, vanos<br />

durgloba moswonebia da misT. ase rom aRniSnul gardauval zmnebTan, romlebic<br />

gvaris TvalsazrisiT vnebiTebia, sintaqsuri konstruqcia yvela seriis formebSi er-<br />

Ti da igivea, maSasadame, winadadebis wevrTa kvalifikaciac erTi da igive iqneba:<br />

`durgloba~ iqneba subieqti (anu qvemdebare), `vanos~ ki _ iribi obieqti.<br />

sul sxva viTareba gvaqvs `vici~ zmnis SemTxvevaSi: miuxedavad imisa, rom `vici~<br />

da `mcodnia~ sxvadasxvagvarad agebuli formebia, gramatikuli SinaarsiT isini er-<br />

Tnia da erTmaneTis magivrobas ewevian mwkrivebSi. marTlac, zmnebi icis _ scodnia<br />

24 a. S a n i Z e , qarTuli enis struqturisa da istoriis sakiTxebi, 1. 1957, gv. 121.<br />

23


iseTsave urTierTobaSia erTmaneTTan, rogorc iswavlis _ uswavlia, aSenebs _ uSenebia,<br />

akeTebs _ ukeTebia, acxobs _ ucxvia, iwyebs _ uwyia da misT., e. i. rogorc esenia<br />

erTisa da imaves, zmnis formebi, ise icis _ scodnia erTisa da imave zmnis formebia.<br />

aqedan is daskvna gamodis, rom winadadeba `vanos durgloba scodnia~ sintaqsurad<br />

imgvaradve unda Sefasdes, rogorc `vanom durgloba icis~, e. i. subieqtia `vanos~,<br />

pird. obieqtia `durgloba~. amitom «vefxis-tyaosnis» am taepSi: `Cemni saqmeni yovelni<br />

gcodnian~ (151) `saqmeni~ pird. damateba iqneba.<br />

`mcodnia~ zmna formis mixedviT dgas gardauval zmnaTa rigebSi: werili momsvlia,<br />

cxeni damkargvia, Tma gamTeTrebia da misT. miuxedavad amisa, mas aqtiuri gageba<br />

aqvs, radganac `vicis~ enacvleba III seriaSi da Tanac mas araferi udgas sapirispirod,<br />

rom gardauvalad vicnaT igi, rogorc es amave warmoebis zmnebs aqvT: dahkargvia<br />

_ daukargavs, dahmalvia _ daumalavs da misT.<br />

SeiZleba miTxran: `arc dahkvdomia~-s udgas raime pirispir da ratom aqtiurad ar<br />

gvesmis igio? amaze unda vupasuxoT: imitom, rom I da II seriis mwkrivebSi mas isev<br />

vnebiTis formebTan aqvs kavSiri: daakvdeba, daakvda.<br />

SeniSvna: megruli `miCq~ (`vici~) da svanuri `mixal~ (`vici~) yvela seriaSi<br />

erTnairad ikeTeben formebs. amitom isini yvelgan gardauval zmnaTa rigebSi<br />

dganan.<br />

moaqvs _ moitans. es zmnebi erTmaneTs enacvlebian I seriis mwkrivebSi: moaqvs _<br />

moitans, mohqonda _ moitanda, mohqondes _ moitandes. II seriaSi marto `moitans~<br />

zmnis formebi ixmareba: moitana, moitanos. III seriaSi erTic ixmareba da meorec (aspeqtis<br />

mixedviT): mohqonebia _ moutania da sxva.<br />

msgavsive Senacvlebaa amave fuZeebis zmnebisa sxva zmniswinebiTac; Seaqvs _ Seitans,<br />

gaaqvs _ gaitans, gadaaqvs _ gadaitans da sxva. oRond `daaqvs~ ucaloa: igi<br />

marto awmyos wris mwkrivebSi ixmareba da sxvagan araferi enacvleba. erTi SeniSvna<br />

kidev: mo da mi zmniswiniT xmarebisas `aqvs~ zmnas meore fuZis zmna enacvleba: moaqvs<br />

_ wamoiRebs _ moitans; miaqvs _ waiRebs _ miitans. `moaqvs~ igive zmnaa, rac<br />

`aqvs~, oRond zmniswinis darTviT leqsikuri mniSvneloba ecvala, xolo sintaqsuri<br />

urTierToba saxelebTan iseTive SehrCa, rogoric hqonda: vanos SeSa aqvs, vanos SeSa<br />

moaqvs. miuxedavad amisa, `moaqvs~ iseTi zmnaa, romelsac vunacvlebT gardamaval<br />

zmnas: vanos SeSa moaqvs _ vano SeSas moitans, vanom SeSa moitana. azrobliv es zmnebi<br />

erTsa da imaves aRniSnaven da, es rom ar iyos, maTi Senacvlebac SeuZlebeli iqneboda.<br />

aqedan is daskvna gamodis, rom `moaqvs~ gardamaval zmnaTa rigebSia Cayenebuli<br />

da, maSasadame, mas ise unda SevxedoT, rogorc III seriis formebs gardamvali<br />

zmnebisas: vanos SeSa moutania _ vanos SeSa moaqvs. masTan Sewyobili saxelebic er-<br />

Tnairad unda miviCnioT sintaqsuri viTarebis mixedviT: `vanos SeSa moutania~ _ qvemdebarea<br />

`vanos~, pirdapiri damatebaa `SeSa~. `vanos SeSa moaqvs~ _ qvemdebarea `vanos~,<br />

pirdapiri damatebaa `SeSa~.<br />

mohyavs _ moiyvans. `aqvs~ zmna usulo sagnebze iTqmis, sulier sagnebze Tua saubari,<br />

mas `hyavs~ enacvleba: `saxli aqvs~, magram `cxeni hyavs~. es zmnac dairTavs<br />

zmniswinebs: mohyavs, mihyavs, gadahyavs, gahyavs, gamohyavs da sxva. es zmnebi marto awmyos<br />

wreSi ixmareba, sxvagan ki enacvleba yvan fuZisagan imave zmniswiniT nawarmoebi<br />

zmnebi: mohyavs _ wamoiyvans, moiyvans, mihyavs _ waiyvans, miiyvans, gahyavs _ gaiyvans<br />

da sxv.<br />

Senacvleba aqac imave xasiaTisaa, rogorc moaqvs_moitans zmnaTa SemTxvevaSi.<br />

aqac daSorebaa formisa da Sinaarsisa, magram gramatikuli formis kvalifikaciis<br />

dros gamovdivarT Sinaarsidan da ara formidan, amitom aqac igive viTareba gveqneba,<br />

rac `moaqvs~ zmnaze vnaxeT: vanos cxeni mouyvania _ vanos cxeni mohyavs. orsave Sem-<br />

TxvevaSi qvemdebarea `vanos~, `cxeni~ ki pirdapiri damateba iqneba.<br />

maSasadame, `moaqvs~ da `mohyavs~ formebi enas gaTanabrebuli aqvs gardamaval<br />

zmnaTa III seriis formebTan, sadac inversias aqvs adgili. amis mixedviT SegviZlia<br />

24


vTqvaT, rom `moaqvs~ da `mohyavs~ inversiuli zmnebiao, sxvaTa Sesaxeb ki amisi Tqma<br />

ar SeiZleba.<br />

P. S.<br />

25<br />

dekemberi 1952 w.<br />

es narkvevi dawerilia 1952 wels. mas Semdeg azri aRniSnuli gramatikuli sakiTxis<br />

Sesaxeb ar Semcvlia, oRond damatebiT unda vTqva oriode sityva.<br />

qarTulSi metad Taviseburi viTareba Seiqna imis wyalobiT, rom gardamavali<br />

zmnis formebs III seriis mwkrivebSi gardauvali Seenacvla da aqtiur formebs _ pasiuri,<br />

rasac Tavis dros h. SuxarTi aqcevda yuradRebas. amis gamo gardamaval zmna-<br />

Ta irib-obieqturma pirma III seriis mwkrivTa formebSi subieqtis gamoxatvis Zala<br />

moipova da amis Sedegad maTTan micemiTSi dasmul saxels gramatikul subieqtad aRviqvamT,<br />

saxelobiTSi dasmuls ki _ pirdapir obieqtad. Cven Tanabrad vunacvlebT III<br />

seriis formebs I da II seriisas ara marto gardauval zmnebSi, aramed gardamavleb-<br />

Sic; mag., `qals winda mouqsovia~ iseTive azris gadmomcemia sintaqsurad, rogorisac<br />

`qali windas moqsovs~ da `qalma winda moqsova~. am sam winadadebaSi gramatikuli<br />

formebi sxvdasxvanairia, sintaqsuri urTierToba ki _ erTnairi. subieqtma da pirdapirma<br />

obieqtma brunvebi icvala, sintaqsuri viTreba ki igive darCa. es brunva-cvalebadoba<br />

zmnis struqturaze aris damokidebuli, an, ufro sworad rom vTqvaT, zmnis<br />

struqturasTan aris Sefardebuli. subieqtisa da pirdapiri obieqtis brunva-cvalebadoba<br />

qarTuli enis damaxasiaTebeli niSania da msgavsi ram sxva tipis enebSi ar<br />

moipoveba.<br />

Tu romelime inversiuli forma, warmoSobiT gardauvali, vTqvaT, `momiqsovia~,<br />

gardamavlad gvesmis, es imitom, rom igi Senacvlebis gziT gardamavalTa rigebSia<br />

Cayenebuli: movqsov windas, movqsove winda, momiqsovia winda. da, Tu igive forma,<br />

warmoSobiT pasivi, aqtiurad gvesmis, es imitom, rom igi, erTi mxriT, aqtiur forma-<br />

Ta rigebSi gveguleba (movqsov _ movqsove _ momiqsovia), meore mxriT ki igi upirispirdeba<br />

formas, romelic pasivia: winda momiqsovia _ winda momqsovia.<br />

sazogadod, roca romelime zmnis formas winadadebaSi viRebT da mas sintaqsurad<br />

ganvixilavT masTan Sewyobil saxelebTan urTierTobaSi, mxedvelobaSi gvaqvs am<br />

zmnis formaTa warmoeba ara marto erTs mwkrivsa da erTs seriaSi, aramed yvela seriis<br />

mwkrivebSi. amitomaa, rom aSkarad gardauvali `momyavs~ gardamavlad warmogvidgeba<br />

imis gamo, rom mas enacvleba gardamavali zmnis formebi: moviyvan _ moviyvane.<br />

aseTive Senacvlebis gamoa, rom udaod gardauvali warmoebis forma `mcodnia~<br />

gardamavlad warmogvidgeba `vici~-s gverdiT, xolo masTan saxelobiTSi Sewyobili<br />

saxeli _ pirdapir obieqtad: wera-kiTxva vici, wera-kiTxva mcodnia 25 .<br />

25 es azria gatarebuli `vici~, `momaqvs~ da `momyavs~ zmnebis Sesaxeb l. kvaWaZis `qarTuli<br />

enis sintaqsSi~, romelic Cemi redaqciiT gamovida (pirveli gamocema, 1956, gv. 47; meore gamocema,<br />

1958, gv. 61).


`miWirs~ zmna da maswavleblis gasaWiri 1<br />

26<br />

damana meliqiSvili<br />

qarTuli enis gramatikis programisa da saxelmZRvaneloebis gantvirTva<br />

zogierTi zerTuli da praqtikuli saWiroebisagan mowyvetili masalisagan<br />

saSuri saqmea; magram Tavad maswavlebeli yovelTvis mzad unda iyos nebismieri<br />

rTuli gramatikuli movlenis gansamartavad, Tuki amis saWiroeba gakveTilis<br />

procesSi gaCndeba. inversiul zmnebTan dakavSirebiT maswavleblis<br />

winaSe garkveuli sirTuleebi wamoiWreba, romlis gadaWras isaxavs miznad<br />

am statiis avtori.<br />

1. inversiis arseboba qarTul zmnaSi sayovelTaod cnobili faqtia. nebismier<br />

moswavles rom vkiTxoT, maqvs, miyvars, momwons, mwyins, mwams... da msgavs zmnebSi moqmedi<br />

piri, subieqti romeliao, uyoymanod pirvel pirs dagvisaxelebs. aseve: gaqvs..,<br />

aqvs.., formebSi Sesabamisad _ II da III pirs. eWvs gareSea, rom am tipis (grZnoba-aRqmis<br />

gamomxatvel) zmnebSi Tanamedrove qarTveli kacis cnobierebaSi subieqtad micemiTSi<br />

dasmuli saxeli aRiqmeba.<br />

xalxi, `enis kanonis damdebi~, rogorc ilia ityoda, ase fiqrobs. magram... gramatikul<br />

literaturaSi subieqtis sakiTxi amgvar zmnebTan karga xania sadavo gamxdara<br />

2 . da radganac sadavoa, amitom saskolo gramatikis saxelmZRvanelodan igi saer-<br />

Tod amoRebulia. maswavleblebi swavlebis procesSi amgvar zmnebs, ramdenadac SeiZleba,<br />

gverds uvlian, magram, samwuxarod (Tu sabednierod), es zmnebi iseTi xSiri<br />

saxmarisia, amasTanave, isini TandaTan ise ifarToeben ares, rom saSinao da saklaso<br />

savarjiSoebis Sesrulebisas moswavleebi maT wamdauwum, yovel nabijze xvdebian.<br />

maswavlebeli, romelsac SemTxveviT `wamoufrindeba~ romelime `miWirs~ zmna gakve-<br />

Tilze, marTlac did gaWirvebaSi vardeba: bavSvebi gahyvirian, `me qvemdebareao~. maswavlebelic,<br />

cxadia, gonebiT bavSvebis mxarezea, magram ra qmnas, rodesac morfologiis<br />

saskolo saxelmZRvaneloSi sakuTriv am tipis zmnebis subieqtis Sesaxeb araferia<br />

naTqvami 3 , sintaqsis saxelmZRvaneloSi ki weria, rom `gardauvali zmnis me-3 piris<br />

formasTan Sewyobili qvemdebare yovelTvis saxelobiTSiao~, xolo saTanado<br />

adgilas (`qvemdebaruli damokidebuli winadadebis raoba~) savarjiSoebSi motanili<br />

winadadebebis mixedviT SegviZlia davaskvnaT, rom saxelmZRvanelos avtorebi romelime<br />

`etyoba~ zmnisaTvis qvemdebared saxelobiTSi dasmul saxels miiCneven (`saxis<br />

moZraobaze etyoboda, rom grZnobis als mTlad moebura misi arseba~ _ aq damokidebuli<br />

winadadeba miCneulia qvemdebarul saxisad). Tu maswavlebeli bavSvs daeTanxmeba<br />

da ityvis, rom qvemdebare (subieqti) micemiTSi dasmuli saxeliao, ra daarqvas saxelobiTSi<br />

dasmul saxels maSin, rodesac bavSvebma ician, rom damatebebidan (obieqtebidan)<br />

saxelobiT brunvaSi mxolod pirdapiri SeiZleba idges?<br />

maSasadame, mdgomareoba specifikuria, bevr siZnelesTanaa dakavSirebuli da gramatikuli<br />

movlenebis kvalifikaciis gadasinjvas moiTxovs. da gana amitom skolaSi<br />

Tvali unda davxuWoT da dumiliT avuaroT gverdi qarTuli zmnisaTvis damaxasiaTebel<br />

am metad mniSvnelovan movlenas?<br />

magram ase grZeldeba wlebis ganmavlobaSi: bavSvebi sruliad gaucnobiereblad<br />

izepireben, rom `qarTulSi inversia axasiaTebs marto gardamaval zmnebs III seriaSi.<br />

1 qarTuli ena daliteratura skolaSi, #4, 1978.<br />

2 amis Sesaxeb ix. a. SaniZe, gramatikuli subieqti zogierT gardauval zmnasTan qarTulSi,<br />

Zveli qarTuli enis kaTedris Sromebi, t. 7, 1961 w. gv. 209.<br />

3 Tumca maswavlebeli saWiro SemTxvevaSi, cxadia, xelmZRvanelobs a. SaniZis `qarTuli enis<br />

gramatikis safuZvlebiT~, sadac inversiul formebTan dakavSirebiT Semdegi azria gatarebuli:<br />

`piris niSanTa inversias garkveuli adgili uWiravs zmnaTa uRlebis sistemaSi: is gvxvdeba<br />

marto III seriis formebSi da isic gardamaval zmnebSi, gardauvalma zmnebma sazogadod<br />

inversia ar icis...~ (a. SaniZe, qarTuli enis gramatikis safuZvlebi, 1973, $241, gv. 197).


gardauvalma zmnebma ki sazogadod inversia ar icis~; magram es mxolod Teoriulad,<br />

praqtikulad ki grZnoba-aRqmis zmnebTan isini subieqtad micemiTSi dasmul saxels<br />

miiCneven, rac am tipis gardauval zmnebSi swored inversiis arsebobas adasturebs.<br />

qarTuli enis gramatikis am metad saWirboroto da sadavo sakiTxs prof. varlam<br />

Tofuriam specialuri werili uZRvna, romelic TerTmeti wlis win daibeWda swored<br />

am Jurnalis furclebze. 4 statiaSi sruliad garkveviT da damajereblad aris dasabuTebuli<br />

upirveles yovlisa is, rom, radganac sakiTxi exeba `mTel jgufs zmnebisas,<br />

amitom saxelmZRvaneloSi misi sul gamotoveba SeuZlebelia~ da rom `grZnobaaRqmis<br />

gamomxatveli obieqturi wyobis mqone saSualo gvaris zmnebi analogiur viTarebas<br />

gviCveneben gardamaval zmnaTa III seriis formebTan: es zmnebic inversiulia~ 5 .<br />

magram, samwuxarod, es sakiTxi dRemde ar mogvarebula da saskolo gramatikis<br />

saxelmZRvanelo kvlav dums amis Taobaze.<br />

2. is faqti, rom grZnoba-aRqmis gamomxatvel zmnebTan qarTulSi micemiTSi dasmuli<br />

saxelia gagebuli subieqtad, Tavis droze kargad SeniSna akad. niko marma. Tavis<br />

`ZiriTad tabulebSi~ 6 man calke adgili miuCina da gamoyo gansakuTrebuli, `obieqturi<br />

wyobis~ mqone zmnebis jgufi, romelic arsebiTad gansxvavdeba danarCeni zmnebisagan.<br />

aseTive interpretacia misca am tipis zmnebs moris briermac, romelmac maris<br />

TanaavtorobiT 1931 wels parizSi frangul enaze gamosca didi naSromi `qarTuli<br />

ena~ 7 . dabolos, am tipis zmnaTa Camoyalibebis procesis arsis gageba mZlavri<br />

mecnieruli argumentaciiT da uxvi enobrivi masalis safuZvelze mogvca prof. arnold<br />

Ciqobavam Tavis fundamentur naSromSi `martivi winadadebis problema qar-<br />

TulSi~ 8 da statiaSi `martivi winadadebis evoluciis ZiriTadi tendenciebi qar-<br />

TulSi~ 9 . am naSromebSi sakiTxi gacilebiT ufro farTod ismis: qarTuli saliteraturo<br />

enis ganviTarebis mTel manZilze micemiTi brunvis sintaqsuri rolis gaZliereba<br />

da Sesabamisad _ saxelobiTSi dasmuli obieqtis sintaqsuri rolis Sesusteba,<br />

rac moicavs CvenTvis saintereso zmnebsac da, saerTod, inversiis procesis Casaxvasa<br />

da ganviTarebas qarTul zmnaSi.<br />

3. inversiis process qarTul zmnaSi sakmaod xangrZlivi istoria aqvs. es movlena<br />

qarTuli enis istoriis erT-erTi yvelaze saintereso da mniSvnelovani ubania. inversiis<br />

procesi qarTuli zmnis bunebidan (kerZod, misi polipersonalizmidan) gamomdinare<br />

kanonzomieri procesia. swored inversiis procesi gaxda erT-erTi mizezi<br />

da safuZveli qarTuli enis sintaqsSi im didi Zvrebisa, romlebmac enis sistemaSi<br />

sxva cvlilebebTan erTad Zveli qarTuli mkveTrad gamijna axali qarTulisagan.<br />

ra aris inversia? rogorc prof. akaki SaniZe wers, `inversia hqvia Seqcevas, anu<br />

Sebrunebas, romelic sazogadod Tavs iCens rigis SemTxvevaSi~. 10<br />

zmnaSi inversia `Tavs iCens~ piris niSanTa funqciebis SenarCunebaSi. magram es ukve<br />

Sedegia, gamovlinebaa, gamoxatulebaa garkveuli procesisa da ara safuZveli, mizezi,<br />

arsi.<br />

ra aris inversiis safuZveli? raSi mdgomareobs inversiis procesis arsi? aris<br />

Tu ara inversia gramatikuli movlena?<br />

aviRoT nebismieri statikuri zmnis relatiuri forma, davuSvaT, miweria is me (Zv.:<br />

miweries igi me). rogorc statikuri zmna, igi ar Seicavs moqmedi piris gagebas.<br />

sxvagvarad rom vTqvaT, radganac es zmna mdgomareobas gamoxatavs da ara moqmedebas,<br />

4 ix. v. Tofuria, qarTuli enis gramatikis sadavo sakiTxebi, `qarTuli ena da literatura<br />

skolaSi~, #3, 1977 w., gv. 3.<br />

5 v. Tofuria, dasax. naSr., gv. 7.<br />

6 Н. Марр, Основные таблицы, tab. XIX, XX.<br />

7 N. Marr et M. Brière, La langue géorgienne, Paris, 1931.<br />

8 arn. Ciqobava, `martivi winadadebis problema qarTulSi~, meore gamocema, Tbilisi, 1968 w.<br />

9 arn. Ciqobava, martivi winadadebis evoluciis ZiriTadi tendenciebi qarTulSi. ix. iqve, damateba<br />

II, gv. 269.<br />

10 a. SaniZe, qarTuli enis gramatikis safuZvlebi, I, 1973, gv. 195.<br />

27


mas ar gaaCnia realurad moqmedi piris gageba, e. i. realuri (logikuri) subieqti,<br />

Tumca gramatikulad yvelaferi rigzea: saxelobiTSi dasmuli gramatikuli subieqti<br />

gamoxatulia subieqtis niSniT (S3-a), xolo micemiTSi dasmuli gramatikuli obieqti<br />

_ obieqtis formantiT (O1-m). magram realurad _ gramatikuli subieqti pasiuria,<br />

umoqmedoa.<br />

amgvarad, statikur zmnaTa gramatikuli subieqti realurad pasiuria; obieqti gramatikuli<br />

(sintaqsuri) TvalsazrisiT masTan Tanasworuflebiania (isic mmarTavia, masac<br />

sakuTari niSani aqvs zmnaSi), amave dros es obieqti yovelTvis aRmqmelia, mqonebelia,<br />

mgrZnobelia, ganmcdelia (mokled _ logikuri subieqtia) da amitom xSirad sulier<br />

pirs gamoxatavs, maSin, rodesac masTan kombinaciaSi myofi gramatikuli subieqti,<br />

Cveulebriv, aRqmis, qonebis, grZnobis, gancdis sagania (realuri obieqtia), amitom<br />

xSirad usuloa. (cxadia, am TvalsazrisiT gadamwyvetia Tavad zmnis semantika).<br />

swored amis gamo gramatikuli obieqti, rogorc realurad aqtiuri piri (mdgomareobis<br />

an moqmedebis ganmcdeli), metyvelis cnobierebaSi win iwevs da Tavisi aqtiurobiT<br />

aWarbebs gramatikul subieqts. amgvarad, molaparakis cnobierebaSi safuZveli eyreba<br />

inversiis process, e. i. am process safuZvlad udevs fsiqologiuri faqtori: polipersonaluri<br />

bunebis mqone relatiuri statikuri zmna (romlis gramatikuli subieqti<br />

da gramatikuli obieqti 11 sintaqsurad Tanasworuflebiania; orive mmarTavia,<br />

realurad ki aqtiuri grO meti uflebebiT sargeblobs, vidre pasiuri grS) iZleva misi<br />

gramatikuli Sinaarsis logikurad inversiuli SinaarsiT gagebis SesaZleblobas.<br />

piris niSanTa funqciebis inversiis mizezi aris polipersonaluri bunebis garkveuli<br />

tipis zmnebSi logikurad pasiuri subieqtisa da logikurad aqtiuri obieqtis arseboba;<br />

inversiis procesis arsi mdgomareobs molaparakis cnobierebaSi Sinaarsobrivi<br />

mxaris win wamowevaSi da Sesabamisad _ logikurad aqtiuri piris saTanado formalur<br />

(gramatikul) gaaqtiurebaSi. rogorc vnaxeT, inversiis procesi isaxeba cnobierebis<br />

sferoSi. igi garkveul dromde logikis sferoSi rCeba: manam, sanam ar moxdeba<br />

misi formaluri gamoxatva, gramatizcia. rodesac es logikuri procesi formalur<br />

gamoxatulebas povebs, maSin igi SeiZleba CaiTvalos gramatikul movlenad 12 .<br />

4. rodis moxda inversiis procesis gramatizacia?<br />

vnaxoT es statikuri zmnis Sinaarsis ganviTarebis magaliTze.<br />

aviRoT igive miweria (is me) forma da ganvagrZoT misi analizi. sanam am tipis<br />

zmnaSi realurad moqmedi piris gageba ar arsebobs, igi statikuri Sinaarsisaa. sakmarisia<br />

realurad moqmedi piris gageba gaCndes, da es forma SeiZens dinamikur Sinaarss:<br />

realurad aqtiuri piris arseboba dinamikuri zmnis mTavari logikuri maxasia-<br />

Tebelia. amgvarad, gansxvavebiT statikuri Sinaarsis miweria (is me) formisagan, realurad<br />

aqtiuri piris Semcveli miweria (me is) iZens dinamikur Sinaarss. igi ukve gamoxatavs<br />

ara mdgomareobas, aramed moqmedebas. magram rogor moqmedebas? Tavdapirvelad<br />

igi iTavsebs or Sinaarss: Tavisi amosavali formisas _ statikurs da axals _<br />

11 qvemoT terminebi saTanado simboloebiT iqneba warmodgenili: gramatikuli subieqti _ grS,<br />

gramatikuli obieqti grO, realuri subieqti RS da reluri obieqti RO.<br />

12 sxvaTa Soris, micemiTSi dasmuli saxelis subieqtad gagebis tendencia grZnoba-aRqmis gamomxatvel<br />

zmnebSi Tavs iCens evropuli enebis zmnebis mimarTac. amas xazgasmiT aRniSnavs<br />

prof. v. Tofuria, romelsac zemoT dasaxelebul statiaSi rusuli enis akademiuri gramatikidan<br />

mohyavs amonawerebi, sadac micemiTSi dasmuli forma mdgomareobis Tu gancdili moqmedebis<br />

subieqtadaa miCneulia. mxedvelobaSi gvaqvs Semdegi magaliTebi: мне спится, мне страшно,<br />

мне грустно, мне нужно говоритъ, ему больно и смешно da sxv. magram inversia aq ar SeiZleba<br />

iyos gramatikuli movlena, radganac rusul enaSi micemiTSi dasmuli saxeli moklebulia<br />

sintaqsur uflebebs: mas ara aqvs zmnis pirSi marTvisa da ricxvSi SeTanxmebis unari. indoevropuli<br />

zmna monopersonaluria, xolo inversiis logikuri sferodan gramatikul sferoze<br />

(gamoxatulebis planze) gavrceleba SesaZlebelia mxolod polipersonaluri bunebis<br />

zmnebSi, sadac iribi obieqti gramatikulad subieqtis Tanasworuflebiania: mmarTavia, Sem-<br />

Tanxmebelia, da amdenad, mas aqvs unari Tavisi Tavis zmnaSi aRniSvnisa.<br />

28


dinamikurs, kerZod, gamoxatavs dinamikas warsulSi da statikas awmyoSi anu: warsulSi<br />

momxdari moqmedebis Sedegs awmyoSi.<br />

amgvarad, statikur zmnaTa inversiaqmnil formebSi isaxeba perfeqtuli Sinaarsis<br />

gageba da dasabami eZleva perfeqtul droTa formebis ganviTarebas qarTuli zmnis<br />

uRlebis sistemaSi.<br />

statikur zmnaTagan ganviTarebulma dinamikurma Sinaarsma TandaTan formaluri<br />

gamoxatulebac pova: miweries tipis formebs daerTo zmniswini, da-miweries, rac SesaZlebeli<br />

gaxda mxolod mas Semdeg, rac am tipis zmnebma inversiis Sedegad dinamikuri<br />

Sinaarsi SeiZines. zmniswinis darTva, dinamikurobis maCvenebeli erT-erTi formaluri<br />

maxasiaTeblis (niSnis) gaCena am formebs kidev ufro umkvidrebs dinamikur<br />

Sinaarss perfeqtulobis niuansiT _ igulisxmeba dinamika warsulSi: es formebi gamoxataven<br />

warsulSi momxdari moqmedebis Sedegs, rezultats (amitom maT Zveli qar-<br />

TulisaTvis SeiZleba rezultatiuri formebi ewodos). amgvarad, mas Semdeg, rac (da)<br />

uweries (mas igi) zmnaSi micemiTSi dasmuli saxeli gaazrebul iqna subieqtad da<br />

TviT am zmnam ki miiRo dinamikuri Sinaarsi, igi bunebrivad iqca gagrZelebad im dinamikuri<br />

gardamavali zmnis paradigmisa, romelSic saxelobiTSi dasmuli Sesabamisi<br />

piri aris rogorc realuri, ise gramatikuli subieqti, awmyos jgufis ZiriTadi<br />

forma vwer (me mas) _ wers (igi mas); aoristis jgufis ZiriTadi forma davwere (me<br />

igi) _ dawera (man igi), dabolos, perfeqtuli jgufis ZiriTadi forma _ damiweries<br />

(me igi) _ dauweries (mas igi), romelic gamoxatavs warsulSi momxdari moqmedebis<br />

Sedegs awmyoSi (awmyos rezultativi). aqedan ganviTarda am formaTa erT-erTi Ziri-<br />

Tadi (dRes yvelaze gamokveTili) Sinaarsobrivi niuansi unaxaoba, TurmeobiToba, e.<br />

w. unaxavi aqtis gageba: awmyoSi vxedavT Sedegs im moqmedebisas, romelic warsulSi<br />

momxdara. da ase gagrZelda mTels sistemaSi kanonzomierad: imave statikuri zmnis<br />

wyvetilis formam mogvca dinamikurad gaazrebuli forma damewera (me igi), romelmac<br />

gamoxata winare warsulSi momxdari moqmedebis Sedegi warsul droSi (aqedan _<br />

namyos rezultativi anu namyo winarewarsuli); Sesabamisad _ imave statikuri zmnis<br />

II kavSirebiTis formis inversiisa da gadinamikurebis gziT miviReT mesame formac<br />

dameweros (me igi), sadac warsulSi momxdari moqmedebis Sedegi Cans momavalSi (momavlis<br />

rezultativi).<br />

amgvarad, statikur zmnaTa inversiaqmnilma gadinamikurebulma (dinamikurad gadaazrebulma)<br />

formebma gaagrZeles moqmedebiTi gvaris dinamikur zmnaTa paradigma 13 da<br />

Seavses is xarvezi, romelic qarTuli zmnis uRlebis sistemas hqonda: kerZod, warmoiSva<br />

perfeqtul droTa formebi. magram paradigmis gagrZeleba da Sevseba ase martivad<br />

ar dasrulebula. jer erTi, es Seexo ara mxolod gardamaval zmnebs, aramed<br />

moicva qarTuli zmnis uRlebis mTeli sistema: kerZod, analituri, aRweriTi warmoebis<br />

statikurma formebma daxatul var _ daxatul viyav _ daxatul viyo tipisa mogvca<br />

gardauvali dinamikuri zmnis awmyos, namyos da myofadis rezultatiuri sinTeturi<br />

formebi davxatulvar... da sxv. (saidanac Semdgom imave mizeziT, rac zemoT,<br />

ganviTarda TurmeobiTobis, unaxaobis Sinaarsi).<br />

xolo, rac Seexeba dinamikur gardamaval zmnaTa paradigmis gagrZelebas, rogorc<br />

mosalodneli iyo, Senacvlebulma statikurma formebma (mixaties, mikeTies...) dairTes<br />

dinamikurobis kidev erTi niSani _ paradigmis sawyisi (awmyos) formebis maxasiaTebeli<br />

Sesabamisi Tematuri sufiqsebi (vxat-av _ damixat-av-s, vakeT-eb _ gamikeT-eb-ies),<br />

riTac formaluradac daemsgavsnen maT. (_eb Tematur sufiqsian zmnebSi es procesi<br />

ufro Sors wavida da analogiiT gavrcelda e. w. II TurmeobiTis formebzec: gameke-<br />

Ta _ gamekeT-eb-ia _ gamekeT-eb-in-a).<br />

amgvarad, statikur zmnaTa inversiis Sedegad qarTuli zmnis uRlebis sistemaSi<br />

TandaTan Camoyalibda dro-kiloTa sruliad axali jgufi, romelic dRes III seriis<br />

13 am sakiTxis irgvliv dawvrilebiT ix. n. naTaZe, mesame seriis dro-kiloTa warmoebisaTvis<br />

qarTulSi, ike, t. VII, Tb., 1955 w.<br />

29


(TurmeobiTebis) saxeliTaa cnobili. am jgufis formebi warmoadgenen ara Sesabamis<br />

dinamikur gardamaval zmnaTa inversiul formebs, aramed TavianTi winapari, amosavali<br />

statikuri zmnebisas. miweria (is me) _ (da)miweria (me is). miweria (is me) formis<br />

inversiulad gaazrebam mogvca (da)miweria (me is) Sebrunebuli konstruqciis dinamikuri<br />

zmna, romelic dRes dinamikuri vwer (me mas) formis gagrZelebas warmoadgens,<br />

magram ara misi inversiiT miRebul formas. dinamikur gardamaval zmnebs aqtiuri subieqti<br />

aqvT. aqedan cxadia, rom moqmedebiTi gvaris zmnebSi inversiis procesisaTvis<br />

safuZveli ar arsebobs. am zmnaTa gramatikuli subieqti yovelTvis emTxveva realur<br />

subieqts, igi sakmaod aqtiuria imisaTvis, rom ar dauTmos Tavisi asparezi irib obieqts.<br />

swored imitom, rom damiweria zmnis axali konstruqcia mogvca miweria zmnis<br />

pirebis funqciaTa Sebrunebulma, inversiulma gaazrebam, I TurmeobiTis relatiurma,<br />

saobieqto qcevis formebma dakarges qcevis kategoriis gageba. amitomvea, rom III seriaSi<br />

sampiriani formebi ar arsebobs.<br />

amgvarad, III seriaSi sampirianma formebma ki ar dakarges piri da iqcnen orpirianebad<br />

(rogorc amas xSirad gaigonebT), aramed maT arasodes ar hqoniaT mesame piri,<br />

radganac isini warmoSobiT orpiriani statikuri zmnebia.<br />

amas sruliadac ar ewinaaRmdegeba is faqti, rom dRes gardamaval zmnaTa II TurmeobiTis<br />

statikur formaTa inversiis gziT miRebuli formebis (mewera, gamekeTebina)<br />

gverdiT Camoyalibda iseTi inversiuli formebic, romlebic miRebulia ukve ara statikur<br />

zmnaTa inversiis Sedegad, aramed gardamaval sampirian, Cveulebriv, kauzatiur<br />

formaTa inversiis Sedegad. mxedvelobaSi gvaqvs gansxvavebuli konstruqciis<br />

mqone omonimuri wyvilebi: wyvetili _ II TurmeobiTi: gamagebina man me is _ (rom an<br />

netavi) gamagebina me is, Camagdebina man me is _ (xelSi) rom Camagdebina me is, gamake-<br />

Tebina man me is _ (rom an netavi) gamakeTebina me is, maCvena man me is _ (netavi an<br />

rom) maCvena me is da sxva. rogor miviReT meore rigis formebi? sampirianma kauzatiurma<br />

(SualobiTi kontaqtis) formebma dakarges gramatikuli subieqti _ makauzirebeli<br />

piri da erTaderT subieqtad moqmedebis Semsrulebeli, realurad moqmedi piri<br />

darCa. kauzatiur formaTa inversiis es faqti ar ewinaaRmdegeba arc im azrs, rom<br />

inversiis safuZveli realurad pasiuri subieqtis (da realurad aqtiuri obieqtis)<br />

mqone zmnebSia: cnobilia, rom kauzatiuri formebis gramatikuli subieqti moqmedebis<br />

realuri Semsrulebeli ki ar aris, aramed `xelmZRvanelia, iniciatoria~, xolo<br />

moqmedebis realuri, faqtiuri, uSualo Semsrulebeli ki iribi obieqtia. amgvarad,<br />

inversiis ZiriTadi piroba aqac daculia. grS dakargvas da inversias am formebSi,<br />

vfiqrobT, xeli Seuwyo gardamaval zmnaTa II TurmeobiTis formebma (gamakeTebina me<br />

is), romelTac, rogorc cnobilia, kavSirebiTi (// natvriTi) kilos gageba SeiZines.<br />

swored maTi gavleniT unda mieRo kauzatiur gamakeTebina formasac kavSirebiTi (//<br />

natvriTi) kilos gageba da piris dakargvis Sedegad inversiuli Sinaarsic. amgvarad,<br />

II TurmeobiTis (rom) gamekeTebina (me is) formis gverdiT gaCnda (rom) gamekeTebina<br />

(me is) forma, romelic, gansxvavebiT pirvelisagan, ganmartoebiT dgas da ar gaaCnia<br />

sxva mwkrivis formebi da arc grS piris mixedviT cvalebis unari 14 .<br />

rogorc vnaxeT, statikur formebs TandaTan emateboda axali formaluri niSnebi<br />

dinamikurobisa da maTi inversiis procesi sabolood dasrulda maSin, rodesac micemiTSi<br />

dasmulma saxelma, rogorc realurad aqtiurma, moqmedma pirma (rogorc subieqtma)<br />

formaluradac gaamyara Tavisi uflebebi: Tavisi arseboba subieqtis mravlobiTobis<br />

_ T sufiqsiT aRniSna zmnaSi 15 maSin, rodesac saxelobiTSi dasmulma<br />

14 inversiuli Sinaarsi aqvs mxolod obieqturi pirebis mixedviT monacvle formebs: gamake-<br />

Tebina, gagakeTebina, gaakeTebina.<br />

15 igulisxmeba II da III grO piri. rac Seexeba I grO pirs, iq mravlobiTis niSnad aris gv-(


gramatikulma subieqtma sabolood dakarga zmnis ricxvSi SeTanxmebis unari, rogorc<br />

logikurad pasiurma pirma. dRes gvaqvs dauweria-T (maT isini) da ara dauwerian<br />

(maT isini), rogorc Zvelad iyo. amgvarad, formaluri SeTanxmebis wesi, rac Zveli<br />

qarTuli enisaTvis iyo damaxasiaTebeli, axalSi Secvala Sinaarsobrivad, logikurad<br />

safuZveldebulma wesma: zmnas ricxvSi iTanxmebs realurad aqtiuri piri, logikuri<br />

subieqti (istoriulad gramatikuli obieqti, romelsac, rogorc micemiTi brunvis<br />

formiT warmodgenil saxels, zmnis ricxvSi SeTanxmebis unari ar hqonda) da ve-<br />

Rar iTanxmebs gramatikuli subieqti, romelsac, rogorc saxelobiTSi dasmul saxels,<br />

istoriulad zmnis ricxvSi SeTanxmebis unari hqonda (igi zmnaSi aCenda mravlobiTis<br />

imave -n (


lad SegviZlia mivceT subieqturi niSnis kvalifikacia, xolo -s sufiqss ki _ obieqturi<br />

niSnisa. ase rom, TviT prof. a. SaniZis mier mocemuli gansazRvris mixedviT<br />

grZnoba-aRqmis gamomxatveli zmnebi inversiulad unda miviCnioT. magram Cven zemoT<br />

aRvniSneT, rom logikuri movlenis gramatizacia (gramatikul movlenad qceva) xdeba<br />

mxolod mas Semdeg, rac igi formalur gamoxatulebasac hpovebs.<br />

aris Tu ara grZnoba-aRqmis gamomxatvel zmnebSi micemiTSi dasmuli logikuri subieqti<br />

formaluri TvalsazrisiT saTanadod aRniSnuli? _ aris. da mis aRniSvnas iseve<br />

didi xnis istoria aqvs, rogorc damiweria tipis zmnebSi: maqvs, miyvars... tipis<br />

zmnebSi micemiTSi dasmulma saxelma karga xania moipova zmnis ricxvSi SeTanxmebis<br />

unari. grO2 da grO3 (imave RS2 da RS3)-is mravlobiToba zmnaSi dRes aRniSnulia subieqtis<br />

mravlobiTobis _ T sufiqsiT: gaqvT Tqven is, isini, giyvarT Tqven is, isini<br />

(Sdr. Zv. gqon-an Sen, Tquen, igini, giyuar-an Sen, Tquen, igini). rac Seexeba grO 1 pirs,<br />

igi Zvelsave qarTulSi iZens zmnis ricxvSi SeTanxmebis unars; Cveni azriT, Zvel qar-<br />

TulSi guaqus Cuen da maqus Cuen formaTa paralelur xmarebaSi asaxuli unda iyos<br />

micemiTSi dasmuli saxelis mier zmnis ricxvSi SeTanxmebis Zalis mopovebisa da misi<br />

uflebebis damkvidrebisaTvis brZolis suraTi (daaxloebiT iseTive Widilisa, rogoric<br />

aris dRes inversiulobisaken gadaxrili zmnebis gr O3 piris mravlobiTis formebSi:<br />

ekveceba maT is II ekvecebaT maT is; ekargeba maT is II ekargeba-T maT is 16 .<br />

amgvarad, am tipis zmnebSi, zustad ise, rogorc miweria tipis zmnebSi, realurad<br />

moqmed pirad gaazrebuli gramatikuli obieqti, rogorc aqtiuri piri, iZens zmnis<br />

ricxvSi SeTanxmebis unars, da Tu Zvel qarTulSi saxeli zmnas formaluri niSnebis<br />

mixedviT iTanxmebda (dawer-n-a wig-n-i, uyuar-an igini), TandaTan SeTanxmebis sintaqsuri<br />

meqanizmi icvleba _ dRes saxeli zmnas iTanxmebs ukve Sinaarsobrivi, logikuri<br />

da ara formaluri TvalsazrisiT. amitomac micemiTis sintaqsuri roli Zlierdeba,<br />

saxelobiTisa ki sustdeba.<br />

amgvarad, aqvs, uyvars... tipis statikur zmnaTagan TandaTan inversiis safuZvelze<br />

Camoyalibda axali tipis gardauvali inversiuli zmnebi, romlebic statikuri zmnebisagan<br />

gansxvavebiT Seicaven moqmed, aqtiur pirs; dinamikur zmnaTagan ki gansxvavdebian<br />

imiT, rom maTi istoriuli gramatikuli subieqti ar emTxveva realur subieqts,<br />

aramed realurad igi obieqts warmoadgens. rolebis amgvari Secvla gamoixata imiT,<br />

rom micemiTSi dasmulma saxelma, rogorc subieqtma, zmnaSi mravlobiTis niSani gaa-<br />

Cina, rac aSkarad miuTiTebs imaze, rom dasaxelebuli zmnebi Tavis winapar, amosaval<br />

formebTan SepirispirebiT inversiulnia. am zmnebis statikur (weria tipis) da<br />

dinamikur zmnebs Soris saSualo adgili uWiravT. isini, Tu SeiZleba iTqvas, gamoxataven<br />

ara ubralod mdgomareobas, aramed garkveuli moqmedebis (siyvarulis, siZulvilis,<br />

wyenis, gaWirvebis...) mdgomareobas.<br />

6. zemoT araerTxel mogvixda aRniSvna, rom inversiis safuZveli da pirobebi statikur<br />

zmnebSia, romelTac realurad pasiuri gramatikuli subieqti aqvT: rom mar-<br />

Tlac pasiuri subieqtis arseboba iwvevs inversias, es iqidanac Cans, rom dRes vnebi-<br />

Ti gvaris dinamikuri zmnebic ki, romelTac pasiuri subieqti aqvT, inversiis tendencias<br />

iCenen (mag, exatebaT maT momavali, ekvecebaT maT bolo, ekiTxebaT maT leqcia...)<br />

17 , maSin rodesac am tendenciisagan Tavisufalia dinamikuri vnebiTisave, oRond<br />

aqtiur subieqtiani zmnebi (rogoricaa emaleba is maT, eSveleba is maT, etmasneba is<br />

maT...).<br />

amgvarad, inversiis procesi dResac moqmedi procesia da sul ufro ifarToebs<br />

moqmedebis ares. igi moicavs sul ufro farTo jgufs saerTod pasiursubieqtiani<br />

zmnebisas da Tanamedrove qarTuli enis zmnis uRlebis sistemaSi mtkiced imkvidrebs<br />

16 ix. d. meliqiSvili, `m- da gu- prefiqsTa urTierTobisaTvis~, Tsu XVII samecn. sesia, filologiis<br />

fakulteti, muSaobis gegma da Tezisebi 1974 w. 21-24 maisi, gv. 32-33.<br />

17 am jgufs miekuTvneba e. w. gunebis, SesaZleblobis, miCnevis vnebiTebic (memRereba, meWmeva,<br />

mecotaveba), romelTagan pirvels dakarguli aqvs grS: emRereba mas.<br />

32


Tavis adgils. es procesi enis ganviTarebis Sinagan kanonzomierebaTa erT-erTi gamovlinebaa<br />

da qarTuli saliteraturo enis ganviTarebis ZiriTad xazs mihyveba.<br />

qarTuli enis ganviTarebis garkveul etapze, rodesac inversiis yvela labiluri<br />

SemTxveva stabiluri gaxdeba, am formaTa inversiis sakiTxi, albaT, mxolod istoriul<br />

gramatikas SemorCeba, praqtikul gramatikaSi ki `miyvars~ tipis zmnebSi subieqturi<br />

piris niSnebad kvalificirebuli iqneba `manis rigis~ niSnebi da subieqtad _<br />

micemiTSi dasmuli saxeli, xolo obieqtur pirisad _ `vinis rigisa~ da obieqtad _<br />

saxelobiTSi dasmuli saxeli.<br />

magram rogori kvalifikacia SeiZleba mieces am sakamaTo formebs enis ganviTarebis<br />

Tanamedrove etapze?<br />

radganac dRes normad miCneulia `vakeTeb~ tipis zmnebis piris niSanTa mniSvneloba,<br />

amitom es formebi inversiul formebad unda CaiTvalos: maTSi subieqturi piris<br />

niSans saxelobiTSi dasmuli realuri obieqtis gamoxatva akisria, xolo obieqturi<br />

piris niSans _ micemiTSi dasmuli realuri subieqtisa (romelic garda imisa,<br />

rom marTavs zmnas pirSi, iTanxmebs kidec ricxvSi, riTac saxelobiT-formian saxel-<br />

Tan SedarebiT sintaqsurad met aqtiurobas amJRavnebs).<br />

amgvarad, dRes qarTulSi SeiZleba gamovyoT ZiriTadad sami tipis inversiuli<br />

formebi:<br />

1) gardamaval moqmedebiTi gvaris zmnaTa (aqtivTa) da Sesabamisad _ medioaqtivTa<br />

(umefia mas, utiria mas) III seriis formebi.<br />

2) grZnoba-aRqmis gamomxatveli gardauvali statikuri zmnebi (maT Sorisvea mTeli<br />

jgufi pirnakli zmnebisa, romelnic grS piris dakargvis gamo icvlebian mxolod<br />

grO piris mixedviT da inversiul zmnaTa rigSi dgebian, rogoricaa: maciebs, maxvelebs,<br />

mamTqnarebs, mazmorebs, makankalebs da sxv.).<br />

3) pasiuri subieqtis mqone inversiisken gadaxrili gardauvali dinamikuri zmnebi<br />

vnebiTi gvarisa, romelTac grO3-Si meryevi inversia axasiaTebT. maTve SeiZleba mivakuTvnoT<br />

e. w. SesaZleblobis (meWmeva, medgomeba), miCnevis (memwareba, mecotaveba), gunebis<br />

(memRereba, mecineba) vnebiTebic, romelTa yvela forma stabilur inversias<br />

gviCvenebs. amaTgan ukanasknelni (gunebis vnebiTebi) moklebulni arian piris mixedviT<br />

cvalebis unars. amaT rigsve SeiZleba mivakuTvnoT iseTi pirdakarguli zmnebi, rogoricaa<br />

meSveleba me (meSveleba is me).<br />

garda amisa, inversiul zmnaTa ricxvs uerTdeba warmoSobiT gardamavali pirdakarguli<br />

zmnebis mTeli rigi, miRebuli gardamaval zmnaTa II TurmeobiTis analogiiT,<br />

rogoricaa: (netavi) gamagebina me is, rom macemina me is, (xelSi) rom Camagdebina<br />

me is, netavi maCvena me is, netavi maWama me is da sxv. rogorc zemoT vnaxeT, maTi winapari<br />

pirdapiri formebi SualobiTi kontaqtis Sinaarsisaa, amaT ki es Sinaarsi dabinduli<br />

aqvT, radganac maT dakarges grS, moqmedebis iniciatori anu maiZulebeli<br />

piri, xolo moqmedebis realuri Semsrulebeli grO ki, bunebrivia, subieqtad iqna gagebuli.<br />

radganac es formebi aSkarad gardamaval zmnaTa II TurmeobiTis analogiiT<br />

aris miRebuli (rom, netavi gamekeTebina _ rom, netavi gamakeTebina), amitom, vfiqrobT,<br />

isini SeiZleboda I tipSic gangvexila, magram aucilebelia aRiniSnos, rom<br />

maT ara aqvT sxva mwkrivis formebi da icvlebian mxolod grO piris mixedviT (gamagebina,<br />

gagagebina, gaagebina), ris gamoc gancalkevebiT dganan.<br />

rogorc davinaxeT, Tanamedrove qarTulSi inversiul zmnaTa are sakmaod farToa,<br />

amitom maTi ignorireba qarTuli zmnis swavlebis procesSi dauSvebelia.<br />

33


34<br />

aram martirosovi<br />

zmniswinebis Sedgeniloba da maTi pirveladi funqciebi Zvel qarTulSi 1<br />

qarTul enaSi cnobili zmniswinebi damoukidebeli mniSvnelobis mqone sityvebisagan<br />

(zmnisarTebisagan) momdinareoben.<br />

zogierTi zmnisarTi, Tu SeiZleba ase iTqvas, Cven Tvalwin gadaiqca zmniswinad.<br />

Zvel qarTulSi, magaliTad, ukun || uku, ukumo, wiaR, wiaRmo, gardamo zmnisarTadac<br />

ixmareboda da zmniswinis funqciasac asrulebda. eseni zmniswinad xmarebisas jer<br />

kidev zmnasTan ise mtkiced ar iyvnen SeerTebuli, rogorc sxva danarCeni zmniswinebi.<br />

amJamad gardamo cota saxecvlili formiT (gadmo) mxolod zmniswinad ixmareba,<br />

zmnisarTis funqcia ki man karga xania dakarga.<br />

saliteraturo qarTuli enis ganviTarebis mTel manZilze gvxvdeba iseTi SemTxvevebi,<br />

roca zmnis funqcias mTlianad zmniswiniRa asrulebs. am movlenas Cveulebriv<br />

vxvdebiT `vida~ zmnasTan; mag.: ityodes urTierTas mwyemsni igi: m o da mivideT beTlemdmde<br />

(C l 2,15); xolo aw m o da mivideT misa (iqve, iov. 11, 15); m o , davsxdeT, tarielisTvis<br />

cremli gvdis SeuSrobeli (v. t. 7); m o , sadac Sen mohkvdebi, mec iq unda<br />

movkvde (yazb. 16)... w a , Seebi xataelTa, Tavi kargad damaCvene... (v. t. 379); ...w a , magra<br />

momxvdes, raRa vqna, Tu siSorisa grZeloba! (iqve, 144).<br />

msgavs movlenas adgili aqvs megrulsa da svanurSic. megrulSi zogjer zmnisagan<br />

mxolod zmniswinia darCenili; mag.: qomu (←qomuCi)═= mome⎡ ci⎤ , mola (←mola-rTi) wamo⎡<br />

di⎤ 2 . svanurSi `SekiTxvaze dadebiTi pasuxis gacema marto windebuliTac xerxdeba:<br />

bz. qCd mo? (gavida?) _ qa (ga-)... CvnÃid mo? (CamoiRo?) _ Cu... bqv. sgafiSvd mo?<br />

(SeuSva?) _ sga...~ 3 .<br />

vefxistyaosanSi gvaqvs iseTi SemTxvevebic, roca zmnis nacvlad mxolod zmniswinebi<br />

upirispirdebian erTmaneTs; mag.: feri hkrTa da gauficxa S e da g a m o gulman<br />

krToma (1544); oden davmiwdi, davnacrdi, guli m i da m o krTeboda (512). amJamad midamo<br />

saxelad aris qceuli da sruliad ar igrZnoba masSi Semaval zmniswinTa pirvandeli<br />

mniSvneloba (Sdr. war-mo-eba).<br />

rogori warmoSobisac unda iyos yvela es movlena, mainc angariSgasawevia zmniswinTa<br />

odindeli damoukidebeli mniSvnelobis gaTvaliswinebisas.<br />

am mxriv yuradRebas iqcevs agreTve Zveli qarTulis damaxasiaTebeli movlena,<br />

roca zmniswini SeiZleboda gancalkevebuli yofiliyo zmnisgan erTi an ramdenime<br />

sityviTac ki, rac imaze miuTiTebs, rom im periodSi zmniswinis zmnasTan SeerTebis<br />

procesi jer kidev ar iyo damTavrebuli da zmniswini nawilobriv mainc inarCunebda<br />

damoukidebel mniSvnelobas.<br />

zmniswinebs masalobrivad saerTo aqvT rogorc zmnisarTebTan, ise Tandebuleb-<br />

Tan. qarTulSi ar aris TiTqmis arc erTi zmniswini, romelic ar ukavSirdebodes<br />

zmnisarTebs.<br />

zmniswini da Tandebuli, garda imisa, rom geneturad kavSirSi arian erTmaneTTan,<br />

xSirad msgavs funqciebsac avlenen: mag., gan nawilaki qarTulSi zmnasTanac da saxelTanac<br />

TiTqmis erTi mniSvnelobiT ixmareba, aRniSnavs moSorebas, mocilebas<br />

(Sdr. Z m i s a g a n ganaSora da g a n S o r d n e n isini erTmaneTs). erTnairi funqciiT<br />

gvevlineba agreTve Se- zmniswini da -Si Tandebuli (Sdr. agreTve: mo-dis _ Cemda-mo,<br />

mi-dis _ misda-mi).<br />

qarTveluri enebidan svanurSi dadasturebulia, rom erTi da igive nawilaki<br />

zmnasTan zmniswinis rols asrulebs, saxelebTan ki _ Tandebulisas; mag., Ji, Cu,<br />

1 iberiul-kavkasiuri enaTmecniereba, t. V, 1953.<br />

2 И. Кипшидзе, Грамматика мингрельского (иверского) языка. gv. 0106.<br />

3 v . T o f u r i a , svanuri ena, I, zmna, 1931, gv. 63.


⎡ i⎤ sga / ska da qa zmniswinebi saxelsac marTaven micemiT brunvaSi 4 .<br />

am oriode faqtis gaTvaliswinebiTac sruliad gasagebia, Tu Zvel qarTulSi ratom<br />

unda yofiliyo uTandebulo formebi maSin, roca Tandebulis movaleobas<br />

zmniswini asrulebda. iseT SemTxvevebSi, rogoricaa: ver S e v i d e s sasufevelsa ca-<br />

Tasa (xanZT. g 36); S e x  d o d e T iwrosa mas bWesa (xanmeti, 378); tanjvasa didsa S e -<br />

g a g d o n Sen (SuS. III 25), episkoposman saydarsa igi d a s  s (xanZT. gv. 41), micemiTSi<br />

dasmuli saxelebi sasufevelsa, bWesa, tanjvasa, saydarsa uTandebuloa, radgan -Sina<br />

da -zeda Tandebulis Sinaarss Se- da da- zmniswini gadmogvcems.<br />

zmniswini yvela enisaTvis rodia damaxasiaTebeli. zogierT enaSi (maT Soris qar-<br />

Tvelur enebSic) zmniswins mniSvnelovani roli aqvs dakisrebuli; zog enaSi ki igi<br />

sruliad ar moipoveba. magaliTad, rig mTis iberiul-kavkasiur enaSi brunvaTa mravalfunqciianobisa<br />

da Tandebulian brunvaTa xSiri gamoyenebis gamo zmniswini Cveulebriv<br />

ar ixmareba. Zveli somxuri, romelsac faqtobrivad zmniswini ar gaaCnda,<br />

zmniswinis funqcias sxva saSualebiT gamoxatavda; magaliTad, mimarTulebis gadmosacemad<br />

igi iyenebda sruliad sxvadasxva fuZis zmnebs an kidev nacvalsaxelebs,<br />

zmnisarTebsa da saxelur windebulebs. mag., iqiTa da aqeTa mimarTulebis aRsaniSnavad<br />

gamoyenebuli iyo sxvadasxva zmna. iqiTa mimarTulebisaTvis Cveulebriv ixmareboda<br />

moZraobis aRmniSvneli zmnebi.<br />

qarTulis msgavsad rusulic sakmaod mdidaria zmniswinebiT. aq zmniswinebs SeuZlia<br />

gadmocema yvela im mimarTulebisa, romelsac qarTuli zmniswinebi aRniSnaven,<br />

magram am or enas Soris arsebiTi gansxvaveba mainc Cans; rusul zmniswinebs mxolod<br />

erTi rigi moepoveba, qarTuls ki _ ori. is, rac qarTulSi rTuli zmniswinebiT gamoixateba,<br />

rusulSi verc erTi zmniswinebiT ver gadmoicema.<br />

qarTuli am mxriv zog rameSi zanurisganac gansxvavdeba. megrul-Wanuri gansakuTrebiT<br />

mdidaria zmniswinebiT. es iTqmis umTavresad rTul zmniswinebze. rogorc<br />

cnobilia, qarTulSi rTuli zmniswinis meore Semadgenel nawilad mo gamodis, xolo<br />

or SemTxvevaSi _ da (gar-da, Se-da→STa→Ca), megrul-WanurSi ki rTuli zmniswinis<br />

meore komponentad bevri iseTi nawilaki ixmareba, romelic qarTulisaTvis sruliad<br />

ucxoa. aseTia, magaliTad, WanurSi -ka-, -ko-, -wa- (|| -we-), -Sa-, -Se-, -la- (||-lo-)<br />

da sxva, megrulSi amas garda -To- da -no- 5 . rTuli zmniswinis am meore komponentis<br />

saSualebiT megrul-Wanuri axerxebs moZraobis mimarTulebasTan erTad damatebiT<br />

gadmosces sxva garemoebac; mag.: ekikidu (←e-ka-kidu) _ moikida (`ukan aikida~); ewebudgamT<br />

_ SevudgamT (`davudgamT qvemodan zemoTken~); qekuxunu _ ukan mousva (`zeviT<br />

ukan dasva~); qeSafuTxu _ amofrinda (`Signidan zeviT afrinda~); elaxedi _ dajeqi<br />

(`ramesTan Camojeqi, risame gverdiT dajeqi~); mewukapu _ Camoxta (`moqveSxta~),<br />

goSatkoCu _ gadaagdo (`gaSigtyorcna~) da sxva 6 . am damatebiT mniSvnelobebs qarTuli<br />

ena zmnisarTebis an Cveulebriv Tandebulebis saSualebiT gadmoscems.<br />

zanuriseburi rTuli zmniswinebi nawilobriv svanurSic moipoveba. aseTia: Ji+an-,<br />

Cu+ad-, sga+a-, qa+es-, sga+la 7 . qarTulTan da agreTve zanurTan SedarebiT svanur<br />

zmniswinebs ki is Tavisebureba gaaCniaT, rom martivi zmniswinebi, rogoricaa: Ji, Cu,<br />

sga, qa ara marto TavSi daerTvian zmnas, aramed mis Semdegac gvevlinebian; mag.: anmre<br />

Ji _ J’anmre (=moamzada), adaWeme Cu _ CadWeme (=daTiba), adie qa _ qdie (=gaitana,<br />

gaiyvana) da sxva 8 . zogjer egeve zmniswinebi zmnas TavSic daerTvis da bolo-<br />

Sic. saerTod es Tavisebureba swored iseT zmniswinebs axasiaTebs, romlebic saxel-<br />

Tan Tandebulebadac ixmareba.<br />

4 v . T o f u r i a , svanuri ena, I, zmna, gv. 64.<br />

5 a r n . C i q o b a v a , Wanuris gramatikuli analizi,Gv. 118, 129.<br />

6 yvela nimuSi saTanado SesatyvisiT warmodgenilia arn. Ciqobavas monografiidan: Wanuris<br />

gramatikuli analizi, gv. 120-128.<br />

7 v . T o f u r i a , iqve, gv. 53.<br />

8 i q v e , gv. 62.<br />

35


vidre Zvel qarTulSi zmniswinTa funqciebis ganxilvas SevudgebodeT, saWirod<br />

migvaCnia ramdenadme SevexoT zmniswinTa gamoyenebaSi zogierT sxvaobas, romelic<br />

adiSis, jruWisa da parxlis oTxTavebis redaqciebis Sedarebam gviCvena. am mxriv mopovebuli<br />

masala saSualebas iZleva nawilobriv mainc gaTvaliswinebul iqnes<br />

zmniswinTa gavrcelebis are Zvel qarTulSi.<br />

1. zogierTi zmna, rogoricaa: Semwuxrda, Sewuxnes, SekarT, SeimarTlon, romlebic<br />

DE redaqciaSi Se- zmniswiniT gvxvdeba, C redaqciaSi xSirad da- zmniswiniT ixmareba;<br />

mag.: da viTarca Semwuxrda... (DE mT 8, 16) _ damwuxrda (C); da viTarc Semwuxrda,<br />

hrqua saxlisa ufalman... (DE mT 20, 8, 22, 20) _ raJams damwuxrda (C)... da igini Sewuxnes<br />

friad (DE mT 26, 22) _ da dawuxnes friad (C); SekribeT pirvelad RuarZli igi<br />

da SekarT Zneulad (DE mT 13, 30) _ dakarT (C).<br />

2. aris SemTxvevebi, roca DE redaqciaSi zmna daasrulna da- zmniswiniT ixmareba,<br />

C redaqciaSi ki zogan es zmna war- zmniswiniT aris warmodgenili: mag., da iyo ra-<br />

Jams daasrulna... sityvani ese... (DE mT 7, 28) _ warasrulna (C). iSviaTad war- zmniswinian<br />

formas E redaqciac mimarTavs, magram aseT SemTxvevaSic D redaqciaSi mainc daasrulna<br />

gvxvdeba.<br />

3. samagierod DE redaqcia xSirad warvediT, waravlina-s xmarobs, C redaqcia ki<br />

am SemTxvevaSi mi- zmniswins mimarTavs; mag.; warvediT da uTxarT ZmaTa CemTa raÁTa<br />

warviden galilead (DE mT 28, 10) _ mivediT da uTxarT ZmaTa CemTa, raÁTa mividen...<br />

(C): warvides da moiZios SecTomili igi (DE mT 18, 12) _ mivides da... (C); waravlinna<br />

igini venaÃsa TÂssa (DE mT 20, 2) _ miavlinna igini sayurZensa TÂssa (C); hrqua: warvide...<br />

da ara warvida (DE mT 21, 29) _ mivide... da ara mivida (C); warvediT dabasa magas...<br />

(DE mT 21, 2) _ mivediT dabasa imas... (C); Svilo, warved dRes... (DE mT 21, 28) _ mived<br />

(C); da kualad meored warvida (DE mT 26, 42) _ mivida (C) da sxv. zogjer parxlis<br />

redaqcia mi- zmniswinsac xmarobs, magram am SemTxvevaSi jruWis redaqcia mainc war-<br />

zmniswins mimarTavs.<br />

4. DE redaqciis gan- zmniswins C redaqciaSi zogjer da- zmniswini Seesatyviseba;<br />

mag.: romelman ganutevos coli TÂisi, miecin mas gansatevebeli (DE mT 5, 31) _ romelman<br />

dauteos (C); gibrZana gantevebaÁ colTa TquenTaÁ (DE mT 19, 8) _ datevebaÁ<br />

(C)... da romelman gantevebuli SeirTos... (DE mT 5, 32) _ datevebuli (C)... viTarmed ganukÂrdebodaca<br />

maT da ityodes... (DE mT 13, 54) _ daukÂrdeboda (C).<br />

sainteresoa, rom iqac ki, sadac gan- da da- zmniswins sruliad sawinaaRmdego<br />

mniSvneloba SeaqvT zmnaSi, DE redaqcia gan-s xmarobs, C ki _ da-s; mag.: ganiyareT<br />

mtueri ferÃTagan TquenTa (DE mT 10, 14) _ daiyareT mtueri ferÃTagan TquenTa (C).<br />

aq zmnebi ganiyareT da daiyareT sruliad sawinaaRmdego mniSvnelobisaa.<br />

sagulisxmo aq isicaa, rom DE redaqciaSi saxels -gan Tandebuli ar axlavs, radgan<br />

zmnam amave funqciis gan- zmniswini gamoiyena. C redaqciaSi ki saxels -gan Tandebuli<br />

aqvs, romelic da- zmniswinTan araviTar saerTo funqcias ar avlens.<br />

5. oTxTavis redaqciebis mixedviT xSirad aseTive monacvleobaa gardamo- (DE) _<br />

damo- (C), gamo- (DE) _ damo- (C), gan- (DE) _ aR- (C) zmniswinebs Soris: gardamovidoda<br />

_ damovidoda, gardamocÂven _ damoscÂven, gamokidebul arian _ damokidebul arian;<br />

Tmanica ganracxil arian _ aRracxil arian da sxv.<br />

zmniswinTa aseTi dapirispirebisas mxedvelobaSi ar aris miRebuli iseTi SemTxvevebi,<br />

roca redaqciebis mixedviT gansxvavebuli zmniswinebi zogjer Tandebulis xmareba-uxmareblobazea<br />

damokidebuli, an kidev gansxvavebuli Tandebulebis xmarebas-<br />

Tan aris dakavSirebuli; mag.: da mohguares viri igi da kic mis Tana da daasxes samoseli<br />

mas zeda da dajda... mas zeda (DE mT 21, 7) _ a R j d a mas (C))... romeli<br />

36


gamoekueTa kldisagan (DE mT 27, 60) _ romeli-igi a R m o e k u e T a k l d e s a<br />

Sina (C) da sxv.<br />

ar aris gaTvaliswinebuli agreTve iseTi masobrivi SemTxvevebi, roca erTi redaqciis<br />

mo-, aRmo-, gamo-, warmo- zmniswinebi meore redaqciis mi-, aR-, gan-, war-<br />

zmniswinebs upirispirdeba da piriqiT. zmniswinTa aseTi monacvleoba SesaZlebelia<br />

imiTac aixsnebodes, rom ena im dednisa, saidanac qarTuli oTxTavia naTargmni, ver<br />

ganasxvavebda pirveli anu moubari piris damokidebulebas zmniT gamoxatuli moqmedebis<br />

mimarTulebisadmi da mTargmneli, radganac am mxriv SeboWili ar iyo, ama Tu<br />

im formas nebismierad gadmoscemda xolme.<br />

6. redaqciebi gansxvavebas gviCveneben im mxrivac, rom erTsa da imave pirobebSi<br />

zogjer erTi redaqcia Tu zmniswins mimarTavs, meore gaurbis mas; mag.: gzasa warmarTTasa<br />

nu m i x u a l T (DE mT 10, 5) _ nu x u a l T (C); hrquaT mTasa mas: m i i c v a l e<br />

amier iqi, da m i i c v a l o s (DE mT 17, 20) _ i c v a l e amier, da mun i c v a l o s (C)...<br />

ukueTu ara m o i q c e T (DE mT 18, 3) _ ara Tu i q c e T (C); romelman m o i p o v o s Tavi<br />

TÂsi... (DE mT 10, 39) _ p o o s (C); S e m i w y a l e n Cuen... (DE mT 20, 30) _ m i w y a l e n Cuen<br />

(C).<br />

warmodgenili masalis mixedviT ZiriTadad C daupirispirda DE redaqcias, magram<br />

es rodi niSnavs imas, rom zmniswinTa aseTi dapirispireba rogorc sistema ise iyos<br />

gatarebuli da TiTqos piriqiT SemTxvevebs adgili ar hqondes. miuxedavad amisa, zeviT<br />

ganxiluli masalis safuZvelze mainc SeiZleba zogierTi daskvnis gakeTeba.<br />

a) uZveles periodSi qarTuli enis dialeqtebSi yvela zmniswini erTnairad ar<br />

unda yofiliyo gavrcelebuli. ara marto gavrcelebis mxriv, aramed funqciis mixedviTac<br />

esa Tu is zmniswini erTnairad ar unda yofiliyo gagebuli. amis kvali nawilobriv<br />

oTxTavis redaqciebis Sedarebidan Cans; magaliTad, C redaqcia midrekilebas<br />

iCens rig SemTxvevaSi DE redaqciaSi xmarebuli Se- da gan- zmniswinis nacvlad da-<br />

zmniswini ixmaros: Sewuxnes, Semwuxrda, SekarT, Seimarilon... ganuteva, ganukÂrdeboda<br />

_ dawuxnes, damwuxrda, dakarT, daimarilon... dauteva, daukÂrdeboda. aseve, C redaqcia<br />

cdilobs DE-Si xmarebuli gardamo- zmniswinis nacvlad damo- gamoiyenos da<br />

sxv.<br />

b) zmniswinTa xmareba-uxmareblobis mxriv redaqciebis Cveneba cxadyofs, rom Zvel<br />

qarTulSi moqmedebis sruli saxiT gamoxatva zmnebSi zmniswinze ar iyo damokidebuli.<br />

erTi redaqciis zmniswiniani forma meoris uzmniswino formas upirispirdeba,<br />

magram ise, rom erTica da meorec moqmedebis srul saxes gamoxatavs; an kidev, piriqiT,<br />

erTi redaqciis uzmniswino forma meoris zmniswinian formas upirispirdeba da<br />

ganurCevlad amisa iqac da aqac zmna mainc usruli saxisaa.<br />

g) Sesadarebeli masala imis Cvenebasac iZleva, rom Tandebuls SeuZlia zmniswinis<br />

magivroba gaswios da rig SemTxvevaSi msgavsi funqcia Seasrulos.<br />

* * *<br />

zmniswinis a d g i l i qarTulSi mtkiced aris gansazRvruli. igi yovelTvis zmnas<br />

TavSi erTvis piris niSnebis win, xolo Tu zmnas es niSnebi ar gaaCnia, maSin zmniswini<br />

uSualod zmnis fuZes mierTvis.<br />

amJamad zmniswini zmnasTan isea Semtkicebuli, rom mis nawils Seadgens, Zvel qar-<br />

TulSi ki, roca jer kidev mTlianad ar iyo dasrulebuli zmniswinis. zmnasTan SeerTebis<br />

procesi, SeiZleboda zmniswinsa da zmnis fuZes Soris nawilaki an zogjer<br />

nacvalsaxelic Casmuliyo 9 . CaerTvoda martiv nawilakTagan: ve, Ra, Tu, viTa, mca, me,<br />

ra, raÁ, nu, re, oden, ara, Zi, ukue, oden, xolo; Sedgenil nawilakTa da damoukidebeli<br />

mniSvnelobis mqone sityvaTagan: RaTu, Tumca, sadme, raÁukue, xoloTu, vieTme, ra-<br />

Áme, raÁoden, odesme; mag.: mo-ve-eRos misgan (DE mT 25, 29), gan-ve-ryuna (Tekl. 96)... da-<br />

9 ix. a . S a n i Z e , qarTuli gramatikis safuZvlebi, I, gv. 253.<br />

37


Tu-uteos (C mrk 10, 11), Se-Tu-iZinos sofeli yoveli (iqve, 8, 36)... aRmo-Ra-iRe pirvelad<br />

dire igi Tualisagan Senisa (iqve 7, 5)... mo-mca-ved me da mo-mca-viRe (iqve 25, 27),<br />

Se-mca-rTul ars (xanZT. o 45)... mo-me-iwia Tquen zeda (DE mT 12, 28)... mo-raÁ-vidis (iqve,<br />

12, 44), mi-raÁ-iRes (iqve, 20, 11), mi-ra-scna salteni (Tekl. 120)... mo-nu-isTulian ekal-<br />

Tagan yurZeni (C mT 7, 16)... da-re-scxra (SuS. VI, 24), gan-re-idgina (kim. I, 19, 4)... mo-Zivides<br />

(C mT 27, 49)... Se-viTa-uZlo (xanZT. le 16)... Tquen Se-ara-xualT da SemavalTa<br />

ayenebT (C l 11, 52)... war-oden-vida (kim. I, 21, 13)... mi-xolo-vida (xanZT. n 10)... Se-Tumca-uZles<br />

(C mrk 13, 22), da-Tumca-xayenebdiT (xanmeti mravalT. 15a6-7)... aR-odenmca-ivso<br />

igi (C mrk 4, 37)... da-raÁme-stkbebis (Tekl. 95)... wars-sadme-wymedul ars (iqve, 102)... miraÁoden-srul<br />

iyo mun (kim. I, 20, 25)... maSin mi-vieTme-uges mwignobarTaganTa (DE mT 12,<br />

38)... mo-xoloTu-gerCdes Sen (Tekl. 96)... mo-odesme-vides misa (saba asur. 6, 30)... Se-Ra-<br />

Tu-wuxna mefჱ igi (DE mT 14, 9); Se-RaTu-mxudes SenTana sikudili (C mrk 14, 31)... mi-Tuvisme-utevneT<br />

codvani (C iov. 20, 23)... Se-esev˜ri-xgvanda (xanmeti mravalT. 22a9)... aRvinme-iaros<br />

igi (C iov. 9, 22).<br />

rTul nawilakTa CarTvisas Cveulebriv daculia aseTi rigi: Ra-Tu, Tu-mca, raÁ-oden,<br />

raÁ-ukue, xolo-Tu, Tu-vis-me, xolo-viTar, ese-viTar da ara: Tu-Ra, mca-Tu, odenraÁ,<br />

ukue-raÁ da sxv.<br />

rogorc cnobilia, qarTulSi zmniswini oTx funqcias asrulebs: a) gadmoscems<br />

zmnis fuZiT gamoxatuli moqmedebis mimarTulebas; b) aRniSnavs zmniT gadmocemuli<br />

moqmedebis srul saxes (srul aspeqts); g) awarmoebs dros, awmyosagan myofads da d)<br />

arsebiTad cvlis zmnis fuZis mniSvnelobas.<br />

amaTgan zmniswinis pirveladi funqciaa mimarTulebis aRniSvna. Cvenc amjerad<br />

zmniswinTa mxolod am funqcias SevexebiT.<br />

1. mi-, mo-. es zmniswinebi, gansakuTrebiT ki mo-, zmnisarTebsa da TandebulebSi<br />

gvevlineba, rogorc maTi Semadgeneli nawili: gareSe-mo || garSe-mo, ga-mo, gare-mo,<br />

winauk-mo, ukana-mo, zegarda-mo, mo-Rma, mi-Rma, mi-RmarT. mo gvaqvs gardigard-mo-Sic.<br />

es zmniswinebi gvxvdeba saxelebTanac Tandebulis funqciiT: amxanagisad-mi, misda-mi,<br />

Cemda-mo.<br />

am zmniswinebSi m zmnisarTul-nacvalsaxeluri Zireuli masalaa (mand, mun, amier...<br />

ama, ima) da funqciiT nacvalsaxelTa da zmnisarTTa g, s, q, w Zireuli Tanxmovanebis<br />

monacvlea (e-g-e, i-g-i, e-s-e, i-s-i, a-q, i-q, a-w, a-g-re, e-g-re, i-g-re, a-s-re, e-s-re, i-sre).<br />

xmovanTagan i-s funqcia naTeli Cans: igi CvenebiTi afiqsia, aRniSnavs sagnis siaxloves<br />

mesame pirTan da geneturad ukavSirdeba im i-s, romelic i-g-i, i-s-i, i-m, i-q<br />

nacvalsaxelebsa da zmnisarTebSi gvxvdeba. gaurkveveli Cans o-s warmomavloba, radgan<br />

mas TiTqmis araviTari paraleli ar daeZebneba. axsnas moiTxovs, Tu i-s sapirispirod<br />

pirvel pirTan siaxlovis gadmosacemad o ratom unda yofiliyo gamoyenebuli<br />

maSin, roca qarTulSi sameulTa sistemidan, e-s Tu ar miviRebT mxedvelobaSi, i-s<br />

Cveulebriv a upirispirdeba: i-m _ a-m, i-q _ a-q, i-gi _ a-gi (dialeq.), i-gre _ a-gre<br />

(dialeq.), i-sre _ a-sre (dialeq.), i-ger _ a-ger (dialeq.), i-mier _ a-mier da sxv. TiTqos<br />

mosalodneli iyo aqeTa mimarTulebis gadmosacemad zmniswinSi a yofiliyo gamoyenebuli,<br />

radgan qarTulSi mas i-s sapirispiro pozicia uWiravs da, Tu SeiZleba<br />

ase iTqvas, cocxal mawarmoebel afiqsad gvevlineba nacvalsaxelebisa da zmnisarTebis<br />

sameulTa sistemaSi. molaparake pirTan siaxlove-siSoris gansazRvra rom a da i<br />

xmovanebTan aris dakavSirebuli, es Cans iqidanac, rom dialeqtebSi oden xmovnebi (a,<br />

e, i) asruleben saTanado nacvalsaxelisa da zmnisarTis zemoaRniSnul funqcias.<br />

gamodis, rom mi-s sapirispirod qarTulSi ma- zmniswini unda gvqonoda. am mxriv<br />

yuradRebis Rirsia qarTuli kiloebis zogierTi Cveneba. rogorc cnobilia, ma-<br />

zmniswini axasiaTebs rogorc baris, ise mTis aRmosavlur kiloebs. rig SemTxvevaSi<br />

igi asimilaciis Sedegad miRebulad SeiZleboda CaeTvala kacs; mag., maaqvs, maarbenina,<br />

maaxsena da sxva, magram sxva SemTxvevaSi ma-s xmareba asimilaciiT ver aixsneboda;<br />

mag., mamdevs, mamiTrevs, mamivida, maiwera, maiyvana da sxva mravali.<br />

38


ma- zmniswini yovelgvari asimilaciis gareSe dadasturebulia jer kidev XV saukunis<br />

istoriul sabuTebSi; mag.: makuda (dok. 505). mamicia (iqve, 564) maiyvaneT (sabuT.),<br />

mamirTmevia (gujr.), mamgvare (saq. siZv.) da sxv. igi amave periodidan moyolebuli<br />

mxatvrul leteraturaSic xSirad gvxvdeba; mag.: ar mamkal (sibrZne sicr. 30); wigni<br />

wina mamigdo (Sahn. I, 1466); mamdrika (Sahn. II, 405), mamidga (iqve, 377), mamekida (amirandarej.<br />

28), mamegeba (rusudan. 106), mamwons (vaxtang VI, 27), mamedva (Teimuraz I, 66), mamiyvanes<br />

(arCili, II, 53).<br />

amJamad ma-s xmarebaSi yvela kilo erTnair Cvenebas ar iZleva. saerTod mTis kiloebSi,<br />

gansakuTrebiT xevsurulsa da moxeurSi, igi Zalian gavrcelebulia, qarTlursa<br />

da kaxurSi ki SedarebiT naklebad gvxvdeba da literaturuli enis gavleniT<br />

TandaTanobiT idevneba xmarebidan. mTis kiloebisa da me-15_18 saukuneTa saliteraturo<br />

enis Cveneba gvavaraudebinebs, rom adre ma- ufro metad unda yofiliyo gavrcelebuli<br />

qarTuli enis aRmosavlur kiloebSi. SesaZlebelia, rom igi, rogorc damoukidebeli<br />

windebuli, qarTuli enis romeliRac fenisa Tu kilos kuTvnileba iyo.<br />

funqciis mixedviT mi- da mo- sapirispiro zmniswinebia: moubari piris TvalsazrisiT<br />

mi- iqeTa (III pirisaken) mimarTulebas aRniSnavs, mo- ki, piriqiT, aqeTa (I pirisaken)<br />

mimarTulebas gadmoscems.<br />

a) mimarTuleba gansakuTrebiT naTlad iseT zmnebTan Cans, romelTa fuZe moZraobas<br />

gamoxatavs; mag.: Sen Cemda m o x u a l a ? (DE mT 3, 14) _ sikudid m i v a l (SuS. V 26);<br />

m o u à d e s mas mowafeni TÂsni (DE mrk 6, 35) _ maSin m i u à d e s (C mT. 26, 50); m o g i v -<br />

l i n o Tquen mamisa mier (C iov. 15, 26) _ da m i a v l i n n e s mowafeni maTni (DE mT 22,<br />

16); m o v a q c i o (SuS. V8) _ m i v i q c i e saxid Cemda (mT 12, 44); m o i v l t i n (xanZT. oჱ<br />

37) _ m i i v l t o d e T sxuad (mT 10, 23), m o x i w i a (x. t 385) _ m i v i w i e (SuS. III 9); Sen<br />

momdevdi me (DE mT 8, 22) _ m i s d e v d e s mas mowafeni misni (C mT 8, 23).<br />

b) mo- da mi- zmniswini mimarTulebas gadmoscems iseT zmnebTanac, romelTa fuZe<br />

moZraobas ar gamoxatavs, magram migviTiTebs gadaadgilebaze; mag.: da m o a r T u e s<br />

mas ganrRueuli (mT 9, 2) _ miarTua (SuS. VI10); mogagos (mT 6, 4) _ miagos; movizido<br />

(iov. 12, 32) _ miizida; momiZRuana _ miuZRuana da sxv.<br />

g) met-naklebad mimarTuleba igrZnoba zogierT iseT zmnasTanac, romlebic arc<br />

moZraobas aRniSnaven da arc gadaadgilebaze miuTiTeben; mag.: m o u t e v a _ m i u t e -<br />

va, moemadla _ miemadla, moaswavebs _ miaswavebs, mogewyos _ miuwyoT,<br />

moixmo _ miixmo, moayvira _ miayvira da sxv.<br />

d) axal saliteraturo qarTulSi rigi zmnebi mo-s dairTaven ise, rom maT sapirispiro<br />

mi- zmniswiniani forma Cveulebriv ar moepovebaT; Zvelsa da e. w. saSual<br />

qarTulSi ki mi- zmniswiniani forma Cveulebrivi iyo; mag.: miuwoda... da hrqua (C<br />

iov. 18, 33); m i e l o d a uwyebulsa mas (xanZT. v10); myis mixedna mas... da m i i t a c a igi<br />

quabad (kim. I, 20); ar m i s c i l d e b a TinaTin misi mas, visgan swvav ali (v. t. 147); vi-<br />

Tarca mkudari m i e T r i a (SuS. VIII 15).<br />

axal qarTulSi zogierT am zmnasTan mi- zmniswinis nacvlad wa- ixmareba xolme;<br />

mag.: mieTria _ waeTria, miitaca _ waritaca da sxv.<br />

e) amJamad miReba zmna sapirispiro mo- zmniswins aRar dairTavs, Zvel qarTulSi<br />

ki am zmnasTan mo-c ixmareboda; mag.: da m o i R o xuTi igi puri da ori Tevzi (C mT<br />

14, 19); nu moiRebT oqrosa (E mT 10, 9); Sdr. nu m i i R e b T (D mT 10, 9), m i i R o s<br />

(SuS. XIV12).<br />

v) axal qarTulSi uTxra zmna Cveulebriv uzmniswinod ixmareba, Zvel qarTulSi<br />

ki meore seriaSi mi- zmniswins irTavda; mag.: m i u T x r e s ese yoveli (C l 24, 9); movides<br />

da m i u T x r e s saqme igi yovelive (iqve, mT 18, 31); m i e T x r a tites misTÂs<br />

39


(Tekl. 92). am zmnisganaa warmoqmnili m i u T x r o b e l i : da iyo Jamsa mas mwuxarebaÁ<br />

m i u T x r o b e l i (saba asur. 14).<br />

Zvel qarTulSi miuTxra zmnas sapirispiro martivi zmniswiniani (mouTxra) forma<br />

ar hqonda, magram iyenebda rTul warmo- zmniswins; mag.: manca w a r m o u T x r a amisve<br />

pasuxisa msgavsad (xanZT. kg 26); w a r m o u T x r a y˜i saqmჱ Cemi (kim. I, 24).<br />

miuTxra-s msgavsad gvxvdeba mihrqua-c; mag.: netarman man ara ismina, aramed m i h -<br />

rqua (xanZT. nv62); SuSanik m i h r q u a esreT (SuS. XII3).<br />

z) uzmniswinoa amJamad zmna viyide (viyidi, viyido), Zvel qarTulSi ki es zmna<br />

wyvetilSi xSirad mo- zmniswins dairTavda xolme: mag.: ganyida yovelive, raÁca aqunda<br />

da m o i y i d a agaraki igi (DE mT 13, 44); m o i y i d e s miT agaraki igi mekecisaÁ... (C<br />

mT 27, 7).<br />

axal qarTulSi ga- zmniswins gayida zmnaSi sapirispiro an Se- aqvs (Seisyida), an<br />

kidev zmna upreverboa (iyida).<br />

esa da zeviT aRniSnuli msgavsi faqtebi miuTiTeben, rom axalTan SedarebiT Zvel<br />

qarTulSi ufro TvalsaCinod igrZnoboda zmniswinTa mier mimarTulebis aRniSvnis<br />

funqcia. axal qarTulSi zogierTma zmniswinianma zmnam Zveli sapirispiro formebi dakarga<br />

da amdenad zmniswinis mniSvnelobac erTgvarad daiCrdila; zogierT zmnas ki<br />

sruliad Camoscilda zmniswini da amJamad mimarTulebis aRniSvnas veRar axerxebs.<br />

T) rigi zmnebi an mxolod mi- zmniswins iyeneben, an kidev _ mo-s, orive erTad (sapirispiro<br />

formebi) maT ar gaaCniaT; magaliTad: m i i c v a l e amier iqi (mT 17, 20);<br />

mihrida da g˜neSora (saba asur. 8); sarecelsa z ˜a mieZina (xanZT. oe59); m i e r u -<br />

l a yovelTa da daiZines (mT 25, 5). aseTebia agreTve Semdegi zmnebi da mimReobebi:<br />

miiviwya, misustda... moCans, mosTxova, moagrova, moerida, moSorda, mowyvita, moismina,<br />

mokvda... miuvali, miuwdomeli, miwuruli, miucilebeli, miSvebuli, fermixdili da<br />

sxv. adre SesaZlebelia zogierT aseT zmnas sapirispiro formac gaaCnda, magram Semdeg<br />

Camoscilda. amas gvavaraudebinebs zeviT aRniSnuli zogierTi SemTxveva.<br />

i) mo- zmniswini moZraobis aRmniSvnel zmnebTan zogjer an garSemo moZraobas aRniSnavs,<br />

an kidev avlens imave mniSvnelobas, rasac sxva SemTxvevaSi mimo- zmniswini<br />

gadmoscems; mag.: m o v l n a yovelni wmidani adgilni (xanZT. ib 57); rameTu m o h v l i T<br />

zRuasa da Ãmelsa (C mT 23, 15 Sdr. rameTu mimoxualT zRuasa zeda da Ãmelsa<br />

DE); mohvlida dabnebsa mas garemoÁs da aswavebda (C mrk 6, 6; Sdr. m i m o i q c e o -<br />

d a garemo soflebsa mas... DE). somxur oTxTavSi am adgilas naxmaria zmna, romelic<br />

sityvasityviT garSemo svlas, garSemo trials aRniSnavs. arsebiTad aseTsave mniSvnelobas<br />

unda atarebdes mo- zmniswini aseT zmnebTan: warhÃocda mCuriTa miT, romel<br />

moertya (iov. 13, 5); Tualni moarna yovelgan (v. t. 92).<br />

k) mo- da mi- zmniswini zogjer miuTiTebs zmniT gamoxatuli moqmedebis mimdinareobaze<br />

moZraobis procesSi, siarulisas; mag.: moegeba, m o t i r o d a , cremlman misman<br />

kldeni Rarnes (v. t. 916)... miT amas m o i t y o d i a n (iqve, 1647); m i h x o c e s da m i -<br />

i s r o d e s , mindors sisxlTa moasxmides (iqve, 76).<br />

aseTi zmnebi zmniswinis gareSe gadaadgilebas ar gamoxataven, magram saTanado<br />

zmniswinebis darTvisas damatebiT Sinaarss iZenen.<br />

l) qarTulSi CvenebiTi nacvalsaxelebisa da zmnisarTebis saSualebiT sagnis siaxlove-siSore<br />

samive piris mixedviT ganirCeva: es (pirvel pirTan axlos), eg (meore<br />

pirTan axlos), is an igi (mesame pirTan axlos), aseve: aq, mand, iq da sxv. `saerTo mosazrebis<br />

Tanaxmad mosalodneli iyo, rom II pirisaken miqceuli moqmedebac aSkarad<br />

gamoCndeboda, magram qarTul enas amisi saSualeba ar moepoveba, radganac II piri is<br />

piria, romelsac eubnebian, xolo aseTi piri Cveulebriv iqve aris, sadac moubaria,<br />

40


amitom is I piris myofobis areSi igulisxmeba...~ 10 . amis mixedviT mo- zmniswini Cveulebriv<br />

Tanabrad gadmoscems mimarTulebas rogorc pirveli, ise meore pirisaken;<br />

mag.: movidodian T q ˜n d a (x. t. 378); S e n s a moivltin (xanZT. oჱ 37); raÁTa moiwios<br />

Tquen zeda (DE mT 23, 35); mogivlino T q u e n (C iov. 15, 20) da sxv.<br />

iSviaTi araa agreTve iseTi SemTxvevebi, roca mo- zmniswini mesame pirTanac<br />

gxvdeba; mag.: mouÃdes da hmsaxurebdes m a s (C mT 4, 11); morbiodes m i s a (saba asur.<br />

18); moarTues m a s daÃsnili erTi (C mT 9, 2); mohguares m a s (DE mT 8, 16) da sxv.<br />

erT-erTi aseTi zmna, romelic Zvel qarTulSi mesame pirTan mi- zmniswinis paralelurad<br />

mo-sac iyenebda, aris mosca; mag.: romelsa m o s c e m d a mas kacT-moyuare<br />

(SuS. XI3_4); mamaman Tq˜nmn.. m o s c e s keTili (x. t. 378); m o s c e m d a mas (kim. I. 32) da<br />

sxva mravali. es zmna am saxiT gvxvdeba momdevno periodSic. mas xmarobs rusTaveli,<br />

n. baraTaSvili, a. yazbegi, vaJa-fSavela da sxva, amJamad ki daculia mTis kiloebsa<br />

da qarTlurSi; mag.: ena m o e c a sityvisa gamomgebare (v. t. 1032)... m o e c mas sadguri<br />

myudroebisa (n. baraT. 19)... da roca m o s c e m s sicxesa-utydeba texa wylulisa (vaJa,<br />

303); imas xma m o s c e s sxvebma (yazb. 192) da sxv.<br />

m) Zvel qarTulSi Tu micema zmnasTan mesame pirSi mi- zmniswinis nacvlad mo- ixmareboda,<br />

piriqiT, amave zmnasTan da zogierT sxvasTanac meore pirSi xSirad mo-s<br />

magier mi- zmniswini iyo gamoyenebuli; mag.: mTxove me, raÁca gnebavs, da m i g c e Sen<br />

(mrk 6, 22); ve˜mdis migesmodes locvaÁ (xanmeti mravalT. 1b22); raÁsaTჳs ese m i v -<br />

were Tquenda (SuS. II10); arca maman Tquenman m i g i t e v n e s Secodebani Tquenni (C<br />

mT 6, 15); m i g e t e v n e d S e n codvani Senni (C l 5, 20).<br />

amJamad aseTi formebi arsad ar dasturdeba.<br />

n) mi- zmniswins zogjer mo- daerTvis da vRebulobT mimo-s, romelic zogierT<br />

zmnasTan ormxriv _ aqeTa da iqiTa _ mimarTulebas aRniSnavs. mimo- Cveulebriv xolmeobiTsa<br />

da uwyvetelSi ixmareba; mag.: m i m o v a l n urwyulTa adgilTa (DE mT 12, 43);<br />

da mimorbiodes yovelsa mas soflebsa (iqve, mrk 6, 55); da ufroÁsad mimoedeboda<br />

sityuaÁ igi misi (C lk 5, 15); TmiTa m i m o i T r e v d a (SuS. VI17).<br />

axal qarTulSi aseTi mniSvneloba zmnis gaorkecebiTac gadmoicema, mag.: miavlmoavlo;<br />

midi-modis da sxv.<br />

2. war-. am zmniswinSi gamoiyofa wa da r. r narCenia re nawilakisa, romelic zmnisarTebSi<br />

dasturdeba: ga-re, ze-re, ga-re-Se, ga-re-mo, ga-r-Se-mo (←ga-re-Se-mo), ga-rda<br />

(←ga-re-da), ga-r-na (←ga-re-na). wa-re megrul wa-le zmnisarTs ukavSirdeba, romelic<br />

Tavis mxriv iseTive Semadgenlobisaa, rogorc Ji-le, ga-le 11 .<br />

war- zmniswinis w igive unda iyos, rac w-in, w-inaSe zmnisarTebSi gvaqvs, SesaZlebelia<br />

mas ukavSirdebides agreTve a-w zmnisarTis Tanxmovani elementi.<br />

war- zmniswinis kavSiri win zmnisarTTan, rogorc amas qveviT davinaxavT, mtkicdeba<br />

msgavsi funqciiTac.<br />

war- || wa- gvxvdeba zmnisarTsa da saxelSic; mag.: winaÁswar, winaÁswar-metyueli,<br />

war-marT _ wa-marT, aqedan saxeli war-marTi. egeve war unda gvqondes wara-mara-Si.<br />

arn. Ciqobavas specialur SromaSi `war- prebervis mniSvnelobisaTvis qar-<br />

TulSi~ megrul-Wanurisa da qarTuli enis masalebis mixedviT dadasturebuli aqvs,<br />

rom war- zmniswins iseTive mniSvneloba unda hqonoda, rogoric aqvs wa-s WanurSi.<br />

mas qveviT, Zirs mimarTuleba unda gadmoeca. am mosazrebis sasargeblod isic aris<br />

aRniSnuli, rom qarTuli wa-s adgils megrulSi zogjer mi-da- zmniswini iWers, rom-<br />

lis meore komponenti swored Zirs, qveviT mimarTulebas aRniSnavs 12 .<br />

10 a . S a n i Z e , qarTuli gramatikis safuZvlebi, I, gv. 239.<br />

11 a r n . C i q o b a v a , war- preverbis mniSvnelobisaTvis qarTulSi, enimkis moambe, I, 1937, gv. 43.<br />

12 i q v e , gv. 42.<br />

41


wa- zmniswinis aseTi mniSvneloba gamarTlebulia amave avtoris mier warmodgenili<br />

qarTuli masaliTac: mag.: w a r w e r a _ wera zevidan qveviT, w a q c e v a _ Zirs, qveviTken<br />

mimarTeba, wvima w a m o v i d a _ zevidan qveviT13 .<br />

qarTul da megrul-Wanur wa-s avtori ukavSirebs afxazur wa- preverbs, romelic<br />

niSnavs `qveS, qveviT~ 14 .<br />

war- zmniswinma Zvel qarTulSive dakarga bolokiduri Tanxmovani r; mag.: waudginos<br />

R˜a (saba asur. 20); Tualni wamocჳvnebul iyvnes (kim. 1. 30); wamokidebuli (iqve,<br />

20). e. w. saSual qarTulSi es zmniswini gamartivebuli saxiT ukve xSirad gvxvdeba;<br />

mag.: wadi, uxme... (v. t. 105); cnoba wauvida (visr. 35); waitana (iqve, 44), wauRoT (Sahn. II,<br />

402), waÃdebis (Sahn. I, 1950), wavitaneT (amirandarej. 12), wauZRva... da wavidnen (rusudan.<br />

164), waiRos (sibrZne sicr. 10), wabZandes (qil. 38), wasTqvams (vaxtang VI, 106), wauZRva<br />

(gur. 244), wawymdao (arCili, 11, 2), wavide (Teimuraz 1, 13), wavides (Teimuraz II,<br />

65), wamepare (bes. 11) da sxv.<br />

Zveli saxiT war- axal qarTulSi mxolod zogierT zmnasa da saxelzmnas SerCa:<br />

mag.: waradgina, warmoTqva... warmavali, warCinebuli, wargzavnili da sxv.<br />

a) funqciiT war- zmniswini mi-s utoldeba, warmo- ki imasve gadmoscems, rasac martivi<br />

mo- zmniswini. amiT aixsneba, rom xSirad es ori zmniswini erTimeoris Semcvlelad<br />

gamodis, rogorc zeviT davinaxeT, es kargad Cans oTxTavis redaqciebis Sedarebidan:<br />

warvediT _ mivediT, warvide _ mivide...<br />

war- da mi- zmniswinTa msgavs funqciaze miuTiTebs iseTi SemTxvevebic, roca iqe-<br />

Ta mimarTulebis gadmocemisas war- aris gamoyenebuli, aqeTa mimarTulebisaTvis ki<br />

_ misi sapirispiro mo-; mag.: vhrqჳ amas: warved! da warvidis; da sxuasa: moved!<br />

da m o v i d i s (DE mT. 8. 9).<br />

b) mo- windebulis mqone zogierTi zmna, roca sapirispiro mi- ar gaaCnia, war-<br />

zmniswins iyenebs: mag.: moipares _ waripares, moasxa _ waasxa, moeTria _ waeTria, moitaca<br />

_ waritaca, moigo _ waago da sxv.<br />

g) miuxedavad msgavsebisa, mi- da war-, mo- da wamo- gamoyenebis mxriv urTierTisagan<br />

mainc sakmaod gansxvavdebian: mi- da war- yovelTvis da yvela zmnasTan ar enacvlebian<br />

erTmaneTs; mi- TiTqmis yvela droSi gvxvdeba, maT Soris awmyoSic (midis, mihyavs,<br />

migoravs), war- ki awmyoSi Cveulebriv ar ixmareba, amave dros war- zmnaTa garkveul<br />

jgufSi gvevlineba. Zvel qarTulSi misi xmarebis are sakmaod SezRuduli<br />

iyo, amJamad ki SedarebiT iSviaTad gamoiyeneba.<br />

d) es ori zmniswini zogjer mniSvnelobis mxrivac gansxvavdeba erTmaneTisagan;<br />

magaliTad, TiTqos sxvadasxva Cans warvida da mivida, wariyvanes da miiyvanes. am Sem-<br />

TxvevaSi mi- zmniT gamoxatuli moZraobis dasasrul punqtze miuTiTebs, war- zmniswini<br />

ki am mniSvnelobas moklebulia.<br />

war-, marTalia, iqiTa mimarTulebas gadmoscems, magram zogjer es mimarTuleba<br />

sivrcis garkveul monakveTs, wina mxares gulisxmobs15 ; mag.: winaSe msajulTa da mefeTa<br />

w a r g a d g i n n e n Tquen (C mrk 13, 9); w a r d g a mis winaSe ganboklebuli (C mT 8,<br />

2); Tuali w a m o u c ჳvnebul iyvnes (kim. I, 30).<br />

SeiZleba amave mniSvnelobiTaa aqac: x˜ mcire xiyo hasakiTa da warbioda (x. t.<br />

385); xolo wignebi igi mefisaÁ warsca (kim. I, 17); RamiT warTqჳan aTxuTmeti kanoni...<br />

(saba asur. 7). es ukanaskneli zmna Cveulebriv locvis SesrulebasTan aris dakavSirebuli.<br />

13 a r n . C i q o b a v a , iqve, gv. 43.<br />

14 iqve, gv. 44.<br />

15 a . S a n i Z e , qarTuli gramatikis safuZvlebi, I, gv. 238.<br />

42


war- zmniswinis zemoaRniSnuli mniSvneloba kargad daculia zmnisarTebSi: waRma<br />

(Sdr. ukuRma), waRmarT (Sdr. ukuRmarT)...<br />

3. Se-, gan-. Se- zmniswini masaliTa da ZiriTadi funqciiTac Sina Tandebuls ukav-<br />

Sirdeba. egeve iTqmis gan- zmniswinisa da -gan Tandebulis Sesaxeb.<br />

gan- zmniswinSi ga Zireuli masala Cans. am saxiT igi daculia sxva zmniswinsa,<br />

Tandebulsa da zmnisarTSic: ga-mo, ga-re, ga-re-Se, ga-re-mo (aqedan ga-re-mo-eba), ga-r-<br />

Se-mo (←ga-re-Se-mo), ga-r-da (←ga-re-da) da sxv. (Sdr, i-g-i, e-g-e ma-g) 16 . gan- zmniswin-<br />

Si ga Zireuli masalis gamoyofas mxars uWers zanuris (megrul-Wanuris) Cvenebac,<br />

sadac ga-s Sesatyvisad go- gvaqvs.<br />

gan-Si n narCenia na elementisa, romelic dasturdeba Tandebulebsa da zmnisar-<br />

TebSi: Si-na, ze-na, Ta-na, wi-na, mu-n (←mu-na), que-na, ga-r-na. na-s sxva SemTxvevaSi da<br />

enacvleba: ze-da, Si-da, que-da, ga-r-da da sxv.<br />

Zvel qarTulSi gan- zmniswini gamartivebuli ga-s saxiTac gvxvdeba; mag.: da xiyunes<br />

Zen[i] noeÁsni, rl˜ni g a n v i d e s kidobnisa m[isgan] (x. t. 371); Tmanica Tavisa Tquenisani<br />

yovelni g a r a c x i l arian (C l 12, 7); Sdr. g a n r a c x i l arian (DE); romeli<br />

gahÃsna (DE); gasyidul iqmna (kim. I, 8).<br />

rTul ganmo- zmniswins n Zvel qarTulSive Camoscilda, aq ganmo- iSviaTad<br />

gvxvdeba; mag., g a n m o x e c x a d a i˜ჳ mowafeTa TჳsTa (s. t. 389).<br />

Semdgom periodSi gamartivebuli ga- zmniswinis xmareba ukve xSiri movlenaa; mag.:<br />

gawira (visr. 228), gavidis (Sahn. II, 369), gahkveTa (amirandarej. 15), gavides (sibrZne<br />

sicr. 15), gaaRo (qilila da dam. 30), gausvenes (rusudan. 433) da sxv.<br />

aRsaniSnavia, rom am periodis Zeglebis enaSi gan- zmniswinis bolokiduri n zogjer<br />

zmnisa da saxelzmnis iseT formebSi ikargeba, romelTanac Tanamedrove saliteraturo<br />

qarTulSi zmniswini Cveulebriv sruli saxiT aqvT Semonaxuli; aseTebia,<br />

mag.: gazraxulia (Sahn. I, 4048), gaTqmuli (iqve, 4718), gacxadebuli (iqve, 3075), garisxda<br />

(qilila da dam. 314), gauyrelni (rusudan. 2081) da sxv.<br />

a) Se- zmniswinis funqciaa mimarTuleba gamoxatos garedan SigniT; mag.: ver S e -<br />

v i d e s sasufevelsa (xanZT. g 35); S e a y e n e s sapyrobiles (kim. I. 9); tanjvasa didsa<br />

Segagdeben Sen (SuS. III25); SevidodeT iwrosa mas bWesa (C mT 7, 13); Sevida<br />

saxlsa zaqaraÁssa (l 1, 40); mutribTa S e u x m o b d i a n (visr. x).<br />

b) Se zmniswini gamoxatavs agreTve cotaobas, Tvisebis xarisxis an moculobis<br />

SedarebiTs simcires, naklulobas. Zvel qarTulSi Cveulebrivia, magaliTad, Semwuxrda<br />

(cotaTi dabindda, cotaTi daRamda): viTar S e m w u x r d e b o d a da mzჱ dahvidoda<br />

(mrk 1, 32); viTarca S e m w u x r d a , mohguares mas eSmakeulebi (mT 8, 16).<br />

Se- zmniswinis es mniSvneloba kargad igrZnoba axal qarTulSi aseTi SepirispirebiT:<br />

SewiTlda da gawiTlda, SeTeTrda da gaTeTrda... 17 .<br />

g) Zvel qarTulSi Se- zogierT zmnasTan imasve gadmoscems, rasac mi- da ga- zmniswinebi;<br />

mag.: S e u d g a mas simravlჱ erisaÁ da dedaTaÁ (l 23, 27); sofeli yoveli S e -<br />

u d g e s mas (iov. 12. 19) maT meyseulad dautoves bade maTi da S e u d g e s mas (mT 4,<br />

20); S e u d g e s kualsa missa (C iov. 1, 40).<br />

d) Sedgenili Semo- zmniswini aRniSnavs garSemo, irgvliv moqmedebas; mag.: mefeman<br />

brZana laSqarni uxmeniT, S e m o j a r e n i T (v. t. 167); Semosxdomodnen, SemoRoba, Semoaglija,<br />

Semourbina da sxv.<br />

16 a r . m a r t i r o s o v i , Tandebuli qarTulSi, iberiul-kavkasiuri enaTmecniereba, I, gv. 228.<br />

17 ix. a . S a n i Z e , qarTuli gramatikis safuZvlebi, I, gv. 252.<br />

43


e) axal qarTulSi Se- zmniswini gadmoscems zeviTa mimarTulebasac 18 ; mag.: urems<br />

S e u g d e s (yazb. 34). Renerals moarTves Cinebuli cxeni, romelzedac S e b r Z a n d a<br />

(iqve, 116); zecas Sestyorcnis (Wola, 40) da sxv. es mniSvneloba kargad daculia<br />

SeRma zmnisarTSic, romelsac daRma upirispirdeba.<br />

mniSvnelobis mxriv Se- zmniswins gan- upirispirdeba.<br />

gan- aRniSnavs:<br />

a) moZraobis mimarTulebas Signidan gareT; mag.: da g a n v i d a taZrisa misgan (C<br />

iov. 8, 59)... xolo raJams suli arawmindaÁ g a n v i d i s k a c i s a g a n . . . (DE mT 12, 43);<br />

ganasxa sulebi igi (C mT 8, 16); ganÃades igi gare (C iov. 9, 34).. gamovida...<br />

saxlsa misgan (mT 13, 1); g a m o h y v a n d a igi taZriT (SuS. IX2).<br />

b) war- zmniswinis msgavsad, gan- zogjer mi- zmniswinTan saziaro funqcias avlens;<br />

gadmoscems aqedan iqeT mimarTulebas; mag.: ganyo Ãeli da Seaxo mas (l 5,<br />

13); Sdr. m i y o Ãeli misi da Seaxo mas (mrk 1, 41); munquesve Ãeli g a n u x a r a yl˜Ta<br />

(saba asur. 17).<br />

g) sxva zmniswinTagan gan-is funqcia imiT gansxvavdeba, rom igi zogjer iseT mniSvnelobas<br />

gadmoscems, romelic garkveul mimarTulebas ar gulisxmobs. aRniSnavs<br />

mocilebas, moSorebas da amave funqciiT Tandebuladac ixmareba; mag.: coli Seni<br />

gandgomil ars Sengan (SuS. IV9); g a n e t e v a wmidaÁ SuSanik (iqve, VI20); da viTarca<br />

g a n e S o r n e s igini... (C mT 2, 13); aRmoiRe igi da g a n a g d e Sengan (DE mT 5, 29).<br />

4. aR-, da-. es ori zmniswini funqciiT urTierTs upirispirdeba ara marto zmneb-<br />

Si, aramed zmnisarTebSic, gvaqvs: aR-marT _ da-marT (aqedan: aRmarTi _ daRmarTi).<br />

egeve zmniswinebi fuZiseul masaladaa gamoyenebuli SedarebiTi xarisxis warmoebisas:<br />

u-aR-res-i _ u-da-res-i 19 . aR- zmniswini Sedis agreTve wi-aR-sa 20 da m-aR-n-ar-Si 21 .<br />

da-s pirvandel saxed dab aris miCneuli da warmoSobiT igivea, rac svanuri db<br />

(`yana~, `saxnavi miwa~) da megruli dob-er-a || dob-ir-a (`saxnavi miwa~) 22 . egeve dab daculia<br />

sxvaganac: m-dab-al-i (Sdr. m-aR-al-i), dab-a... dab-n-eb-i... u-dab-n-o... m-dab-i-o... mdab-ur...<br />

m-dab-or 23 ...<br />

aR- zmniswinSi R adreve daikarga. Zveli qarTulis ZeglebSi ukve gvxvdeba marto<br />

a-s xmarebis SemTxvevebi; mag.: rameTu a S e n e b T Tquen saflavebsa mas (C mT 23, 29);<br />

rad a h Ãs n i T kicusa magas (iqve, mrk 9, 5) a Ãd a navsa (iqve, 4, 1)... da samareni a e x u -<br />

nes... (iqve, mT 27, 52) aiRe (h. t. 371), amaRldes (iqve, 373).<br />

ufro xSiria aR- zmniswinis R Tanxmovnis dakargvis SemTxvevebi e. w. saSuali<br />

qarTulis ZeglebSi. igi ikargeba rogorc TanxmovaniT, ise xmovniT dawyebul zmneb-<br />

Si; mag.: aÃades (Sahn. II, 411), adeg (visr. 128), a v s i l iyo (iqve, 32) amaRlda (sibrZne<br />

sicr. 17), amovida (Sahn. I, 3172), amoigdo (amirandarej. 5), aages (iqve, 31), aiRon (Teimuraz<br />

II, 65), aiyvanes (visr. 14), aevseboda (Sahn. I, 2559) da sxv.<br />

amJamad Zveli saxiT SemorCenilia zogierT zmnasa da saxelzmnaSi, mag.: aRniSna,<br />

aRzarda... aRSfoTeba, aRdgena, aRmosavleTi da sxv. aR- yovelTvis sruli saxiT<br />

gvxvdeba aRiareba-Si, Zvel qarTulSi ki, piriqiT, am zmnaSi R xSirad Camocilebuli<br />

iyo; mag.: a g i a r e b Sen (mT 11, 25); a u v a r e b d e s codvaTa maTTa (C mT 3, 6); romelman<br />

a m i a r o s me winaSe kacTa (iqve, 10, 32).<br />

aR- zmniswini qvevidan zeviT moZraobas aRniSnavs, da- ki, piriqiT, zevidan qveviT<br />

18 a . S a n i Z e , qarTuli gramatikis safuZvlebi, I, gv. 251.<br />

19 a . S a n i Z e , qarTuli gramatikis safuZvlebi, I, gv. 254; arn. Ciqobava, saxeli fuZis<br />

uZvelesi agebuleba qarTveler enebSi, gv. 26.<br />

20 a . S a n i Z e , qarTuli gramatikis safuZvlebi, gv. 255.<br />

21 a r n . C i q o b a v a , saxelis fuZis uZvelesi agebuleba, gv. 26.<br />

22 a . S a n i Z e , qarTuli gramatikis safuZvlebi, I, gv. 254; arn. Ciqobava, saxelis fuZis<br />

uZvelesi agebuleba, gv. 27.<br />

23 a r n . C i q o b a v a , saxelis fuZis uZvelesi agebuleba, gv. 15-16.<br />

44


mimarTulebas gadmoscems; mag.: a R v i d a mTasa (mT 5, 1); upyra Ãeli da a R a d g i n a<br />

igi (mrk 1, 31); maSin... aRmoiyvana... udabnod (DE mT 4, 1); aRmovidoda wylisa<br />

misgan (mT 3, 16)... romelime d a v a r d a gzasa zeda (iqve, 13, 14); SeTxzes gჳrgჳni ekal-<br />

Tagan da d a a d g e s Tavsa missa (iov. 19, 2); d a m o à e d magier (x. t. 385); cremlni...<br />

d a m o s d i o d e s (saba asur. 10); d a m o v i d o d a igi mier mTiT (C mT 8, 1); da maskulavni<br />

zeciT d a m o c ჳv n e b u l iyvnen (iqve, mrk 13, 25)...<br />

amJamad rTuli damo- zmniswini aRar gvxvdeba, igi SemorCenilia mxolod damokidebul-Si<br />

da misgan warmoqmnil sityvebSi. misi adgili Camo- zmniswinma daiWira.<br />

mimarTulebis gadmocemis SesaZlebloba da- zmniswinisa sxvebTan SedarebiT ufro<br />

SezRudulia. es igrZnoba ara marto Tanamedrove saliteraturo enaSi, aramed<br />

arsebiTad ase iyo Zvel qarTulSic. erTi mxriT, Tu am zmniswins mimarTulebis aRniSvnis<br />

funqcia TandaTan Camoscilda da Ca-s daekisra, meore mxriT, man gaiCina meoreuli<br />

mniSvneloba. meoreulia moqmedebis intesiobis aRniSvna, rac pirdapiri obieqtis<br />

simravlis gamoxatvaSi mdgomareobs24 . Zvel qarTulSi da-s es funqcia ar gaaCnda,<br />

radgan pirdapiri obieqtis mravlobiTobas zmnaSi specialuri formanti (en, n)<br />

gadmoscemda. e. w. saSual qarTulSi, roca es formanti xmarebidan gadavarda, nawilobriv<br />

da-s daekisra es funqcia. am mniSvnelobiT da- zmniswins xSirad vxvdebiT,<br />

magaliTad, `vefxistyaosanSi~; mag.: yvela kai d a a m d i d r e T , saboZvriTa aavseniT<br />

(164); misi yvelai d a m o s a . . . (682); d a v k a z m e T navi, katarRa da ricxvi spaTa jarisa<br />

(613).<br />

da- zmniswini am funqciiT amJamad qarTuli enis aRmosavlur kiloebSi ufro xSirad<br />

gvevlineba: mag.: d a à k a z m a v s ÃarT (xevs.); nafexurebi d a z o m a ; taqnebi d a a v -<br />

so (qarTluri); qalebi daaTxova (kaxuri) da sxv. yvela am zmnasTan da- sxva<br />

zmniswiniT Seicvleba, Tuki obieqti mxoloobiTSi iqneba: gaamdidra, Semosa, SevkazmeT,<br />

gazoma, aavso, gaaTxova da sxv.<br />

da- zmniswinis Tavisebureba imaSic mdgomareobs, rom erTsa da imave zmnaSi mniSvnelobis<br />

Seucvlelad igi zogjer sxva zmniswins inacvlebs xolme; mag.: g a n u k  r d e -<br />

boda ersa mas (mT 7, 28) _ d a u k  r d e b o d a ersa mas (iqve, 9, 13); ixiles igi da g a -<br />

n u k  r d a (l 2, 48) _ ixiles raÁ ese erman man, d a u k  r d a (mT 9, 8); igini S e w u x -<br />

n e s friad (mT 17, 23) _ d a w u x n e s friad (C mT 26, 22); esma raÁ ese mas, S e w u x n a<br />

(iqve, l 18, 23) _ igi d a w u x n a sityuasa mas zeda (iqve, mrk 10, 22); gulni maTni S e -<br />

s u l e b u l iyvnes (iqve, 6, 52) _ iyvnes gulni maTni d a s u l e b u l (DE) da sxv.<br />

5. STa-. samecniero literaturaSi aRniSnulia, rom es zmniswini warmoSobiT rTulia,<br />

warmomdgaria Se- da da- zmniswinis SeerTebiT: Se+da→Sda→STa→Ca. yvela fonetikuri<br />

procesi (xmovnis reduqcia, asimilacia, TanxmovanTa Serwyma) Zvel qarTulSive<br />

Catarda. am periodis ZeglebSi STa- zmniswini Ca-s saxiTac gvxvdeba; mag.: C a v i -<br />

d e s mdinared wmidad iordaned (kim. I, 4); aRiRo astami da uxeTqna mas Tavsa, da C a -<br />

h f l a , da Tuali erTi daubuSta (SuS. VI15_16); `ismine Cemi da C a m o v e d taZrad...~<br />

(iqve, XIII 13_14). am saxiT igi mtkiced fexs ikidebs meTerTmete saukunidan da sabolood<br />

batondeba kidec.<br />

mas Semdeg, rac Ca- miviReT, STa- erTbaSad ar gamosula xmarebidan. Ca-s paralelurad<br />

igi dasturdeba saSuali saukuneebis ZeglebSi; mag.: daaSTves da S T a a g d e s<br />

ormoSi (sibrZne sicr. 139); budesa... S T a x d e s (qilila da dam. 17); budeTa S T a x d e -<br />

b o d a (iqve, 30). Sdr. C a i v s o mzesa Tana (visr. 25); C a j d a xomaldsa (sibrZne sicr.<br />

12); mdinaresa C a y a r a (iqve, 10); C a i d v a Cemze avi guli (rusudan. 1016).<br />

Zveli saxiT es zmniswini ukanasknel xanebamdisac SemogvrCa rig zmnebsa da nazmnar<br />

saxelebSi; mag.: STa-goneba, STa-momavloba, STa-beWdileba, STa-nTqmuli.<br />

Zvel qarTulSi kargad igrZnoboda STa-Si Serwymuli orive zmniswinis (Se+da)<br />

24 a . S a n i Z e , qarTuli gramatikis safuZvlebi, I, gv. 248-249.<br />

45


mniSvneloba. STa-s ormagi mniSvneloba hqonda: aRniSnavda rogorc garedan SigniT,<br />

ise zevidan qveviT mimarTulebas; mag.: S T a u t e o n kaci sabliTa da aRmoiquan yrmaÁ<br />

igi (saba asur. 17); S T a e g z n i s (mT 6, 30), ganTxares da S T a u t e v e s cxedari igi (C<br />

mrk 2, 4); ara-me ornive jurRumulsa STacÂven (l 6, 39)... STavardes igi dResa<br />

SabaTsa jurRumulsa (mT 12, 11).<br />

miuxedavad imisa, rom axal qarTulSi STa-m fonetikuri saxe mTlianad Seicvala,<br />

man pirvandeli mniSvneloba mainc SeinarCuna. marTalia, Ca- amJamad da- zmniswinis magivradac<br />

ixmareba (davida _ Cavida), magram es imas ar niSnavs, rom orive erTnairi<br />

mniSvnelobiT ixmareba. da- aRniSnavs moZraobas zevidan qveviT risame zedapirisaken,<br />

Ca- ki gadmogvcems amave mimarTulebas siRrmisaken 25 .<br />

6. garda-. es zmniswinic rTuli Sedgenilobisaa, Seicavs ga re da-s: da-, rogorc<br />

davinaxeT, damoukidebel zmniswinadac gvxvdeba, romelsac mniSvnelobiT aR- upirispirdeba<br />

(da-vida _ aR-vida, da-frinda _ a-frinda). r narCenia re nawilakisa, ga ki<br />

igive Zireuli masalaa, rac sxva zmniswinebsa da zmnisarTebSic dasturdeba: ga-n, gamo,<br />

ga-re, ga-re-Se, ga-r-na...<br />

garda- da gardamo- zmniswinSi da-s bolokiduri a moekveca saSual saukuneebSi.<br />

am periodis ZeglebSi gvxvdeba SemTxvevebi, roca garda- zmniswinSi bolokidur xmovanTan<br />

erTad aRar gvxvdeba r Tanxmovanic, zogjer ki r SerCenilia, magram d aris<br />

dakarguli. magaliTebi: gardiara (amirandarej. 24), gardiyara (Sahn. I, 341), gardiglija<br />

(Tims. 199), gardigdo (sibrZne sicr. 153)... gardmoÃdian (visr. 124), gardmovixvewe<br />

(Sahn. I, 384), gardmoxda (rusudan. 217), gardmouxedavs (Tims. 157)... gadivlis (Sahn. I,<br />

2246), gadiÃades (amirandarej. 149), gadurCeboda (sibrZne sicr. 109), gadvardebis (Teimuraz<br />

I, 84)... garmozdis (Sahn. I, 230).<br />

saerTod am periodSi es zmniswini paralelurad gvevlineba rogorc Zveli, ise<br />

axali saxiT.<br />

Tanamedrove qarTulSi gada- damkvidrda, Zveli formiT igi SemogvrCa mxolod<br />

zogierT zmnaSi; mag.: garda-icvala, garda-iqmna da sxv. zog dialeqtSi (magaliTad,<br />

xevsurulsa da imerulSi) am zmniswinis r Semogvenaxa, d ki daikarga; mag.: garmoÃdas<br />

(xevs. mas. 141), garmavÃi (iqve, 231), garmaÃdebis (iqve, 126); garevida, garmevida (imer.).<br />

a) garda- zmniswini aRniSnavs mimarTulebas i q e T , gardamo- ki gadmoscems a q e T<br />

mimarTulebas. orive SemTxvevaSi Cveulebriv igulisxmeba raime dabrkolebis gadalaxva;<br />

mag.: g a r d a a g o r v a lodi igi karisa misgan saflavisa (mT 28, 2); g a r d a v i -<br />

d a naviT petre (C mT 14, 29)... viTar g a r d a m o v i d o d e s igini mier mTiT (iqve, 17, 9);<br />

g a r d a m o h às n a igi juarisagan (mrk 15, 46).<br />

b) Zvel qarTulSi da nawilobriv axal qarTulSic gardamo-, gadmo- zevidan qveviT<br />

moZraobas aRniSnavs. es gasagebicaa, radgan am rTul zmniswinSi da-c Sedis, romelic<br />

damoukideblad swored am mimarTulebas gadmoscems; mag.: da g a r d a m o à d a<br />

wÂmaÁ (C mT 7, 25); ÃmaÁ ciT g a r d a m o e s m a (iqve, mrk 1, 11); ixileT... aRmavalni da<br />

g a r d a m o m a v a l n i Zesa zeda kacisasa (iov. 1, 51); varskulavni g a r d a m o c  v e n zeciT<br />

(mT 24, 29); romeli g a r d a m o v a r d i s tablisagan mis mdidrisaÁsa (C l 16, 21).<br />

g) meoreulia garda- zmniswinis iseTi mniSvneloba, roca igi aRniSnavs erTi<br />

mdgomareobis meoriT Secvlas, sxvagvarad gadaqcevas an gadaadgilebas; mag.: sixaruli<br />

mwuxarebad g a r d a i q c a (SuS. IV 4); sada-igi g a r d a a q c i a wyali RÂnod (C iov.<br />

4, 46); g a r d a i c v a l o s igi sikudilisagan cxorebad (iov. 5, 24); raJams g a r d a v -<br />

d g e mnobisagan (l 16, 4); coli Cemi g a r d a s r u l ars dReTa misTa (l 1, 18); g a r -<br />

d a g u a l e amier da warvideT huriastanad (iov. 7, 3).<br />

25 a . S a n i Z e , qarTuli gramatikis safuZvlebi, I, 238.<br />

46


7. uku-, wiaR-. Zvel qarTulSi iSviaTad zogierT zmnasTan ixmareba uku _ ukumo-<br />

(→ukmo-) da wiaR _ wiaRmo- zmniswinebi.<br />

uku- momdinareobs ukuana-sagan (Sdr. ukuana-Ásknel, ukun, sa-ukun-e), wiaR- ki iSleba<br />

ase: wi-aR. wi igivea, rac wi-n (←wi-na), wi-na-Se zmnisarTebSia, aR- ki cnobili<br />

zmniswinia 26 . a. SaniZis azriT, wiaR- `warmomdgari Cans wylis-aR-isagan, rogorc wi-sqvili<br />

wylis-safqvelisagan~ 27 .<br />

Zv. qarTulSi wiaR gvevlineba agreTve Tandebulad (micemiTsa da naTesaobiT-<br />

Tan) 28 . zmnisarTad ixmareba Cveulebriv wyalTan (zRvasTan, mdinaresTan) dakavSirebiT<br />

da orive SemTxvevaSi aRniSnavs gaRma, gadaRma mxares. berZnul, somxur da rusul<br />

oTxTavebSi amave mniSvnelobiT wiaR-is Sesatyvisad zmnisarTi ixmareba.<br />

Zv. qarTulSi wiaR arsebiTi saxelicaa, romlis mniSvnelobaa kalTa, ube 29 ; mag.,<br />

sawyauli Sexrili da datenili mogeces w i a R T a TquenTa (l 6, 38). berZnul, somxur<br />

da rusul oTxTavebSic am adgilas amave mniSvnelobiT arsebiTi saxelia naxmari:<br />

Мерою доброю, утрясенною, нагнетенною и переполненною отсыплют вам в лоно ваше.<br />

Zv. qarTulSi uku- || ukun- ukumo- aRniSnavda moqmedebas ukana areSi, xolo wiaR-<br />

da wiaRmo-, gada- zmniswinis msgavsad, dabrkolebis gadalaxvaze miuTiTebda, oRond,<br />

rogorc zeviT aRvniSneT, `wyalTan dakavSirebiT ixmareboda: wiaR-Ãda _ wyalze gadavida,<br />

wiaRmo-Ãda _ wyalze gadmovida~ 30 . saamiso magaliTebia: w i a R v i d o d e s<br />

zRuasa mas kaparnaumd kerZo (C iov. 6, 17); da viTarca w i a R Ã d a kualad... mier ker-<br />

Zo... (mrk 5, 21); aRÃda navsa mas da w i a R m o à d a (C mT 9, 1)... mravalni mowafeTa mis-<br />

Taganni u k u n d g e s (C iov. 6, 66); u k u n i q e c , Cemgan, eSmako (iqve, mrk 8, 33); u k u n -<br />

sca vercxli igi... (mT 27, 3); nu ukumoiqcevian... aRebad samoslisa TÂsisa (C mT<br />

24, 18); u k u m o i q c a (saba asur. 10), SuSanik u k m o h x e d n a ersa mas (SuS. IX 13_14);<br />

ukmovides (kim. I, 4) da sxv.<br />

uku- da wiaR- ise gamovida xmarebidan, rom TviT Zvel qarTulSive zmniswinad<br />

xmarebisas zmnasTan ise mtkiced ar iyo SeerTebuli rogorc sxva danarCeni zmniswinebi,<br />

xolo wiaR arc Tandebulad iyo savsebiT Camoyalibebuli.<br />

26 Cveni: Tandebuli qarTulSi. iberiul-kavkasiuri enaTmecniereba, I, gv. 241.<br />

27 a . S a n i Z e , qarTuli gramatikis safuZvlebi, I, gv. 255.<br />

28 Cveni: Tandebuli qarTulSi. iberiul-kavkasiuri enaTmecniereba, I, 242.<br />

29 i . i m n a i S v i l i , qarTuli oTxTavis simfonia-leqsikoni, gv. 753.<br />

30 a. SaniZe, iqve, gv. 237.<br />

47


48<br />

elene babunaSvili<br />

saSualo gvaris zmnebTan dakavSirebuli zogi sakiTxisaTvis qarTulSi 1<br />

sayovelTaod cnobili dayofis mixedviT, e.w. saSualo gvaris zmnebi /an, rac faqtiurad<br />

imasve niSnavs, `statikuri gardauvali zmnebi~ /1,052/ iyofa or jgufad: medioaqtivad<br />

da mediopasivad [2, 304]. warmoebis TaviseburebaTa TvalsazrisiT gansakuTrebiT<br />

saintereso suraTs gviCvenebs swored e.w. medioaqtivi, romelic `danaklis<br />

formaTa Sesavsebad Tavisi fuZis moqm. gvaris saTaviso qcevis formebs iyenebs, magram<br />

erTi mniSvnelovani cvlilebiT: pirdapir-obieqturi piris gamoricxviT~ [2,305].<br />

amrigad, arsebobs a . S a n i Z i s myari debuleba, romlis mixedviTac medioaqtivi<br />

zmnebi danaklis formebs ivseben moqmedebiTi gvaris saTaviso qcevis formebiT. amiT<br />

aris gamarTlebuli maTi saxelwodebac _ medioaqtivi zmnebi da amiTve upirispirdeba<br />

es zmnebi e.w. mediopasiv zmnebs. magram saqme isaa, rom am zmnaTa analizi sxvagvar<br />

suraTs warmogvidgens, saxeldobr, didisagan didi umravlesoba aseTi zmnebisa danaklis<br />

formebs moqmedebiTi gvaris formebis paralelurad vnebiTi gvaris formebi-<br />

Tac ivsebs, mag.:<br />

ZagZagebs, iZagZagebs, iZagZaga, uZagZagia, magram:<br />

ZagZagebs, aZagZagdeba, aZagZagda, aZagZagebula.<br />

wkavwkavebs, iwkavwkavebs, iwkavwkava, uwkavwkavia, magram:<br />

wkavwkavebs, awkavwkavdeba, awkavwkavda, awkavwkavebula.<br />

cekvavs, icekvebs, icekva, ucekvia, magram:<br />

cekvavs, acekvdeba, acekvda, acekvebula.<br />

laparakobs, ilaparakebs, ilaparaka, ulaparakia, magram:<br />

laparakobs, alaparakdeba, alaparakda, alaparakebula.<br />

wrialebs, iwrialebs, iwriala, uwrialia, magram:<br />

wrialebs, awrialdeba, awrialda, awrialebula.<br />

knavis, iknavlebs, iknavla, uknavlia, magram:<br />

knavis, aknavldeba, aknavlda, aknavlebula.<br />

yefs, iyefebs, iyefa, uyefia, magram:<br />

yefs, ayefdeba, ayefda, ayefebula.<br />

bunebrivia, rom es movlena SeumCneveli ar darCenila qarTuli enis mkvlevarTaTvis:<br />

`aris SemTxvevebi, rom saSuali enacvleba vnebiTs, es xdeba usruli aspeqtis<br />

SemTxvevaSi, mag., `aduRebs~ zmnis sapirispirod saSualic gvaqvs /`duRs~/ da vnebi-<br />

Tic /`duRdeba~/, magram vnebiTi gvaris formaTa xmareba sruli aspeqtis SemTxvevebiTYamoiwureba<br />

/aduRdeba, aduRda, aduRebula da sxva/; rac Seexeba usrul aspeqts,<br />

aq vnebiTis magivrobas mediumi eweva: duRs, duRda, duRdes, iduRebs, iduRa, uduRnia.<br />

wyalma i d u R a , i d u R a da bolos a d u R d a ~ [2, 305]. `statikur erTpirians _ yvavis,<br />

dums, wuxs, Civis, cxovrobs _PsakuTari fuZisagan ewarmoeba mxolod awmyo, namyo<br />

usruli da kavSirebiTi pirveli. namyo ZiriTadSi nasesxebi nakvTebi gvaqvs. es nasesxebi<br />

nakvTebi dinamikuri zmnebisaa; saxeldobr, esaa an -d-iani vnebiTi /ayvavda,<br />

dadumda _ ayvavdeba, dadumdeba zmnebisa/, an i-TavsarTiani warmoeba gardamavali<br />

zmnebisa /icxovra, iCivla _ icxovrebs, iCivlebs zmnebisa/, anda paraleluri warmoeba<br />

-d-iani vnebiTisa da i-ani gardamavali zmnisa /Sewuxda da iwuxa/” [1,072-073].<br />

savsebiT samarTlianad gveCveneba a . S a n i Z i s mosazreba, rom gansxvaveba pasiur<br />

da aqtiur formebs /e. i. -d-ian warmoebasa da i-an warmoebas Soris aspeqturia: vnebi-<br />

Ti, marTlac, sruli aspeqtis gagebas Seicavs, i-ani saTaviso ki _ usrulisas. Cveni<br />

mxriT isic SeiZleba davumatoT, rom garkveul zmnur fuZeebTan gansxvaveba wminda<br />

1 Tbilisis saxelmwifo universitetis Sromebi, 267, 1986.


Sinaarsobrivi an stiluric aris, kerZod, aqtivis formebisagan gansxvavebiT, pasivis<br />

formebi gardaqcevas aRniSnavs /Sdr.: avazakobs, iavazakebs, iavazaka, uavazaknia, erTi<br />

mxriT, da gaavazakdeba, gaavazakda, gaavazakebula, meore mxriT, [3,13] an sxva mniSvnelobisaa,<br />

sxva stiluri elferi aqvs /moqmedebs, imoqmedebs // moimoqmedebs, imoqmeda<br />

// moimoqmeda, umoqmedia // moumoqmedebia da amoqmeddeba, amoqmedda, amoqmedebula;<br />

metyvelebs, imetyvelebs, imetyvela, umetyvelia da ametyveldeba, ametyvelda, ametyvelebula/.<br />

isic safiqrebelia, rom zemoaRniSnuli pasiuri formebi Tavdapirvelad sa-<br />

Suali gvaris `Semavsebel~ formebs ki ar warmoadgendnen, aramed awmyoSi saTanado<br />

formebis uqonlobis gamo TviTon `sesxulobdnen~ saSuali gvaris zmnaTa imave fu-<br />

Zis formebs [3,13]. magram rogoradac ar unda aixsnas zemoaRniSnuli paraleluri<br />

formebis arseboba, vfiqrobT, maTi Sefaseba mxolod aseTi SeiZleba iyos: saSuali<br />

gvaris zmnaTa erTi wyeba Tanamedrove qarTulSi danaklis formebs ivsebs orgvarad:<br />

an saTanado moqmedebiTi gvaris i-ani saTaviso qcevis formebiT, an saTanado -d-iani<br />

vnebiTis formebiT. am konteqstSi arc is unda daviviwyoT, rom amave zmnebis relatiur<br />

formebs, miuxedavad imisa, rom isini Sesabamisi absoluturi formebisagan mxolod<br />

sasxviso qcevis u-niSniT gansxvavdebian /ZigZigebs, _ uZigZigebs, kankalebs _<br />

ukankalebs, frTxialebs – ufrTxialebs, WikWikebs _ uWikWikebs.../, nasesxeb mwkriveb-<br />

Si oden pasiuri formebi aqvT, mag.:<br />

ugizgizebs, augizgizdeba, augizgizda, ahgizgizebia<br />

uqaTqaTebs, auqaTqaTdeba, auqaTqaTda, ahqaTqaTebia<br />

umoZravebs, aumoZravdeba, aumoZravda, amoZravebia<br />

umoqmedebs, aumoqmeddeba, aumoqmedda, amoqmedebia<br />

usrialebs, gausrialdeba, gausrialda, gasrialebia<br />

umetyvelebs, aumetyveldeba, aumetyvelda, ametyvelebia<br />

uyaraulebs, dauyarauldeba, dauyaraulda, dahyaraulebia<br />

uboboqrebs, auboboqrdeba, auboboqrda, aboboqrebia<br />

ucimcimebs, aucimcimdeba, aucimcimda, ascimcimebia<br />

isic unda aRiniSnos, rom specialur saenaTmecniero literaturaSi miCneulia,<br />

rom aseTi warmoebis relatiur medioaqtiur zmnebs sesxebis unari ara aqvT: `erT-piriani<br />

medioaqtivis zmnis fuZisagan mraval SemTxvevaSi orpiriani formebic gvaqvs:<br />

duRs _ uduRs, dis _ sdis, yars _ uyars, xtis _ uxtis, wuxs _ uwuxs, budobs _<br />

ubudobs, goravs _ ugoravs, frinavs _ ufrinavs, tiris _ utiris, icinis _ ucinis da<br />

misT... aseT zmnaTagan sazogadod mxolod erTpirianebs SeuZliaT awarmoon sesxebis<br />

gziT yvela mwkrivis formebi, or-piriani formebis xmareba ki Cveulebriv awmyos<br />

wris mwkrivebiT aris Semofargluli~ [2,475]. `mxolod nakvTTa awmyos wyebaSi” [4,1428,<br />

1501...] xmarebul zmnebad aris kvalificirebuli es zmnebi `qarTuli enis ganmartebiT<br />

leqsikonSic~. vfiqrobT, rom `guli uwuxs~ da `guli Seuwuxda~ erTmaneTis mimarT<br />

iseTsave damokidebulebaSia, rogorc `wuxs~ da `Sewuxda~ da am mxriT relatiuri<br />

medioaqtivi zmnebi arafriT ar gansxvavdebian absoluturi medioaqtivi zmnebisagan.<br />

gansxvaveba mxolod erTia: absoluturi agebulebis medioaqtiuri zmnebi nasesxeb<br />

mwkrivebSi an mxolod aqtiur formebs inacvlebs, an aqtiurTan erTad pasiursac; relatiuri<br />

agebulebis medioaqtiuri zmnebi ki nasesxeb mwkrivebSi mxolod pasiur<br />

formebs inacvleben da a . S a n i Z i s terminebi rom vixmaroT, medioaqtiurni ki ar<br />

arian, aramed mxolod mediopasiurni. bunebrivia, rom a . S a n i Z i s a T v i s , rogorc<br />

saSuali gvaris zmnebis medioaqtiv da mediopasiv jgufebad dayofis momxrisa da<br />

gamtareblisaTvis, arc imas aqvs mniSvneloba, rom zogi saSuali gvaris zmna erTsa<br />

da imave dros erTsa da imave mwkrivebSi aqtiur formebsac inacvlebs da pasiursac<br />

da arc imas, rom, misi gagebiT, medioaqtiuri zmnebis relatiuri formebis Semavsebeli<br />

formebi mxolod pasiuria, winaaRmdeg SemTxvevaSi Ziri eTxreba saSuali gvaris<br />

zmnebis dayofas medioaqtiv da mediopasiv zmnebad, magram sruliad gaugebaria, ratom<br />

ar miiCneva `uwuxs~ da `Seuwuxda~... erTmaneTis monacvle formebad `qarTuli<br />

49


enis ganmartebiT leqsikonSi~, maSin, rodesac `wuxs~ da `Sewuxda~ imave leqsikonSi<br />

iseTive kanonzomierad monacvle formebia, rogoric `wuxs~ da `iwuxebs?~<br />

aseve: sakmarisia, e.w. medioaqtiv zmnebs awmyoSive mimarTulebis aRsaniSnavad<br />

zmniswini daerTos da maT nasesxeb mwkrivebSi mxolod pasiuri formebi SeenacvlebaT,<br />

mag.:<br />

jiriTobs, ijiriTebs, ijiriTa, ujiriTia, magram:<br />

mijiriTobs, mijiriTdeba, mijiriTda, mijiriTebula.<br />

bandalebs, ibandalebs, ibandala, ubandalia, magram:<br />

mibandalebs, mibandaldeba, mibandalda, mibandalebula.<br />

wanwalebs, iwanwalebs, iwanwala, uwanwalia, magram:<br />

miwanwalebs, miwanwaldeba, miwanwalda, miwanwalebula.<br />

bancalebs, ibancalebs, ibancala, ubancalia, magram:<br />

mibancalebs, mibancaldeba, mibancalda, mibancalebula.<br />

cunculebs, icunculebs, icuncula, ucunculia, magram:<br />

micunculebs, micunculdeba, micunculda, micunculebula.<br />

rogorc a . S a n i Z e s , ise arn. C i q o b a v a s e. w. saSuli gvaris /gardauvali statikuri/<br />

zmnebi gardauval zmnebad miaCniaT /`medioaqtivi zmnebi gardauvalia, pird.<br />

_ obieqturi mimarTebis formebi aklia da amis mixedviT arc saTanado fardi aqvs<br />

pird. obieqtis saxiT~ [2,305]. `statikuri zmna yvela gardauvalia~ [1,052]), magram qar-<br />

TulSi arsebobs garkveuli tipi zmnebisa /TamaSobs, fiqrobs, cekvavs, swavlobs.../,<br />

romelTac uRvlileba zustad iseTive aqvT, rogoric `cxovrobs~, `mefobs~, `cocxlobs~<br />

da sxva amgvar zmnebs /Sdr.: TamaSobs, iTamaSebs, iTamaSa, uTamaSia da cxovrobs,<br />

icxovrebs, icxovra, ucxovria/.<br />

radganac es zmnebi gardamavalia, a . S a n i Z e saerTod ar Tvlis maT saSuali<br />

gvaris zmnebad: `gvaris sakiTxi wydeba sapirispiro formaTa paraleluri arsebobiT<br />

konversiis niadagze, gardamavlobisa ki _ pirdapiri obieqtis Sewyobis unariT... `qiraobs~<br />

gardamavalia /`qiraobs oTaxs~, `iqirava oTaxi~/, magram is ar aris gvariani,<br />

radganac konversiuli formebi aklia~ [2,311], an `danaklis mwkrivTa formebis Sevsebis<br />

sakiTxSi medioaqtivis formaTa warmoebas iziarebs ramdenime gardamavali zmna,<br />

rogoricaa, angariSobs... Taobs /← Tav-obs, myof. iTavebs/, Takilobs, qiraobs, xmarobs<br />

/myof. ixmars/, Civis /myof. iCivlebs/ da sxv. Sig urevia sam-piriani zmnebic: s-Tavazobs<br />

/myof. uTavazebs/, u-Civis /myof. uCivlebs/ da sxv. zogi zmna gardauvaladac<br />

ixmareba da gardamavaladac, aseTebia: galobs, glovobs, TamaSobs, laparakobs, nanobs,<br />

ocnebobs, fiqrobs da sxv. es zmnebi sakuTriv marto I seriis formebs awarmoeben,<br />

danarCenebs ki ivseben nasesxebi formebiT. sesxebisas isini imave wess adganan,<br />

rasac gardauvali medioaqtivi zmnebi; mag., vTaob, viTaveb, viTave, miTavebia; vuCivi,<br />

vuCivleb, vuCivle, miCivlia da misT.~ [2,483].<br />

rogorc `qarTuli enis ganmartebiT leqsikonSi~ saTanado erTeulebis gramatikuli<br />

kvalifikaciidan Cans, aq e. w. `gardauvali statikuri zmnebi~ awmyos wris mwkrivebSi<br />

gardauvalad aris miCneuli: `TamaSob-s /iyen. iTamaSa, uTamaSia/ grduv. stat.~<br />

[4,300]. gansakuTrebiT sainteresoa am zmnis gamoyenebis sailustracio magaliTebi:<br />

`da bavSvebic swavlis Semdeg TamaSoben Zera-Zeras /i. daviT./, biWebi koWsa TamaSobdnen<br />

/T. razik./~ [4,301]. myofadidan dawyebuli, `TamaSobs~ tipis zmnebis monacvle fu-<br />

Zeebi imave leqsikonSi gardamavlad aris CaTvlili: `iTamaSebs, /iTamaSa _ uTamaSnia/<br />

grdm.~ [4,627]. Teoriuli dasabuTeba aseTi kvalifikaciisa Semdegia: `SeiZleba winadadebaSi<br />

ori saxeli ukavSirdebodes SinaarsiT zmnas /Tan iseT brunvaSi iyos dasmuli,<br />

rom piris niSani Seeferebodes/, magram zmnaSi mxolod erTi piri gvqondes, zmna<br />

erTpiriani iyos /bavSvi burTs TamaSob-s: zmnaSi erTi piriRa Cans, subieqtisa~/ [1,057].<br />

am mosazrebis sawinaaRmdegod araferi iqneboda saTqmeli, rom erTi garemoeba<br />

ara: am debulebis mixedviT, zmna qarTulSi imdenpiriania, ramdeni piric aris zmnaSi<br />

warmodgenili, magram faqtiuri viTareba amis sawinaaRmdegod metyvelebs: zmnaSi Za-<br />

50


lian xSirad aris warmodgenili erTi niSani, magram is amis gamo aravis miuCnevia<br />

erTpirianad. aseT zmnebs xan orpirianad Tvlian /deda zrdi-s bavSvs/ da xan sampirianad<br />

/ZiZa uzrdi-s dedas bavSvs/. meorecaa-da, rom kidevac CavTvaloT `TamaSobs~<br />

zmna gardauvalad, rogori kvalifikacia unda mieces aseT SemTxvevaSi am zmnasTan<br />

dakavSirebul meore saxels? ra aris is, Tu ara pirdapiri obieqti?<br />

amrigad, a. SaniZes `TamaSobs~ tipis zmnebi gardamaval zmnebad miaCnia da amitom<br />

maT saSuali gvaris zmnebad ar Tvlis, arn. C i q o b a v a am zmnebs `statikur gardauval<br />

zmnebs~ uwodebs, rac gamoricxavs am zmnebis gardamavlad CaTvlis SesaZleblobas.<br />

vfiqrobT, rom zemoT ganxiluli zmnebi, udavod, gardamavalia, sxvanairad gaWirdeba<br />

maTTan dakavSirebuli meore saxelis kvalifikacia, magram, amasTan erTad, arc sa-<br />

Suali gvaris zmnebis ricxvidan maTi amoricxva unda iyos gamarTlebuli, radganac<br />

maTi uRvlileba zustad imeorebs saSuali gvaris zmnebis uRvlilebas. aRsaniSnavia<br />

kidev erTi garemoeba: Tu saSuali gvaris zmnam SeiZleba naklul mwkrivebSi isesxos<br />

aqtiuri formebi mTeli Tavisi atributebiT: brunvacvalebadi subieqtiT, saTaviso<br />

qcevis i- niSniT myofadsa da II seriaSi, -es daboloebiT wyvetilSi III piris subieqtis<br />

mravlobiTis aRsaniSnavad, inversiuli formebiT III seriaSi, ratom ar SeiZleba<br />

amave aqtiuri zmnebis analogiiT iSviaT SemTxvevaSi man pirdapiri obieqtic gaiCinos?<br />

miT umetes, rom, sayovelTaod cnobilia, rom es pirdapiri obieqti ar aris ise-<br />

Ti Zalisa da mniSvnelobisa, rogorc moqmedebiTi gvaris zmnebis pirdapiri obieqtia<br />

da, amasTan, meryevi bunebisaa: xan ixmareba aseTi tipis zmnebTan da xan ara.<br />

rom `TamaSobs~ tipis gardamavali zmnebis saSuali gvaris zmnebis ricxvidan amoReba<br />

naZaladevia da araTanmimdevruli, amas isic unda adasturebdes, rom `swavlobs~<br />

zmna, romelic a. SaniZis gramatikaSi erT SemTxvevaSi daxasiaTebulia rogorc mxolod<br />

gardamavali, rogorc Cans, ugvaro zmna [2,311]. sxva SemTxvevaSi iqve, imave naSromSi,<br />

saSuali, saxeldobr, medioaqtivi zmnis magaliTad aris dasaxelebuli [2,493].<br />

amrigad, SeiZleba davaskvnaT:<br />

1. e.w. saSuali gvaris /`statikuri gardauvali~/ zmnebis didisagan didi umravlesoba<br />

danaklis formebs moqmedebiTi gvaris formebis paralelurad vnebiTi gvaris<br />

formebiTac ivsebs. rac Seexeba am zmnebis relatiur da zmniswinian formebs, iq nakluli<br />

mwkrivebis erTaderTi SesaZlebloba pasiuri formebis gamoyenebaa /es ukanaskneli<br />

garemoeba imis maCvenebelic unda iyos, rom aqtiuri da pasiuri formebis paraleluri<br />

xmarebisas aseTi zmnebis absoluturi agebulebis formebSi pasiuri formebi<br />

iseTive sruluflebiani monacvle fuZeebia am zmnebisaTvis, rogorc aqtiuri/. amgvarad,<br />

arsebobs ara marto ori jgufi saSuali gvaris zmnebisa _ mxolod medioaqtivi<br />

an mxolod mediopasivi, aramed mesame jgufic _ medioaqtivi da mediopasivi er-<br />

Tsa da imave dros.<br />

2. saSuali gvaris medioaqtiv zmnebTan rig SemTxvevaSi pirdapiri obieqtis xmareba,<br />

safiqrebelia, arc imis safuZvels iZleva, rom isini ar CavTvaloT saSuali gvaris<br />

zmnebad da arc, miT umetes, imisas, rom es zmnebi gardauvalad gamovacxadoT:<br />

saSuali gvaris zmnebi, Cveulebriv, gardauvalia, magram iSviaTad, nasesxebi aqtiuri<br />

formebis analogiiT, SeiZleba gardamavalic iyos.<br />

l i t e r a t u r a<br />

1. arn. C i q o b a v a , qarTuli enis zogadi daxasiaTeba, qegl, t. I, Tbilisi, 1950.<br />

2. a . S a n i Z e , qarTuli enis gramatikis safuZvlebi, Txzulebani Tormet tomad, t.<br />

III, Tbilisi, 1980.<br />

3. m . t a b i Z e , saSuali gvaris zmnebisaTvis qarTulSi, studentTa XXXV samecniero<br />

konferenciis masalebi, Tbilisi, 1973.<br />

4. q e g l , t. IV, Tbilisi, 1955.<br />

51


vnebiTis formaTa marTlwerasTan dakavSirebuli sakiTxebi 1<br />

52<br />

TinaTin RvinaZe<br />

Tanamedrove qarTul saliteraturo enaSi vnebiTi gvaris zmnebis formaTa warmoebasa<br />

da gamoyenebasTan dakavSirebulia mravali sakiTxi. amaTgan saliteraturo<br />

enis normaTa TvalsazrisiT zogi mogvarebulia da zogic mosagvarebeli rCeba. ker-<br />

Zod, amasTan dakavSirebuli araerTi orTografiuli da morfologiuri sakiTxi gadawyvetilia,<br />

rac asaxulia `qarTuli enis orTografiul leqsikonsa~ (1968 w.) da<br />

`Tanamedrove qarTuli saliteraturo enis normebSi~ (1970 w.). gadawyvetas elis sintaqsur-stilistikuri<br />

zogi sakiTxi vnebiTi gvaris zmnebis gamoyenebisa.<br />

Tanamedrove qarTulSi vnebiTi gvarisaa yvela gardauvali zmna, romelsac awmyo-<br />

Si mesame subieqturi piris niSnad aqvs -a (mxolobiTSi), -an (mravlobiTSi). zmniT gamoxatuli<br />

Sinaarsis miuxedavad, mesame subieqturi piris niSans win uswrebs Temis<br />

niSani, umetesad -eb an -ev, iSviaTad -ob, -of, -em.<br />

yovelgvar sufiqsiani zmna vnebiTad qcevisas -eb sufiqsiani xdeba umetesad, mxolod<br />

-ev, zogjer -ob, -of, -em, SerCeba ucvlelad.<br />

Tu moqmedebiTia a-Sen-eb-s, vnebiTi iqneba Sen-d-eb-a,<br />

xat-av-s _ i-xat-eb-a<br />

dg-am-s _ i-dg-m-eb-a<br />

a-ngr-ev-s _ i-ngr-ev-a<br />

a-p-ob-s _ i-p-ob-a<br />

warmo-S-ob-s _ warmo-i-S-ob-a<br />

y-of-s _ i-y-of-a<br />

gamo-s-c-em-s _ gamo-i-c-em-a da a. S.<br />

vnebiTadve ganixileba uZvelesi gardauvali dinamikuri zmnebi Tb-eb-a tipisa maTi<br />

formisa da funqciis gamo Sinaarsis miuxedavad. amaTganaa nawarmoebi moqmedebiTis<br />

formebi: a-Tb-ob-s, a-dn-ob-s, a-Wkn-ob-s da misT.<br />

amgvarad, vnebiTi gvaris zmnaTa umetesoba dRes -eb-a an -ev-a, -ob-a, -of-a, -em-a daboloebiania<br />

awmyos III pirSi, xolo I-sa da II pirSi _ -eb-i, -ev-i, -ob-i, -of-i, -em-i<br />

daboloebiani. maSasadame, vnebiTebia zmnaTa aseTi formebi:<br />

v-Sen-d-eb-i v-i-far-eb-i v-e-far-eb-i v-Tb-eb-i<br />

Sen-d-eb-i i-far-eb-i e-far-eb-i Tb-eb-i<br />

Sen-d-eb-a i-far-eb-a e-far-eb-a Tb-eb-a<br />

v-Sen-d-eb-i-T v-i-far-eb-i-T v-e-far-eb-i-T v-Tb-eb-i-T<br />

Sen-d-eb-i-T i-far-eb-i-T e-far-eb-i-T Tb-eb-i-T<br />

Sen-d-eb-i-an i-far-eb-i-an e-far-eb-i-an Tb-eb-i-an<br />

agreTve aseTebi: ingreva (engreva), irRveva (erRveva), irkveva (erkveva), iqceva (eqceva),<br />

ireva (ereva), imRvreva (emRvreva), eteva, eweva da sxvebi, aseve: i-xrC-ob-a (exrCoba)<br />

da misT.<br />

Zvel qarTulSi yvela aseT SemTxvevaSi subieqturi mesame piris niSnad, rogorc<br />

wesi, -s gamoiyeneboda. iyo: Tbebis, Sendebis, ifarebis, efarebis, ingrevis, iqcevis da<br />

a. S. axal saliteraturo qarTulSi awmyos mesame pirSi moekveca fuZis bolokiduri<br />

-i- da damkvidrda amgvar formebSi subieqturi mesame pirisaTvis -a niSani (Tbeba, Sendeba,<br />

ifareba, efareba, ingreva, engreva, iqceva...). es Tavisebureba Zveli da axali<br />

qarTulis movlenaTa erT-erT ganmasxvavebel niSnadac iqca.<br />

Tanamedrove qarTulSi arsebobs vnebiTi gvaris zmnaTa formebi Zveli qarTuli-<br />

1 qarTuli ena da literatura skolaSi, #3, 1981.


seburi daboloebiTac, magaliTad: ibmis, idagvis, idgmis, iTqmis, ikargvis, ikvlis, ikvris,<br />

iwvis, ismis, iZvris, ixatvis da a. S. isini sxvadasxvanairi sixSiriT gamoiyenebian.<br />

maTgan umravlesobas moepoveba -eb-a daboloebiani formebic (idageba, idgmeba, iTqmeba,<br />

ikargeba, ikvleba, ikereba, iwveba da misT). Tanamedrove saliteraturo enis<br />

normaTa TvalsazrisiT orivegvari daboloeba sworia, magram zog SemTxvevaSi Zveli<br />

formebi erTaderTi da Seucvlelia jer kidev (mag. sio ar iZvris, sio ar iZroda),<br />

xolo axleburi formebi iSviaTia: `qarxanaSi yofnisas SenSi aRiZvreba axali emociebi~<br />

(pres.); `matarebeli, sadac aris, daiZvreba~ (pres); `es cixe aZlevda pirvel ni-<br />

Sans, Tu dasavleTidan mteri daiZvreboda~ (pres).<br />

iTqmis, erwymis, ekvris... da misTana formebi ufro bunebrivad ixmareba, vidre iTqmeba,<br />

erwymeba, ekvreba... formebi: `sadRegrZeloebi SesaniSnavi wesrigiT iTqmoda~ (`lit.<br />

saq.~); `sicili gmirebis bunebidan gamomdinareobs, maTi utexi sulis Tvisebaa da organulad<br />

erwymis piesis qsovils~ (pres); `mwyeri inabeba, ekvris dedamiwas~ (vaJa).<br />

zogjer Zveli da axali warmoebis paralelur formebTan gansxvavebuli stilistikuri<br />

funqciaa dakavSirebuli: erTi mxriv, bunebrivia aseTi gamoyeneba: `Cvens ezos<br />

baRCa ekvris~ (ekvroda), magram aseT konteqstSi: `qilebs ekvreba iarliyi~ (pres), ekvris<br />

forma aRar gamodgeba; unda iyos an ekvreba forma, anda sulac aravnebiTi, aqtiuri<br />

akraven zmna.<br />

ufro bunebrivi Cans sunTqva ekvris, vidre sunTqva ekvreba: `misi soprano, romelic<br />

altis siRrmemde eSveba da iqac Cinebulad JRers, iseT mgznebarebas, Zalas... da<br />

eqspresiulobas, siTbosa da siwrfeles afrqvevs, rom kacs sunTqva ekvreba xolme~<br />

(pres).<br />

ekvreba formis varianti Cans ekroba, romelic zogjer gamoiyeneba Tanamedrove<br />

saliteraturo qarTulSic: `mtveri cxviris Siga lorwovan zedapirs ekroba“ (pres.),<br />

_ magram dialeqturi formaa da unda uarvyoT.<br />

aseTive Sinaarsobriv-stilistikur niuansebs SevniSnavT iwvis _ iwveba da ewvis _<br />

ewveba zmnebis gamoyenebis SemTxvevebSic: Tvalebi daewvis, guli daewvis, magram mWadi<br />

daewveba, xelebi daewveba: `me Sen getyvi, cecxlis danTebaze daewveba xelebi~<br />

(pres).<br />

ucecxlod iwvis, magram: `merabma SeamCnia, rom bigelis Semxebi nawili xSirad iwveboda~<br />

(pres).<br />

* * *<br />

vnebiTi gvaris zmnebi erTpiriani da orpirianebia. erTpirianebia: Tbeba, Sendeba,<br />

ifareba da misTanebi. orpirianebia: uTbeba, uSendeba, efareba da misTanebi. orpirianebis<br />

erT-erTi piri yovelTvis iribi obieqtia, amitom aseT zmnebSi obieqturi piris<br />

niSani aucilebelia, roca saamiso fonetikuri garemo arsebobs. magram, raki orpiriani<br />

vnebiTi gvaris zmnebi xmovanTavsarTianebia, dro-kiloTa I da II jgufis formeb-<br />

Si mesame obieqturi piris h- niSnis gamoCenisaTvis pirobebi ar arsebobs Tanamedrove<br />

saliteraturo qarTulSi moqmedi wesis Tanaxmad. dro-kiloTa III jgufis formeb-<br />

Si ki, ramdenadac es formebi TanxmovnebiT iwyeba, obieqturi mesame piris niSnis<br />

warmoCena Cveulebrivia, Tu fonetikurad asatani jgufi miiReba Tanxmovnebisa. amitom<br />

gvaqvs TurmeobiT I-Si (kiTxvaze ra uqnia?):<br />

mo-h-fer-eb-i-a<br />

mo-h-far-eb-i-a<br />

ga-s-Tb-ob-i-a<br />

ga-s-wiTl-eb-i-a<br />

ga-s-javr-eb-i-a da sxv.<br />

TurmeobiT II-Si (kiTxvaze ra eqna?):<br />

mo-h-fer-eb-od-a<br />

mo-h-far-eb-od-a<br />

53


ga-s-Tb-ob-od-a<br />

ga-s-wiTl-eb-od-a<br />

ga-s-javr-eb-od-a da sxv.<br />

obieqturi mesame piris niSnis xmarebis sxva wesebTan erTad es wesic didi xania<br />

dadgenilia 2 , magram amis miuxedavad jer kidev gvxvdeba misi darRvevis SemTxvevebi:<br />

`magda dedas aRar gatirebia im dilis Semdeg~ (pres). unda iyos: ga-s-tir-eb-i-a.<br />

`gzaSi siaruli gauWirda. fexi moyinoda~ (pres). unda iyos: mo-h-yin-od-a.<br />

`murias kudi aeprixa, Tvalebi dakusoda~ (pres). unda iyos: da-h-kus-od-a da a. S.<br />

* * *<br />

vnebiTi gvaris zmnebis dro-kiloTa sxvadasxva jgufis formaTa warmoebis TvalsazrisiT<br />

jer kidev araa daculi erTgvaroba.<br />

dro-kiloTa I jgufis formebis marTlweris wesebi iSviaTad irRveva, II da III<br />

jgufis dro-kiloTa formebis marTlwerisas ki darRvevebi jer kidev SeiniSneba, miuxedavad<br />

imisa, rom dadgenili normebi am sakiTxebze arsebobs da gamoqveynebulicaa.<br />

kerZod, miRebulia da Tanamedrove saliteraturo qarTulSi gatarebuli unda iyos<br />

Semdegi wesebi:<br />

1. dro-kiloTa II jgufis formebi i da e prefiqsiani vnebiTebisa mravlobiTi<br />

ricxvis III pirSi nen daboloebiani unda iyos, Tumca pirvelsa da meore pirSi Zveli<br />

qarTuli normisTvis damaxasiaTebeli n- axal saliteraturo qarTulSi aRar Cans 3 .<br />

Zveli qarTuli saliteraturo enis norma iyo:<br />

davimaleniT (kiTxvaze ra vqeniT? namyo ZiriTadSi)<br />

daimaleniT<br />

daimalnes<br />

xolo kavSirebiT II-Si (kiTxvaze ra vqnaT?) iyo aseTi norma:<br />

da-v-i-mal-n-e-T<br />

da-i-mal-n-e-T<br />

da-i-mal-n-e-n<br />

Tanamedrove saliteraturo qarTulisaTvis normaa aseTi formebi: namyo ZiriTad-<br />

Si (kiTxvaze ra vqeniT?):<br />

da-v-i-mal-e-T da-v-e-mal-e-T<br />

da-i-mal-e-T da-e-mal-e-T<br />

da-i-mal-nen da-e-mal-nen<br />

kavSirebiT II-Si (kiTxvaze ra vqnaT?):<br />

da-v-i-mal-o-T da-v-e-mal-o-T<br />

da-i-mal-o-T da-e-mal-o-T<br />

da-i-mal-o-n da-e-mal-o-n<br />

Zveli qarTulisaTvis damaxasiaTebeli formebi (davimaleniT, daimaleniT... namyo<br />

ZiriTadisa an davimalneT, daimalneT, daimalnen kavSirebiTi meorisa da maTi msgavsni)<br />

aqa-iq axlac iCens xolme Tavs nabeWd produqciaSi, magram isini Tanamedrove saliteraturo<br />

enis normaTa TvalsazrisiT arqaizmad an dialeqtizmad miiCneva.<br />

arasworia namyo ZiriTadis mravlobiTi ricxvis mesame pirSi daimalnen formis<br />

adgilas daimalen formis gamoyenebac, radganac dadgenilia, rom daimalnen forma<br />

ZiriTadia gavrcelebis mixedviT. -nen daboloeba erTaderTia namyo srulisaTvis sxva<br />

2 Tanamedrove qarTuli saliteraturo enis normebi, I, 1970, gv. 197-198.<br />

3 iqve, gv. 185-187.<br />

54


tipis vnebiTebSic (gaTbnen, aSendnen, gauTbnen, auSendnen...).<br />

-nen daboloebis aucilebloba namyo ZiriTadis mravlobiTi ricxvis mesame pirSi<br />

iwvevs ev sufiqsiani zmnebis formebSi sufiqsiseuli v- Tanxmovnis SenarCunebasac, 4<br />

roca namyo srulSi aseTi zmnebi -ia daboloebiania.<br />

awmyo: namyo ZiriTadi: mravlobiTi ricxvi:<br />

e-wv-ev-a e-wv-i-a e-wv-iv-nen<br />

e-Cv-ev-a mi-e-Cv-i-a mi-e-Cv-iv-nen<br />

e-r-ev-a mo-e-r-i-a mo-e-r-iv-nen<br />

Tanamedrove qarTuli mxatvruli Tu publicisturi nawerebis enaSi jer kidev<br />

gvxvdeba amgvari darRvevebi: ewvien, miewien, mieCvien, moerien da misT. amgvari formebic<br />

dialeqtizmad miiCneva Tanamedrove saliteraturo enis TvalsazrisiT.<br />

* * *<br />

kavSirebiTi II-is formebi i- da e- prefiqsiani vnebiTebisa, rogorc dasaxelebuli<br />

magaliTebidanac gamoCnda, -o sufiqsiTaa nawarmoebi Tanamedrove saliteraturo qar-<br />

TulSi, nacvlad Zveli qarTulis -e sufiqsiT warmoebisa. maSasadame, normad miiCneva<br />

amgvari formebi:<br />

ra vqnaT? da-v-i-far-o-T da-v-e-far-o-T<br />

da-i-far-o-T da-e-far-o-T<br />

da-i-far-o-n da-e-far-o-n<br />

`aoxrebuli qveynis fexze dasayeneblad erTgulni unda Semoikribon mefis taxtis<br />

garSemo~ (pres).<br />

gvxvdeba am mxriv darRvevebic: `mamakacebs vurCevT ewvivnon samomxmareblo kooperaciis<br />

bazrobebs~ (pres).<br />

ewvivnon formaSi II kavSirebiTis Zveli da axali warmoebis aRrevis Sedegi<br />

gvaqvs. kavSirebiTis axleburi -o mawarmoebeli ki aris, magram SemorCenilia Zveli<br />

qarTulisaTvis damaxasiaTebeli -n- sufiqsic. Zvelad iyo e-w-iv-n-e-n, axla unda iyos<br />

e-wv-i-o-n kavSirebiTi meorisaTvis.<br />

* * *<br />

2. dro-kiloTa II jgufSi formaTa erTnairobas ver gviCvenebs -ev sufiqsiani zmnebis<br />

vnebiTi gvaris formebi. kerZod, namyo ZiriTadis formebSi -ev sufiqsiseuli -i(v)<br />

zog zmnas SemorCenili aqvs, zogs ara. amitom erTmaneTis gverdiT gvaqvs amgvari<br />

formebi: erTi mxriv, ingreva (engreva), imtvreva (emtvreva) da misTana zmnebisaTvis<br />

namyo ZiriTadSi:<br />

mx. r. _ daingra (daengra); daimtvra (daemtvra) da misT.<br />

mr. r. _ da-ingrnen (daengrnen); daimtvrnen (daemtvrnen).<br />

meore mxriv, eweva, ewveva, eCveva, ereva da misTana zmnebisaTvis namyo ZiriTadis<br />

formebi: miewia, ewvia, mieCvia, moeria da misTanebi, romelTa mravlobiTis formebSi,<br />

rogorc iTqva, sufiqsiseuli -v- Tanxmovani aRdgeba (mi-e-w-iv-nen, e-wv-iv-nen, mi-e-Cv-ivnen.<br />

mo-e-r-iv-nen...).<br />

-ev sufiqsiani zmnebis vnebiTi gvaris formebSi iqneba Sesabamisad, erTi mxriv, daingres<br />

(daengres), daimtvres (daemtvres), daingrnen (daengrnen); meore mxriv, ewvios,<br />

miewios, mieCvios, moerios (mx. r.); ewvion, miewion, mieCvion, moerion da sxv. (mr. r.).<br />

-ev sufiqsiani vnebiTi gvaris zmnebis formaTa warmoebis aseT sxvadasxvaobas<br />

dro-kiloTa II jgufSi morfologiuri safuZveli aqvs. ar SeiZleba daingria an daimtvria<br />

formebi vnebiTad vixmaroT moqmedebiTTan formaTa damTxvevis gamo. amitom<br />

4 `normebi”, gv. 207-210.<br />

55


vnebiTisTvis gvaqvs daingra, daimtvra. 5<br />

sadac formaTa damTxvevis saSiSroeba ar aris, SegvrCa -ia daboloebiani formebi:<br />

miewia, ewvia, moexvia da misT. es erT-erTi gza iyo moqmedebiTi da vnebiTi gvaris<br />

zmnaTa garCevisa.<br />

-ev sufiqsian zog zmnas aRar SerCa vnebiTis warmoebis unari moqmedebiTTan dam-<br />

Txvevisa da meorenairi formebis uqonlobis gamo. aseT SemTxvevaSi aRwerilobiTi<br />

vnebiTiT Seicvala mosalodneli organuli warmoeba. aseTi zmnebia, magaliTad, ikvlevs,<br />

iwvevs, sZlevs, aCvevs, arbevs, amCnevs da sxvebi, romelTagan gamoikvlia, moiwvia,<br />

daiZlia, SeimCnia, dairbia, daiCvia... formebi mxolod moqmedebiTis Sinaarsisaa.<br />

saTanado vnebiTebi ki aRwerilobiTad ewarmoebaT da gveqneba mxolod ase: gamokvleul<br />

iqna, mowveul iqna, daZleul iqna, SemCneul iqna, darbeul iqna, daCveul iqna da<br />

sxva. calke sakiTxia, ramdenad gamodgeba es formebi sxvadasxvagvar konkretul Sem-<br />

TxvevebSi.<br />

* * *<br />

3. Tanamedrove saliteraturo qarTulSi yvelaze xSirad irRveva dro-kiloTa III<br />

jgufis formebis marTlwera vnebiTi gvaris zmnebisa. amgvari SemTxvevebisaTvis dadgenilia<br />

ramdenime wesi:<br />

a. erTpiriani vnebiTi gvaris zmnebi TurmeobiT pirvelSi (kiTxvaze ra uqnia?)<br />

rTuli Sedgenilobisaa. kerZod, namyo drois mimReobisa da meSveli zmnis awmyos<br />

formisagan Sedgeba (da-v-badebul-var, ga-v-zrdil-var) Zvel qarTulSi pirveli piris<br />

niSani -v- mimReobis win ar ixmareboda, pirveli piri aRiniSneboda mxolod meSveli<br />

zmniT, romelic yvela sxva pirSic srulad iyo warmodgenili, e. i. gvqonda aRweri-<br />

Ti warmoeba:<br />

mx. gazrdil var mr. gazrdil varT<br />

gazrdil xar gazrdil xarT<br />

gazrdil ars gazrdil arian<br />

II pirSi mxolod marTlwera Seicvala, erTmaneTs Seerwya mimReoba da meSveli<br />

zmna (gazrdilxar, gazrdilxarT). I pirSi ki mimReobis formaSi, zmniswinis Semdeg<br />

CaerTo subieqturi piris niSani da dRes sadavo aRar aris formebi:<br />

gavzrdilvar, davbadebulvar,<br />

gavzrdilvarT, davbadebulvarT.<br />

subieqturi pirveli piris niSani meSveli zmnis winac aris SenarCunebuli. 6<br />

b. TurmeobiTi meore (ra meqna? kiTxvaze) amgvar zmnebs ase ewarmoebaT: mimReobis<br />

fuZes daerTvis meSveli zmnis namyo ZiriTadis forma:<br />

gavzrdiliyav davbadebuliyav<br />

gazrdiliyav dabadebuliyav<br />

gazrdiliyo dabadebuliyo<br />

gavzrdiliyaviT davbadebuliyaviT<br />

gazrdiliyaviT dabadebuliyaviT<br />

gazrdiliyvnen davbadebuliyvnen<br />

organul warmoebaze gadasvla aq damTavrebulia imiT, rom meSvel zmnaSi subieqturi<br />

pirveli piris niSani aRar ixmareba; igi mimReobis win CaerTo imgvaradve, rogorc<br />

TurmeobiT pirvelSi. amitom erTpiriani vnebiTi gvaris zmnebisaTvis TurmeobiT<br />

II-Si swori formebia:<br />

gavzrdiliyav, gavmTbariyav, avSenebuliyav da misT. 7<br />

5 `qarTuli saliteraturo enis normebi”, I, 1970, gv. 207-210.<br />

6 iqve, gv. 211-213.<br />

7 iqve.<br />

56


g. orpiriani vnebiTi gvaris zmnebis I da II TurmeobiTis formaTa marTlwerisaTvis<br />

pirvel rigSi unda gvaxsovdes ukve naTqvami obieqturi mesame piris niSnis mar-<br />

Tlweris Sesaxeb: raki am zmnebs am formebSi xmovanTavsarTebi aRar uCanT, aucilebeli<br />

xdeba mesame obieqturi piris niSnis warmodgena, Tu zmnis dasawyisi Tanxmovani<br />

ar uSlis xels; ase:<br />

ahkidebia, mihgebebia, waswydomia, dasjaxebia, gastirebia da a. S.<br />

d. orpiriani vnebiTi gvaris zmnebis I TurmeobiTis formebic erTpirianTa msgavsad<br />

iwarmoeba nawilobrivad. am SemTxvevaSic saliteraturo qarTulis dRevandeli<br />

sistemiT es formebi meSvelzmniania da kanonieria I pirisaTvis iseTi formebi, romlebSic<br />

var meSveli zmnac moipoveba da v prefiqsic: movhferebivar, mivhgebebivar,<br />

movhkvdomivar, SevsZulebivar da a. S. oRond amgvar formebSi, Tumca, saerTod, savaldebuloa<br />

obieqturi mesame piris h- an s- prefiqsis xmareba, dasaSvebadaa miCneuli<br />

Semdegi: roca zmnis formaSi III irib obieqtur pirTan erTad I subieqturi piria<br />

warmodgenili, pirveli subieqturi piris v- niSnis Semdeg h- da s- prefiqsebi aRar<br />

ixmarebodes.<br />

amgvarad, mivhgebebivar da mivgebebivar Tanabaruflebiani paraleluri formebia.<br />

aseve: movhferebivar da movferebivar<br />

movhkvdomivar da movkvdomivar<br />

SevsZulebivar da SevZulebivar da misTanebi. 8<br />

e: orpiriani vnebiTi gvaris zmnebis I TurmeobiTis formaTa sawarmoeblad meSveli<br />

zmna erTvis ara mimReobis fuZes, aramed zmnur fuZes: mo-v-fereb-i-var, Se-v-Zuleb-i-var<br />

da a. S.<br />

zogjer Tanamedrove qarTulSi gvxvdeba darRvevebi am wesisa: erTpirianTa msgavsad<br />

amosaval fuZed aseT zmnebTanac mcdarad mimReobis fuZea miCneuli. Segvxvdeba<br />

mo-v-ferebul-var, Se-v-Zulebul-var da misTanebi, romlebic dialeqtizmad unda CaiTvalos.<br />

3. orpiriani vnebiTi gvaris zmnebis II TurmeobiTis formaTa warmoeba ufro metadaa<br />

gansxvavebuli erTpiriani zmnebis warmoebisagan. jer erTi, aqac amosavalia ara<br />

mimReobis fuZe, aramed zmnisa, romelsac erTpirianTa -iyav meSveli zmnis magivrad<br />

aq erTvis -od-i daboloeba. amgvari warmoeba gabatonebulia Tanamedrove saliteraturo<br />

qarTulSi da istoriuli TvalsazrisiTac gamarTlebulia. amitom unda ixmarebodes<br />

mxolod amgvari formebi:<br />

ra meqna? _ movferebodi, movkvdomodi, SevZulebodi<br />

mohferebodi, mohkvdomodi, SesZulebodi<br />

mohfereboda, mohkvdomoda, SesZuleboda. 9<br />

miuxedavad amisa, jer kidev xSiria amgvar formaTa marTlwarmoebisa da marTlweris<br />

darRvevis SemTxvevebi. kerZod, erTi mxriv, gvxvdeba -od-i (-od-a) warmoebis magivrad<br />

-iyav (-iyo) meSvelzmniani formebi: damalviyo, dasdgomiyo, gasCeniyo da misT.<br />

meore mxriv, erTpirianTa msgavsad am nakvTis forma gvxvdeba mimReobis fuZeze dar-<br />

Tuli meSveli zmniT: Sexvedriliyo, migebebuliyo, ziarebuliyo, SeerTebuliyo da<br />

sxva (nacvlad formebisa: Sexvedroda, mihgebeboda, ziareboda, SeerTeboda).<br />

`is am muSaobaSi iyo, rodesac glaxam miaxwia darialis cixes, sadac unda Seer-<br />

Tebuliyo sxva mgzavrebs da jars” (a. yazb).<br />

amgvari movlenebi umTavresad aRmosavleT saqarTvelodan gamosul nawerebSi SeiniSneba,<br />

radgan aRmosavluri dialeqtebisTvisaa damaxasiaTebeli. Tanamedrove saliteraturo<br />

enis norma istoriulad swori formis dakanonebas moiTxovs.<br />

orpiriani vnebiTi gvaris zmnebisaTvis TurmeobiTi II-is kanonieri formebia Semdegi:<br />

ra meqna?<br />

v-u-erT-d-eb-i- (me mas) zmnisTvis:<br />

8 `normebi~, gv. 201.<br />

9 iqve, gv. 214.<br />

57


SeverTebodi<br />

SeerTebodi<br />

SeerTeboda<br />

v-xvd-eb-i (me mas) zmnisTvis:<br />

Sevxvedrodi<br />

Sexvedrodi<br />

Sexvedroda<br />

mi-v-e-geb-eb-i (me mas) zmnisTvis:<br />

mivgebebodi<br />

mihgebebodi<br />

mihgebeboda<br />

v-e-ziar-eb-i (me mas. monawile, moziare gavxdebi) zmnisTvis:<br />

vziarebodi<br />

ziarebodi<br />

ziareboda<br />

magram am zmnis formaTa marTlwerisaTvis aqve unda SevniSnoT, rom zogjer es<br />

Cveulebrivad e niSniani orpiriani zmna erTpirianis gagebiT gamoiyeneba (roca niSnavs:<br />

ziarebas miiRebs). aseT SemTxvevaSi dro-kiloTa III jgufis formebi mas amgvari<br />

eqneba:<br />

ra miqnia? _ vziarebulvar, ziarebulxar, ziarebula.<br />

ra meqna? _ vziarebuliyav, ziarebuliyav, ziarebuliyo.<br />

am zmnis msgavsad SeiZleba aqve aRiniSnos zogi calkeuli SemTxveva:<br />

1. erToba zmnas forma orpiriani vnebiTi gvaris zmnis msgavsi aqvs, magram mxolod<br />

erTi piris gagebas Seicavs. I da II jgufis dro-kiloTa formebSi ar Cans gansxvaveba<br />

Cveulebrivi orpiriani vnebiTis formebisagan.<br />

mx. _ erToba, gaerToba, gaerTo, gaerTos (rogorc eTmoba, daeTmoba, daeTmo, daeTmos).<br />

mr. _ erTobian, gaerTobian, gaerTnen, gaerTon (rogorc eTmobian, daeTmobian, daeTmnen,<br />

daeTmon).<br />

dro-kiloTa III jgufis formebSi gamoCndeba erToba zmnis erTpirianoba. I TurmeobiTSi,<br />

ra uqnia? kiTxvaze gveqneba:<br />

gavrTulvar gavrTulvarT<br />

garTulxar garTulxarT<br />

garTula garTulan<br />

II TurmeobiTSi (ra eqna? kiTxvaze):<br />

gavrTuliyav gavrTuliyaviT<br />

garTuliyav garTuliyaviT<br />

garTuliyo garTuliyvnen<br />

gvxvdeba mimReobis sxva fuZeze damyarebuli formebic am zmnisa mniSvnelobis er-<br />

Tgvari gadaxriT:<br />

I TurmeobiTSi: gavrTobilvar II TurmeobiTSi: gavrTobiliyav<br />

garTobilxar garTobiliyav<br />

garTobila garTobiliyo<br />

amgvari gamoyenebac dialeqtizmad unda CaiTvalos.<br />

2. aqrobs moqmedebiTi gvaris zmnis Sesabamisad qarTulSi aris qreba vnebiTi gvaris<br />

zmna. istoriulad SeiZleba ivaraudeba am zmnaSi v Tanxmovnis arseboba (rac<br />

58


zog SemTxvevaSi gamoCndeba), magram Tanamedrove saliteraturo qarTulSi arc moqmedebiTi<br />

gvaris formaSi sadme da miT umetes arc vnebiTis formaSi araa marTebuli<br />

v Tanxmovnis gamoCena. Secdomaa qvreba, Cauqvria formebi, romlebic arc Tu iSvia-<br />

Tad ixmareba moswavleTa da abiturientTa nawerebSi, zogjer nabeWd produqciaSic.<br />

`WaRebi daaqvreo, es iyo pirveli sityva stumrisa~, an `Suqi raRad ginda, daaqvreo<br />

WaRebi~ (k. gamsax.); `maSin Caqvra SenSi adamianis suli~ (pres.).<br />

aqrobs-qreba zmnaTa formebi sxvadasxva jgufis dro-kiloebSi iqneba: aqrobs, Caaqro,<br />

Cauqria.<br />

qreba, Caqra, Caaqres, Camqrala, Camqraliyo...<br />

* * *<br />

Tanamedrove qarTul saliteraturo enaSi vnebiTi gvaris formaTa gamoyenebis SesaZlebloba<br />

sul ufro da ufro izrdeba. amis gamo amgvari formebis marTlweraze<br />

yuradRebis gamaxvileba aucilebeli xdeba. yvela gansakuTrebul SemTxvevaSi garkvevisaTvis<br />

dagvexmareba `qarTuli enis orTografiuli leqsikoni~.<br />

59


qarTuli zmnis nakvTeulTa dajgufebis principisaTvis 1<br />

60<br />

arnold Ciqobava<br />

moxsenebis sagania TurmeobiTis jgufis sakiTxi qarTulSi. am jgufis gamoyofa<br />

dro-kiloTa sistemaSi n. marma danerga. 1908 w. gamosul cnobil SromaSi: `ZiriTadi<br />

tabulebi Zveli qarTuli enis gramatikisa~, n. mari ganasxvavebs subieqtursa da obieqtur<br />

wyobas (absoluturi da mimarTebiTi formebiT), gamoyofs sam uRvlilebas (vaqe...<br />

v k a l ... v k r i b e ...), moqmedebiTsa da vnebiTs gvars, moqmedebiTSi _ xuT klassa<br />

da vnebiTSi _ oTx klass (saTanado jiSebiTa anu qcevebiT). zmna nauRvlebia cxra<br />

droSi, romelTac avtori sam jgufSi aerTianebs, pirvelSi Sedis awmyo (vaqeb), namyo<br />

usruli I (vaqebdi) da II (natvriTi _ v a q e b d e ) . meore jgufSi Setanilia: aoristi<br />

(vaqe) da kavSirebiTi (сослагат. vaqo). mesame jgufs qmnis: namyo sruli (wignuri m i -<br />

qies da xalxuri [вульгар.] m i q i a ) , winarewarsuli (meqo), namyo kavSirebiTi (прош.<br />

сослагат. meqos).<br />

raime ganmarteba am dajgufebas ar axlavs, magram isedac cxadia, rom pirveli<br />

ori jgufi gamoyofilia imis mixedviT, Tu ra gvaqvs amosavlad _ awmyo Tu aoristi,<br />

dajgufebis safuZvelia sawarmoebel fuZeTa sxvaoba. v a q e b da misgan nawarmoebi<br />

vaqebdi║ vaqebde, erTis mxriT, vaqe da vaqo, meore mxriT, imave wesiT aqvs n.<br />

mars gaerTianebuli, rogorc, vTqvaT, laTinuri laudo (vaqeb), laudabam (vaqebdi), laudabo<br />

(Sevaqeb) da laudavi (Sevaqe), laudaveram (ukve Sevaqe), laudavero (myof. II). aqac ori jgufi<br />

gvaqvs (awmyosi da namyosi) da n. maris sqemaSic, oRond erTi garemoeba iqcevs yuradRebas:<br />

laTinurSi Tavmoyrilia mxolod TxrobiTi kilos droebi, mariseul sqemaSi<br />

natvriTi (желат. vaqebde) da kavSirebiTi (сослагат. vaqo) Semoeria TxrobiTi<br />

kilos droebs: natvriTi da pirobiTi n. mars calke ara aqvs gamoyofili.<br />

qarTuli enis praqtikul gramatikebSi zmnis nakvTebs (droebs) axasiaTebdnen funqciis<br />

mixedviT (da ara warmoebisda kvalad!); funqciebi erTsa da imave erTeuls gansxvavebuli<br />

SeiZleba hqondes (Sdr. `mogewera~ frazebSi: Sen rom mogewera, daviTi<br />

ukve wasuli iyo _ Sen rom mogewera, daviTi dagxvdeboda...); qarTulsa da, saerTod,<br />

iberiul-kavkasiur enebSi sauRvlebel nakvTebSi drois garda sxvadasxva modaloba<br />

SeiZleba iyos aRniSnuli; amitom funqciaTa mixedviT nakvTebis kvalifikacia da<br />

dajgufeba rTuldeba; masTan funqciuri TvalsazrisiT natvriTi da pirobiTi calke<br />

unda gamoiyos.<br />

zemoxsenebul garemoebas arc Tu mcire wvlili udevs zmnis uRvlilebis sqemaTa<br />

im sirTuleSi, praqtikul gramatikebSi rom gvaqvs. oriode nimuSi:<br />

antonis `qarTuli Rrammatika~ sam kilos ganasxvavebs: TxrobiTs (sazRvrebiTi<br />

sqesi), brZanebiTsa da natvriTs (sawadisi sqesi). TxrobiTs kiloSi gvaqvs 6 dro:<br />

awmyo (Sevhkrav), namyo usruli (SevhkraÂdi), namyo sruli (Sevhkar), namyo usrulesi<br />

(Semikravs), namyo uusrulesi (Semekra), m y o o b a d i (Sevhkra). natvriTs kilo-<br />

Si garCeulia awmyo da myoobadi (vaSaTu SevkrÂde), namyo usruli (vaSaTu S e v -<br />

h k r  d i ) , namyo sruli da usrulesi (vaSaTu S e m i k r  e s ) , namyo uusrulesi (vaSa-<br />

Tu S e m e k r a ) ; erTi sityviT, natvriTi imave erTeulebs Seicavs, rasac TxrobiTi,<br />

oRond daerTvis `netavi~ (vaSaTu). garda amisa, saziaro erTeulebi aqvs awmyosa da<br />

myofads, namyo srulsa da usruless. terminebi: `namyo sruli~, `namyo usrulesi~,<br />

`namyo uusrulesi~ gvagrZnobineben, ramdenad nebismieri da xelovnuria saTanado<br />

nakvTebis (Sevhkar, Semikravs, Semekra) daxasiaTeba funqciis mixedviT, amasve mowmobs<br />

erTi da imave nakvTis Setana TxrobiTs kiloSic da natvriTSic.<br />

zogi avtori cdilobda ar gaemeorebina erTi da igive nakvTi TxrobiTsa da natvriTs<br />

kiloSi, nakvTebis wyeba erTi kilosTvis ganekuTvnebina, sxva kidev _ meori-<br />

1 iberiul-kavkasiuri enaTmecniereba, t. XIII, 1962.


saTvis. asea sil. xundaZesTan, ias. nikolaiSvilTan... sil. xundaZeca da ias. nikolaiSvilic<br />

gamoyofen TxrobiTs, natvriTsa da pirobiTs kilos (garda brZanebiTisa,<br />

romelic arsebiTad yvelgan erTi da imave saxiTa gvaqvs).<br />

sil. xundaZis sqema 2 ;<br />

T x r o b i T i (`moTxrobiTi~) kilo<br />

awmyo: vwer<br />

namyo I: vwerdi<br />

namyo II: vwere<br />

namyo III: miweria<br />

myofadi: davwer<br />

natvriTi kilo<br />

awmyo: vswerde<br />

namyo I: mewera<br />

namyo II: meweros<br />

myofadi I: vswerde (!)<br />

myofadi II: vswero<br />

pirobiTi kilo<br />

vswerdi<br />

es ori sqema erTmaneTs Zalian hgavs: ias. nikolaiSvilis sqemaSi igive erTeulebia,<br />

rac sil. xundaZisaSi, oRond TxrobiTSi myofadi ara Cans, natvriTSi namyo usruli<br />

da awmyo erTi da igive gamodis (iseve, rogorc sil. xundaZesTan myofadi I da awmyo).<br />

sil. xundaZe sam namyosa da or myofads ganarCevs da rigis nomrebs usxams, ias.<br />

nikolaiSvili _ kvalifikacias iZleva (namyo usruli, sruli, usrulesi, uusrulesi;<br />

martivad `namyoc~ Seutania; `myofadi sruli~ da `myofadi mravalgzisic~ gamouyvia...<br />

kargi eqsperimentia imis naTelsayofad, Tu ra siZnele axlavs uRvlilebis nakvTis<br />

daxasiaTebas funqciaTa mixedviT. Taviseburi da Zalze rTuli sqema gamoudis d. yifians.<br />

mis gramatikaSi TxrobiTi kilosaTvis 9 droa naCvenebi, pirobiTi kilosaTvis<br />

_ 5 da 6; sul oci. droSi ireva saxe (sruli, usruli). (es miT ufro moulodnelia,<br />

rom dim. yifianma absoluturi da mimarTebiTi formebi ganasxvava qarTuli zmnis<br />

uRvlilebaSi sakmao sizustiT). Tavisebur terminebs xmarobs d. yifiani droTa aRsaniSnavad:<br />

axlandeli dro (awmyos badlad), gavlili dro (=namyo), dro momavali<br />

(qvesaxeebiT: myoobadi, gasaTavebeli).<br />

I. TxrobiTikilo (`daxra CvenebiTi~) 4<br />

1. `dro axlandeli~: vakeTeb<br />

2. dro gavlili usruli: vakeTebdi<br />

3. dro gavlili sruli: gavakeTebdi<br />

4. dro gavlili usrulesi: vakeTe<br />

5. dro gavlili usrulesi sarwmuno:<br />

gavakeTe<br />

6. dro gavlili _ berZnuli aoristi:<br />

mikeTebia<br />

7. dro gavlili _ aoristi gaTavebuli:<br />

gamikeTebia<br />

8. dro momavali myoobadi martivi: `am<br />

ias. nikolaiSvilis sqema 3 ;<br />

T x r o b i T i (`moTxrobiTi~) kilo<br />

awmyo: vakeTeb<br />

namyo usruli: vakeTebdi<br />

namyo sruli: vakeTe<br />

namyo usrulesi: mikeTebia<br />

namyo uusrulesi: mekeTebia<br />

natvriTi kilo<br />

awmyo: (neta) vakeTebde<br />

namyo (!): (neta) mekeTebia<br />

namyo usruli: (neta) vakeTebde(!)<br />

myofadi sruli: (unda) vakeTo<br />

myofadi mravalgzisi: mekeTebios<br />

pirobiTi kilo<br />

namyo: vakeTebdi<br />

II. pirobiTi kilo (`daxra pirobiTi~)<br />

1. dro axlandeli usruli: vakeTebde<br />

2. dro axlandeli sruli: gavakeTebde<br />

3. dro gavlili usruli: mekeTebina<br />

4. dro gavlili sruli: gamekeTebina<br />

5. dro momavali martivi: vakeTo<br />

III. n a t v r i T i kilo (`daxra natvriTi~)<br />

1. dro axlandeli usruli: makeTebinos(?!)<br />

2. dro axlandeli sruli: gamakeTebinos(?!)<br />

3. dro gavlili usruli: mekeTebinos<br />

2 s i l . x u n d a Z e , qarTuli gramatika, 1907, gv. 61-65.<br />

3 ias. nikolaiSvili, qarTuli mokle gramatika, 1917, gv. 34-37.<br />

4 d i m . y i f i a n i , axali qarTuli gramatika, sankt-peterburRi, 1882, gv. 87 da Semdeg.<br />

61


zmnas es martivi saxe ara aqvs; amis magivrad<br />

ixmareba saxe axlandeli: vake-<br />

Teb~<br />

9. dro momavali gasaTavebeli: gavake-<br />

Teb<br />

4. dro gavlili sruli: gagvekeTebinos<br />

5. dro momavali martivi: makeTebina<br />

6. dro momavali gaTavebadi: gagvake-<br />

Tebina<br />

sruli saxeobis formebi calke droebad aris gamoyofili. es formebi rom gamovakloT,<br />

TxrobiTs kiloSi miviRebT 5 dros (vakeTeb, vakeTebdi, vakeTebde, mikeTebia,<br />

gavakeTeb), pirobiTSi _ 3-s (vakeTebde, mekeTebina, vakeTo), natvriTSi namdvilad mxolod<br />

erTi dagvrCeboda (mekeTebinos); makeTebinos (agreTve preverbiani: gamakeTebinos),<br />

makeTebina (gagvakeTebina) kauzativis nakvTebia da aq uadgiloa. rogorc Cans,<br />

natvriT kiloSi es nakvTebi moeqca. albaT, imitom, rom iTqmis: `netav makeTebina~,<br />

`netav makeTebinos~. sakonteqsto funqcia rom nakvTebis dasaxasiaTeblad ar gamodgeba,<br />

amas es SemTxvevac mowmobs.<br />

calke ganxilvas moiTxovs d. CubinaSvilis qarTuli gramatika. avtoris mier<br />

TxrobiTs kiloSi xuTi droa naCvenebi, pirobiTSi _ oTxi, saxeldobr:<br />

`sazRvrebiTi~ TxrobiTi kilo: 5<br />

1. `awmdgomi~ (awmyo): vhswer, vapob,<br />

vhsTli<br />

2. `qmnili usruli~ (namyo usruli):<br />

vhswerdi, vapobdi, vhsTlidi<br />

3. `qmnili sruli~ (namyo sruli):<br />

vhswere, vape, vhsTale<br />

4. qmnili uusrulesi (namyo winarewarsuli):<br />

miweria, mipia, miTlia<br />

5. qmnadi (myofadi): davhswer, davapob,<br />

gavhsTli<br />

TxrobiTi (pirobiTi) kilo<br />

1. `awmdgomi~ (awmyo): vhswerde, vapobde,<br />

vhsTlide<br />

2. qmnili sruli: mewera, mepo, meTala<br />

3. qmnili uusrulesi: meweros, mepos,<br />

meTalos<br />

4. qmnadi: vhswero, vTalo, vapo<br />

d. CubinaSvili ganmartavs: awmyosa da myofads erTi da igive saxe aqvT, oRond<br />

myofads Tavisi Tandebuli erTviso: vhswer, vapob, vhsTli _ davhswer, davapob, gavhsTli<br />

6 .<br />

pirobiTs kiloSi d. CubinaSvils samive kavSirebiTi mouqcevia da TurmeobiTi II.<br />

aRsaniSnavia, rom iqve piris niSnebTan dakavSirebiT d. CubinaSvili sqemas iZleva<br />

da am sqemaSi TxrobiTis garda kavSirebiTis nakvTebi Seutania:<br />

1. awmdgomi (awmyo): vhswer<br />

2. qmnili usruli: vhswerdi<br />

3. awmdgomi Tuobisa (`awmyo pirobiTi~): vhswerde<br />

4. qmnili sruli: vhswere<br />

5. qmnadi TuobiTi: vhswero<br />

6. qmnili sruli TuobiTi: mewera<br />

sqema im rigisad gamoiyureba, rogoradac axla valagebT: vwer _ vwerdi _ vwerde<br />

_ vwere _ vwero _ mewera (gvaklia myofadi, romelsac d. CubinaSvilis TqmiT igive<br />

saxe aqvs, rac awmyos, TurmeobiTi pirveli da kavSirebiTi III).<br />

ufro sayuradReboa, rom d. CubinaSvils naCvenebi aqvs, ra fuZec risgan iwarmoeba.<br />

calke Tavad gamoyofilia `warmoeba d r o T a o r T a p i r v e l T a m i m o x v r a S i ~ .<br />

aq d. CubinaSvili CamoTvlis, awmyosagan rac iwarmoeba da namyo ZiriTadisagan<br />

(wyvetilisagan) rac iwarmoeba:<br />

5 d a v . C u b i n o v i , qarTuli Rrammatika, s. peterburRi, 1887 (wamZRvarebulia `qarTul-rusul<br />

leqsikons~), gv. XIV (§ 24).<br />

6 iqve § 24,1. SeniSv. 1.<br />

62


1. awmyosagan iwarmoeba (`awmdgomis drosagan hswarmoeben~):<br />

a. namyo usruli TxrobiTi kilosi (-di- marcvlis mimatebiT, an –odi- marcvlis<br />

mimatebiT, Tu zmna vnebiTia)<br />

b. awmyo pirobiTi kilosi de-s (vnebiTSi _ ode-s) darTviT: vhswerde _ viwerode (?!).<br />

g. TurmeobiTi pirveli (`qmnili uusrulesi~) vh, va, vi-s mi-T Secvlisa da ia, ies<br />

darTviT: vhswer _ miweria, miweries, viWer _ miWeria an miWeries. amas SeniSvna aqvs: -eba,<br />

-oba-Ti daboloebul zmnebs ekargebaT es marcvalio: qeba _ miqia da ara miqebia; -av<br />

da -a-ze daboloebulT ekvecebaT es marcvali (!) da daerTvis -ia an -avs: vhmarTav _<br />

mimarTvia an mimarTavs; vhxnav _ mixnia, mixnavs... vnebiTSi mimReoba da meSveli zmna<br />

iqneba gamoyenebuli: werilvar, yofilvar, daWerilvar 7 .<br />

2. namyo ZiriTadisagan (namyo srulisagan) iwarmoeba:<br />

a. myofadi pirobiTi: vhswere _ vhswero (a, e, vi-s darTviT?!)<br />

b. namyo pirobiTi: vhswere _ mewera... vaSene _ meSena; vhsZebne _ meZebna, vvle _ mevlo...<br />

g. kavSirebiTi mesame (namyo uusrulesi pirobiTi kilosi): mewera _ meweros, mexsna<br />

_ mexsnas (amosavlad aq TiTqos TurmeobiTi II aqvs avtors navaraudevi _ a. C.).<br />

vnebiTi zmnebi mimReobasa da meSvels zmnas iyenebeno: weril viyav, weril viyo. brZanebiTs<br />

_ wers d. CubiniSvili _ ara aqvs `gansakuTrebuli daboloeba~ _ namyo Ziri-<br />

Tadis meore pirs iRebs meore pirisaTvis da kavSirebiTs II-s _ mesame pirisaTvis 8 .<br />

es yvelaferi exeba pirveli da meore uRvlilebis (`mimoxvris~) zmnebs (calkea<br />

ganxiluli mesame uRvlilebis zmnebi (hyvars (?!), miyvars; hrwams, mrwams; hsjera, mjera;<br />

uxarian, mixarian). aq dazustebas moiTxovs piris niSnebi, sawarmoebeli sufiqsebi,<br />

ucnaurad gamoiyureba zogi zmnac (vneb. viwerode... III uRvlil. hyvars). is mainc<br />

faqtia, rom d. CubinaSvilis gramatikaSi kavSirebiTis nakvTebi sworad aris gamoyofili<br />

(oRond TurmeobiTi II aris maTTan gaerTianebuli). rac mTavaria, naCvenebia<br />

ori amosavali nakvTi da rac iwarmoeba maTgan (ra _ awmyosagan da ra _ namyo Ziri-<br />

Tadisagan), inversiuli formebic ki (TurmeobiTi I, II) ayvanilia amosaval fuZeebTan.<br />

sakmarisia SevadaroT qarTuli zmnis uRvlilebis sqemebi praqtikul gramatikeb-<br />

Si (antoni I, dim. yifiani, sil. xundaZe, ias. nikolaiSvili) im sqemasTan, rac d. CubinaSvilTan<br />

da n. maris tabulebSia mocemuli, rom cxadi gaxdes, ra TvalsaCino upiratesobac<br />

aqvs am ukanasknels. sqemas TxrobiTisagan ara aqvs gamorCeuli pirobiTi<br />

da natvriTi, magram erTnairi warmoebis nakvTebis erTad moqcevas zmnis uRvlileba-<br />

Si garkveuloba Seaqvs, funqciaTa mixedviT dalagebisas ki qaosis STabeWdileba iqmneba.<br />

fuZeTa urTierToba zmnis uRvlilebaSi n. marze adre iyo cnobili, magram uRvlilebis<br />

es wesi n. marma d a n e r g a samecniero gramatikaSi, da es misi uTuo damsaxureba<br />

aris.<br />

n. maris sqema droTa pirvelsa da meore jgufs sawarmoebeli fuZis mixedviT<br />

alagebs, mesame jgufs ki aseTi fuZe ar moepoveba. ris mixedviT aris es jgufi gamoyofili?<br />

n. mari wers: `mesame jgufi Seicavs TxrobiTi kilos namyo srulsa da winarewarsuls<br />

da kavSirebiTis namyos. es sami dro erTad unda iyos, radganac isini nawarmoebia<br />

erTi da imave wesiT, Tumca verc erT maTgans ver ganvixilavT, rogorc<br />

sayrdenad xmarebul dros, romlisaganac sxvebi arian warmoqmnili~ 9 .<br />

TurmeobiTis jgufs ar moepoveba saerTo fuZe, amosavlad rom gvqondes warmoebisas.<br />

amiT gansxvavdeba TurmeobiTis jgufi awmyos da namyo ZiriTadis (n. mariT: aoristis)<br />

jgufisagan: awmyos jgufi awmyos fuZezea damyarebuli, namyo ZiriTadisa _<br />

namyo ZiriTadis fuZeze. Tu mesame jgufi (TurmeobiTis jgufi) mainc gaerTianda, es<br />

imitom, rom am jgufSi Semavali droebi `erTi da imave wesiT iwarmoeba~. marTlac,<br />

am jgufSi inversiuli wyoba gvaqvs maSin, rodesac awmyosa da namyo ZiriTadis jgu-<br />

7 dav. C u b i n o v i , dasax. wigni, gv. XVI, § 27.<br />

8 iqve, gv. XVII, § 27.<br />

9 N. marr et M. Briére. La Language géorgienne, Paris, 1931, § 163, 3, gv. 138.<br />

63


febSi wyoba pirdapiria: is aqebs, man aqo _ mas uqia, eqo, eqos. magram pirveli da meore<br />

jgufi wyobis mixedviT ar aris gamoyofili, iq warmoebaa amosavali, mesame jgufi<br />

sxva princips daemyara. amosavali principis cvla klasifikaciis elementaruli<br />

wesis darRvevad iTvleba mecnierebis yvela dargSi; enis movlenaTa aRwerac aq gamonakliss<br />

ver Seqmnis. mere da: wyobis cvla _ sintaqsuri konstruqciis cvla _ axasiaTebs<br />

gardamaval zmnebs; gardauval zmnebSi aseTi cvla ara gvaqvs. marTalia, gardauval<br />

zmnebSi TurmeobiTSi meSvelzmniani warmoeba iCens Tavs, magram es exeba erTpir<br />

i a n gardauval zmnebs (vSobilvar, vSobilviyav, vSobilviyo...). o r p i r i a n gardauval<br />

zmnebSi ki meSvel zmnas iyenebs TurmeobiTi pirveli (SevhkiTxebivar, SehkiTxebixar,<br />

SehkiTxebia); TurmeobiTs II-sa da kavSirebiTs III-Si aseTi warmoeba (SevhkiTxebiyav,<br />

SevhkiTxebiyve) fakultaturad-Ra gvxvdeba, ZiriTadi varianti organul formebs<br />

iZleva (SevhkiTxebodi, SevhkiTxebode). rac Seexeba konstruqcias, arc erTpiriani da<br />

arc orpiriani gardauvali zmna konstruqcias ar icvlis: uRvlilebis procesSi awmyos<br />

konstruqcia ucvlelad rCeba. amrigad, w a r m o e b i s wesi da s i n t a q s u r i<br />

konstruqcia TurmeobiTi jgufis gamosayofad mxolod gardamaval zmnebSi SeuZliaT<br />

ixmaron, da aqac igi klasifikaciis ZiriTadi wesis darRvevas niSnavs.<br />

iqneb, TurmeobiTis jgufi f u n q c i i s erTianobam gamogvayofinos: TurmeobiToba<br />

(unaxaoba) procesisa, rogorc niSandoblivi Tviseba jgufisa. a. SaniZe, romelsac<br />

ekuTvnis termini TurmeobiTi, wers: `pirvel TurmeobiTSi sami elementia: dro<br />

(wars.), kilo (Txr.) da aqti unaxavi. magaliTebi: miswavlia, micxovria; miweria (damiweria),<br />

miSenebia (amiSenebia)~ 10 ... `unaxavi aqtis mwkrivebi (kerZod I TurmeobiTi) `Turme~-s<br />

gagebas Seicavs: yofila=iyo Turme, wasula=wavida Turme. radganac unaxaobis<br />

kategoria marto warsulSi SegviZlia sagangebo formiT gamovxatoT, amitom iq, sadac<br />

forma gvaklia, `Turmes~ viSveliebT xolme. `sawyal gogos Tavisis TiTebiT<br />

mogrovilis fuliT erTi CiTmerdini u y i d n i a , imas (elisabeds) unaxavs da w a u r -<br />

T m e v i a . exla T u r m e Tavzed ikravs (Wav., `kac-ad~). aq `ikravs~ awymos formiT aris<br />

gadmocemuli, romelsac unaxaobis gamoxatva ar SeuZlia da aucilebelia Turmes<br />

darTva. TurmeobiTis formas ki `Turmes~ darTva aras hmatebs, _ is isedac aris Sig<br />

gamoxatuli da aqedan warmodga misi saxeli~ 11 .<br />

TurmeobiTi meoris Sesaxeb ak. SaniZe wers: `Sedgenilobis TvalsazrisiT II TurmeobiTi<br />

I-isagan erTi elementiT gansxvavdeba. es elementia Tanamdevroba (uwinaresi).<br />

[es] mwkrivi gadmogvcems iseT unaxav moqmedebas, romelic sxvas uswrebda: eswavla,<br />

ecxovra; ewera (daewera), eSenebina (aeSenebina). am mwkrivis kilo Cveulebriv Txrobi-<br />

Tia, magram SeiZleba misi gamoyeneba iseTi moqmedebis gadmosacemadac, romelic faqti<br />

ar iyo, magram romelic ivaraudeboda, rogorc piroba sxva moqmedebis SesrulebisaTvis.<br />

am SemTxvevaSi misi kiloa ara TxrobiTi, aramed pirobiTi ($ 257) da aqtis<br />

elementi (unaxaoba) formaSi aRar aris. miuxedavad amisa _ wers avtori _ mwkrivis<br />

saxeli mainc II TurmeobiTia~ 12 . amasTan dakavSirebiT, saWiroa iTqvas: 1. Tanamimdevroba<br />

(`Tanamdevroba~) TurmeobiT pirvelTanac xelSesaxebad igrZnoba: Sdr. `sawyal<br />

gogos... erTi CiTmerdini uyidnia~ _ `sawyal gogos... erTi CiTmerdini Turme eyid[n]a~:<br />

`uyidnia~ awymosTan aris mimarTebaSi, `eyidna~ _ namyosTan, fardoba oriveSi igrZnoba;<br />

am mxriv TurmeobiTi meore TurmeobiTs pirvels ver daupirispirdeba. 2. roca<br />

TurmeobiTi meore pirobiTis Sinaarss gadmogvcems (modaloba pirobiTi kilosi<br />

aqvs), maSin, marTlac, TurmeobiToba zmnaSi ara gvaqvs, `aqtis elementi (unaxaoba)<br />

formaSi aRar aris~; amitom gaugebaria, ratom aris misi saxeli `mainc meore TurmeobiTi~.<br />

pirobis aRniSvna TurmeobiTi meorisaTvis iSviaTi rom iyos, kidev _ ho, magram<br />

ase ar aris: pirobis aRniSvna am nakvTisaTvis Cveulebrivia. 3. TurmeobiTi pirveli,<br />

rogorc samarTlianad SeniSnavs a. SaniZe, ar saWiroebs `Turmes~ darTvas. mis-<br />

10 a. S a n i Z e, qarTuli gramatikis safuZvlebi, I, morfologia, Tb., 1953, $ 281, gv. 226.<br />

11 iqve, $ 281, gv. 227.<br />

12 iqve, $ 282, gv. 227.<br />

64


gan gansxvavebiT, TurmeobiTi meore, am damxmare sityvas (`Turme~) saWiroebs, Tu<br />

TxrobiTi kilos funqcia aqvs (da ara pirobiTisa).<br />

kavSirebiTi mesamis Sesaxeb: `TviToeul serias TavTavisi kavSirebiTi moepoveba,<br />

romelTac ama Tu im seriaSi Semavlobis mixedviT vnomravT: pirveli, meore, mesame.<br />

III kavSirebiTis magaliTebia: meswavlos, mecxovros; meweros (dameweros), meSenebinos<br />

(ameSenebinos). III kavSirebiTis xmarebis are axal qarTulSi Semcirda: fuli rom<br />

mqoneboda, gasesxebdi (nacvlad amisa: rom mqonebodes, gasesxebdi). Zveli konstruqcia<br />

SemorCenilia aqa-iq, mag., `raWaSi~ 13 . samwuxarod, aq araferia naTqvami imis<br />

Taobaze, Tu ra SemTxvevaSi aqvs `TurmeobiTis gageba~ kavSirebiTs mesames. Tu TxrobiT<br />

kilosTan am nakvTs araferi aqvs saerTo, Tu is yovelTvis pirobiTi kilos<br />

funqciiT gvevlineba, Turmeobis gageba mas ar aRmoaCnda (iseve, rogorc ara aqvs<br />

TurmeobiTs meores pirobis aRniSvnis SemTxvevaSi).<br />

zemoTqmulidan erTi daskvna gamomdinareobs: TurmeobiTi jgufis nakvTebi ver gaerTiandeba<br />

maTi funqciiT mixedviT; kerZod, TurmeobiToba ar aris am jgufisaTvis<br />

damaxasiaTebeli: kavSirebiTi mesamisaTvis TurmeobiTis gageba ucxoa. TurmeobiTi meore<br />

ar iZleva TurmeobiTobis Sinaars, roca risame pirobaze miuTiTebs; xolo roca<br />

TxrobiTi kilos funqcia aqvs TurmeobiT meores, maSin misTvis ganmsazRvrelia sxva<br />

drosTan fardoba (e. i. `Tanamimdevroba~).<br />

rCeba TurmeobiTi pirveli. `Turmes~ gageba masSi mkveTrad igrZnoba, Tumca aris<br />

TurmeobiTis erTi gamoyeneba, sadac TurmeobiToba am nakveTs ar axasiaTebs: ar uke-<br />

Tebia, ar dauweria, ar moutania, ar uTqvams... am SemTxvevas ak. SaniZem miaqcia yuradReba<br />

da scada es movlena daekavSirebina `unaxaobis aqtTan~, e. i. TurmeobiTis<br />

gageba daedasturebina aqac: `naxva SeiZleba mxolod dadebiTad Sesrulebuli moqmedebisa<br />

(vnaxe, rom werils werda da amitom vambob: d a w e r a _ meTqi). magram ar SeiZleba<br />

naxva iseTi moqmedebisa, romelsac adgili ara hqonia; amas vambobT mxolod Sedegis<br />

an sxvisi naTqvamis mixedviT da e s a r i s m i z e z i , rom moqmedebis uaryofa<br />

am mwkrivis saSualebiT aris xolme gadmocemuli~ 14 .<br />

mizezi rom `es ar aris~, es Cans TiTqos iqve moyvanili magaliTebis Sepirispirebidan:<br />

`dawera _ ar dawera _ ar dauweria~. `dawera~ formas uaryofiTad upirispirdeba<br />

ara misive mwkrivis `ar dawera~, aramed sxva mwkrivis forma (`ar dauweria~). es<br />

imitom, rom `ar dawera~ naxulis formaa da raki vnaxe, vici, rom ar i n e b a dawera.<br />

ase rom, aq gamoxatulia uaryofiTi damokidebuleba subieqtisa zmniT aRniSnul moqmedebisadmi.<br />

maSasadame, uaryofa orive mwkriviT SeiZleba gadmoices, magram ubralo<br />

uaryofisaTvis I TurmeobiTia gankuTvnili, wyvetili ki nebismier Caudenel moqmedebas<br />

aRniSnavs~ 15 .<br />

magaliTebis Sepirispireba, marTlac, cxadyofs, rom `ar dawera~ da `ar dauweria~<br />

erTmaneTs upirispirdeba; ufro sruli iqneba suraTi, Tu SevupirispireT: `ver dawera~,<br />

`ar dauweria~. pirvel SemTxvevaSi S e u Z l e b l o b a s esmis xazi: `ar SeeZlo~<br />

da imitom ar Sesrulda moqmedeba; meore SemTxvevaSi, subieqts a r u n d o d a da aman<br />

gamoiwvia moqmedebis Seusrulebloba: ar dawera imis gamo, rom ar undoda. `ar dauweria~-Si<br />

mizezi ara Cans, S e d e g i a R n i S n u l i a s t a t i k u r a d : `ar dauweria~ _<br />

ara aqvs dawerili; ratom moxda es _ ver SeZlo, ar moindoma, Tu sxva ram iyo mizezi,<br />

amaze zmna arafers gveubneba. ki, magram ratom aRmoCnda swored TurmeobiTi amis<br />

gadmosacemad gamosadegi? safiqrebelia, imitom, rom TurmeobiTs pirvels statikurobasTan<br />

warmomavloba akavSirebs (maSasadame, TurmeobiTi pirvelis gamoyenebas<br />

uaryofis gadmocemisas unaxaoba ar unda iwvevdes) 16 .<br />

`unaxaoba~, saerTod, ar unda iyos niSandoblivi TurmeobiTis SinaarsisaTvis. yo-<br />

13 a. S a n i Z e, qarTuli gramatikis safuZvlebi, I, morfologia, Tb., 1953, $ 283, gv. 227.<br />

14 iqve, $ 281, gv. 226-227. xazi Cvenia _ a. C.<br />

15 iqve, $ 283, gv. 227.<br />

16 uaryofiTi formebis gamoxatva, potencialisi da statikuroba qarTvelursa da zog iberiul-kavkasiur<br />

enaSi specialur ganxilvas moiTxovs.<br />

65


vel SemTxvevaSi, unaxaobas ver vivaraudebT, roca realuri subieqti pirvel pir-<br />

Sia 17 : `arc mqonia, arca maqvs, ar meqneba, mgonia~... `arc aravis ymad v y o f i l v a r ,<br />

arc aravin ymad myolia, Zveli Rvino wliT wlobamdis gamyolia~... Znelia<br />

mTqmels mivaweroT, rom mas uSualo codna ar moepoveboda imisa, rom mas `ara hqonda~,<br />

rom is `ar iyo yma~, rom mas `arc hyavda yma~, rom mas `gahyveboda Zveli puri da<br />

Rvino wliT wlobamdis~... pirveli piri TurmeobiTis dadebiTs formebSic araa iSviaTi:<br />

`saidam ici es? rogor Tu saidam?... Tvali m q o n i a , m i n a x a v s , yuri m q o n i a _<br />

msmenia, gulisyuri mqonia _ mivxvedrilvar, xsovna mqonia _ gonebaSi<br />

CamrCenia~ (ilia). `rom momgonebia Cemi uilajoba..., davcemulvar iatakzed<br />

da miwa miRrRnia, kbiliT xorci miglejnia, TiTebidan Cemi sisxli miwovnia~<br />

(ilia). mqonia, msmenia, minaxavs, mivxvedrilvar, CamrCenia, momgonebia,<br />

davcemulvar, miRrRnia, miglejnia, miwovnia... unaxaobaze miTiTebiT<br />

amgvari faqtebis axsna SeuZlebelia.<br />

es aRniSnuli aqvs iv. qavTaraZes. masve damajereblad aqvs naCvenebi, rom TurmeobiTis<br />

funqciebi ar daiyvaneba `unaxaobamde!~, rom TurmeobiTs ufro `Sedegebrivi~<br />

mniSvneloba Seefereba, vinem, `unaxaobis aqti~ 18 .<br />

amrigad: TurmeobiTi jgufis nakvTebi f u n q c i u r i TvalsazrisiT ver gaerTiandeba;<br />

Turmeobas ar gulisxmobs kavSirebiTi mesame; mxolod nawilobriv egueba es<br />

Sinaarsi TurmeobiTs meores; TurmeobiTs pirvelSic unaxaoba ar gadmoicema pirvels<br />

pirSi, uaryofiTi nawilakebis xmarebisas ki _ sxva pirebSic.<br />

Tu Sedegis aRniSvnas miviCnevdiT mesame jgufis ZiriTad funqciad, mainc imave Sedegs<br />

miviRebdiT: Sedegis gamoxatva ar ekisreba kavSirebiTs mesames arc TurmeobiTi<br />

meorisaTvis aris is niSandoblivi.<br />

sawarmoebeli fuZe TurmeobiTs, rogorc cnobilia, ar aerTianebs. rCeba mxolod<br />

konstruqcia winadadebisa; am niSnis mixedviT TurmeobiTi marTlac gamoirCeva da<br />

upirispirdeba pirvel or jgufs (is akeTebs, man akeTa, mas ukeTebia), oRond gardauval<br />

zmnebSi es niSani ar gamogvadgeba.<br />

sami jgufis gamoyofa zmnis uRvlilebaSi n a w i l o b r i v gamarTlebulia sintaqsuri<br />

TvalsazrisiT, nakvTebis warmoeba ki sintaqsis sagani ar aris, igi fuZeTa warmoebas<br />

ganekuTvneba da morfologiis sagani unda iyos (im TaviseburebaTa gaTvaliswinebiT,<br />

rac am rigis fuZeTa warmoebas axasiaTebs).<br />

TurmeobiTis jgufi zmnis uRvlilebis aRwerisas gamoiyo. enis movlenebis, ker-<br />

Zod, enis agebulebis aRwera rom mecnieruli iyos, is garkveul pirobas unda akmayofilebdes:<br />

unda iyos Tanamimdevruli da amisaTvis ki saWiroa, movlenaTa klasifikacia<br />

moaxdinos a r s e b i T i niSnis mixedviT _ struqturis movlenebi _ struqturuli<br />

niSnis mixedviT daajgufos, funqciuri cnebebi _ funqciur momentze daafuZnos. advili<br />

ar aris imis garkveva, ra miekuTvneba struqturis samyaros da ra unda daxasiaTdes<br />

funqciis TvalsazrisiT. magram siZnele ar iklebs imis gamo, rom struqturisa<br />

da funqciis momentebi erTmaneTSi aireva, ganurCevlad iqneba xan erTi, xan meore<br />

gamoyenebuli sayrdenad, aras vambobT imis Sesaxeb, rom saklasifikaciod niSnebis<br />

cvla movlenaTa aRweris procesSi mecnierebisaTvis savaldebulo elementaruli<br />

normis ugulvebelyofa iqneboda. gramatikis istoria sakmarze met masalas iZleva<br />

amgvari ugulvebelyofis sailustraciod. sakmarisia movigoniT metyvelebis nawilTa<br />

tradiciuli sqema, moZRvreba sintaqsis Sesaxeb, enaTmecnieruli codnis sxvadasxva<br />

dargis urTierTobis sakiTxi da sxva.<br />

mecnierulad swori aRwera enobrivi sistemisa mTel rig sakiTxebs gamoavlens,<br />

sakiTxis sworad dasmisaTvis safuZvels qmnis da movlenis istoriis daxmarebiT gasagebs<br />

gaxdis faqts, romelic sistemaSi ucnaurad gamoiyureba. Tu movlenis gageba,<br />

17 a. SaniZis saanalizo masalaSi pirveli piris formebi ar mogvepoveba.<br />

18 iv. qavTaraZe, unaxaobis kategoriis istoriisaTvis qarTulSi, iber.-kavkas. enaTmecniereba,<br />

VIII (1956), gv. 180-192.<br />

66


axsna mecnierebis mizans warmoadgens, swori aRwera movlenis istoriis sakiTxebs<br />

dagvasmevinebs sworad da miT movlenis gagebas xels uwyobs. nakvTi sauRvlebeli<br />

zmnis fuZes warmoadgens. nakvTebis warmoeba fuZeTa regularuli warmoebis tips iZleva<br />

(daaxloebiT im tipisas, rogoric aris sadaurobis aRmniSvneli warmoeba).<br />

nakvTebis warmoeba, rogorc fuZeTa warmoebis erTi tipi, moiTxovs imis garkvevas,<br />

risgan iwarmoeba esa Tu is nakvTi da riT (ra TavsarT-bolosarTebis meSveobiT)<br />

iwarmoeba igi. rac Seexeba nakvTis funqcias, aq saWiroa iyos gaTvaliswinebuli nakvTis<br />

semantikur-stilisturi Sinaarsi, erTis mxriT, da sintaqsuri mxare, e. i. konstruqcia,<br />

romelsac nakvTi moiTxovs. semantikuri TvalsazrisiT nakvTis Seswavla<br />

rTul viTarebas amJRavnebs; erTi romelime funqciiT nakvTis daxasiaTeba, ra Tqma<br />

unda, miT ufro SeuZlebelia, rom iseTi SedarebiT martivi movlena, rogorsac warmoadgens<br />

sadaurobis warmoeba, sadaurobis aRniSvniT ar amoiwureba (TuS-i _ TuSuri:<br />

Sdr. zmna _ zmnur-i da subieqt-i _ subieqturi). gaugebrobas agvacilebda nakvTis<br />

saxeli struqturuli TvalsazrisiT mogveca (ubralo nomeraciis wesiTac ki!), xolo<br />

Tu funqciebze dayrdnobiT davaxasiaTebdiT nakvTs, ZiriTadi funqcia unda gamovyoT<br />

da ar vivaraudoT, TiTqos amiT sruli funqciuri daxasiaTeba warmovadgineT.<br />

yovel SemTxvevaSi imas ver daviviwyebT, rom nakvTebis warmoeba aris fuZeTa warmoeba<br />

da, maSasadame, nakvTebis sistemaSi ama Tu im nakvTma is adgili unda daikavos,<br />

rac mas ekuTvnis warmoebis TvalsazrisiT.<br />

warmoebis TvalsazrisiT TurmeobiTis jgufi saerTo sayrdens moklebulia. mereda:<br />

gardamavali da gardauvali zmnebi gansxvavebulad iwarmoebs saTanado nakvTebs.<br />

I. gardamaval zmnaTa kavSirebiTi mesame da TurmeobiTi meore kavSirebiTi meorisa<br />

da namyo ZiriTadisagan iwarmoeba, maTs e-nian vnebiTs warmoadgens:<br />

aqo<br />

albo<br />

amko<br />

adno<br />

awyo<br />

adgina<br />

aCina<br />

amtvria<br />

amCnia<br />

grixa<br />

gawminda<br />

drika<br />

kla<br />

wva<br />

sva<br />

Cagra<br />

kortna<br />

gzavna<br />

eqo<br />

elbo<br />

emko<br />

ednos<br />

ewyo<br />

edgina<br />

eCina<br />

emtvria<br />

emCnia<br />

egrixa<br />

ewminda<br />

edrika<br />

ekla<br />

ewva<br />

esva<br />

eCagra<br />

ekortna<br />

egzavna<br />

aqos<br />

albos<br />

amkos<br />

adnos<br />

awyos<br />

adginos<br />

aCinos<br />

amtvrios<br />

amCnios<br />

grixos<br />

wmindos<br />

drikos<br />

klas<br />

wvas<br />

svas<br />

Cagros<br />

kortnos<br />

gzavnos<br />

67<br />

eqos<br />

elbos<br />

emkos<br />

ednos<br />

ewyos<br />

edginos<br />

eCinos<br />

emtvrios<br />

emCnios<br />

egrixos<br />

ewmindos<br />

edrikos<br />

eklas<br />

ewvas<br />

esvas<br />

eCagros<br />

ekortnos<br />

egzavnos<br />

II. gardauval erTpirian zmnaTa TurmeobiTi sauRvlebeli zmnis mimReobisa da<br />

meSveli zmnis SeerTeba-Serwymas warmogvidgens. meSveli zmna aRebulia awmyoSi, namyo<br />

ZiriTadsa da kavSirebiTs meoreSi; Sobila, Sobiliyo, Sobiliyos... momkvdara,<br />

momkvdariyo, momkvdariyos... awmyo (var, xar, a-) TurmeobiTi pirvelis sawarmoeblad


ixmareba, namyo ZiriTadi (viyav, iyav, iyo) _ TurmeobiTi meorisaTvis, kavSirebiTi meore<br />

(viyo, iyo, iyos) _ kavSirebiTi mesamisaTvis.<br />

amrigad, erTpiriani gardauvali zmnebi meSvel zmnas imave nakvTebSi iyenebs, rac<br />

gardamavali zmnebis sawarmoebel fuZes warmoadgens.<br />

aq erTi garemoebac iqcevs yuradRebas: namyos mimReoba, romelic gardauval zmna-<br />

Ta uRvlilebisas aris gamoyenebuli, nawarmoebia _ xSir SemTxvevaSi _ gardamavali<br />

zmnis fuZisagan.<br />

aris dis keTdeba iwereba rCeba<br />

yofil-a den-il-a keTebula [da]werila [da]rCenila<br />

yofiliyo deniliyo keTebuliyo [da]weriliyo [da]rCeniliyo<br />

yofiliyos deniliyos keTebuliyos [da]weriliyos [da]rCeniliyos<br />

mimReobaTa aseTi warmoeba garkveul Cvenebas iZleva aseTi mimReobis warmoqmnis<br />

qronologiisaTvis _ ris Semdeg SeiZleboda es mimReoba yofiliyo warmoebuli, risgan<br />

da rogor iwarmoeba orpirian gardauval zmnaTa TurmeobiTis nakvTebi? aq orgvari<br />

warmoeba gvaqvs: organuli da aRweriTi. aRweriTi iSveliebs i y o da i y o s,<br />

namyo ZiriTadsa da kavSirebiTs meores (hqonia, hqoniyo, hqoniyos). organuli warmoeba<br />

namyo usrulis sufiqss xmarobs TurmeobiTi meoresaTvis da kavSirebiTi pirvelisas<br />

_ kavSirebiTi mesamisaTvis (hqonia, h q o n o d a , h q o n o d e s ) . rogorc organuli,<br />

ise aRweriTi warmoeba TurmeobiTs pirvelzea dafuZnebuli: gasarkvevia, ras warmoadgens<br />

TurmeobiTi pirvelis fuZe. Tu es ZiriTadi nakvTia, TurmeobiTis jgufi _<br />

orpirian gardauval zmnebSi _ damoukidebel jgufad unda miviCnioT (warmoebis<br />

TvalsazrisiT). Tu TurmeobiTi pirvelis fuZe nawarmoebia, maSin TurmeobiTis jgufi<br />

mTlianad saTanado amosaval fuZes daukavSirdeba, rogorc meore rigis nawarmoebi<br />

nakvTi.<br />

TurmeobiTi pirveli orpirian gardauval zmnaSi imeorebs, erTis SexedviT, saTanado<br />

awmyos fuZes:<br />

etyoba dastyobia<br />

eyrdnoba dahyrdnobia<br />

espoba mospobia<br />

ewyeba daswyebia<br />

evseba avsebia<br />

eCveva SesCvevia<br />

ewveva swvevia<br />

ecema scemia<br />

edgmis dasdgmia<br />

ewvis daswvia<br />

magram amgvari magaliTebis mixedviT ver vityviT: orpirian g a r d a u v a l zmnaTa<br />

TurmeobiTi a m a v e zmnaTa awmyosagan iwarmoebao; bevria iseTi zmna, romelTa TurmeobiTis<br />

fuZe ar emyareba maTsave awmyos fuZes, sxvaoba TvalSi sacemia:<br />

imedi uqreba _ gahqrobia<br />

xeli uTbeba _ xeli gasTbobia<br />

pirSi udneba _ gasdnobia<br />

tyavi sZvreba _ gasZrobia...<br />

am SemTxvevaSi g a r d a m a v a l i zmnis fuZe Cans amosavali: aqrobs, aTbobs, adnobs,<br />

aZrobs... am zmnebs axal qarTulSi TurmeobiTi pirveli namyo ZiriTadisagan<br />

ewarmoeba (da ara awmyosagan): aqrobs _ uqvria, aTbobs _ uTbia, adnobs _ udvnia, aZrobs<br />

_ uZvria...<br />

namyo ZiriTadis fuZidan TurmeobiTi pirvelis warmoeba qronologiurad Zvelia,<br />

awmyos fuZidan warmoeba _ SedarebiT axali, Tumca es ufro axali tipi Zvel qar-<br />

68


TulSi gvaqvs (ubrZanebies, dautevebies, aRuSfoTebies-is msgavsad: miuRebies = miuRia,<br />

Seundobies = Seundvia, Seucvalebies = Seucvlia, ucnobies = ucvnia, udebies = udvia,<br />

dauZinebies = dauZinia, miucemies = miucia, miugebies = miugia, uSobies = uSvia,<br />

uyofies = uyvia...): TurmeobiTi I-is warmoebis xsenebuli ori tipidan ufro Zveli is<br />

tipi unda iyos, sadac amosavalia namyo ZiriTadis (aoristis) fuZe 19 .<br />

amrigad: gardamavali zmna aTbobs-tipisa TurmeobiTs pirvels iwarmoebs namyo ZiriTadis<br />

fuZisagan (aTbo _ uTbia), saTanado orpiriani gardauvali zmna ki awmyos<br />

fuZisagan, isev gardamavali zmnisa: aTbob-s: ga-s-Tbobia... awmyos fuZis gamoyeneba aq<br />

iseve mowmobs warmoebis siaxles, rogorc gardamaval zmnebTan. sakiTxavia: aris ki<br />

SesaZlebeli gardauvali zmnis nakvTi daemyaros gardamavali zmnis fuZes?<br />

SesaZlebelia iseve, rogorc SesaZlebelia `vnebiTi gvaris~ mimReoba iwarmoos<br />

moqmedebiTi gvaris zmnis fuZisagan: yof-s: yof-i-l-i, na-yof-i; Sob-s: na-Sob-i, Sobil-i;<br />

aSeneb-s: na-Sen-ebi, aSeneb-ul-i, a-sa-Seneb-el-i...<br />

nayof-, yofil-s igive fuZe aqvs, rac myof-s, myof-el-s (Seuracxmyofeli)... Sdr.<br />

aseve: naSob-i, Sob-il-i da mSob-el-i... naSenebi, aSenebuli da m-Seneb-el-i...<br />

cnobilia, rom gvarebis garCeva aq meoreulia (gardamavalisa da gardauvalis<br />

garCeva Zvelia)...<br />

gardauvalis warmoebisas gardamavalis fuZea aRebuli sawarmoeblad _ es SesaZlebloba<br />

garkveul kanonzomierebis saxes iRebs: mimReobaTa warmoebisas, masdaris<br />

warmoebisas (e. i. nazmnari atributivebisa da nazmnari substantiveb<br />

i s warmoebisas): aris _ yofa-a // yof-n-a... m-yof-i _ nayof-i...<br />

es kanonzomiereba saSualebas gvaZlevs defeqtur warmoebaTa Tavisebureba aixsnas.<br />

zemoTqmulis safuZvelze bunebrivia iseTi warmoeba, romlis nimuSicaa:<br />

aseve:<br />

sinaTle uqreba _ gahqrobia (sayrdenia: aqrob-fuZe)<br />

xeli uTbeba _ gasTbobia ( ` aTbob- ` )<br />

pirSi udneba _ gasdnobia ( ` adnob- ` )<br />

hbardeba _ Cahbarebia<br />

dRe uTendeba _ gasTenebia<br />

sakvebi akldeba _ dahklebia<br />

guli uRondeba _ SehRonebia<br />

naRrZobi usivdeba _ gasivebia<br />

tkivili uyuCdeba _ gahyuCebia<br />

vada uTavdeba _ gasTavebia<br />

umcirdeba _ Semcirebia<br />

kani sZvreba _ gasZrobia...<br />

erTi SexedviT, iseTi STabeWdileba rCeba, TiTqos TurmeobiTisaTvis amosavali<br />

iyos masdari: Cabareba, gaTeneba, dakleba, daRoneba, gasiveba, gayuCeba, gaTaveba, Semcireba...<br />

garegnulad, yovel SemTxvevaSi, masdars mogvagonebs sawarmoebeli fuZe... magram<br />

masdari TviTon awmyos fuZes emyareba, awmyos fuZisagan iwarmoeba garkveuli sufiqsebiT<br />

(-a...); da swored es sufiqsi aq ara gvaqvs, _ i-sufiqsi (Cahbareb-i-, gasTeneb-i-,<br />

dahkleb-i-...) erTvis awmyos fuZes (da ara: awmyosagan nawarmoeb masdars). da es awmyo<br />

gardamavali zmnis awmyoa (met wil SemTxvevaSi).<br />

rom gardamavali zmnis awmyos fuZesTan aqvs kavSiri orpirian gardauvali zmnis<br />

TurmeobiTs, es mkveTrad igrZnoba xmovanmonacvle zmnebSi, -i sufiqsian zmnebSi da<br />

av- sufiqsian zmnebSi.<br />

19 a r n . C i q o b a v a , TurmeobiTi pirvelis warmoebis erTi Tavisebureba uRvlilebis sistemis<br />

istoriasTan dakavSirebiT qarTulSi, literaturuli Ziebani, II, (1944).<br />

69


xmovanmonacvle zmnebi:<br />

exileba Tvali: gahxelia (amosavalia: axel-s)<br />

eZineba vaJi : SesZenia ( ` SesZens)<br />

efineba Suqi: mohfenia ( ` mohfens)<br />

uCndeba azri: gasCenia ( ` gaaCens)<br />

swyindeba lodini: moswyenia ( ` moawyens)<br />

ucdeba gakveTili: gascdenia ( ` gaacdens)<br />

-i- niSniani zmnebi:<br />

eRvreba wyali: dahRvria (amosavalia: da-Rvris)<br />

ecvleba feri: scvlia ( ` cvlis)<br />

eqmneba pirobebi: Sehqmnia ( ` qmnis)<br />

exsneba gza: gahxsnia ( ` xsnis)<br />

eSleba xeli: SeSlia ( ` uSlis)<br />

eRleba mklavi: dahRlia ( ` Rlis)<br />

esvreba fexsacmeli: dasvria ( ` svris)<br />

ebrZvis: SehbrZolebia ( ` a-brZoleb←br-Zav-al-eb-)<br />

av- sufiqsiani zmnebi:<br />

eRupeba Svili: daRupvia (amosav.: eRupvis: -av; Rupavs Zv. awmyo: *Rup-v-i-s)<br />

exateba suraTi: dahxatvia ( ` exatvis ` xatavs: *xat-v-i-s)<br />

exarjeba fuli: dahxarjvia ( ` exarjvis ` xarjavs: *xarj-v-i-s)<br />

enaxeba fuli: Senaxvia ( ` enaxvis ` inaxavs: *nax-v-i-s)<br />

ekargeba imedi: dahkargvia ( ` ekargvis ` kargavs: *karg-v-i-s)<br />

epareba eWvi: Sehparvia ( ` eparvis ` paravs: *par-v-i-s)<br />

ebereba muceli: gahbervia ( ` ebervis ` beravs: *ber-v-i-s)<br />

emaleba mzes: dahmalvia ( ` emalvis ` malavs: *mal-v-i-s)<br />

ewamleba sicocxle: moswamlvia ( ` ewamlvis ` wamlavs: *waml-v-i-s)<br />

exuWeba Tvali: daxuWvia ( ` exuWvis ` xuWavs: *xuW-v-i-s)<br />

exureba: daxurvia ( ` exurvis ` xuravs: *xur-v-i-s)<br />

bunebrivi da Tanamimdevruli iqneba, Tu amave TvalsazrisiT ganvixilavT, m o s -<br />

w o l i a , a h y o l i a da msgavsi tipis zmnaTa TurmeobiTi pirvelis warmoebas. mowola,<br />

ayola masdari aqac ar unda iyos amosavali TurmeobiTisaTvis. TviT am masdaris<br />

warmoeba moiTxovs axsnas. saidan miviReT wol-a masdarSi, ra aris aq masdaris sawarmoebeli<br />

afiqsi da risgan awarmoebs igi masdars?<br />

masdaris sawarmoebeli sufiqsi aqac iseve, rogorc zmnaTa did wilSi, Cvenis gagebiT<br />

-a aris; rac mas win uZRvis, awmyos fuZea:<br />

wol-←wv-al- ←wv-an-<br />

yol-←yv-al ←yv-an-<br />

qon-←qv-al ←qv-an<br />

awveba gulze: moswolia wol- wv-al-<br />

ahyveba amxanags: ahyolia yol-← yv-al-<br />

eqneba sazrunavi: hqonia qon-← qv-an-<br />

uZRveba saqmes: gasZRolia ZRol-← ZeRv-al<br />

amave gziT unda aixsnas:<br />

dasdgomia, dasjdomia, gasZRomia, SehbrZolebia...<br />

adgeba Tavze: dasdgomia (amosavalia: *deg-v-em-...)<br />

daujdeba Zvirad: dasjdomia ( ` : *jed-v-em-...)<br />

uZReba muceli: gasZRomia ( ` : *ZeR-v-em-...)<br />

70


Zveli qarTulis ZeglebSi ar mogvepoveba fuZeebi: deg-v-em-, jed-v-em-, ZeR-v-em-...<br />

rac mTavaria, ara Cans, ris maqnisi unda yofiliyo es sufiqsebi (-v-em), gardauval<br />

zmnebSi, Tu dgoma, jdoma, ZRoma gardauval zmnaTa masdaria. aris ki dgoma, jdoma,<br />

ZRoma da analogiuri masdarebi gardauval zmnaTa masdari? vfiqrobT, rom ara. aq<br />

gardamaval zmnaTagan nasesxeb masdarebTan unda gvqondes saqme: em (dgoma, jdoma,<br />

ZRoma-Si) iseve ar aris gardauvali zmniseuli sufiqsi, rogorc yof-n-a masdarSi -<br />

of- da -n ar miiCneva gardauval zmnaTa fuZeebidan momdinared (oRond yofna-Si mTeli<br />

fuZe isesxa aris _ zmnam; dgoma, jdoma-Si nasesxebia imave fuZis gardamavali varianti).<br />

sakiTxi specialur Seswavlas moiTxovs.<br />

davaskvniT:<br />

a. zmnis nakvTebSi, romelTac droisa da kilos funqcia aqvT qarTulSi, gairCeva<br />

Z i r i T a d i da n a w a r m o e b i nakvTebi.<br />

b. nawarmoebi nakvTebi SeiZleba iyos p i r v e l i rigisa da m e o r e rigisa (anu nawarmoebisagan<br />

nawarmoebi).<br />

g. ZiriTadi nakvTebia: a w m y o da n a m y o Z i r i T a d i . maTgan iwarmoeba yvela<br />

sxva nakvTi: u S u a l o d an S u a l o b i T , p i r d a p i r i wyobiT anda i n v e r s i u -<br />

lad.<br />

amisdakvalad nakvTebis warmoebisas gveqneba ori jgufi: a w m y o s jgufi da n a m -<br />

yo ZiriTadis jgufi.<br />

awmyos jgufi amJamad yvelaze mravalricxovania.<br />

I. gardamavali zmnis awmyosagan (cvl-i-s) iwarmoeba.<br />

a. pirdapiri wyobis nakvTebi:<br />

1. namyo usruli (cvl-i-da) → 3. kavSirebiTi pirveli (cvl-i-d-e-s)<br />

2. myofadi (Se-cvl-i-s) 4. myofadiseuli namyo usruli (Se-cvl-i-d-a)<br />

[5. 6. 7. TurmeobiTi I, II, kavSirebiTi III gardauval orpirian zmnaTa ([Se]scvlia,<br />

scvloda, scvlodes)].<br />

b. Sebrunebuli (inversiuli) wyobisa:<br />

8. TurmeobiTi pirveli gardamaval zmnaTa (u-cvl-i-a)<br />

II. n a m y o Z i r i T a d i s a g a n (cval-a) iwarmoeba nakvTebi:<br />

a. pirdapiri wyobisa:<br />

9. namyo ZiriTadis xolmeobiTi (Zv. qarTulSi): (cval-i-s)<br />

10. kavSirebiTi meore (cval-o-s)<br />

b. Sebrunebuli (inversiuli) wyobisa:<br />

11. TurmeobiTi meore gardamaval zmnaTa ([Se]ecvala)<br />

12. kavSirebiTi III gardamaval zmnaTa ([Se]ecvalos)<br />

71


mesame seriis dro-kiloTa warmoebisaTvis qarTulSi 1<br />

72<br />

nodar naTaZe<br />

dro-kiloTa mesame seria damaxasiaTebelia samive qarTveluri enisaTvis. pirveli<br />

da meore seriisagan gansxvavebiT mesame seriis nakvTTa calke seriad gamoyofis safuZvels<br />

warmoadgens ara amosaval fuZeTa erToba, aramed warmoebis erTgvaroba (inversia<br />

gardamaval zmnebTan da aRweriTi warmoeba gardauvalebTan) da Sinaarsobrivi<br />

msgavseba. pirveli da meore seriisagan mesame serias isic asxvavebs, rom masSi Semaval<br />

nakvTebs ara aqvT warmoebis msgavsi yalibi sxvadasxva tipis zmnebisaTvis. er-<br />

TmaneTs upirispirdeba, erTi mxriv, gardamavali zmnebi, romelTac nawilobriv orpiriani<br />

gardauvalebic mihyveba, da, meore mxriv, erTpiriani gardauvali zmnebi. amdenad<br />

mesame seriis nakvTebis warmoeba sxvadasxva tipis zmnebTan sxvadasxva odenobas<br />

warmoadgens rogorc enis ganviTarebis Tanamedrove etapze, ise istoriulad. rac Seexeba<br />

Sinaarsobriv mxares, am mxriv yvela zmnaTa mesame seriis nakvTebi srul igiveobas<br />

gviCveneben rogorc axalsa da Zvel qarTulSi, ise megrulsa da svanurSi.<br />

gardamavali zmnis datiuri konstruqcia, romelic damaxasiaTebelia qarTveluri<br />

enebisaTvis, mxolod mesame serias axasiaTebs. amdenad gardamavli zmnis datiuri<br />

konstruqciis sakiTxi qarTveluri enebisaTvis mesame seriis nakvTTa genezisis sakiTxia.<br />

datiuri konstruqcia gardamavali zmnisa specialur literaturaSi meoreulad<br />

aris miCneuli ergatiul da nominatiur konstruqciebTan SedarebiT. arn. Ciqobava<br />

wers: `inversiuli wyoba, sadac amosavlad gardamavali zmna gvaqvs, meoreulia:<br />

uklavs←← → →klavs, ekla←← → →ukla || kla, eklas←← → →uklas || klas. aqedan cxadia,<br />

rom TurmeobiTis nakvTebi SeiZleboda warmoqmniliyo mxolod mas Semdeg, rac<br />

Seiqmna is nakvTebi, romelTa inversiis gziTaa miRebuli TurmeobiTi pirveli, TurmeobiTi<br />

meore da kavSirebiTi mesame. es ki niSnavs: gardamaval zmnebTan datiuri<br />

konstruqcia ufro axalia, vinem nominatiuri da ergatiuli konstruqciebi~ 2 .<br />

rac Seexeba datiur konstruqcias gardauval zmnebTan, aq is uZvelesad aris miCneuli.<br />

is aramcTu ar gulisxmobs nominatiuri konstuqciis nakvTTa arsebobas, romelTa<br />

inversiis gziTac is iqneboda miRebuli, aramed SeiZleba nominatiursa da ergatiul<br />

konstruqciaze Zvelic iyos. arn. Ciqobavas azriT, `es zmnebi (igulisxmeba<br />

gardauvali inversiuli zmnebi: aqvs, hyavs, uyvars, sZuls, swads, swyuris. _n. n.) didi<br />

siZvelisaa; maTTan datiuri konstruqcia gacilebiT ufro Zvelia, vinem datiuri<br />

konstruqcia gardamaval zmnebTan, ufro Zvelia, vinem nominatiuri da ergatiuli<br />

konstruqcia imave gardamavali zmnebisa. gardauval zmnaTa datiuri konstruqciis<br />

sibrtyeze SeiZleba dadges uflies, upyries, hmosies... zmnaTa datiuri konstruqciac:<br />

aq saqme gvaqvs statikuri zmnebis saobieqto qcevasTan, raic inversiul<br />

wyobas iZleva~ 3 .<br />

amgvarad, erTsa da imave dros datiur konstruqcias qarTulSi gviCveneben, erTi<br />

mxriv, gardauvali zmnebi (garkveuli tipisa) da, meore mxriv, gardamavali zmnebi mesame<br />

seriaSi, sadac datiuri konstruqcia nominatiuri konstruqciis mqone nakvTTa<br />

inversiis gziTaa miRebuli. amasTan, meore SemTxvevaSi datiuri konstruqcia gacilebiT<br />

ufro axalia, vidre pirvelSi. am konteqstSi bunebrivia daisvas sakiTxi datiuri<br />

konstruqciis am ori SemTxvevis urTierTmimarTebis Sesaxeb: ra kavSirSia gardamavali<br />

zmnis datiuri konstruqcia gardauvali zmnis datiur konstruqciasTan?<br />

ukavSirdeba geneturad pirveli meores Tu saqme gvaqvs datiuri konstruqciis damoukideblad<br />

warmoSobis or SemTxvevasTan? Tu ukavSirdeba, maSin rogor unda warmovidginoT<br />

gardauvali zmnis inversiuli formebidan gardamavali zmnis datiuri kon-<br />

1 iberiul-kavkasiuri enaTmecniereba, VII, 1955.<br />

2 arn. C i q o b a v a , ergatiuli konstruqciis problema iberiul-kavkasiur enebSi, gv. 5.<br />

3 iqve.


struqciis ganviTarebis meqanizmi? Tu ara, maSin rogor unda avxsnaT inversiis warmoSoba<br />

gardamavali zmnis formebSi? ai sakiTxebi, romelnic gadawyvetas moiTxoven<br />

mesame seriis nakvTTa warmoebis Seswavlisas.<br />

1. gardamavali zmnis TurmeobiTi pirvelis srul analogias warmoebis mxriv, rogorc<br />

aRniSnulia, gviCvenebs gardauvali statikuri zmnis awmyo. es iTqmis rogorc<br />

statikuri vnebiTis Sesaxeb, ise zogi sxva -av, -am Temis niSniani zmnis Sesaxebac,<br />

romlebic mniSvnelobiT statikur vnebiTs udgeba. msgavseba TurmeobiT pirvelsa da<br />

xsenebuli statikuri zmnebis awmyos Soris imaSi iCens Tavs, rom gardamavali zmnis<br />

TurmeobiTi pirvelis warmoebaSi ar gvxvdeba arc erTi iseTi yalibi, romelic ar<br />

gvqondes statikuri zmnis awmyoSi.<br />

a) gardamavali zmnis TurmeobiTi pirvelis damaxasiaTebeli Zvel qarTulSi aris<br />

-i-e daboloeba, romelsac III pirSi piris niSani -s, -n an -d da mravlobiTi ricxvis<br />

niSani -an an -ed erTvis (mravlobiTis niSnis darTvisas TurmeobiTis damaxasiaTebeli<br />

-e aRar Cans):<br />

u m z a d e b i e s mas igi (kim. 1,134)<br />

d a u t e o b i a n mas igini (antioq. 93).<br />

egeve warmoebaa warmodgenili statikuri zmnis (statikuri vnebiTis) awymoSi:<br />

ze a R u p y r i e d (warty. iÀ)<br />

m i f l o b i e s (iqve, md)<br />

`rameTu xedviTca ara miflobies xilvaÁ misi.~ miflobies aq awmyoa.<br />

uflies (iqve, me)<br />

mgonies (saxismety., gv. 8)<br />

hgonien (iqve, gv. 10)<br />

umtkmied (iqve, gv. 28)...<br />

axal qarTulSi amgvari warmoeba ara gvaqvs. -ie(s) daboloebis adgili daiWira -i-a<br />

daboloebam mesame pirSi da -v-var -i-xar daboloebam _ pirvelsa da meore pirSi. es<br />

cvlileba Tanabrad Seexo rogorc gardamavali zmnis TurmeobiT pirvels, ise statikuri<br />

vnebiTis awmyos. maSasadame, moyvanili tipis warmoebaSi arc Zvelsa da arc<br />

axal qarTulSi TurmeobiT pirvelsa da statikuri vnebiTis awmyos Soris gansxvaveba<br />

ar aris.<br />

stat. vnebiTis awmyo TurmeobiTi pirveli<br />

ubnevia gaubnevia<br />

ugdia daugdia<br />

unTia aunTia<br />

uwyvia dauwyvia<br />

b) -av, -am Temis niSniani gardamavali zmnebisaTvis TurmeobiTi pirvelis warmoebis<br />

gabatonebuli yalibi Zvelsa da axal qarTulSi aris uniSnoba. fuZe TurmeobiT<br />

pirvelSi, Tu ar CavTvliT prefiqsebs, warmodgenilia imave saxiT, rogoriTac awymo-<br />

Si.<br />

awymo TurmeobiTi Zvel qarT.<br />

v-klav me mas mo(v)uklav me mas<br />

h-klav Sen mas mouklav Sen mas<br />

klav-s igi mas mouklav-s igi mas<br />

axal qarTulSi TurmeobiTis I da II piris formebs daerTo meSveli zmna: movuklavar<br />

me mas, mouklavxar Sen mas. amgvari warmoeba mxolod -av, -am Temis niSnian<br />

73


zmnebTan aris SesaZlebeli. sxva SemTxvevaSi misi gamoyenebis magaliTebi ara gvaqvs.<br />

asea gardauval statikur zmnebTanac, romelnic specialur literaturaSi `statikur<br />

vnebiTad~ arian miCneuli 4 . aseTi zmnebia:<br />

-av Temis niSniani:<br />

hnebavs (warty. mÀ)<br />

uxilved: Tualni ze uxilved (saxismety. 30)<br />

uZlavs (dabadeba, 32,25)<br />

sZinavs (Sdr. namyoSi e Z i n a )<br />

-am Temis niSniani:<br />

Casdgams (gori ram Casdgams Subis wvrad: vaJa-fSavela, `baxtrioni~).<br />

axal qarTulSi rogorc sasaubro metyvelebaSi, ise dialeqtebSi aris gaTanabrebis<br />

tendencia -av, -am Temis niSnian zmnaTa TurmeobiTi pirvelis formebisa danarCen zmna-<br />

Ta TurmeobiTis warmoebasTan, saxeldobr -av, -am Temis niSnebis magier Cndeba -i-a<br />

daboloeba; mag.:<br />

mouklavs magram amboben: mouklia<br />

Causxams ` ` Causxia<br />

uTqvams ` ` uTqvia da sxv.<br />

analogiuri tendencia statikuri zmnis awmyoSic SeiniSneba. Zvel qarTulSi dadasturebuli<br />

-av Temis niSnis adgilas axal qarTulSi -i-a daboloebiani forma<br />

gvaqvs:<br />

Zv. qarT. uZlavs ax. qarT. SeuZlia<br />

uxilved uxelia<br />

rogorc magaliTebidan Cans, Zvelica da axali qarTulic arCevs, erTi mxriv, -av,<br />

-am Temis niSnian zmnebs da, meore mxriv, yvela danarCenebs rogorc TurmeobiT pirvelSi,<br />

ise statikuri zmnis awmyoSi. gaTanabrebis tendenciac orive SemTxvevaSi SeiniSneba.<br />

es garemoeba gardamavali zmnis TurmeobiTi pirvelisa da statikuri zmnis<br />

kavSirze miuTiTebs. am mxriv sayuradReboa xevsurulis Cvenebac, sadac yvela zmnis -<br />

i-a daboloebiani warmoebis adgilas gvaqvs -av niSniani warmoeba, ganurCevlad imisa,<br />

statikuri zmnis awmyos exeba saqme Tu gardamavali zmnis TurmeobiT pirvels. xevsurulSi<br />

gvaqvs:<br />

statikuri zmna TurmeobiTi pirveli<br />

Rgulav (=hgulebia) giqnav (=giqnia)<br />

xkidav (=hkidia) amiRav (=amiRia)<br />

usxav (=usxia) minebebav (=minebebia)<br />

aCnav (=aCnia) wauyvanav (=wauyvania)<br />

xyenav (=hyenebia) gamigonavis (=gamigonia)<br />

uWerav (=uWeria) gaugonav (=gaugonia) da sxv.<br />

rogorc vxedavT, xevsurulSi aris imis sawinaaRmdego tendecia, romelic saliteraturo<br />

qarTulSi SeiniSneba. Tu saliteraturo qarTulSi -av, -am Temis niSniani<br />

zmnebi -i-a tipis warmoebaze gadadis da amiT unifikacia xdeba, xevsurulSi yvela<br />

tipis zmnaTa warmoeba -av Temis niSnianebisas gauTanabrda. es tendenciebi mxolod<br />

statikuri zmnis awmyoSi da gardamavali zmnis TurmeobiT pirvelSi SeiniSneba. maSasadame,<br />

am ori odenobis urTierTkavSiris gageba jer kidev cocxali yofila enaSi.<br />

2. rogorc garkveulia specialur literaturaSi, gardamavali zmna TurmeobiT pir-<br />

4 a. S a n i Z e , qarTuli gramatikis safuZvlebi, Tbilisi, 1953, gv. 327.<br />

74


velSi SeiZleba warmodgenili iyos pirveli seriis fuZiTac da meore seriis fuZi-<br />

Tac. fuZeTa garCevis kriteriumad gamoyenebulia Temis niSnis qona-arqona, fuZis kum-<br />

Sva da fuZis dreka 5 . am TvalsazrisiT Tu davyofT statikuri vnebiTis awmyos formebs,<br />

miviRebT or jgufs, romelTagan erTi warmodgenili iqneba im fuZiT, romelic<br />

pirvel seriaSi gvaqvs, xolo meore im fuZiT, romelic meore seriaSia gamoyenebuli.<br />

a) rig statikur zmnas awmyoSi aqvs Temis niSani, rigs _ ara. Temis niSnebi aqvT:<br />

hburavs, akravs, uWiravs, hxuravs... Temis niSnebi ara aqvT: abia, abadia, agdia,<br />

abeWdvia, agrovia, avalia, ukavia, ukeTia, alagia, hmarxia da sxv.<br />

b) fuZedrekadi zmnebi yvela uklebliv warmodgenilia TurmeobiT pirvelSi udrekeli<br />

fuZiT. udrekeli fuZiT aris warmodgenili statikuri zmnac awmyoSi:<br />

abnevia, ubjenia, akmevia, umwyvdevia, urevia, urCevnia, afrqvevia, uWeria, uWyetia,<br />

uxelia, uxvevia... gamonaklisi ar arsebobs.<br />

g) fuZekumSvadi zmnebi TurmeobiT pirvelSi warmodgenilia SekumSuli fuZiT.<br />

asea awmyoSi statikuri vnebiTic:<br />

hRvria, hyria, hSlia, sCria...<br />

aris SemTxvevebi (sul ociode zmna), roca statikuri zmna awmyoSi uTemisniSnodaa<br />

warmodgenili, mis Sesatyvis moqmedebiTs ki TurmeobiT pirvelSi Temis niSani<br />

aqvs, mag.: ukeTia _ ukeTebia, xatia _ dauxatavs da sxv. es movlena Tavis axsnas saWiroebs.<br />

statikuri zmnebis didi nawili awmyoSi imave fuZiT aris warmodgenili, ra fuZi-<br />

Tac warmodgenilia TurmeobiTSi maTi Sesatyvisi moqmedebiTi. maSasadame, TurmeobiTi<br />

pirveli da statikuri zmnis awmyo msgavsia ara marto sufiqsaciiT, aramed fuZiTac.<br />

statikuris awmyo moqmedebiTis TurmeobiTi<br />

upyries daupyries<br />

uxilved (saxismety.) uxilavs<br />

hrTavs (m 13,27 C) daurTavs<br />

hmosies Seumosies<br />

Casdgams Caudgams<br />

agdia daugdia<br />

avlia dauvlia<br />

anTia aunTia<br />

da mravali sxva.<br />

3. svanurSi gardamavali zmnis TurmeobiTi pirveli (anu namyo sruli) iwarmoeba -a<br />

sufiqsis saSualebiT 6 .<br />

es -a awarmoebs rogorc gardamavali, ise realatiuri gardauvali zmnis TurmeobiTs,<br />

msgavsad qarTuli warmoebisa. mag.:<br />

mimr-a mimzadebia amaxtvn-a damxatvia<br />

jimr-a gimzadebia ajxatvn-a dagxatvia<br />

xomr-a umzadebia aTxatvn-a daxatvia<br />

igive -a gvxvdeba statikur zmnaTa garkveuli jgufis awmyoSi im zmnebisa, romelnic<br />

mniSvnelobiT qarTulis statikur vnebiTs udgebian:<br />

xmTqa (sCvevia), xaWna (axvevia), xჲra (aweria), xafra (afaria) da sxvebi.<br />

es -a sufiqsi, romelic gvxvdeba statikuri vnebiTis awmyosa da TurmeobiT pirvelSi,<br />

TavisTavad am ori nakvTis iseTsave kavSirze miuTiTebs, rogoric gvaqvs qar-<br />

TulSi `weria _ dauweria~ formebs Soris. aseTi urTierTkavSiris naTel ilustra-<br />

cias svanurSi warmoadgens `wva~ zmnis magaliTi.<br />

5 arn. C i q o b a v a , ergatiuli konstruqciis problema iberiul-kavkasiur enebSi, gv. 92.<br />

6 v. T o f u r i a , svanuri ena, zmna, gv. 174.<br />

75


qa wva (Cans) _ miwva (minaxavs)<br />

agreTve: xorkala (urekia: stat. vnebiTi) _ qa xorkala (gaurekavs):<br />

`Cxara yvil sgvebin xorkala~<br />

(svanuri poezia, gv. 8).<br />

amgvarad, TurmeobiTi pirvelis kavSiri statikuri vnebiTis awmyosTan svanurSi<br />

faqtia.<br />

4. TurmeobiTi pirvelis kavSiri statikuri zmnis awmyosTan naTlad Cans megrul-<br />

Sic. TurmeobiTi pirveli iseve eyrdnoba statikuri zmnis formas (im SemTxvevaSi,<br />

roca Sesatyvisi statikuri zmna moepoveba), rogorc qarTulsa da svanurSi.<br />

Warun (weria) miWarun (miweria)<br />

Sdr. qa wva (Cans) miwva (minaxavs)<br />

upyries daupyries<br />

weria miweria, damiweria.<br />

yuradRebas iqcevs gramatikuli subieqtis pirTa aRniSvna megruli gardamavali<br />

zmnis TurmeobiT pirvelSi. pirvelsa da meore pirSi mxoloobiTSi gamoiyeneba -q sufiqsi,<br />

mesame pirSi _ -n, xolo mravlobiTSi -T I da II pirisaTvis da -an III pirisaTvis.<br />

amaTSi -q sufiqsi mxolod awmyoSi gvxvdeba yvela zmnasTan, -n mxolod awmyoSi<br />

gardauval zmnasTan (Zu-n _ Zevs; Waru-n _ sweria), -T yvela nakvTSi da -an ramdenime<br />

nakvTSi awmyos CaTvliT 7 . es imas mowmobs, rom TurmeobiTi pirveli megrulSi araTu<br />

awmyos fuZes eyrdnoba, aramed formiT TviT aris awmyo.<br />

5. rogorc davinaxeT, TurmeobiTi pirveli gardamavali zmnisa, samsave qarTvelur<br />

enaSi emTxveva Tavisi Sesatyvisi statikuri zmnis awmyos. saerTo gamodis fuZe, sawarmoebeli<br />

afiqsebi, warmoebis yalibis evoluciis tendenciebi. amdenad, am ori<br />

odenobis urTierTkavSiri faqtia.<br />

rogorRa aris es SesaZlebeli? ratom aris, rom erTi da igive forma gamodis<br />

erT SemTxvevaSi rogorc statikuri zmna, meore SemTxvevaSi rogorc moqmedebiTi;<br />

erT SemTxvevaSi rogorc awmyo, meoreSi _ rogorc warsuli? es mxolod imitom aris<br />

SesaZlebeli, rom TurmeobiTi pirveli gardamavali zmnisa istoriulad aris ara<br />

warsuli, aramed awmyo, SeiZleba vTqvaT, `awmyo sruli~ iseTive mniSvnelobisa, rogori<br />

mniSvnelobac aqvs `perfeqts~ Tanamedrove evropul enebSi. misi funqciaa aRniSnos<br />

dasrulebuli moqmedebis faqti, aRniSnos, rom moqmedeba momxdara, sul er-<br />

Tia _ rodis, da mocemul momentSi ukve dasrulebulia.<br />

TurmeobiTi pirvelis warmoSobis naTel suraTs iZleva `upyries~ zmna. am zmnis<br />

Tavdapirveli mniSvneloba aris mxolod awmyo. is aRniSnavs, rom arsebobs (statikurad)<br />

subieqtis mier obieqtis pyrobis faqti, aqedan ki ganviTarebulia TurmeobiTi<br />

pirveli (upyries, daupyries). rom mniSvnelobis amgvari evolucia SesaZlebelia, es<br />

Cans erTpiriani gardauvali zmnis TurmeobiTi pirvelis magaliTze. `warslul var~<br />

aSkarad awmyoa, amasTan statikuri, `wavsulvar~ _ dinamikuri zmnaa warsulSi iseTive<br />

mniSvnelobisa, rogoric aris `daupyries~. `warslul var~ formidan `wavsulvar~<br />

formamde evolucia qarTulis werilobiTi istoriiT aris dadasturebuli da eWvs<br />

ar iwvevs. maSasadame, bunebrivia `upyries _ daupyries~ SemTxvevaSiac analogiuri Sinaarsobrivi<br />

evolucia vivaraudoT.<br />

rogorc Zveli qarTuli, ise sxva qarTvelur enaTa monacemebi mxars uWeren im<br />

azrs, rom TurmeobiTi pirvelis pirvandel mniSvnelobad swored es `awmyo srulis~<br />

mniSvneloba vcnoT da misi mniSvnelobis sxva niuansebi Semdeg ganviTarebulad mi-<br />

7 sayuradReboa, rom qarTulSic Turm. pirveli gramatikuli subieqtis pirTa aRniSvnisaTvis<br />

pirisa da ricxvis mxolod im niSnebs iyenebs, romlebic awmyoSi ixmareba: mx. -s, -n, -d, -a, mr.<br />

-an, -ed.<br />

76


viCnioT. sailustraciod SeiZleba pirvel rigSi moviyvanoT axali qarTulidan kiTxviTsa<br />

da uaryofiT winadadebebSi TurmeobiTi pirvelis xmarebis magaliTebi. iseTi<br />

gamoTqmebi, rogoricaa: `es suraTi ginaxavs?~ `moskovSi ar vyofilvar~, srulebiT<br />

moklebulia TurmeobiTobis gagebas da mxolod imas gamoxatavs, rom zmniT aRniSnuli<br />

moqmedeba dasrulebulad ivaraudeba am momentisaTvis.<br />

am mniSvnelobiT gvxvdeba TurmeobiTi pirveli warTqmiT winadadebebSic (`amisTanebi<br />

bevri minaxavs~), oRond aq ufro xSirad TurmeobiTis niuansi sZlevs.<br />

Turmeobis gageba mesame seriis nakvTebSi saerTod naklebad igrZnoba svanurSi.<br />

damaxasiaTebelia am mxriv, rom garda mesame seriisa svanurs arainversiuli TurmeobiTic<br />

aqvs gamomuSavebuli. Zvel qarTulSic TurmeobiTi pirveli iseT SemTxvevaSic<br />

ixmareba, roca aRsaniSnia moqmedeba, romelic momxdara mocemul momentamde, sul<br />

erTia _ rodis, da Cven misi Sedegebis mixevdiT vmsjelobT. sailustraciod SeiZleba<br />

mravali magaliTis moyvana Zveli qarTulidan. sayuradReboa, rom im SemTxvevaSi,<br />

roca qarTuli oTxTavi TurmeobiT pirvels xmarobs, germanul oTxTavSi umetes Sem-<br />

TxvevaSi perfeqtis formebia gamoyenebuli:<br />

Tquen arasada ÃmaÁ misi gesma, arca elvaÁ misi gixilavs (i 5,37)<br />

Ihr habt nie weder seine Stimme gehört noch seine Gestalt gesehen.<br />

Jami Cemi arRa aRsrulebul ars (i 7,8)<br />

Meine Zeit ist noch nicht erfüllet.<br />

ese mcnebaÁ momiRebies mamisa Cemisagan (i 10,18).<br />

Solch Gebot habe ich empfangen von meinem Vater.<br />

me miZlevies sofelsa (i. 16, 33).<br />

Ich habe die WeIt überwunden.<br />

6. rogorc statikuri vnebiTis, ise TurmeobiTi pirvelis damaxasiaTebeli -i-e daboloebis<br />

paralelurad mesame pirSi -i-a tipis warmoebac gvxvdeba Zvel qarTulSi,<br />

magram iSviaTad. I da II pirSi am variantiT nawarmoebi TurmeobiTi I Zvel qarTulSi<br />

Cven mier Seswavlili Zeglebis mixedviT ar Cans, -i ki yovelTvis aris statikur vnebiTSic<br />

da TurmeobiTSic rogorc Zvel, ise axal qarTulSi.<br />

specialur literaturaSi aRniSnulia, rom es -i igivea, rac xolmeobiTis -i, magram<br />

xolmeobiTis -i gvxvdeba agreTve mravali zmnis awmyoSi. sakiTxavia, ra gziT aris<br />

es -i mosuli TurmeobiT pirvelSi? gadmoyolilia is rogorc xolmeobiTobis gaqvavebuli,<br />

fuZes Sexorcebuli formanti xolmeobiTi meoridan (Tu TurmeobiTi xolmeobiTis<br />

fuZes iyenebs), Tu gadmosulia statikuri vnebiTidan? (xolmeobiTs maSin<br />

mxolod imdenad daukavSirdeba, ramdenadac awmyos -i igive xolmeobiTis -i aris).<br />

vfiqrobT, meore SesaZlebloba ufro sarwmunoa. jer erTi, Tu davuSvebT -i sufiqsis<br />

gadmoyolas xolmeobiTidan, maSin is Zneli asaxsneli iqneba statikur vnebiTSi,<br />

statikuri vnebiTisa da TurmeobiTis formantTa igiveoba ki faqtia. meorec,<br />

is auxsneli darCeba im zmnebSi, romelTac awmyoSi -i ara aqvT, TurmeobiTSi da statikur<br />

vnebiTSi ki aSkarad pirveli seriis fuZiT warmogvidgebian. aseTebia fuZedrekadi<br />

zmnebi: ufenia _ daufenia, afrqvevia _ daufrqvevia, udrekia da sxv. Aamgvari magaliTebi<br />

mowmobs, rom -i TurmeobiTi pirvelis sakuTari mawarmoebelia da ara gadmoyolili<br />

moqmedebiTi zmnis xolmeobiTi meoridan. -i-e daboloeba qarTulis werilobiTi<br />

ZeglebiT dadasturebuli istoriis manZilze ukve TurmeobiTis sakuTari mawarmoebelia.<br />

misi xmareba morfologiur normad aris qceuli.<br />

es garemoeba xsnis erT-erT dabrkolebas gardamavali zmnis TurmeobiTi pirvelisa<br />

da statikuri vnebiTis awmyos dakavSirebisaTvis, saxeldobr imas, rom rig zmnas<br />

aqvs TurmeobiTi pirveli, magram ar moepoveba Sesatyvisi statikuri vnebiTi (magali-<br />

Tad, `uqria~ tipis zmnebi). Tu –ie/-ia formantiT warmoeba morfologiur normad<br />

aris qceuli ukve uZveles qarTulSi, SesaZloa am morfologoiuri normis gavrceleba<br />

`uqria~ tipis zmnebzedac vivaraudoT.<br />

77


meore da umTavresi dabrkoleba TurmeobiTi pirvelisa da statikuri vnebiTis<br />

dakavSirebisaTvis is aris, rom TurmeobiTi pirveli iyenebs moqmedebisaTvis damaxasiaTebel<br />

Temis niSnebs: -eb, -ob, -of, -em. arsebobs mosazreba, romlis Tanaxmad am<br />

moqmedebiTis fuZisaTvis damaxasiaTebeli sufiqsebis gamoyeneba TurmeobiT pirvelSi<br />

meoreulia da zmnis gaaqtiurebiT aris gamowveuli. magram esec rom ar iyos, am Temis<br />

niSnebis gamoyeneba mainc ver daCrdilavda TurmeobiTi pirvelisa da statikuri<br />

vnebiTis awmyos urTierTkavSiris faqts. aseT SemTxvevaSi, roca TurmeobiTis fuZeSi<br />

moqmedebiTis sufiqsebi Cans, amosavlad dagvrCeboda masdari, romelic moqmedebiTi<br />

gvaris zmnebidan gadmoyolil niSnebs Seicavs: cnoba _ ucnobies, cema _ miucemies...<br />

aseTi varaudis sabuTad isic gamodgeboda, rom orpiriani gardauvali zmnis TurmeobiTi<br />

pirveli, romelic agreTve -i-e tipis warmoebas misdevs, aSkarad masdaris fuZes<br />

iyenebs:<br />

dgas adgens dgoma dasdgomia<br />

wevs awevs wola daswolia<br />

ZReba aZRobs ZRoma misZRomia<br />

wvdeba awvdens wvdoma miswvdomia<br />

uZRveba ZRola gasZRolia<br />

jdeba jdoma dasjdomia<br />

icis codna scodnia<br />

rCeba arCens rComa darComia (Sdr. rCena _ darCenia)<br />

skdeba xeTqs skdoma gahskdomia...<br />

zemoTqmuls isic dauWerda mxars, rom -ie tipis warmoeba statikur zmnebTan uZvelesi<br />

movlenaa. igi gulisxmobs warmoebas arazmnuri (saxeluri an gaudiferencirebuli)<br />

fuZisagan. maSasadame, am yalibiT masdarisgan zmnis warmoeba, e. i. misi xelaxla<br />

`gazmnaveba~ moulodneli ar unda iyos, miT umetes, rom es warmoeba (statikuri<br />

vnebiTis SemTxvevaSi) dResEsaxelur fuZeebTan gvxvdeba: aqvavia, aSavia da sxv.<br />

7. TurmeobiT pirvelSi Zvelsa da axal qarTulSi -i-s win xSirad Cndeba -n. axal<br />

qarTulSi gansakuTrebiT xSiria es aRmosavlur kiloebSi.<br />

Zv. qarTulis ax. qarTulSi<br />

gipovnies gipovnia<br />

giToxnia<br />

giTxovnia<br />

gikocnia<br />

gityorcnia<br />

gcodnia<br />

uyidnia<br />

ulewnia<br />

usesxnia<br />

am -n-s warmoSoba naTeli araa. morfologiuri funqcia mas ara aqvs arc dRes,<br />

arc qarTulis werilobiT ZeglebSi. is fuZeSi Sesuli uZvelesi sufiqsis naSTi unda<br />

iyos. is gvxvdeba zogi zmnis pirian formebSi: kocnis, Toxnis, tyorcnis. am zmnebis<br />

TurmeobiTSi is SeiZleba piriani formidan momdinaredac migveCnia. magram rCeba<br />

`gcodnia, gipovnia, giTxovnia~ zmnebi, sadac -n pirian formebSi ar aris. aseT zmneb-<br />

Si is masdaridan momdinared unda vcnoT. amdenad, TurmeobiTisTvis aqac masdari unda<br />

viguloT amosavlad. sxva SemTxvevebSi -n analogiiT SeiZleba iyos gaCenili, rogorc<br />

es saenaTmecniero literaturaSia aRniSnuli.<br />

arsebobs TurmeobiTSi -n-s gaCenis sxva axsnac. mas xsnian im -n-s analogiiT, romelic<br />

TurmeobiT meoreSi gvxvdeba. amgvari axsna rom marTebuli iyos, maSin -n sistematurad<br />

unda yofiliyo TurmeobiT pirvelSi. gamoTqmulia mosazreba, rom -n momdi-<br />

78


nareobs -en sufiqsisagan, romlic zmnis fuZis mawarmoebelia (iv. q a v T a r a Z e ) .<br />

Tu naTqvami swori aRmoCndeboda, miviRebdiT aseT suraTs: TurmeobiTi pirveli<br />

iqneboda igive statikuri zmnis awmyo `upyries~ tipis zmnebSi da -av, -am Temis niSnian<br />

zmnebSi, romelTac Sesatyvisi statikuri vnebiTi aqvT. aqedan -i-e yalibiT warmoebis<br />

gavrcelebas vivaraudebdiT, erTi mxriv, `uqria~ tipis zmnebze (romelTac Sesatyvisi<br />

statikuri vnebiTi ar moepovebaT) da, meore mxriv, Temis niSnian masdarebze,<br />

romlebic gamoyenebuli gamovidoda rogorc fuZe TurmeobiTis warmoebaSi. ucnobies<br />

_ ucnia, miucemies _ miucia tipis dapirispireba aixsneboda, rogorc erTi da imave<br />

zmnis paraleluri warmoeba orive variantiT.<br />

8. qarTuli TurmeobiTi pirvelisa da statikuri vnebiTis -i sufiqsis Sesatyvisi<br />

megrulSi aris -u.<br />

mitax-u-n (mitexia). Sdr. Z-u-n (Zevs)<br />

miWar-u-n (miweria), War-u-n (sweria)<br />

es -u Temis -un niSnis naSTad ver miiCneva, radganac sistemebr gatarebulia rogorc<br />

im zmnaTa TurmeobiTSi, romelTac es Temis niSani aqvT, ise im zmnaTa TurmeobiTSic,<br />

romelTac es Temis niSani ara aqvT.<br />

magram:<br />

taxuns (texs) gutax-u-n (gautexia)<br />

radagans (laparakobs) uragad-u-n (ulaparakia)<br />

qarTulis TurmeobiTi pirvelis daboloebis -e elementis Sesatyvisi megrulSi<br />

ar moipoveba.<br />

qarTuli TurmeobiTi pirvelis -a sufiqsis Sesaxeb gamoTqmulia mosazreba, rom<br />

es aris `ars~ meSveli zmnis naSTi (a. SaniZe). -i sufiqsi vnebiTi gvaris mimReobis -<br />

il sufiqsis naSTad aris miCneuli (n. mari). Tu es mosazreba sworia, igi Tanabrad<br />

gamodgeba rogorc gardamavali zmnis TurmeobiTi pirvelis, ise statikuri vnebiTis<br />

-ia daboloebis asaxsnelad.<br />

magram TurmeobiTi pirvelisa da statikuri vnebiTis fuZe Sekvecil mimReobas ar<br />

SeiZleba warmoadgendnen, ramdenadac aq fuZeSi yovelTvis -i gvxvdeba, mimReobis sawarmoebeli<br />

ki yovelTvis -il sufiqsi ar aris. magaliTad:<br />

dadginebuli, magram TurmeobiTia: damidginebies...<br />

a. S a n i Z i s mosazrebis sasargeblod laparakobs is garemoeba, rom amgvar warmoebaSi<br />

gramatikuli subieqtis pirvel da meore pirTan `var~, `xar~ meSveli zmnaa gamoyenebuli:<br />

`unaxivar, unaxixar~, agreTve: `vxativar, vwerivar~ da sxv. amave axsnis<br />

sasargeblod laparakobs isic, rom orpiriani gardauvali zmnis TurmeobiT meoreSi<br />

meSveli zmnis namyoa gamoyenebuli (aRmosavlur dialeqtebSi):<br />

scodnia, magram: scodniyo, scodniyos.<br />

vfiqrobT, arc erTi am ori faqtidan gadamwyveti mniSvnelobisa ar aris. pirveli<br />

isevea miRebuli, rogorc `vzivar, vdgavar~ zmnebi, sadac `var~ meSveli zmna darTulia<br />

`vzi~, `vdga~ statikur zmnebs. es movlena damaxasiaTebelia ara marto qarTulisaTvis,<br />

aramed svanurisTvisac (Sdr. svanuri: sgurxvi || sgur _ vzivar). imave tendenciam,<br />

romelmac gamoiwvia `var~ meSveli zmnis darTva xsenebul statikur zmnebze,<br />

gamoiwvia misi darTva statikur vnebiTsa da TurmeobiT pirvelzedac rogorc qar-<br />

TulSi, ise svanurSi: vabivar, vunaxivar... xomaraxvi (vumzadebivar). pirvel SemTxveva-<br />

Si (vzi-var... sgur-xvi) meSveli zmnis darTva aSkarad meoreuli movlenaa. maSasadame,<br />

meoreuli unda iyos is TurmeobiTisa da statikuri vnebiTis SemTxvevaSic.<br />

rac Seexeba gardauvali orpiriani zmnis TurmeobiT meoreSi `iyo~ meSveli zmnis<br />

gamoyenebas, is SeiZleba TurmeobiT pirvelSi SemoRebuli meSvelzmniani warmoebis<br />

TurmeobiT meoreSi gadataniT aixsnas. statikuri vnebiTis namyoSi meSveliani warmoeba<br />

79


ar gvxvdeba.<br />

a. S a n i Z i s misazrebis sasargeblod TiTqos xevsuruli orpiriani gardauvali<br />

zmnis TurmeobiTi laparakobs. xevsurulSi aseT SemTxvevaSi -a niSnis adgilas<br />

gvaqvs -as, romelic aSkarad `ars~ (xevsurulad: as) meSvel zmnas warmoadgens. Tu am<br />

-as niSans TurmeobiTisaTvis pirveladad vcnobdiT, maSin iseTi formebi, sadac -as<br />

elementi ara gvaqvs, ukanasknelis mokvecis Sedegad unda CagveTvala.<br />

xevsurulSi gvxvdeba: dagvdgomiv _ dagvdgomiv-as<br />

scodniv<br />

xqvivnebiv...<br />

Sdr. xyonivas || xyoniv<br />

xqonivas<br />

gazZRolios || gazZRolivas<br />

Caswevivas || misweviv<br />

zdgomivas suli<br />

miaxloebivas<br />

gaxÃdios || gaxÃdivas...<br />

magram amis mixedviT zogadi daskvna ver gakeTdeba. xevsurulSi amgvari warmoeba<br />

moudis mxolod gardauval orpirian zmnebs. arc gardamavali zmnis TurmeobiT pirvelSi,<br />

arc statikur vnebiTSi -as-iT gaTavebuli forma ar gvxvdeba. aseTi warmoeba<br />

miRebuli unda iyos I da II pirTa formebis gavleniT `mivswevivar, miswevixar... miswevivas~...<br />

rac Seexeba -v-s gaCenas (misweviv), is miRebuli unda iyos an pirveli piris<br />

formis analogiiT, sadac -v meSvel zmnaSi pirveli piris niSania (mivwevi-v-ar) an -av<br />

Temis niSniT nawarmoebi `gaukeTebav, daukidebav~ tipis zmnaTa analogiiT, sadac -v-s<br />

qona TurmeobiTi pirvelisTvis morfologiur normad aris qceuli.<br />

-a sufiqsis warmomavloba meSveli zmnisagan rogorc statikur vnebiTSi, ise TurmeobiT<br />

pirvelSi mosalodneli iyo qarTvelur da sxva iberiul-kavkasiur enaTa saerTo<br />

konteqstis mixedviT 8 , ramdenadac am enebSi gvaqvs statikur zmnasTan meSveli<br />

zmnis gamoyenebis faqtebi. magram qarTveluri enebis faqtobrivi viTareba mainc ar<br />

gvaZlevs -a-s mimarTac amgvari varaudis uflebas: megrulSi meSveli zmna ixmareba<br />

erTpiriani gardauvali zmnis TurmeobiT pirvelSi (aRweriTi warmoeba), magram srulebiT<br />

ar ivaraudeba gardamavali zmnis TurmeobiTSi (SeiZleboda aseTad migveCnia -<br />

q sufiqsi, magram isic mxolod I da II pirSi).<br />

-a, romelic vlindeba statikuri vnebiTis awmyosa da gardamavali zmnis TurmeobiT<br />

pirvelSi mxoloobiTi ricxvis mesame pirSi, igive unda iyos, rac -a, romelic<br />

vnebiTSi enacvleba mesame piris Zvel niSans: TeTrdebis _ TeTrdeba, dgebis _ dgeba.<br />

rom statikuri vnebiTis awmyoSi da moqmedebiTis TurmeobiTSi es -a iseTive meoreuli<br />

unda iyos, rogoric am vnebiTSi, iqidan Cans, rom mravlobiT ricxvSi orive Sem-<br />

TxvevaSi is niSnebi gamoiyeneba, romlebic -s an -d, -n piris niSnebs Seesabameba da<br />

ara -a-s.<br />

Ddgebis, dgeba, magram: dgebian<br />

uqries, uqria _ gauqrian<br />

hgonies, hgonia _ hgonian...<br />

amgvarad, TurmeobiTi pirvelisa da statikuri vnebiTis awmyos warmoebis -ie variantis<br />

Secvla -ia variantiT iseve unda aixsnas, rogorc `Tbebis~ tipis warmoebis<br />

Secvla `Tbeba~ tipiT awmyoSi.<br />

rac Seexeba -e sufiqss (upyri-e, daudginebi-e), misi momdinareoba meSveli zmnisagan<br />

iseve mosalodnelia qarTvelur-kavkasiur enaTa konteqstSi, rogorc -a-si, magram<br />

aseTi varaudis sasargeblod sabuTebi jerjerobiT ar Cans. am mxriv saintereso iq-<br />

8 q. l o m T a T i Z e , q sufiqsi megrulSi: iberiul-kavkasiuri enaTmecniereba, t. I, 1946.<br />

80


neboda imis codna, -a enacvleba CvenTvis saintereso SemTxvevaSi -e-s, Tu erTvis mas<br />

da mis Cavardnas iwvevs, e. i. `Seumosia~ formas win uswrebda `Seumosiea~ forma Tu<br />

ara? bolodroindel samecniero literaturaSi garkveulia, rom aq -e-s mokvecasTan<br />

gvaqvs saqme.<br />

9. gardamavali zmnis TurmeobiTi meore da kavSirebiTi mesame qarTulSi Tavis Sesatyvis<br />

prefiqsiani vnebiTis relatiur formas emTxveva. erTi da igive forma konteqstis<br />

mixedviT SeiZleba mesame seriis formac iyos da misi Sesatyvisi vnebiTis meore<br />

seriis formac. sintaqsuri konstruqcia orive SemTxvevaSi erTi da igivea.<br />

meore seria (vnebiTi) mesame seria (gardamavali)<br />

damewera me igi damewera me igi<br />

dameweros me igi dameweros me igi<br />

amgvaradve ewarmoeba TurmeobiTi meore da kavSirebiTi mesame im zmnebsac, romel-<br />

Ta Sesatyvisi prefiqsiani vnebiTi enaSi ar moipoveba:<br />

momekla me igi gametexa me igi<br />

momeklas me igi gametexos me igi<br />

TurmeobiTi meorisa da kavSirebiTi mesamis sxva warmoeba gardamaval zmnebTan<br />

qarTulma ar icis.<br />

statikur zmnas qarTulSi, rogorc cnobilia, meore seriis warmoeba sakuTari<br />

fuZisagan ar SeuZlia. statikuri vnebiTi da zogi -av niSniani zmna, romelic mniSvnelobiT<br />

statikuri vnebiTis tolia, namyo drois gamosaxatavad Tavisi Sesatyvisi dinamikuri<br />

vnebiTis aoristis formas iyenebs, xolo kavSirebiTis gamosaxatavad _ mis<br />

kavSirebiT meores.<br />

upyries _ epyra, epyras (epyrobis zmnis II seriis formebi)<br />

abia _ eba, ebas (ebmebis zmnis II seria)<br />

uZlavs _ eZlo, eZlos (eZlebis ` ` )<br />

sZinavs _ eZina, eZinos (eZinebis ` ` )<br />

hnebavn _ eneba, enebos (enebebis ` ` )<br />

-am Temis niSniani statikuri zmnebi qarTulSi mcirea. maT namyo uwyvetlis sufiqsiT<br />

vxedavT axal qarTulSi:<br />

Casdgams, mosdgams, mosdgamda, mosdgamdes...<br />

miuxedavad amisa, ar aris SeuZlebeli es movlena meoreulad miviCnioT iseve, rogorc<br />

bevr sxva amgvar SemTxvevaSi, da `dgams~ zmnis namyod `idga~ vivaraudoT istoriulad.<br />

maSin -av da -am Temis niSniani zmnebi iseve moeqceoda erT sibrtyeze, rogorc<br />

eqceva TurmeobiTi pirvelis warmoebisas.<br />

amgvarad, gardamavali zmnis TurmeobiTi meore da kavSirebiTi mesame, erTi mxriv,<br />

da statikuri zmnis namyo da kavSirebiTi, meore mxriv, Sesatyvisi dinamikuri vnebi-<br />

Tis aoristisa da kavSirebiTis formebs iyenebs. amitom, Tu gvaqvs erTi Ziridan nawarmoebi<br />

moqmedebiTi da statikuri vnebiTi, pirvelis meore TurmeobiTi meoris namyos<br />

daemTxva, xolo pirvelis mesame kavSirebiTi _ meoris kavSirebiTs.<br />

statikuri moqmedebiTi (mesame seria)<br />

epyra, epyras daepyra, daepyras<br />

eba, ebas daeba, daebas<br />

ewera, eweros daewera, daeweros<br />

10. svanurSi gardamavali zmnis TurmeobiTi meore dinamikuri vnebiTis aoristTan<br />

siaxloves gviCvenebs. `namyo winarewarsuls namyo srulisagan aoristSi gamoyenebu-<br />

81


li vnebiTis mawarmoebeli bolosarTi asxvavebs~ 9 . es bolosarTia -n Tavisi dialeqturi<br />

variaciebiT. moqmedebiTi gvaris zmnas is mxolod TurmeobiT meoreSi aqvs, dinamikur<br />

vnebiTs _ mxolod aoristSi.<br />

moqmedebiTi dinamikuri vnebiTi<br />

mixtav n (mexata) TvSixn (daviwvi)<br />

jixtav n (gexata) TSixn (daiwvi)<br />

xoxtav n (exata) dSixn (daiwva)<br />

amgvari damTxveva qarTulis analogiuria.<br />

igive n sufiqsi gamoyenebulia statikur zmnaTa garkveuli jgufis namyo drois<br />

sawarmoeblad. es swored is statikuri zmnebia, romelTac awymoSi TurmeobiT pirvelTan<br />

saerTo -a bolosarTi aqvT.<br />

awymo namyo<br />

xuRva (aqvs) xuRvn || xuRvnda (hqonda)<br />

xoydna (uWiravs) xoydnn (eWira)<br />

xmTqa (sCvevia) xmTq n (sCveoda)<br />

xaJxa (hqvia) xeJxn(da) (erqva)<br />

xÁra (aweria) xeÁrn(da) (ewera)<br />

xabJa (hgonia) xebJn(da) (egona)<br />

xaSkda (aWedia) xeSkdn (eWeda)<br />

xmÁeda (SeuZlia) xemÁedn (SeeZlo)<br />

qa w a (Cans) qa wn(da) (Canda)<br />

aq -da sufiqsi namyo uwyvetlisaa. am formebSi is meoreulia, rac paraleluri<br />

xuRvn _ xuRvnda formebis arsebobidan Cans. misi darTva gamowveulia imiT, rom<br />

xuRvn Tumca warmoSobiT wyvetilis formaa, mniSvnelobiT uwyvetels utoldeba.<br />

igive movlenaa qarTulSi: sZinavs _ eZina (Sdr. araliteraturuli axali forma:<br />

sZinavda).<br />

Tu moqmedebiTsa da amgvar statikur zmnas erTi fuZe aqvs, pirvelis meore TurmeobiTi<br />

iseve emTxveva meoris namyos, rogorc qarTulSi.<br />

statikuri moqmedebiTi<br />

awmyo namyo TurmeobiTi I TurmeobiTi II<br />

qu w a qa wn (Cans, Canda) miwa miwn (minaxavs, menaxa)<br />

xorkala xorkaln (urekia, qa xorkala qa xorkaln (gaurekavs,<br />

ereka) gaereka)<br />

Sdr. upyries epyra daupyries daepyra<br />

analogiis sisrules qarTulTan is uSlis xels, rom qarTulSi gardamavli<br />

zmnis TurmeobiTi meorec da Sesaferi statikuri vnebiTis namyoc aucileblad erTi<br />

da imave e- prefiqsiT aris warmodgenili (ewera _ daewera). orive emTxveva erTmaneTs<br />

da Sesatyvisi dinamikuri vnebiTis relatiur formasac, Tu ki am zmnas prefiqsiani<br />

vnebiTi moepoveba (ewera igi, daewera igi mas, daewera mas igi). svanurSi ki moqmedebiTi<br />

gvaris TurmeobiT meoreSi qcevis aRsaniSnavad o/i prefiqsebi ixmareba, vnebiTi<br />

gvaris sasxviso qcevis aoristSi _ o/i rigic da e-c, xolo statikur zmnaTa namyoSi<br />

9 v. T o f u r i a, svanuri ena, zmna, gv. 178.<br />

82


umTavresad e, ufro iSviaTad o/i rigi 10 . magram xsenebuli sami nakvTis (statikuris<br />

namyo, vnebiTis aoristi, moqmedebiTis TurmeobiTi meore) urTierTmimarTebis igiveobas<br />

qarTulsa da svanurSi es garemoeba mainc ver daCrdilavs. jer erTi, is faqti,<br />

rom -n sufiqsi am sam nakvTSi gvaqvs da arsad sxvagan ar gvxvdeba uRvlilebis sistemaSi,<br />

am sami nakvTis fuZeTa igiveobaze miuTiTebs, rac ufro mniSvnelovania, vidre<br />

gansxvaveba qcevis prefiqsebSi. Mmeorec, e- da o/i prefiqsTa paraleluri arseboba<br />

statikuris namyosa da vnebiTis aoristSi nebas gvaZlevs maTi amgvarive paraleluri<br />

xmareba istoriulad moqmedebiTis TurmeobiTi meorisTvisac vivaraudoT. Tu<br />

amas davuSvebdiT, maSin o/i qcevis prefiqsTa gabatoneba TurmeobiT meoreSi TurmeobiTi<br />

pirvelis gavlenisTvis unda migvewera, sadac mxolod es prefiqsebi ixmareba.<br />

jeTxn (`geSova~ vnebiTi) da jiTxn (`geSova~ TurmeobiTi)<br />

Sdr.: jiTxa (`giSovia~)<br />

gasaTvaliswinebelia erTi garemoebac: svanurSi statikur vnebiTs namyoSi saarviso<br />

qcevis formebic SeiZleba hqondes.<br />

Qqa wva (Cans) _ qa wvn(da) (Canda)<br />

qarTulSi ki statikuri vnebiTis namyo yovelTvis e- prefiqsiTaa warmodgenili,<br />

rac saTanao, sasxviso an sazedao formas gulisxmobs:<br />

uyria eyara<br />

ayria eyara<br />

hyria eyara<br />

unda vifiqroT, rom svanuris TurmeobiT meoreSi qcevis aRniSvna imitom aris gansxvavebuli<br />

qarTulisagan, rom gansxvavebulia Sesatyvisi statikuri zmnis qcevis aRniSvna<br />

namyoSi.<br />

11. gardamavali zmnis kavSirebiTi mesame qarTulsa da svanurSi iseTsave SefardebaSia<br />

TurmeobiT meoresTan, rogorSic vnebiTis kavSirebiTi meore wyvetilTan da<br />

statikuri vnebiTis kavSirebiTi mis namyosTan:<br />

qarTuli<br />

statikuri: epyra _ epyras ewera _ eweros<br />

vnebiTi: daewera _ daeweros<br />

Turm. II daepyra _ daepyras... daewera _ daeweros...<br />

svanuri<br />

statikuri: xeirn _ xeirns (ewera _ eweros) qa wvn _ qa wvns<br />

(Canda _ Candes)<br />

vnebiTi: dSixns _ dSixns CvdmeCn _ CvdmeCns<br />

(daiwva _ daiwves) (daberda _ daberdes)<br />

Turm. II: xoÁr n _ xoÁrns xowvn _ xowvns (enaxa_enaxos) 11<br />

(ewera _ eweros)<br />

laSxurSi kavSirebiTi mesamis fuZes zogjer kavSirebiTi pirvelis -de mawarmoebeli<br />

erTvis. sxva kiloebSi igive formanti erTvis statikuri vnebiTis kavSirebiTs.<br />

pirvel SemTxvevaSi misi damateba imiT unda iyos gamowveuli, rom kavSirebiTi mesamis<br />

Sinaarsobrivi Sefardeba TurmeobiT meoresTan iseTivea, rogoric kavSirebiTi<br />

pirvelisa uwyvetelTan. meore SemTxvevaSi is imitom aris gamoyenebuli, rom stati-<br />

10 v. T o f u r i a , svanuri ena, gv. 178-181; 203-204.<br />

11 v. T o f u r i a , svanuri ena, I, gv. 199, 205, 178-180, 181.<br />

83


kuri vnebiTis namyo da kavSirebiTi (warmoSobiT aoristi da kavSirebiTi meore) dRevandel<br />

enaSi uwyvetlisa da kavSirebiTi pirvelis funqciiT gamodis.<br />

12. megrulSi mesame seriis nakvTTa urTierTmimarTeba principulad gansxvavebulia<br />

imisagan, rasac qarTuli da svanuri gviCvenebs. gardamavali zmnis TurmeobiTi meore<br />

da kavSirebiTi mesame iseve iwarmoeba TurmeobiTi pirvelisagan, rogorc kavSirebiTi<br />

pirveli da uwyveteli awmyosagan.<br />

miWaru(n) _ miWarudu _ miWarudas (miweria, mewera, meweros).<br />

es viTareba Tanxvdeba statikuri vnebiTis viTarebas, sadac namyo da kavSirebiTi<br />

agreTve awmyos fuZisagan iwarmoeba:<br />

Warun _ Warudu _ Warudas (weria, ewera, eweros).<br />

magram ar Tanxvdeba dinamikuri vnebiTis aoristsa da kavSirebiT meores maSin,<br />

roca qarTulsa da svanurSi es Cveulebrivia.<br />

13. qarTulSic da svanurSic gardamavali zmnis mesame seriaSi erTmaneTs upirispirdeba,<br />

erTi mxriv, TurmeobiTi pirveli da, meore mxriv, TurmeobiTi meore da kav-<br />

SirebiTi mesame.<br />

a) TurmeobiTi pirveli Tavisi formiT awmyoa, TurmeobiTi meore da kavSirebiTi<br />

mesame _ meore seriis formebi.<br />

b) TurmeobiTi pirveli Tavisi formiT statikuria, TurmeobiTi meore da kavSirebiTi<br />

mesame _ dinamikuri.<br />

mesame seriis nakvTTa warmoqmna dasaxelebul sam nakvTze ar Cerdeba. Zvel qar-<br />

TulSi SeniSnulia `mesame xolmeobiTi~ (sul ramdenime SemTxvevaa):<br />

ebrZanis (cxovr. iovanesi da efTvimesi, 58,11)<br />

brZola ecis... Seekribis... ganevlnian, moesrnian (giorgi mTawmindelis<br />

cxovreba)<br />

Tavs-edvis (iqve)<br />

etvirTvnian (xronoRr. 168) 12 .<br />

es nakvTi rogorc formiT, ise SinaarsiT imgvarsave SefardebaSia TurmeobiT meoresTan,<br />

rogorSic xolmeobiTi meore aoristTan. enaSi is ar damkvidrda, albaT,<br />

xolmeobiTis saerTo gaqrobis mizeziT.<br />

axal qarTulSi gvaqvs iseTi formebi, rogoric aris `gagegoneba~ `gagonili geqneba~<br />

`albaT, gagigonia~-s mniSvnelobiT (gare kaxeTSi msmenia). es aris momavlis nakvTi<br />

im dinamikuri vnebiTisa, romlis aoristi da kavSirebiTi meore TurmeobiT meoresa<br />

da kavSirebiT mesames qmnis. aseTi warmoeba iSviaTia, magram produqtiulia cocxal<br />

metyvelebaSi.<br />

orive xsenebuli nakvTi Tavisi warmoebiT TurmeobiT meoresa da kavSirebiT mesames<br />

ekedleba da upirispirdeba TurmeobiT pirvels.<br />

14. amgvarad, qarTulisa da svanuris uRvlilebis sistemaSi gvaqvs sami sxvadasxva<br />

nakvTi, romlebic imdenad emTxveva erTmaneTs formis mxriv, rom SeuZlebelia maT<br />

Soris geneturi kavSiri ar viguloT. es nakvTebia: statikuri zmnis namyo da kavSirebiTi,<br />

dinamikuri prefiqsiani vnebiTis aoristi da kavSirebiTi meore, gardamavali<br />

zmnis TurmeobiTi meore da kavSirebiTi mesame. statikuri vnebiTi rom namyosa da<br />

kavSirebiTSi dinamikuri vnebiTis formebs sesxulobs, es faqtia, magram ra mimarTebaSia<br />

maTTan gardamavali zmnis TurmeobiTi meore da kavSirebiTi mesame? statikuri<br />

zmnis namyosa da kavSirebiTis formebs iyenebs igi Tu dinamikuri vnebiTi aorist-kav-<br />

SirebiTisas? vfiqrobT, rom sakiTxi pirveli SesaZleblobis sasargeblod unda gadawydes.<br />

aseTi gadawyvetis sasargeblod laparakobs megrulis viTarebac, sadac<br />

12 a. S a n i Z e , erTi ucnobi mwkrivi Zvel qarTulSi, gv. 4-10.<br />

84


gvaqvs prefiqsiani dinamikuri vnebiTi, magram TurmeobiTi meore mainc aSkarad statikuri<br />

vnebiTis namyos iyenebs, xolo kavSirebiTi mesame mis kavSirebiTs:<br />

Warun _ Warudu _ Warudas (weria, ewera, eweros)<br />

miWarun _ miWarudu _ miWarudas (damiweria, damewera, dameweros).<br />

aseTi gadawyveta udavod mosalodnelia, Tu marTalia varaudi, rom TurmeobiTi<br />

pirveli aris statikuri vnebiTis awmyo. maSin TurmeobiTi meore da kavSirebiTi mesame<br />

iqneba amave zmnis namyo da kavSirebiTi, gamoxatuli im dinamikuri vnebiTis formiT,<br />

romelsac statikuri zmna namyosa da kavSirebiTis gamosaxatavad iyenebs. mesame<br />

seriis nakvTTa Sinaarsobrivi Sefardebac amgvar varauds adasturebs. es Sefardeba<br />

iseTivea, rogoric pirveli seriis nakvTTa awmyo-uwyvetel-kavSirebiTisa. pirveli<br />

TurmeobiTi gamoxatavs dasrulebuli moqmedebis arsebobis faqts awmyoSi, meore<br />

TurmeobiTi gamoxatavs amgvari faqtis arsebobas im momentSi, romelsac saubari exeba<br />

(aqedan _ Tanamdevrobis gageba). xolo kavSirebiTi mesame _ amgvari faqtis arsebobis<br />

SesaZleblobas an survils. sayuradReboa, rom kavSirebiTi SeiZleba gamoxatavdes<br />

amgvari faqtis arsebobas momavalSic, e. i. gviCvenebdes, rom esa da es moqmedeba<br />

dasrulebuli iqneba ama da am droisaTvis (es gamomdinareobs kavSirebiTis<br />

funqciidan _ aRniSnos momavali dro).<br />

`vidre arRa eyivnos qaTamsa, sam gzis uvar-myo me~ (maTe, 26,75).<br />

TurmeobiTobis gageba TurmeobiTi pirvelis msgavsad arc am or nakvTSi igrZnoba<br />

Zveli qarTulis ZeglebSi.<br />

15. mesame seriis nakvTTa Sinaarsobriv urTierTobaze naTel warmodgenas mogvcems<br />

maTi Sedareba evropuli enebis `perfeqtis~ droebTan.<br />

inglisuri germanuli franguli<br />

awmyo perfeqti: I have seen Ich habe gesehen ј’ ai vu Sdr. minaxavs<br />

namyo perfeqti: I had seen Ich hatte gesehen J’ a vais vu menaxa<br />

qarTuli gardamavali zmnis TurmeobiTi pirveli, rogorc zemoT gvqonda aRniSnuli,<br />

Sinaarsobrivad udgeba germanuli, inglisuri da franguli gardamavali zmnis<br />

perfeqts, xolo qarTuli TurmeobiTi meore am enebis pluskuamperfeqts, anu `warsul<br />

perfeqts~. rac Seexeba gardauval erTpirian zmnas, misi perfeqtis droTa warmoeba<br />

evropul enebSi zustad imeorebs qarTulis TurmeobiTebs rogorc SinaarsiT,<br />

ise formiT.<br />

germanuli qarTuli<br />

Ich bin gegangen warslul var<br />

Ich war gegangen warslul viyav<br />

msgavsi Sinaarsis gamosaxatavad sxvadasxva enam msgavsi saSualeba gamoimuSava.<br />

16. orpiriani gardauvali zmnis TurmeobiTi meorisa da kavSirebiTi mesamis warmoeba<br />

svanurSi gardamavali zmnis yalibs misdevs. TurmeobiTi meore imave - n sufiqs<br />

dairTavs, rasac gardamaval zmnasTan, kavSirebiTi mesame ki imave -n sufiqsiT warmogvidgeba.<br />

xvayen n (vyolodi) xvaynn (vyolode)<br />

xayen n (hyolodi) xayenn (hyolode)<br />

xayen n (hyoloda) xayenns (hyolodes)<br />

qarTulSi sawinaaRmdego viTareba gvaqvs. TurmeobiTi meore da kavSirebiTi mesame<br />

relatiur gardauval zmnas TurmeobiTi pirvelisagan ewarmoeba -od uwyvetlisa da -e<br />

85


kavSirebiTis formantTa saSualebiT.<br />

scodnia _ scodnoda _ scodnodes.<br />

amis mizezi is unda iyos, rom TurmeobiTi meore enaSi gagebulia rogorc TurmeobiTi<br />

pirvelis namyo uwyveteli, xolo kavSirebiTi mesame _ rogorc misi kavSirebi-<br />

Ti. gardamavali zmnis TurmeobiTi meorisa da kavSirebiTi mesamis warmoebasTan SedarebiT<br />

aseTi warmoeba gviandeli unda iyos: is gulisxmobs mesame seriis mwkrivTa<br />

dasrulebuli sistemis arsebobas Sinaarsobrivi SefardebiT: awmyo, uwyveteli, kav-<br />

SirebiTi. magram gasarkvevia: gvqonda am zmnebSi gardamavali zmnisaTvis damaxasiaTebeli<br />

warmoeba, romelic mere -od warmoebiT Seicvala, Tu amgvar zmnebs Turmeobi-<br />

Tebi saerTod ar ewarmoebodaT da maTi mesame seria saerTod gviandeli warmonaqmnia.<br />

uZveles ZeglebSi orpiriani gardauvali zmnis TurmeobiTi saerTod ar gvxvdeba.<br />

Cndeba SedarebiT gvian.<br />

is garemoeba, rom -od sufiqsi, romelic relatiuri gardauvali zmnis TurmeobiT<br />

meoreSi ixmareba, uZvelesi formantia, `scodnoda~ formebis gviandelad miCnevisaTvis<br />

dabrkoleba ver iqneba. Tumca es sufiqsi Zvelia, magram dResac cocxali formantia,<br />

maSasadame, SesaZlebelia enam igi ixmaros axal nakvTSi, Tu ki Sesaferisi Sinaarsis<br />

aRniSvna gaxdeba saWiro. amis magaliTad SeiZleba gamodges `bneloda~ `cxeloda~<br />

tipis zmnebi, sadac -od formantis darTva aSkarad Semdegdroindeli movlenaa<br />

(awmyoSi: bnela `bnel ars~, cxela `cxel ars~).<br />

SeiZleba davaskvnaT: gardamavali zmnis TurmeobiTi pirveli qarTvelur enebSi<br />

warmoadgens istoriulad statikuri zmnis sasxviso qcevis awmyos.<br />

TurmeobiTi meore Sesatyvisi statikuri vnebiTis zmnebTan igivea, rac am zmnaTa<br />

vnebiTis namyo. aseve kavSirebiTi mesame warmoadgens Sesatyvisi statikuri vnebiTis<br />

kavSirebiTs. im moqmedebiT zmnebze, romelTac statikuri vnebiTi ar moepovebaT, mesame<br />

seriis warmoebisas arsebuli morfologiuri norma gavrcelda.<br />

maSasadame, gardamavali zmnis mesame seria qarTvelur enebSi miRebuli Cans statikuri<br />

vnebiTis awmyosa, namyosa da kavSirebiTisagan mxolod mniSvnelobis evoluciis<br />

Sedegad. ukanasknelma asaxva ver pova formaSi romelime mawarmoeblis saxiT<br />

(Tu ar CavTvliT, erTi mxriv, preverbis darTvas samsave qarTvelur enaSi, rac arsebiTi<br />

ar aris, da, meore mxriv, sxvaobas qcevis aRniSvnaSi svanurSi, rac agreTve fu-<br />

Zes ar exeba).<br />

86


87<br />

ivane qavTaraZe<br />

dro-kiloTa mesame seriis warmoebis erTi Tavisebureba axal qarTulSi 1<br />

qarTuli enis gramatikuli wyobis Seswavla arkvevs rogorc am enis struqturisa<br />

da istoriis rTul movlenebs, ise misi ganviTarebis Sinagan kanonzomierebaTa specifikas.<br />

enis gramatikuli wyoba `ufro nela icvleba, vidre ZiriTadi leqsikuri fondi.<br />

igi, ra Tqma unda, icvleba droTa viTarebaSi, igi ufro srulyofili xdeba, aumjobesebs<br />

da azustebs Tavis wesebs, iZens axal wesebs, magram gramatikuli wyobis<br />

safuZvlebi rCeba metad didi xnis ganmavlobaSi, radgan am safuZvlebs, rogorc istoria<br />

gviCvenebs, SeuZliaT warmatebiT emsaxuron sazogadoebas mTeli rigi epoqebis<br />

manZilze~ 2 .<br />

am debulebidan Sinagani aucileblobiT gamomdinareobs daskvna, rom gramatikul<br />

wyobaSi uaxlesi warmoebis formaTa gverdiT, ganviTarebis procesSi SeZenil axal<br />

erTeulebTan erTad, SeiZleba Semonaxuli gvqondes uZvelesi warmoebis formebic,<br />

winaT moqmedi gramatikuli kanonzomierebis gadmonaSTebi. cxadia, rom swored amitom<br />

enaSi moqmedi obieqturi kanonebis ZaliT, TandaTanobiT, xangrZlivad mimdinare<br />

procesebis Sedegad xdeba enobrivi formebis mudmivi srulyofa da mowesrigeba-gaumjobeseba.<br />

Eena Tavidan iSorebs uZvelesi periodisaTvis damaxasiaTebel zedmet konkretulobas,<br />

erideba erTnairi mniSvnelobiT sxvadasxva formebis xmarebas da cvlis<br />

maT ufro abstraqtuli formebiTa da kategoriebiT.<br />

am aspeqtSi unda ganvixiloT dro-kiloTa mesame seriis warmoebis erTi Tavisebureba<br />

axal qarTul enaSi. saqme exeba gardamaval zmnaTa -n elementdarTul formebs<br />

TurmeobiTebsa da iSviaTad kavSirebiTs mesameSi: u m u S a v - n - i a , g a u t a c - n - i a ,<br />

uyid-n-ia... emuSav-n-a, gaetac-n-a, eyid-n-a da misTana zmnebs, agreTve<br />

gardauval daviwy-n-i-a, damarT-n-i-a tipis warmoebas, romlis xmarebaSic er-<br />

Tgvari midrekileba SeiniSneba mxatvruli literaturisa da presis enaSi.<br />

qarTul gramatikul literaturaSi am -n sufiqsis Sesaxeb sxvadasxva mosazrebaa<br />

gamoTqmuli. igi SeniSnuli hqonda jer kidev Tedo J o r d a n i a s , romelic u y i d - n -<br />

i-a, uqadag-n-i-a tipis formebSi -n-s keTilxmovanebis moTxovnilebiT gaCenilad<br />

miiCnevda 3 . s. x u n d a Z e s miaCnda, rom -n sufiqsiani zmnebis gamoyenebasTan saTanado<br />

morfologiuri gansxvavebaa dakavSirebuli: minadirn-i-a, miyvar-n-ia _ saSuali<br />

gvaris zmnebia, xolo m i n a d i r e b i a , m i y v a r e b i a _ moqmedebiTi zmnis formaao<br />

4 . samagierod, meore qarTveli gramatikosi ar. q u T a T e l a Z e -n-s xmarebaSi aravi-<br />

Tar gamarTlebas ar xedavda. igi werda: `SeniSnulia, rom namyo gagrZelebulSi da<br />

namyo srulSi zmnebs uzis xSirad aso `n~, romelic, Cvenis azriT, `paraziti~ unda<br />

iyos, radganac araviTari Zala da mniSvneloba mas uRvlilebis dros ara aqvs _ mag.,<br />

`wov-n-a (wova), tyorc-n-a (tyorca)...~ 5 .<br />

avtoris Tvalsazrisi gasagebia: parazitia (e. i. zedmetia) es sufiqsi imdenad,<br />

ramdenadac misi xmareba aucilebeli araa, umisodac formebi advilad iwarmoeba da<br />

gasagebia, magram Secdomaa, roca avtors igi klasikuri qarTulidan momdinared miaCnia<br />

da d e v - n - a tipis formebSi -n sufiqss imave odenobad miiCnevs, rac gan-acv-n-a-<br />

Si gvaqvs 6 .<br />

TurmeobiTebSi gamovlenili -n sufiqsis axsnisaTvis iyo cda imave nakvTebis pre-<br />

1 iberiul-kavkasiuri enaTmecniereba, VII, Tb., 1955.<br />

2 i. stalini, marqsizmi da enaTmecnierebis sakiTxebi, 1954, gv. 23.<br />

3 T. J o r d a n i a , qarTuli grammatika: etimologia da sintaqsi, tfilisi, 1889, gv. 28.<br />

4 s. xundaZe, qarTuli zmnebi, quTaisi, 1891, gv. 62.<br />

5 ar. q u T a T e l a Z e , qarTuli zmnebis klasifikacia, tfilisi, 1897, gv. 38.<br />

6 Sdr. iqve.


fiqsuli vnebiTebis mravlobiTis warmoebaze miTiTebisa 7 , magram SemdegSi aseTi gageba<br />

aRar gvxvdeba 8 .<br />

-n sufiqsi dro-kiloTa mesame seriis zmnebSi werilobiTi Zeglebis mixedviT sistemebr<br />

dasturdeba meTxuTmete saukunidan. igi am droidan gansakuTrebiT Tanamimdevrulad<br />

ixmareba qarTlur-kaxuri warmoSobis istoriul sabuTebSi 9 , Tumca sporadulad<br />

misi xmarebis SemTxvevebs Zveli qarTulis ZeglebSic vadasturebT: arcaRa<br />

israÀlTa Soris esodeni sarwmunovebaÁ m i p o v - n - i e s : mT 8,10; hgonebda viTarmed safase<br />

dafaruli u p o v n i a : kim. I, 327,6; romelsa-ese u j o b - n - i e s huriisa: urh. 334,14.<br />

magram Zvel qarTulSi -n aseT SemTxvevaSi mxolod maSinaa, roca igi nasaxelar<br />

zmnaTa da masdaris Sesabamis fuZeSicaa: Sdr., erTi mxriT, ToÃ-i: ToÃ-n-a: vidremde<br />

m o u T o à n o me magas garemo: lk. 13, 8; meore mxriT, Z e b - n - a (Zebna evlogiaÁ:<br />

zarzm. 179,30). p o v - n - a (umzirdes mas p o v n a d rasme sityuasa: lk. 11,44) da sxv.<br />

unda aRiniSnos, rom Zvel qarTulSi zmnasa da saxelSi -n yovelTvis Tanamimdevrulad<br />

rodi meordeba: masdarebSi aris -n sufiqsi 10 : Sewev-n-a, datev-n-a, mor<br />

e v - n - a (=daZleva)... magram zmnebSi araa; zmnaSi ar aris, magaliTad -n, saxelSi ki<br />

Tavs iCens: araras bralsa v h p o v - e b kacisa amis Tana: lk. 2, 3, 4; a R x u t y o r c - e b<br />

tyavsa amas ze aerTa: qrest. 16,21. sazogadod, rogorc qvemoTac vnaxavT, -eb sufiqsi<br />

ufro wignuri Cans aseT SemTxvevebSi. nagvianev ZeglebSi (XIII _ XV saukuneebidan)<br />

igi zmnaSi Cveulebriv aRar Cans, mis adgils -n iWers: styorc-eb-s sayovelTaod<br />

Secvala styorc-n-i-s, xolo mogiRuaw-eb-ies (Ruawli keTili mogiRuaweb<br />

i e s ; xanZT. iÀ 29) adgilas umetes SemTxvevaSi m i R v a w - n - i a gvaqvs: (uari miTqvams<br />

maszed, rac xmeleTze m i R v a w n i a : i. maCab. Targm. I, 184,19).<br />

Zveli qarTulis magaliTebidan irkveva, rom mesame seriis nakvTebSi -n sufiqsi<br />

erTbaSad ar gavrcelebula. roca vambobT _ mas vadasturebT XIV_XV saukuneebidano,<br />

mxedvelobaSi gvaqvs pirvel yovlisa iseTi fuZeebi, romlebSic -n TiTqos ar<br />

iyo mosalodneli. esaa uyid-n-i-a tipis zmnebi, romelTa xmareba pirvelad am xanebidan<br />

SeiniSneba: m i u y i d - n - i a venaÃi: dokum. II, 31.<br />

rogor unda warmovidginoT -n sufiqsis gaCena aRniSnul SemTxvevebSi?<br />

-n sufiqsi qarTulSi gavrcelebuli elementia zmnur fuZeTa sawarmoeblad. igi<br />

sxvadasxva xmovnebTan erTad qmnis zmnis Tematur niSanTa wyebas rogorc gardamaval,<br />

ise gardauval zmnebSi 11 . igi TiTqmis Tanabradaa gamoyenebuli nasaxelar zmneb-<br />

Tanac da iseTebSic, romelTac amosavlad saxeladi fuZe ar uCanT. oRond Wirs<br />

Tqma: yovelTvis ivaraudeba Tu ara -n-s win xmovani da romelia igi (erTia Tu sxvadasxva).<br />

rogorc vTqviT, Zvel qarTulSi -n sufiqsi srulebiTac ar iyo aseT SemTxvevaSi<br />

imdenad gavrcelebuli, ramdenadac dResaa. Zvel qarTulSi srulebiT ar iyo igi fu-<br />

ZeSi, anda fuZis savrcobad -eb sufiqsi ixmareboda: iTxov-s, iglov-s... hpov-eb-s,<br />

styorc-eb-s... yovel SemTxvevaSi, gamoyenebis mxriv -eb sufiqsi ufro Zveli da gavrcelebulia<br />

Semdeg zmnur fuZeebSi:<br />

saÃmari Cemi momiRebies: kim. I, 209, 23.<br />

me momivlinebian igini Senda: saqme mociq. 10,20 g.<br />

Sdr. me momivlenian igini Senda: iqve, a.<br />

7 a. S a n i Z e , qarTuli gramatika, morfologia, 1930, § 155, gv. 157-158.<br />

8 Sdr. a. S a n i Z e , qarTuli gramatikis safuZvlebi, I , 1953, gv. 454.<br />

9 i. q a v T a r a Z e , XIII _ XVIII ss. qarTuli istoriuli sabuTebis enis fonetikuri da morfologiuri<br />

Taviseburebani: enis institutis VI samecniero sesia, 1949, muSaobis gegma da moxsenebaTa<br />

Tezisebi, gv. 8-9.<br />

10 -n sufiqsiani masdarebis Sesaxeb: a. S a n i Z e , qarTuli gramatikis safuZvlebi, I,<br />

1953, $ 573.<br />

11 v. Tofuria, zmnis uZvelesi sufiqsaciisaTvis qarTulSi: saqarTvelos ssr mecn. akad. moambe,<br />

III5, 1942, gv. 489-491.<br />

88


Ruawli keTili mogiRuawebies: xanZT. iÀ 29.<br />

romelTa dahviwyebies ufali: iob. 8, 13.<br />

dedaena daviwyebia: i. gogeb. II, 375.<br />

did xans ar daviwyebia esmas: g. wereT. 34,18.<br />

ara sxÂsa... xuÀdrebulisagan hqonebia: tibik. 52,9.<br />

naTesavTa CemTa... mimsaxurebia: tibik. 10,17.<br />

rogorc umsaxurebiaT, iseve msaxuron: dokum. I, 394 (1738 wl.).<br />

mamani da papani Tquenni... erTgulebasa Sigan daÃocilan da CuenTa guarTaTÂs<br />

umsaxurebiaT: saq. siZv. I1, 2(1451 w.).<br />

ori dRe mka, ori dRe barva damidebia: dokum. I, 15 (1603 w.).<br />

sxuaÁ araÁ visi momixmarebies: rkonis sigeli: qronik. II, 134,8.<br />

ra guarica amas winaT hqonebia: dokum. I, 3 (1477 w.).<br />

rogorc Tquens mama-papas hqonebia, isTe TquenTvis gviboZebia: saq. siZv. III, 453<br />

(1739 w.).<br />

Zalian saqme gqonebiaT: e. ninoSv. I, 15,18.<br />

rom sxvaze mdidrulad mqoneboda saxli morTuli: l. ardaz. 67, 25.<br />

rom saliteraturo fondi mqoneboda: i. gogeb. I, 432.<br />

visic siyvaruli unda hqoneboda: akaki, IV, 331`,16.<br />

TiTqos meore Tvalic SuSis hqonebodes: r. gvet. kreb. 1948 w. 88, 28.<br />

aqedan da qvemoT aRwerili magaliTebidan Cans, rom awmyo-myofadis -eb sufiqsi<br />

gadahyveba pirvel da meore TurmeobiTSi agreTve iseT zmnebs, romelnic nakluli<br />

nakvTebis Sesavsebad vnebiTis fuZes iyeneben; amave rigisaa Cveulebriv zogierTi e-<br />

prefiqsiani vnebiTic: icis: e c o d i n e b a _ scodnebia; e s a x e b a _ Casaxebia:<br />

TiTqos sdomebia mTeli saflavi... gulSi Caikraso: ilia, II, 324.<br />

magas qe sdomebia macis sacolo; a. furc. 50.<br />

ufross sdomebia Tavis colisda andrias gaurigos: i. ekal. 37,15.<br />

Tu Seni suli Cahsaxebia visme: ilia, II, 61.<br />

omi dagiwyia, Svilo, mamas ar dakiTxebixar: l. qiaC. II, 40.<br />

SeiZleba Cvens uneburad mtris mzveravebs SevCexebodi: mix. mrevl. 51.<br />

ar ifiqroT, rom me SurisZieba mdomebodes: akaki, 380.<br />

rac avs kacs damarTebodes: dokum. I, 49. (1673 wl.).<br />

magram e- prefiqsiani vnebiTi gvaris im zmnebisaTvis, romelTac awymo-myofadSi<br />

-av Tematuri sufiqsi awarmoebs, TurmeobiTis ufro Zveli da tipobrivi saxeobaa<br />

damkvidrebuli saliteraturo enaSi. am Zveli saxeobisaTvis amosavalia awymos uZvelesi<br />

varianti, romelic -eb sufiqsiT araa garTulebuli: mal-av-s: e-mal-v-i-s (Sdr.<br />

e-mal-eb-i-s), aqedan: da-mal-v-i-a. asea yvela -av sufiqsiani zmna: damarTvia (ilia, II,<br />

238), dafarvia, dakargvia da a. S.<br />

TurmeobiTis fuZis warmoeba am xaziT rodi warimarTa. rig SemTxvevaSi awymoseuli<br />

-eb sufiqsi an Secvala -n sufiqsma, an zogjer nawarmoeb fuZesac ki daerTo (magaliTad:<br />

eZebs || Zeb-n-i-s: momeZeb-n-a: a. yazb. 152; Sob-s, Sv-a: uSob-n-i-a; i. gogeb. I, 158.<br />

Sdr. Zveli qarTuli: arame magas uSobie Sen: kim. I, 136,29). amgvarad, zemoT ganxiluli<br />

zmnuri fuZeebi an tipobrivad maTTan axlo mdgomi, Semdegnairadac ixmareba literaturaSi:<br />

laSqari miTxovnia: saq. siZv. I1, 34 (1611 wl.).<br />

amilaxorisagan miSovnia: iqve.<br />

uglovnia da daumarxia: i. gogeb. I, 494; i. maCab. II, 483.<br />

sikos sami wlis glovis Semdegac ar daviwynia... deda: e. ninoSv. II, 245,37;<br />

I, 128,22.<br />

rac mTavaria, dagviwyniaT: mix. mrevl. 9.<br />

89


ava damviwynia... Cemi xeloba: a. beliaSv. ium. 31,32.<br />

ar dagviwyniaT cekva: r. gvet. 10.<br />

bavSvebs ar daviwyniaT... mSvenieri wigni: `lit. da xelovn.~ 1952, 1/VII, 2.<br />

Sen batonoba gdomnia: baC. 448,9.<br />

arc imis ubedureba mdomnia: ilia, II, 421.<br />

analogiiT -n Cndeba kauzativis fuZis mqone saxelebSi da zmnebSi: mirTmev-n-a,<br />

Wmev-n-a (afxazeTis sakaTalikozos glexTa davTari, XVI _ XVII ss., gv. 56): amis feSqaSad<br />

momirTmevnia: saq. siZv. III, 128 (1578 wl.). -eb Secvala -n-m agreTve tyorc-n-a,<br />

tyorc-n-i-s fuZeebSi.<br />

Zvel qarTulSi zogierTi zmnisaTvis pirveli TurmeobiTis sawarmoeblad awymos<br />

saziaro fuZe iyo gamoyenebuli, axalSi igi meore seriis (namyo wyvetilis) fuZiT<br />

Seicvala, anda piriqiT 12 . vfiqrobT, am aspeqtSi unda SeiZlebodes saSuali gvaris<br />

zmnaTa pirveli TurmeobiTis fuZis ganxilva. sagulisxmoa, rom saSual zmnaTa monacvle<br />

fuZe (danaklisi nakvTebis Sesavsebad gamoyenebuli) -eb sufiqsiania da es sufiqsi<br />

TurmeobiTSi Cveulebriv gadahyveboda xolme. rogorc zemoT aRwerili erTi<br />

tipis magaliTebidan Cans, es wesi daculia ufro adrindel ZeglebSi da nawilobriv<br />

Tanamedrove saliteraturo enaSic (Sdr. uyvars: eyvar-eb-a _ h-yvar-eb-i-a...). magram<br />

aqvs, hyavs zmnebSi da agreTve rig gardamaval fuZeebSi masdarTan an meore serias-<br />

Tan saziaro fuZea gamoyenebuli. ase, rom am saxiT sakmaod gavrcelebuli da zogierTi<br />

maTgani ukve damkvidrebulicaa (mag. h q o n i a ) :<br />

sasaflao ara hqoniaT: saq. siZv. III, 178. (1797 wl.).<br />

Ãeli hqonodes da am wesiT emsaxuros: dokum. I, 29 (1645 wl.).<br />

ori dRe muSaoba damidvia: dokum. I, 15 (1716 wl.)...<br />

pirveli TurmeobiTis awmyoze dayrdnobili fuZidan TandaTanobiT idevneba -av, -<br />

eb sufiqsebi da maT adgils -n sufiqsi iWers.<br />

-av sufiqsiani zmnebi. I da II TurmeobiTi:<br />

SenTvis ramdenjer Semomificnia: saq. siZv. III, 35 (1788 w.).<br />

Sin ar Semouxednia: ilia, II, 43.<br />

laparakic ver gaubednia: i. gogeb. I. 213.<br />

rogor gagibedniaT xelis mowerao: akaki. I, 46.<br />

arc Cems Tvals waukiTxnia: i. gogeb. I, 420.<br />

aravisTvis ar miubaZnia: i. javax. saist. mwerl. I, 288.<br />

Tavi ar dauzognia nikos gamozrdaSi: akaki, I, 88.<br />

yoveli ndoba daukargnia moyvasTa Soris: i. gogeb. I. 158.<br />

Zlier moumarTnia xeli skolisaTvis: i. gogeb. I, 151.<br />

saqme ufro kidev auwewnia: i. gogeb. I. 181.<br />

`wyalsac uzidnia cxorica da qveyanac~: a. yazb. II, 74.<br />

bulbuls Tvalebi dauxuWnia: i. gogeb. I, II. 58.<br />

momilocnia, Tbilis-qalaqo: g. leon. samg. 15,11.<br />

simindic uparnia am aramzadas: s. SanS. moTxr. 225.<br />

Cveni ambavi gekiTxna: saq. siZv. III, 77 (1798 wl.). aseve: i. gogeb. I, 329; ilia, II, 37;<br />

l. qiaC. II, 10; s. SanS. moTxr. 101.<br />

naTesavni Tan mohyolodnen da eficnaT: saq. siZv. I1, 127 (1706 wl.).<br />

vervis gaebedna wasuliyo: axali q´ca 36,13. aseve: i. gogeb. I, 407; i. javax. saist.<br />

Mmwerl. I, 231; l. qiaC. II. 64, 174.<br />

rom... calmxriv ar Seexedna: i. gogeb. I, 433. aseve: l. qiaC. II, 38; s. SanS.<br />

12 a r n. C i q o b a v a, TurmeobiTi pirvelis warmoebis erTi Tavisebureba axal qarTulSi: literaturuli<br />

Ziebani, III, 1943, gv. 134.<br />

90


moTxr. 278.<br />

ukanaskneli valdebuli iyo... fiCxi... ezidna: i. gedev. 214,13;<br />

darabis WuWrutanidan ezverna: s. SanS. 36.<br />

Rrublebi alisfrad SeeRebna:L s. SanS. 187.<br />

karga xania gadaelaxnaT Zveli Cveuleba: mix. mrevl. moTxr. 6.<br />

gza da biliki... mtvers gadaelesna: iqve, 104.<br />

qali cdilobda imedi daeTesna adamianis gulSi: iqve, 84.<br />

eqimisaTvis migemarTnaT da ara CemTvis: i. maCab. II, 78.<br />

Sarvlis totebi Caekecna CeqmebSi: ilia, II, 195.<br />

rom meoreebs... pirvelebis... magaliTis mixedviT waebaZnoT: i. gogeb. II, 136.<br />

saerTo wesisa da Zveli literaturuli normis mixedviT TiTqos -eb sufiqsi unda<br />

hqonoda pirvelsa da meore TurmeobiTSi qvemoT CamoTvlil zmnebs, magram ufro<br />

xSirad aris amgvaradac:<br />

berua daupatiJnia Rvinosa: i. gogeb. I, 179.<br />

zogjer avtori TviT moTxrobas gautacnia: i. javax. saist. Mmwerl. 130; aseve:<br />

i. gogeb. I, 260; vaJa I, 166,34; ilia, II, 31; mix. mrevl. 85; uiaraRo, mamel. 85.<br />

ar uRalatnia sinidisisaTvis: g. Ciqovani, kreb. 1948, 533,18; aseve: mix. mrevl.<br />

158,7; `lit. da xelovn.~ 1952, # 31, gv. 4.<br />

mSvenieri nawarmoebi Seumatnia Cveni literaturisaTvis: i. gogeb. I, 136.<br />

TiTo winadadebis meti ar gamoumetnia: i. javax. saist. mwerl. I, 204.<br />

Ãeli sxvagan moukidnia: saq. siZv. III, 323 (1797 w.). aseve: i. gogeb. I, 69; 78.<br />

Cems gamdels swyenia da es upasuxnia: akaki, I, 4; aseve: i. gogeb. I, 550; ilia, II,<br />

87; `lit. da xelovn.~ 1952, # 31, gv. 2.<br />

patara mowafes ukarnaxnia: s. SanS. moTxr. 317.<br />

samzareuloSi moukalaTnia: n. lorTq. II, 26; aseve: T. razik. 373, 14; i. gogeb.<br />

moTxr. 57.<br />

orpiroba arasodes mikadrnia: i. gogeb. I, 424.<br />

mec movgonebivar gaWirvebis Jams da ai, gaumarjvnia kidec; l. qiaC. moTxr.<br />

kreb. 373.<br />

weros daepatiJna da qoTanSi moexarSa saWmeli: ilia, II, 410; aseve mix. mrevl. 3.<br />

saxalxo skolisaTvis aekidna kiserze es movaleoba: i. gogeb. I, 101; aseve:<br />

T. razik. 211,12; a. yazb. I, 18; k. lorTq. 380; 385; mix. mrevl. 82.<br />

radgan xmis umetesoba daadgenda, is ueWvelad TviTeul wevrsac unda ekisrna:<br />

akaki, I, 105; aseve: i. gogeb. I, 65, 246.<br />

daeca da veRar adga, frTaSi Zalas eRalatna: g. leon. samg. 79, 4.<br />

ver hpovebda verc verafers Zliers da mtkices, rom exla ekarnaxna misTvis:<br />

barnovi, ferad-feradi 354,25.<br />

cdilobda... alersisaTvis TavdaWerili RimiliT epasuxna: mix. mrevl. 25.<br />

Jins metad gaetacna: a. yazb. I, 120,23; aseve: barnovi f.f. 320,10; b. CxeiZe 558,40;<br />

s. SanS. 58; i. gogeb. moTxr. 73.<br />

rom mowafeebis raodenobas ematna: i. gogeb., I, 266.<br />

rom Tavi ar gamoemetna, mefec datyvevebuli Seiqneboda: i. gogeb. moTxr. 288.<br />

gadaebotna uSvelebels savse rumbzed: ilia II, 229.<br />

cecxlTan... axlo... moekalaTna... katas: l. qiaC. II, 39,55.<br />

mirCies fasanauramde cxeni meqiravna: ilia, II, 23.<br />

zogT mkvdrebis TavSi daebudnaT: i. maCab. I, 53.<br />

gadawyvetili hqondaT an gaemarjvnaT, an brZolis velze daxociliyvnen:<br />

i. gogeb. moTxr. 68.<br />

aRniSnul SemTxvevebSi -n sufiqsi gamodis -eb sufiqsis monacvled pirvelsa da<br />

meore TurmeobiTSi maSin, roca awymoSi zmna -eb niSniania. rac Seexeba -av sufiqsia-<br />

91


nebs (h-xed-av-s), TurmeobiTebSi gamovlenili -n aq analogiiT gaCenilia. sagulisxmoa,<br />

rom dadasturebulia zmnis paraleluri formebi -n da -eb sufiqsiT orive TurmeobiTSi<br />

da maTi Tanabari mniSvnelobiT xmareba:<br />

-eb sufiqsiT:<br />

Cixa-maxoebi TqvenTvis miCuqebia: g. erisTavi, gayra, 157.<br />

mkiTxaoba miCuqebia SenTvis: ilia, II, 214.<br />

aznauroba miCuqebiao: e. ninoSv. I, 6,9.<br />

sicocxle uCuqebia SenTvis: d. maCxaneli, 21,15.<br />

raki gaumindvrebia da gauvaknia, rogorRac is devgmiruli xma Caswyvetia<br />

[Tergs]; ilia, II, 9.<br />

Semcdarxar, ver giangariSebia kargad: l. qiaC. II, 42.<br />

kerZo interesebiT ar mixelmZRvanelebia: iqve, 101.<br />

qulaja eCuqebia: g. wereTeli, moTxr. 448,3, aseve: a. yazb. mamis mkvl. 211,39;<br />

k. lorTqif. 289,3.<br />

SesaZleblad vcani es qali TeatrSi damepatiJebina: W. lomT. II, 63,1.<br />

bevrjer davupatiJebivar: g. wereT. 156,3, aseve vaJa, V, 60,2.<br />

didisa da sazogadosaTvis... ar miRalatebia: akaki, I, 72.<br />

rom despine gaetacebina dilamde: e. ninoSv. II, 162,3.<br />

sayvarelas Svildi moemarjvebina: S. aragvisp. 198.<br />

pasuxi veRar moexerxebinaT: a. yazb. elguja, 122,1. aseve: akaki, IV, 405,19.<br />

-n sufiqsiT 13 :<br />

fSavelebisaTvis uCuqniaT pankisi da alvani: «lit. gazeTi», # 15, 1954, gv. 4.<br />

[`gogoTur da afSinaSi~] vaJas Tavis Tavi ugulisxmnia gogoTuris saxiT:<br />

iqve.<br />

sxva aRaravin undomnia: ilia, II, 325.<br />

`unda mexerxna rame, rom sawyali gogo maxeSi ar gabmuliyo~: ilia, II, 89.<br />

komisia iyo arCeuli, romelsac mindobili hqonda SeemuSavna... wesdeba:<br />

v. gunia, 156.<br />

frTxilobda meduqne _ zedmeti ar eangariSna: s. SanS. 180.<br />

amgvarad, aq ganxilul fuZeebSi cxadia -n da -eb sufiqsebis monacvleoba arsebi-<br />

Ti funqciuri gansxvavebulobis gareSe. ramdenadac meore TurmeobiTi axal qarTul-<br />

Si, Cveulebriv, pirveli TurmeobiTis fuZes emyareba, amdenad uangariSebia da eangariSna<br />

tipi unda miviCnioT erTi da imave aRnagobis zmnis or monacvle formad, Ti-<br />

Toeuli maTgani SeiZleba dasturdebodes orive nakvTSi.<br />

aRweril zmnur fuZeTa umetesobis damaxasiaTebeli isaa, rom awmyo-myofadis fu-<br />

Zes aq -eb sufiqsi awarmoebs. magram amis miuxedavad -n aqac Cndeba. igi gvaqvs xSirad<br />

-i sufiqsian an fuZedrekad da martivTemian zmnebSic:<br />

ese yoveli... mogviyidnia: saq. siZv. II, 117.<br />

erTi CiTmerdini uyidnia: ilia, II, 145.<br />

jogi veRar gauyidnia: mix. mrevl. 99. aseve: uiaraRo, 1954, 85.<br />

`kbiliT xorci miglejnia... Cemi sisxli miwovnia~: ilia, II, 105.<br />

arc naTesavebi dauxocniaT TqvenTvis: s. SanS. 15.<br />

batonis guli cxeli tyviiT gauxvretnia: a. furc. 4.<br />

sosanas Zlier undoda Tan gahyoloda an eSvelna rogorme misTvis: i. gogeb.<br />

moTxr. 312. aseve: mix. mrevl. 218.<br />

kargi iqneboda sasxvisod ar gaexadna Tavi: ilia, II, 285.<br />

13 magaliTebi Seadare agreTve zemoT.<br />

92


aq moeyarnaT Tavi alvanel mwyemsebs: mix. mrevl. 7.<br />

melia didxans ilokavda Tavis iaras... rom sisxlis dena Seewyvitna: i. gogeb.<br />

moTxr. 78.<br />

pirveli rigebi zvrisa ukve Camoekrifna... axalgazrdobas: mix. mrevl. 71.<br />

yvela cdilobda Tavisi grZnobebi am xelismoweraSi Caeqsovna: mix. mrevl. 16.<br />

saqarTvelos dascemodnen da Cxubi aetexnaT: i. gogeb. 223, 289.<br />

roca xeivans gaivlida... winidanac srola aetexnaT: l. qiaC. II, 71.<br />

ar vicodi, rom unda damezRvevna: s. SanS. 282.<br />

`miwevnia uReli~: ilia, II, 40.<br />

sandro... xalxs aivnis moajirTan mieWylitna: mix. mrevl. 139.<br />

moyvanili magaliTebidan Cans, rom zmnis fuZis agebulebas -n sufiqsis gaCenisaTvis<br />

ara aqvs arsebiTi mniSvneloba, Tumca, rogorc qvemoT vnaxavT, misi SenarCunebisaTvis<br />

fuZiseul Tanxmovnebs erTgvari gavlena SeiZleba hqondes.<br />

ratom da rogor gaCnda aq -n sufiqsi?<br />

cnobilia, rom pirveli TurmeobiTi awmyos fuZes iyenebs, meore TurmeobiTi ki<br />

wyvetilis fuZes emyareba. magram es Cveulebrivia axali qarTulis zogi magaliTis<br />

CvenebiT. saqme isaa, rom sxva SemTxvevebSi pirveli TurmeobiTi awmyos fuZesac iyenebs<br />

da wyvetilisasac. `TurmeobiTi pirvelis warmoebis xsenebuli ori tipidan ufro<br />

Zveli is tipi unda iyos, sadac amosavalia aoristis fuZe (meore jgufis droTa<br />

fuZe)~ 14 . amdenad sarwmunoa, rom zemoT aRweril formaTagan ufro Zvelia is fuZe,<br />

romelSic -eb sufiqsi ara Cans. marTalia, -eb sufiqsiani warmoeba Zvel qarTulSi<br />

gvaqvs (miuRebies, mogiRuawebies...), magram igi erTgvari neologizmi Cans, rasac,<br />

sxvaTa Soris, axalSi zogi zmnis usufiqso formebiT Secvlac adasturebs. axali<br />

qarTulis m i u R i a , m i R v a w i a . . . tipis zmnebi saliteraturo enis fuZe-dialeqtebis<br />

Semonatani Cans.<br />

igive SeiZleba iTqvas meore TurmeobiTis Sesaxebac: axal qarTulSi aq awmyosA(resp.<br />

TurmeobiTi pirvelis) fuZec gvaqvs da wyvetilisac. gardamaval zmnaTa meore<br />

TurmeobiTi savsebiT emTxveva e- prefiqsian zmnaTa wyvetils: moqmedebiTi d a a -<br />

w e r a , d a u x o c a ; vnebiTi d a e w e r a , d a e x o c a . es d a e w e r a , d a e x o c a amave<br />

dros gardamaval zmnaTa meore TurmeobiTicaa. es ufro sagrZnobi iyo Zvel qar-<br />

TulSi, radganac vnebiTis e- prefiqsiani warmoeba ufro gavrcelebuli iyo zogierT<br />

fuZeSi, vidre -d sufiqsiani: a R e n i S n a , a R e s rula, daemkÂdra, daemyara... 15<br />

Zvel qarTulSi sistemebr gatarebulia meore TurmeobiTis amgvari warmoeba. amosavali<br />

fuZea ara pirveli TurmeobiTi, aramed namyo wyvetili. aseTi viTareba sporadulad<br />

mecxramete-meoce saukunis zog qarTvel mweralTanac SeiniSneba. msgavsi vi-<br />

Tarebaa qarTuli enis mTis dialeqtebSi, agreTve ingilourSi, fereidnulSi, qiziyurSi.<br />

rameTu igi netarsa dedasa febronias ganezarda da mamisa grigolisda daemowafa:<br />

xanZT. p. ingoroyvas gamoc. 87,25.<br />

siCCoÁTganve RÂnoÁ da Ãorci ara SeÃda pirsa missa, vinaÁTgan qristÀsa ganekuTvna<br />

suli TÂsi: iqve, 14,8.<br />

[grigol] aRzrdil iyo ÃeliTa keTilad msaxurisa dedoflisa... romelsaca<br />

eSvila: iqve, 14,1.<br />

Semdgomad samisa dRisa SevediT navsa, romelsa daezamTra mas Walaksa Sina:<br />

saqme mociq. 28,11.<br />

da erCdes mas, rameTu mravliT JamiTdan grZnebiTa ganekÂrvnes igini: iqve, 8,11.<br />

romelni brZolasa Sina daSures da romelni mcvelad daetevnes, maT egreve<br />

misca daviT nawili; kim. II, 184,20.<br />

14 arn. C i q o b a v a , TurmeobiTi pirvelis warmoebis erTi Tavisebureba qarTulSi: literaturuli<br />

Ziebani, III, 1943, gv. 137.<br />

15 a. SaniZe, qarTuli gramatikis safuZvlebi, I, 1953, $ 368.<br />

93


vaÁ weli daeyo sukaÁs lavrasa ganmgeblobasa da skÂTopoliss aReSÀna mo-<br />

nasteri: kim. II, 216,31.<br />

eseni iyvnes, romelTa SeeCuena Tqumuli krebulisa qalkidonisaÁ: kim. II, 180,6.<br />

da moemzada yoveli saÃmari: kim. II, 209,6.<br />

movides... Zeni da coli misi udabnod, sada-igi daebanaka mTasa mas sinas: ga<br />

moslvaTaÁ, 18,5.<br />

mefe giorgis sofeli eboZa TqvenTvis: saq. siZv. II, 332 (XVII s.).<br />

amis meti ambavi ar vicodi, rom momexsena: saq. siZv. III. 32, 1787 w.<br />

meore oqmi kidev amilaxvar mdivanbegzed ebrZana: dokum. I, 65. (1680 w.).<br />

sigeli vnaxeT, esreT ewera da gaeriga: saq. siZv. I1, (1611 w.).<br />

rus wyali marneulelT moendomaT: saq. siZv. I1, 1706 w.<br />

saydari gaekeTa da gaeaxlebina: T. Jordania, qarTl-kax. sabuT. 33. (1710 w.).<br />

batons Teimurazsac egreT daemtkica: saq. siZv. III, (511, 1710 w.).<br />

taZari Tqueni sulkurTxeulTa ÃelmwifeTa... aRemaRlnes da edidnes: dokum.<br />

I, 415, (1746 w.).<br />

jgufad momigrovda yoveliferi, rac ki dametova Cems... qveyanaSi; ilia, II, 11.<br />

daekvirva Tvali xatebisaTvis da tuCebs acmacunebda: ilia, II, 440.<br />

mraval saeWvo sulierebs SeeZloT SiSianobis dros aq Tavi SeefaraT: ilia,<br />

II, 130.<br />

kerasTan cecxlis Sori-axlo ZaRli iwva... Tavzed banjvliani kudi gadmoe-<br />

fara, cxviri kudis boloSi waeyo da eZina: ilia, II, 321.<br />

`vgdebuliyav CemTvis bakSi, erTi lazaTianad gamomeZina~: ilia, II, 235.<br />

sulels fiqradac ar mouvida, rom TiTon gaegebina yvelaferi: ilia, II, 209.<br />

ver moegona, sad enaxa: ilia, II, 231. aseve: s. SanS. 125; uiaraRo, 114.<br />

avtors... undoda... ganeziara mkiTxvelisaTvis Tavisi sagramatiko mosazrebani:<br />

i. gogeb. I, 159.<br />

rom mis sisxlisTvis mimeniWos mefis Rirseba: i. maCab. I, 38.<br />

rom Cems dReSi ar wameqezos Cemi xelmwife: i. maCab. I, 36.<br />

me valad medo morCileba gamomecxada: i. maCab. II, 16.<br />

gaige, rogor daemcira Tavi lord hastings im dedakacis winaSe: i. maCab. I, 8.<br />

cota rom gameqarva misi wuxili, baasi isev Seqspirze Camovagde: v. gunia, 161.<br />

ganieri... Sarvali windebSi Caetana: k. lorTq. 380.<br />

nanas ar undoda daejera: `lit. gaz.~ 1954, # 13, gv. 3.<br />

amgvarad, konteqstis gareSe g a d m o e f a r a , e k u r T x a , C a e t a n a . . . SeiZleba<br />

vnebiTis namyo wyvetilic iyos da gardamavali zmnis TurmeobiTi meorec. magram epoqaTa<br />

ganmavlobaSi enis gramatikuli wyoba icvleba, igi ufro daxvewili da srulyofili<br />

xdeba, ena Tavidan iSorebs omonimur formebs, scvlis mas unificirebuli<br />

formebiT. unifikaciis Sedegebi gamomJRavnda rogorc vnebiTi gvaris zmnaTa warmoebaSi,<br />

ise TurmeobiTi meoris gamoxatvaSi. Tu Zvel qarTulSi vnebiTis prefiqsiani<br />

warmoebis gverdiT sufiqsiani aqa-iq SeiniSneba (magaliTad: gan-e-mtkic-n-es ferÃni<br />

misni || gan-u-mtkic-n-es ferÃni misni: saqme mociq. 3,7 a, g), axal qarTulSi ukanaskneli<br />

sabolood damkvidrda an mkvidrdeba. Cveulebrivia: upirispirdeba, gaumklavda 16<br />

ganumtkicda da sxva 17 , nacvlad epirispireba, gaemklava, ganemtkica... formebisa, TurmeobiTi<br />

meorisaTvis ki pirveli TurmeobiTis fuZe iqna gamoyenebuli. ase rom, pirvelsa<br />

da meore TurmeobiTs Soris fuZeTa warmoebis mxriv ZiriTadad iseTi mimarTeba<br />

damyarda, rogoric axal qarTulSi awmyosa da namyo uwyvetels Soris: g a a k e -<br />

Tebs _ gaukeTebia, xolo gaakeTa _ g a e k e T a wyvilebis nacvlad saliteraturo<br />

enaSi gvaqvs: gaakeTebs _ gaukeTebia _ gaekeTebina. amitomaa, rom<br />

16 Sdr. gamogvemklaveba: ilia, II, 1941, gv. 171.<br />

17 iv. q a v T a r a Z e , zmnis ZiriTadi kategoriebis istoriisaTvis Zvel qarTulSi, 1954, gv. 311.<br />

94


meore TurmeobiTis zemoT moyvanilma formebma gadmonaSTis saxe miiRo da umetes<br />

SemTxvevaSi -eb-i-n-a daboloebiT Seicvala: d a e k v i r v a →daekvirvebina, daemcira→daemcirebina,<br />

gameqarva→gameqarvebina da a. S.<br />

magram meore TurmeobiTSi -eb aRmoCnda im SemTxvevebSi, roca igi pirvel TurmeobiTSic<br />

moipoveboda. sxva SemTxvevaSi amis adgilze -n sufiqsi SeiniSneba. amitom ise-<br />

Ti STabeWdilebaa, TiTqos meore TurmeobiTis formebi e k u r T x - n - a (i. javaxiSvili,<br />

saist. mwerl. I, 169) da e k u r T x - e b - i n - a erTdroulad, magram sxvadasxvagan<br />

Cndeba: maT gamoyenebaSi Tavdapirvelad dialeqturi sxvadasxvaoba SeimCneva (-eb ufro<br />

dasavluri fenis kuTvnileba Cans). asea Tu ise, am sufiqsebis gamoyenebas Sedegad<br />

mohyva gardauvali zmnis namyo wyvetilisa da gardamavalTa meore TurmeobiTis<br />

formaTa gansxvaveba. sagulisxmoa, rom -n sufiqsis gamoyeneba meore TurmeobiTSi,<br />

gansakuTrebiT iseT zmnebTan, romelTac awmyoSi -eb niSani ara aqvT, garkveviT avlens<br />

dapirispirebas namyo wyvetilsa da TurmeobiTs Soris gardamaval da gardauval<br />

zmnebSi:<br />

namyo wyvetili TurmeobiTi meore<br />

Seelaxa = Seilaxa misi rom... Tavmoyvareoba misi ar Semelaxna:<br />

i. gogeb. I, 311.<br />

`iqneb ar wasula da me damemala~: magidas dayrdnoboda da saxe mklavebSi<br />

a. yazb. 533. Caemalna: s. SanS. 58.<br />

gaZRa cxvari da daeyara: T. razik. aq moeyarnaT Tavi alvanel mwyemsebs:<br />

210, 1. mix. mrevl. 7.<br />

magdeni fiqriT feri sul daekarga: Tundac Toki ar daekargna: s. SanS. 269.<br />

S. aragvispireli, II, 517.<br />

daexarja = daixarja misi imis dro xom mqonda, rom megobrebSi...<br />

dro damexarjna (pres.).<br />

aekida = ahkides mas SesaZlod racxda... skolisaTvis aekidna<br />

kiserzed es movaleoba: i. gogeb. I, 101.<br />

daebada = daibada misi am movlenas unda daebadna is ucnauri<br />

Secdoma: i. gogeb. I. 176.<br />

ebrZola = brZola gaumarTa yvela sawarmos rom... meti energiiT<br />

ebrZolna (pres.).<br />

moelaparaka = molaparakeba awarmoa `me mindoda daTikosTan momelaparakna~.<br />

ilia, II, 99.<br />

eTamaSa = iTamaSa masTan imis dro xom mqonda, rom amxanagebSi<br />

preferansi meTamaSna (pres.)<br />

amgvarivea warmoebiT gaexada da gaexadna, daekiTxa da daekiTxna, moeTxova da moeTxovna,<br />

Caikeca da Caekecna da rigi sxva, rac literaturaSi ixmareba.<br />

rac Seexeba pirvel TurmeobiTs, aq -n sufiqsi meore TurmeobiTSi gaCenis imavdroulad<br />

vlindeba. ase, rom Znelia Tqma _ igi aq meore TurmeobiTis analogiiT<br />

iyos gaCenili 18 . es imiT ufro nakleb sarwmunoa, rom pirveli TurmeobiTi zogjer<br />

sxvagvaradaa nawarmoebi, vidre meore (Sdr. daexarjna da dauxarjavs...). Tu analogiaze<br />

midga saqme, maSin -n orive TurmeobiTSi analogiiT SeiZleba iyos gavrcelebuli.<br />

da am analogiis safuZveli, rogorc es aRniSnulia, iseTi zmnebi iqneboda, romelTa<br />

fuZeSi -n moipoveba (Sov-n-a, pov-n-a, m o T x o v - n - a da misT.). damaxasiaTebelia, rom -n<br />

sufiqsi dinamikuri gardamavali zmnebis TurmeobiTSia, xolo statikuri gardauvali<br />

zmnebis awmyoSi igi ar SeiZleba. amitom gvaqvs, erTi mxriT: u x a r i a , u w e r i a ,<br />

uTesia, uyenia (uremi ezoSi uyenia), da, meore mxriT: uxar-n-i-a, uwer-ni-a,<br />

uTes-n-i-a, [mo]uyen-eb-i-a. marTalia, ukanaskneli formebi uzmniswinod<br />

18 Sdr. a. S a n i Z e , qarTuli gramatikis safuZvlebi, I, 1953, gv. 455, § 493.<br />

95


ar ixmareba (da amiTac gansxvavdeba statikuri awmyosagan), magram -n-s gamovlena mainc<br />

angariSgasawevia:<br />

gauxarnia mis WroRa Tvalsa: s. mgalobl. I, 180,4.<br />

visac siyrmeSi ar gauxarnia: k. gamsaxurdia, didost. 82,21.<br />

cotaodeni sikeTe damiTesnia: i. gogeb. I, 314.<br />

magram ZiriTadi gansxvaveba -n sufiqsiani zmnebisa sxva formebisagan aqac mainc<br />

amosavali fuZis TaviseburebaSi mdgomareobs: -n sufiqsi gvxvdeba iseTi saSuali gvaris<br />

zmnebSi, romelTac gardamaval zmnaTagan aqvT nasesxebi formebi, anda saTaviso<br />

qcevas awarmoeben gansxvavebulad 19 . amitom ZiriTadad paradigmi aseTia: xarobs _ gaixara<br />

_ gauxarnia; axarebs _ gaaxara _ gauxarebia:<br />

vin icis, ramdeni... qvrivi Tu oboli gagixarebiaT simarTliT: l. ardaz. 167,9.<br />

[balaxi] daminergavs gulSi da... cremliT gamixarebia: a. WumbaZe, 190,10.<br />

daamuSavebs _ daamuSava _ daumuSavebia; muSaobs _ imuSava _ umuSavnia:<br />

CemTvis mimuSavnia: saq. siZv. III, 529, (1789 w.).<br />

moZRvars svindisierad umuSavnia: i. gogeb. I, 149.<br />

rac giorgi mTawmindels umuSavnia: i. javaxiSv. I, 148.<br />

axalgazrdobasTan bevri umuSavnia studiis mTavar reJisors: (pres.).<br />

agemebs _ agema _ ugemebia; igemebs _ igema _ ugemnia:<br />

bevrs Tqvengans zamTris susxi amis metad ar ugemnia: T. razik. 377,5.<br />

visac odesme siyvaruli gamoucdia, mas ugemnia TviT sikvdili: k. gamsaxurdia,<br />

didost. 233,22.<br />

asesxebs _ asesxa _ usesxebia; isesxebs _ isesxa _ usesxnia:<br />

rac medicinaSi uebari wamalia, eqimebs xalxisagan usesxnia: i. gogeb. I, 156.<br />

bevrjer gvisesxnia misgan fuli. g. wereTeli, 177,11.<br />

daafiqrebs _ daafiqra _ daufiqrebia; fiqrobs _ ifiqra _ ufiqrnia:<br />

didxans aRar ufiqrnia: ilia, II, 78.<br />

ilikos gaqceva aRar ufiqrnia: i. ekalaZe, rC. 9,18, aseve: T. razik. 231,17;<br />

e. ninoSv. II, 228, 23...<br />

avtors yvelaferi windawinve moufiqrnia: i. javax. saist. mwerl. I, 67.<br />

amgvaradve unda aixsnas usauzmnia (s. SanS. 297), ulaparaknia (n. lorTq. Txz. 162).<br />

uavadmyofnia (f. gogiCaiSvili, i. gogeb. kreb. 280) umoqmednia, unadirnia (g. wereT.<br />

382,30), uqeifniaT (ilia, III, 26), dauZinia da dauZinebia zmnebis xmareba Tanamedrove<br />

mxatvrul literaturasa da presaSi.<br />

marTalia, -n da -eb sufiqsebis gamoyenebaSi aseTi ganawileba igrZnoba, magram es<br />

araa Zveli movlena; maTi monacvleoba maTi odindeli erTobis maCvenebelia. amgvari<br />

monacvleoba erTsa da imave fuZeSi zeviTac aRiniSna: g a u m a r j v e b i a || gaumarjvnia;<br />

daumsaxurebia || daumsaxurnia (i. gogeb. I, 158); daumarTebia ||<br />

d a u m a r T n i a (l. qiaC. II, 26) da sxv. 20 danarCen SemTxvevebSi -n fonetikur mizezTa<br />

gamo ar Cans, Torem -eb sufiqsis monacvled is ivaraudeba: d a s c l i a || dascalebia,<br />

hyolia || h y o l e b i a tipis formebi amis damadasturebelia. Tu fonetikuri<br />

piroba damabrkolebeli araa, -n sufiqsi TiTqmis yovelTvisaa warmodgenili. sayuradReboa,<br />

rom ramdenime vnebiTi gvaris zmnaSi dRes saliteraturo enaSi -n sufiq-<br />

19 amis mixedviT aris gansxvavebuli qarTuli enis ganmartebiT leqsikonSi formebi: gaiWrialebs<br />

_ gauWrialnia; daaZaxebs _ dauZaxebia; dauZaxebs _ dauZaxnia, Tumca -n da -eb sufiqsebis<br />

xmarebaSi normatulobis principi araa daculi: ainavardebs _ aunavardnia, magram: gainavardebs<br />

_ gaunavardnia || gaunavardebia; gautacnia || gautacebia...<br />

20 Sdr. daaZax-eb-ina-s mniSvnelobiT imerxeulSi daaZaxnia (iman emri qna, Telals daaZaxnia:<br />

TP. VII, gv. 61).<br />

96


sis gavrcelebisaken ufroa midrekileba: S e s c i v d a _ S e s c i v n i a (Sdr. Sescivebia),<br />

mohSivda _ mohSivnia (Sdr. mohSivebia), astkivda _ astkivnia (Sdr. astkivebia),<br />

m o u n d a _ m o s d o m n i a (Sdr. mosdomebia), jani g a v a r d a _ jani g a -<br />

v a r d n i a (ilia, II, 160) da a. S.<br />

magram aseTi warmoeba yvelgan ar damkvidrda. vnebiTi gvaris orpirian zmnaTaTvis<br />

TurmeobiT pirvelSi xan -en sufiqsiani fuZea (dasavlur dialeqtebSi upiratesad),<br />

xan masdaris fuZe: daxvda: daxvdomia da daxvdenia; moukvda:<br />

mokvdomia da mokvdenia; darCa: darComia da darCenia; gadaxda: gadaxdomia<br />

da gadaxdenia.<br />

-en sufiqsiani formebi aq im sibrtyeze unda iqnes ganxiluli, razedac d a m a r -<br />

T n i a tipis zmnebSi. es kia, rom -en aqac axalia 21 da ori variantidan ufro Zvelia<br />

is, romelic masdaris saziaro fuZes iyenebs. amgvarad, am ramdenime zmnasTan gamovlenili<br />

-en sufiqsi gvafiqrebinebs, rom -e xmovani unda miuZRodes -n Tanxmovans yvela<br />

zemoT ganxilul zmnaSi. aseTi sufiqsi sxva SemTxvevaSic gvaqvs: Sdr. aRagzebs<br />

da aRvagz-en:<br />

siborgilsa aRagzebs: equsTa dReTaჲ. 102, 23.<br />

agzebdes mRdeli igi SeSasa: levit. 6, 2.<br />

raჲTa Seugznan ali cecxlisaჲ: kim. II, 24,7.<br />

marTalia, astkivda _ astkivnia vnebiTi gvaris zmnaa, magram -n sufiqsi<br />

yvelgan vnebiTis rodia TurmeobiTebSi. es sufiqsi sxva nakvTis formaSic gvaqvs da<br />

aravnebiTSic. sazogadod, vnebiTis niSnad misi miCneva gaWirdeboda. magaliTebis SeswavliT<br />

irkveva, rom igi Cndeba erTsa da imave dros pirvelsa da meore TurmeobiT-<br />

Si. Tu pirvel TurmeobiTSia, meoreSic gadahyveba (Sdr. mosuliyvnen iosebTan da<br />

Sexvewn odnen: saq. siZv. III, 376, 1769 w.). ricxvs mniSvneloba ara aqvs: mxoloobiT-<br />

Siacaa da mravlobiTSic. amgvarad, miyidnia, gamitexnia zmnebSi ver iqneba -n vnebiTisa<br />

iseve, rogorc sxva zmnebSi, romelTa sintaqsuri mniSvneloba garkveviT moqmedebiTia.<br />

isicaa mxedvelobaSi misaRebi, rom -n sufiqsis xmarebas TurmeobiTSi ase Tu<br />

ise sistemuri xasiaTi eZleva XIV_XV saukuneebidan. cnobili kia, rom am droisaTvis<br />

-n, rogorc vnebiTis sufiqsi, mkvdaria. is ar ixmareba aRarc nasaxelar fuZeTa<br />

vnebiTis sawarmoeblad, arc miT ufro sxva zmnebSi.<br />

dasturdeba, rom es -n (← -en) zmnuri fuZis iseTive sawarmoebeli sufiqsia, rogoric<br />

-an, -on, -ev da sxvebi, gamoyenebuli sxvadasxva seriis formebSi 22 . es -n gvqonda<br />

erTi tipis zmnebSi da maTi analogiiT aqac gavrcelda. yuradRebas iqcevs –n (← -en)<br />

sufiqsis xmareba rig SemTxvevaSi iq, sadac sxva magaliTebis mixedviT -eb sufiqsicaa<br />

cnobili (mou-mat-eb-ia || mou-mat-n-ia...). ramdenadac sarwmunoa, rom saxelisa da<br />

zmnis fuZeSi -eb sufiqsi erTi da igive odenobaa geneturad da istoriulad 23 , xolo<br />

saxelis morfologiur kategoriaSi gamoyenebuli -n da -eb sufiqsebi semantikurad<br />

agreTve erTi da igivea 24 . amdenad cxadia, rom -n-s igive funqcia aqvs moumat-n-ia-Si,<br />

rac -eb-s amave moumat-eb-ia-Si. am sufiqsis gaCenasa da damkvidrebas ramdenime Sem-<br />

TxvevaSi SegviZlia kidec vadevnoT Tvali qarTuli enis istoriaSi. cnobilia, rom<br />

Zvel qarTulSi statikuri zmna martivi fuZiT ixmareboda h-mat-s. rodesac axal<br />

formaTa warmoebis SesaZlebloba da saWiroeba warmoiSva, dialeqtebis mixedviT<br />

sxvadasxva sufiqsi iqna gamoyenebuli, erTi mxriT: mou-mat-eb-ia, meore mxriT, mou-<br />

21 Sdr. gadaxdomia || gadaxdenia (s. SanS. 5): xed (Ãed) fuZes erTvis -en.<br />

22 Sdr. daicavs _ daicev, davadg-er...<br />

23 iv. q a v T a r a Z e , zmnis ZiriTadi kategoriebis istoriisaTvis Zvel qarTulSi: 1954, gv. 93.<br />

24 arn. C i q o b a v a , mravlobiTobis sufiqsTa genezisaTvis qarTulSi: iberiul-kavkasiuri<br />

enaTmecniereba, VI, 1954, gv.gv. 72-73.<br />

97


mat-n-ia, maSasadame: vu-mat-eb || vu-mat-en 25 ... swored iseT SemTxvevebSi aqvs adgili sufiqsTa<br />

monacvleobas, rodesac zmnis fuZe odindeli martivi fuZea da Tematur ni-<br />

SanTa darTva, ase vTqvaT, Cven Tvalwin xdeba. literaturaSi dasturdeba d a i k v e -<br />

xebs da daikvexnis 26 imitom, rom SesaZlebelia i-kvex-s, rac amosavalia orive<br />

maTganisaTvis:<br />

_ eg ra aris? me ki ar davdgebodi xolme gaWenebul cxenze Cem patara biWoba-<br />

Si! _ daikvexa luarsabma.<br />

_ nu ikvex.<br />

_ gana kvexnisaTvis vambob? (ilia, II, 196).<br />

verc erTi kavkasiis nawili ver daikvexebda amisTana myudroebas: i. gogeb. I, 407.<br />

bunebrivia, rom ori aseTi sufiqsis gamoyenebas SemdegSi dakavSireboda saTanado<br />

diferenciacia mniSvnelobis mixedviT. -n sufiqsi gamoyenebuli iqna wyvetilis vnebi-<br />

Tisagan moqmedebiTis meore TurmeobiTis gasarCevad 27 , erTi mxriv, aqtivisa da medioaqtivis<br />

formaTa sadiferenciaciod, meore mxriv 28 , Tumca am sufiqsis gareSec TurmeobiTSi<br />

rigi zmnuri fuZe ixmareba axal qarTulSi:<br />

dauviwyia (`mnaTobi~. # 6, 1954, gv. 128), gikisria (akaki, 153).<br />

ukisria (i. maCab. II, 249, 19), gautacia (g. leonoiZe, 442,18).<br />

daukidiaT (i. elefTeriZe, 51,24), dauZaxia (S. aragvisp. I, 126).<br />

misaubria (l. qiaC. 146), dahxocia (k. lorTq. 24,5; mix. mrevl. 99) amoukenkia (s.<br />

SanS. 41)...<br />

menaxa (ilia, II, 11), gagexeTqa, gageyara (ilia, II, 424), aekrifa (mix. mrevl. 137),<br />

gaemarjva (uiaraRo, 24), gadaetexa (mx. mrevl. 126), amoekiTxa (mix. mrevl. 81), mepasuxa<br />

(s. SanS. 315), gaemarTaT (s. SanS. 109), aekida (s. SanS. 17), ekadra (i. gogeb. 73), daezilaT<br />

(ilia, II, 264), daenaxaT (ilia, II, 252), CaeSala, SeelaxaT (i. gogeb. 295), moeyaraT<br />

(ilia, II, 426), Camoefxata (ilia, II. 24), gaeCexaT, gaetexaT (a. yazb. I, 22), eyida (a. yazb.<br />

I, 13), daepatiJaT (s. kld. 169,14), moemarjva (s. SanS. 104), moekalaTaT (baCana, 371,20).<br />

egulisxma (a. SaniZe, gramat. safuZvl. 29.).<br />

Sinaarsobrivi gansxvavebisaTvis -n-s gamoyeneba meoreuli, SedarebiT gviandeli<br />

movlena Cans. Tavdapirveli misi funqcia _ zmnuri fuZis savrcobad gamoyenebaa. pirveli<br />

TurmeobiTi eyrdnoba Zveli permansivis fuZes, romelsac SemdegSi cnobili -av,<br />

-eb afiqsebi jer kidev ar moudioda. amitom T e s - i - s _ u T e s i a tipi ufro Zvelia,<br />

vidre Tesavs _ uTesavs. es ukanasknelia Zvel qarTulSi gamomuSavebuli, wignuri<br />

tradiciiT ganmtkicebuli da literaturul normad damkvidrebuli. danarCen Sem-<br />

TxvevebSi amnairi formebi swored amosaval fuZeSi gansxvavebuli viTarebiT unda<br />

aixsnas. Tu awmyo i x m a r e b s formas gvidasturebs, pirvel TurmeobiTSi mosalodnelia<br />

m o u x m a r e b i a , xolo i x m a r s , c v e T s , k v e T s , t e x s ... tipis fuZeebSi aseve<br />

gauvrcobel fuZes gamoiyenebs TurmeobiTic. oRond analogiiT -n sufiqsiani formebicaa<br />

dadasturebuli 29 .<br />

Tu -n zmnuri fuZis sawarmoebeli sufiqsia, ratom araa aucilebeli misi xmareba<br />

25 zmnis Tematur sufiqsTa monacvleobiT dialeqtTangan yvelaze met yuradRebas iqcevs<br />

mesxur-javaxuri (akeT-eb-s || akeT-en-s... S. Z i Z i g u r i , Ziebani qarTuli dialeqtologiidan,<br />

1954, gv. 142. a. m a r t i r o s o v i , javaxuris mesxurTan mimarTebis sakiTxisaTvis: puSkinis<br />

saxelobis Tbilisis ped. institutis Sromebi, 1950, t. VIII. gv. 295).<br />

26 Sdr. qarTuli enis ganmartebiTi leqsikoni, t. III. 1953 w., sv. 361.<br />

27 a . S a n i Z e , qarTuli gramatikis safuZvlebi, I, 1953, gv. 421-453, $ 492.<br />

28 iqve, gv. 421, Sdr. gv. 488.<br />

29 SedarebiT erTferovnebas am mxriv vpoulobT i a k o b g o g e b a S v i l i s nawerebSi: uxmarnia<br />

(I, 88), SegekveTnaT (I. 138). aetexnaT (moTx. 223).<br />

98


yvela am tipis zmnaSi? -n marTlac, ar gvxvdeba yvelgan. zogjer erTi winadadebac<br />

ki mis xmareba-uxmareblobas gvidasturebs 30 . es imiT unda aixsnebodes, rom -n saliteraturo<br />

enaSi gamoyenebiT jer kidev axalia da farTod gavrcelebuli araa. -n sufiqsis<br />

nakleb gavrcelebaSi garkveul SemTxvevebSi udavod wili uZevs fonetikur<br />

process: l, r, n narnara Tanxmovnebze damTavrebul fuZeebTan igi umetes SemTxveva-<br />

Si ikargeba. usargeblnia (i. javax. 88) da esargebla (i. javax. 73). gamoulaSqria<br />

|| gamoulaSqrnia (iqve, 247), ecxovra || e c x o v r n a (iqve, 185), g a -<br />

daufiqria || m o u f i q r n i a (iqve, 247; 67)... misi gauCinareba TanxmovanTa SejgufebiT<br />

unda aixsnas. amitomaa yovelTvis: g a u S l i a , C a u y r i a , m o u x d i a . . . magram<br />

Cveulebriv: gaeSalna, Caeyarna, moexadna...<br />

kiTxva ismis: ra progresul movlenas warmoadgens am sufiqsis gamoyeneba, aqvs<br />

Tu ara farTod gavrcelebis perspeqtiva, SeiZleba Tu ara damkvidrdes igi sayovel-<br />

Taod dRevandel qarTul saliteraturo enaSi?<br />

qarTuli saliteraturo enis normaTa damdgenma saxelmwifo komisiam am kiTxvas<br />

1936 wels uaryofiTad upasuxa da paralelur formaTagan _ d a u W e r i a || dauWernia,<br />

gautexia || g a u t e x n i a ... marTebulad CaTvala da miiRo pirveli 31 .<br />

marTlac, -n sufiqsi TurmeobiTebis formebSi arc ise Zveli movlenaa saliteraturo<br />

enaSi. marTalia, TiTqmis xuTi saukunis istoria aqvs mis xmarebas qarTlur-kaxur<br />

dialeqtebSi, magram igi upiratesad SeiniSneba iseT fuZeebSi, romlebSic sxva<br />

niSnebi iyo ukve gamoyenebuli (-av, -am, -eb...). sagulisxmoa isic, rom -n sufiqsi Tanabrad<br />

araa gavrcelebuli qarTuli enis dialeqtebSi dRes, zogma dialeqtma igi srulebiT<br />

ar icis (xevsuruli, TuSuri, fSauri, mesxur-javaxuri, raWuli, imeruli, guruli...).<br />

amdenad, dRevandel qarTul metyvelebaSi igi jer kidev araa sakmaod gavrcelebuli.<br />

-n sufiqsi Tavdapirvelad SeimCneva qarTlur-kaxurSi, rogorc zmnuri fuZis sawarmoebeli<br />

niSani. SemdegSi igi gamoyenebul iqna gardamavali da gardauvali zmnebis<br />

sxvadasxva nakvTebis sadiferenciaciodac, magram rig SemTxvevaSi misi gramatikuli<br />

daniSnuleba gauCinarebulia. amiTac aixsneba, rom -n sufiqsiani da usufiqso<br />

formebi an gverdigverd ixmareba (m i y i d i a || miyidnia; ametexa || a m e t e x n a 32 .<br />

`lit. gaz.~ 1954, 27.VIII, gv. 4), an srulebiTac ara gvaqvs igi... m i u c i a _ m i e c a , a u -<br />

R i a _ a e R o , d a u g d i a _ d a e g d o , S e u q i a _ S e e q o , g a u z r d i a _ g a e z a r -<br />

da, dauklia _ daeklo, ganucdia _ ganecada, gauSvia _ gaeSva, Sehxvedria,<br />

dastexia, Cahkecia, damalvia da a. S.<br />

SemTxveviT damsgavsebuli sxvadasxva nakvTis formaTa garCevisaTvis -n-s gamoyenebis<br />

aucilebloba srulebiTac ar igrZnoba, gansxvaveba umisodac gvaqvs konteqstSi<br />

rogorc morfologiurad, ise sintaqsurad. morfologiurad: erTi tipis zmnebis didi<br />

wili uzmniswinoa da uTemisniSno, meore tipisa ki zmniswiniani an TemisniSniani.<br />

Sdr. muSaobs da daamuSavebs: umuSavia 33 da d a u m u S a v - e b - i a ; v a r j i -<br />

Sobs da avarjiSebs: uvarjiSia da uvarjiS-eb-ia...<br />

rac Seexeba meore TurmeobiTs, igi axal saliteraturo qarTulSi -eb sufiqsian<br />

zmnebTan ufro da ufro farTod iyenebs pirveli TurmeobiTis fuZes, Zalian iSvia-<br />

Tad namyo wyvetilisas: awmyo: gaitacebs, datovebs, dabadebs, uRala-<br />

30 araa, Cveulebriv, i l i a s nawerebSi, Tanamedrove mweralTa nawerebis did umetesobaSi,<br />

presis enaSi.<br />

31 saliteraturo qarTulis normebi, I, 1936, gv. 34-39: sadavo sakiTxebi droTa mesame jgufis<br />

warmoebisas (arn. C i q o b a v a s moxsenebis mixedviT).<br />

32 aseTi faqtebi SeiniSneba i. gogebaSvilis (moTxr. gv. 48, Sdr. gv. 51), ilias (II, 264; 259),<br />

akakis (Tavgadas. 428; 447), i. ekalaZis, S. aragvispirelisa da sxvaTa nawerebSi.<br />

33 -n sufiqsian formebs (u m u S a v-n-i a , u m s a x u r-n-i a , u v a r j i S-n-i-a, u g e m-n-i a ...) vxvdebiT<br />

mxolod qarTlur-kaxurSi, romlis gavleniTa da mibaZviTac aixsneba maTi xmarebis SemTxvevebi<br />

mxatvrul literaturasa da presaSi.<br />

99


tebs, ahkidebs... TurmeobiTi pirveli: gautac-eb-ia, dautov-eb-ia, daubad-eb-ia,<br />

uRalat-eb-ia, aukid-eb-ia... TurmeobiTi meore: gaetac-eb-ina,<br />

daetov-eb-ina, daebad-eb-ina, eRalat-eb-ina, aekid-eb-ina... (da<br />

ara g a e t a c a an g a e t a c n a da misT.).<br />

sintaqsuri safuZveli am gansxvavebisa imaSi mdgomareobs, rom mesame seriaSi<br />

sxvagvaria qvemdebare-damatebisa da Semasmenlis urTierToba, meoreSi _ sxvagvari:<br />

meore seriaSi (namyo wyvetilSi), roca Semasmeneli e- prefiqsiani vnebiTia, mas qvemdebarec<br />

iTanxmebs mravlobiT ricxvSi da garkveul SemTxvevaSi iribi damatebac:<br />

d a e R u p a S v i l i sanaTas.<br />

daeRupnen Svilebi sanaTas.<br />

daeRupaT Svili fSavelebs.<br />

meore TurmeobiTSi ki Semasmenels iTanxmebs mxolod realuri subieqti, iribi damateba<br />

ara gvaqvs, pirdapiri damateba Cveulebriv ar iTanxmebs. amas garda, gansxvavebas<br />

sxvadasxva tipis zmnebSi, -n sufiqsis gareSe, zmnasTan Sewyobili pirebic iZleva:<br />

umuSavia, umsaxuria _ mas; daumuSavebia, daumsaxurebia _ mas igi.<br />

amgvarad, formaTa gasarCevad ufro arsebiTi niSnebi da konteqsti gvaqvs. sxva<br />

saSualebis gamoyeneba am daniSnulebiT gamoiwvevda formaTa siWreles enaSi. Tu ki<br />

aseTi saWiroeba mxedvelobaSi araa miRebuli da miTqvams, mimalavs, minaxavs<br />

(awymo, resp. TurmeobiTi pirveli) formebis gverdiT daSvebuli araa saliteraturo<br />

enaSi m i T q v i a , [da]mimalia, m i n a x i a (sakuTriv TurmeobiTisaTvis), cxadia, amgvarive<br />

unda iqnes damokidebuleba -n sufiqsis mimarTac.<br />

uyidia _ uyidnia, gaetexa _ gaetexna, umuSavia _ umuSavnia... iseT<br />

mimarTebaSia erTmaneTTan, rogorSiac g a h y i d v o d a _ g a h y i d v i y o , g a s t e x o d a<br />

_ dastexiyo, damuSaveboda _ damuSavebiyo... Zvelia da ufro gavrcelebuli<br />

pirveli saxeobebi.<br />

amgvarad, -n sufiqsiani formebi srulebiT gaumarTlebelia iseT fuZeebSi, romelTac<br />

awymo-myofadSi awarmoebs -av, -am, -eb sufiqsebi. paralelur formaTagan: d a -<br />

viwyebia || daviwynia || daviwyia; daukidebia || daukidnia || daukidia;<br />

daetovebina || daetova... unda darCes mxolod -eb sufiqsiani, rogorc<br />

ufro Zveli da gavrcelebuli, gramatikulad swori da saliteraturo enis ganviTarebis<br />

perspeqtivisaTvis Sesaferisi. igive SeiZleboda gveTqva u m u S a v - n - i a tipis<br />

zmnaTa (e. w. medioaqtiur varjiSobs, fiqrobs, cxovrobs, nadirobs, sadilobs,<br />

sauzmobs, trialebs, laparakobs, qadagobs, yaraulobs, uZaxis, moqmedebs, ybedobs,<br />

arSiyobs, navardobs...) Sesaxeb, miuxedavad imisa, rom -n sufiqsiani formebi aq, am bolo<br />

dros TiTqos ufro vrceldeba da saliteraturo enaSic lamobs danergvas.<br />

100


mimReobis warmoeba qarTulSi 1<br />

101<br />

ekaterine osiZe<br />

mimReoba zmnis fuZidan nawarmoebi saxelia, nazmnari zedsarTavi saxeli. rogorc<br />

saxels, mas yvela is morfologiuri kategoria aqvs, rac ama Tu im enaSi saxels moepoveba.<br />

amave dros mimReoba Cveulebriv zmnis romelsame (an ramdensame) gramatikul<br />

kategoriasac gamoxatavs. amiT gansxvavdeba igi zmnis fuZidan nawarmoeb arsebiT saxelTagan<br />

_ moqmed pirTa saxelebisagan.<br />

qarTulSi mimReobis warmoebis ganxilvis dros Cven ZiriTad mizans Seadgens mim-<br />

Reobis warmoebis istoriis, misi Camoyalibebisa da ganviTarebis gzebis gaTvaliswineba.<br />

mimReobaTa warmoebis istoriuli viTarebis gasaTvaliswineblad ki unda gairkves,<br />

ramdenad damaxasiaTebelia istoriulad mimReobisaTvis zmnis gramatikuli kategoriebis<br />

gamoxatva.<br />

im enebSi, sadac droisa da gvaris kategoria moepoveba mimReobas, unda gvqonoda<br />

moqmedebiTi gvaris mimReoba samive droisa da vnebiTi gvaris mimReoba awmyo, namyo<br />

da myofadi droisa. magram enaTa did umravlesobaSi aseTi sizuste warmoebisa ar<br />

aris daculi. riT aris es gamowveuli?<br />

es kiTxva qarTulSi mimReobaTa warmoebis ganxilvis drosac dgeba da axsnas<br />

Txoulobs. amgvarad, mimReobaSi droisa da gvaris gamoxatvis sakiTxia gasarkvevi da<br />

amasTan dakavSirebiT ki mimReobis fuZisa da mawarmoebel afiqsTa analizia saWiro.<br />

qarTulSi mimReoba 2 gairCeva drois, gvarisa da aspeqtis mixedviT. gvaqvs sami<br />

drois _ awmyo, namyo da myofadi drois mimReoba. moqmedebiTi da vnebiTi gvaris mim-<br />

Reobebi, sruli da usruli aspeqtis mqone mimReobis formebi.<br />

qarTulSi mimReoba iwarmoeba zmnis fuZidan; e. i. zmnis im nawilidan, romelic<br />

arcerTi gramatikuli kategoriis matarebeli ar aris da romelic saerToa zmnis<br />

yvela piris, drois, qcevisa da a. S. formebisaTvis. zmnis fuZeze garkveuli afiqsebis<br />

darTviT viRebT mimReobas.<br />

mimReobas awarmoebs: a) prefiqs-sufiqsi, b) mxolod prefiqsi, g) oden sufiqsi. aqedan<br />

sufiqsuri warmoeba namyo drois mimReobaSi gvaqvs mxolod; prefiqsul-sufiqsuri<br />

da oden prefiqsuli warmoeba samive drois mimReobaSi SeiZleba Segvxvdes.<br />

prefiqsebad mimReobaTa warmoebaSi gvxvdeba m-, sa-, na || ne. mimReobis mawarmoebel<br />

prefiqsTagan sa- prefiqsiani mimReoba myofadi droisaa, na- || ne- prefiqsiani warmoeba<br />

namyo droisa, m-iani warmoeba awmyo da namyo droisa.<br />

m- prefiqsiani mimReoba aqvs gardamaval zmnebs (m-cem-el, m-tanjv-el, m-Reb-el, m-<br />

Tesv-el...), gardauval ugvaro dinamikursa (m-wyr-al, m-STv-ar, m-kud-ar, m-wyud-ar...) da<br />

statikur zmnebsac (m-frinv-al, m-tir-al, m-dum-ar, m-rokv-el...). gardamaval zmnaTagan<br />

da statikuri zmnebidan m prefiqsiT (xmovniTurT) nawarmoebi mimReoba awmyo droisaa,<br />

gardauval ugvaro dinamikur zmnaTagan nawarmoebi mimReoba ki namyo droisa.<br />

m- prefiqsiT nawarmoebi mimReoba yovelTvis sasubieqtoa, e. i. etoleba Sesabamisi<br />

zmnis subieqts. calke dgas mxolod inversiuli statikuri zmnebi. aq m- TavsarTiani<br />

mimReoba saobieqtoa, udris Sesabamisi zmnis gramatikul obieqts (magram realur subieqts):<br />

mo-Zul-e _ `visac sZuls~, mo-yuar-e _ `visac uyvars~, mokÂrne _ `visac<br />

ukÂrs~ (da viyav raÁ ama saqmisaTÂs? mokÂrne, kimeni I, 297, 20).<br />

sa- prefiqsiani mimReoba iwarmoeba gardamaval zmnaTagan da inversiul statikur<br />

zmnTagan. erTpirian zmnas (statikursa Tu dinamikurs) sa- (agreTve na- || ne-) prefiqsi-<br />

1 Tbilisis saxelmwifo universitetis Sromebi, 67, Tb., 1957.<br />

2 termini `mimReoba” xelovnurad aris nawarmoebi, ar aris zusti da ar gadmoscems im<br />

Sinaarss, rasac am terminiT gamoxatuli gramatikuli kategoria aRniSnavs. upiratesoba am<br />

terminisa imaSi mdgomareobs mxolod, rom igi tradiciiT aris damkvidrebuli specialur<br />

literaturaSi.


ani formebi mimReobisa Cveulebriv ara aqvs. Tumca aqa-iq erTpirian zmnas mimReobis<br />

sa-prefiqsiani formebic moepoveba, magram isini dros ar gamoxataven da aRniSnaven<br />

an moqmedebis adgils (sa-rb-i-el, sa-dg-ur...), an iaraRs, riTac moqmedeba warmoebs.<br />

gardamaval zmnaTagan sa- prefiqsiT nawarmoebi mimReoba myofadi droisaa, xolo<br />

imave prefiqsiT statikur inversiul zmnaTagan nawarmoebi mimReoba dros ar aRniSnavs<br />

(sa-yuar-el, sa-Zul-el, sa-wad-el...).<br />

drois momenti daCrdilulia im formebSic, romlebic gasubstantivdnen. amis gamovea,<br />

rom iaraRisa da moqmedebis adgilis aRmniSvnel mimReobebSi preverbiani variantebi<br />

ar gvxvdeba. preverbis darTvis SemTxvevaSi myofadi drois mimReobas viRebT:<br />

sa-zrd-el da ga-sa-zrd-el, sa-vseb-el da a-sa-vseb-el, sa-Txr-el da ga-sa-Txr-el...<br />

mimReobis mawarmoebel prefiqsad gvxvdeba Tanxmovani xmovnis TanxlebiT da uxmovnodac.<br />

s prefiqsTan mudam a xmovani gvaqvs, n-sTan _ a da e xmovnebi, m- prefiqsi<br />

uxmovnodac aris gamoyenebuli da a, e, o xmovanTa TanxlebiTac. qarTulSi mimReoba-<br />

Ta warmoebis erT-erTi sakiTxia, gairkves ra funqciis mqone arian es xmovnebi da saerTod<br />

aris Tu ara SesaZlebeli mimReobis mawarmoebel prefiqsTa daSla xmovniT<br />

da TanxmovniTs elementebad?<br />

mimReobis mawarmoebel prefiqsTa daSlis SesaZleblobas is garemoeba iZleva,<br />

rom erTsa da imave TanxmovanTan sxvadasxva xmovani gvxvdeba da isic, rom xmovnian<br />

mawarmoebelTa gverdiT gvaqvs prefiqsis uxmovno variantebic.<br />

magram erTia daSlis SesaZlebloba da meore _ TiToeuli elementisaTvis funqciis<br />

daZebna. kiTxva dgas: aqvs Tu ara xmovniT elements garkveuli funqcia?<br />

specialur literaturaSi arsebobs mosazreba, romlis mixedviT mimReobis mawarmoebeli<br />

prefiqsis xmovniT elements kavSiri unda hqondes zmnis fuZis prefiqsul<br />

xmovanTan 3 .<br />

am varauds garkveuli dabrkolebebi xvdeba win:<br />

1. sxvadasxva xmovani mxolod m- prefiqsTana gvaqvs. s-sTan mxolod a xmovani gvxvdeba.<br />

nawilobriv es iTqmis na- prefiqsis Sesaxebac.<br />

2. zmnis fuZes xSirad i xmovani awarmoebs; mimReobis formebSi i prefiqsi ar Cans.<br />

3. da piriqiT, zmnis fuZis mawarmoeblad ara gvaqvs o prefiqsi; mimReobis warmoebaSi<br />

prefiqsTan o xmovani iRebs monawileobas.<br />

4. mimReobis warmoebaSi monawile prefiqsebi (xmovniTurT) gvxvdeba saxelisagan<br />

nawarmoeb saxelebSic. Tu mimReobaSi prefiqsis xmovniTi nawili zmnis fuZis mawarmoebeli<br />

prefiqsia, ra funqcia aqvs imave xmovnebs saxelebSi?<br />

magram CamoTvlil dabrkolebaTa miuxedavad es varaudi bevr SemTxvevaSi mar-<br />

Tldeba.<br />

kerZod, roca a xmovani gvxvdeba m- prefiqsTan erTad, igi zmnaTa absoluturi umravlesobisaTvis<br />

fuZis mawarmoebeli prefiqsia: ma-mko-bel _ amkobs, maqebel _ aqebs,<br />

maSenebel _ aSenebs, mauwyebel _ auwyebs, maginebel _ aginebs...<br />

gamonaklisia mxolod mimReobis sami forma: ma-ZR-ar, ma-Sur-al, ma-val.<br />

mTel rig SemTxvevebSi e xmovanic zmnis fuZis mawarmoebeli prefiqsi Cans: metyuel<br />

_ etyvis, meZiebel _ eZiebs, metyebel || metyebar _ etyebda...<br />

o zmnis fuZis mawarmoebel prefiqsad ar gvaqvs qarTulSi da saerTod o xmovani,<br />

rogorc afiqsi, bevr SemTxvevaSi meoreulia da fonetikur niadagzea miRebuli.<br />

aris Tu ara SesaZlebeli mimReobis mawarmoebeli prefiqsis xmovniTi elementis<br />

o-s axsna fonetikur niadagze.<br />

am mxriv yuradRebas iqcevs im zmnaTa mimReobis formebi, romelTa fuZes i xmovani<br />

awarmoebs; mimReobaSi Sesabamisad prefiqsTan o xmovania warmodgenili: mo-yuar-e<br />

_ m-i-yuar, mo-ZRu-ar _ m-i-ZRÂs, mo-swraf-e _ i-swraf-i-s, mo-cin-ar _ i-cin-i-s, mo-<br />

3 ix. a) G. deeters, das khartvelische Verbum, Leipzig, 1930, gv., 225, § 425, 413, 434.<br />

b) a r n . C i q o b a v a , saxelis fuZis uZvelesi agebuleba qarTvelur enebSi, $ 85, gv., 214.<br />

102


kÂrn-e _ m-i-kÂr-s, mo-cal-e _ i-cl-i-s, mo-urn-e _ i-urv-i-s, mo-qm-ed _ i-qm-s, mo-qadul<br />

_ i-qad-i-s, mo-nan-ul _ i-nan-i-s, mo-Ruaw _ i-Ruw-i-s, mo-Tmin-e _ i-Tmen-s, mo-brZav<br />

(sulT-mobrZavi) _ i-brZv-i-s, mo-Zrav _ i-Zrv-i-s, mo-zard-ul || mo-zard _ i-zrd-eb-a,<br />

mo-rev _ i-rev-a.<br />

vfiqrobT, SemTxveviTi ar unda iyos, rom i- prefiqsiani zmnebi mimReobaSi o xmovans<br />

gamoavlenen. aseTi damTxveva garkveuli kanonzomierebis xasiaTs atarebs.<br />

magram sakmao raodenobiT aris imis magaliTebic, roca zmnas i prefiqsi ar awarmoebs,<br />

magram mimReobaSi o prefiqsi gvaqvs (mo-rC-il _ erCis, mo-rbed _ rb-i-s, mo-kudav<br />

_ kudavs, mo-sav _ vesav...). o xmovnis arseboba aseT SemTxvevaSi analogias miewereba:<br />

enaSi iyo garkveuli yalibi mimReobis warmoebisa da misi gamoyeneba SeeZlo<br />

sxvadasxva prefiqsiT warmoebul zmnas.<br />

mainc aRsaniSnavia, rom is zmnebi, romlebic, ase vTqvaT, umarTebulod gamoavlenen<br />

mimReobaSi o xmovans, ZiriTadad statikuri zmnebia: mo-Zul-e, mo-surn-e || mo-surv-e,<br />

mo-rcxv-i, mo-Tn-e, mo-sav, mo-rC-il, mo-rb-ed, mo-Surn-e...<br />

statikur zmnaTa umravlesobaSi i statikurobis morfologiuri niSani (romelic<br />

istoriulad diuratiuli aspeqtis maCvenebelia) warmodgenilia, magram igi sufiqsad<br />

gvxvdeba yovelTvis.<br />

iqneb mimReobis am formaTa mixedviT vivaraudoT, rom am aspeqtiseuli -i afiqsis<br />

adgili zmnaSi ar iyo imTaviTve fiqsirebuli da igi SeiZleba prefiqsadac mogvvlineboda.<br />

am mxriv sainteresoa zog inversiul statikur zmnaSi i prefiqsis gamovlena I da<br />

II pirSi (III-Si i→u), romelic arc qcevisaa da arc vnebiTi gvarisa: m-i-yuar, gi-yuar,<br />

m-i-kÂr-s, g-i-kÂr-s, m-i-xar-i-s.<br />

ras unda gamoewvia mimReobis formebSi i-s o-d Secvla? labializaciis procesiT<br />

amis axsna gaWirdeboda imis gamo, rom m prefiqsTan a da e xmovnebic gvxvdeba da amgvar<br />

fonetikur process adgili ara aqvs.<br />

safiqrebelia, rom mi-m mogvca mo garkveul dialeqtSi. iqneb am fonetikur process<br />

xeli Seuwyo im garemoebam, rom i-iani forma mimReobisa zmnis pirian formas<br />

daemTxveoda bevr SemTxvevaSi: mi-yuar-e, mi-Zul-e, mi-Tmin-e, mi-wyal-e, mi-surv-e...<br />

qarTuli metad mdidaria mimReobis mawarmoebeli sufiqsebiT, Cveulebriv sufiqsebi<br />

prefiqsTan erTad arian warmodgenili mimReobaSi. mxolod -il da -ul sufiqsebi<br />

prefiqsis gareSec awarmoeben mimReobas. oden sufiqsiani warmoeba mimReobisa namyo<br />

droisaa yovelTvis. mimReobis mawarmoebeli sxva sufiqsebi sxvadasxva droisa da<br />

gvaris mimReobebSi gvxvdeba.<br />

gansakuTrebiT produqtiulia qarTulSi mimReobis mawarmoebeli -el sufiqsi. igi<br />

m-, ma-, me-, mo- prefiqsebTan erTad awarmoebs sasubieqto mimReobas gardamavali da<br />

gardauvali statikuri zmnebidan. imave gardamaval zmnaTagan -el sufiqsiTa da sa-<br />

prefiqsiT nawarmoebi mimReoba ki saobieqtoa, e. i. udris amosavali zmnis pirdapir<br />

obieqts.<br />

namyo drois mimReobaSi na- prefiqsTan erTad -el sufiqsi ar gvxvdeba, Tu mimReobis<br />

formad ar miviCnieT na-T-el _ nawarmoebi saxeli (Sdr. a-T-ev-s, gan-T-en-a, T-end-eb-a,<br />

gan-T-i-ad).<br />

oden -el sufiqsi Cans mimReobis mawarmoeblad mimReobis ganmÃel formaSi. `ganÃmel~<br />

rom mimReobis formaa, amas preverbi cxadyofs. mxolod kiTxva ismis, xom ar<br />

aris am formaSi m- prefiqsi dakarguli fonetikur niadagze n-s mezoblobaSi? aseTi<br />

SesaZlebloba gamoricxuli ar aris. magram, meore mxriv, iqneb prefiqsis uqonloba<br />

Sinagan kavSirSi iyo preverbis darTvasTan (Seadare analogiuri viTareba Wanur mim-<br />

ReobaSi).<br />

Ãmebis `zmnisagan (romlis mimReobac ars `ganÃmel~) ganmÃmar mimReobis forma iyo<br />

mosalodneli, romelic gvxvdeba kidec. magram gvaqvs `Ãmel~ zedsarTavi saxelic.<br />

`ganÃmar~ mimReoba da `Ãmel~ zedsarTavi saxeli SinaarsiT savsebiT faraven erTmaneTs<br />

(Sdr. am mxriv `didi~ da `gadidebuli~). amitom, SesaZlebelia, `ganÃmel~ forma-<br />

103


Si gan preverbiani zedsarTavi saxeli gvqondes: `Ãmel~ gaiazres rogorc mimReoba da<br />

preverbis darTvac aRar iyo SeuZlebeli.<br />

-el sufiqss mimReobaTa warmoebaSi xSirad -ar enacvleba. gvaqvs am afiqsTa paralelurad<br />

xmarebis SemTxvevebi: m-xedv-el || m-xedv-ar, m-zraxv-el || m-zraxv-al←m-zraxv-ar,<br />

sayud-el || sa-yud-ar...<br />

-ar sufiqsi gvxvdeba gardamaval zmnaTagan nawarmoeb awmyo drois mimReobebSi msufiqsTan<br />

erTad, myofadi drois mimReobaSi sa-prefiqsTan erTad da namyo drois<br />

mimReobaSi na- prefiqsTan erTad. namyo droisaa agreTve dinamikur ugvaro zmnaTagan<br />

m- prefiqsiTa da -ar sufiqsiT nawarmoebi mimReobebic.<br />

-ar sufiqsi Sedis rTuli sufiqsis -ar-e-s SemadgenlobaSic, romelic mxolod m-<br />

prefiqsTan erTad gvxvdeba da awarmoebs mimReobas gardauvali statikuri zmnebidan:<br />

m-wux-ar-e, m-RÂZ-ar-e, m-dum-ar-e, m-brwyinv-al-e ← m-brwyinv-are...<br />

-are-sufiqsi rTulia (ar+e), radgan:<br />

1. qarTulisaTvis ar aris damaxasiaTebeli ormarcvliani mawarmoebeli afiqsi. yvela<br />

rTuli afiqsi iSleba: ier←iv-er, eul←ev-ul, iad←iv-ad... da<br />

2. mimReobis warmoebaSi gvxvdeba -ar sufiqsica da -e-c cal-calke.<br />

-ar sufiqsi unda aRvadginoT sufiqsad mimReobis im formebSi, sadac mimReobis<br />

mawarmoeblad oden r Tanxmovani gvaqvs: m-kueT-r, m-Zov-r, m-wux-r... oden Tanxmovniani<br />

warmoebis gverdiT moipoveba paraleluri -ar sufiqsiani variantebic: m-Zov-ar, m-wuxar-e...<br />

uxmovno, r Tanxmovniani warmoeba mimReobisa im kilosi da drois kuTvnilebad<br />

unda CaiTvalos, sadac da roca intensiuri dinamikuri maxvili moqmedebda.<br />

-e sufiqsi mimReobaSi gvxvdeba m-, me-, mo- prefiqsebTan erTad awmyos mimReobaSi.<br />

myofadi drois mimReobaSi -e sufiqsi mimReobis mxolod or formaSi Cans aSkarad:<br />

sa-qm-e da sa-vs-e.<br />

magram -e gvaqvs mimReobis mawarmoebel sufiqsad sxva SemTxvevebSic: sa-Tn-o←sa-<br />

Tn-v-e (←sa-Tn-ev-e, sa-S-o←sa-Sv-e←sa-Sev-e, sa-s-o←sa-sv-e←sa-sav-e, sa-c-o←sa-cv-e←<br />

sa-cav-e... o mimReobis am formebSi pirveladi ar aris da zmnis fuZiseuli -v-isa da<br />

mimReobis mawarmoebeli -e sufiqsis Serwymis gziT aris miRebuli. im SemTxvevebSi,<br />

roca aRniSnuli fonetikuri safuZveli ar Cans (sa-wyin-o, sa-Cin-o, sa-swav-l-o...) o-s<br />

arseboba analogiiT unda aixsnas.<br />

-ur, -ed, -al sufiqsiT nawarmoebi mimReobis formebi SedarebiT iSviaTad gvxvdeba.<br />

-ed sufiqsi mimReobis mxolod or formaSi dasturdeba: mo-qm-ed, mo-rb-ed.<br />

-al sufiqsis gamoyenebis arec Zalze SezRudulia ukve Zvel qarTulSi: mo-mk-al,<br />

sa-mk-al, da-m-lb-al, dam-lp-al 4 . -al sufiqss gamoyofs mimReobis mawarmoeblad iv.<br />

javaxiSvili m-Zev-al formaSic (amosavalia Z-ev-s zmna) 5 .<br />

mimReobis mawarmoebeli sufiqsi Cans namyos mimReobis zog formaSi -ev sufiqsic:<br />

na-qmn-ev (Sdr. na-qm-ar), na-Ruar-ev 6 .<br />

iSviaTad gvxvdeba mimReobis mawarmoeblad -an sufiqsic m-prefiqsTan erTad: m-<br />

4 mimReobis `damlbal” da `damlpal” formebSi SesaZlebelia al←ar. mimReobis es formebi<br />

dinamikuri ugvaro zmnebisaa, romelnic mxolod m-prefiqsiTa `da ar sufiqsiT awarmoeben<br />

mimReobas. amasTan erTad sagulisxmo isic aris, rom amosavali zmnebis fuZeSi orsave Sem-<br />

TxvevaSi l Tanxmovani gvaqvs. amitom asimilaciis procesic gasaTvaliswinebelia.<br />

5 i v . j a v a x i S v i l i , qarTuli da kavkasiuri enebis Tavdapirveli buneba da naTesaoba, gv.<br />

231-232.<br />

6 sainteresoa, rom svanurSi, romelic mimReobis mawarmoebeli sufiqsebiT metad Raribia, naprefiqsiT<br />

nawarmoebi mimReoba -s gamoavlens: na-tix- _ `nabrunebi”, na-kid- _ `anaRebi”: es<br />

qarTulis -ev sufiqss unda ukavSirdebodes, romelic swored na||ne prefiqsebTan gamovlindeba<br />

qarTulSic.<br />

104


tyuv-an, m-tkiv-an, m-siv-an, m-civ-an... specialur literaturaSi mimReobis am formebSi<br />

gamovlinebuli -an mimReobis mawarmoebel sufiqsad aris miCneuli 7 .<br />

magram -an sufiqsi gamovlindeba garkveuli tipis zmnaTa mimReobebSi. es is zmnebia,<br />

romlebsac awmyoSi mesame subieqturi piris niSnad a aqvT: kiv-a, yiv-a, Civ-a, civ-a,<br />

tkiv-a, Cxav-a...<br />

an elementis gamovlena mxolod am tipis zmnaTa mimReobebSi eWvs badebs, xom ar<br />

aris an zmnis fuZis kuTvnileba da ara mimReobis mawarmoebeli sufiqsi?<br />

ar unda iyos gamoricxuli, rom am tipis zmnebSi a←an (n-s dakargva auslautSi<br />

ar aris ucxo fonetikuri movlena qarTveluri enebisaTvis). -an iqneb mesame subieqturi<br />

piris uZvelesi niSani iyos, romelic mTliani saxiT mimReobis am formebSia<br />

Semonaxuli.<br />

-il da -ul sufiqsebi mimReobas prefiqsis gareSec awarmoeben, drois mixedviT -il<br />

da -ul sufiqsiani mimReoba namyo droisaa da amosavali moqmedebiTi gvaris zmnis<br />

pirdapir obieqts udris. -ul sufiqsi Cveulebriv bagismieri bgeriT daboloebul<br />

zmnaTa mimReobaSi gvaqvs; amitom, SesaZlebelia, igi -il sufiqsisagan momdinareobdes<br />

i-s labilizaciis Sedegad 8 . magram garkveul SemTxvevebSi -ul damoukidebeli<br />

morfologiuri odenoba Cans: qmn-ul, Sj-ul, gavT-ul, msaj-ul, mo-saj-ul, mo-qadul,<br />

mo-nan-ul, mo-ciq-ul... am magaliTebSi labializaciis procesisaTvis safuZveli<br />

ar Cans.<br />

rogorc aRvniSneT, mimReobis mawarmoebeli yvela sufiqsi garda -il da -ul sufiqsebisa<br />

mxolod prefiqsTan erTad awarmoebs mimReobas. aRsaniSnavia, rom oden sufiqsiT<br />

nawarmoebi mimReoba Cveulebriv preverbiania (upreverbo formebi subsantivebs<br />

warmoadgenen: Txrili, krebuli, werili...). preverbis darTva da prefiqsis uqonloba<br />

TiTqos Sinagan kavSirSia erTmaneTTan. vfiqrobT, ar unda iyos SeuZlebeli<br />

prefiqsis uqonloba oden sufiqsian warmoebaSi preverbis arsebobiT avxsnaT (analogiuri<br />

viTarebaa megrul-WanurSic).<br />

mimReobis mawarmoebeli sufiqsebi uaryofiTi formebis warmoebaSic iReben monawileobas.<br />

mimReobis mawarmoebeli prefiqsebi uaryofiT formebSi ar gvxvdeba. gvaqvs<br />

mxolod u- prefiqsi, romelsac uaryofiToba ukavSirdeba swored. mimReobis uaryofiTi<br />

formebi namyo drois saobieqto mimReobebs aqvT. sasubieqto mimReobas sapirispiro<br />

uaryofiTi formebi ara aqvs da saTanado Sinaarsi gadmoicema sasubieqto mim-<br />

Reobis dadebiT formaze u-prefiqsis darTviT: u-mgbar (xolo ukueTu, u m g b a r iyvis,<br />

i. da efT. 70, 12), u-m c x o r b e l (Seumkobel iyos sofeli da u m c x o r e b e l<br />

cxorebaÁ _ ekl. 163,27), u-m c v a l e b e l (da Secvala... uZravi Semcvaleblad da moZravi<br />

u m c v a l e b l a d . Stb. mr. gv. 10)... axal qarTulSi sasubieqto mimReobis uaryofiTi<br />

formebi aRweriTad iwarmoeba `ara~ nawilakis darTviT mimReobis dadebiT formaze:<br />

argamkeTebeli, armcodne... Tumca amgvari warmoeba Zvel qarTulSivea dadasturebuli<br />

nuwarsawymedeli, arameCuqvari...<br />

magram gvaqvs udavo magaliTebic imisa, roca uaryofiTi mimReoba SinaarsiT (da<br />

ara mxolod warmoebiT) upirispirdeba sasubieqto mimReobas: u-tyu da me-tyu-el, urC<br />

da mo-rC-il, u-Ruaw da mo-Ruaw, u-kudav da mo-kudav, u-sm da m-smen-el, u-qm da mqmn-el;<br />

axal qarTulSi: uqnara kaci, uTqmeli kaci (sapirispiro formebia: mqmnel,<br />

mTqmel).<br />

cnobilia, rom qarTuls mimReobis formaTa mravalferovneba axasiaTebs, rac<br />

warmoebis saSualebaTa mravalferovnebiT aris gamowveuli da rasac ZiriTadad mim-<br />

Reobis mawarmoebeli sufiqsebi da prefiqsis xmovniTi nawili qmnis.<br />

amitom qarTulSi mimReobaTa warmoebis ganxilvis dros upirvelesad yovlisa<br />

unda gairkves mizezebi mimReobis warmoebis mravalferovnebisa.<br />

7 a r n . C i q o b a v a , saxelis fuZis uZvelesi agebuleba qarTvelur enebSi, gv. 95, $ 39.<br />

8 a) G. deeters, das khartvelische Verbum, gv. 225, $ 424.<br />

b) a . S a n i Z e , qarTuli gramatikis safuZvlebi, gv. 593, $ 59.<br />

105


damaxasiaTebelia am mxriv ak. SaniZis SeniSvna am sakiTxze: `arsad ar aris areuli<br />

erTmaneTSi sxvadasxva epoqisa da sxvadasxva kilos qoneba, rogorc mimReobis<br />

formebSi~ 9 .<br />

amgvarad, warmoebis saSualebaTa mravalferovnebis axsna sxvadasxva mizeziT SeiZleba:<br />

I. SesaZlebelia qarTulSi erTi da imave Sinaarsis mqone mimReobis sxvadasxva<br />

formaTa arseboba imaze miuTiTebdes, rom saqme gvaqvs sxvadasxva dialeqtur monacemTan.<br />

Zvel qarTulSi mimReobis sxvadasxva formaTa arseboba ukve imis maCvenebelia,<br />

rom Zvel qarTulSive (samwerlo enaSi) iyo SeduRebuli sxvadasxva dialeqtis monacemebi.<br />

amitom erT-erTi ZiriTadi sakiTxi mimReobaTa warmoebisa qarTulSi aris gamijvna<br />

sxvadasxva dialeqturi monacemisa, mimReobis warmoebis tipebis ganawileba<br />

dialeqtTa mixedviT.<br />

mimReobaTa warmoebis mxriv qarTulis dialeqtebSi cotad Tu bevrad msgavsi vi-<br />

Tarebaa. arsebiTi xasiaTis sxvaoba maT Soris ar SeiniSneba. calke dgas mxolod ingilouri,<br />

romelic mimReobaTa warmoebaSi rig Taviseburebebs gamoavlens:<br />

1. na- prefiqsiani mimReoba namyo drois saobieqto mimReobis garda awmyo drois<br />

sasubieqto mimReobis gamosaxatavad ixmareba; e. i. gvaqvs iq, sadac m- prefiqsiani mim-<br />

Reobaa mosalodneli: danagdev _ damgdebi, naqnar _ myofi, nacodn _ mcodne...<br />

2. uaryofiTi mimReobis formebSi uaryofiTobis u- prefiqsi preverbis winac gamoCndeba:<br />

u-mo-u-fiqrvel, u-go-u-yidel...<br />

3. myofadi drois mimReobebSi, mimReobis mawarmoebeli sa- prefiqsis TanxmovniTi<br />

nawili preverbis darTvis SemTxvevaSi ikargeba: ma-a-Wr-el, da-a-mbel, ma-a-klol...<br />

4. myofadi drois gamosaxatavad ingilours sakuTari nakvTi ar moepoveba. saTanado<br />

Sinaarss aq gadmoscems myofadi drois sa- prefiqsiani forma mimReobisa, romelsac<br />

subieqturi piris aRsaniSnavad erTvis meSveli zmna: wa-a-yon-e var _ waviyvan,<br />

saqnevar _ vizam...<br />

sainteresoa, rom udur enaSic myofadis warmoebis igive principi gvaqvs, rac ingilourSi.<br />

mimReobaTa warmoebis ganxilvam qarTul dialeqtebSi gviCvena, rom qarTuli enis<br />

dialeqtTa Tanamedrove mdgomareoba ar iZleva imis saSualebas, rom mimReobis warmoebis<br />

tipebi dialeqtTa mixedviT ganawildes.<br />

dialeqturi formebis gamoyofis SeuZlebloba, safiqrebelia, dialeqtebze saliteraturo<br />

enis gavleniT iyos gamowveuli. es gavlena, SesaZlebelia, Zveli qarTuli<br />

saliteraturo enis epoqaSive dawyebuliyo saqarTvelos erTiani saxelmwifos Camoyalibebis<br />

Semdgom.<br />

magram erTi garemoebac aris gasaTvaliswinebeli: mimReobis warmoebaSi monawile<br />

yvela sufiqsi upirveles yovlisa martiv arsebiTsa da zedsarTav saxelebSi dasturdeba.<br />

am afiqsTa funqciaa moaxdinos gaudiferencirebeli fuZis (Ziris) rogorc<br />

saxelis fuZis konkretizacia. sufiqsTa (saxelis fuZis determinantTa) amgvari interptretaciT<br />

ixsneba imave sufiqsTa arseboba mimReobaSic. mimReobaSi es sufiqsebia,<br />

zmnur fuZes rom saxelad aqcevs 10 .<br />

saxelis fuZis yvela determinanti, romelic mimReobis mawarmoebel sufiqsebad<br />

gvevlineba, imav dros, qarTulis yvela dialeqtSi gvxvdeba. amitom dialeqts SeeZlo<br />

yvela determinanti gamoeyenebina mimReobis sawarmoeblad.<br />

arc es momentia gamosaricxavi, roca mimReobaTa warmoebaSi dialeqturi tipebis<br />

gamoyofis SeuZleblobaze vlaparakobT.<br />

II. mimReobis formaTa mravalferovneba SeiZleba imiTac iyos gamowveuli, rom saq-<br />

9 a . S a n i Z e , qarTuli gramatikis safuZvlebi, gv. 588, $ 584.<br />

10 a r n . C i q o b a v a , saxelis fuZis uZvelesi agebuleba qarTvelur enebSi, Tbilisi, 1942.<br />

106


me gvqondes qarTuli enis ganviTarebis sxvadasxva periodisaTvis damaxasiaTebel<br />

warmoebasTan.<br />

Zvelsa da axal qarTuls (vgulisxmobT XII_XIX s.s. qarTuls) Soris mimReobaTa<br />

warmoebis mxriv arsebiTi xasiaTis sxvaoba ar dasturdeba. mimReobis warmoebis Camoyalibebis<br />

procesi Zvel qarTulSivea damTavrebuli da imitom.<br />

Zvel qarTulSi dadasturebuli mimReobis warmoebis yvela tipi axal qarTulSic<br />

gvxvdeba; magram zogierTi warmoebis moqmedebis are SezRudulia. es warmoebis is<br />

tipebia, romlebic Zvel qarTulSive ar iyo produqtiuli.<br />

Zvelsa da axal qarTuls Soris mimReobaTa warmoebaSi sxvaoba ZiriTadad imaSi<br />

SeiniSneba, rom axali qarTuli upiratesobas aZlevs mimReobaTa oden prefiqsian<br />

warmoebas; maSin, roca Zveli qarTulisaTvis prefiqsul-sufiqsuri warmoeba iyo damaxasaiTebeli.<br />

specialur literaturaSi oden prefiqsuli warmoebis gabatoneba axal qarTulSi<br />

sufiqsTa funqciis daCrdilviT aris axsnili 11 . mimReobis mawarmoebel sufiqsTa<br />

funqcia rom savsebiT daCrdilulia, es upirveles yovlisa iqidan Cans, rom misi<br />

uqonloba mimReobaSi mniSvnelobis cvlilebas ar iwvevs.<br />

sufiqsi mimReobis sawarmoeblad enis ganviTarebis garkveul safexurze, kerZod,<br />

enaSi gramatikuli klas-kategoriis moqmedebis periodSi, aucilebeli iyo. sufiqsis<br />

saSualebiT zmnis klasovani forma nazmnar saxelad formdeboda.<br />

pirovan uRvlilebaze gadasvlis Semdeg ki mimReoba, romelic Zveli mawarmoeblebiT<br />

(e. i. klasis niSnebiT) darCa gaformebuli, zmnis piriani formisagan gansxvavebuli<br />

iyo. amis gamo sufiqsis funqciac daiCrdila.<br />

magram gramatikuli klas-kategoriis arsebobis kvali ukve Zvel qarTulSive ar<br />

igrZnoboda. aseT SemTxvevaSi riT avxsnaT is garemoeba, rom usufiqso warmoebam<br />

Zvel qarTulSive ar moikida fexi?<br />

Zvel qarTulSi mimReobis sawarmoeblad prefiqsTan erTad sufiqsis gamoyeneba<br />

tradicias unda mieweros. sufiqsis darTvis saWiroeba im drois gadmonaSTia Zvel<br />

qarTulSi, roca misi darTva zmnis fuZisagan saxelis gasaformeblad iyo aucilebeli.<br />

mimReobaTa warmoebis mravalferovnebis mizezebis rkvevisas gaTvaliswinebuli unda<br />

iyos mesame momentic: SesaZlebelia, mimReobis formaTa mravalferovneba imiTac<br />

iyos gamowveuli, rom sxvadasxva tipis zmnebi (gardamavali Tu gardauvali, statikuri<br />

da dinamikuri, moqmedebiTi Tu vnebiTi gvarisa) mimReobis sawarmoeblad sxvadasxva<br />

mawarmoebels iyenebdes.<br />

es kiTxva gadaWrili iqneba mimReobis warmoebasTan dakavSirebuli ori ZiriTadi<br />

sakiTxis ganxilvis Semdeg: riT da risgan iwarmoeba qarTulSi mimReoba; e. i. roca<br />

gaanalizebuli iqneba mimReobis sawarmoeblad gamoyenebuli zmnis fuZe da mimReobis<br />

mawarmoebeli afiqsebi.<br />

moqmedebiTi gvaris zmnas qarTulSi samive drois mimReoba aqvs: awmyo, namyo da<br />

myofadi droisa. awmyo drois mimReoba sasubieqtoa, e. i. udris Sesabamisi zmnis<br />

subieqts, xolo myofadi da namyo drois mimReobebi amosavali moqmedebiTi gvaris<br />

zmnis pirdapir obieqts gamoxatavs.<br />

moqmedebiTi gvaris zmnas ara aqvs sasubieqto mimReoba namyo da myofadi droisa<br />

da saobieqto mimReoba awmyo droisa. enaSi xSirad am formebis gamoxatvaa saWiro da<br />

sainteresoa, ra saSualebas mimarTavs amisaTvis ena?<br />

axal qarTulSi namyo da myofadi drois mimReobis Sinaarss gadmoscems awmyo<br />

drois mimReobis preverbiani forma: mkiTxveli _ `vinc kiTxulobs~, wamkiTxveli _<br />

`vinc waikiTxavs~ an `vinc waikiTxa...~ magram preverbi ver qmnis sxvaobas myofadi da<br />

namyo drois mimReobebs Soris.<br />

magram namyo drois sasubieqto mimReobis gamosaxatavad ena sxva saSualebasac mi-<br />

11 iqve, gv. 126, $ 47.<br />

107


marTavs: namyo drois saobieqto mimReobis win daismis amosavali zmnis pirdapiri<br />

obieqti da es rTuli fuZe mTlianad moqmedebiTi gvaris zmnis subieqts gamoxatavs:<br />

xmalamowvdili, pirdaRebuli, cxviraweuli... es warmoeba Zvel qarTulSivea farTod<br />

gavrcelebuli: naTelRebuli, Tmagardatevebuli, bunebaSecvalebuli, pirdayofili...<br />

principi am warmoebisa damaxasiaTebelia iberiul-kavkasiuri enebisaTvis. amitomac<br />

warmoebis es tipi ar SeiZleba Zveli ar iyos 12 .<br />

am warmoebaSi gadamwyveti mniSvneloba aqvs pirdapiri obieqtis adgils. Tu is<br />

win uZRvis mimReobis formas, mTlianad mimReoba sasubieqtoa: xmalamowvdili _<br />

`vinc xmali amoiwvada~. kompozitSi monawile forma mimReobisa calke aRebuli ki saobieqtoa<br />

_ amowvdili xmali.<br />

arsebiTad aseTsave warmoebasTan gvaqvs saqme `nacarqeqias~ tipis mimReobebSic.<br />

saxeladi nawili kompozitisa aqac Sesabamisi zmnis pirdapir obieqts warmoadgens.<br />

mimReobis es tipi axal qarTulSia (zepirmetyvelebaSi, zRaprebSi) gavrcelebuli: nacarqeqia,<br />

kaciWamia, doylapia, xatiparia, Citirekia, nemsiylapia, gudabertyia...<br />

am tipis mimReobebSi zmnuri nawili brZanebiTis formiT aris warmodgenili: nacarqeqia←nacarqeqe-a,<br />

_ nemsi-ylapia←nemsiylape-a. e daviwroebulia a sufiqsis dar-<br />

Tvis gamo. megrulSi i. yifSiZes dadasturebuli aqvs kompozit mimReobaTa iseTi<br />

warmoeba, roca saxeladi nawili Sesabamisi zmnis pirdapir obieqts warmoadgens, xolo<br />

meore nawili zmnis brZanebiTi kilos formas meore pirisa: uSquri-korobi _<br />

`vaSlis Semkrebi` [vaSli-krife], Caka-zidi _ `kalaTis mzidavi~ [kalaTi-zide] 13 ...<br />

rom `nacarqeqias~ tipis mimReobaSi sufiqsiseuli i←e da TviT mimReoba zmnis<br />

brZanebiTi kilos formaa, amas isic mowmobs, rom am tipis warmoebaSi mxolod is<br />

zmnebi monawileoben, romlebic brZanebiTSi e-s gamoavlenen: ylape, bertye, Wame, reke...<br />

(da ara gvaqvs kaci-klia, SeSi-Wria, da a. S. formebi). radgan zmnuri nawili kompozitis<br />

am formebSi zmnis piriani formaa, saxeladi nawilis i sufiqsi ar SeiZleba<br />

naTesaobiTi brunvis niSniseuli iyos.<br />

-a sufiqsi am warmoebaSi masubstantivebeli elementi Cans.<br />

mimReoba iwarmoeba agreTve ugvaro dinamikuri zmnebidan (e. w. uniSno vnebiTi gvaris<br />

zmnebidan). am tipis zmnebs mxolod namyo drois mimReoba aqvs: gamTbari, gamSrali, gamxmari,<br />

mkvdari, maSvrali... awmyo da myofadi drois mimReobis formebi dinamikur ugvaro<br />

zmnebs ara aqvs. roca es Sinaarsia gamosaxatavi, ena sawarmoeblad iyenebs ara zmnis<br />

fuZes, aramed masdarisas da saTanado afiqsTa darTviT awarmoebs awmyos (m- prefiqsiT)<br />

da myofadis (sa- prefiqsiT) mimReobebs: m-Zrom-el _ `vinc Zvreba~, m-Srom-el _<br />

`vinc Sureba~, sa-cxrom-el _ `rac dacxreba~, sa-STom-el _ `rac daSTeba~ 14 ...<br />

mimReobis formebi statikur zmnebsac aqvT (aq Sedis e. w. saSualo gvaris zmnebic).<br />

erTpirian statikur zmnebs mxolod sasubieqto mimReobis formebi aqvT m- prefiqsiT<br />

nawarmoebi. inversiul statikur zmnebs ki mimReobis or-ori forma aqvT: moyuar-e<br />

da sa-yuar-el, mo-Zul-e da sa-Zul-el, mo-kÂrvn-e da sa-kÂrv-el, mo-Tn-e da sa-<br />

Tn-o... m- da sa- prefiqsiani formebi drois mixedviT ar arian dapirispirebuli.<br />

amgvarad, qarTulSi mimReoba iwarmoeba moqmedebiTi gvaris zmnebidan, ugvaro dinamikuri<br />

zmnebidan da ugvaro statikuri zmnebidan. amasTan TiToeul maTgans ar axasiaTebs<br />

mimReobis warmoebis mxolod erTi garkveuli tipi. m_ar warmoeba mimReobisa,<br />

magaliTad, damaxasiaTebelia ara marto dinamikuri ugvaro zmnebisaTvis, aramed<br />

amave prefiqs-sufiqsiT awarmoebs mimReobas moqmedebiTi gvaris zmnebica da statikuri<br />

zmnebic.<br />

12 a r n . C i q o b a v a , qarTuli enis zogadi daxasiaTeba, qarTuli enis ganmartebiTi leqsikoni,<br />

t. I, gv. 77, $ 45, SeniSvna.<br />

13 И. Кипшидзе, Грамматика мингрелъского (иверского) языка c х рестоматиею и словарем, СПБ, 1913, gv. 131,<br />

§ 129.<br />

14 amosavali fuZe masdariseulad miviCnieT imis gamo, rom -om, -ol sufiqsebi mxolod masdarSi<br />

gvxvdeba.<br />

108


drois gamoxatvis sakiTxi mimReobaTa warmoebaSi<br />

dro zmnis gramatikuli kategoriaa, magram mimReobac, rogorc nazmnari zedsar-<br />

Tavi saxeli, drois mixedviT aris gansazRvruli. qarTulSi sami drois mimReoba<br />

gvaqvs: awmyo, namyo da myofadi droisa. drois gamoxatvis momentiTaa, rom mimReoba<br />

saxelisagan nawarmoeb saxels upirispirdeba.<br />

im enebSi, sadac mimReoba drois mixedviT aris gansazRvruli, drois gamoxatva<br />

ekisreba mimReobis sawarmoeblad aRebul zmnur fuZes (magaliTad xunZurSi) an mim-<br />

Reobis mawarmoebel afiqss (magaliTad, udurSi).<br />

ra viTarebaa qarTulSi? gamoixateba Tu ara mimReobaTa warmoebaSi dro gramatikulad<br />

da drouli gageba zmnur fuZesTan aris dakavSirebuli Tu ara? sxvanairad<br />

rom vTqvaT: namyos mimReoba zmnis namyos fuZeze aris damyarebuli da Sesabamisad<br />

awmyos mimReoba Tu iyenebs amosavlad zmnis awmyos fuZes? 15<br />

mimReobis fuZeTa analizi cxadyofs, rom sawarmoeblad gamoyenebuli zmnis fuZe<br />

ar iZleva droul gansxvavebas. mimReobaTa absoluturi umravlesoba (awmyo da namyo<br />

droisac) sawarmoeblad iyenebs zmnis awmyos fuZes:<br />

m-yof-el _ na-yof, yo-f-il _ sa-yof-el<br />

m-Sob-el _ na-Sob, So-b-il _ sa-Sob-el<br />

m-taceb-el _ na-taceb<br />

m-cem-el _ cem-ul _ sa-cem-el<br />

m-cum-el _ cum-ul<br />

m-cxeb-el _ cxeb-ul<br />

m-Reb-el _ Reb-ul<br />

da-m-badeb-el _ da-badeb-ul<br />

ma-uwyeb-el _ uwyeb-ul<br />

ma-gineb-el _ gineb-ul<br />

ma-qeb-el _ qeb-ul _ sa-qeb-el<br />

m-qadageb-el _ qadageb-ul<br />

ma-Seneb-el _ Seneb-ul _ sa-Seneb-el<br />

ma-SfoTeb-el _ aR-SfoTeb-ul<br />

ma-xareb-el _ xareb-ul<br />

m-pyrob-el _ pyrob-il _ sa-pyrob-el<br />

ma-vneb-el _ vneb-ul _ sa-vneb-el...<br />

arafers gveubneba sawarmoebeli fuZe erTemian zmnaTa mimReobebSi imis gamo, rom<br />

am zmnebs saerTo fuZe aqvs awmyosa da aoristSi.<br />

(m-wer-el _ wer-il, m-Wam-el _ Wam-ul, m-Txov-el _ Txov-il...)<br />

erTi SexedviT TiTqos sawarmoebeli fuZis mixedviT arian dapirispirebuli -av<br />

Temis niSnian zmnaTagan nawarmoebi mimReobebi: m-xil-v-el da xil-ul, m-tanj-v-el da<br />

tanj-ul, m-klv-el da (mo)-kl-ul, m-far-v-el da far-ul... magram am SemTxvevebSic<br />

zmnis awmyos fuZea amosavali namyos mimReobisaTvis: xil-ul←xil-v-il, tanj-ul-<br />

←tanj-v-il, mo-klv-ul←mo-klv-il, far-ul←far-v-il...<br />

mimReobis fuZeTa analiziT irkveva, rom mimReobis sawarmoeblad gamoyenebul<br />

zmnis fuZesTan ar aris dakavSirebuli drois aRniSvna mimReobaSi.<br />

arc mimReobis mawarmoebeli sufiqsebi miuTiTeben droze: mimReobis mawarmoebeli<br />

TiToeuli sufiqsi sxvadasxva drois mimReobebSi gvxvdeba.<br />

amJamad da Zvel qarTulSic drois gamoxatva mimReobaSi prefiqsebTan aris dakav-<br />

Sirebuli: m- awmyos mimReobas awarmoebs, sa- myofadisas, na || ne namyo drois mimReo-<br />

15 myofadi drois gamoxatvis sakiTxi amosavali zmnis fuZis mixedviT ixsneba imis gamo, rom<br />

myofadi drois gamosaxatavi sakuTari nakvTi Zvel qarTulSi ar arsebobda.<br />

109


as. magram istoriulad arc prefiqsebi unda yofiliyvnen drois gamomxatveli elementebi.<br />

prefiqsebiT drois aRniSvnis sakiTxi moxsnilia ukve im debulebiT, rom igive m-,<br />

sa-, na- afiqsebi saxelisagan nawarmoeb saxelebSi gvaqvs, sadac drois aRniSvna gamoricxulia.<br />

istoriulad arc prefiqsTan da arc sufiqsTan ar aris dakavSirebuli drois gamoxatva<br />

mimReobaSi. aseT viTarebaSi mosalodneli iyo swored, rom zmnis fuZes moeca<br />

miTiTeba droze; magram, rogorc aRvniSneT, arc mimReobis sawarmoeblad gamoyenebuli<br />

zmnis fuZe iZleva drois gagebas.<br />

maSasadame, gramatikulad dro mimReobaSi imTaviTve ar yofila gamoxatuli.<br />

mimReobaTa warmoebaSi drois aRniSvnis meoreulobaze isic miuTiTebs, rom zmnis<br />

erTi formidan yvela drois mimReoba ar iwarmoeba:<br />

1. moqmedebiTi gvaris zmnis sasubieqto mimReoba mxolod awmyo droisaa da ara<br />

gvaqvs mimReobis namyo da myofadi drois formebi. amave zmnebidan nawarmoebi saobieqto<br />

mimReobebi ki namyo da myofadi droisaa. awmyo drois saobieqto mimReobebi ki<br />

ara gvaqvs.<br />

2. dinamikur ugvaro zmnebs mxolod namyo drois mimReobis warmoeba SeuZlia.<br />

3. statikur zmnaTa mimReobebSi saerTod moxsnilia drois gamoxatvis sakiTxi.<br />

amJamad mimReobaTa warmoebaSi drois kategoria gamoxatulia, magram drois mixedviT<br />

gansxvavebuli mimReobebi SedarebiT axali viTarebis amsaxvelia. istoriulad<br />

qarTulSi drois mixedviT dapirispirebuli mimReobis formebi ar unda gvqonoda.<br />

radgan mimReobaTa warmoebaSi drois kategoria imTaviTve ar iyo gamoxatuli, ar<br />

aris gamoricxuli SesaZlebloba, mimReobaTa Camoyalibeba zmnis uRvlilebaSi drois<br />

kategoriis warmoqmnamde vivaraudoT.<br />

magram garkveuli dabrkolebebi am varauds mainc eRobeba win: Tu davuSvebT, rom<br />

mimReoba Camoyalibda im xanaSi, roca drois kategoria ar iyo warmoqmnili da zmnis<br />

uRvlileba ganarCevda aspeqtebs (e. i. gvqonda mxolod ori ZiriTadi nakvTi: aoristi<br />

da xolmeobiTi), maSin mimReobis sawarmoeblad gamoyenebuli zmnis fuZe martivi unda<br />

iyos dro-kiloTa meore wyebisa; magram, rogorc aRvniSneT, mimReoba Cveulebriv<br />

zmnis awmyos fuZes iyenebs amosavlad.<br />

da mainc gvaqvs mimReobis formaTa erTi wyeba, romlebic am varauds (e. i. imas,<br />

rom mimReobaTa Camoyalibeba droSi win uswrebs zmnis uRvlilebaSi drois kategoriis<br />

warmoqmnas) uWers mxars. es is mimReobebia, romelTac sawarmoeblad gamoyenebulad<br />

aqvT zmnis martivi, dro-kiloTa meore wyebis fuZe: pir-m-S-o (←pir-m-Sev-e), sa-So<br />

(←sa-Sev-e), sa-vs-e, ne-St, ne-rg, sa-mos-el, m-mos-el, m-kurn-al, mo-kicx-ar, m-tkecil,<br />

sa-b-el, sa-rty-el, ne-stu, m-xed, m-zrax, Se-m-racx, Se-u-racx, mo-Ruaw, sa-tyorc,<br />

u-sm, u-rC, za-m-T-ar...<br />

aRsaniSnavia, rom dinamikuri ugvaro zmnebi (e. w. uniSno vnebiTebi) mimReobis war-<br />

moebisaTvis amosavlad iyeneben mxolod zmnis martiv fuZes: m-kud-ar, ma-ZR-ar, ma-<br />

Sur-al, m-wyued-ar, m-STv-ar, m-gb-ar, m-wyr-al, m-dn-ar, m-Wn-ar...<br />

am tipis zmnebi ki uZvelesi xanis zmnebad arian miCneuli specialur literaturaSi<br />

(ak. SaniZe, q. lomTaTiZe).<br />

mimReobis es formebica da mimReobaTa warmoebaSi drois gamoxatvis meoreulobac<br />

mxars uWers im mosazrebas, rom SeuZlebeli ar aris mimReobaTa Camoyalibeba<br />

zmnis uRvlilebaSi drois kategoriis warmoqmnamde vivaraudoT.<br />

awmyos fuZis gamoyeneba mimReobis sawarmoeblad SedarebiT axali viTarebis amsaxvelia,<br />

kerZod, awmyos wyebis dro-kiloTa Camoyalibebis Semdegdroindeli. drois<br />

aRniSvnac mimReobaSi am xanidan unda dawyebuliyo; oRond droze miTiTeba daekisra<br />

ara zmnis fuZes, aramed ufunqciod darCenil afiqsebs.<br />

Tu zmnis uRvlilebaSi drois kategoria ukve Camoyalibebuli iyo, ratom imTaviTve<br />

ar gamoixata dro mimReobaTa warmoebaSi da mere daekisra es funqcia mimReobis<br />

mawarmoebel afiqsebs?<br />

110


adgan mimReobis formebSi istoriulad drois kategoria arc gramatikuli afiqsiT<br />

da arc sawarmoeblad gamoyenebuli zmnis fuZiT ar aris gamoxatuli, cxadia,<br />

mimReobaTa warmoebaSi drois gamoxatva meoreulia.<br />

TavisTavad drois gamoxatvis meoreuloba mimReobaTa warmoebaSi sainteresoa<br />

masdarisa da mimReobis istoriuli urTierTobis TvalsazrisiT. specialur literaturaSi<br />

gamoTqmulia mosazreba masdarisa da mimReobis diferenciaciis meoreulobis<br />

Sesaxeb 16 . masdarSi drois gamoxatvis sakiTxi moxsnilia. mimReobaSi drois gamoxatvis<br />

meoreuloba am mxrivac mosalodneli iyo.<br />

gvaris gamoxatvis sakiTxi mimReobaTa warmoebaSi<br />

rogor dgas gvaris gamoxatvis sakiTxi mimReobaTa warmoebaSi? specialur literaturaSi<br />

aRniSnulia, rom mimReobas moepoveba gvaris kategoria. mimReobis formebi<br />

garda droisa gvaris mixedviTac arian dapirispirebulni: ma-Seneb-el _ `vinc aSenebs”<br />

_ moqmedebiTi gvaris mimReobaa, sa-Seneb-el aSeneb-ul _ `rac aSendeba”, `rac<br />

aSenda” _ vnebiTi gvarisaa.<br />

ra gvaZlevs mimReobis am formebis vnebiTi gvarisad miCnevis SesaZleblobas? _<br />

mxolod Sinaarsi. saWiroa gavarkvioT aris Tu ara mimReobaTa warmoebaSi gvari gamoxatuli<br />

gramatikulad, ramdenad damaxasiaTebelia istoriulad gvaris gamoxatva<br />

mimReobisaTvis?<br />

am sakiTxis gasarkvevad gaanalizebuli unda iqnes mimReobis mawarmoebeli afiqsebi<br />

da mimReobis sawarmoeblad gamoyenebuli zmnis fuZe. fuZeTa analiziT garkveuli<br />

iqneba, gvaqvs Tu ara mimReobaTa warmoebaSi gvaris gamomxatvelad igive afiqsebi,<br />

rac zmnis pirian formaSi gvxvdeba; e. i. miuTiTebs Tu ara zmnis fuZe gvarze. xolo<br />

afiqsTa analizi gaarkvevs, vnebiTi gvaris mimReobas moqmedebiTi an ugvaro zmnaTa<br />

mimReobis formaTagan gansxvavebuli mawarmoeblebi aqvs Tu ara; e. i. dakavSirebulia<br />

Tu ara gvaris gamoxatva mimReobis mawarmoebel afiqsTan.<br />

mimReobis mawarmoebeli sufiqsebi ver CaiTvleba gvaris aRmniSvnelad imis gamo,<br />

rom TiToeuli maTgani gvxvdeba rogorc moqmedebiTi, ise vnebiTi da ugvaro zmnebis<br />

mimReobebSic.<br />

igive iTqmis mimReobis mawarmoebel prefiqsTa Sesaxebac.<br />

mimReobaTa warmoebaSi gvaris gamoxatvis sakiTxis garkvevisaTvis gadamwyveti<br />

mniSvneloba aqvs vnebiTi gvaris mimReobis fuZeTa analizs. Tu mimReobaTa warmoebisaTvis<br />

gamoyenebulia vnebiTi gvaris zmnis fuZe, cxadia, mimReobis es formebi vnebi-<br />

Ti gvarisad CaiTvleba.<br />

vnebiTi gvaris zmnis fuZeebi moqmedebiTi gvarisagan vnebiTis afiqsebiT gansxvavdeba.<br />

vnebiTi gvaris mawarmoebelia i- da e- prefiqsebi, -d sufiqsi. gvaqvs Tu ara es<br />

afiqsebi vnebiTi gvaris mimReobis sawarmoeblad gamoyenebul zmnaTa fuZeebSi? vnebi-<br />

Ti gvaris mimReobad miCneul formebSi arsad ara Cans vnebiTis mawarmoebeli afiqsebi.<br />

yvelgan sawarmoeblad gamoyenebulia moqmedebiTi gvaris zmnis fuZe: sa-Seneb-el,<br />

Seneb-ul, gakeTeb-ul da a. S. _ vnebiTi gvaris mimReobebi amosavlad iyeneben moqmedebiTi<br />

gvaris zmnis fuZes. vnebiTi gvaris zmna rom gvqonoda mimReobis am formebSi<br />

gamoyenebuli, am mimReobebs Semdegi saxe eqnebodaT: *sa-Sendeb-el, *Sendeb-ul, *gakeTdebul<br />

da a. S. mimReobis amgvari formebi ki enaSi ar gvxvdeba.<br />

rom vnebiTi gvaris zmnebidan mimReoba ar iwarmoeba, amaze fuZedrekadi zmnebis<br />

mimReobebic miuTiTeben. namyo drois vnebiTi gvaris mimReobani fuZedrekadi zmnebisa<br />

e-s Seicaven: drek-il, wyvet-il, wyued-il... da es imitom, rom es mimReobebic moqmedebiTi<br />

gvaris zmnis awmyos fuZisagan aris nawarmoebi.<br />

radgan vnebiTi gvari ar aris gamoxatuli mimReobaSi, amitom gvaris gamoxatvis sakiTxi<br />

mimReobaTa warmoebaSi saerTod ixsneba da arc gvaris mixedviT dapirispire-<br />

16 a r n . C i q o b a v a , masdarisa da mimReobis istoriuli urTierTobisaTvis qarTulSi, iberiul-kavkasiuri<br />

enaTmecniereba, t. V, 1953.<br />

111


uli mimReobis formebi gvaqvs. amitomac mimReobaTa warmoeba im droisad unda miviCnioT,<br />

roca zmnis uRvlilebaSi gvaris kategoria ar iyo Camoyalibebuli da zmnebi<br />

gardamavloba-gardauvlobis mixedviT iyvnen dapirispirebulni (mTis kavkasiur eneb-<br />

Si axlac ar aris Camoyalibebuli gvaris kategoria. zmna gardamavalia, magram ar<br />

aris moqmedebiTi gvarisa; iseve, rogorc gardauvali zmna ar aris vnebiTi gvarisa).<br />

e. w. vnebiTi gvaris mimReobebi gardamavali zmnisagan aris nawarmoebi da Tavdapirvelad<br />

mxolod gardamavali zmnis pirdapir obieqts aRniSnavdnen, xolo gvarTa<br />

Camoyalibebis Semdeg vnebiTi gvaris mimReobis sawarmoeblad enam imitom ar gamoiyena<br />

vnebiTi gvaris zmnis fuZe, rom gardamavali zmnis sasubieqto mimReobiT vnebiTi<br />

gvaris zmnis subieqtis gamoxatvac SeiZleboda (moqmedebiTi gvaris zmnis pirdapiri<br />

obieqti vnebiTSi subieqtad gvevlineba da imitom). am mxriv damaxasiaTebelia, rom m-<br />

prefiqsiani (e. i. gardamavali zmnis subieqts rom aRniSnavs) mimReoba vnebiTi gvarisa<br />

ara gvaqvs.<br />

im mcire SemTxvevebSi, roca mimReoba vnebiTi gvaris zmnidan iwarmoeba, mimReobis<br />

fuZeSi vnebiTis niSanic aris warmodgenili: ga-m-ty-d-ar, ga-m-sq-d-ar-, mo-Zrav, mozard<br />

|| mo-zard-ul (zmnis fuZiseul i-s rom o enacvleba mimReobaSi, amis Sesaxeb<br />

ukve iyo naTqvami). sainteresoa, rom `gamsqdari~, `gamtydari~ formebi Zvel qarTul-<br />

Si ar gvxvdeba. mimReobis es formebi SedarebiT axali warmoebisa Cans.<br />

vnebiTi gvaris zmnis mimReobebia agreTve m-frin-d-al (g a d a m f r i n d a l a s ma-<br />

Sin qalundauri saniske, b. g. 159, 14), ga-u-frin-d-om (gaRvfrindi g a u f r i n d o m s a<br />

jarais wyaros sxvisasa, b. g. 178, 11), a-tir-d-om-il (a t i r d o m i l vin gaacinis, ilia:<br />

II, 27). mimReobis am formebSi vnebiTis d mawarmoebeli warmodgenilia.<br />

cxadia, mimReobis es formebi zmnis uRvlilebaSi gvaris kategoriis Camoyalibebis<br />

Semdegdroindelia.<br />

radgan moqmedebiTi gvaris zmnas awmyo drois saobieqto mimReobis formebi ar<br />

moepoveba, enas ara aqvs Sesabamisad vnebiTi gvaris zmnis subieqtis gamosaxatavi<br />

formac awmyo droisa. magram enaSi xSirad am Sinaarsis gamoxatvaa saWiro da ena<br />

amisaTvis sxvadasxva saSualebas mimarTavs:<br />

1. vnebiTi gvaris awmyo drois mimReobis Sinaarss ena zogjer moqmedebiTi gvaris<br />

formiTve gadmoscems:<br />

Se-m-w-e _ vinc Seawevs da Seeweva<br />

mo-m-rev _ vinc urevs da vinc ereva<br />

Se-m-bm-el _ vinc abams da vinc Seebmis<br />

da-m-sxm-el _ vinc asxams da vinc esxmis 17 ...<br />

2. magram ena cdilobs vnebiTi gvaris awmyo drois mimReobebi moqmedebiTi gvaris<br />

sasubieqto mimReobisagan gansxvavebulad awarmoos. Cveulebriv es aris oden me- || mo-<br />

prefiqsebiT nawarmoebi formebi mimReobisa: me-Trev-i _ `rac eTreva~, mo-rev-i _ `rac<br />

ireva~, me-wv-el-i _ `rac iwveleba~, me-tex-i _ `rac tydeba~, me-ryev-i _ `rac iryeva~,<br />

mo-zard-i _ `rac izrdeba~.<br />

sainteresoa, rom vnebiTi gvaris mimReobis am formebSi m- prefiqsi gvaqvs warmodgenili.<br />

m- prefiqsis gamoyeneba am warmoebaSi imaze miuTiTebs, rom misi funqciaa Sesabamisi<br />

zmnis subieqtis aRniSvna da gaxazavs im faqts, rom sa- da na- prefiqsiT nawarmoebi<br />

mimReoba moqmedebiTi gvaris zmnis kuTvnilebaa.<br />

3. iSviaTad awmyo drois vnebiTi gvaris Sinaarss gadmoscems moqmedebiTi gvaris<br />

zmnis namyo drois saobieqto mimReobac:<br />

`kninRa yovelTa araxilulTa da xilulTa.. warmoaCinna~... (ekl. 2,17).<br />

`yoveli arsi, sulieri Tu usulo, xiluli Tu uxilavi, erTsadaimave msoflio<br />

kanons eqvemdebareba (akaki IV, 9). aq xiluli vnebiTi gvaris zmnis subieqts gamoxatavs:<br />

xiluli _ `TvaliT dasanaxi~, `rac ixilveba~.<br />

17 ix. a k . S a n i Z e , qarTuli gramatikis safuZvlebi, 1953, gv. 603, $ 605.<br />

112


`zogs oci kaci hyvanda, zogs ocdaaTi hyvanda cxvris mixedulaTa~ (gudamayruli).<br />

mixeduli _ mwyemsi, meTvalyure; mixedulia _ `vinc ixedeba~.<br />

4. vnebiTi gvaris awmyo drois mimReobis Sinaarsis gadmosacemad gamoyenebulia<br />

agreTve masdari mimarTulebiT brunvaSi: Wedadi _ `rac iWedeba~, drekadi _ `rac idrikeba~,<br />

msxvrevadi _ `rac imsxvreva~...<br />

es warmoeba Zvel qarTulSivea sakmaod gavrcelebuli: ganxrwnadi, dacemadi, daWnobadi,<br />

daviwyebadi, Wamadi...<br />

amgvarad nawarmoebi formebi potencialisis (SesaZleblobis) gagebas Seicaven.<br />

mimReobaTa warmoebaSi gvaris sakiTxis garkvevasTan dakavSirebiT erTi kiTxva<br />

dgas: ramdenad zustia terminebi `moqmedebiTi gvaris mimReoba~, `vnebiTi gvaris mim-<br />

Reoba~, `saSualo gvaris mimReoba~?<br />

terminis qveS `vnebiTi gvaris mimReoba~ SeiZleba is igulisxmebodes, rom mimReoba<br />

nawarmoebia vnebiTi gvaris zmnidan (es termini aseTi gagebis SesaZleblobas uTuod<br />

iZleva). amitom aq ara marto terminis sakiTxi dgas, aramed mas arsebiTi mniSvneloba<br />

eniWeba.<br />

radgan vnebiTi gvaris zmnidan mimReoba ar iwarmoeba, xolo saSualo gvaris Sesaxeb<br />

specialur literaturaSi garkveuli azri arsebobs (kerZod, uaryofilia am<br />

gvaris calke gamoyofa) da, maSasadame, saSualo gvaris mimReobazedac ver vilaparakebT,<br />

amitom sruliad gamarTlebuli iqneba, Tu am terminebis nacvlad gamoviyenebT<br />

q. lomTaTiZis mier xmarebul terminebs `subieqturi mimReoba~, `obieqturi mimReoba~<br />

18 . es mizanSewonili iqneba, Tundac mxolod termins Seexebodes sakiTxi.<br />

warmoebis mixedviT SesaZlebelia ufro zusti iyos terminebi: `sasubieqto mimReoba~,<br />

`saobieqto mimReoba~; e. i. subieqtisaTvis gankuTvnili da obieqtisaTvis gankuTvnili<br />

mimReoba.<br />

mimReobis fuZeTa analizi<br />

mimReobis sawarmoeblad gamoyenebuli zmnis fuZeTa analizi, garda imisa, rom<br />

mimReobaSi zmnis gramatikuli kategoriebis gamoxatvis sakiTxs arkvevs, sxva mxrivac<br />

aris saintereso. kerZod, zogi mimReobis fuZeTa analizma, SesaZlebelia, garkveuli<br />

zmnebis fuZeTa agebulebas Suqi mohfinos.<br />

mimReoba Cveulebriv sawarmoeblad iyenebs Sesabamisi zmnis awmyos fuZes; magram<br />

garkveul SemTxvevebSi mimReobis formebSi iseTi elementebia warmodgenili, romlebic<br />

arc mimReobis mawarmoeblad miiCneva da arc amosavali zmnis fuZeSi dasturdeba.<br />

es ucnobi elementebia ZiriTadad -n, -v, -eb. asaxsnelia am elementTa funqcia da<br />

daniSnuleba.<br />

faqtobriv am sakiTxis garkveva zmnis fuZis analizis saqmea da mimReobaTa warmoebas<br />

ar Seexeba, magram vinaidan es elementebi mimReobis formebSi gamovlindeba<br />

(xSirad masdarSic) da zmnis pirian formebSi ar gvxvdeba, amitom es sakiTxi mimReobaTa<br />

warmoebis ganxilvis drosac dgeba.<br />

-v elementi (←av) warmodgenilia mimReobis Semdeg formebSi da ara gvaqvs Sesabamisi<br />

zmnis fuZeSi: m o - k u d a v (kudeb-i-s), m - S j - a v - r (Sj-i-s), m - x u r - v - a l - e (xurs),<br />

sa-kÂrv-el (u-kÂr-s), m o-sur-v-e, sa-su-rv-el (sur-i-s), war-ZRuan-vil<br />

(war-u-ZRuan-ebs).<br />

-av elementi unda aRvadginoT mimReobis Semdeg formebSi: sa-mk-a-ul← sa-mkav-il,<br />

sa-sw-a-ul← sa-sw-av-il, Se-mk-ul← Se-mk-av-il, sa-wy-a-ul←<br />

sa-wy-av-il, sa-cn-a-ur← sa-cn-av-ur, u-cn-a-ur← u-cn-av-ur.<br />

-n elementi mimReobis Semdeg formebSi gvxvdeba: m - t k i v n - e : dedakaci vinme Zu-<br />

ZuÁTa mtkivne evedreboda w˜dsa mas (kimeni, I, 291, 8); m o - k  r - n - e : da viyav raÁ amis<br />

18 q . l o m T a T i Z e , T b e b a tipis zmnis istoriisaTvis qarTulSi, iberiul-kavkasiuri enaTmecniereba,<br />

t. IV, 1953.<br />

113


saqmisaTÂis mokÂrne (kimeni, I, 297, 20); m o - s u r - n - e : da movida maTda sasurveli igi<br />

kaci RmrTisaÁ mosurneTa maT Tana (xanZT. l. 12) m o - u r - n - e : da uvis vinme kaci... mourne<br />

da mzrunveli eqsoriobasa Sina (ekl. 35, 29). (axali qarTulis `kolmeurne ~, `meurneoba~.)<br />

mo-wev-n-ul, Se-sa-wev-n-el, pov-n-il, mo-m-pov-n-eb-el, m-din-ar-e, dam-tev-n-el, Se-urev-n-el,<br />

da-u-lev-n-el, m-rb-en-el...<br />

eb elementi ara gvaqvs Sesabamisi zmnis fuZeSi da warmodgenilia mimReobis Semdeg<br />

formebSi:<br />

W a m - e b - u l : daukla mas zuaraki igi Wamebuli (l. 15, 30 DE).<br />

SinaarsiT `Wamebul~ mimReobis kauzatiuri formaa. -eb kauzativis mawarmoebeli<br />

Cans. magram TviT zmna kauzativis maCveneblad -ev-s gamoavlens: a-Wm-ev-s.<br />

m - c v a l e b - e l : quyanisa cad Semcvalebelno (xanZT. a. 10)<br />

m - T x r - e b - l : da ornive STacÂvian mTxreblsa (mT. 15. 14 C || DE)<br />

u - c - e b (Sdr. u-vic): uceb xar Sen mefe sasmenelTagan da saxedvelTagan (kimeni I,<br />

152, 18).<br />

rogorc aRniSnuli iyo, mimReobis zemoT CamoTvlil formebSi warmodgenili<br />

elementebi amosavali zmnis fuZeSi ar dasturdeba; amitom SeiZleboda es elementebi<br />

mimReobis mawarmoebel sufiqsebad migveCnia. magram am varauds garkveuli dabrkolebebi<br />

axlavs: jer erTi, mimReobis am formebSi mimReobis mawarmoebeli sxva sufiqsi<br />

gvaqvs; meore _ igive elementebi masdaris fuZeSic gamovlindeba xSirad (pov-n-a,<br />

cval-eb-a, sur-v-il-i, d-en-a...)<br />

amitom es elementebi zmnis fuZis kuTvnileba unda iyos. mimReobebSi maTi adgilis<br />

mixedviT isini zmnis Temis niSnis morfologiur ekvivalentad unda davsaxoT.<br />

mimReobis es formebi imiT aris saintereso, rom maTi saSualebiT SesaZlebelia<br />

aRvadginoT zmnis iseTi formebi, romlebic ara Tu dRes, Zvel qarTulSic ar dasturdeba.<br />

mimReobis am formaTa mixedviT aRdgenili zmnebi am saxisa unda yofiliyo:<br />

*kudavs, *Ãuravs, *sjavs, *kÂravs, *cnavs, *suravs, *Txrebs, *icebs...<br />

safiqrebelia, zmnis es formebi qarTulis romelime dialeqtis kuTvnilebas warmoadgendnen.<br />

aRdgenili *sjavs zmnis mixedviT m-saj-ul || mo-saj-ul mimReobis formebSi SeiZleba<br />

-ul sufiqsi aRar gamovyoT: m-saj-ul←m-saj-av-il (amosavali iqneboda aRdgenili<br />

*sjavs zmna).<br />

SesaZlebelia, sxva SemTxvevebSic -ul sufiqsi mimReobis formebSi am gziT iyos<br />

miRebuli da ar iyos pirveladi. sa-mk-a-ul, sa-wy-a-ul mimReobis formebi amis SesaZ-<br />

leblobas iZleva.<br />

gamoricxuli ar aris SesaZlebloba, rom mo-ciq-ul, mo-qad-ul, mo-nan-ul formebSi<br />

-ul ar iyos pirveladi. am varauds is garemoebac uWers mxars, rom mimReobaTa<br />

oden sufiqsur warmoebaSi -ul momdinareobs -il sufiqsidan.<br />

Tu prefiqsul-sufiqsur warmoebaSic -ul sufiqsi ar aris pirveladi, maSin yvela<br />

SemTxvevaSi is fonetikur niadagze iqneba miRebuli. Tu es asea, maSin prefiqsTan er-<br />

Tad qarTulSi -il sufiqsi gveqneba dadasturebuli mimReobis am formebSi.<br />

rogorc aRniSnuli iyo, mimReoba amosavlad zmnis awmyos fuZes iyenebs. awmyos<br />

fuZis mawarmoebeli elementebi (Temis niSnebi) mimReobebSi Cveulebriv warmodgenilia:<br />

eb: da-m-bad-eb-el, m-RaRad-eb-el, m-gz-eb-el<br />

av: m-par-av, m-kl-v-el, mo-baZ-av...<br />

am: sa-b-m-el, sa-su-m-el, sa-c-m-el...<br />

em: sa-c-em-el, m-c-em-el...<br />

ob: m-gm-ob-el, m-pyr-ob-el...<br />

of: na-y-of, m-y-of-el<br />

114


ev: sa-kum-ev-el, aR-r-e(v)-ul, rC-e(v)-ul...<br />

en: m-rq-en-al, m-kb-en-ar...<br />

magram i Temis niSniani zmnebis mimReobebSi ar Cans i elementi: zrd-i-s _ m-zrdel,<br />

sa-zrd-el, mk-i-s _ mo-mk-al, sa-mk-al; xrwn-i-s _ m-xrwn-el, sa-xrwn-el, Txr-i-s _<br />

sa-Txr-el, m-Txr-el...<br />

sainteresoa, rom im zmnaTa mimReobebi, romelTac i aqvT awmyoSi, i-s nacvlad -n,<br />

-av elementebs gamoavlenen: sur-i-s _ mo-sur-n-e || mo-sur-v-e, iurv-i-s || mo-ur-n-e, sj-i-s<br />

_ m-Sj-av-r, d-i-s _ m-d-in-ar-e←m-d-en-ar-e... -i sufiqss mimReobaSi zogjer -eb-ic enacvleba:<br />

Txr-i-s _ m-Txr-eb-l, cvl-i-s _ m-cval-eb-el, i-c-i-s _ u-c-eb...<br />

mimReobis am formaTa mixedviT -n, -av, -eb elementebi i sufiqsis morfologiur<br />

monacvled unda miviCnioT.<br />

magram kategoriulad mtkiceba imisa, rom i sufiqsi ara gvaqvs mimReobis sawarmoeblad<br />

gamoyenebuli zmnis fuZeSi, ar SeiZleba: i iqneb fonetikur niadagze iyos dakarguli<br />

mimReobis mawarmoebeli sufiqsis darTvis gamo. am mxriv sagulisxmoa is<br />

faqti, rom i Temis niSnian zmnaTa awmyo drois mimReobebSi mimReobis mawarmoebeli<br />

sufiqsi yovelTvis aris warmodgenili (m-Txr-el, m-Wr-el, m-yvir-al, m-xrwn-el, m-Tlel,<br />

m-qmn-el...) 19 .<br />

magram isic SesaZlebelia, rom i sufiqsis warmodgena mimReobis fuZeSi ar iyo<br />

aucilebeli.<br />

-i sufiqsis funqcia garkveulia specialur literaturaSi. igi istoriulad diuratiuli<br />

(gangrZobiTi) aspeqtis maCvenebelia zmnaSi 20 .<br />

-i rom ara gvaqvs mimReobis fuZeSi warmodgenili, es imaze xom ar unda miuTiTebdes,<br />

rom diuratiuli aspeqtis gamoxatva mimReobaSi aucilebeli ar iyo. amis daSveba<br />

TiTqos SesaZlebelia: mimReoba nazmnari zedsarTavi saxelia da zedsarTavis<br />

msgavsad raime niSnis mixedviT axasiaTebs sagans. statikuri zmnac (gangrZobiTi aspeqti<br />

da statikuroba Sinagan kavSirSia erTmaneTTan. statikuri zmna diuratiuli<br />

aspeqtisaa yovelTvis) sagnis mdgomareobas aRniSnavs da es mdgomareoba Tvisebis<br />

msgavsad ucvlelia, erTgvarovania. statikuroba da mimReobis Sinaarsi erTgvarad faravs<br />

erTmaneTs. amitom statikurobis, diuratiulobis -i sufiqsi SeiZleba arc gvqo-<br />

noda mimReobis formebSi.<br />

Tu es axsna marTebulia, maSin statikur zmnebs mimReoba ar unda hqondes. mainc<br />

aRsaniSnavia, rom statikur zmnaTa did umravlesobas arc dRes ewarmoeba mimReobis<br />

formebi.<br />

statikuri zmnebisagan mimReobis warmoeba rom ar unda yofiliyo damaxasiaTebeli,<br />

amas mimReobis is formebic mowmoben, romlebic zmnis pirian formas warmoadgenen.<br />

aRsaniSnavia, rom yvela es forma mimReobisa an statikuri zmnaa an dinamikuri<br />

zmna diuratiuli aspeqtiT. `arsi~, `Rirsi~, `xerTvisi~, `miyuar~, `msgavsi~ _ zmnis piriani<br />

formebicaa da imave zmnis mimReobebic.<br />

mimReobaTa warmoebis Camoyalibebis gza<br />

mimReobis warmoebis Seswavla gulisxmobs mimReobis warmoebis Camoyalibebis<br />

gzebs, Tuki amis SesaZleblobas masala iZleva.<br />

am mxriv qarTulis mimarT risame kategoriulad mtkiceba ar iqneboda swori; magram<br />

qarTulis masala iberiul-kavkasiur enaTa monacemebis moSveliebiT garkveuli<br />

19 safiqrebelia, sufiqsis darTvis aucilebloba i-ian zmnaTagan nawarmoeb mimReobebSi imiT<br />

aris gamowveuli, rom sufiqsis gareSe mimReoba saxelobiT brunvaSi zmnis pirian formas daemTxveoda;<br />

m-yid-i, m-tyorcn-i, m-tkepn-i... amas isic mowmobs, rom i-ian zmnaTagan sa- da na- prefiqsiT<br />

nawarmoeb mimReobebSi ar aris aucilebeli sufiqsis warmodgena: sa-cer-i, na-car-i,<br />

na-yid-i, sa-t-yorcn-i.., mimReobis es formebi zmnis pirian formas ver daemTxveva da imitom.<br />

20 ix. a r n . C i q o b a v a , ergatiuli konstruqciis problema iberiul-kavkasiur enebSi, I, 1948.<br />

115


varaudebisa da mosazrebaTa gamoTqmisaTvis SesaZleblobas mainc iZleva.<br />

qarTulSi mimReobas zmnis gramatikuli kategoriebidan gvarisa da drois gamoxatva<br />

SeuZlia. a. SaniZis azriT, mimReobas moepoveba agreTve gezi, orientacia (romlebic,<br />

imave avtoris azriT, zmnis gramatikul kategoriebs warmoadgens), aspeqti da<br />

kontaqti 21 . amaTgan gezi, orientacia da aspeqti (axlandeli gagebiT) zmniswiniT gamoixateba<br />

da Tavad mimReobaSi ar aRiniSneba. kontaqti (kauzativi) ki zmnis fuZeSia<br />

gamoxatuli, magram zmnis kauzatiuri formisagan mimReoba Cveulebriv ar iwarmoeba.<br />

mimReobis warmoebaSi droisa da gvaris gamoxatvis sakiTxis ganxilvisas gamoirkva,<br />

rom mimReoba istoriulad arc drosa da arc gvars ar aRniSnavda.<br />

mimReobis prefiqsul warmoebaSi prefiqsi miuTiTebs erTdroulad drosa da<br />

gvarzedac. m- prefiqsiani warmoeba awmyo droisaa, na- prefiqsiani warmoeba namyo<br />

droisa, sa- prefiqsiani _ myofadi droisa; m-iani warmoeba moqmedebiTi gvarisaa, na-<br />

da sa- prefiqsiani warmoeba vnebiTi gvarisa.<br />

oden sufiqsur warmoebaSi ki sufiqsi Cans droisa da gvaris gamomxatveli (-il<br />

da -ul sufiqsiani warmoeba vnebiTi gvarisaa da namyo droisa). prefiqsul-sufiqsur<br />

warmoebaSi sufiqsi ufunqcio Cans da gvarsa da dros prefiqsi gamoxatavs.<br />

qarTuli aglutinaciuri tipis enaa da aglutinaciur enaTa principis safuZvelze<br />

yovel afiqss Tavisi erTi funqcia SeiZleba hqondes.<br />

radgan oden prefiqsul warmoebaSi prefiqsia droisa da gvaris gamomxatveli, unda<br />

vivaraudoT, rom mas erTi funqcia hqonda istoriulad. igive iTqmis prefiqsulsufiqsur<br />

warmoebaSi mimReobis mawarmoebeli prefiqsis Sesaxeb; xolo sufiqss, romelic<br />

amJamad ufunqcio Cans, ar SeiZleba istoriulad funqcia ar hqonoda.<br />

zeviT SevniSneT, rom am ori funqciidan, romelic mimReobis mawarmoebel afiqsebs<br />

aqvT dakisrebuli, arc droisa da arc gvaris aRniSvna ar aris pirveladi. maS<br />

ra funqcia hqonda am afiqsebs istoriulad?<br />

mimReobis mawarmoebeli prefiqsi axlac aSkarad Sesabamisi zmnis subieqtisa da<br />

obieqtis maCvenebeli Cans: m- moqmedebis subieqtze miuTiTebs gardamaval da gardauval<br />

zmnaTa mimReobebSi, sa- da na- pirdapir obieqtze. amitom mosalodneli iyo mim-<br />

ReobaSic subieqtisa da obieqtis igive maCveneblebi gvqonoda, rac zmnaSi gvaqvs.<br />

zmnaSi subieqti da obieqti piris mixedviT gairCeva; mimReobaSi prefiqsi imave subieqtsa<br />

da obieqts aRniSnavs, magram piris gaurCevlad. amave dros zmnaSi m- prefiqsi<br />

subieqtis niSnad ara gvaqvs (igi obieqtis maCvenebelia) da n-, s- ki obieqts ar aRniSnavs.<br />

cxadia, m-, n-, s- mimReobis mawarmoebeli prefiqsebi zmnis subieqturi da obieqturi<br />

piris maCveneblebi ar arian.<br />

specialur literaturaSi mimReobis mawarmoebeli prefiqsebi gramatikuli klasis<br />

maCveneblad aris miCneuli. m adamianis klasis aRmniSvneli iyo, n-, s- nivTis<br />

klasisa 22 .<br />

Tu mimReobis mawarmoebeli prefiqsebi istoriulad gramatikuli klasis niSnebia,<br />

romlebic amosavali zmnis subieqtsa an obieqts aRniSnavdnen, maSin am gramatikuli<br />

kategoriis moqmedebis periodSi gardauval zmnas eqneboda subieqtis aRmniSvneli<br />

sami (ori ZiriTadi) forma mimReobisa: m- prefiqsiani forma mimReobisa subieqt-adamians<br />

gamoxatavda, n-, s- prefiqsiani forma _ subieqt-nivTs. m- prefiqsiani sasubieqto<br />

mimReoba dResac aqvs gardauval zmnas. ar dasturdeba s- da n- prefiqsiani formebi<br />

sasubieqto mimReobisa.<br />

cvlilebebi mimReobaTa warmoebaSi gramatikuli klas-kategoriis moSlis Semdeg<br />

unda vivaraudoT. roca enaSi aRar iyo dapirispirebuli nivTi da adamiani, bunebrivia,<br />

subieqtis gamosaxatavad mimReobis erTi forma darCeniliyo. m- prefiqsiani forma<br />

mimReobisa ki imis gamo darCa subieqtis aRsaniSnavad, rom m- adamians, aqtiurs aR-<br />

21 a k . S a n i Z e , qarTuli gramatikis safuZvlebi, gv. 586, $ 582.<br />

22 ix. a r n . C i q o b a v a , saxelis fuZis uZvelesi agebuleba qarTvelur enebSi, Tbilisi, 1942.<br />

116


niSnavda; subieqti _ moqmedebis Semsrulebeli ki Cveulebriv vin klasis saxelia.<br />

ra viTareba igulisxmeba gardamaval zmnebTan?<br />

gardamaval zmnas aqvs sasubieqto da saobieqto mimReobis formebic. Tu gramatikuli<br />

klas-kategoriis moqmedebis periodSic aseT viTarebas vigulisxmebT, maSin sasubieqto<br />

da saobieqto mimReobebi formiT erTmaneTs daemTxveoda.<br />

magram gardamavali zmnis mimReobaSi morfologiurad mxolod erTi afiqsia warmodgenili.<br />

is an obieqtis klasis maCvenebeli iyo an subieqtisa. aseT pirobebSi rogorRa<br />

aris SesaZlebeli erTma da imave formam mimReobisa moqmedebis subieqtsa da<br />

obieqtzec miuTiTos. Teoriulad es Zneli warmosadgenia, magram amis daSvebis SesaZleblobas<br />

mTis kavkasiur enaTa monacemebi iZleva.<br />

bacburSi gardamavali zmnis mimReoba mxolod pirdapiri obieqtis klass aRniSnavs,<br />

magram imis mixedviT Tu ra pozicia ukavia mimReobis mimarT pirdapir obieqts,<br />

is SeiZleba moqmedebis subieqtsac etolebodes da pirdapiri obieqtic aRniSnos:<br />

`dayin~ mimReobis forma calke aRebuli qarTulis saobieqto mimReobasac udris<br />

(`SeWmuli~) da sasubieqto mimReobasac (`mWameli~), Tu pirdapiri obieqti win uZRvis<br />

mimReobis formas, is gardamavali zmnis subieqts aRniSnavs `fhor dayin~ _ vaxSmis<br />

mWameli (vaxSam-naWami); Tu obieqti mosdevs mimReobas, is gardamavali zmnis obieqts<br />

udris: dayin fhor _ SeWmuli vaxSami (naWami vaxSami).<br />

qarTulSi savsebiT analogiuri warmoeba gvaqvs `xmalamowvdilis~ tipis mimReobebSi.<br />

qarTulSic gramatikuli klas-kategoriis moqmedebis periodSi gardamavali zmnis<br />

mimReobaSi obieqtis klasis niSani iyo warmodgenili, xolo mimReoba SeiZleba sasubieqtoc<br />

yofiliyo.<br />

gardamaval zmnas dResac mimReobis sami forma aqvs: m-, s- da n- prefiqsiani; amaTgan<br />

m- prefiqsiani forma mimReobisa sasubieqtoa, s- da n- prefiqsiani formebi moqmedebis<br />

obieqts aRniSnaven.<br />

n- da s- prefiqsebi mimReobaSi obieqtis maCveneblad darCa; es imiT aixsneba, rom<br />

obieqti pasiurs, umoqmedos warmoadgens da mas nivTis klasis niSani ganekuTvna, mim-<br />

Reobac mxolod obieqtze miuTiTebs.<br />

m- prefiqsiani forma mimReobisa sasubieqtoa; mxolod m- prefiqsi ukve moqmedebis<br />

subieqtis maCvenebelia da ara pirdapiri obieqtisa. subieqtze miTiTeba ki mimReobaSi<br />

zmnis fuZis gaaqtivebis Semdeg, e. i. awmyos wyebis dro-kiloTa Camoyalibebis Semdgom<br />

unda dawyebuliyo, roca zmnaSi subieqtis aRniSvnac gaxda aucilebeli. amitomvea<br />

mimReobis m- prefiqsiani forma awmyo droisa.<br />

ra funqcia hqonda mimReobis mawarmoebel sufiqsebs?<br />

mimReobis mawarmoebeli sufiqsebis funqcia garkveulia monografiaSi `saxelis<br />

fuZis uZvelesi agebuleba qarTvelur enebSi~ 23 .<br />

mimReoba nazmnari zedsarTavi saxelia, zmnis fuZidan nawarmoebi saxeli. imisaTvis,<br />

rom zmnisagan saxeli migveRo, bunebrivi iyo saxelis fuZis mawarmoebeli sufiqsi<br />

gamoeyenebina enas. prefiqss, romelic mimReobis warmoebaSi iRebs monawilebas, ar<br />

SeeZlo zmnuri fuZe saxelad eqcia. prefiqsi gramatikuli klasis niSani iyo da Tanabrad<br />

damaxasiaTebeli rogorc zmnisa, ise saxelisaTvis. zmnur fuZes saxelad<br />

swored mimReobis mawarmoebeli sufiqsi aqcevda.<br />

amgvarad, mimReobis mawarmoebeli afiqsebidan prefiqsi gramatikuli klasis maCvenebeli<br />

iyo istoriulad, xolo sufiqsi saxelis fuZis determinanti, romelic<br />

zmnur fuZes saxelad aqcevda. drosa da gvarze miTiTeba am afiqsebma mas Semdeg<br />

ikisres, roca maTi pirvandeli funqcia daiCrdila.<br />

radgan istoriulad mimReobaSi arc gvari da arc dro ar gamoixateboda, mimReoba<br />

zmnis fuZidan nawarmoebi Cveulebrivi saxeli unda yofiliyo (droisa da gvaris<br />

mixedviT ganusazRvreli), romelic mxolod subieqtis an obieqtis klass aRniSnavda.<br />

23 ix. a r n . C i q o b a v a , saxelis fuZis uZvelesi agebuleba qarTvelur enebSi, Tbilisi, 1942.<br />

117


gramatikuli klas-kategoriis moSlisa an zmnis uRvlilebaSi drois kategoriis Camoyalibebis<br />

Semdeg zmnis fuZidan nawarmoebi saxeli mimReobad Camoyalibda: gramatikuli<br />

klasis niSnebma droisa da gvaris gamoxatva ikisres.<br />

aseTi unda iyos qarTulSi mimReobaTa warmoebis Camoyalibebis gza, magram TiTqos<br />

SesaZlebelia ufro adrindeli safexurebis gaTvaliswinebac.<br />

vidre zmnis fuZisagan saxels miviRebdiT, mimReobas sxva forma da Sinaarsi unda<br />

hqonoda.<br />

mimReobas, rogorc saxels, istoriulad mimReobis mawarmoebeli sufiqsi aformebda.<br />

magram qarTulSi gvxvdeba usufiqso mimReobaTa erTi tipi, romelic ZvelisZveli<br />

viTarebis amsaxvelad aris miCneuli da romlis siZvele dokumentobrivad mtkicdeba<br />

24 . mimReobis es formebi qarTuli enis uZveles ZeglebSia dadasturebuli. damaxasiaTebelia,<br />

rom mimReobis am formebSi zmnis martivi fuZea mocemuli, rac maT siZveles<br />

gaxazavs: me-ot, me-ox, u-rC, mo-Ruaw, u-Ruaw, u-qm, u-tyu, u-sm, m-xed, m-zrax, nerg,<br />

ne-St, ne-stu.<br />

mimReobis es tipi erTi mxriv iqcevs yuradRebas: arsebiTi mniSvneloba aqvs im<br />

faqts, rom mimReobebis am formebSi sufiqsi ara gvaqvs.<br />

raki mimReobis Camoyalibebis dros gramatikuli klasis kategoria cocxali iyo<br />

da zmnac gramatikuli klasis mixedviT iuRvloda (nacvlad ufro gviandeli pirovani<br />

uRvlilebisa), maSin zmnis klasovani forma da usufiqso forma mimReobisa erTmaneTs<br />

daemTxveoda: prefiqsebi m-, n-, s- obieqtis an subieqtis klasis maCveneblebi iqneboda<br />

zmnasa da mimReobaSic (imis mixedviT gardamavali iyo zmna Tu gardauvali).<br />

rom istoriulad SesaZlebeli iyo mimReobis forma zmnis klasovan formas dam-<br />

Txveoda, amas dRevandeli qarTulis masalac cxadyofs.<br />

mimReobis funqciiT qarTulSi zmnis piriani formebica gvxvdeba: `arsi~, `Rirsi~,<br />

`msgavsi~, `xerTvisi~ _ varT Cuen x e r T Â s i s a erTisani... (kimeni, II, 23, 24), `iqcevisi~<br />

_ da daadgina qerobini motyinare da maxvili i q c e v i s i dacvad gzisa cxorebisasa<br />

(dab., 3’ 24), `iZrvisi~ _ ars romelime i Z r v i s i , romeli iwodebis grZRabi (mÃecT,<br />

iz.,1) `mrwamsi~ _ mrwamssa ityoda da cremlooda (kimeni I, 170,35), `miyuari~ _ miy<br />

u a r i siZisaÁ mis, romeli dgan da ismenn (i. 3, 29 C; DE redaqciaSi: `megobari siZisa~).<br />

zmnis piriani forma rom mimReobis funqciiT gamoiyenebodes, amis magaliTebs uxvad<br />

gvawvdis Wanuri (i. yifSiZe megrulSic adasturebs amis magaliTebs). es ki imas<br />

mowmobs, rom qarTveluri enebisaTvis zmnis piriani formiT mimReobis Sinaarsis gamoxatva<br />

da Semdeg misi saxelad qcevis SesaZlebloba ar unda yofiliyo SeuZlebeli.<br />

gansakuTrebiT sayuradRebo is aris, rom mimReobis es formebi statikuri zmnebia<br />

imav dros. statikuri zmna ki drois mixedviT SezRudulia; faqtobriv drois kategoria<br />

statikur zmnebs ara aqvT. e. i. zmnis iseT formas SeiZleboda hqonoda mimReobis<br />

funqcia, romelic drois mixedviT ar aris gansazRvruli.<br />

meore mxriv, zmnis is formebi, romlebic mimReobis Sinaarssac gadmoscemen, dinamikuri<br />

zmnis diuratiuli aspeqtis formas warmoadgenen (iZvrisi, xerTvisi, iqcevisi).<br />

zmna statikur-diuratiuli sawyisiT minimalurad gansxvavdeba saxelisagan (arn.<br />

Ciqobava), diuratiulobis i sufiqsis gamoa, rom zmnis piriani forma imav dros mim-<br />

Reobis Sinaarssac gadmogvcems.<br />

Tu istoriulad mimReobaTa warmoebis usufiqso tipia Zveli, maSin dinamikur<br />

zmnas mimReobis Sinaarsi SeeZlo gadmoeca mxolod im SemTvevaSi, Tu igi diuratiuli<br />

aspeqtis formiT iqneboda mocemuli.<br />

amitom dinamikur zmnaTa usufiqso mimReobebSi, romlebic gramatikuli klas-kategoriis<br />

moqmedebis periodSi zmnis klasovan formas emTxveoda, diuratiulobis i su-<br />

24 a r n . C i q o b a v a , saxelis fuZis uZvelesi agebuleba qarTvelur enebSi, gv. 126, $ 47.<br />

118


fiqsi unda gvqonoda (sainteresoa, rom svanur mimReobasa da masdarSic i sufiqsi<br />

aris SerCenili).<br />

maSasadame, mimReobis warmoebis Camoyalibebis gza qarTulSi SesaZlebelia aseTi<br />

yofiliyo: Tavdapirvelad mimReobis Sinaarss gamoxatavda zmnis piriani (klasovani)<br />

forma diuratiuli aspeqtiT; Semdeg mimReobis mawarmoebel sufiqsTa darTviT mivi-<br />

ReT droisa da gvaris mixedviT ganusazRvreli nazmnari saxeli, xolo enaSi gramatikuli<br />

klas-kategoriis gaqrobis Semdeg _ nazmnari zedsarTavi saxeli, romelic<br />

ukve zmnis morfologiur kategoriebsac aRniSnavs.<br />

SemoklebaTa ganmartebebi 25<br />

dab. = dabadebisaÁ, wigni Zuelisa aRTqumisani, a. SaniZis gamocema, t. I, nakveTi I,<br />

Tbilisi, 1947 w.<br />

ekl. = TargmanebaÁ eklesiastisaÁ mitrofane zmÂrnel mitropolitisaÁ, k. kekeliZis<br />

gamocema, tfilisi, 1920 w.<br />

i. da efT. = cxovrebaÁ... iovanesi da efTÂmesi..., gamosacemad daamzada iv. javaxiSvilma,<br />

Tbilisi, 1946 w.<br />

i., lk., mrk., mT. = iovane, luka, markoz, maTe, qarTuli oTxTavis ori Zveli redaqcia.<br />

sami Satberduli xelnaweris mixedviT. a. SaniZis gamocema, Tbilisi, 1946 w.<br />

kimeni = qarTuli hagiografiuli Zeglebi, k. kekeliZis gamocema t. I, tfilisi, 1918<br />

w.; t. II, Tbilisi, 1946 w.<br />

mÃecT = mÃecTaTÂs saxisa sityuaÁ, n. maris gamocema, Тексты и разыскания по армяно-грузин-<br />

ской филологии, VI, С-Пб., 1904.<br />

Stb. mr. = Satberdis mravalTavi, S 1141, xelnaweri, saq. muzeumi.<br />

xanZT. = SromaÁ da moRvawebaÁ... grigolisi... xanZTisa da Satberdisa aRmaSÀnebelisaÁ,<br />

n. maris gamocema, Тексты и разыскания по армяно-грузинской филологии, VI, С-Пб.,<br />

1911.<br />

b. g. = besarion gabuuri, Ãevsuruli masalebi, a. SaniZis redaqciiT, weliwdeuli,<br />

I_II, 1923_1924 w. w.<br />

akaki = akaki wereTeli, TxzulebaTa sruli krebuli, p. ingoroyvas redaqtorobiT,<br />

t. IV, Tbilisi, 1948 w.<br />

ilia = ilia WavWavaZe, nawerebis sruli krebuli, p. ingoroyvas da al. abaSelis redaqciiT,<br />

1926 w.<br />

25 mogvyavs mxolod is teqstebi, romlebic damowmebuli gvaqvs am werilSi.<br />

119


arsebiTi saxeli 1<br />

120<br />

viola kalandaZe<br />

arsebiTi saxeli, substantivi, metyvelebis nawili; damoukidebeli mniSvnelobis<br />

mqone sityva, romelic aRniSnavs sagans. gramatikuli niSnebis mixedviT sagnad<br />

iTvleba yvelaferi (materialuri sagnebi Tu aramaterialuri, ganyenebuli sagan-cnebebi<br />

da movlenebi), rasac daesmis kiTxva vin? an ra? (adamiani, dedamiwa, samSoblo,<br />

Tavisufleba). zedsarTav, ricxviT da nacvalsaxelTan erTad arsebiTi saxeli ganekuTvneba<br />

saxelTa klass. xasiaTdeba farTo sityvawarmoebiTi SesaZleblobebiT; icvleba<br />

brunvisa da ricxvis mixedviT; winadadebaSi upiratesad asrulebs qvemdebarisa<br />

da damatebis funqcias; gamoiyeneba agreTve gansazRvrebad, garemoebad da Sedgenili<br />

Semasmenlis saxelad nawilad.<br />

gamoiyofa arsebiTi saxelTa urTierTgadamkveTi leqsikur-gramatikuli jgufebi:<br />

sulierTa da usuloTa, adamianTa da araadamianTa (vin jgufi da<br />

r a jgufi), sakuTari da sazogado, konkretuli da abstraqtuli,<br />

krebiTi, nivTierebaTa da moqmedebisa, romlebic formawarmoebis, sityvawarmoebisa<br />

da sityvaTSexamebadobis TvalsazrisiT sakuTar qvesistemebs qmnian.<br />

s u l i e r T a jgufs ganekuTvneba sulier, sakuTari ZaliT moZrav cocxal arseba-<br />

Ta _ adamianTa da cxovelTa saxelebi: qali, megobari, ciyvi, Tevzi. u s u l o T a<br />

jgufs ganekuTvneba usulo, sakuTari ZaliT gadaadgilebis unars moklebul saganTa<br />

saxelebi: ca, varskvlavi, zRva, mTa. usuloTa jgufSia gaerTianebuli mcenareTa saxelebi:<br />

cacxvi, ia... sulierTa jgufis masTan gaTanabrebul saxelebs Seewyoba hyavs<br />

zmna (Svili, ZaRli, manqana hyavs), usuloTa jgufis da saxelebs _ aqvs zmna (mamulebi<br />

aqvs).<br />

qarTulSi adamianTa, gonier arsebaTa saxelebi gamijnulia sxva cocxal arseba-<br />

Ta saxelebisagan. es ukanasknelni usulo, aragonieri sagnis saxelebTan arian gaTanabrebuli.<br />

a d a m i a n T a ( g o n i e r T a ) jgufSi gaerTianebulia adamianTa, RvTiur<br />

da miTologiur arsebaTa saxelebi. daesmis kiTxva vin? (aqedan _ termini v i n j g u -<br />

fi): RmerTi, angelozi, adamiani, mwyemsi, devi. araadamianTa (aragonierTa) jgufs<br />

ganekuTvneba sxva danarCeni sulieri (cxovelebis, frinvelebis, wylis binadrebis,<br />

qvewarmavlebis, mwerebis) da usulo sagnis saxelebi. daesmis kiTxva ra? (aqedan _<br />

termini r a j g u f i ) : vefxvi, orbi, delfini, mdinare, saxli.<br />

adamianis saxelebs sadaurobis mawarmoeblad upiratesad -el sufiqsi moudis (kaxeli<br />

glexi), araadamianTa saxelebs _ -ur sufiqsi (kaxuri Rvino).<br />

s a k u T a r i saxeli saxels sdebs erT romelime sagans (giorgi, bagrationi, saqarTvelo,<br />

gelaTi). s a z o g a d o saxeli aRniSnavs mraval erTgvar sagans (qalaqi,<br />

qveyana, daTvi, mgeli). sakuTari saxeliT sagnis erTaderTobis xazgasma, misi individualizacia<br />

xdeba, sazogado saxeliT _ erTgvar saganTa ganzogadeba.<br />

sakuTar saxelebSi gamoiyofa Semdegi Tematuri jgufebi: geogr. saxelebi _ toponimebi,<br />

adamianTa (pirTa) saxelebi _ anTroponimebi, RmerTebis saxelebi _ Teonimebi,<br />

xalxTa da tomTa saxelebi _ eTnonimebi, cxovelTa saxelebi _ zoonimebi, ciur sxeulTa<br />

saxelebi _ kosmonimebi da sxv.<br />

sakuTari saxelebi, rogorc sagnobrivi mniSvnelobisagan met-naklebad daclili<br />

sityvebi, enis Cveulebriv ganmartebiT leqsikonSi ar SeaqvT (gamonaklisia mxolod<br />

eTnonimebi). am leqsikis Tavmoyra onomastikur leqsikonebSi xdeba. mas enaTmecnierebis<br />

specialuri dargi onomastika Seiswavlis.<br />

sazogado saxelebTan SedarebiT, sakuTar saxelTa ricxvi gacilebiT mcirea. ma-<br />

Ti formawarmoebiTi da sityvawarmoebiTi SesaZleblobebi SezRudulia. sakuTari saxelebi<br />

leqsikis naklebad cvalebad da naklebad Sevsebad sferos ganekuTvnebian.<br />

1 qarTuli ena, enciklopedia, Tb., 2008.


adamianTa saxelebs ganmeorebis maRali sixSire axasiaTebs, geografiul saxelebSi<br />

damTxvevas SemTxveviTi xasiaTi aqvs.<br />

sakuTar saxelebSi calke jgufad gamoyofen moculobiT did da semantikurad<br />

mravalferovan leqsikas _ e. w. saxelwodebebs. esenia mxatvruli nawarmoebebis, Jurnal-gazeTebis,<br />

dResaswaulebis, sxvadasxva kulturuli Tu sayofacxovrebo obieqtebis<br />

(Teatrebis, kafe-barebis...), Rvinoebis, seriuli warmoebis saganTa da misT. saxelebi.<br />

saxelwodebad, sakuTar saxelTan erTad, farTod gamoiyeneba sazogado saxelic,<br />

romelic konteqstSi sakuTari saxelis funqcias asrulebs. mag.: leqsi `merani~,<br />

Jurn. `ciskari~, dResaswauli `giorgoba~, sastumro `metexi~, gemi `saqarTvelo~, ludi<br />

`Satili~ da misT. leqsikis es nawili, aRsaniSni obieqtebis msgavsad, swrafad<br />

icvleba da ivseba axal-axali saxelebiT. saxeldeba adamianTa mizanmimarTuli saqmianobis<br />

Sedegia da masSi yovelTvis irekleba saxelmdebi koleqtivis kultura da gemovneba.<br />

k o n k r e t u l i a saxeli, romelic aRniSnavs konkretul sagnebs, faqtebsa da movlenebs.<br />

bunebaSi realurad arsebul saganTa saxelebis (kaci, adamiani, mze, Senoba,<br />

yvavili) garda, aq aramaterialur saganTa saxelebic Semodis (dro, saukune, mizani,<br />

fiqri, dardi). a b s t r a q t u l i saxeli nawarmoebi (motivirebuli) saxelia, aRniSnavs<br />

ganyenebul sagan-cnebebs, ixmareba mxoloobiTi ricxvis formiT (amaoeba, dideba,<br />

WeSmariteba, mSvidoba, sikeTe).<br />

k r e b i T i saxeli leqsikurad (mxoloobiTi ricxvis formiT) gamoxatavs erTgvar<br />

saganTa simravles, krebuls, rogorc erT ganuyofel mTels. pirveladi krebiTi saxelebia:<br />

eri, xalxi, Temi, fara, jogi, rema. nawarmoebi krebiTi saxelebia: glexoba,<br />

Tavadaznauroba, naZvnari, bewveuli, vercxleuli.<br />

n i v T i e r e b a T a saxelebi aRniSnaven erTgvarovan nivTierebebs, romelTa danawileba,<br />

awona da gazomva SeiZleba, calkeul sagnebad warmodgena ki _ ara. nivTiereba-<br />

Ta saxelebs ganekuTvneba metalebis, mineralebis, kvebis produqtebis, sasoflo-sameurneo<br />

kulturebis, sxvadasxva masalebis, qsovilebisa da misT. saxelebi (oqro, graniti,<br />

Rvino, xorbali, xe-tye, farCa).<br />

m o q m e d e b i s saxelebi zmnis fuZisagan nawarmoebi saxelebia, aRniSnaven moqmedebas<br />

an mdgomareobas (xatva, keTeba, dgoma, wola). moqmedebis saxelis mniSvnelobiT<br />

ixmareba agreTve terminebi sawyisi da masdari.<br />

lit.: S a n i Z e a., qarTuli gramatikis safuZvlebi, I, Tb., 1953; k v a W a Z e l ., qar-<br />

Tuli ena, I, Tb., 1981; Русская грамматика, I, М., 1982.<br />

121


zedsarTavi saxeli 1<br />

122<br />

viola kalandaZe<br />

zedsarTavi saxeli, a d i e q t i v i , metyvelebis nawili; damoukidebeli mniSvnelobis<br />

mqone sityva, romelic gamoxatavs sagnis niSan-Tvisebas. zedsarTavi saxelis<br />

kiTxvebia: rogori? romeli? sadauri? rodindeli? (didi saxli, TeTri iasamani, uRrublo<br />

zeca, qarTuli sagaloblebi, saSviliSvilo saqme, SarSandeli Tovli). zedsarTavi<br />

saxeli miekuTvneba msazRvrel saxelebs. ibrunvis rogorc a t r i b u t u l i<br />

(SeTanxmebuli) m s a z R v r e l i ; winadadebaSi asrulebs atributuli gansazRvrebis<br />

funqcias, gamoiyeneba agreTve Sedgenili Semasmenlis saxelad nawilad (`boroti kaci<br />

daniaSic boroti aris~. iv. maCab., Targm.).<br />

tradiciulad imijneba erTmaneTisagan zedsarTav saxelTa ori ZiriTadi jgufi:<br />

viTarebiTi, romelic sagnis niSan-Tvisebas asaxelebs uSualod, sxva saganTan mimarTebis<br />

gareSe (wiTeli vaSli, keTili kaci, avi ZaRli) da m i m a r T e b i T i , romelic<br />

sagnis niSan-Tvisebas warmoaCens sxva saganTan mimarTebiT (xavsi _ xavsiani qva,<br />

kultura _ kulturuli memkvidreoba, Soban _ saSobao ardadegebi).<br />

viTarebiT zedsarTav saxelTa udidesi nawili pirveladi, aramotivirebuli<br />

sityvaa. mag.: TeTri, Savi, didi, patara, kargi, cudi, viwro, farTo, boroti, keTili,<br />

mlaSe, mcire, mtkice, wminda, WeSmariti, brma, yru, cru... warmodgenili masala Sedgenilobis<br />

mixedviT araerTgvarovania. istoriulad martivfuZian (sakuTar Tu nasesxeb)<br />

zedsarTav saxelTan erTad misi Sevseba xdeboda (da xdeba) dabinduli struqturisa<br />

da semantikis mqone nasaxelari zedsarTavi saxelisa da im mimReobebis xarjze,<br />

romlebsac dakarguli aqvT zmnuri kategoriebi. amitom, viTarebiTi zedsarTavi<br />

saxelis pirveladobisa da aramotivirebulobis Sesaxeb msjelobisas, amosavlad Tanamedrove<br />

qarTulis viTareba ivaraudeba.<br />

viTarebiTi zedsarTavi saxeli garkveuli gramatikuli da leqsikuri TaviseburebebiT<br />

xasiaTdeba: a) awarmoebs xarisxis formebs (didi _ udidesi _ modido); b) unari<br />

aqvs egeve Sinaarsi aRweriTi formiTac gadmosces (Zalian didi _ odnav didi); g)<br />

qmnis sapirispiro mniSvnelobis mqone (antonimur) wyvilebs (didi _ patara, maRali _<br />

dabali); d) aqvs zmnizeduri formebi (Cqari _ Cqara, kargi _ kargad); e) abstraqtul<br />

saxelebs upiratesad si _ e afiqsebiT awarmoebs (axali _ siaxle, Rrma _ siRrme). es<br />

niSnebi yvela zedsarTavi saxelisTvis erTnairad damaxasiaTebeli ar aris. brma,<br />

yru, cru, neli, Cumi... absolutur, mudmiv niSans gamoxatavs, amitom xarisxis formebs<br />

ver awarmoebs; xarisxis naklulovani sistemiT xasiaTdeba: wminda _ uwmindesi,<br />

axali _ uaxlesi... feris da, nawilobriv, zomis aRmniSvneli saxelebisaTvis bunebrivi<br />

Cans odnaobiTi xarisxis formebi: wiTeli _ mowiTalo, yviTeli _ moyviTalo (uwiTlesi,<br />

uyviTlesi gramatikulad dasaSvebi formebia, Tumca es mniSvneloba saliteraturo<br />

enaSi upiratesad aRweriTad gadmoicema: muqi wiTeli, xasxasa mwvane, qaTqaTa<br />

TeTri), aseve: didi-modido, grZeli-mogrZo... zogi specialisti am formaTa warmoSobas<br />

sityvawarmoebas ukavSirebs (T. zurabiSvili).<br />

miRebuli Sexedulebis Tanaxmad, xarisxis formebi, sazogadod, viTarebiTi zedsarTavi<br />

saxelis kuTvnilebaa, mimarTebiTi zedsarTavi saxeli am unars moklebulia.<br />

is niSan-Tviseba, romelsac igi gamoxatavs (mqonebloba _ uqonloba, warmomavloba,<br />

daniSnuleba...) sagans SeiZleba axasiaTebdes, an ar axasiaTebdes. am Tvisebis met-naklebi<br />

odenobiT warmodgena ki SeuZlebelia. Tu romelime mimarTebiTi zedsarTavi<br />

saxeli xarisxis formas awarmoebs, es imas niSnavs, rom mas dakarguli aqvs mimarTebiToba<br />

da viTarebiTad aris qceuli (a. SaniZe). es zedsarTavebia: Zlieri (Zal-ier-i),<br />

Ronieri, gonieri, bednieri, mSvenieri, gemrieli, Wkviani (Wku-ian-i), patiosani (pativosan-i),<br />

mniSvnelovani, guliTadi, diadi (did-ad-i), Zvirfasi, erTguli, keTilSobili.<br />

1 qarTuli ena, enciklopedia, Tb., 2008.


dasaxelebuli zedsarTavi saxelebi awarmoeben xarisxis formebs: bednieri _ ubednieresi,<br />

keTilSobili _ ukeTilSobilesi. xarisxis formaTa warmoebis unaris gamo vi-<br />

TarebiT zedsarTav saxelad ganixileba agreTve mimReoburi formebi: mwife, morcxvi,<br />

myrali, mxurvale.<br />

mimarTebiTi zedsarTavi saxeli yvela nawarmoebi, motivirebuli saxelia gam-<br />

Wvirvale struqturiTa da semantikiT. fuZis mixedviT mimarTebiTi zedsarTavi saxeli<br />

warmoqmnili an Txzulia. warmoqmnil zedsarTavebSi Zireul saxelad<br />

(semantikur birTvad) upiratesad arsebiTi saxeli gvxvdeba (Saqriani, sazeimo), SedarebiT<br />

iSviaTad _ sxva metyvelebis nawili: zedsarTavi saxeli (saswrafo, mciredi),<br />

nacvalsaxeli (Cveneburi, saCveno), ricxviTi saxeli (erTiani, pirveladi), zmnisarTi<br />

(aqauri, samudamo), zmna (mSvenieri, mSieri), damxmare sityva (saTuo, uebro); formis<br />

mixedviT warmoqmnili zedsarTavi saxeli, Cveulebriv, sufiqsuri (mziani, wignieri)<br />

an prefiqsul-sufiqsuria (meocnebe, saSemodgomo), iSviaTad _ oden prefiqsuli (uricxvi,<br />

alogikuri, araordinaruli, antikorufciuli); semantikis (mniSvnelobis) mixedviT<br />

gamoiyofa warmoqmnil zedsarTav saxelTa Semdegi jgufebi: qonebis (yabalaxiani,<br />

Subosani, Zalovani, wesieri), uqonlobis (ugemuri, uwignuri, ugulo, udisciplino),<br />

warmomavlobis (qalaqeli _ qalaquri, wliuri, guSindeli), daniSnulebis (safosto,<br />

saqveyno, saswrafo).<br />

yuradRebas iqcevs moqmedebiTi da viT.arebiTi brunvis niSnebiT nawarmoebi zedsarTavi<br />

saxelebi: dadebiTi, weriTi, ricxviTi, JangviTi; drekadi, denadi, xsnadi, kum-<br />

Svadi. am tipis zedsarTavTa gamoyenebis are terminologiuri daniSnulebiT ganuzomlad<br />

farToa.<br />

T x z u l i zedsarTavi saxeli aris fuZegaorkecebuli (giJmaJi, uzarmazari, ma-<br />

Ral-maRali) an nairfuZiani (Rarib-Rataki, cocxal-mkvdari; vardisferi, gulqva,<br />

gulkeTili, gulgatexili).<br />

zedsarTavi saxeli, rogorc niSan-Tvisebis gamomxatveli sityva, sagnis saxelTan<br />

_ arsebiT saxelTan (sazRvrulTan) erTad funqcionirebs: qmnis msazRvrel-sazRvrulis<br />

sintaqsur wyvils, ibrunvis rogorc atributuli msazRvreli (wiTeli vaSli,<br />

wiTelma vaSlma...). zedsarTavi saxeli konteqstSi SeiZleba damoukideblad, arsebiTi<br />

saxelis (sazRvrulis) gareSec Segvxvdes. am SemTxvevaSi igi gasubstantivebulia, Sesityvebas<br />

qmnis zmnasTan, asrulebs arsebiTi saxelis funqcias da ibrunvis rogorc<br />

saTanado fuZis arsebiTi saxeli (mag.: kuzians samare gaasworebso).<br />

zogierTi enaTmecnieri afarToebs zedsarTavi saxelis tradiciul CarCos da mas-<br />

Si, rogorc nazmnari zedsarTavi saxeli, mimReobac Seaqvs (S. kekelia, a. daviTiani).<br />

rusul saenaTmecniero literaturaSi es CarCo kidev ufro gafarToebulia da zedsarTavi<br />

saxelis, rogorc metyvelebis nawilis, SemadgenlobaSi, sakuTriv zedsarTavi<br />

saxelis garda, brunebis wesisa da sintaqsuri funqciis msgavseba-erTianobis safuZvelze,<br />

mimReobasTan erTad SeaqvT rigobiTi ricxviTi saxeli da nacvalsaxeli<br />

(piris nacvalsaxelis garda).<br />

lit.: S a n i Z e a . , qarTuli gramatikis safuZvlebi, I. morfologia, Tb., 1953 (1973);<br />

imnaiSvili i., saxelTa bruneba da brunvaTa funqciebi Zvel qarTulSi, Tb., 1957;<br />

zurabiSvili T., odnaobiTis formaTa istoriisaTvis qarTvelur enebSi. _ «smam»,<br />

1962, t. 29, #5; k e k e l i a S . , d a v i T i a n i a., qarTuli ena, Tb., 1973; k v a W a Z e l .,<br />

qarTuli ena, naw. 1, Tb., 1981.<br />

123


nacvalsaxeli 1<br />

124<br />

aram martirosovi<br />

nacvalsaxeli, sityva, romelic miuTiTebs saganze an mis Tvisebaze. saxelwodeba<br />

miRebulia ori sityvis SeerTebiT: nacval + saxeli. adrindel gramatikul literaturaSi<br />

am terminma arsebiTi roli Seasrula nacvalsaxelis raobisa da mniSvnelobis<br />

dadgenaSi. igi ganisazRvreboda iseT enobriv erTeulad, romelic saxelis nacvlad,<br />

mis magivrad ixmareba. mag., gaioz reqtoris `qarTul RrammatikaSi~ (1789)<br />

ikiTxeba: `nacual-saxeli ars nawili sityisa, romelic naclad saxelisa daidebis<br />

sityaTa Sina~. aseTi ganmarteba sxvadasxva redaqciiT dResac ZalaSia rogorc qar-<br />

Tul, ise sxva enebis normatiul gramatikebSi. daxasiaTeba zogadad sworia, magram<br />

sruli ar aris, radgan igi erTnairad ar moicavs yvela nacvalsaxels. tradiciuli<br />

ganmarteba ar gamodgeba, mag., I da II piris nacvalsaxelebis mimarT, romlebic mTqmelisa<br />

da Tanamosaubris, e. i. piris saerTo, zogadi saxelebia. cnobilia, rom saxeli<br />

zmnas Seewyoba III piris formaSi, amitom sintaqsurad es nacvalsaxelebi ar SeiZleba<br />

ixmarebodes saxelis nacvlad. yovel SemTxvevaSi, maT mier saxelis Secvla ise, rom<br />

ar dairRves winadadebis mTeli wyoba, SeuZlebelia. amdenad, nacvalsaxeli SeiZleba<br />

ganisazRvros iseT sityvad, romelic winadadebaSi umTavresad arsebiTis, zedsarTavis<br />

an ricxviTi saxelis ekvivalentad gvevlineba.<br />

antikuri gramatikuli literaturidan dRemde, metyvelebis nawilTa tradiciuli<br />

klasifikaciis mixedviT, nacvalsaxelis ZiriTadad damoukidebel metyvelebis nawilad<br />

iyo miCneuli. Tu amovalT iqidan, rom `metyvelebis nawili morfologiis cnebaa<br />

da am cnebis dadgenisas safuZveli morfologiuri niSani unda iyos~ (arn. Ciqobava)<br />

da, amave dros, Tu gaviTvaliswinebT nacvalsaxelTa ZiriTad daniSnulebasac,<br />

isini calke metyvelebis nawilad ar gamoiyofa. erTi nawili SeiZleba arsebiT saxelTa<br />

jgufSi gaerTiandes, sxvebi ki _ zedsarTavebs daukavSirdes. amis mixedviT,<br />

yvela nacvalsaxeli Seva saxelis Semcvlel metyvelebis nawilSi, Tumca misgan mainc<br />

gansxvavdeba. nacvalsaxelis ZiriTadi Tviseba aris abstraqciis Taviseburi unari.<br />

abstraqcia, marTalia, met-naklebad axasiaTebs yvela metyvelebis nawils, magram<br />

zogadisa da kerZos SeTavseba ise, rogorc es nacvalsaxelSia mocemuli, sxva metyvelebis<br />

nawilisaTvis ar aris niSandoblivi. saxelisaTvis mTavaria is, Tu ras aRniSnavs,<br />

nacvalsaxelisTvis ki _ rogor aRniSnavs. arsebiTi, zedsarTavi (agreTve<br />

ricxviTi) saxeli pirdapir asaxelebs sagans, moqmedeba-mdgomareobas, aRniSnavs mis<br />

niSan-Tvisebas, xarisxsa da raodenobas, nacvalsaxeli ki zogadad, ganyenebuli saxiT<br />

miuTiTebs maTze. sxvadasxvagvar situaciaSi, xmarebis calkeul SemTxvevebSi igi<br />

avlens konkretul mniSvnelobasac.<br />

XIX s. I nax-idan qarTul gramatikul literaturaSi nacvalsaxelTa klasifikacias<br />

safuZvlad sxvadasxva principi edo. gansxvavebuli iyo agreTve nacvalsaxelTa<br />

jgufebis raodenoba da maTi aRmniSvneli terminebic. Tanamedrove gramatikuli literaturris<br />

mixedviT, gamoiyofa nacvalsaxelTa Semdegi jgufebi: piris (me, Sen, Cven,<br />

Tqven...) (ix. piris nacvalsaxelebi), k u T v n i l e b i T i (Cemi, Seni, Cveni, Tqveni, misi...),<br />

C v e n e b i T i (es, eg, is › igi, aseTi...), k i T x v i T i (vin? ra? romeli? rogori?...), m i -<br />

marTebiTi (vinc, rac, romelic, rogorc...) urTierTobiTi (erTmaneTi), gans<br />

a z R v r e b i T i (TviT, TviTon, TiToeuli, yvela, yoveli...), g a n u s a z R v r e l o b i -<br />

T i (vinme, rame, romelime, zogi, zogierTi...), u a r y o f i T i (aravin, veravin...).<br />

gramatikuli TvalsazrisiT, nacvalsaxelebs sxva saxelebTan aqvT msgavsebac da<br />

gansxvavebac. ganmasxvavebeli Tviseba isaa, rom maT ar moepovebaT erTiani morfologiuri<br />

yalibi. mag., I da II piris nacvalsaxelebi brunvaTa mixedviT ar icvleba,<br />

1 qarTuli ena, enciklopedia, Tb., 2008.


maT mravlobiTi ricxvi morfologiurad ar ewarmoebaT; kiTxviTi nacvalsaxeli vin?<br />

oTxi brunvisaTvis sul or formas gviCvenebs (vin _ saxelobiTi da moTxrobiTi, vis<br />

_ micemiTi da naTesaobiTi), mravlobiTi, Cveulebriv, ar ewarmoeba; Zireuli Cvenebi-<br />

Ti nacvalsaxelebi brunvaTa formebs upiratesad supleturad awarmoeben, or sxvadasxva<br />

fuZes iyeneben: erTia saxelobiTisaTvis _ ama, maga, ima, im; yvela es nacvalsaxeli<br />

saxelobiTSi fuZis saxiT ixmareba. moTxrobiTSi maT organul warmoeba axasia-<br />

TebT: ma-n, ama-n, ima-n, maga-n. rac Seexeba kuTvnilebiT da zogierT sxva nacvalsaxels,<br />

isini TavianTi daniSnulebiT msazRvreli sityvebia da ise ibrunvian, rogorc<br />

zedsarTavi saxelebi.<br />

lit.: SaniZe a., qarTuli gramatikis safuZvlebi, I, Tb., 1953; martiroso-<br />

v i a., nacvalsaxeli qarTvelur enebSi, Tb., 1964; C a r T o l a n i n., CvenebiT nacvalsaxelTa<br />

sistemebi qarTulSi sxva qarTvelur enebTan SedarebiT, Tb., 1985.<br />

125


icxvi 1<br />

126<br />

lali ezugbaia<br />

ricxvi, logikur-gramatikuli kategoria. logikuri TvalsazrisiT, ricxvi gulisxmobs<br />

semantikur opozicias: erTi _ erTze meti. es ukanaskneli SeiZleba iyos<br />

ori, sami, oTxi da a. S. garda amisa, arsebobs jgufi e. w. uTvladi sagnebisa, romel-<br />

Ta ricxvis gageba gansxvavebulia Tvladi sagnebis ricxvis gagebisagan. gramatikuli<br />

TvalsazrsiT, ricxvis kategoria emyareba semantikur opozicias: mxoloobiTi _<br />

mravlobiTi, rac enaTa umravlesobisTvisaa damaxasiaTebeli. zog enaSi gvxvdeba<br />

orobiTi, samobiTi da a. S. ricxvic.<br />

zemoTqmulidan gamomdinare, specialur literaturaSi ricxvis warmoebis ori<br />

sistemaa gamoyofili: logikuri da gramatikuli, romelTa Tanxvedra arsebiT saxelebSi<br />

xdeba. sxvagvarad, ricxvi aris enobrivi azrovnebis obieqtTa (saganTa) raodenobrivi<br />

maxasiaTebeli, romelic mxolod arsebiT saxelebsa da piris (CvenebiT) nacvalsaxelebs<br />

SeiZleba hqondes. danarCen metyvelebis nawilebs ricxvi sintaqsurad<br />

ewarmoeba. kerZod, saxelis an nacvalsaxelis ricxvis formas eTanxmeba zmnis forma.<br />

aseve, zedsarTavi saxelis formac gamoxatavs mimarTebas arsebiTi saxelis r-is<br />

formisadmi. orsave SemTxvevaSi gvaqvs ricxvSi SeTanxmeba, romelic sintaqsuri kategoriaa<br />

da ara logikuri.<br />

saxelis mravlobiTi ricxvi gulisxmobs simravlis (raodenobriobis) cnebas, romelic<br />

yvela enaSi erTnairad aRiqmeba, amave dros logikurad da gramatikuladac<br />

erTi da igive odenobaa. saxelis mxoloobiTi ricxvi erTis gagebas emyareba, Tumca<br />

isic pirobiTia da damokidebulia ama Tu im enis msoflxedvaze.<br />

zmnis ricxvis forma gviCvenebs, moqmedebs erTi, Tu erTze meti piri. amdenad,<br />

mravlobiTobis gageba sakuTriv zmnaSi ki ar devs, aramed qvemdebare-subieqtSi, anu:<br />

`isini modian~ gamoxatavs ara imdenad `siaruls~, ramdenadac `mosiaruleebs~. esaa<br />

gramatikuli movlena, romlis safuZvelzedac gamoiyofa ricxvis morfosintaqsuri<br />

kategoria.<br />

amrigad, ricxvis kategoria moicavs enis morfologiur, sintaqsur da semantikur<br />

doneebs. Sesabamisad, erTi mxriv, ricxvi gramatikuli kategoriaa, meore mxriv, is<br />

leqsikur kategoriaTa sferosac ganekuTvneba. aq igulisxmeba ricxviTi saxelebi,<br />

raodenobis aRmniSvneli saxelebi, rogoricaa `bevri~, `mravali~ da a. S.<br />

qarTulSi gramatikuli ricxvis warmoeba afiqsTa saSualebiT xdeba. arsebobs<br />

mravlobiTis aRmniSvnel morfemaTa sxvadasxvagvari kvalifikacia: ricxvi warmoqmnis<br />

kategoriad aris miCneuli, amitomac saxelis mravlobiTis mawarmoebeli -eb sufiqsi<br />

warmosaqmnel afiqsTa rigSi dgas (a. SaniZe). fleqsiur da derivaciul afiqsTa gverdiT<br />

gamoyofilia e. w. gardamavali tipis afiqsebi _ -eb morfema saxelebSi da -T _<br />

zmnaSi (arn. Ciqobava). mesame TvalsazrisiT, saxelTa mravlobiTobis -n da -eb sufiqsebi,<br />

msgavsad pirTa mravlobiTis -T, -en sufiqsebisa zmnaSi, leqsikur mniSvnelobas<br />

ver cvlian formebSi, isini mxolod fleqsiuri elementebia (T. uTurgaiZe). ramdenadac<br />

zmnas ricxvi sintaqsurad ewarmoeba, zmnaSi gamoyenebuli ricxvis formantebi<br />

oden fleqsiuri elementebi SeiZleba iyos. saxelebSi gansxvavebulad dgas sakiTxi,<br />

radgan amosavalia ricxvis logikur-semantikuri gageba, erTisa da mravlis semantikuri<br />

opozicia.<br />

qarTul enaSi saxelis mravlobiTis warmoeba xdeba -eb, -n da -T sufiqsebiT. amaTgan<br />

-eb Zvel qarTulSi naklebad ixmareboda, ZiriTadad usulo sagnebis an `socialurad<br />

pasiur arsebaTa~ aRmniSvnel saxelebTan (k. dondua). Sesabamisad, -eb morfemas<br />

ar hqonda sintaqsuri Zala. am funqciiT aRWurvili iyo n/T-iani mravlobiTi. magram<br />

imTaviTve arsebobda sxvaoba: -eb morfemiT r-is warmoebis aglutinaciuri prin-<br />

1 qarTuli ena, enciklopedia, Tb., 2008.


cipia gatarebuli _ yvela brunvaSi warmodgenilia -eb sufiqsi, rogorc ricxvis<br />

formanti da mas erTvis brunvis niSani. amas ver vityviT -T-sufiqsze, romelic er-<br />

Tdroulad ricxvisa da brunvis niSnis funqciebs iTavsebs. -n morfema oden ricxvis<br />

aRmniSvnelia, magram mxolod or brunvaSi _ saxelobiTsa da wodebiTSi. saxelisa<br />

da zmnis ziari ricxvis formantebia swored -n da -T elementebi, romlebsac oden<br />

fleqsiuri funqcia Tu SeiZleba hqondes. am TvalsazrisiT calke dgas -eb morfema.<br />

misi Tavdapirveli funqcia, rogorc Cans, semantikuri opoziciis (erTi _ erTze meti)<br />

im wevris markireba iyo, romelic simravles aRniSnavda. -eb krebiTobis sufiqsma<br />

mogvianebiT SeiZina sintaqsuri Zala, romelic qarTuli enis dialeqtebSi dResac<br />

meryeobs. imave dialeqtebSi SeiniSneba tendencia -eb morfemis sityvawarmoebiTi funqciiT<br />

xmarebisa.<br />

arsebiT saxelTa mravlobiTi ricxvis gamoxatva xSirad saxeluri Ziris semantikazea<br />

damokidebuli. iseTi saxelebi, rogoricaa abstraqtuli, geografiuli, sakuTari,<br />

nivTierebis, agreTve ricxviTi saxelebi, masdarebi (sawyisi) mxoloobiTi ricxvis<br />

formiT ixmareba. mravlobiTobis niSniT maTi markireba mxolod garkveul konteqstSia<br />

SesaZlebeli. rogorc wesi, aseT SemTxvevaSi xdeba aRsaniSnis gaazreba Tvlad<br />

sagnad. mag. (1) qvevrSi Rvino asxia; (2) marnis Taroze Rvinoebi awyvia. (1) pirvel winadadebaSi<br />

Rvino ver gadmoicema mravlobiTis formiT, radgan konteqstiT nagulisxmevia<br />

sityvis pirveladi mniSvneloba `siTxe~. (2) meore winadadebaSi mravlobiTis<br />

forma _ Rvinoebi _ dasaSvebia, radgan konteqstiT xdeba mniSvnelobis sxvagvarad<br />

gaazreba. igulisxmeba WurWeli (mag., boTli), romelSic siTxe (Rvino) asxia. moqmedebs<br />

ekonomiis wesi, roca substantivi Cavardeba da msazRvreli iTavsebs mis mniSvnelobas.<br />

winadadeba: `marnis Taroze Rvinoebi awyvia~ igivea, rac: `marnis Taroze<br />

Rvinis boTlebi awyvia~.<br />

adamianis sakuTari saxelic SeiZleba mravlobiTis formiT gadmoices, rodesac<br />

isini iZenen sazogado saxelis funqcias: `RmerTma gazardos daviTebi, Tamarebi~... dasaSvebia<br />

ricxviTi saxelis mravlobiTis warmoebac, Tu igi Sefasebis semantikiT daitvirTeba<br />

da substantivad gaigeba: `bavSvma xuTebi miiRo~ da a. S. aseve masdaric,<br />

romelic, Cveulebriv, mr. ricxvs ar iwarmoebs, garkveul konteqstSi SesaZlebelia<br />

am formiT warmogvidges: `Catarda sakontrolo werebi~.<br />

Taviseburia nacvalsaxelTa mravlobiTi ricxvis warmoebac. zogs mxolod n-ariani<br />

formebi gaaCnia: ra-n-i, yovel-n-i, igi-n-i... zogs _ orive: nar-ianic da eb-ianic: Cemn-i<br />

/ Cem-eb-i; sxva-n-i / sxv-eb-i... zogierTs ki saerTod ar ewarmoeba: ramdeni, araviTari,<br />

romelime... Tumca sasaubro enaSi ki gvxvdeba aseTi formebic: visebi, vinmeebi, rameebi.<br />

rogorc Cans, nacvalsaxelTa ricxvis gramatikuli gamoxatvis procesi gviandelia.<br />

savaraudoa, rom Tavdapirvelad erTisa da mravlis garCeva leqsikuri supletivizmiT<br />

xdeboda: me ~ Cven, Sen~ Tqven.<br />

qarTulisTvis ucxo ar aris mravlobiTis formaTa leqsikalizaciis procesic.<br />

mag., daviT-n-i, locva-n-i tipis saxelebs mravlobiTi ricxvis gageba ar axlavs. amgvari<br />

formebi xSiria geografiul saxelebSi, rogoricaa rko-n-i, koSk-eb-i, mowame-Ta...<br />

aRsaniSnavia, rom mTel rig toponimebSi Semonaxulia -ev, -eT ricxvis sufiqsebi<br />

(a. SaniZe).<br />

lit.: C i q o b a v a a r n ., enaTmecnierebis Sesavali, Tb., 1952; d o n d u a k . , rCeuli<br />

naSromebi, I, Tb., 1967; S a n i Z e a . , Txzulebani, III, Tb., 1973; u T u r g a i Z e T . , qarTuli<br />

enis saxelis morfonologiuri analizi, Tb., 1986; jorbenaZe b., qarTuli dialeqtologia,<br />

I, Tb., 1989.<br />

127


ormagsufiqsiani mravlobiTi guSin da dRes 1<br />

128<br />

levan bregaZe<br />

-eb-iani (anu pirveli) da nar-Taniani (anu meore) mravlobiTis formebi uxsovari<br />

droidan Tanaarsebobs gverdigverd qarTul enaSi, oRond Tuki narTaniani mravlobi-<br />

Ti Zvel teqstebSi ufro xSirad iyo gamoyenebuli, vidre -eb-iani, amJamad piriqiT<br />

aris: eb-iania ufro gavrcelebuli narTanianTan SedarebiT.<br />

iSviaTad orive sufiqsi erTdroulad gamoiyeneboda.<br />

akaki SaniZis `qarTuli enis gramatikis safuZvlebSi~ vkiTxulobT: `sasaubro ena-<br />

Si xSirad gvxvdeba ormagi sufiqsi mravlobiTSi. saliteraturo ena amas gaurbis,<br />

magram SeiZleba sadme Segvxvdes~, da iqve batoni akaki ormagsufiqsiani mravlobiTis<br />

nimuSebad imowmebs formebs aleqsandre yazbegis Txzulebebidan: ~asamdin msurveli<br />

gamovida CerqezebTagan, TuSebTagan da danarCen mTiel qarTvelebTagan~, `sxva daxocilebT<br />

Soris~, `erTs im bilikebTaganzed~ (SaniZe a., 1973: $112).<br />

magram es ormagsufiqsiani mravlobiTis guSindeli dRea. amJamad saliteraturo<br />

ena amgvar formebs aRar gaurbis. dRes mravlobiTSi ormag sufiqss SeiZleba SevxvdeT<br />

gamoCenil prozaikosTanac da profesional enaTmecnierTanac.<br />

magaliTebi:<br />

`JurnalistebTagan ramdenime gogonas, moqcevisa Tu dalagebuli saxis mixedviT, etyoboda<br />

ojaxiSviloba...~ (rezo WeiSvili, `literaturuli saqarTvelo~, 2001, #8, gv. 1);<br />

`...fsiqiatriul stacionarebs, romlebTac Cvendauneburad, xSirad Segnebuladac, sagiJes<br />

vuwodebT, gverds vuvliT xolme~ (rezo WeiSvili, `literaturuli saqarTvelo~, 2001, #8, gv.<br />

16);<br />

`warmodgena ar gvqonda masonTa loJebze, romlebTac saqarTveloSi, faqtiurad, arc SemouRweviaT~<br />

(rezo WeiSvili, gaz. `mwerluri cxovreba~, 2005, 30 oqtomberi _ 14 noemberi, #7,<br />

gv. 9);<br />

`sirbilaZeebs, didbariZeebs, ebauriZeebT (isini saamqveynod aRar eweren), ise rogorc bare<br />

orsa da bevrsa, visac ekiTxeboda, ara gaugiaT-ra~ (rezo WeiSvili, `jvarisa~, `kalmasoba~,<br />

@2007, #2 (101), gv. 3).<br />

`...dedamdinare _ mtkvari _ daupirispira saqarTvelos danarCen mdinareebs, romlebTac,<br />

Tu enis amoRebaa, marTlac ar amoeRebaT ena, radgan mtkvari yvela maTganze didia...~ (aleqsandre<br />

focxiSvili, ~literaturuli saqarTvelo~, 2007,N#6, gv. 7).<br />

aseT SemTxvevebSi ori sufiqsis gamoyeneba SeiZleba ase agvexsna: radgan -T<br />

sufiqsi or funqcias asrulebs (gamoxatavs mravlobiT ricxvs da brunvas), igi erT<br />

funqcias (mravlobiTobis gamoxatvas) `uTmobs~ -eb sufiqss da TviTon mxolod<br />

brunvas aRniSnavs. magram saqme is aris, rom -T sufiqsiT gamoixateba sami brunva<br />

(moTxrobiTi, micemiTi da naTesaobiTi), Tandebulis am konteqstis gareSe -Tsufiqsiani<br />

formis brunvis garkveva SeuZlebelia. es ormagsufiqsian formebSic asea.<br />

amdenad, -eb sufiqsi aseT SemTxvevebs ver `Svelis~.<br />

iqneb stilistikur doneze moeZebnos rame axsna aseT formebs?<br />

paraleluri formebi _ romlebsac // romelTac, Jurnalistebisgan // JurnalistTagan<br />

_ mniSvnelobiT erTni arian da mxolod stilistikur doneze gansxvavdebian<br />

erTmaneTisagan: pirvelni stilistikurad neitralurni arian, meoreni ki arqaulad<br />

da maRalfardovnad JReren da saTanado stilistikuri efeqtis Seqmnas emsaxurebian.<br />

ver vityviT, rom ormagsufiqsiani forma raRac saSualo iyos amaT Soris (arc<br />

mTlad arqauli, arc mTlad neitraluri), an sulac raime sruliad axali stilistikuri<br />

niuansis gadmocema xerxdebodes misi meSveobiT. yovel SemTxvevaSi, jerjerobiT<br />

amgvar pretenzias is ver acxadebs.<br />

1 qarTuli saliteraturo enis sakiTxebi: istoria da Tanamedrove mdgomareoba, Tb., 2007.


verc imas vityviT, rom zemomoyvanil citatebSi es formebi mdabiuri stilis imitaciisTvis<br />

gamoeyenebinoT avtorebs.<br />

amrigad, vidre ormagsufiqsiani mravlobiTisTvis raime mkafio funqcia gamoikve-<br />

Tebodes, manamde es formebi saliteraturo qarTulis TvalsazrisiT umarTebulod<br />

unda CaiTvalos da maT kvlavindeburad TiTosufiqsiani mravlobiTis formebi unda<br />

vamjobinoT.<br />

* * *<br />

gvxvdeba Tu ara ormagsufiqsiani mravlobiTi saxelobiTSi?<br />

am kiTxvaze pasuxis gasacemad gavecnoT amonarids Salva sabaSvilis werilidan,<br />

`weris maRali kulturisaTvis~ (`literaturuli saqarTvelo~, 16. 03. 2007,N#10, gv. 5):<br />

`saintereso saxis Secdomaa frazaSi: `maSin oci-ocdaerTi wlisanebi viyaviT~. ufro<br />

sworad, sainteresoa forma `wlisanebi~, kuriozulic ki. igi mcdaria. marTlac,<br />

erT adamianze iTqmis: `ocdaerTi wlisa~, ramdenimeze ki _ `ocdaerTi wlisebi~, an<br />

`ocdaerTi wlisani~. orive sufiqsi _ `eb~ da `an~ _ mravlobiT ricxvs awarmoebs.<br />

pirvels `ebiani forma~ hqvia, meores ki `narTaniani forma~ (am ukanasknelis nimuSebi<br />

sxvadasxva brunvaSi aris `kacni~, `kacTa~). maSasadame, wlisebi~ da `wlisani~ aSkarad<br />

migviTiTebs, rom saubaria adamianTa simravleze. maS, `wlisanebi~ raRaa? swored rom<br />

kuriozuli forma, vinaidan masSi mravlobiTi ricxvis warmoebis ori sxvadasxva<br />

xerxi, ori sxvadasxva sufiqsi (`eb~ da `n~) erTdrouladaa gamoyenebuli. es zedmeti<br />

da xelovnuri operacia, vfiqrob, avtorma uneblieT moaxdina, magram igi sxvebs SeumCneveli<br />

ar unda darCenodaT~ (damowmebulia fraza vano CxikvaZis miniaturidan<br />

`ludi~, `kalmasoba~, 2006, #1, gv. 10).<br />

meore magaliTi ormagsufiqsiani mravlobiTisa saxelobiTSi, romelzedac Salva<br />

sabaSvilma migviTiTa, aseTia: `kukiaze arian Cemi xnisanebi, romlebsac araferi stkivaT,<br />

Tamarjan~ (alan Toreli, `mairiki~, `literaturuli saqarTvelo~, 24. 11. 2006, gv.<br />

13).<br />

orive SemTxvevaSi saqme gvaqvs sazRvrulis gareSe warmodgenil marTul anu naTesaobiT<br />

brunvaSi mdgar msazRvrelTan, romelic imis gamo, rom usazRvrulod dar-<br />

Ca, iZulebulia TviTon dairTos brunvis niSnebi naTesaobiTi brunvis niSnis Semdeg.<br />

sazRvruli, romelic gamotovebulia, advili aRsadgenia: `oci-ocdaerTi wlisani~<br />

gulisxmobs oci-ocdaerTi wlis axalgazrdebs, `Cemi xnisani~ gulisxmobs Cemi xnis<br />

adamianebs. wina magaliTebisagan gansxvavebiT aq jer meore mravlobiTis sufiqsi<br />

gvaqvs (n) da Semdeg _ pirvelisa (eb).<br />

gansaxilavi formebi (wlisanebi, xnisanebi) Cveni azriT, analogiis gziT unda<br />

iyos miRebuli, kerZod, daboloebiT es sityvebi -ovan sufiqsiani zedsarTavebis<br />

mravlobiTis daboloebebs hgavs: Zalovani // Zalovanebi, (mcire)wlovani // (mcire)wlovanebi<br />

da misT. wlisanebi da msgavsi formebi SeiZleba wlovanebis tipis<br />

warmoebis analogiiT miRebulad miviCnioT.<br />

sxva SemTxveva saxelobiTSi mravlobiTis ormagi sufiqsis gamoyenebisa CvenTvis<br />

cnobili ar aris. arsebiT saxelebSi amgvari ram SeuZlebeli Cans: Zneli warmosadgenia<br />

vinmem, Tundac saubarSi, Tqvas qalaqebni an qalaqnebi, kacebni an kacnebi, Tumca<br />

TiTqos SesaZlebeli Cans aseTi gaarsebiTebuli zedsarTavebis gamoCenac: didebni,<br />

marTlebni, gambedavebni da misTanani, rac funqcias moklebuli da, amdenad, gaumarTlebeli<br />

iqneba.<br />

129


zmnizedis swavlebis zogierTi sakiTxi 1<br />

130<br />

cira RvinaZe<br />

zmnizeda swavlebis TvalsazrisiT erT-erTi rTuli da `daCagruli” metyvelebis<br />

nawilia. amaze jer kidev 50-ian wlebSi miuTiTebdnen mkvlevrebi 2 .<br />

zmnizedis swavlebis sirTules iwvevs e. w. zmnizedis funqciiT naxmari sityvebis<br />

raodenoba da formaTa nairgvaroba. zmnizedadaa CaTvlili: a) viTarebiT brunvaSi<br />

dasmuli yvela zedsarTavi da ricxviTi saxeli (kargad, mSvidad, bevrad, orad, xu-<br />

Tad...), krebiTi arsebiTi saxelebi (jgufad, mwkrivad...); b) moqmedebiT brunvaSi dasmuli<br />

abstraqtuli, moqmedeba-mdgomareobisa da emociurobis gamomxatveli nazmnari<br />

arsebiTi saxelebi (gagiJebiT, siyvaruliT...), adgilmdebareobis, droisa da zoma-wonis<br />

arsebiTi saxelebi (gverdiT, moSorebiT, diliT, wlobiT, droebiT, tonobiT, urmobiT...),<br />

ricxviTi saxelebi (asobiT, milionobiT, bevriT, measediT...), Txzuli arsebi-<br />

Ti saxelebi (drogamoSvebiT, RapaRupiT, gulistkeniT...), Sorisdebulebi da nawilakebi<br />

(vaiT, jerjerobiT, viSviSiT...), g) micemiT brunvaSi dasmuli zogi arsebiTi da<br />

zedsarTavi saxeli (dRes, wels, Zirs, didxans, pirs, Sors, axlos). 3<br />

gamodis, rom zmnizedis funqciiT SeiZleba ixmarebodes zmnis garda yvela sityva.<br />

samecniero literaturaSi ki zmnizedis funqciiT sxva sityvaTa gamoyenebis nacvlad<br />

saubaria zmnizedaTa jgufebis simravleze, raki zmnizedebad miiCneven zmnizedad gamoyenebul<br />

zog zedsarTavsa da ricxviT saxels, arsebiTsa da nacvalsaxels da a. S.<br />

es, Cveni azriT, logikur Seusabamobas iwvevs: roca metyvelebis nawilTa funqciaze<br />

vlaparakobT, mxedvelobaSi gvaqvs is, Tu ras aRniSnaven isini, sityvaTa rogor<br />

erTobliobas aerTianeben erTi niSnis qveS. mag., arsebiTi saxelis funqcia sagnis<br />

aRniSvnaa, zedsarTavi saxelisa ki _ sagnis niSan-Tvisebisa. es sityvebi xSirad ixmareba<br />

erTmaneTis funqciiT (brmam manqana ver dainaxa; erTi uremi SeSa gayida), magram<br />

amis gamo `brma~ arsebiTi saxelia, xolo `uremi~ _ zedsarTavio, aravin ityvis. maS<br />

ratom iTvleba SesityvebebSi `tba lurjad kamkamebs” da `lurji tbis sikamkame~ _<br />

`lurji~ xan zedsarTav saxelad, xan ki zmnizedad? Cveni azriT, aseTi Seusabamobis<br />

saTave SemdegSi mdgomareobs:<br />

zmnizedis gramatikul-sintaqsuri funqcia winadadebaSi garemoebis gadmocemaa da<br />

amitom yvela sityva, romelic garemoebas gamoxatavs, specialur literaturaSi morfologiuri<br />

TvalsazrisiT zmnizedadaa miCneuli.<br />

gramatikul literaturaSi warmodgenili gansazRvrebis mixedviT, zmnizedad iTvleba<br />

yvela is sityva, romelsac: a) damoukidebeli mniSvnelobac aqvs da b) formaucvalebelicaa.<br />

pirveladi zmnizedebi akmayofileben am orive moTxovnas. igive ver<br />

iTqmis meoreul zmnizedebze, romlebic specialur literaturaSi sxva metyvelebis<br />

nawilebisagan miRebulad iTvlebian `ZiriTadi mniSvnelobisagan daclisa~ da `formis<br />

gaqvavebis~ Semdeg.<br />

rogorc cnobilia, sityvis mniSvneloba icvleba maSin, roca met-naklebad icvleba<br />

aRsaniSni. magaliTad:<br />

qudi _ aRniSnavs sagans (`adamianis Tavze dasaxuravi~); 4<br />

qudiani _ aRniSnavs niSans (`visac qudi axuravs~);<br />

saqude _ niSania (`qudisaTvis gankuTvnili~) da a. S.<br />

aseve, wiTeli _ niSania;<br />

wiTldeba _ moqmedebaa (`wiTel fers iRebs~);<br />

1 qarTuli enis da literatura skolaSi, N1-4, 1987.<br />

2 m. TalakvaZe, qarTuli enis swavlebis meTodika, Tb., 1959; m. CinCalaZe, qarTuli zmnizedis<br />

swavleba skolaSi, Tb., 1955.<br />

3 magaliTebi amoRebulia m. CinCalaZis dasax. naSromidan.<br />

4 ganmartebebisaTvis gamoyenebulia `qarTuli enis ganmartebiTi leqsikoni”, t. I-VIII., 1950-1965.


siwiTle _ abstraqciaa (`wiTlis Tviseba, wiTeli feris qona~).<br />

Tamamad SegviZlia vTqvaT, rom aq moyvanil yvela erTeuls (qudi_qudiani_saqude;<br />

wiTeli_wiTldeba_siwiTle) damoukidebeli mniSvneloba aqvs, e. i. yoveli momdevno<br />

erTeuli `daclilia ZiriTadi mniSvnelobisagan~.<br />

vnaxoT, rogor aris es momenti warmodgenili zmnizedis SemTxvevaSi. ganvixiloT<br />

winadadebaTa wyvilebi:<br />

1. matarebeli zantad daiZra;<br />

2. zanti kameCi gzaze miizlazneba.<br />

1. lurjad molaplape tba gamoCnda;<br />

2. lurj caze mze anaTebs.<br />

1. mdumared ijda;<br />

2. mdumare Rame SiSis momgvrelia.<br />

1. Seikra mrisxaned warbi;<br />

2. mrisxane batonis SiSiT yvelas guli uskdeba.<br />

1. xalxi orad gaiyo;<br />

2. or abazad gayida.<br />

1. iq jgufad isxdnen buzebi;<br />

2. moseirneTa jgufi tyeSi gauCinarda.<br />

1. es iseTnairad miTxra, rom...<br />

2. iseTnairi xma momesma, romelic arasdros gamigonia.<br />

Cveni azriT, warmodgenil winadadebebSi araviTari `mniSvnelobisagan dacla~ da<br />

`damoukidebeli mniSvnelobis~ miReba ar xdeba. aq sityvam mxolod funqcia icvala:<br />

`viTarebiT brunvaSi dayenebuli zedsarTavi (an mimReoba) 5 , rogorc amas Zveli<br />

gramatikosebic aRniSnavdnen, zmnizedis funqciiTaa aRWurvili~ 6 . zmnizedis sintaqsuri<br />

funqcia ki am SemTxvevaSi viTarebis garemoebis gamoxatvaa, razedac adrec gvqonda<br />

laparaki.<br />

garda amisa, zmnizedis Seswavlamde, saxelebisa da zmnis analizis dros yuradReba<br />

maxvildeba imaze, rom enaSi arsebobs sityvis mniSvnelobis mcvleli (e. w. warmomqmneli)<br />

da sityvaTa Soris urTierTobis aRmniSvneli (e. w. mimosaxreli) afiqsebi.<br />

warmomqmneli afiqsebi sityvis mniSvnelobis cvlasTan erTad xSir SemTxvevaSi<br />

funqciasac ucvlian mas:<br />

xerx-i _ xerx-ian-i<br />

xerx-av-s<br />

a-xerx-eb-s<br />

mo-xerx-eb-ul-i<br />

Sav-i _ si-Sav-e<br />

a-Sav-eb-s<br />

Sav-d-eb-a<br />

or-i _ or-ob-iT-i<br />

ga-or-d-a<br />

Cem-i _ Cem-eul-i<br />

Cem-ob-a (SenCemoba)<br />

u-Cem-o-d<br />

5 amaT unda daematos yvela ricxviTi saxeli, zogi arsebiTi saxeli da nacvalsaxeli, rogorc<br />

zemoTac aRvniSneT.<br />

6 a. SaniZe, Txzulebani, t. III, Tb., 1980, gv. 592.<br />

131


da-i-Cem-a<br />

wer-s _ wer-il-i<br />

m-wer-al-i<br />

da-wer-il-i<br />

mimosaxrel afiqsebze ki, kerZod, brunvis niSnebze, moswavleebs aseTi kategoriuli<br />

debuleba eZlevaT saxelmZRvaneloSi: `erTi da igive saxeli mniSvnelobis Seucvlelad<br />

SeiZleba Svidi sxvadasxva formiT Segvxvdes~ 7 . maSasadame, maT ician, rom<br />

Sav-i qud-ian-i<br />

Sav-ma qud-ian-ma<br />

Sav-s qud-ian-s<br />

Sav-is qud-ian-is<br />

Sav-iT qud-ian-iT<br />

Sav-ad qud-ian-ad<br />

Sav-o qud-ian-o<br />

formebi tolfasia mniSvnelobiT da winadadebaSi sxva sityvebTan saurTierTod ixmareba.<br />

zmnizedis swavlebisas ki veubnebiT, rom saxeli romelime formiT `qvavdeba~<br />

da es gaqvavebuli forma sxva metyvelebis nawilia, romelic erTvis zmnas.<br />

mecnieruli TvalsazrisiT, SeiZleba gadamwyveti mniSvneloba arc hqondes imas,<br />

`Savad~ zmnizeda iqneba Tu zedsarTavi saxelis viTarebiTi brunvis forma, magram<br />

moswavleebs uWirT am rTuli procesis cxadad warmodgena. saskolo saxelmZRvaneloSi<br />

da saenaTmecniero literaturaSi warmodgenili aRniSnuli formula ase SeiZleba<br />

gamartivdes: viTarebiT brunvaSi dasmuli zedsarTavi saxeli rCeba imav metyvelebis<br />

nawilad anu zedsarTav saxelad, oRond mas sintaqsurad viTarebiTi garemoebis<br />

funqciis gamoxatva daekisreba.<br />

gramatikis erT-erT odiTganve saintereso da sadavo sakiTxs metyvelebis nawil-<br />

Ta klasifikacia warmoadgens. imis mixedviT, Tu ras aviRebT saklasifikacio principad<br />

(Sinaarss, formas Tu funqcias), sityvaTa sxvadasxva dajgufebebs miviRebT. ara<br />

marto sityvaTa, nebismieri sistemis elementTa klasifikaciisas, rogorc wesi, or<br />

savaldebulo moTxovnas iTvaliswineben: 1. sistemis arc erTi elementi ar unda dar-<br />

Ces klasifikaciis gareT; 2. erTi elementi mxolod erT jgufSi unda Sediodes. Cven<br />

SemTxvevaSi ki `Savi~ da, saerTod, yvela zedsarTavi saxeli yovelgvari Sinaarsobrivi<br />

cvalebadobis gareSe erTdroulad ori klasis wevri gamodis _ zedsarTavi saxelicaa<br />

da zmnizedac. aq SeiZleba Semogvedavon: Sinaarsi Tu ar icvleba, funqcia<br />

xom aris gansxvavebulio, magram gavixsenoT analogiuri viTareba: naTesaobiTSi dasmuli<br />

arsebiTi saxeli anu marTuli msazRvreli winadadebaSi gansazRvrebis funqcias<br />

asrulebs, im sintaqsur funqcias, romelSic, Cveulebriv, zedsarTavi saxeli gvevlineba<br />

xolme, magram aravis uTqvams konstruqciaSi `xis saxli~_ `xis~ zedsarTavi<br />

saxeliao.<br />

`viTarebiTi brunvis formiT (zogjer brunvis niSnis nawilobrivi SekveciT) warmodgenilia<br />

Semdegi zmnizedebi: Cqara (Cqarad), nela (nelad), maRla (maRlad)~... 8<br />

mocemul SemTxvevaSi warmodgenilia zedsarTavi saxelisagan nawarmoebi iseTi<br />

formebi, romlebic moqmedebis ragvarobas an adgilmdebareobas gamoxataven da mniSvnelobiTac,<br />

formiTac da funqciiTac zmnizedebia. enam maTi zedsarTavi saxelebisagan<br />

gamosayofad TviTon monaxa saSualeba _ moakveca brunvis niSnis bolo Tanxmovani,<br />

aqcia `gaqvavebul~ formad da mospo zedsarTav saxelTan maTi gaigivebis SesaZlebloba.<br />

dRes enaSi erTmaneTis gverdiT arsebobs paraleluri formebi:<br />

maRali _ maRla<br />

7 a. SaniZe, i. imnaiSvili, l. kvaWaZe, qarTuli ena, V kl. saxelmZRvanelo, Tb., 1983, gv. 32.<br />

8 a. SaniZe, Txzulebani, t. III, Tb., 1980, gv. 591.<br />

132


dabali _ dabla<br />

neli _ nela<br />

Cqari _ Cqara<br />

kargi _ karga (karga mozrdili lukma)<br />

marTali _ marTla<br />

maTi erTmaneTSi areva gamoricxulia.<br />

imaves ver vityviT meore SemTxvevaze:<br />

`micemiTis formiT warmodgenilia Semdegi zmnizedebi: Zirs, axlos, Sors, saRamos,<br />

dilas, dRes, wels...~ 9 dasaxelebul zmnizedaTagan zogi arsebiTi saxelisagan<br />

aris miRebuli (Zirs, saRamos, dilas...), zogi _ zedsarTavi saxelisagan (axlos,<br />

Sors). am SemTxvevaSi enam, rogorc Cans, ver miaRwia formobriv cvlilebas, samagierod,<br />

am fuZeTa Cveulebrivi micemiTis forma Sinaarsobrivad ise dascilda Tavis<br />

`gaqvavebul~ variants, rom dRes isini ufro omoformebad aRiqmebian, vidre erTsa<br />

da imave sityvebad: maT erTmaneTTan pirdapiri Sinaarsobrivi kavSiri dakarges:<br />

Zirs _ dabla, qveviT, qvemoTken;<br />

Zir-i (Zir-s) _ raime sagnis an movlenis qveda nawili.<br />

maSasadame, yvela zedsarTavi saxeli da ricxviTi saxeli, zogi arsebiTi saxeli<br />

da nacvalsaxeli `ZiriTadi mniSvnelobisagan ki ar icleba~ da zmnizedad ki ar iqceva,<br />

funqcias icvlis da winadadebaSi viTarebis garemoebis rolSi gamodis.<br />

rogorc aRniSnuli iyo, samecniero literaturaSi iTvleba, rom viTarebiT brunvaSi<br />

dasmuli yvela zedsarTavi saxeli da ricxviTi saxeli, zogi arsebiTi saxeli<br />

da nacvalsaxeli `gadaqceulia viTarebis zmnizedad~.<br />

es `gadaqceva~ ase SeiZleba warmovidginoT: raki viTarebis garemoeba viTarebis<br />

zmnizediT unda iyos gadmocemuli, xolo zmnizeda TavisTavad formaucvleli<br />

sityvaa, sxva gamosavali ar aris, garemoebad gamoyenebuli saxelebi viTarebiTi<br />

brunvis formiT gaqvavebul formad unda gamovacxadoT. magram daviwyebulia is garemoeba,<br />

rom, raki zmnizeda zmnas `gansazRvravs~, xolo zmna, rogorc cnobilia,<br />

masze damokidebuli metyvelebis nawilis formis Tavisuflebas `ver itans~, TavisTavad<br />

viRebT `gaqvavebul~ formebs. ganvixiloT ori Sesityveba:<br />

Tavs kargad maCvenebs _ Tavs bavSvad maCvenebs.<br />

Tavi kargad momaCvena _ Tavi bavSvad momaCvena.<br />

Tavi kargad mouCvenebia _ Tavi bavSvad mouCvenebia.<br />

ratom aris gayinuli, gaqvavebuli forma `kargad~, `bavSvad~ ki ara? Tu zmnas arsebiTi<br />

saxelisagan SeuZlia viTarebiTi brunvis forma moiTxovos, zedsarTavi saxelisagan<br />

ratom ar SeuZlia? ratom iTvleba, rom `bavSvad~ arsebiTi saxelia ubralo<br />

damatebis funqciiT, xolo `kargad~ zmnizedaa da ara zedsarTavi saxeli viTarebis<br />

garemoebis funqciiT? aRsaniSnavia is garemoeba, rom viTarebiTi brunvis funqcia<br />

`viTarebis~, moqmedebis ragvarobis gamoxatvaa da zedsarTav saxels, romelic arsebiT<br />

saxels axasiaTebs, igi sulac ar sWirdeba (Tu mxedvelobaSi ar miviRebT msazRvrel-sazRvrulis<br />

e. w. Sebrunebul wyobas, romelic Tanamedrove qarTulSi Zalian<br />

iSviaTia):<br />

Savad dauRamda _ Sav dRed dauRamda.<br />

orad gaiyo _ or nawilad gaiyo.<br />

Cemad momeCvena _ Cem wignad momeCvena.<br />

yovelive zemoTqmulidan aseTi daskvna SeiZleba gakeTdes: 1) viTarebiT brunvaSi<br />

9 iqve, gv. 589.<br />

133


dasmuli yvela zedsarTavi saxeli da ricxviTi saxeli, zogi arsebiTi saxeli da<br />

nacvalsaxeli formis gaqvavebis gamo sxva metyvelebis nawilad ki ar unda CaiTvalos,<br />

aramed ufro logikuri iqneba, Tu vityviT, rom isini, Zireuli funqciisagan<br />

gansxvavebiT, garemoebadac gamoiyenebian winadadebaSi.<br />

amrigad, Cveni azriT, zmnizedebad CaiTvleba:<br />

a) e. w. pirveladi zmnizedebi, romelTa formac dRevandeli TvalsazrisiT, mar-<br />

Tlac, gaqvavebulia: guSin, xval, aq, iq, win, ukan...<br />

b) meoreuli zmnizedebi, romlebic<br />

1. fuZis gaormagebiTaa miRebuli: adgil-adgil, xSir-xSirad, naWer-naWer, Tanda-<br />

Tan, SoriSors...<br />

2. saxelis fuZiTaa warmodgenili: Zlier, nakleb, Zalian...<br />

g) meoreuli zmnizedebi, romlebic sityvaTwarmomqmneli afiqsebis darTviTaa mi-<br />

Rebuli:<br />

1. `-obiT~ _ zafxulobiT, wlobiT, urmobiT, tonobiT, dilaobiT...<br />

2. `-obliv~, `-obriv~ _ fuTobliv...<br />

3. `-iv~ 10 _ marjvniv, marcxniv, miwyiv, nawilobriv...<br />

4. `jer~ _ `xel~ _ `gzis~ nawilakdarTulni _ orjer, aTjer, erTxel, mravalgzis,<br />

samgzis...<br />

d) meoreuli zmnizedebi, romelnic brunvis formis modifikaciiT arian miRebulni:<br />

1. zedsarTavi saxelis viTarebiTi brunvis niSans ekeceba bolo Tanxmovani: maRla,<br />

dabla, magra, nela, Cqara...<br />

2. arsebiTi da zedsarTavi saxelis micemiTi brunvis forma `qvavdeba~ da mniSvnelobac<br />

ecvleba: dRes, wels, Sors, Zirs...<br />

10 `iv” sufiqsi Zvel qarTulSi moqmedebiTi brunvis niSani iyo.<br />

134


Tandebuli qarTulSi 1<br />

135<br />

aram martirosovi<br />

Tandebulebi momdinareoben calke, damoukidebeli mniSvnelobis mqone sityvaTagan.<br />

TavisTavadi sityvebi xSiri xmarebisagan droTa viTarebaSi ise gacvTnen, rom nawilakebad<br />

iqcnen. nawilakebi mxolod sxva sityvasTan urTierTobisas asruleben<br />

garkveul funqcias da maTi leqsikuri mniSvnelobac maSin mJRavndeba. zogierT enaSi<br />

dResac aris darCenili kvali am odesRac damoukidebeli mniSvnelobis mqone sityva-<br />

Ta pirvandeli brunvisa. berZnulSi kargadaa daculi έν da περί windebulTa brunebis<br />

odindeli saxe: ἕνί (adgil. br.: ‘ze, Si’); πέρί (adgil. br.), παραί (mic. br.), παρά (instr.)<br />

πάρος (naTes. br.).<br />

istoriulad Tandebuli saxels rom miekedla, dakarga damoukidebeli mniSvneloba<br />

da Tavis mxriT gavlena moaxdina saxelTa brunebis sistemaze. procesi ise Sors<br />

wavida, rom Tandebulianma brunvam nawilobriv Seaviwrova da rig SemTxvevaSi gandevna<br />

kidec zogierTi damoukidebeli brunva. aseTi bedi ewia brunvebs, mag., frangulsa<br />

da inglisurSi. rusulSi windebulianma brunvam Sescvala odindeli adgilobrivi<br />

brunva. qarTulSi e. w. dawyebiTs brunvas mogvianebiT Tandebuliani forma<br />

Seenacvla. aseve, lokativis mniSvnelobis micemiTis adgili Tandebulianma micemiTma<br />

daiWira. amas garda, saxelze Tandebulis darTvam qarTulSi gamoiwvia isic, rom<br />

zogierTi brunvis formebs daekargaT brunvis niSani da garegnulad fuZes daemsgavsnen<br />

(saxl+Si, amxanag+Tan, magida+ze, dRe+mde).<br />

Tandebulebi qarTulSi imave funqcias asruleben, rasac sxva enebSi windebulebi.<br />

arsebiTi gansxvaveba isaa, rom windebuli win uZRvis saxels, Tandebuli ki mosdevs<br />

mas. magram es gansxvavebac umniSvnelo aRmoCndeba, Tu gaviTvaliswinebT ganviTarebis<br />

im gzas, romelic gaiares windebulianma enebma. mag., germanulSi SeniSnulia, rom<br />

rigi windebulebi, romlebic jer axlo kavSirSi iyvnen zmnisarTebTan, win ki ar<br />

uZRodnen saxels, aramed mosdevdnen mas. Tanamedrove germanulSi mraval am rigis<br />

windebuls aqa-iq SemorCenili aqvs Zveli wesi, aseTebia: durch, über, rodesac dros aRniSnaven.<br />

mag. drei Tage durch, den Tag über... Nach SeiZleba saxelis Semdeg gvevlinebodes<br />

maSin, roca igi gamoxatavs ‘Tanaxmad’ (‘согласно, по’), mag., dieser Methode nach, meiner Meinung<br />

nach. aseve ixmareba gemäss. Zu gamoyenebulia saxelis Semdeg, roca igi gadmoscems moZraobis<br />

mizans, mag., er strebt dem Ziele zu.saxelis Semdeg SeiZleba iyos agreTve: entgegen,<br />

gegenxber, zuwider, zufolge, wegen da sxv. Halber ki yovelTvis postopoziciurad ixmareba 2 .<br />

aseve rusulSi ради windebuli zogjer saxels mosdevs.<br />

ase iyo Zvel qarTulSic: nawilaki saxelTan windebuladac gvevlineboda da Tandebuladac.<br />

Tandebuli erTvis arsebiTs, zedsarTavsa da ricxviT saxelebs, nacvalsaxelebs,<br />

zmnisarTebsa da saxelzmnas ama Tu im brunvaSi. sxva enebis msgavsad, qarTulSi Tandebuli<br />

ixmareba irib brunvebTan. moTxrobiTi da wodebiTi Tandebuls ver iguebs.<br />

saxelobiTTan mxolod v i T Tandebuli gvxvdeba da isic mogviano periodis qar-<br />

TulSi. misi sabolood Camoyalibeba jerac ar aris dasrulebuli.<br />

Tandebuli Cveulebriv erT romelime brunvas erTvis, zogi ki orsa da samsac moiTxovs,<br />

magram sxvadasxva brunvasTan xmarebuli Tandebuli sxvadasxva funqciis mqonea,<br />

rusulSi, mag., windebuli в, на braldebiTsa da windebulian brunvebs erTvis,<br />

germanulSi ki an, auf, hinter, neben, in, über, vor, zwischen _ braldebiTsa da micemiTs, magram<br />

am brunvaTa gamoyenebaSi is gansxvavebaa, rom pirvelTan kiTxvaze sad? (где? wo?) sag-<br />

1 iberiul-kavkasiuri enaTmecniereba, I, 1946.<br />

2 Л. Р. Зиндер и Т. В. Сокольская, Научная грамматика немецкого языка, gv. 79.


nis adgilmyofobas uCveneben, braldebiTTan ki kiTxvaze saiTken? (куда? wohin?) _ mimarTulebas.<br />

rusulSi сошел с вершины, ростом с сестру, говорил со мною, с windebuli pirvel<br />

winadadebaSi (naTesaobiTTan) gadmoscems mimarTulebas, meoreSi (braldebiTTan)<br />

_ Sedarebas, mesameSi ki (moqmedebiTTan) Tanaobas. aseve qarTulSi gan Tandebuli<br />

kiTxvaze visgan? risgan? naTesaobiTs erTvis da gamoxatavs moqmedebis Camdens an<br />

masalas, risganac rame keTdeba, xolo moqmedebiTTan kiTxvaze saidan? _ gamosaval<br />

punqts adgilisas Tu droisa.<br />

qarTveluri enebidan mxolod qarTulia mdidari TandebulebiT. megrul-Wanuri<br />

da svanuri SedarebiT Raribia. amasTan, Wanuris oTxi Tandebulidan k a l a , n i , q i s ,<br />

k e l e ukanaskneliRaa bgeriTi SedgenilobiT da mniSvnelobiTac qarTul k e n (←<br />

`kerZo~) ̕s Sesatyvisi 3 . svanuri imiT gansxvavdeba megrul-Wanurisa da TviT qarTulisagan,<br />

rom zogierTi kavkasiuri enis msgavsad, iyenebs or Tandebuls erTad (lSx.<br />

lyr-Te+Ji = saxuravis-ken+ze, koj-Te+isa = kldisa-ken+Si: -Te+Ji = -ken+ze, -Te+isa =<br />

-ken +Si), Tumca msgavs movlenas vxvdebiT xevsurulSic 4 .<br />

miuxedavad imisa, rom sxva enebis windebulTa funqcias qarTulSi zmniswinebi da<br />

Tandebulebi asruleben, qarTuls mainc ar axasiaTebs ukanasknelTa (TandebulTa)<br />

simcire.<br />

Tandebulebi, romlebic saxels TavSic erTodnen da boloSic (Sina, zeda, Tana),<br />

amJamad mxolod mosdeven maT. saxelis Semdeg ganmtkicdnen Tandebulis funqciis<br />

mqone zmnisarTebic (qveS, qveviT, zeviT, win, gareT, garSemo da sxv.), Tumca zogi maTgani<br />

(rogoricaa: msgavsad, nacvlad, garda, maxloblad da sxv.) saxelis winac<br />

gvxvdeba, magram, rogorc d. k a r i W a S v i l i SeniSnavda, maTi ase xmareba eucxoveba<br />

axal qarTuls 5 .<br />

Zveli adgili SeinarCuna TiTqmis yvela erTmarcvlianma Tandebulma: -g a n , -ur T ,<br />

-m d i s , -T v i s , -e b r , -d a m da sxva.<br />

Seicvala urTierToba brunvebisa TandebulebTan. g a m o Tandebuli Zv. qarTulSi<br />

ixmareboda moqmedebiTsa, naTesaobiTsa da viTarebiT brunvebTan, amJamad mxolod na-<br />

TesaobiTs marTavs. analogiuria - k e n (kerZo) Tandebulis gamoyeneba brunvebTan.<br />

z e d a , T a n a , w i n a S e Tu naTesaobiTsa da micemiT brunvas iTxovdnen, axla z e ,<br />

T a n mxolod micemiTs daerTvis, w i n a S e ki _ naTesaobiTs.<br />

istoriulad cvlileba mouvida ara marto Tandebuls, aramed saxelis brunviTs<br />

formasac masTan Tandebulis Serwymis gamo. ase, mag., Sina, zeda Tandebulebs moekvecaT<br />

-na, -da elementebi da saxelma dakarga micemiTi brunvis niSani -s TandebulTa<br />

Tavkidur S da z TanxmovanTan mezoblobis gamo. brunvis niSani SemorCa mxolod mesame<br />

piris nacvalsaxels (masSi), -Si Tandebuli zog kiloSi iqca Ci-d.<br />

Tana Tandebulsac moekveca bolo xmovani (-a). misi darTvisas boloTanxmovnian<br />

saxelebs ekargebaT micemiTis niSani -s.<br />

(kerZo→) ken Tandebulma axal qarTulSi da dialeqtebSi icvala saxe: ked, ke, ka,<br />

k, yen, ye.<br />

aseve nairsaxovania Tvis Tandebuli kiloebSi: Tvin, Tvi, Tun, da mde Tandebulic:<br />

mdis, mdisi, mdisin, mdi, mdin, mden, mdvin.<br />

zogi funqcia daekarga gamo, gareSe Tandebuls, gaufarTovda daniSnuleba Si, ze,<br />

gan, Tan, Tvis Tandebulebs da Tandebulis funqciiT xmarebul zmnisarTebsac.<br />

SeizRuda urT Tandebulis xmarebis sfero.<br />

xmarebidan gamovida TÂnier, wiaR, wil da maTi funqcia ikisres sxva Tandebulebma.<br />

mogviano qarTulSi gamovlinda viT, dam Tandebulebi, pirveli ganmtkicda Tanamedrove<br />

saliteraturo enaSi, meore ki xmarebidan gavida.<br />

3 a r n . C i q o b a v a , Wanuris gramatikuli analizi, gv., 65-66.<br />

4 v . T o f u r i a , brunebis sistemisaTvis lakur enaSi: saq. muzeumis moambe, Xb, gv.<br />

5 qarTuli enis gramatika, etimologia, 1930, gv., 126.<br />

136


* * *<br />

Tandebulia nawilaki, romelic saxels marTavs garkveul brunvaSi. ase ar iyo gagebuli<br />

Tandebuli. amitom zogierTi gramatikosi Tandebuls uwodebda zmniswinebsac.<br />

yvela saxis nawilakic Tandebulad iyo miCneuli. mag., p. k v i c a r i Z e werda:<br />

`Tandebulebi arian orgvarni: w i n a m Z R o lni da mimyolni. winamZRolebad iwodebian<br />

isini, romelnic sityvas TavSi moezavebian da gviCveneben moqmedebis mimarTulebas,<br />

anu kidev saxis sisrules a(R), ga(n), Ca, Se, aRma, Semo, mimo, gada,<br />

u k e da sxv. mimyolni Tandebulni sityvas boloSi moesmian. eseni arian: S i , z e (d),<br />

urT, viT, gamo, ebr, Tvis, dmi, mde, ken, ve da sxv. 6<br />

aseve gaerTianebuli aqvs Tandebuli da zmniswini d. y i f i a n s 7 . zmniswini Tandebulad<br />

aris kvalificirebuli d. CubinaSvilis gramatikaSic 8 . m. janaSvilis<br />

azriT, zmniswinebi saxels TavSi dasmuli Tandebulebia 9 , g. f i r a l o v i cota sxvanairad<br />

yofs zmniswinebs da Tandebulebs: `Tandebulni arian ganyofilni da ganuyofelni~.<br />

misTvis Sina, Soris, TÂs, mde, zeda... Tandebulebi arian ganyofilni, ganuyofelni<br />

ki: qÀ, vi, Se, garda, gan. mag., q À - mdebare, v i - msaxure, S e - viyvare, g a n - vixile.<br />

10 aq zmniswins rom Tavi davaneboT, pirveli pirisa da qcevis niSani v-i- Tandebulad<br />

aris gamocxadebuli. pl. i o s e l i a n i mi, mo, Se, Sa, Ca da msgavsT uwodebs ganmaviTarebel<br />

marcvals, `romelnica moezavebian sityÂsa nawilTa~, da yvela amas TandebulTan<br />

erTad ixilavs. 11<br />

erTi SexedviT kaci ifiqrebda, rom zmniswinisa da Tandebulis erTad moqceva ubralo<br />

saxelwodebis saqmeao. magram ase rom yofiliyo, maSin avtorebs unda gaemijnaT<br />

zmniswinisa da Tandebulis morfologiuri da sintaqsuri funqcia, Tundac ise,<br />

rogorc es a n t o n i s gramatikaSia. a n t o n i zmniswinebsa da nawilakebs aseT magaliTebSi<br />

_ aRviReb, miviReb, mimovhxri, STaval, davhsjdebi, ganvhxdi, Tana-vhÃmob, av-<br />

RÂarebca, daviwyebiesye, valsadame da sxv. Tandebulebs ar uwodebs. `xolo ese vi-<br />

TarTa ar SesaZlo Tandebulad Tqmaჲ, Tumca ar iynesmca saxelTa zeda darTul,<br />

xolo Tan-debulni sakuTrad igini arian, romelnica a R a S e n e b e n b r u n asa,<br />

anu iTxoven~ 12 (dayofa Cvenia. _ a. m.). a n t o n i sruliad samarTlianad zmniswinebsa<br />

da sxva nawilakebs ar Tvlis Tandebulad, ramdenadac maTTvis araa damaxasia-<br />

Tebeli marTva brunvaSi.<br />

zmniswinebs Tandebulebs uwodebs T. J o r d a n i a c , magram maT mainc ganasxvavebs<br />

erTmaneTisagan. `arian Tandebulni sazmneboni, romelnic SeuerTdebian zmnaTa da<br />

ara iTxoven brunvaTa, mag.: ga, wa, me... da sxv.~ 13<br />

zmniswini da Tandebuli gamijnulia da cal-calkea ganxiluli z . S a n S o v a -<br />

nis, gaiozis, d. kariWaSvilis, s. xundaZis, i. nikolaiSvilis,<br />

ar. quTaTelaZis gramatikebSi.<br />

rigi zmniswinebisa da Tandebulebis aRreva uTuod imitom xdeboda, rom garegnulad<br />

msgavsni geneturadac erTi da igive arian. zogi maTgani zmnasTan zmniswinis<br />

rols asrulebs, saxelTan ki _ Tandebulisas da orive SemTxvevaSi ZiriTadi funqcia<br />

TiTqmis erTi da igivea. aseTia, magaliTad, gan. 14 Se- zmniswinic iseTive warmo-<br />

Sobisa Cans, rogoric Si- Tandebuli. amaze miuTiTebs maTi msgavseba mniSvnelobis<br />

mxrivac.<br />

6 qarTuli swormetyveleba, pirveli wigni, gv. 154.<br />

7 axali qarTuli grammatika, gv. 131.<br />

8 qarTuli Rrammatika, gv. XXVIII.<br />

9 qarTuli grammatika, gv. 128.<br />

11 pirÀl-dawyebiTni kanonni qarTulisa Rrammatikisa, 1840, gv. 79.<br />

12 qarTuli Rrammatika, gv. 99.<br />

13 qarTuli grammatika, gv. 154.<br />

14 v . b e r i Z e , sagan-sityvis etimologiisaTvis: saq. ssr mecn. akad. moambe, III, # 4, gv. 382-383.<br />

137


Tandebulebi mi, mo, romlebic saxelis winac ixmareba da Semdegac (miukunisamde,<br />

moaqamomde, misdami, Cemdamo), zmniswinadac aris gamoyenebuli (mi-vida, mo-itana). specialur<br />

literaturaSi aRniSnulia, rom `mi da mo TandebulTa gadatana saxelis bolos<br />

maCvenebelia axali etapisa qarT. salit. enis istoriaSi~ 15 .<br />

istoriulad zmniswinisa da Tandebulis kavSirze miuTiTebs is garemoebac, rom<br />

zogierTi zmnisarT-TandebulSi elementad Sedis zmniswini mi, mo, aR: m i m a r T ,<br />

garSemo, gamo, wiaR.<br />

Tu movigonebT, rom meti wili Tandebulebisa damoukidebeli mniSvnelobis mqone<br />

sityvebidan _ zmnisarTebidan momdinareobs da zmniswinebic amgvarive warmoSobisa<br />

arian, maSin sruliad bunebrivi aRmoCndeba maTi geneturi kavSiri. es kavSiri amJamadac<br />

xelSesaxebia rusul enaSi. aq ramdenime rTuli Sedgenilobis windebuli (для,<br />

ради, кроме da sxv.) ar gvevlineba zmniswinad, Torem TiTqmis yvela martivi windebuli<br />

amave dros zmniswinadac ixmareba, aseTebia, mag., в, за, из, на, без da sxv.<br />

miuxedavad amisa, arc rusulSi da, miT umetes, arc qarTulSi ar SeiZleba gavaigiveoT<br />

es ori gramatikuli kategoria. zmniswini zmnasTan ixmareba da, mimarTulebis<br />

aRniSvnis garda, aspeqts awarmoebs, dros ganasxvavebs da sxv. Tandebuli ki saxels<br />

garkveul brunvaSi marTavs da sxvadasxva brunvasTan sxvadasxva funqcia aqvs. Tandebuli<br />

saxelis kategoriaSi Sedis, zmniswini ki _ zmnis kategoriaSi.<br />

TandebulTa Sesaxeb gramatikuli literaturis mokled daxasiaTebis Semdeg gadavalT<br />

TviT TandebulTa mimoxilvaze 16 . aq mizanSewonilad migvaCnia Semdegi Tanamimdevroba<br />

davicvaT: uwinares yovlisa warmovadginoT amJamad martivi Sedgenilobis,<br />

erTmarcvliani Tandebulebi, Semdeg or- da metmarcvliani Tandebulebi, romlebic<br />

calke iwerebian, da bolos zmnisarTebi, romlebic Tandebulis funqciasac<br />

iTavseben. amosavlad axali qarTulia aRebuli. Tandebulebi Tavis mxriv dajgufebulia<br />

brunvaTa mixedviT da, SeZlebisdagvarad, gamovlinebulia TiToeuli maTganis<br />

mniSvneloba. klasifikaciisas amosavlad semantikuri principi ver gamodga, ramdenadac<br />

TandebulTa met wils mravali funqcia aqvs.<br />

I. martivi erTmarcvliani Tandebulebi<br />

1. zeda →ze<br />

Zvel qarTulSi ixmareba zeda. igi Mam saxiT e. w. saSual qarTulSic gadmovida<br />

da me-19 saukunis mweralTa enaSi (rogoricaa n. baraTaSvilis, al. WavWava-<br />

Z i s , g. o r b e l i a n i s ena) arqaizmad gvevlineba. saS. qarTulSive mas ekveceba -da<br />

elementi da -ze uerTdeba saxels. z’s gavleniT saxeli hkargavs micemiTi brunvis<br />

niSans -s’s da STabeWdilebaa, TiTqos uSualod ukavSirdebodes igi saxelis fuZes:<br />

saxelsa zeda → saxelsa zed → saxelsze → saxelze. ara Cans, rom procesi amgvari<br />

cvlilebisa erTdroulad an garkveuli TanamimdevrobiT momxdariyo. mag., `vefxistyaosanSi~<br />

gvxvdeba samive saxe: zeda, zed, ze. 1707 wlis dokumentSi moipoveba ramdenime<br />

forma, sadac zeda Serwymulia saxelTan da brunvis niSani – s’c Semonaxulia:<br />

mamulszeda (dokumentebi, 182)... magram amaze adrindel ZeglebSi dasturdeba<br />

formebi, romelTac brunvis niSani dakarguli aqvT da Tandebuli Sekvecili saxi-<br />

Tac daerTvis (zed, ze). es Tandebuli sruli formiT daculia xalxur leqsebSi, mag.:<br />

kurdRelma Tqva: CirgvSi vzivar, vervin mova Cemz e d a o ,<br />

gavixede serz e d a o , batoni zis cxenz e d a o ...<br />

15 a. S a n i Z e , mde Tandebulis genezisaTvis: saq. ssr mevn. akad. moambe, III, # 4, gv. 370.<br />

16 Segnebulad gverds vuxvevT im SecdomaTa aRnusxvas, romelTac uSveben gramatikosebi TandebulTa<br />

kvalifikaciisas; mag., Tandebulad miaCniaT -dmi -dami (g a i o z s , C u b i n a S v i l s a<br />

da sxv.) maSin, roca igi viTar. brunvis -d׀׀-da sufiqsisa da -mi Tandebulisgan Sedgeba ( v . T o -<br />

f u r i a : enimkis moambe, I, gv. 119); gaugebaria roca -meTqi, -Tqo nawilakebi TandebulebSi aqvs<br />

moqceuli d . y i f i a n s .<br />

138


saSuali qarTulis zogierT ZeglSi aris SemTxveva, roca saxels brunvis niSani<br />

mokvecili ara aqvs ze TandebulTanac: lazaresze (Teimuraz II, 32)...<br />

Tanamedrove qarTulSi micemiTi brunvis niSani ze Tandebulis darTvisas mxolod<br />

mesame piris nacvalsaxelSia SenarCunebuli (m a s z e , Sdr. Zmaze...), yvela sxva<br />

saxelTan ki brunvis niSani ikargeba.<br />

saSual qarTulSi Tu, erTi mxriT, zeda Tandebuli gamartivda da ze’mdis davida,<br />

meore mxriT, mas boloSi daerTo n elementi (←na) da miviReT zedan. 17 am saxiT<br />

igi me-19 saukunemdis modis, Tumca sporadulad zogierT kiloSi dResac ixmareba.<br />

tariel Savsa z e d a n zis (v. t. 1409); casa z e d a n damalul iyvnes (visr. 22,); moxuediT<br />

karsa z e d a n (saq. siZv. III, 186); dilaz e d a n (Teimuraz II, 78), cecxlz e d a n<br />

(gr. orbeliani, 41), biWebz e d a n , Sindebz e d a n (mesxuri) 18 .<br />

ze || zed Tandebuli dialeqtebSi fonetikur cvlilebebs ganicdis. mag.: xevsureT-<br />

Si z Tanxmovani r’s Semdeg Z’d aris qceuli: karZed maudis mlocavi (xevs. poez.<br />

13)... zemoaWarulSi xmovanfuZian saxelebTan ze Tandebuli martivdeba _ ikargeba z:<br />

kaloe (←←kaloze), t b a e (← ←tbaze), m T a e (←← mTaze) da misT 19 .<br />

zeda’s paralelurad unda gvqondes zena, rac Semonaxulia imerulSi zen saxiT:<br />

fxarzen, dilazen, stolzen 20 .<br />

xevsurulsa, fSaursa da mTaraWulSi dawyebiTi brunvis -iT sufiqsi xSirad er-<br />

Tvis ze, Si Tandebulian formas. `am SemTxvevaSi adgili, saidanac raime gamodis, meti<br />

sisworiTaa aRniSnuli~. 21 mag.:<br />

c x e n z e i T Camadioda = cxenze ijda da iqidan Camodioda; erekle batoniSvili<br />

t a x t z e i T garmamÃdarao (xevs. poez. 19); Ãmalsa nu SamxsniT w e l z e i T ÃevsurTad<br />

kais mqnelia (gabur. 161)...<br />

aseTi formebi ar aris damaxasiaTebeli saliteraturo qarTulisaTvis. am mxriv<br />

mTis zogierTi kilo gancalkevebiT dgas qarTulisagan. aseve `vefxistyaosanSi~<br />

brunvaSi xmarebuli Tandebuliani forma `man sxva uxmos mkurnali da m a j a S i s a<br />

Semtyvebari~ (univ. gamomc. 662) sruliad uCveuloa qarTulisaTvis. sxva gamocemebSi<br />

am formis magier aris: `... da majisa Semtyobari~.<br />

adgilis mixedviT Zv. qarTulSi zeda Cveulebriv saxels mosdevs, magram araiSvia-<br />

Tad saxelis winac ixmareba. e. w. saS. qarTulSi saxelis win sporadulad gvxvdeba,<br />

axal saliteraturo qarTulSi ki win srulebiT ara Cans: sabolood ganmtkicda boloSi.<br />

zeda Tandebuli erTvis arsebiTs, zedsarTavsa da ricxviT saxelebs, nacvalsaxelebsa<br />

da saxelzmnas. amas garda, Zv. qarTulSi igi kerZo zmnisarTis winac ixmareba:<br />

moaqcie z e d a k e r Z o missa bunebaგ wyalTaგ (antioq. 129 27_8); da vixilÀ lanknasa<br />

z˜a... kravi erTi... da z˜a kerZo misa tredi erTi f˜d brwyinvalÀ (Опис. 112) (Sdr. S i -<br />

nakerZo).<br />

Zvel qarTulSive zeda erTvis naTesaobiT brunvaSi dasmuls z e d a ’ s da viRebT<br />

zmnisarTs zedaჲs-zeda: z e d a ჲ s - z e d a miuwerda ebistoleTa ersa mas (kim. 13130); movaln<br />

misa z e d a ჲ s z˜a da etyჳn mas (boln. 5011). saS. qarTulSi ki zedaჲs-zeda zmnisarTi<br />

iRebs zeda-zed an zedi-zed saxes.<br />

Zv. qarTulSi zeda da axalSi zed ixmareba zmnisarTis funqciiT. igi wevria kompozitisac;<br />

z e d a miwevniT (ax. qarT. zedmiwevniT), z e d a p i r i da sxv.<br />

17 -n’s darTvaze miuTiTebs svanuri Ji || Jn ‘ze’ da -n’Ti garTulebuli winaSen. mag.: R ˜Tis<br />

w i n a S e n me daviT... amis mowame var (saq.siZv. I, 153 12).<br />

18 S. Z i Z i g u r i , mesxuri dialeqtis aRweriTi analizi: enimkis moambe, X, gv. 244.<br />

19 S. ZiZiguri, zemoaWaruli dialeqtis Taviseburebani (wakiTxulia moxsenebad qarTv. ena-<br />

Ta gany. sxdomaze 1944 wl. noemberSi).<br />

20 Ш. Дзидзигури, К характеристике нижнеимерского говора: Пам яти акад., Н. Я. Марра, gv. 127.<br />

21 a. S a n i Z e , qarTuli kiloebi mTaSi, gv. 195.<br />

139


zeviT da qveviT an zemoT da qvemoT zmnisarTebi axali warmoebisaa, Zv. qarTulSi<br />

amaT movaleobas mxolod ze da que asrulebda:<br />

z e aRamaRla bunebaჲ adameanTaჲ (sasul. rg 38); aRtyorca z e aerTa (xan-meti, 391) 22<br />

(Sdr. q u e : r ˜i q u e idva aRadgina da r ˜i z e iyo ara utevebs (boln. 42 1_2).<br />

ze SemorCenilia z e c a saxelSi, romlis sapirispiroa q u e y a n a : gamoSCndi yovelTa<br />

dabadebulTa z e c i s a da q u e y a n i s a T a (sasul. od 155 ).<br />

Zv. qarTulSi zeda Tandebuli saxels marTavda micemiTsa da naTesaobiT brunva-<br />

Si. mag.:<br />

mic. br.: davrdomil idva queyanasa zeda (kim. 14913)<br />

ara daSTes qvaჲ q v a s a z e d a (qrest. 912)<br />

davardes p i r s a z ˜a maTsa (haemeti, 6V14)<br />

naT. br.: moiwia... samgzis sanatrelisa S u S a n i k i s z e d a wylulebaÁca<br />

(SuS. 39)<br />

ganrisxna o˜i s o l o m o n i s z ˜a (III mef. 11,9)<br />

Ãeli o˜lisaჲ iyo m s a j u l i s a m i s z˜a (kim. 1925-6)...<br />

saS. qarTulSi am Tandebulebis naTesaobiT brunvasTan xmarebis TiTo-orola<br />

SemTxvevaRa gvaqvs. mag.: asre da ama p i r i s a z e d a (dokumentebi, 608); wamsve movida<br />

m i s z e d a suli RvTis movlinebisa (Teimuraz II, 1) da amdenad arqaizmad SeiZleba<br />

CaiTvalos. `vefxistyaosanSi~ arc erTi SemTxveva ara gvaqvs, rom zeda naTesaobiT<br />

brunvas erTodes.<br />

Tanamedrove qarTulSi z e Tandebuli saxels mxolod micemiT brunvaSi marTavs.<br />

brunvis niSani mokvecilia: k e d e l z e , m a g i d a z e , x e z e da sxv.<br />

micemiT da naTesaobiT brunvasTan zeda Tandebulis gansxvavebuli xmareba Zv.<br />

qarTulSi pirvelad aRniSna k. k e k e l i Z e m da ase Camoayaliba: `usulo saganTa aRmniSvneli<br />

saxelebi, agreTve maTi Semcvleli nacvalsaxelebi (mas, romelsa) yovel-<br />

Tvis micemiTs brunvaSia~; micemiT brunvaSia agreTve sulieri sagnebi ra jgufisa da<br />

arsebiT saxelad gagebuli zedsarTavi; aseve `Tu mxedvelobaSi miRebulia ara konkretuli<br />

romelime pirovneba, aramed zogadad, ganyenebulad, es ukanasknelic micemiTs<br />

brunvaSia~. magram `adamianis sakuTari saxelebi da maTi Semcvleli nacvalsaxelebi<br />

(mis, romlisa) yovelTvis naTesaobiTSia. naTesaobiT brunvaSia agreTve `sulieri~<br />

sagnebi vin jgufisa (mamisa, mefisa, disa, monisa, mTavarepiskoposis~ 23 . Tu<br />

sadme es wesi darRveulia, amis axsnac mocemuli aqvs avtors 24 .<br />

Zveli qarTulis analogiuri mdgomareobaa svanurSi, sadac Tandebulebi saerTod<br />

daerTvis micemiT brunvas, magram adamianis sakuTari da zogierTi zogadi saxeli na-<br />

TesaobiTSia maT mier marTuli 25 . mag.:<br />

lSx. mi xvard i v a n Smy (naT.) = me viyavi ivanesas, magram: mi xvard m e z -<br />

vbelmy (mic.) = me viyavi mezoblisas...<br />

bz. mi esRvri i v a n cax n (naT.) = me mivdivar ivanesTan (erTad), magram: mi es-<br />

Rvri m racax n (mic.) = me mivdivar kacTan (erTad)...<br />

lSx. laჲr emÃad i v a n S x e n (naT.) = werili momivida ivanesgan; laჲr emÃad m e z -<br />

vbelxen (mic.) = werili momivida mezoblisagan da sxv.<br />

Zveli qarTulis es Tavisebureba axsnili aqvs k. kekeliZes, rogorc gadmonaS-<br />

22 drois gamomxatveli ze’c egeve ze Cans.<br />

23 `winaSe~, `Tana~ da `zeda~ TandebulTa sintaqsuri funqciisaTvis Zvel qarTulSi, II: saq.<br />

ssr mecn. akad. moambe, t. III, # 3, gv. 284.<br />

24 iqve, gv., 285.<br />

25 amaze mimiTiTa da saTanado masalac SearCia v . T o f u r i a m .<br />

140


Ti qarTulSi odesRac garCeuli gramatikuli klas-kategoriisa. axsna misaRebi Cans,<br />

ramdenadac es uZvelesi movlena sxva SemTxvevebSic dadasturebulia (iv. javaxiSvili,<br />

arn. Ciqobava, k. dondua) 26 da swori Cans debulebac, rom `gramatikul<br />

klas-kategoriaTa m o r f o l o g i u r i s i s t e m i s moSla sxvadasxva qarTvelur<br />

enebSi erTdroulad ar unda momxdariyo: yvelaze adre es qarTulsa da zanurs<br />

(Wanur-megruls) unda dastyoboda, ufro gvian _ svanurs~ 27 .<br />

mniSvnelobis mxriv zeda → ze Tandebuli<br />

a) gamoxatavs sagnis a d g i l m y o f o b a s z e d a p i r z e . mag.: daeca m k e r d s a<br />

z e d a netarisasa (kim. 16430); Sen gzasa zeda maxe dauge (visr. 4916-17); m x a r z e d<br />

xeli dahkra (ilia, III, 17)...<br />

Zvelsa da zogjer saSual qarTulSi am funqciis gamosaxatad uTandebulo micemiTic<br />

ixmareba. mag., daidva s a f l a v s a , viTarca mkudari (sasul. ie XX3); meoresa<br />

k u b o s a mwvanesa dajda dedofali (amirandarej. 85)... (Sdr. Sina Tandebuli, gv. 219).<br />

b) gadmoscems d r o s : s m a s a z e d a umizezod gavxe rame ugemurad (v.t. 1127); am<br />

s i t y v a s a z e d a mas kacsa gaecina (sibrZne sicr. 13); mamlis y i v i l z e wamodgeboda<br />

(akaki, 358)... saRamoze, gazafxulze, magram: zamTarSi.<br />

Zv. qarTulSi am funqcias asrulebs ze, romelic naTesaobiT brunvas daerTvis:<br />

konstantine didisa m e f i s a z e (kim. 436) r˜ni iwamnes antioq˜is ql˜qsa antioxos m e -<br />

fisa zeÀ (Опис. 128).<br />

g) ixmareba x a r i s x T a n , oRond es axali funqcia gamovlinda e. w. saSualo qar-<br />

TulSi da amJamad ganmtkicebulia: Sen ukekluce xar yovelTa k e k l u c s a z e d a o<br />

(visr. 54); T q v e n z e ufrosi var (Teim. II. 146); q v i S a z e d umravlesi jari axvevia<br />

Turme (ilia, 401). Zveli qarTuli am SemTxvevaSi naTesaobiTi brunvis formas iyenebda<br />

uTandebulod.<br />

d) z e d a ’ s Seenecvla Tanamedrove qarTulSi m i m a T an w i n a a R m d e g : viT moixmaros<br />

monaman p a t r o n s a z e d a xmalia (v. t. 1485); wamoemarTa qarTvelTa m e f e s a<br />

z e d a (qarT. cx. 38)...<br />

e) saSualsa da axal qarTulSi ze Tandebuli moxmarebulia mniSvnelobis gasaZliereblad:<br />

ganmeorebuli obieqtidan meore saxeli z e Tandebuliania: nu moimateb<br />

Wirsa W i r z e d a (visr. 252); daCemebiT sclida yanws y a n w z e (d. kld. 150)... zogjer<br />

saxelis ganmeorebas enacvleba zmnisarTi zedazed an zedized: ambavs zediz<br />

e d gacnobeb saqmesa patronisasa (Sahn. II, 3068); papiross zedized eweoda (qiaCeli).<br />

mniSvnelobisave gasaZliereblad ze darTul saxels kvlav z e d zmnisarTi emateba<br />

xolme: saldaTebma z e d g v e r d z e d Camouares (ilia, III, 11)...<br />

ze Tandebulis funqciebi amiT ar amoiwureba. zogjer Wirs misi konkretuli daniSnulebis<br />

moZebna. magram aqedanac kargad Cans, rom Zveli qarTulidan moyolebuli<br />

dRemde am Tandebulma sakmaod Seicvala leqsikuri mniSvneloba. amis Sedegia, albaT,<br />

rom ze zogjer sxva Tandebulis adgilas ixmareba. mag.:<br />

is gauyvania d a f a z e (akaki, 396), Sdr. d a f a s T a n gauyvania; didi namsaxuri da<br />

garjili xar C v e n z e d (saq. siZv. I, 14) = C v e n T v i s ; Sen rasca CemTuis iqm, m a s<br />

R m e r T s a z e d a ( = RvTisaTvis) iqm (visr. 166)... araiSviaTad erTmaneTs enacvlebian<br />

ze da Si Tandebulebi: mec unda wevide s a y d a r z e (nin. I, 7) = s a y d a r S i ; Sens<br />

m o l o d i n z e ( = m o l o d i n S i ) davmale arayiani minao (xevs. poez. 144)...<br />

amgvarad, Zvel qarTulSi xmarebuli zeda aRwevs me-19 saukunemde da romantikos<br />

mweralTa enaSi arqaizmad gvevlineba. igi saSual qarTulSive ze’mdis dadis da<br />

am saxiT sabolood batondeba axal saliteraturo enaSi. saS. qarTulSi vlindeba<br />

26 iv. javaxiSvili, qarTuli da kavkasiuri enebis Tavdapirveli buneba da naTesaoba, gv.<br />

165-234; К . Дондуа, О двух суффиксах множественности в грузинском: Язык и мышление, I, 43-66; a r n.<br />

C i q o b a v a , saxelis fuZis uZvelesi agebuleba qarTvelur enebSi, gv. 135-262.<br />

27 a r n . C i q o b a v a , saxelis fuZis uZvelesi agebuleba qarTvelur enebSi, gv. 261.<br />

141


zedan (←← *zedana), romelic zogierT kiloSi dResac ixmareba. imerulSi dasturdeba<br />

zeda’s paralelurad mosalodneli z e n a ’ s Sekvecili saxe z e n . yvela eseni<br />

iSleba: ze-da, ze-na, *ze-da-na.<br />

2. Sina → Si<br />

am Tandebulebmac arsebiTad igive gza gaiara, rac z e d a ’ m . Zvel qarTulSi gabatonebulia<br />

S i n a , zogierT ZeglSi gvxvdeba agreTve S i d a da S i g a n . mag., nu STahvardebi<br />

wyalsa magas S i d a (Tek. 116); SuSanik TreviT moiTria TiÃaTa S i g a n (SuS.<br />

27).<br />

e. w. saSual qarTulSi mravldeba Sina Tandebulis s a x e c v l i l i formebi, saxeldobr:<br />

Sin, Sigan, Siga, Sig, Sidan, Sida, Sid, Si, Ciga, Ci. ai Ti-<br />

To-orola magaliTi:<br />

da iyo svimon mefe cixesa S i n tfilisisa (ax. qarT. cx. 163); kokasa S i g a n raca<br />

dgas, igive warmosdindebis (v. t. 1094); sicocxlisa S i g a ver avhÃdebiT RmrTisa<br />

gangebasa (visr. 66); gibednieros... Cvensa erTgulad s a m s a x u r S i d a n (dokument.<br />

676); s a n T e l S i d (saq. siZv. I, 53); f a r v a n a C i g eweros (saq. siZv. III, 142, 1626 w.)...<br />

S i g a n , S i d a , S i d Cveulebriv dokumentebSi gvxvdeba da isic xSirad imereTidan<br />

gamosulSi. rac Seexeba S i g a n , S i g a , S i g formebs, eseni mTels saS. qar-<br />

Tuls axasiaTeben da saxelTan Seuxorcebladac warmogvidgebian da Sexorcebuladac.<br />

pirvel SemTxvevaSi brunvis niSani saxels SenarCunebuli aqvs:<br />

mindorsa S i g a n (amirandarej. 44); erTgulobasa S i g a n (saq. siZv. II, 21)... meore<br />

SemTxvevaSi ki dakargulia: gveli W a n g S i g a n eWira (Teim. II, 206); dRe S i g a (amirandarej.<br />

61); dReSig (saq. siZv. II, 61)...<br />

S i d da S i zogjer SeerTebulia saxelTan, magram micemiTi brunvis niSani -s<br />

jer kidev ar aris dakarguli: gacemasSid (saq. siZv. I, 47); mTis kacsSi (dokument.<br />

583)...<br />

axal saliteraturo qarTulSi SemorCenilia mxolod Si, kiloebSi ki daculia:<br />

Siga, Sig, Sid, SiT, Ci. amaTgan Siga, Sig xevsurulSi gvxvdeba. mag.: Ãeli<br />

gkra sayeloS i g a (xevs. poez. 15); lekeTS i g ÃevsurT jaria (iqve, 102)... S i d d a<br />

S i T ki dasavlur kiloebSi ixmareba. rac Seexeba Ci’s, igi axasiaTebs rogorc aRmosavlur,<br />

ise dasavlur dialeqtebs; mag.; ube C i , Wala C i , qalaq C i (xevs.), saaT C i<br />

(qvemoimer.), sax C i (zemoaWaruli), sangar C i , bolo C i (fereid.), asevea: gurulsa,<br />

mTiulursa da ingilourSi.<br />

-ze Tandebulianis msgavsad mTis kiloebSi -Si Tandebulian brunvas erTvis dawyebiTi<br />

brunvis -iT daboloeba:<br />

Tol Camodis c a S i g i T a (xevs. poez. 285); mTaS i g i T ambav mavida (iqve, 65); qistebS<br />

i g i T ori qali gamaerCiva (gabur. 172).<br />

misi adgilis Sesaxeb igive iTqmis, rac zeda’ze iyo aRniSnuli: igi saxelis winac<br />

ixmareboda da Semdegac, amJamad mxolod mosdevs. saxelisa da saxelzmnis garda<br />

Zvel qarTulSi igi erToda uformo sityvebsac: m u n , a q a , mag.:<br />

qmna m u n S i n a saswaulni mravalni (kim. 19320); iloce mun Sina farulad<br />

(boln. 1828); poon a q a S i n a mravali sargebeli (Опис. 170).<br />

S i n a ixmareba naTesaobiT brunvaSi gaqvavebul nasaxelar zmnisarTTan m y i s .<br />

mag.: m y i s v e S i n a Tqua kacman man (kim. 19413); dadga myisa Sina ferÃTa T ˜sTa z ˜a<br />

(saba asuri, 18). am Zeglis gamomcemeli s. j a n a S i a SeniSnavs, rom micemiTis magier<br />

S i n a Tandebuli naTesaobiT brunvasTan aris SeTanxmebulio 28 .<br />

zogjer S i n a Tandebulis darTvisas m y i s zmnisarTi micemiT brunvaSi moeqceva:<br />

mosca maT myissa Sina (kim. 1117). aseve S i n a erTvis k e r Z o ’ s : S i n a k e r Z o T a<br />

maT adgilTa Sevides (antioq. 1159).<br />

28 arili, gv. 23.<br />

142


Sina Sedis Sinagan zmnisarTSi: Sinagan mocale ars muceli magisi (kim.<br />

15515); erTiTa xolo S i n a g a n sacmeliTa dga (iqve, 2008-9).<br />

Sina warmodgenilia maSin zmnisarTSi (←mas Sina), romlis amgvar warmoSobas<br />

kiTxvis qveS ayenebs n. m a r i da ufro SesaZleblad miiCnevs gamoyos Ziri m a S , naTesaobiTis<br />

-i n (maS-in) da micemiTis -a formanti (maS-a) 29 .<br />

Zvel qarTulSi S i n a zmnisarTicaa; mag.: viTar Seved S i n a , vixile xati misi<br />

(SuS. 21); xolo igi S i n a ara daxuda (xanZT. T13). amave mniSvnelobiT S i n a _ S i n<br />

axal qarTulSi: Sin mivdivar...<br />

Sina→→ S i Tandebuli saxels marTavs micemiT brunvaSi, oRond axal qarTulSi,<br />

garda mesame piris nacvalsaxelisa, brunvis -s niSani yovelTvis ikargeba.<br />

mniSvnelobis mxriv S i n a → S i Tandebuli<br />

a) gamoxatavs S i g m y o f o b a s :<br />

[mSrome]lTa amas e k l e s i a s a S i n a Sexewie (qrest. 18); jda igi s a x l s a S i n a<br />

missa (haemeti, 15V13-14); wver-ulvaSSi WaRara gamorevia (ilia, 476). aseTive gageba aqvs<br />

am SemTxvevaSic: ama sawuTrosa Sigan.... veras gaixareb (visr. 28.); konstantine<br />

warvida T a T r e b S i g a n (ax. qarT. cx. 36) W l e q S i Cavardeba (nin. I, 49).<br />

b) gadmoscems d r o s :<br />

maSin imarxviden mas d R e s a S i n a (haemeti, 20V9-10); vimarxav SabaTsa Sina or<br />

dRÀ (boln. 538); Cems patara b i W o b a S i bevri kargi naxula (ilia, 388)...<br />

g) saSualsa da axal qarTulSic zogjer Si enacvleba S o r i s Tandebuls:<br />

aqamdis mudam omi iyo C v e n S i da g a n j e l e b S i (saq. siZv. III, 223); aRara darComila<br />

ra C e m s a da S e n S i salaparako (dokument. 225)...<br />

d) Si ixmareba erTnair saganTa Soris erT-erTis amorCevisas:<br />

y v a v i l e b S i Sen xar Raribi, f r i n v e l e b S i me var, mgonia (Teim. I, 11); rad gamoerCie<br />

tol q a l e b S i (ardaz. 14).<br />

mniSvnelobis gasaZliereblad Si Tandebulian saxels win S i g emateba: S i g Sua<br />

w y a l S i cxenidam gadmovxti (ilia, 382); S i g marcxena Z u Z u S i dambaCa daveci (iqve,<br />

380).<br />

rogorc CamoTvlil mniSvnelobaTgan Cans, Zvelsa da saSual qarTulSic S i n a<br />

Tandebuls rig SemTxvevaSi sxva araviTari funqcia ara hqonda, Tu ara is, rom ufro<br />

metad daezustebina Sinaarsi, romelic micemiT brunvas TviTonve moepoveboda. leqsikuri<br />

mniSvneloba S i n a Tandebulisa Zv. qarTulSi SezRuduli iyo, Cveulebriv<br />

gamoxatavda d r o s a da a d g i l s da amitom am funqciis gadmocema micemiT brunvas<br />

uTandebuloTac SeeZlo. mTeli qarTulis manZilze Tandebuliani micemiTis funqcias,<br />

araiSviaTad, viTarebiTi brunvac asrulebda; mag.: avazaki Sevida s a m o T x e d<br />

(boln. 227); martoჲ Sevidoda t a Z r a d (Опис. 6) rac miuTiTebs am ori brunvis zog<br />

msgavs funqciaze.<br />

amgvarad, rom SevajamoT naTqvami S i n a → S i Tandebulis Sesaxeb, aseTi suraTi<br />

gadagveSleba: Zvel qarTulSi gvxvdeba S i n a , S i d a , S i n a g a n ; saSual qarTulSi<br />

amaT paralelurad gamoyenebulia: Sin, Siga, Sig, Sidan, Sid, Si, Ciga,<br />

C i . axal saliteraturo qarTuls mxolod Si SehrCa, kiloebSi ki daculia: S i g a ,<br />

Sig, Sid, SiT, Ci.<br />

naTelia am formaTa Sedgenilobac: Si-na, Si-da, Si-ga, Si-da-n ← *Si-da-na, Si-ga-n←←<br />

*Si-ga-na (Sdr. ze-na, ze-da).<br />

3. Tana → Tan<br />

Zv. qarTulis Tana gadmovida saS. qarTulSic. axal qarTulSi T a n a Semonaxulia<br />

-c da -ve nawilakis darTvisas.<br />

saS. qarTulSi mTavrdeba procesi am Tandebulis saxelTan Serwymisa: xmovanfuZia-<br />

29 Грамматика древнелит. Груз. Языка, gv. 116.<br />

143


ni saxelebi inarCuneben micemiTi brunvis niSans, TanxmovanfuZianebi ki hkargaven mas 30 .<br />

saS. qarTulis ZeglebSi dasturdeba gardamavali formebic, rodesac boloTanxmovnian<br />

saxels Tandebulis win brunvis niSani Semonaxuli aqvs: moabadsTana (visr.<br />

50), arabsTana (amirandarej. 50)... sainteresoa, rom msgavsi magaliTebi dResac mravlad<br />

daiZebneba xevsurulsa da imerulSi. aq Cveulebrivia: ufrosebsTana (xevs. poez.<br />

167), qalsTan (iqve, 148), lekebsTanao (iqve, 109), debsTan, qmrebsTan, mamebsTan (imeruli).<br />

31<br />

aris piriqiTi movlenac: s-s mezoblad Tan Tandebulis T ikargeba xolme imerulsa,<br />

gurulsa da aWarulSi: xelmwifesan, masan...<br />

Zv. qarTulSi T a n a da axalSi T a n asrulebs zmnisarTis funqciasac. igi zmnas<br />

Cveulebriv win uswrebs da iSviaTad mosdevs kidec: angelozni T a n a dges... (sasul.<br />

rT 194-195); Tana hyvanda kaci naTesavi misi (kim. 2528); T a n moitana da sx. w a r à d a<br />

zmnas T a n mniSvnelobas ucvlis: gverdi auqcia; magaliTad: ... da viTarca SeuZlebelsa<br />

Tana warvhÃdeT (antioq. 7136-37)...<br />

gansakuTrebiT Zv. qarTulSi T a n a xSirad erTvis saxels axali cnebis gamosaxatad:<br />

Tanaarsi, Tanamyofi, TanaSemoqmedi, TanaSemwe, Tanaswori, Tanamdebi, Tanamorwmunoebaჲ,<br />

Tanamodase, Tanaganmgebeli, Tanamzraxvali...<br />

z e d a Tandebulis msgavsad, T a n a Zv. qarTulSi saxels m a r T a v d a m i c e m i T -<br />

sa da naTesaobiT brunvaSi. magaliTad, mic.: Seviyvano erTsa senaksa r ˜ l ars<br />

karsa Tana (kim. 2057_8); ... da ese miiRis erTgzis kჳriakesa Sina k a p a r s a T ˜ na damwnilsa<br />

mariliTa (saba as. 5 14_15) da sxv. naT.: Rirs yos m a m i s a T a n a (sasul. nb<br />

151); wmidisa mis k a c i s a T a n a viyveniT (antioq. 926)... gamorkveulia, rom T a n a<br />

TandebulTan `Tu saxeli cocxali `sulieri~ sagnis aRmniSvnelia, is naTesaobiTs<br />

brunvaSia, xolo Tu `usulosi~ _ micemiTSi~ 32 .<br />

saS. qarTulSi T a n a - sTan naTesaobiTi brunvis xmarebis TiTo-orola SemTxveva-<br />

Ra gvxvdeba, ax. qarTulSi ki T a n mxolod micemiT brunvas moiTxovs (xesTan, saxlTan).<br />

Tana→ T a n Tandebulis funqciaa aRniSnos:<br />

a) a d g i l i , romelime saganTan s i a x l o v e , axlos, piras, gverdiT yofna:<br />

Tavadi dga k i d e s a T a n a tbisa mis genesareTisasa (haemeti, 19г3_4); STavideT venaÃad,<br />

romel ars g z a s a T a n a opizisasa (xanZT. oe1-2); daagdo igi s u e t s a T˜a<br />

mis w˜disisa (kim. 2385-6)...<br />

b) Tanaoba, erToba, erTad yofna, erTad moqmedeba:<br />

gamovida igi nersÀs Tana (habo, 6729); s˜lni ÃorciTa T a n a ganbanna (kim. 1029);<br />

warityuÀna zaqaria... da m i s T ˜na simr˜vle erisaჲ (boln. 44_5); ... S e n T a n sicocxle,<br />

S e n T a n sikvdili, S e n T a n yofna da S e n T a n darCena (ilia, I149)... amave mniSvnelobiT<br />

SeiZleba Segvxvdes T a n a v e : m i s T a n a v e iyo arseni (xanZT. mb 169); meca<br />

vtirode misTanave (SuS. 810_11)... ax. qarTulSi T a n a o b a zogjer gaZlierebulia<br />

e r T a d zmnisarTis darTviT: baTayvam z a l i k a s T a n e r T a d mTas Seafara Tavi<br />

(lit. saq. 26 seqt. 1941 w.)...<br />

Zv. qarTulSi amave mniSvnelobisaa T a n a mimarTvis aseT konteqstSi: mSÂdobaÁ<br />

T˜qn T a n a (qrist. iov 20, 26); mSÂdobaÁ gaqundes C e m T a n a (boln. 262)...<br />

g) dro:<br />

d a s a s r u l s a T a n a galobisasa sulica mis ...ÃorcTagan ganvida (antioq. 9626);<br />

à m a s a m a s T a n a sayÂrisasa... warmoudge meufesa (zarzm. 15226_28)...<br />

Tanamedrove qarTulSi dros gadmoscems, Tu Tan Tandebulian sawyiss (iSviaTad<br />

30 a . S a n i Z e , qarT. gramat. safuZvlebi, I, gv. 68.<br />

31 Ш. Дзидзигури, К характеристике нижнеимерского говора... gv. 126.<br />

32 k. k e k e l i Z e , `winaSe~, `Tana~ da `zeda~ TandebulTa sintaqsuri funqciisaTvis... saq. ssr<br />

mecn. akad. moambe, III, # 3, gv. 283.<br />

144


saxelsac) e r T a d zmnisarTi mosdevs: m i s a l m e b a s T a n e r T a d qali gulSi Caikra<br />

(yazb. 103); am s i t y v e b T a n e r T a d ucnobi kaci mivida qvasTan (iqve, 68).<br />

d r o s gadmoscems agreTve -ve nawilakiani T a n a , darTuli naTesaobiTi brunvis<br />

sawyiss: w a s v l i s T a n a v e , a S e n e b i s T a n a v e da sxv. 33<br />

d) m i m a r T u l e b a , v i n m e s T a n a n r a m e s T a n misvla, gagzavna...:<br />

xvale ganslvaÁ ars Cemi ÃorcTagan da misvlaÁ... iesu qristჱs Tana (habo, 7038_39);<br />

maSinve v i r o s T a n a kaci gagzavna (visr. 88); mivediT iamansa W a b u k s a T a n a 34 (amirandarej.<br />

25) da sxv. Zvel qarTulSi Cveulebriv amas udris nagenetivari mimarTulebiTi:<br />

maSin movida i ˜ Â iovanჱsa (kim. 129); warvide mamisa Cemisa da vrhq˜ a<br />

(boln. 3617); moved C ˜ nda savsჱ madliTa (kim. 1039)...<br />

e) ixmareba Sedarebisas:<br />

kanjris jogsa l o m T a n ara SeeZlebis (Sahn. II, 4355)...<br />

T a n iSviaTad g a n Tandebuls enacvleba, roca igi moSorebas gadmoscems: Cemi<br />

d a T i k o s T a n (=daTikosgan) moSorebac eZneleboda (ilia, 314)...<br />

4. TÂs → Tvis<br />

n. m a r s aRniSnuli aqvs, rom Zv. qarT. T Â s || Tuis (ax. qarT. Tvis) Tandebuli<br />

da T Â s || Tuisi (Tvisi) nacvalsaxeli momdinareobs Tu (← Tavi) Ziridan. igi amave<br />

Zirs ukavSirebs T Â n -s (ax. qarT. T v i n ), romelic Zv. qarTulis T Â n - i e r (Tuin-ier)<br />

zmnisarTSi gvaqvs da, rogorc Tandebuli, Zvelsa da saSual qarTulSi ixmareboda. 35<br />

am azrs iziarebs a. S a n i Z e c . marTlac T Â s Tandebulis amgvari warmoSoba eWvmiutaneli<br />

Cans, oRond igi uSualod qarT. T a v - i d a n rom momdinareobdes, nakleb dasajerebelia,<br />

radganac saTanado normebis mixedviT T a v sityvis reduqciis Semdeg<br />

umarcvlo u-s miReba (T) Zv. qarTulisaTvis sruliad uCveuloa. amitom ufro bunebrivi<br />

iqneboda, rogorc es TviT n. m a r s aqvs aRniSnuli36 , rom es T u migveCnia Sekvecil<br />

saxed TuT Zirisa, romlis Sesatyvisia megr. d u d - i ̕̕̕Tavi̕̕̕.<br />

maSin gamarTlebuli<br />

iqneboda umarcvlo u-s arseboba T Â s || T u i s TandebulSi.<br />

Zv. qarTulSi gvxvdeba mxolod TÂs|| Tuis Tandebuli. me-11 saukunis erT-erT<br />

xelnawerSi dadasturebulia Tuin formac: sityuani... araTu mdidarTaTuin oden<br />

33 a. S a n i Z e , qarTuli gramatikis safuZvlebi, nakveTi pirveli, gv. 69.<br />

34 Tanamedrove qarTulSi naTesaobiT brunvasTan T a n a msgavsebas aRniSnavs: d e d i s T a n a ,<br />

a m i s T a n a ... a . S a n i Z e fiqrobs, rom es T a n a sxva warmoSobisaa. igi wers: `msgavsis~ mniSvnelobiT<br />

megrulSi ixmareba `cali~, romelic qarTulidan aris gadasuli: Cqimi-cali (`CemisTa-na~)...<br />

`cal~is aRsaniSnavad ki `marcvlis~ aRmniSvneli sityva aris xolme gamoyenebuli<br />

zogierT enaSi (sparsulSi, TurqulSi, somxurSi). es aris spars. dna (romelic TurqulSia<br />

Sesuli da Tana-d gamoiTqmis) da somx. hat... `qarTuli `Tana~ (`mezoblisTana~ da `amxanagis-<br />

Tana~-Si) aris sparsuli `dna~ (`marcvali~) im gamoTqmiT, romelic TurqulSia dadasturebuli<br />

da im mniSvnelobiT, romelic saTanado sityvas somxurSi aqvs miRebuli~. avtori ar uaryofs<br />

meore SesaZleblobasac, rom es Tana warmoSobiT igive T a n a Tandebuli iyos, romelic<br />

Zv. qarTulSi naTesaobiT brunvasTan ixmareboda: Tana Tandebulis `mniSvnelobisagan<br />

`msgavsis~ miReba SeuZlebeli ar aris, magram naTeli araa aseTi semantikuri ganviTarebis<br />

gzebi~ (qarT. gramatikis safuZvlebi, I, 115-116).<br />

miuxedavad aseTi mravalmxrivi Ziebisa da Sedarebisa, SeiZleba SeiniSnos, rom `msgavsis~<br />

funqciiT T a n a mxolod ax. qarTulSi gvevlineba. Tumca Zneli ar iqneboda am periodSi<br />

sparsuli an Turquli enis iseTi rigis gavlena gvevaraudebina, rogoricaa morfologiuri<br />

elementis (T a n a - s ) sesxeba, magram T a n a TandebulisaTvis `msgavsis~ miReba SesaZlebeli<br />

Cans, ramdenadac saS. qarTulSi sporadulad T a n gamoyenebulia Sedarebis dros da, meorec,<br />

Zv. qarTulSi or brunvasTan xmarebuli T a n a SemdgomSi micemiT brunvasTan inarCunebs<br />

Zvel funqcias da naTesaobiTTan iviTarebs axals.<br />

35 Грамматика древнелит . груз. языка gv. 94.<br />

36 iqve, gv. 95<br />

145


Tqmul ars a˜ d glaxakTaca (Опис. 7 2 ).<br />

TÂs|| T u i s formiT igi gvxvdeba saS. saukuneebis adrindel ZeglebSic. umarcvlo<br />

unis gadavardnis Semdeg viRebT T v i s -s. mis paralelurad saSual qarTulSi<br />

ixmareba Tuin, Tvin(a) da Tvins formac: naxvisa Tuin (visr. 208), kacisa Tvin<br />

(saq. siZv. III, 63), TurisaT v i n s (Sahn. II, 424)...<br />

Tvis Tandebuls -s aqvs mokvecili. saS. saukuneTa zogierT ZeglSi: SvilTa T -<br />

vi, TanazrdilTa Tvi, simagrisaTvi (Sahn. II, 3436); mijnurTaTui (Sahnavaz.. 4), Cven-<br />

T v i (guram. 32), mejinibis T v i (dokument. 82), Svilebis a T v i (saq. siZv. II, 141).<br />

ax. saliteraturo qarTulSi gabatonda Tvis, kiloebSi ki ixmareba agreTve<br />

Tvin, Tvi (rogorc baris, ise mTis kiloebSi), Tun (ingiloursa da mesxurSi), Ti<br />

(fereidnulSi).<br />

TÂs → T v i s Tandebuli uCvenebs:<br />

a) daniSnulebas, gankuTvnebas:<br />

viTarca igi a b r a h a m i s T  s ufali ity s (xanZT. ia27); gardamoÃda zeciT...<br />

momwydarTaTÂs (sasul. oe184-185); romeli TquenTÂs da mravalTaTÂs ganitexebis<br />

(Jamis-wir. lÀ3_4); t a r i e l i s a T v i s cremli gvdis SeuSrobeli (v. t. 7).... gadaeSala...<br />

kalTebi... pawia s t u m r e b i s a T v i s (ilia, III, 65)...<br />

b) moqmedebis m i z e z s :<br />

...sada igi xiyvnes mowafeni damalul S i S i s a T Â s huriaTaÁsa (qrest. iov. 20, 19);<br />

visos g a y r i s a T v i s guli umcrdeboda (visr. 128); mogyide Cvenis didis g a W i r e -<br />

b i s a T v i n (saq. siZv. I, 81)... vai Tu baxva gaeba sisxlis samarTlis saqmeSi kacis<br />

d a W r i s a T v i s (g. wer. 52)...<br />

daniSnulebisa da mizezis gadmocemisas Zvelsa da gansakuTrebiT saS. qarTulSi<br />

T v i s Tandebuls xSirad scvlis nagenetivari viTarebiTi: umjobÀs ars C e m d a sikudili<br />

R˜ Tisa CemisaTÂs (kim. 88_9); mza var x v a l i s a d (amirandarej. 64)... amJamad ase-<br />

Ti formebi metad damaxasiaTebelia xevsurulsa da fSaurisaTvis. zogjer mas xmarobs<br />

il. W a v W a v a Z e c . magaliTebi: erTxan mefe e r e k l i s a d gamaucxadebav omi<br />

TaTars (xevs. 161); bevr saCuqaric uZlevav aludaurisad (iqve, 174); xolo simar-<br />

Tlis T q m i s a d a rad ginda Cveni gvemao (vaJa, IV, 7); Tu aqvs, rad uWris erTi T a -<br />

v i s a d , meore S v i l i s a d ? (ilia, III, 78). naTesaobiTis -is niSans darTulma viTarebiTis<br />

-da formantma dasavlur kiloebSi urTierTgavlenis gamo Semdegi fonetikuri<br />

cvlileba ganicades: i s d a → izda → iza: d-sTan s asimilaciiT z-d iqca da d<br />

daikarga 37 : marto Tvaltanadobis g u l i z a waiyvanen saldaTaT (nin. II, 174)... s a x -<br />

l i z a minda, w y a l i z a wevida 38 ; raWulSi adrindeli (gardamavali) saxecaa Senaxuli:<br />

glexebizda, jixvebizda 39 .<br />

5. kerZo → ken<br />

Zv. qarTulSi kerZo garda saxelisa erToda zeda da Sina Tandebuls: moaqcie<br />

z e d a k e r Z o missa bunebaჲ wyalTaჲ (antioq. 12927); maRnarsa amas S i n a k e r Z o SemovidodeT<br />

(iqve, 11531)... igi mosdevda agreTve m i e r da w i a R (mier k e r Z o , w i a R<br />

kerZo), quemo da ukuanaგ zmnisarTebs: ganvediT litaniasa q u e m o k e r Z o lavrasa<br />

(kim. 16519-20); davdeg ukuanaჲ kerZo maT yl˜Tasa (iqve, 21135-36); dadga e r T k e r -<br />

Z o da Ãma yo (iqve, 14313)...<br />

Zv. qarTulsa da saS. qarTulis adrindel xanaSi k e r Z o sam brunvasTan gvxvdeba:<br />

moqmedebiTsa, viTarebiTsa da naTesaobiTTan. mag.:<br />

moqmedebiTTan: adgili erTi ars huriastaniT kerZo (qebaTa qeba, ld1);<br />

37 Н. Марр, Грамматика древнелит. груз. языка, gv. 010.<br />

38 s. J R e n t i , guruli kilo, gv. 66.<br />

39 S. Z i Z i g u r i , qarTuli enis mTaraWuli dialeqtis ZiriTadi Taviseburebani: enimkis moambe,<br />

II, gv. 78.<br />

146


poves saxlaki erTi C r d i l o ჲ T kerZo (SuS. 283)...<br />

v i T a r e b i T T a n : aRvida m T a d k e r Z o mokiTxvad... elisabedisa (kim. 18232-33);<br />

egrÀT waremarTa x a n Z T a d k e r Z o (xanZT. ob79)...<br />

naTesaobiTTan: romelni mis kerZo da misTa saqmeTa ziar xarT (SuS. 15)...<br />

naTesaobiTTan iSviaTia da, rogorc Cans, mas SedarebiT gvian daerTo. saxelis sam<br />

brunvaSi marTva am Tandebulis funqciis nairsaxeobiT ar aixsneba: igi yvelgan aRniSnavs<br />

adgils an mimarTulebas.<br />

axal qarTulSi k e r Z o - s Seenacvla ken Tandebuli. igi saxelebTan marto naTesaobiTSi<br />

ixmareba da mxolod da mxolod m i m a r T u l e b a s gamoxatavs; magaliTad:<br />

soflisaken, saxlisaken da sxv. -ken Tandebuli moqmedebiT brunvasTan aris<br />

SemorCenili zmnisarTebSi: saiT k e n , aqeT k e n , qveviT k e n , zeviT k e n . xevsurulSi am<br />

zmnisarTebsac ken || ke-s saxiT naTesaobiTSi erTvis: i q i s k e gaxpatiJeben (xevs. poez.<br />

210); saiske mimavalia? (iqve, 27); mainc iqisken gamwevda (iqve, 139)... Cans, naTesaobi-<br />

Ti da moqmedebiTi brunva erTmaneTs enacvlebian.<br />

saS. qarTulSive ken-is paralelurad gvxvdeba ke-c: mindorTake (v. t. 567), RmrTisake<br />

(visr. 34), sawolisake (Sahnavaz. 171), m i s k e (amirandarej. 37), imereTisake (saq.<br />

siZv. III, 130)...<br />

sxvadasxvagvarad Seicvala k e n Tandebuli kiloebSi: ke aqvs mTis kiloebs (xevsuruls,<br />

fSaurs, mTaraWuls): marcxni s k e (xevs. poez. 16). miwiske, ciske (vaJa, IV,<br />

22)... zogjer ke Sekvecili da dasulia k Tanxmovnamdis: Sini s k (xevs. poez. 217). xevsureTisak<br />

(iqve, 213), kaci s a k (ingilouri, 231)... gvxvdeba ked, ka-c: Sini s k e d (xevs.<br />

poez. 277), gaviqe wisqvili s a k a (iqve, 267); fSauri isr i k a (=iqiTken), asr i k a (=aqeTken)<br />

40 ...<br />

mTaraWulSi ke-s darTvisas ikargeba naTesaobiTi brunvis -s elementi: saxli k e ,<br />

svanebi k e 41 .<br />

rig kiloebSi (ingilouri, fereidnuli, garekaxuri, mTaraWuli, qvemoimeruli) ken<br />

Tandebuli warmodgenilia agreTve yen || yes-s saxiT. fereidnulSi -ye erTvis naTesaobiTsa<br />

da micemiTs da mniSvnelobiT Seesatyviseba moqmedebiT brunvasTan xmarebul<br />

-g a n Tandebuls kiTxvaze saidan? zogjer ki -k e n Tandebuls udris. magaliTad: ispanisaye<br />

qaRazi mouvida (=ispaanidan); Caviyav, amoiRe j i b e s a y e fuli (=jibidan),<br />

magram: Tebsaye geveparneTye (=mTebisaken) 42 ... qvemoimerulSi y e n Tandebulis gamoyenebisas<br />

naTesaobiTs s Tanxmovani -y-sTan erTad (sy) wy kompleqsad iqceva: saxliw<br />

y e n , tyiw y e n 43 .<br />

Zv. qarTulSi k e r Z o , etyoba, Tandebulad Camoyalibebis procesSia. saxelis<br />

brunvaSi marTvis mxriT mas jer kidev ar gaaCnia iseTi Zala, rogoric sxva Tandebulebs:<br />

saxeli mas nakleb angariSs uwevs brunvaSi. igi Tavisuflad erTvis uformo<br />

sityvebsac. saS. qarTulSi igi naTesaobiTTan ufro ganmtkicda da sistematuradac<br />

ixmareba. amave dros igi damoukideblobasac kargavs da sakmaod cvTeba.<br />

masalaTa analizis mixedviT k e r Z o s - s ganviTarebis aseTi safexurebi Cans: jer<br />

ekveceba o xmovani: kaci s a k e r Z (amirandarej. 5), afxazTa k e r Z (qarT. cx. 224)... SemdegSi<br />

TiTqos Z-s dakargviTa da r-sa da n-s monacvleobiT miRebul iqna ken: xorasni<br />

s a k e n (visr. 25)... ukanaskneli saxiT Semovida igi axal saliteraturo qarTulSi.<br />

saS. qarTulis ZeglebSi ara Cans, jer Z daikarga da Semdeg r-s n Seenacvla, Tu<br />

orive procesi erTdroulad moxda. imis dadgenac ki Wirs, Tu am Tandebulebma ro-<br />

40 a . S a n i Z e, qarTuli kiloebi mTaSi, gv. 196.<br />

41 S. ZiZiguri, qarT. enis mTaraW. dialeqtis ZiriTadi Taviseburebani: enimki-s moambe. II1, gv.<br />

77.<br />

42 arn. C i q o b a v a , -ye nawilaki fereidnulSi da misi mniSvneloba gramatika-loRikis urTierTobis<br />

TvalsazrisiT: weliwdeuli, gv. 32-33; misive, fereidnulis mTavari Taviseburebani:<br />

tf. universitetis moambe, VII, gv. 214.<br />

43 Ш. Дзизигури, К характеристике нижнеимеретинского говора... gv. 126-127.<br />

147


dis rogori cvlileba ganicada, magaliTad, vefxistyaosanSi gvxvdeba samive saxe:<br />

kerZo, ken, ke.<br />

k e r Z o -dan k e n -is miReba TiTqos advilad mtkicdeba: boloSi Tanxmovnisa da<br />

xmovnis mokveca Cveulebrivi movlenaa (es sxva Tandebulebsac mouvida), magram er-<br />

Tgvarad Wirs dasabuTeba r → n. egebis aq Senacvleba ki ar gvqondes, aramed k e r -<br />

Z o - d a n uSualod miRebul k e -ze -n ← -na elementis darTva (Sdr. zedan, Sigan, wina-<br />

Sen). gamodis, rom ke ufro Zveli saxea, vidre ken. am mxriv sagulisxmoa is faqti,<br />

rom vefxistyaosanSi ken iSviaTia, ke ki aTeuls iTvlis.<br />

n. m a r i ken-s ukavSirebs keda-ro-s, romlis ro elementi mas CaCnuris mr.<br />

ricxvis го-s fardad miaCnia. 44 aqve kiTxvaa dasmuli _ aris Tu ara amis Sesatyvisi<br />

k e d e l i . k e d a r o - sTan k e n - i s dakavSirebas TiTqos mxars uWers xevsurulSi<br />

k e d (a) Tandebulis arseboba: wamava a r x o t i s k e d a (xevs. poez. 105); stumreb Sinisked<br />

vawie (iqve, 277)... magram, rogorc zeviT aRvniSneT, faqtiuri masala k e r Z o - sgan<br />

warmomavlobas ufro adasturebs, xevsuruli k e d || k e d a ki unda Seicavdes -da<br />

elements iseve, rogorc Sida, zeda... da igi (-da) fardi unda iyos -na-si (ke-da || kena,<br />

Sdr. ze-da || ze-na...).<br />

k e r Z o Tandebulis kvali Cans zmnisarTSi c a l k e (←←cal-kerZ←← calkerZo).<br />

c a l k e r Z saS. qarTulSi aRniSnavs: erT mxares, cal mxares, cal mxriv, cal kedaros.<br />

magaliTad: C e m k e r Z gamoxvalo (amirandarej. 66); xvavi calkerZ daagroves da<br />

bze c a l k e r Z (sibrZne sic. 148). aseTi mniSvneloba k e r Z o Tandebuls savsebiT Seefereba.<br />

6. ebr<br />

n. m a r i Tavdapirvelad am Tandebuls yofda or nawilad: eb (=сущий) + r (resp. re<br />

= образ), m e b r formaSi ki m ganusazRvreli me (Sdr. vin-me) nawilakis narCenad miaCnda45<br />

. SemdegSi uaryo man aseTi analizi da ebr-s sxvanairi axsna misca: `Суффикс ebr<br />

цельное по происхождению иверское этнонимическое слово (ebr ← ber или e-b[u]r), со значением,<br />

вскрываемым палеонтологически: ̕̕̕дитя<br />

̕̕̕<br />

→ ̕̕̕<br />

род || образ ̕̕̕<br />

(→ подробно, подробный)~ 46 .<br />

m. b r i e r T a n erTad gamocemul qarTuli enis gramatikaSi n. m a r i am azrs avi-<br />

Tarebs da aRniSnavs, rom e b r miRebulia ber-isagan bgeraTa gadasmis saSualebiTo.<br />

aqve Sedarebulia b e r → e b r xalxur f e r - T a n A da amave konteqstSi moyvanilia:<br />

u-ebr-o47 .<br />

-e b r Tandebulis dakavSireba b e r -Tan SeuZlebelia, ramdenadac bgeraTa iseTi<br />

gadasma, rom b e r -s -e b r moeca, faqtiuri masaliT ar dasturdeba. ebr-is gamoyofa<br />

u-br-o, u-ebar-Si ki savsebiT gasaziarebelia.<br />

m. andronikaSvili ebr-s ebar-iasgn momdinared Tvlis da ase Slis: e + br<br />

← e + bar. misi azriT, e naSTia es CvenebiTi nacvalsaxelisa, bar ki igivea, rac sityvebSi:<br />

Tanabari (Tanaswori), baribari48 .<br />

sabuTiani Cans e b r - i s somx. իբըև -Tan dakavSireba49 .<br />

44 Граматика древнелит. груз. языка, gv. 33.<br />

45 Тексты и разыскания по армяно-грузинской филологии, VI, gv., 97.<br />

46 О кавказской версии библии в грузинских палимпсестных фрагментах: Тексты и разыскания по кавказской филологии,<br />

gv., 52, SnS. 2.<br />

47 La langue géorgienne, gv., 628<br />

48 -ebr sufiqsi `vefxistyaosanSi~ (wakiTxulia moxsenebad studentTa saenaTmecniero wris<br />

sxdo-maze 1941 wels).<br />

49 hr. aWarianis mtkicebiT ebr somxuridan aris Semosuli qarTulSi, radganac<br />

e b r i v -Si -iv momdinareobs somx. եւ-sagan, romelsac aqvs indoevropul warmoSobao. -iv-s dakavSireba<br />

somx. եւ-Tan saeWvoa.<br />

148


ebr Tandebuli aRniSnavs m s g a v s e b a s . zogjer igi udris v i T Tandebuls da<br />

sityvas mixedviT. mTeli qarTulis manZilze zogjer mas enacvleba msgavsad.<br />

saxels marTavs n a T e s a o b i T brunvaSi. magaliTad: ganikurnes s i t y ჳsa ebr...<br />

grigolisa (xanZT. 63523); Saqrisaebr tkbiliTa, naRvlisaebr mware pasuxi SeuTvala<br />

(visr. 2823-24)... laparaki locvisaebr... esmoda (nin. I, 69).<br />

zogierT kiloSi e b r ixmareba micemiTis daboloebian nacvalsaxelTan: S e n s e e f<br />

(←←Sensaebr←←←Sensaebr), C e m s e e f (←←Cemsaeb←← Cemsaebr) 50 .<br />

e b r Tandebuli erTvis fuZesac, boloxmovnianebs SeiZleba bolo xmovani moekvecos:<br />

kualad ganaxlebad ars p i r v elebr ÃeliTa sabanisiTa (xanZT. id3-4); xrqua<br />

mas hebraelebr (qrest. 1310); sxuad saxed y r m e b r ara raჲ hqmen (SuS. 40)... mis bednierebas<br />

c a e b r gasxivebuli Zvirfasi Tvali aklda (g. wer. 67).<br />

e b r Tandebuliani forma zogjer saxeladaa gamoyenebuli da ibruneba kidec: nuca<br />

eZiebT Ã o r c i e l e b r s a rasme (boln. 2120); gulisagan n a R v l i s a e b r i sityva<br />

amoyara (visr. 2025)...<br />

-e b r rTuldeba -iv sufiqsiT da -ebriv-is mqone saxeli ibruneba Cveulebriv: a n -<br />

g ˜lzebriviTa moq˜lqobiTa (barlaam, 12216); T o v l e b r i v TeTrsa... (ilia, IV21)...<br />

ebr-s -ur sufiqsic daerTvis 51 : s a m a r i s e b u r i siCume Camovarda (qiaC. 30); tanze<br />

nacvami begTari vaJma f q v i l e b u r gayara (xevs. poez. 4).<br />

saSualsa da axal qarTulSi e b r Tandebuli r Tanxmovnis mokveciTac ixmareba:<br />

zogjer zafranisaeb gayuiTldis (visr. 17230); rkinis W a x r a k i s e b magra veWire<br />

(ilia, 368)...<br />

e b r -s paralelurad mTeli qarTulis manZilze gvxvdeba agreTve mebr: S j u l i -<br />

samebr mos ჱsisa (xanmeti, 382); s i t y ჳsamebr (kim. 7712), moqmedebisamebr (saq.<br />

siZv. III, 274)... m e b r Zvel qarTulSi da i. W a v W a v a Z e s T a n a c gamoyofilia xolme<br />

saxelisagan da damoukidebeli mniSvnelobiT ixmareba.<br />

i. g r i S a S v i l s samarTlianad aqvs SeniSnuli, rom m e b r v e -s am SemTxvevaSi<br />

ilia xmarobs rusuli и тому подобный-s mniSvnelobiT, gasaziarebeli araa amave avtoris<br />

azri, TiTqos m e b r v e sparsuli sityva iyos 52 .<br />

m e b r igive ebr-ia, oRond, rogorc m. a n d r o n i k a S v i l i varaudobs, m aris ma<br />

nacvalsaxelis naSTi 53 .<br />

7. gan<br />

adre n. mari gan-Si (erT-gan, sxua-gan, yovel-gan) Ziriseulad ga-s gamohyofda da<br />

sparsul `adgils~ ukavSirebda, n (←an) ki meore micemiTis (D II) daboloebad miaCnda.<br />

1929 w. sxva sakiTxTan dakavSirebiT n. mari kvlav daubrunda am Ziris analizs da<br />

igi daukavSira arabul `mxares~, egvipt. gamoTqmiT: ganāb 54 .<br />

ukanasknel xanebSi saTanado masalis analizis safuZvelze gairkva, rom igi qar-<br />

Tvelur enaTa saerTo kuTvnilebaa. gan-i Tavdapirvelad aRniSnavda adgils. es<br />

mniSvneloba daculia gan TandebulSic: yvelgan, misgan, TbilisiTgan 55 ...<br />

gan TandebulSi ga Zireuli masala Cans, romelic sxva Tandebulsa da zmnisar-<br />

TSic dasturdeba: ga-mo, ga-re, ga-re-Se, ga-rda da sxv. (Sdr. i-g-i, e-g-e, ma-g).<br />

g a n sxvadasxva saxes iRebs kiloebSi. xevsurulSi moqmedebiTTan zogjer igi ges<br />

formiT gvevlineba: a d r i T g e TuSeTs mavala? (xevs. poez. 63); o ÃS m o b i T g e Saudeg<br />

(iqve, 211)... Tg → dg: gaTeneb i d g e wamova (iqve, 89); dabadeb i d g e (iqve, 81)... xan<br />

50 m. andronikaSvili, -ebr sufiqsi `vefxistyaosanSi~.<br />

51 a. S a n i Z e , qarTuli gramatikis safuZvlebi, I, 114.<br />

52 ilia da mebvre: literaturuli saqarTvelo, 1937, # 14 (36).<br />

53 ebr sufiqsi `vefxistyaosanSi~.<br />

54 Арабский термин hanif в палеонтологическом освещении: ИАН, 1929, gv. 87.<br />

55 v. b e r i Z e , sagan-sityvis etimologiisaTvis: saq. mecn. akad. moambe, III, # 4, gv. 382.<br />

149


ge garTulebulia saniTac: a d r i d g e s miCveulia (xevs. poez. 288); sami w l i d g e s am<br />

aludaurs Tavi gaunebebav yaraulobisad (xevs. 175) s i k v d i l i d g e s (iqve, 160)... m.<br />

a n d r o n i k a S v i l s dadasturebuli aqvs, rom xevsurulSi ge an ges mxolod maSin<br />

ixmareba, roca igi dros gadmoscems. amave kiloSi g a n Tandebulis g Tanxmovani<br />

gamkveTrebulia k-d da iSviaTad y-d «bevrgan, sxvagan, yvelgan» da sxva znmisarTebSi:<br />

b e v r k a n bevria TiToi (xevs. 228); qali ara sjob s x v a k n u r i (xevs. poez. 2459);<br />

Sarcxvnili xar y v e l y a n a (iqve, 2456).. visramianSic gvaqvs erTi SemTxveva k a n -is<br />

xmarebisa: romeli m i s k a n kide aravisgan Ãams wyalobisa molodna.<br />

gurulSi g a n Tandebuli Secvlilia gin formiT dawyebiT brunvaSi: v i z d g i n<br />

(← visiTgin) es saqme momxTara; C e m d g i n nufers nu eli da sxv. 56 ; aWarulSi g a n →<br />

q a n ; baRnebis e r T q a n gayvana veRar gabeda; Seiyares e r T q a n 57 . . . aSkaraa, q miRebulia<br />

T-sTan progresuli asimilaciiT.<br />

naTesaobiT brunvasTan g a n Tandebuli a R n i S n a v s :<br />

a) ganyofas, mocilebas, moSorebas:<br />

SeunierTa dedisa da Z m i s g a n mogaSora (visr. 69)... cxeni... q o x i s a g a n sakmaod<br />

moSorebiT daeyenebia (yazb. 216)...<br />

b) w y a r o s , visganac an risganac zmniT gamoxatuli moqmedeba momdinareobs.<br />

magaliTad: r˜i igi iSva m a r i a m i s a g a n (kim. 821); samgzis... ganZebul viqmen mamisa<br />

grigolisagan (xanZT. ჲg5_6); Seni vardi a n g e l o z i s a g a n dargulia da R m r T i -<br />

s a g a n daculi (visr. 189); bevrjer minaxavs iremi damfrTxala Z a R l i s a g a n (ilia,<br />

306)... saerTod vnebiTi gvaris zmnebTan yof. qvemdebare -g a n Tandebulian ubralo<br />

damatebad iqceva: s˜lieri samoseli m a m i s a g a n moiqsoebis (boln. 4621). axal saliteraturo<br />

qarTulSi am funqciiT Cveulebriv m i e r Tandebuliani saxeli ixmareba.<br />

g) masalas, risganac rame keTdeba:<br />

Sehqmen m i w i s g a n k˜ci (Опис. 161); sazrdelad misa iyo puri q a t o ჲ sag˜ n qrTilisa<br />

(saba as. 513); qaRaldi q v i s g a n arodes Seiqmnebis da arca Ruino l i m o s a g a n<br />

(visr. 272)... [tariels] balaxisagan dawnuli qudi daexura (qiaC. 57)...<br />

d) mizezs:<br />

r˜li Z v r i s a g ˜n daeca (Опис. 179)... aCrdilisagan Senobebi Cabnelebuliyo (g.<br />

wer. 105)... am mniSvnelobiT -g a n Tandebulis magier Tanamedrove saliteraturo qar-<br />

TulSi g a m o Tandebulic ixmareba, zogjer ki moqmedebiTi brunvac Seenacvleba.<br />

e) saS. qarTulis zogierT ZeglSi, gansakuTrebiT vefxistyaosansa da visramianSi,<br />

araiSviaTad ixmareba -gan-iani naTesaobiTi iq, sadac axal qarTulSi uTandebulo<br />

formaa; magaliTad: aqvs T a v i s a g a n imedi, viyvneT guliTa mSvidiTa (v. t. 1036; Sdr.<br />

ax. qarTuli: aqvs Tavis imedi); a v T a n d i l i s g a n Senc ici CemTvis Tavisa dadeba<br />

(iqve, 1470).<br />

v) saS. qarTulSi da sporadulad me-19 s. romantikosTa enaSi g a n Tandebuli ixmareba<br />

ufroobiT xarisxTan. g a n erTvis Sesadarebel saxels, xolo zedsarTavi an<br />

ufroobiT formiTaa warmodgenili, an aRweriT. magaliTad: h e m z i s a g a n umaRleso<br />

Ãelmwifeo (visr. 132); q a r i s a g a n umale iara (iqve, 192); erTgulTaTuis mowyaleba<br />

gWirs; S a q r i s a g a n utkbilesi (Sahnavaz. 306); s i k v d i l i s a g a n sicocxle awi Cemi<br />

ufro mwarea (Teim. I, 21); irmisagan umkvircxlesi jixvi... Sescqeris myinvars (al.<br />

WavW. 20)...<br />

paralelurad gvxvdeba uTandebulo naTesaobiTic: saqme mWirs s i k v d i l i s uaresia<br />

(Sahn. II, 4312); d e d o f l i s ulamazesi, mefis c x e n i s umsuqnesi da mefis S e -<br />

v a r d n i s umalesi ar iqnebis (sibrZne sicr. 55)...<br />

am SemTxvevaSi saS. qarTulSive -gan-is monacvled Cndeba -ze Tandebuli da batondeba<br />

axal qarTulSi: S a q a r z e utkbesi, c x e n z e umsuqnesi da sxv.<br />

56 s. J R e n t i , guruli kilo, gv. 67.<br />

57 j. noRaideli, aWara dialeqtologiurad, gv. 32-33.<br />

150


saS. qarTulSi g a n Tandebulian saxels Tu mosdevs zmnisarTi k i d e , maSin mas<br />

mniSvneloba aqvs g a r d a Tandebulisa (an meti-sa). magaliTad: Sen gueli xar,<br />

c r e m l i s a g a n k i d e ara ici; Sen mgeli xar, romel v n e b i s a g a n k i d e aras iqm<br />

(visr. 196); R m r T i s a g a n k i d e vin iyo kaci amisad msaxvelad! (v. t. 1180)... amave<br />

mniSvnelobisaa k i d e v uTandebulo naTesaobiTTanac: m e f o b i s a C e m i s a k i d e<br />

romelica mTxovo, mogceo! (sibrZne sicr. 18).<br />

gan Tandebuli erTvis moqmedebiT brunvasac. Zveli qarTulidan moyolebuli<br />

dRemdis dasturdeba fonetikuri cvlilebis sami safexuri: iT-gan →→id-gan →→id-an<br />

(sofliT-gan →→soflid-gan→→ soflidan). pirveli forma Zv. qarTulSi Cndeba, modis<br />

me-19 s-mdis da zogierT kiloSi dResac aris SemorCenili, meore saS. qarTulSi vi-<br />

Tardeba da axal qarTulSic iCens Tavs, mesame ki dasturdeba me-18 s-is ZeglebSi 58<br />

da sabolood batondeba axal saliteraturo qarTulSi. magaliTad: k a x e T i d a n<br />

(Teim. II, 102), v a W r o b i d a n (sibrZne sicr. 1658)... igi me-18 saukunis dokumentebSic<br />

Cans: erTis s o f l i d a n meore sofelSi asaxlebs (1786 w.: saq. siZv. I, 157); e r e v a -<br />

n i d a n (1790 w.: saq. siZv. III, 57); S a m S a d i l i d a n (1787 w.: iqve, 26)...<br />

moqmedebiT brunvasTan g a n Tandebuli a R n i S n a v s :<br />

a) a d g i l s , moqmedebis dawyebis p u n q t s da miugebs kiTxvaze saidan? magali-<br />

Tad:<br />

kidiTgan cisaჲT vidre kidedmde c i s a esჱ ars (xanZ. pa12_13); guemul iyo<br />

ferÃiTa b a r k l i T g a n misiT (kim. 24430); Ã u r e l i T a g a n guelsa gamoiyvaneben<br />

(visr. 59); k˜ci movida stamboliTg˜n (saq. siZv. I, 61)...<br />

Zvelsa da araiSviaTad saS. qarTulSi aris SemTxvevebi, roca kiTxvaze saidan<br />

moqmedebiTis nacvlad g a n Tandebuliani naTesaobiTia: gamoved q u e y a n a s a g a n Senisa<br />

da naTesavisagan Senisa da saxlisagan mamisa Senisa (habo, 641_2); v˜r gamoეda<br />

u d a b n o გ s a g a n (xanmeti mravalT. 24b21_22); SuaRame c i x i s a g a n Camovida<br />

(visr. 295); yma c x e n i s a g a n gardiWra... (v. t. 1335)...<br />

Zv. qarTulSi zogjer erTsa da imave winadadebaSi kiTxvaze saidan erTgan uTandebulo<br />

moqmedebiTia: aRmogiRo wueli igi TualiT SeniT (xanmeti, 376), meoregan<br />

ki g a n - i a n i naTesaobiTi: aRmoiRe... T u a l i s a g a n S e n i s a (iqve, 379). aris iseTi<br />

SemTxvevebic, rodesac winadadebaSi erTgvari wevrebidan erTi uTandebulo moqmedebiTi<br />

brunviTaa warmodgenili, meore ki _ g a n - i a n i naTesaobiTiT. magaliTad: moiwines...<br />

Zmani antioqiad i˜ჱmiT da qalaqisagan ludisa (kim 311_12)...<br />

vefxistyaosansa da visramianSi kiTxvaze saidan sporadulad micemiTi brunvac ixmareba:<br />

... c x e n s a gardaxda asmaTis mosaxvevelad (v. t. 1358); ra moabad c i x e s a gaiyvana<br />

visi, casa erTi mze sxua moemata (visr. 132)...<br />

b) d r o s kiTxvaze r a d r o i d a n ? magaliTad: iyo sixaruli d i l i T g a n (kim.<br />

6123); gardacvalebiTgan misiT daiwera cxorebaÁ (xanZT. pg3); raminis guli a d -<br />

r i T g a n wyluli iyo (visr. 85) 59 ...<br />

cnobilia, rom Zv. qarTulSi kiTxvaze s a i d a n Cveulebriv uTandebulo moqmedebiTi<br />

mougebda. magaliTad: gardamovarda z e c i T q ˜ynad (boln. 2714)...<br />

uTandebulo moqmedebiTi amave funqciiT saS. qarTulSic xSiria: yovliT q u e y -<br />

niT... mecnierni moiyvanna (visr. 21); taxtiT gardiWra (Teim. I, 55); omiT mosruli<br />

tariel saWvretad sasurvelia (v. t. 475); m T i T baramdi ukleblad TquenTvis guiboZebia<br />

(saq. siZv. III, 140)... igi SemorCa mTel rig kiloebs (xevsuruls, moxeurs, fSa-<br />

58 Sdr. arn. C i q o b a v a , erTi ucnobi Tandebuli axal qarTulSi: enimkis moambe, I, gv. 57.<br />

59 amave mniSvnelobiTaa, rom me-18 s. dokumentebsa da zogierTi mwerlis nawerebSi gvxvdeba<br />

Z v e l a d g a n . magaliTad: Z v e l a T g a n a c saxaso da Cveni yma yofiliyveniT (dokument. 557);<br />

Z v e l a d g a n Tqveni samkuidro iyo (saq. siZv. II, 156); Z v e l a d g a n saxelganTqmuli<br />

(baraTaSv. 35); rac ki Z v e l a d g a n gaugonia (nin. 1, 8). ise ki Cveulebrivia Zveli d g a n . sxva<br />

SemTxveva, viTarebiTTan rom g a n Tandebuli iyos naxmari, ar Segvxvedria. Cans, -g a n aq daerTo<br />

Z v e l a d zmnisarTs.<br />

151


urs, ingilours, fereidnuls da mTaraWuls).<br />

irkveva, rom Zv. qarTulSi uTandebulo moqmedebiTi mxolod gamosvlis, moqmedebis<br />

dawyebis p u n q t s gamoxatavda da igi drois gadmosacemad Cveulebriv ar ixmareboda<br />

60 . isic irkveva, rom am funqciiT gan Tandebuli adre mxolod naTesaobiT brunvasTan<br />

unda xmarebuliyo, moqmedebiTTan ki misi gamoyeneba SedarebiT gviandelia.<br />

amas gvafiqrebinebs: 1. Zv. qarTulSi gamosvlis punqts kiTxvaze saidan unaklod gadmoscemda<br />

e. w. dawyebiTi brunva (uTandebulo, moqmedebiTi); 2. xSirad am funqcias<br />

g a n Tandebuliani naTesaobiT asrulebda; 3. g a n Tandebuliani moqmedebiTi dawyebi-<br />

Tis mniSvnelobiT Zveli qarTulis adrindel ZeglebSi iSviaTia; 4. g a n Tandebuliani<br />

moqmedebiTi brunvis pirveladi funqcia d r o i s gamoxatva iyo, SemdegSi mas adgilis<br />

gadmocemac daekesra.<br />

8. dam<br />

m o q m e d e b i T b r u n v a s erTvis dam Tandebulic, igi saSual qarTulSi vlindeba<br />

da gadmodis axal qarTulSi. gramatikul literaturaSi d a m miCneuli iyo gan<br />

Tandebulis saxecvlad: iTgan→→ idgan→→ idan || idam (mari, kariWaSvili, qu-<br />

T a T e l a Z e ) . amJamad udavod garkveulia misi genezisi arn. Ciqobavas mier 61 . igi<br />

wers: `Tu -am-iani warmoeba (soflid-am) -an-ianis (soflid-an) davukavSireT, is am ukanasknelisagan<br />

miRebulad unda CavTvaloT (da ara piruku)... magram Tu asea, saxlidam,<br />

soflidam mas SemdegRa SeiZleboda migveRo, rac saxlidam, soflidam saxeobas<br />

miaRwia movlenis ganviTarebam, e. i. istoriulad saxlidam, soflidam ar SeiZleba<br />

uswrebdes saxlidan, soflidan- tips. is mas unda mosdevdes. namdvilad ki -am- tipi<br />

gacilebiT ufro adre Cndeba, vinem is -an, romlisgan miRebuladac es -am miaCniaT~. 62<br />

-dam Tandebuli miRebulia daRma zmnisarTisagan. am ukanasknelma gamartivebis<br />

procesSi gaiara ramdenime safexuri: daRma || daRme → dame ( || dama) → dam~ 63 . ai<br />

oriode magaliTi: ramin k o S k i d a R m a n . . . dainaxa (visr. 300); s a y r i d a R m e n . . . warmoviReT<br />

(qarT. cx. 896); k b i l i d a R m e . . . margalitis feri gamohkrTis (Teim. II, 192);<br />

Camobrunda m T i d a m (Sahnavaz. 712)...<br />

T. J o r d a n i a d a m -s g a m o Tandebulisagan miRebulad Tvlida wyl-id-amM=wyliT-gamo<br />

64 . erTi SexedviT dam-is amgvarad miReba advili Cans da Tavisi fonetikuri<br />

cvlilebiT mogvagonebs moqmedebiTi brunvis niSnisa da gan Tandebulis cvlas (iTgan→→<br />

idgan→→ idan); daRma || daRme→→ dame→→ dam procesi ki ufro rTuli da mravalmxrivia,<br />

magram, miuxedavad amisa, ar iqneboda swori, ukanaskneli uargveyo, ramdenadac<br />

misi istoriuli ganviTarebis yvela safexuri TvalnaTlivi Cans. daRma ||<br />

daRme→dame→dam formebi `istoriulad dasturdeba mecamete saukunidan meTvrametemdis<br />

(CaricxviT)~ 65 .<br />

9. urT<br />

m o q m e d e b i T brunvasTan gamoiyeneba urT Tandebulic. genetikurad igi ricxviT<br />

saxels e r T -s ukavSirdeba. am saxiT gvevlineba igi Zv. qarT. u r T i e r T a s -Si 66 .<br />

Zv. qarTulis ZeglebSi urT xSiria r a ჲ kiTxviT nacvalsaxelTan, romelic kvlav<br />

moq. brunvaSia dasmuli. magaliTad: viTarme... spetak ars da r a ჲ TurTiT siSavჱ ara<br />

ars misTana (fiz. v5_7) n. mari raჲT u r T i T formas arqaulad Tvlis 67 .<br />

60 ix. q. Z o w e n i Z e , gan Tandebuliani moq. br. funqciisaTvis Zv. qarTulSi, ike, I, 1946.<br />

61 erTi ucnobi Tandebuli axal qarTulSi: enimkis moambe, I, gv. 55.<br />

62 iqve, gv. 57.<br />

63 iqve, gv. 62-63.<br />

64 qarTuli grammatika, gv. 153.<br />

65 arn. C i q o b a v a , erTi ucnobi Tandebuli, gv. 63.<br />

66 Н. Марр, Грам.., gv. 33.<br />

152


zogierT ZeglSi u r T Tandebuli mcdari analizis Sedegad T u r T - a d aris gagebuli<br />

da gvaqvs magaliTebi: soflebiT-TurT, yovliT-TurT, e r i T - T u r T , ZaliT-<br />

TurT, wmidiT-TurT (warty. 72); vcodeT, ufalo, mamiT CueniT-TurT (Wil-etr. 91<br />

V5_6)... gramatikis zogierT avtorsac T u r T miaCnda Tandebulad (pl. i o s e l i a n i ,<br />

d. CubinaSvili, d. yifiani). saeWvoa, maTi mcdari daskvnis wyaro yofiliyo<br />

Zeglebis zemomoyvanili SemTxvevebi, d. y i f i a n i s gagebiT T u r T pirdapir saxelobiTs<br />

daerTvis. aSkaraa, daskvna araswori analizis Sedegia: moqmedebiTi brunvis T<br />

elementi u r T Tandebuls aqvs mikuTvnebuli 68 .<br />

saS. qarTulis zogierT ZeglSi da v a J a - f S a v e l a s nawerebSic aqa-iq urT Tandebuli<br />

T mokvecilad ixmareba xolme; magaliTad: RmerTman Tqvenca gyvnes Z i T u r<br />

gebulad (Tamariani, XII, 76); yovliTur TqvenTvin... gviboZebiaT (saq. siZv. II, 122)... saxlic<br />

waiRo W e r x o T u r (vaJa, IV, 53)...<br />

urT Tandebuli aRniSnavs Tan, erTad, -ianad. magaliTad: gardamovarda<br />

xati igi... s u e t i T u r T (kim. 1455_6): x˜ i˜ჳ m o w a f i T u r T ganeSora maTgan (haemeti,<br />

374); me da useni S v i l i T u r T aw axlad davibadeniT (v. t. 1120)...<br />

araiSviaTad uTandebulo moqmedebiTiTac aris gadmocemuli egeve mniSvneloba.<br />

magaliTad: aRmovida babilovniT iჱmad coliT-SviliT misiT (kim. 16622); misi<br />

coli da Svilebi q a l i T d a v a J i T mogarTviT (saq. siZv. I, 76)... amitom gaumar-<br />

Tlebeli geCveneba kacs p . k v i c a r i Z i s sayveduri axali mwerlebis mimarT, rom<br />

isini ar xmaroben u r T Tandebuls: `moqmedebiTs brunvas jerdebian da erTi ram ugvanoba<br />

gamodis, mag. `erTi mandilosani patara qaliT baRSi modioda~, `gladstoni<br />

Tavis meuRliT noTingemSi wavida~... TiTqo patara qali, an gladstonis meuRle etli<br />

iyos an cxeni~ 69 .<br />

axal qarTulSi u r T Tandebuli marTlac iSviaTad ixmareba; mis magier xSirad<br />

gvxvdeba aseTi formebi: colSvilianad, qalebianad da sxv. etyoba, aseTi formebi<br />

u r T Tandebulis sruliad gandevnian xmarebidan.<br />

10. mde || mdis<br />

n. m a r i s azriT mdis || mde-Si m msazRvreli nawevaria, di || de ki Tandebuli. es<br />

ukanaskneli ukavSirdeba xunZuri enis mimarTulebiTi brunvis de _ di niSans 70 .<br />

a. S a n i Z e m marTebulad miiCnia mde || mdis Tandebulis or nawilad gayofa:<br />

m+de, magram ar gaiziara n. m a r i s azri maTi warmoSobis Sesaxeb, TviTon sworad<br />

warmogvidgina m d e Tandebulis genezisi: `m miRebuli Cans mi-sgan, romelic saxeleb-<br />

Si Tandebulad aris gamoyenebuli, zmnebSi ki _zmniswinad~... (mi-vida, mi-ukunisamde),<br />

de ki naSTi unda iyos dRe sityvisa, `romelic Tavdapirvelad viTarebiTis formiT<br />

unda yofiliyo, warmodgenili: dRed... mde Tandebulis pirvandeli saxe yofila mi-dRed...<br />

mdis miRebulia mi-dis, e. i. mi-dRis-agan, e. i. dRe sityvis naTesaobiTi brunvis<br />

formisagan, romelsac win mi aqvs darTuli~ 71 .<br />

Zv. qarTulSi gabatonebulia mde, araiSviaTia mdis, sporadulad mdin-ic gvaqvs.<br />

zogierT ZeglSi igi m d À saxiTac ixmareba. magaliTac: mcenareTa m d À (qebaTa qeba,<br />

e101), Jamadm d À (fiz. b33), naTesavadm d À (xanZT. b9)... am SemTxvevaSi À e-sa da À -s aRrevis<br />

Sedegia, Tumca n. mari fiqrobda, rom ` Быть может, существовал тогда говор с такою<br />

особенностью, и форма послелога dÀ (вм. di resp. de) соответственно древняя~ 72 .<br />

67 Тексты и разыскания по армяно-грузинской филологии, VI, gv. XLIII.<br />

68 v. T o f u r i a , bunebrivi kompleqsebisaTvis: enimkis moambe, I, gv. 119.<br />

69 qarTuli swormetyveleba, gv. 155.<br />

70 Грам.,, gv. 63-64; misive, Непочатый источник истории Кавказского мира: ИАН, 1917, gv. 309.<br />

71 mde Tandebulis genezisaTvis: saq. ssr mecn. akad. moambe, III, # 4, gv. 369-371.<br />

72 ТР, VII, gv. I.I.<br />

153


m d i n gvevlineba magaliTebSi: v˜e SoaR a m e m d i n (Опис. 182); moiRo netarebaÁ TesliTi-T<br />

e s l a m d i n (kim. 17938)...<br />

saS. qarTulSi mdin ukve sistematur xmarebaSia, aqve gvxvdeba mdi formac: s a m -<br />

x r a m d i (visr. 137). q v e y a n a m d i (v. t. 1374)... SahnameSi xSirad m d i n s gvaqvs. magaliTad:<br />

s a R a m o m d i n s orTave erTmaneTsa sces (II, gv. 43024); ZiriT-T a v a m d i n s marmariloTa<br />

nagebi aris (424); k o W T a m d i n s Caswvdeboda (383); m T a m d i n s mimiyvanes<br />

(377)... Sdr. mteris saqmisa T v i n s da Zmis sikvdilis a T v i n s nu daiRrej (iqve, 426)...<br />

am SemTxvevaSi s-s daniSnuleba ara Cans. unda vifiqroT, rom igi mdin da mdis<br />

_ am ori paraleluri formis Serwymis Sedegia: mdin + s (Sdr. T v i n da T v i s →<br />

Tvin + s); cxadia, s gviandeli danarTia. aseve Serwymis Sedegia saS. qarTulSi naxmari<br />

mdisin: samxramdisin (amirandarej. 47), Seyramdisin (Sahnavaz. 84)... xolo -n<br />

mokvecilia mdisi: c a m d i s i (Sahn. II, 427); dabla m d i s i (Sahnavaz. 709)... -n(-a) elementdarTulia<br />

mden: ukunisa m d e n (dokument. 380)...<br />

TiTqmis yvela es saxe Semovida axal qarTulSi: a q a m d i s i n (d. kld. I, 152), manamdisin<br />

(ardaz. 12); dilidan saRamomdisin ar mqonda mosvenebao (xalx.)... Semodgoma<br />

m d i n (ilia, 346).. xelmwife m d i (ilia, III, 36)..<br />

Tanamedrove saliteraturo qarTulSi gabatonebulia mde da mdis. presa cdilobs<br />

m d e gaabatonos, mwerlebi ki erTsac xmaroben da meoresac. kiloebSi gvxvdeba<br />

agreTve: mdin, mdi, mden, mdisin, mdvin. ukanasknelSi v-s S. ZiZiguri<br />

Tvin-is analogiiT xsnis 73 .<br />

mde || mdis marTavs v i T a r e b i T brunvas. jer kidev Zv. qarTulSi viTarebiTi<br />

brunvis sruli formis paralelurad m d e xSirad d mokvecilsac erToda. magali-<br />

Tad: aRsasrulamde soflisa (qrest. 5), Sua d R e m d e (kim. 161)... saS. qarTulis adrindel<br />

ZeglebSi iSviaTad gvxvdeba m d e TandebulTan sruli formis viTarebiTi (sikvdiladm<br />

d i s _ v.t. 610)... gr. o r b e l i a n i s cadmde arqaizmia.<br />

mde || m d i s TandebulTa viTarebiTi brunvis d elementis dakargvam gamoiwvia<br />

erTgvari gaugebroba. zogierT gramatikaSi aRniSnulia, rom mde Tandebuli naTesaobiT<br />

brunvas daerTviso (d o d a S v i l i 74 , quTaTelaZe75). h. fogtis qarTuli<br />

enis gramatikaSi a m d e Setanilia im TandebulTa wyebaSi, romelnic saxelobiTsa da<br />

micemiT brunvasTan ixmarebian 76 .<br />

al. c a g a r e l i SecdomiT wers, rom m d e , m d i n Tandebuli saxelobiTs daer-<br />

Tvis da i-ze daboloebuli saxelebi am xmovans a-d gadaaqcevso 77 .<br />

viTarebiTSi d-s dakargvis mizezi dasabuTebuli aqvs p. kvicariZes: `mde iTxovs<br />

cvalebiTs brunvas: qalaqadmde... raTgan ori d-d-s gamoTqma enisaTvis saZneloa,<br />

amisTvis pirveli maTgani fonetikuraT spobila da vambobT: qalaqamde~ 78 ...<br />

mde || m d i s Tandebulis funqciaa gamoxatos `garkveul punqtamde miwevna~<br />

adgilisa, droisa da raodenobis mixedviT 79 . magaliTad: meored m o s v l a d m d e<br />

qristჱsa (xanZT. ma11); Tma koWamdis Casdioda (Teim. II. 192); Ãari mokla ocamdis<br />

i n , risxua maTze moawivna (Sahnavaz. 240)...<br />

m d e Tandebulis gamoyenebisas zogjer saxels win erTvis vidre an kidev mi, mo<br />

nawilaki: v i d r e cecxlisa S e m T x e v a d m d e hlocvides (spevs. 33580); m i s a z R -<br />

vradmde qaldiaÁsa (habo, 663); M m o a q a m o m d e (ax. qarT. cx. 7); xazina Cemi gavrcelda<br />

v i d r e ocdaaT T u m n a m d i s (ardaz. 24)...<br />

73 qarT. enis mTaraW. dialeqtis ZiriTadi Taviseburebani: enimkis moambe, II, 77.<br />

74 Semoklebuli qarTuli Rrammatika, gv. 64.<br />

75 pirvel-dawyebiTi qarTuli grammatika, 121.<br />

76 Esquisse d ̕̕̕une<br />

grammaire du géorgien moderne, gv. 56.<br />

77 Сведения , I, вып. III, gv., 74.<br />

78 qarTuli swormetyveleba, gv. 154.<br />

79 a . S a n i Z e , mde Tandebuli genezisaTvis, gv. 362.<br />

154


11. viT<br />

sxvebTan erTad h. fogtma aRniSna, rom viT aris v i n nacvalsaxelis moq. brunvis<br />

forma 80 .<br />

sxva TandebulebTan SedarebiT v i T Taviseburia, jer erTi, imiT, rom igi iribi<br />

brunvebis (micemiTi, naTesaobiTi) garda saxelobiT brunvasac erTvis, rac uCveuloa<br />

qarTuli TandebulisaTvis da saerTod windebulebis mqone sxva enebisTvisac: meorecaada,<br />

es Tandebuli brunvaSi marTvis mxriv ganasxvavebs boloxmovnian da boloTanxmovnian<br />

saxelebs erTmaneTisagan. albaT amiT aixsneba is eWvi, romelic adreve iyo<br />

gamoTqmuli gramatikul literaturaSi misi Tandebuleobis Sesaxeb (k a r i W a S v i -<br />

li, ioseliani, CubinaSvili).<br />

marTlac, saS. qarTulSi viTa zmnisarTi iyo, igi kavSiris funqciasac asrulebda,<br />

magram es garemoeba mas xels ar uSlida Tandebulis movaleobac Seesrulebina. igi<br />

sityvas yovelTvis win uZRoda. ax. qarTulSi mas a moekveca da aRniSnuli sami funqciidan<br />

ukanaskneliRa SemorCa da Cveulebriv saxelis Semdeg moeqca. zogierT kiloSi<br />

viT-s ekveceba bolo Tanxmovanic: S a S v i v i (xevs. poez. 106), t u r a s v i ,<br />

kdarvi, Cemsvi (ingilouri) 81 .<br />

saS. qarTulis adrindel ZeglebSi viTa, rogorc Tandebuli, ara Cans. magaliTad,<br />

vefxistyaosanSi igi mxolod kavSirisa da zmnisarTis funqcias asrulebs. SahnameSi<br />

mJRavndeba misi Tandebulad qcevis tendencia. aq mas adgili ucvlia, saxelis Semdeg<br />

gadasula, magram saxels jer kidev ar Serwymia, magaliTad: miwis piri sisxlis z R v a<br />

viTa Relvida (II, gv. 422); gagzavnili, qari viTa, wavida (iqve, 402); mokazmes qalaqi<br />

samoTxe viTa (iqve, 400); sisxli ru viTa vadinoT (iqve, 426) da sxv. mTaraWulSi<br />

fuZexmovnian saxelebTan aseTi formebi dResac ixmareba: xeviT, mzeviT, gundaviT<br />

82 .<br />

kavSirad xmarebisas v i T yovelTvis win uZRvis saxels. amitom swored adgilis<br />

Senacvleba unda iyos pirveli niSani misi gaTandebulebisa.<br />

viT Tandebuli imasve a R n i S n a v s , rasac sityva rogorc: miuTiTebs msgavsebaze.<br />

igi sam brunvasTan ixmareba: boloxmovnian saxelebsa da nacvalsaxelebs mxolod micemiT<br />

brunvaSi daerTvis, boloTanxmovnian saxelebs ki _ micemiTsa, naTesaobiTsa<br />

da saxelobiTSi.<br />

magaliTebi: viT micemiT brunvasTan: dedasaviT uyvardi (visr.); Saqris yinulsaviT<br />

tkbilad SegaberoT (ilia, 354)... naTesaobiTTan: erTi TuTi hyvanda, adamianisaviT<br />

laparakzed gawrTvnili (Teim. II. 159), SvilisaviT gavzardeo (saq. siZv.<br />

II, 53); xevis b e r i s a v i T (ilia, 475), g i J i s a v i T (yazb. 102)... boloxmovnianTanac:<br />

d e d i s a v i T (ilia, III, 52)...<br />

gramatikis zogi avtori cdilobda SemoeRo viT Tandebulis xmarebis garkveuli<br />

wesi. ase, magaliTad, s. xundaZis mixedviT `Tu Tandebuli viT i-ze daboloebul saxelTan<br />

aris naxmari, maSin xan saxelobiTs Txoulobs da xan micemiTs; magaliTad: es<br />

bavSvi yurdgeliviT zis, am bavSvs yurdgelsaviT sZinavs. am SemTxvevaSi viT im brunvas<br />

Txoulobs, romelSic qvemdebarea dasmuli, e. i. aq brunva Semasmenelzea damokidebuli~<br />

83 .<br />

ase msjelobda i. nikolaiSvilic 84 .<br />

magaliTebidanac kargad Cans, rom v i T Tandebulis mier brunvis marTva sruliad<br />

araa damokidebuli Semasmenelze. winadadebaSi Tandebuls SeuZlia brunva Secvalos:<br />

saxelobiTis magier micemiTs daerTos da piriqiT, magram sintaqsurad da mniSvnelo-<br />

80 Esquisse d ̕̕̕une<br />

grammaire du géorgien moderne, gv. 64.<br />

81 m. janaSvili, saingilo: Zveli saqarTvelo, II, gv. 232.<br />

82 S. Z i Z i g u r i , qarT. enis mTaraW. dialeqtis Taviseburebani, gv. 77.<br />

83 qarTuli gramatika, meore gamocema, 1907, gv. 52.<br />

84 qarTuli enis gramatika, 1927, gv. 105.<br />

155


is mxriTac mdgomareoba ar Seicvalos 85 .<br />

UII. calke mdgomi Tandebulebi<br />

1. gamo<br />

g a m o TiTqos iSleba: ga+mo. ga albaT igivea, rac g a n zmniswini da Tandebuli.<br />

ga warmodgenilia zmnisarTebSi: ga-re, ga-re-mo, ga-re-Se, ga-r-da (← ga-re-da), ga-r-na<br />

(← ga-re-na). meore nawilic mo igivea, rac windebul-Tandebuli da zmniswini mo (movida,<br />

mo-aqamomde, Cemda-mo; Sdr. garSe-mo, gare-mo, zegarda-mo).<br />

Zvelsa da saSual qarTulSi gamo moqmedebiT da naTesaobiT brunvasTan<br />

ixmareboda. brunvaTa mixedviT am Tandebulis funqciac gansxvavebuli iyo. m o q m e -<br />

d e b i T T a n , kiTxvaze saidan adgils, gamosaval p u n q t s aRniSnavda, n a T e s a o -<br />

biTTan ki, kiTxvaze ris gamo, ra mizeziT _ mizezis garemoebas gadmoscemda.<br />

magaliTad: moqmedebiTTan: ÃmaÁ hiyo zeciT gamo (haemeti, 369); dajda da<br />

aswavebda ersa mas n a v i T g a m o (iqve, 383); mun xma iyo R r u b l i T g a m o (Teim. II,<br />

31)... naTesaobiTTan: x˜aw amis i u d a ჲs g a m o amier videvnebi (qrest. 523)...<br />

g a m o Tandebulis Sedgenilobidan Cans, rom Tavdapirveli misi funqcia gamosavali<br />

punqtis gadmocema unda yofiliyo, mizezis garemoebis funqcia ki ufro gviandelia.<br />

SemdegSi pirveli funqciis gadmocema g a n Tandebulian moqmedebiTs daekisra<br />

(rac isedac hqonda) da ax. qarTulSi g a m o -s daumkvidrda meore _ mizezis garemoebis<br />

aRniSvna. magaliTad: k u W i s s i s u s t i s gamo yurZnis Wama akrZaluli hqonda<br />

(akaki, 378); Cemis e r T g u l o b i s g a m o bevrs SevZuldi (ilia, 349)...<br />

2. Soris, Sua<br />

Zv. qarTulSi ori saxiT ixmareba: S o r i s , S o v r i s . n. m a r i am Tandebuls ukav-<br />

Sirebs *Sovar || Suval ← *Suvan fuZes. amasTan erTad avtori asaxelebs axal qar-<br />

TulSi Senaxul Svan-a-s, romelic momdinareobs S u v a n - i d a n da romlis paraleluri<br />

formaa Sual (gansxvaveba bolokidur TanxmovnebSia), xolo es ukanaskneli<br />

igive fuZea, romelic gvaqvs saSual-o-Si. jer kidev Zv. qarTulSi daikarga bolokiduri<br />

n || l da miviReT Sua, aqedan dialeqturi Sva(Si). avtori am Sva-s axal qarTulis<br />

formad warmogvidgens. n. m a r i s azrTa msvleloba sqematurad aseTia: Sovris<br />

← *Sovar || Suval ← *Suvan; amasTan dakavSirebiT: Svan [← *Suvan] || Sual (←←sa-Sual-o)→→<br />

Sua→→ Sva 86 .<br />

adgilis mixedviT axal qarTulSi S o r i s Tandebuli Cveulebriv s a x e l i s<br />

S e m d g o m ixmareba, Zv. qarTulSi ki igi ufro xSirad s a x e l i s w i n iyo, xolo mesame<br />

piris nacvalsaxelTan (mx. ricx.) Cveulebriv saxelis Semdeg Cans.<br />

marTvis mxriv yvela saxels micemiT brunvaSi moiTxovda, III p. nacvalsaxels<br />

ki _ n a T e s a o b i T S i . magaliTad: damkჳdrebul ars RmerTi mis Soris (kim. 23432_33);<br />

SiSi mkჳdr iyo mis Soris (xanZT. ib8)... amgvarsave SemTxvevebs vxvdebiT saSualsa da<br />

axal qarTulSic.<br />

axal qarTulSi boloTanxmovaniani saxeli zogjer kargavs micemiTis niSans. magaliTad:<br />

oTaxis k e d l e b S o r i s momwyvdeuli Tina SiSisagan gamxdariyo (qiaC. 27).<br />

Soris Tandebuli a R n i S n a v s a d g i l s : mdinare sisxlisaჲ dioda S o r i s q a -<br />

laqsa (warty. z19); dadga Soris saÃumilsa mas (Tek. 105); aravin ars naTesavsa<br />

Sensa Sovris, r˜lsa hrqჳan saxeli ege (haemeti, 381); Seiqmna didi Tqmuloba<br />

mefesa, vazirsa da ruqas Soris (sibrZne sicr. 7028)... dadga dedasa da<br />

85 dawvrilebiT T. S a r a Z e n i Z e , viT Tandebuli qarTulSi: Tbilisis saxelmwifo universitetis<br />

Sromebi, X.<br />

86 Грам., gv. 33-34.<br />

156


S v i l s Soris mZime siCume (g. wer. 81)...<br />

mogviano qarTulSi am funqciiT xSirad Sua || Suva-c ixmareba da zogjer cvlis<br />

kidec mas. magaliTad: c a s a da q v e y a n a s S u v a (saq. siZv. I, 13922); C v e n s S u v a (guram.<br />

20262)... Camovarda Suri k a x b a t o n s a da... s v i m o n s Sua (qarT. cx. 956); sofel-<br />

Si gazrdil da qalaqSi myof b a v S v e b s S u a iseTi gansxvavebaa, rogoric n a m -<br />

d v i l s a da mis a C r d i l s Sua (akaki, 350)... 1647w. imerul dokumentSi dasturdeba<br />

Sva-c: ama z R u r e b i s S v a SenTvis gviboZebia (dokument. 674).<br />

S u a Cveulebriv or saxels Soris gvevlineba, erT saxelTan ki maSin SeiZleba<br />

iyos, Tu igi mravlobiTSia 87 .<br />

a d g i l i s aRsaniSnad Zv. qarTulSi S o r i s -Tan erTad gamoyenebulia agreTve<br />

saSual || saSuval. magaliTad: vpoveT saSuval qalaqsa oras sameoc (warty,<br />

ჲ g21); r˜mdinarÀ cecxlisaჲ dis s a S u a l m a T s a (boln. 73)...<br />

Sua-c saxels micemiTSi daerTvis, magram ax. qarTulSi araiSviaTia misi naTesaobiT<br />

brunvasTan gamoyenebis SemTxveva. magaliTad: bewvis xidia, s i b n e l i s a da s i -<br />

n a T l i s Sua bedisagan gadebuli (akaki, 288). ori saxelidan zogjer erTi micemiT-<br />

Sia da meore naTesaobiTSi: romel ars Z a l i s a da W a p u r s Sua (ax. qarT. cx.<br />

5213_14).<br />

ax. qarTulSi S u a TandebulTan boloTanxmovniani saxeli zogjer kargavs micemiTis<br />

s niSans. magaliTad: warbeb-Sua (ilia, III, 99); adgileb Sua (yazb. 22); foTleb<br />

da buCqeb Sua gamoCnda (ilia, 306)...<br />

3. Tჳnier<br />

T ჳn i e r modis Zv. qarTulidan moyolebuli TiTqmis me-19 s.-mdis. axal qarTulSi<br />

mas Seenacvla g a r d a . misi Sedgeniloba aseTia: Tu-in-ier. Tuin efardeba Tuis-s<br />

da iSleba Tu Zirad da in formantad, ier ki igivea, rac m-ier, mag-ier, im-ier-Si<br />

gvaqvs. n . m a r i T er ← * her || *ჲer 88 , rac swori ar unda iyos. namdvilad ier ←<br />

iv-er (Sdr. Zliv: Zlier).<br />

Tჳnier yovelTvis saxelis win ixmareboda, marTavda mas naTesaobiTSi da<br />

aRniSnavda imasve, rasac amJamad g a r d a , g a r e S e , u m i s o d (saba). magaliTad:<br />

v˜rmca gamovida muclisgan Svili T ჳnier mamakacisa (kim. 17920_21); r˜amca mouvlina<br />

netari iovane T ჳnier SfoTisa antioqelTag˜n (qrest. 558); arRa-ra izraxeboda<br />

sxa ena qarTlsa Sina, T ჳnier qarTulisa (qarT. cx. 3224_25);<br />

zmnisarTadac gamoyenebulia zog konteqstSi T ჳn i e r , magaliTad: mosres yoveli<br />

naTesavi maTi, T ჳn i e r daSTes orni Svilni maTni (qarT. cx. 5826_27)...<br />

saS. saukuneTa dokumentebSi T ჳn i e r -Tan gvxvdeba k i d e darTuli -gan Tandebuliani<br />

saxeli. magaliTad: aravin gvibrZanebia mSleli da macilebeli Tvinier Tanadgomisagan<br />

kide (dokument. 151); nu mouSliT Tviniar (sic) Sewevnisa da Ta-<br />

nadgomisagan kide (iqve, 137).<br />

mniSvnelobis g a s a Z l i e r e b l a d T ჳn i e r -isgan marTul saxels zogjer emateba<br />

meti: aravin iyos amisi mcile da modave T v i n i e r R ˜T i s meti (saq. siZv. I, 140)...<br />

4. garda<br />

g a r d a saS. qarTulSi gamovlinda. Zveli qarTulis ZeglebSi igi ar iyo: iq<br />

T ჳnier iyo gamoyenebuli.<br />

garda geneturad gares-s ukavSirdeba. n. maris azriT, gar (←kar) Zirma, ro-<br />

87 a.SaniZe, qarTuli enis gramatika, gv. 32.<br />

88 Грам., gv. 32.<br />

157


melic Tavdapirvelad karebs aRniSnavda, mimarTulebiTSi mogvca gaqvavebuli forma:<br />

garda 89 . sinamdvileSi ki igi sxvagvari Sedgenilobisa Cans: garda ← ga-re-da (aseve:<br />

garna ← ga-re-na). Zireuli masalaa ga (Sdr. ga-re, ga-mo).<br />

garda-s adgili Tavisufalia: saxelis winac ixmareba da Semdegac. roca mosdevs<br />

saxels, ukanaskneli micemiT brunvaSic SeiZleba iyos da naTesaobiTSic.<br />

magaliTad, mic.: nasyidobis w i g n s g a r d a erTi xmali giboZeT (dokument. 561); m a -<br />

m u l s g a r d a rac nivTi darCeba, samad gaiyofa (saq. siZv. III, 139)... mcireoden n a -<br />

w i l s g a r d a , yvelam icoda (nin. I. 45)...<br />

naT.: saydris ymis garda... nuras kacs nu daanebeb (dokument. 587) sikvdils ar-<br />

Cevda, vinem l e v a n i s g a r d a sxvas misTxovdeboda (qiaC. 71)... aqve unda SevniSnoT,<br />

rom es / eg CvenebiT nacvalsaxelTan garda Cveulebriv m i c e m i T T a n da zogjer na-<br />

TesaobiTTan ixmareba, is / igi nacvalsaxelTan ki _ naTesaobiTTan. magaliTad:<br />

amas garda cxeni moukuda (saq. siZv. III, 88); amas garda rac wlis Wirnaxuli<br />

hqonda, mesamedi gamoiRo (g. wer. 15)... a m i s g a r d a esec motyuebiT momixda (saq. siZv.<br />

159)... magram: i m i s g a r d a ... kidev sxva gamogverTos (saq. siZv. I, 154); mis garda<br />

yvela maswavlebels vuyvardi (akaki, 396)...<br />

g a r d a Tu win aris, saxels yovelTvis n a T e s a o b i T S i moiTxovs: yovelive ke-<br />

Tilad Seicvleba, g a r d a dedis... s i k v d i l i s a (gr. orb. I, 10); es bavSvuri scenebi...<br />

suyvelas moewona g a r d a m o u r a v i s a (akaki, 384)...<br />

Tundac Tandebulsa da mis mier marTul saxels Soris ramdenime msazRvreli CaerTos,<br />

naT. brunvaSi marTva mainc ar aris darRveuli. magaliTad: g a r d a darejan<br />

batoniSvilis ufrosi v a J i s a , ukanve daabrunes gzidan (akaki, 358)...<br />

saS. saukuneTa ZeglebSi, umTavresad ki dokumentebSi, g a r d a - T i marTul CvenebiT<br />

nacvalsaxels da kavSiri Seerwymis da viRebT: a m a s d a g a r d a . magaliTad:<br />

amasdagarda... brZanebul viqmeniT... da aRvasruleT sityua (saq. siZv. II, 10122_24);<br />

a m a s d a g a r d a sxva gamosaRebi arc ara Tqvena gTxovoT (dokument. 387)... amave ZeglebSi<br />

garda Tandebuli naT. da nanaTesaobiTar viTarebiTSic gvxvdeba. magaliTad:<br />

kidevac amas g a r d a i s SegiwyaleT (saq. siZv. II, 277); amasda gardaisad... (dokument.<br />

124)...<br />

5. wil<br />

modis Zvelidan moyolebuli me-19 s.-dis. mas vxvdebiT n. baraTaSvilis, gr. orbelianis,<br />

al. WavWavaZisa da a. wereTlis zogierT leqsSi, viTarca gardmonaSTs. magaliTad:<br />

satrfos c r e m l i s w i l ...damecemian ciurni cvarni (baraTaSv. 2921); Sen<br />

wamlis wil myis momapyar dana guls (a. WavW. 3); Rvinis wil _ kvasi, mzisa<br />

w i l _ yinva (gr. orb. 34); t k b i l i s w i l xmasa mwares naRvliT savse naRvlad vismen<br />

(akaki, 48)...<br />

Tanamedrove qarTulSi xmarebaSi aRaraa, Tu ar Zvel gamoTqmebSi: sisxli s i s -<br />

xlisa wil; Tvali Tvalisa wil.<br />

wil Tandebuli yovelTvis saxelis Semdgom ixmareba da mas marTavs naTe-<br />

s a o b i T brunvaSi. w i l i saxelia. amitom bunebrivia, rom mis mier saxelis marTva<br />

iseTive xasiaTisa iyos, rogoric saxelis mier saxelis marTva. igi saxelis mniSvnelobiT<br />

dResac cocxalia. adiSis oTxTavSi vkiTxulobT: xolo juars-acues igi, ganiyves<br />

samoseli misi w i l i T , raჲ Ta aResrulos Tqmuli winaswarmetyuelisaჲ : ganiyves<br />

samoseli Cemi da Tavisa maTisa da kuarTsa Cemsa zeda w i l igdes (mT. 27, 35):<br />

wil igdes=ax. qarTuliT w i l i y a r e s .<br />

w i l i saSualsa da axal qarTulSi ixmareba kuTvnili nawilis mniSvnelobiT. magaliTad:<br />

Tvisi w i l i mamuli... ZmiswulebisaTvis mieca (saq. siZv. II, 1082_3); dedaCems<br />

Tvisi w i l i gaugzavne (ilia, 320)... w i l -s Seicavs n a w i l i da orive erTi da igivea<br />

am winadadebaSi: Seni w i l i da n a w i l i gudans gasayo rCebisa (xevs. poez. 19)...<br />

89 iqve, 32, 165.<br />

158


dokumentebSi w i l -s zogjer enacvleba k e r Z i . magaliTad, giboZeT... b e J a n i s<br />

k e r Z i (=wili) mamuli (saq. siZv. II, 67)...<br />

wil Tandebulis funqciaa gamoxatos magivroba da udris magier,<br />

n a c v l a d . magaliTad: s i y u a r u l i s a Cemisa w i l masmendes me (qrest. 437); axareT<br />

raqels g o d e b i s a w i l galobaჲ (sasul. ჲb); dajda m i s w i l ZÀ misi (habo, 6312);<br />

Z v l i s a w i l spilenZi Cavugdev (sibrZne sicr. 95)... nawilobriv saS. qarTulSi,<br />

mTlianad ki ax. qarTulSi w i l -is funqcias asrulebs n a c v l a d da m a g i e r .<br />

6. wiaR<br />

SedgenilobiT aris wi+aR: wi igive Cans, rac win, winaSe TandebulebSia, aR ki<br />

cnobili preverbia. igi gamoyenebulia Zvelsa da saSual qarTulSi, axalma qarTulma<br />

ar icis. w i a R ise gamovida xmarebidan, rom Zvelsa da saS. qarTulSi savsebiT<br />

arc ki iyo Camoyalibebuli Tandebulad. mas ufro metad zmnisarTuli mniSvneloba<br />

hqonda da amave dros igi arcTu xSirad gamoiyeneboda.<br />

wiaR Tandebuli micemiTsa da naTesaobiTTan gvevlineboda. ixmareboda<br />

Cveulebriv w y a l T a n (zRvasTan, mdinaresTan) dakavSirebiT da aRniSnavda a d -<br />

g i l s . magaliTad: movida w i a R z R u a s a mas (haemeti, 374); ganvida qvemoT kerZo<br />

w i a R m d i n a r i s a m i s (qarT. cx. 917)... amitomaa, a. S a n i Z e varaudobs, rom `es wiaR<br />

warmomdgari Cans wylis aR-isagan~ 90 .<br />

7. mier<br />

am Tandebulis m nacvalsaxeluri Ziria, ier ki rTuli sufiqsia: -iv-er.<br />

saxels marTavs naTesaobiT brunvaSi da aRniSnavs visgan an risgan<br />

xdeba moqmedeba. visi saSualebiT warmoebs moqmedeba. miuTiTebs moqmedebis<br />

C a m d e n z e . magaliTad: kanjari... moivlina o ˜lisa mier (kim. 14312); v a r s k u l a -<br />

visa mier euwya Sobaჲ (sasul. oe 163)...<br />

am funqciiT gansakuTrebiT saS. qarTulSi xSirad g a n Tandebuli ixmareba (gv.<br />

229).<br />

araa swori, TiTqos es Tandebuli Zv. qarTulSi moqmedebiT brunvasac erToda (n.<br />

mari da m. brieri) 91 . am SemTxvevaSi albaT mxedvelobaSia miRebuli aseTi magaliTebi:<br />

gardamovediT m i e r k o S k i T (kim. 30); gardamovidoda igi m i e r t a Z r i T<br />

(boln. 5524). ase rom iyos, maSin mier viTarebiT brunvasTanac unda gvevaraudebina.<br />

magaliTad: raTa ganuteos... m i e r q u e y a n a d afxazeTisa (habo, 6535). faqtiurad aq<br />

m i e r z m n i s a r T i a ; igi damoukidebeli mniSvnelobisaa. Zvel qarTulSi mier-Tan<br />

erTad xmarebaSia m a g i e r .<br />

T. Jordaniasa da ar. quTaTelaZis mier aseve umarTebulod aris gamocxadebuli<br />

Tandebulad a m i e r da i m i e r zmnisarTebi 92 .<br />

8. magier<br />

ma-g-ier iseTive Semadgenlobisaa, rogoric m-ier (ma-g nacvalsaxeluri Ziria).<br />

Tandebulis funqciiT da im gagebiT, rogoric mas amJamad aqvs, saS. qarTulSi<br />

vlindeba 93 . igi niSnavs n a c v l a d . Zv. qarTulSi swored es ukanaskneli ixmareboda<br />

magier-is adgilas.<br />

saxels marTavs naTesaobiT brunvaSi: qeba Seasxa ramins da agre miuwera visis<br />

magier (visr. 20413_14)... k a c i s m a g i e r tomara Camohkides (ilia, III, 15)...<br />

90 qarT. gram. safuZvl. I, gv. 255.<br />

91 La langue géorgienne, gv., 343.<br />

92 T. J o r d a n i a , qarTuli grammatika, gv. 155, a. q u T a T e l a Z e , pirvel dawyebiTi qarTuli<br />

grammatika, gv. 121.<br />

93 Zv. qarTulSi ki TiTo-orola SemTxvevaa amisa: hrqua m e f i s a m a g i e r (kim. 8561).<br />

159


C e m nacvalsaxelTan m a g i e r -is Serwymisas mosalodneli ori m-dan zogjer er-<br />

Ti m rCeba, magaliTad: moaÃsene C e m a g i e r ramins (visr. 299); egre uTxar C e m a g i e r<br />

(iqve, 2827);); Sdr. C e m s m a g i e r maT kacTa uTxar (sibrZne sicr. 103).<br />

dokumentebSi dasturdeba magiar da magiarad (rogorc es mTis kiloebSia:<br />

ier → iar); xuTi Tumani zaalis wilis y m i s m a g i a r geeRo (dokument. 593); sxva<br />

s a C u q r i s m a g i a r a d Tqven gaCuqeT kuabli (sic) nacvalaSvili moZRvara (iqve, 178)...<br />

9. mimarT, momarT<br />

am TandebulebSi mi da mo gamoiyofa da SerCenili aqvs mimarTulebis mniSvneloba.<br />

Zv. qarTulidan moyolebuli dRemde daculia wesi, rom pirveli piris nacvalsaxelTan<br />

(Cem, Cven) m o m a r T ixmareba, meore da mesamesTan ki _ m i m a r T , Tumca es wesi<br />

zogjer irRveva: piriqiTac gvxvdeba.<br />

mimarT da momarT Cveulebriv saxels mosdevs xolme, Zv. qarTulSi sporadulad<br />

m i s w i n a c ixmareba. mag.: mimarT apolonisa (kim. 13632); mimarT R˜Tisa<br />

(Опис. 29) da sxv.<br />

Zv. qarTulSi erTvis nanaTesaobiTar viTarebiTsa da viTarebiTs, Tanamedrove<br />

qarTulSi ki mxolod n a T e s a o b i T s . orive SemTxvevaSi aRniSnavs m i -<br />

marTulebas. magaliTad: iloca R˜isa mimarT (kim.346)... aRutevebda Ãmasa c a d<br />

mimarT (antioq. 867); [aristo] ukan gamobrunda ginebiTa da lanZRviT m a s p i n Z l i s<br />

m i m a r T (d. kld. 182)...<br />

III. zmnisarTuli Tandebulebi<br />

qarTulSi erTi wyeba z n m i s a r T e b i s a Tavisuflad iTavsebs Tandebulis funqciasac.<br />

eseni sintaqsurad ar gansxvavdebian maTgan: Tandebulis msgavsad uSualod<br />

daerTvian saxels ama Tu im brunvaSi da kargaven damoukideblobas.<br />

zmnisarTSi Tandebulis funqciis SeTavseba sruliad bunebrivia, radganac rigi<br />

Tandebuli da zmnisarTi leqsikurad erTia. SemTxveviTi araa, rom rogorc qarTul-<br />

Si, ise sxva enebSic TandebulTa funqciiT mxolod adgilisa da drois zmnisarTebia<br />

gamoyenebuli, sxvebi ki ara, radganac isini leqsikurad ar Seesatyvisebian Tandebuls.<br />

Tuki zogierTi zmnisarTi Tandebulad gamoiyeneba, riT unda ganvasxvaoT es ori<br />

gramatikuli erTeuli _ zmnisarTi da Tandebuli erTmaneTisgan? sxva niSnebTan er-<br />

Tad mTavaria b r u n v a S i m a r T v a . Tandebuli saxels marTavs brunvaSi; Tuki aseTi<br />

Zala zmnisarTsac aRmoaCndeba, maSin mas SeiZleba vuwodoT z m n i s a r T u l i T a n -<br />

d e b u l i _ zmnisarTuli Tandebulebia:<br />

1. gareSe, gareT<br />

Zv. qarTulSi yovelTvis w i n uZRvis saxels, Tanamedrove qarTulSi ki mosdevs.<br />

orive SemTxvevaSi moiTxovs micemiTs.<br />

Zvelad mas ori mniSvneloba hqonda: a) uCvenebda adgils da udrida gareT-s.<br />

magaliTad: ...r˜ lsa ewoda kanob gareSe qalaqsa (kim. 10819); pova adami... gareSe samoTxesa<br />

mas v˜ a cxovari gareSe baksa (Опис. 40). am mniSvnelobiT Zvelsa da saS.<br />

qarTulSi ixmareboda agreTve gare. magaliTad, z m n i s a r T a d : v˜d gamovides gare<br />

da zraxva yves misTჳs (qrest. 21); Tandebulad: rameTu vaqsen velsa gare dga<br />

(qarT. cx. 1892_3)...<br />

saS. qarTulSive gareSe-sa da gare-s enacvleba gareT zmnisarTi da mxolod es<br />

ukanaskneli ixmareba Tanamedrove qarTulSi. gareT gvxvdeba saxelis Semdeg micemiTsa<br />

da naTesaobiT brunvasTan. magaliTad: qalaqs gareT qaravani axlos dadga<br />

(sibrZne sicr. 14323); gaviqeci qalaqs gareT (ardaz. 23)... saydris gareT ezoSi SeiyareniT<br />

(saq. siZv. I, 199); cxovrebis wris gareT gamdgarviyaviT (ilia, IV, 66)...<br />

160


) udrida garda Tandebuls. win ixmareboda Tu Semdeg, saxels moiTxovda n a -<br />

TesaobiT brunvaSi, sporadulad micemiTSic. magaliTad: ara gareSe saRmrToჲsa<br />

gangebisa iqmna saqme ese (antioq. 6731_32); gareSe Senisa... aravin vakurTxoT (kim.<br />

1296).<br />

saS. saukuneTa ZeglebSi, gansakuTrebiT ki dokumentebSi, da sporadulad yazbegis<br />

nawerebSic gareT ixmareba gareSe da garda Tandebulis funqciiT. magaliTad:<br />

amas gardaisad, rac agre rigi saydris ymas gareT anu aznauriSvili da glexi<br />

esaxlos. isinic isrev mouSlelad iyunen (dokument. 38); mamul gareT yvela davanebe<br />

(saq. siZv. I, 114); im qalis g a r e T monadiris dedasTanac miirbens (yazb. 74)...<br />

2. garSemo<br />

esec a d g i l s aRniSnavs. -mo mis mniSvnelobas azustebs. garSemo gamoxatavs<br />

irgvliv da es ukanaskneli zogjer enacvleba kidec.<br />

g a r S e m o saSualsa da axal qarTulSi ixmareba, Zvel qarTulSi ki am mniSvnelobis<br />

gadmocema Cveulebriv ekisreboda zmnas, romelsac mi-mo zmniswini erToda.<br />

saS. sauk-is Zeglebsa da i. WavWavaZis nawerebSic garSemo-s paralelurad gareSemoc<br />

ixmareba. orive Cveulebriv naTesaobiT brunvas moiTxovs. magaliTad: iqidama TeTr<br />

cixis gareSemo davwviT alabuti (qarT. cx. 946); am sabZlis gareSemo adamianis<br />

kvali ar sCanda (ilia, 308)...<br />

3. queSe → qveS<br />

Zvelsa da saS. qarTulSi queSe-a. amJamad q v e S saxels mosdevs, rogorc es iyo<br />

Zv. qarTulSic, Tumca iq zogjer saxelis w i n a c gvevlineboda. mniSvnelobiT a d -<br />

gils uCvenebs.<br />

Zvelsa da saSual qarTulSi m i c . b r u n v a s T a n ixmareboda, sporadulad mesame<br />

piris nacvalsaxelTan naTesaobiTTanac, ax. qarTulSi ki orive brunvasTan<br />

TiTqmis Tanabrad ixmareba, Tumca igrZnoba tendencia naTesaobiTTan gabatonebisa.<br />

magaliTad: s a r T u l s a q u e S e ara Sesruliyo igi (saba as. 1633_34); Sensa f a r m a n -<br />

s a q u e S e iyos (visr. 613); cota mteri ormos hgavs, Tivas qveS damalulsa (sibrZne<br />

sicr. 7822)... SeZvren s uf r a s qveS (akaki, 354), magram i f n i s q ve S isxden (vaJa.<br />

IV, 34)...<br />

micemiT brunvaSi saxels zogjer moekveceba s niSani, aseT SemTxvevaSi Tandebuli<br />

saxelTanaa Serwymuli. magaliTad: k a k a l q v e S CavsxediT (ilia, 486); f e x q v e S<br />

Cauvardebi (iqve, 359).<br />

4. winaSe<br />

Zvelsa da saSual qarTulSi winaSe Cveulebriv saxels win uZRoda, axal qar-<br />

TulSi ki saxels mosdevs.<br />

me-18 saukunis sabuTebsa da TxzulebaSi gvxvdeba winaSen. magaliTad: rac mizezi<br />

qondes RmerT winaSen (saq. siZv. III, 10)... RvTis winaSen davapire wamodgoma,<br />

magram weli ver avitane (s. mgal. 93)...<br />

Zv. qarTulSi winaSe marTavda saxels micemiTsa da naTesaobiTSi. magali-<br />

Tad, mic.: mRdelman Sesawiravi ganhmzada w i n a S e patiosansa j u a r s a (xanZT. ჲz2_3)...<br />

naT.: maradis hnaTob winaSe RmrTisa (sasul. la11); wargadginnes winaSe mamisa<br />

misisa (spevs. 330 38)...<br />

asevea saS. qarTulSi, axalSi ki igi saxels naT. brunvaSi marTavs. dadgenilia,<br />

rom Zv. qarTulSi Tu saxeli `sulieri~ sagnis aRmniSvnelia, is ueWvelad naTesaobiTs<br />

brunvaSia, xolo Tu `usulosi~ _ micemiTSi 94 .<br />

94 k . k e k e l i Z e , `winaSe~, `Tana~ da `zeda~ TandebulTa sint. funqciisaTvis Zvel qarTul-<br />

Si, gv. 283.<br />

161


5. wina → win<br />

momdinareobs Zv. qarTulidan da cocxalia dResac. Zvelsa da axal qarTulSi<br />

win ixmareba naTesaobiT brunvasTan, zogjer ki micemiTTan, saSual qar-<br />

TulSi ki ufro metad m i c e m i T T a n .<br />

Zvelad igi Cveulebriv d r o s gadmoscemda. magaliTad: h˜qa mas helene: v˜r S e n -<br />

sa wina r˜li naTesavi iyo (qrest. 5013)... es funqcia mas saSualsa da axal qarTul-<br />

Sic gadmohyva. w i n a -s gverdiT gamovlinda win, uwin (Zv. qarT. uwinarჱs), w i n a T ,<br />

w i n e T . magaliTad: yovel d R e s a s w a u l o b i s w i n ... did mosakiTxebs ugzavnida (akaki,<br />

369); mxolod ziarebas wineT Serigebulan (iqve, 345); TxuTmets weliwads<br />

u w i n ... javaxeTs gardasula (dokument. 463).<br />

ama CvenebiT nacvalsaxelTan w i n a T ganusazRvrel dros gadmoscems, magaliTad:<br />

a m a s w i n a T Cems mefesa... nugeSsacemi wigni mouvida (saq. siZv. III, 273).<br />

saSualsa da axal qarTulSi w i n aRniSnavs a d g i l s a c , magaliTad: sadac<br />

s a x l i s w i n Wandari idges da W a n d r i s win auzi iyos, mun monaxe da povebo!<br />

(sibrZne sicr. 169)... b u x r i s w i n qvabebs dastrialebda (ilia, 331)...<br />

6. ukuana → ukan<br />

Zvel qarTulSi ukuana gvaqvs, xevsurulSi ukven formac. saxels marTavs m i c e -<br />

miTSi, axal qarTulSi mic. da naTesaobiTSi.<br />

Zv. qarTulSi a d g i l s aRniSnavs, saS. da axal qarTulSi ki a d g i l T a n erTad<br />

d r o s a c gadmoscems, magaliTad: s a x l s u k a n iyo midgmuli (g. wer. 9).. s a x l i s<br />

u k a n kalo-sabZelia (ilia, III, 41)...<br />

7. Semdeg, Semdgom<br />

Semdeg da Semdgom axal qarTulSi d r o s gadmoscems, orive Cveulebriv mosdevs<br />

saxels da marTavs mas n a T e s a o b i T s a da m i c e m i T S i , magaliTebi:<br />

naT.: s a d i l i s S e m d e g luarsabi Seqeifianebuli wavida (ilia, 425); l o d i n i s<br />

S e m d e g erTad Seyriliyvnen (yazb. 103)..<br />

mic.: l e v a n s S e m d e g ilaparaka tarielma (qiaC. 54)...<br />

mwerlebi da presis muSakebi brunvis mxriT am Tandebuls Tavisufalad epyrobian:<br />

naTesaobiTTanac xmaroben da micemiTTanac, Tumca nacvalsaxelebs ufro metad<br />

micemiTSi svamen.<br />

zogierTi mwerali S e m d e g -is nacvlad mere(T)-s iyenebs: sasiZo xom mova n i S -<br />

n i s m e r e T , imas raRas uzam (ilia, 434); Cemi TinaTin ar daiCagros C e m s m e r e (qiaC.<br />

72).<br />

8. aqeT, iqiT<br />

Tandebuli funqciiT pirvelad saS. qarTulSi gvxvdeba Cveulebriv m i c e m i T<br />

brunvasTan, zogjer ki n a T e s a o b i T T a n a c . am mxriv meryeoba ufro Tanamedrove<br />

qarTulSi SeimCneva. misi f u n q c i a a aRniSnos a d g i l i da d r o . magaliTad: didsa<br />

w y a l s i q i T Ãidi CemTuis sworia (visr. 13); k e r a s a q e T - i q i T TiTo taxtia dafenili<br />

(ilia, III, 42)... a d a m s a q a T mexuTe Ãelmwife yofila (visr. 725)... d i l a s<br />

a q e T ara miWamia-rao (ilia, III, 16)...<br />

ZvelTan SedarebiT saSualsa da axal qarTulSi gaizarda zmnisarTebis Tandebulad<br />

xmarebis sfero. gamovlinda zogi axali Sedgenilobis zmnisarTic, magram Cven<br />

amiT davkmayofildiT da sanimuSod davaxasiaTeT ramdenime zmnisarTuli Tandebuli<br />

da isic umTavresad saxelTa brunvaSi marTvis TvalsazrisiT.<br />

162


Sorisdebuli axal saliteraturo qarTulSi 1<br />

163<br />

sergi JRenti<br />

qarTuli da kerZod axali qarTuli saliteraturo ena gansakuTrebiT mdidaria<br />

SorisdebulebiT. rogorc cnobilia, sxva metyvelebis nawilebisagan Sorisdebulebi<br />

gamoirCevian da qmnian Tavisebur sistemas. amis gamo zogierTi avtori Sorisdebulis<br />

miCnevas metyvelebis nawilad sacilobladac ki Tvlis.<br />

frangi enaTmecnieri J. v a n d r i e s i Sorisdebulebs samarTlianad miakuTvnebs<br />

`afeqtur~ metyvelebas da ganasxvavebs mas `inteleqtualurisagan~ 2 .<br />

Sorisdebuli adamianis rTul emociebsa da sulieri ganwyobilebis eqspresias<br />

gadmogvcems. Sorisdebulebs xmis sakuTari modulacia da intonacia axasiaTebs, amitom<br />

afeqturi elferi, intonaciur-eqspresiuli da fonetikuri mxare Sorisdebulebs<br />

gacilebiT ufro mdidari aqvT, vidre sxva metyvelebis nawilebs. garda amisa,<br />

Sorisdebuls xSirad Tan axlavs Jest-mimikuri moZraobebic. samagierod Sorisdebuli<br />

moklebulia nominatiur funqcias, materialur mniSvnelobas da gramatikul gaformebas.<br />

calkeuli Sorisdebuli udris sityva-winadadebas: `Sorisdebulebi warmoadgenen<br />

sityvaTa da winadadebaTa ekvivalentebs~, _ wers v. v i n o g r a d o v i 3 .<br />

Cveulebriv Sorisdebuli winadadebis wevrs ar Seadgens. is winadadebebis warmoTqmaSi<br />

gamoiyofa gansakuTrebuli intonaciiT, xolo weraSi _ mZimiT.<br />

SorisdebulTa semantika mdidaria da mravalferovani. is SeiZleba gamoxatavdes<br />

aRtacebas, sixaruls, siamovnebas, mowodebas, kmayofilebas, zizRs, dawunebas, moulodnelobas,<br />

tanjvas, vnebianobas, Civils, muqaras, wyenas, mwuxarebas, tkivils, dananebas,<br />

sayvedurs, gankicxvas, natvras, gakvirvebas, gaqirdvas, dacinvas, niSnisgebas,<br />

akrZalvas, waqezebas, gambedaobasa da sxv.<br />

SorisdebulTa klasifikaciis umTavresi siZnele imaSi mdgomareobs, rom erTi da<br />

igive Sorisdebuli SeiZleba sxvadasxva mniSvnelobisa iyos 4 . mis mniSvnelobas konteqsti<br />

gansazRvravs, ase, mag., `ui~ umTavresad gamoxatavs mwuxarebas, wyenas, magram<br />

amave dros sxva konteqstSi man SeiZleba gamoxatos aRfrTovaneba, sixaruli; mag.:<br />

`ui, qa, sawyali torua~ (vaJa) `ui, mexi ki dageces mag uxeiro Tavze~ (i. WavW.), magram<br />

`ui, Sen ki Cagekone mag gemriel sulSi~ (i. WavW.)... aseve sapirispiro mniSvnelobis<br />

gamomxatvelia Sorisdebulebi: `uh~, `ox~, `oh~, `hm~ da sxv. mag.: `uh, ra SemeSinda~ (ninoSvili);<br />

`u h , u h , ra mtkiva muxlebi~ (iqve), magram `u h , u h , u h ! eg Roris sukebi~<br />

(i. WavW.); `u h , u h , u h ! ra tkbilia! _ tuCebis cmacuniT da siamovnebiT viZaxdiT yvelani~<br />

(S. aragvisp.)... `o x , o x ! miSveleT, momkla!~ (W. lomT.), magram `o x , Cemo Tvalis<br />

Cino!~ (S. aragvisp.)... o h , rogor civa da msusxavi qaric uberavs~ (Seqsp. `hamleti~),<br />

magram `o h ! gabadrulo mTvarev!~ (al. WavW.)... hm, hm, hm! daigmina qalbatonma~<br />

(ninoSvili), magram `h m ! Caicina moxevem~ (i. WavW.) da sxv.<br />

emociuri xasiaTis Sorisdebulebisgan unda ganvasxvaoT imperatiuli xasiaTis Sorisdebulebi;<br />

mag. `ei, msaxurno! daamzadeT sanadimod yovelive~ (al. sumbaTaSvili,<br />

`Ralati~). Sdr. `hei, didi seiri iqneba~ (iqve); `hei, Zamiebo, sayvarlebo, lamazebo,<br />

mSvenierebo...~ (W. lomT.)... `hau, kudianebo, h a u ! Tqveni sviT da Tqveni WameT...~ (iqve).<br />

zogierTi avtori, mag. H. Paul-i 5 , E. Schwentner-i 6 emociis gamomxatvel SorisdebulTa<br />

gverdiT ganixilaven e. w. onomatopoetur bgeriT kompleqsebsa da sityvebs, romlebic<br />

xmis mibaZvis safuZvelze arian warmoSobilni. Cven aseTi bgeriTi kompleqsebi da<br />

1 iberiul-kavkasiuri enaTmecniereba, I, 1946.<br />

2 Ж. Вандриес, Язык, rusuli Targ., Москва 1937, gv. 135.<br />

3 В. В. Виноградов, Современний русский язык, II, Москва, 1939, gv. 569.<br />

4 А. Шахматов, Синтаксис русского языка, вып. II, 101.<br />

5 Prinzipien der Sprachgesichte, 1909, gv., 179.<br />

6 Die primare Interjectionen in der Indogermanischen Sprachen, Heidelberg, 1924.


sityvebi Segnebulad ar SevitaneT SorisdebulebSi da isini calke gamovyaviT.<br />

qarTul SorisdebulTa agebuleba<br />

fonetikurad Sorisdebuli yovelTvis ufro metia, vidre is asoebiT gadmoicema.<br />

Sorisdebuls weraSi mxolod miaxloebiT gadmovcemT.<br />

qarTulSi Sorisdebuli, ise rogorc sxva enebSi umetesad erTi an ramdenime<br />

xmovnisagan Sedgeba. SesaZlebelia xmovans Tan axldes Tanxmovanic. Sorisdebuli,<br />

rogorc adamianis rTul emociaTa gamomxatveli, usaTuod gulisxmobs xmovnur elements,<br />

radganac tonis moZraoba _ misi awev-dawevis gamoxatva _ mxolod xmovnis sa-<br />

SualebiT xerxdeba. zogjer Sorisdebuli weraSi SesaZlebelia warmodgenili iyos<br />

uxmovnodac. magram aseT SemTxvevaSi savaraudoa TanxmovanTan erTad e. w. neitraluri<br />

xmovani () igulisxmebodes, rac weraSi gamoxatuli araa.<br />

Sorisdebuli SesaZlebelia Sedgebodes mxolod erTi xmovnisagan; mag.: `a, abdulav,<br />

a, samurav!~ (vaJa). tonis moZraobisa da afeqturi elferis gasaZliereblad SesaZlebelia<br />

Sorisdebuli pirobiTac ori an sami erTnairi xmovniT iyos gadmocemuli:<br />

`aa, migixvdi, axla rogor iqneboda saqme~ (ninoSvili); `aa, Tavado, kuWs nu meiyvan,<br />

Tvara adre daberdebi~ (iqve); `aaa, mSiSarav, mSiSarav~ (S. aragvisp.); `aaa, moi-<br />

SiSvle im adgils, sadac gaq dakodili~ (ninoSvili). xSirad xmovan a-s win uZRvis<br />

yelismieri spiranti h; mag.: `h a , yurSa, h a ! _ dauZaxa moZRvarma~ (yazbegi); `h a , bur-<br />

Ti, h a , moedani~ (ak. wereTeli).... SesaZlebelia a-s mosdevdes h; mag.: `a h ! ... levan! _<br />

warmosTqva iman~ (yazbegi); `a h , gojaspir xasiaSvilma qvrivi ki ar SeirTo~ (kldiaSvili).<br />

xmovan a-s, SesaZlebelia win uZRodes an mosdevdes ukanaenismieri spiranti x;<br />

mag.: `ax, ra kargia!... a x ... ra.. kargia!~ (S. aragvisp.)... `aax! _ Tavisda uneburad wamoikvnesa!~<br />

(S. aragvisp.)... `aaaax! _ fexzed wamovardniT wamoiZaxa saSineli xmiT titikom~...<br />

(S. aragvisp.). xSirad am Sorisdebuls pirveli piris nacvalsaxeli `me~ daer-<br />

Tvis: ` a x m e ! _ kbilebis xrWialiT da Tavis gaqneviT wamoiZaxa...~ (yazbegi). zogjer<br />

SeZaxilis Sorisdebuli warmodgenilia a da u xmovanTa SeerTebiT: `au, bedSavo Cemo<br />

Tavo~ (yazbegi); `au, ras meubnebi~ (iqve)... SesaZlebelia `au~-s h uZRodes win: `hau,<br />

kudianebo, h a u ! Tqveni sviT da Tqveni WameT, Cvensas jvari dagviwereT, h a u , kudianebo,<br />

h a u ! (W. lomT.). SesaZlebelia xmovan a-s win uZRodes kbilbagismieri v; mag.:<br />

`v a , darejan, mama gicxondaT~ (vaJa); `v a , dalocvilo, raRasa javrob~ (vaJa). zogjer<br />

Sorisdebuli `va~ h-s gaiCens boloSi: `v a h , dedas Cemis mtrisas~ (vaJa); `v a h , droni,<br />

droni, nagebni mtkbarad...~ (al. WavW.). xSirad es Sorisdebuli pirveli piris nacvalsaxels<br />

`me~-s dairTavs: ` v a h m e , Cemo sicocxlis momniWebelo~ (vaJa); ` v a h m e ! v a h -<br />

m e ! Cveno mamalo! _ tirilis xmazed ambobdnen bavSvebi~ (vaJa). xmovnis Secvlis safuZvelze<br />

es Sorisdebuli `vohme~ formiTac gvxvdeba: ` v o h m e , v o h m e , Cemo nikora<br />

kameCo!~ (vaJa). dadasturebulia `vohxme! variantic: `vohxme, vohxme, ro magondeba,<br />

TavSi damkravs Jruanteli da fexebSi gamvardeba~ (vaJa). aris SemTxveva, roca<br />

mxolod `va~ dairTavs `me~-s: `vame, Sors myofsa Sensa~ (al. WavW.). v-s Semcvelia `vai~;<br />

mag.: `vai, sawyalo! v a i , sawyalo! _ Semoirtya ivanem TavSi xeli~ (ninoSvili);<br />

`vai, v a i , v a i ! aki venacvale imas i ena-pirSi~ (vaJA); `vai, misi Wirime, ramxela gazrdila~<br />

(lalioni); Sdr. `hai, h a i , rom vnaxe, _ upasuxa biWma...~ (yazbegi). ` v a i ~ - s<br />

SesaZlebelia a xmovanic gauCndes win: ` a v a i , jajalau! ras sCadi?~ (yazbegi); `cota<br />

xans Semdeg viRaca dedakacma kvnesiT da xmis kankaliT warmosTqva: `avai!~ (yazbegi).<br />

Sorisdebuli SesaZlebelia e xmovanzedac iyos agebuli: `e, Sexede, Se kaco, Tu<br />

vcdebi! Tu sisuleles geubnebi! e, Sexede, e, Tu vcdebi... e, rava etyoba! axlac ver<br />

xedav! (kldiaSvili). xSirad es Sorisdebuli gaormagebuli da gasammagebuli saxi-<br />

Taa warmodgenili; mag.: ` e e , RmerTo, ici kidev ras gexvewebi?~ (vaJA); `biWo, beJano,<br />

sada xar, e e e ! ? (vaJa). xSirad xmovan e-s win uZRvis h: `he! _ niSnis mogebiT warmos-<br />

Tqva giorgim~ (yazbegi); `he, RmerTo erTo, Sen Sehqmen saxe yovlisa tanisa~... (rusTaveli);<br />

`he, mamulo sasurvelo~ (gr. orbeliani). aseve SesaZlebelia h mosdevdes e<br />

xmovans: `m e k i , e h ! _ mwared Caiqnia xeli da mosxletiT daeSva taxtzed~ (S. arag-<br />

164


visp.); `eh, Zmav, wadi Sen Sens gzaze simReriT~ (gr. orbeliani); `e h jani gavardes,<br />

aTi iyos~ (i. WavWavaZe)... `eeeh! ra kacia da...~ (vaJa). SesaZlebelia es Sorisdebuli e<br />

da i xmovanTa SeerTebiT iyos warmodgenili: `ei, msaxurno! daamzadeT sanadimod yovelive~<br />

(al. sumbaTaSvili, `Ralati~); `ei, ufroso~ (iqve). `ei~-s SesaZlebelia h uZRodes<br />

win; mag.: `h e i , h e i ! _ naRvlianad wamoiZaxa man~ (kldiaSvili); `hei, Zamiebo,<br />

sayvarlebo, lamazebo, mSvenierebo!..~ (W. lomT.)... e-s SesaZlebelia win uZRodes kbilbagismieri<br />

v da mosdevs h; mag,: `v e h !~ _ daiyvira. cud niSans vxedav...~ (ak. wereTeli)...<br />

xSirad e-s win uZRvis an mosdevs ukanaenismieri spiranti x: `Sen styui, Sen unda<br />

daisajo... x e ! x e ! x e ! amitom mibrZandi karcerSi~ (W. lomT.); `x e ! x e ! x e ! _<br />

xvixvinebs ufrosi, _ x e ! x e ! x e !~ (iqve)... `eeex~ _ amoskda gulis siRrmidan da<br />

gulCaTuTqulma Tvalebi mixuWa~ (S. aragvisp.); ` e e e x ! marTla da ra suleli gamovdeqi~<br />

(iqve).<br />

Sorisdebulis safuZvlad SesaZlebelia gamoyenebuli iyos i xmovani: `iiii, ra<br />

Zaan Rvinoa~ (S. aragvisp.). msgavsad a da e xmovnebisa, SeiZleba i-s win uZRodes an<br />

mosdevdes h; mag.: `h i , venacvale RmerTsa! _ etyoda xolme qmars elisabedi. h i , venacvale!<br />

jer Cemze ukeTesi unda SeerTo da merme CemTvis niSni moego! h i , venacvale<br />

RmerTsa!~ (i. WavW.); `h i , Se baiyuSo, iqneba xeli moiWeri~ (vaJa); `h i , h i , h i ! miyvars.<br />

ma ra?~ (W. lomT.)... `i h , i h ! ra gemrielia~ (S. aragvisp.); `i h , bednieri qveyana yofila<br />

guria, kniaz!~ (W. lomT.). zogjer i-s ukanaenismieri spiranti x uZRvnis win; mag.: `x i ,<br />

x i , x i ! _ CavixiTxiTe, roca es miTxra~ (S. aragvisp.). SesaZlebelia am Sorisdebuls<br />

haec daerTos: `x i h ! sisulele!.. RreWiT upasuxa SeSlilma~ (S. aragvisp.). xSirad i-s<br />

win uZRvis kbilbagismieri v da mosdevs h; mag.: `v i h ! uneblieT wamoiZaxa, rodesac<br />

uecriv Tvali mohkra Tavis dambnedavs...~ (S. aragvisp.); `v i h , avetiq, netavi Cems gulSi<br />

Cagaxeda~ (al. WavW.); `v i h , netavi ras ambob?~ (iqve). SesaZlebelia es Sorisdebuli bolovdebodes<br />

spirant S-ze; mag.: `v i S , ra dilaa, ra dilaa, RmerTo Cemo~ (W. lomT.). aris<br />

SemTxveva, rodesac i-s wyvilbagismieri f mosdevs: `i f ! i f !.. damixedeT, damixedeT<br />

mTis mebatonis Svils~ (yazbegi); `i f !... Seni Wirime, Seni, Cemo biZia~ (kldiaSvili).<br />

xSirad Sorisdebulad gamoyenebulia o xmovanic; mag.: `o, o, eg didi saqmea~ (i.<br />

WavW.)... ` o o o , gaumarjos Cvens Tamadas! uraa! _ daiZaxes TiTqmis yvelam erTad~ (S.<br />

aragvisp.). ise rogorc a, e, i xmovnian SorisdebulebTan, o-sac SesaZlebelia win<br />

uZRodes an mosdevdes h; mag.: `h o , h o , h o , h o , ra pur-Rvinoa~ (ninoSvili)... ` h o o ,<br />

Seni Wirime, RmerTo!~ (vaJa). es Sorisdebuli zogjer o da i xmovanTa SeerTebiTaa<br />

warmodgenili: ` h o i , sazaro saSinelo usjuloebav!~ (Seqsp. `hamleti~); ` h o i , bnelo<br />

Ramev, mejavrebi me~ (i. WavW.)... o-s mosdevs h; mag.: `o h , o h ! vahme, movkvdi, dedas<br />

Cemo, aRaravina xarT qristiani~ (vaJa); o h , netavi ki maSin TqvenTan mec vyofiliyav~<br />

(Seqsp. `hamleti~)... xmovan o-s SesaZlebelia win uZRodes an mosdevdes ukanaenismieri<br />

spiranti x; mag.: `x o , x o , x o ! ra kargi ramaa~... `o x ! Cemo Tvalis Cino~ (S. aragvisp.);<br />

`o x , o x , miSveleT, momkla, momkla!~ (W. lomT.)... `am dros mucelam SimSilic igrZno<br />

da erTi Rrmad amoixvneSa: o o x , dedav!~ (vaJa).<br />

Sorisdebulia u xmovanic; mag.: `kirile, batono kirile!.. u... u~ (kldiaSvili)! `u!<br />

u! u! _ gugunebda tusaRTa brbo da talRebad iwevda win~ (S. aragvisp.)... u u ! u u ! ufro<br />

uaresad waigmines tusaRebma~ (iqve). xSirad u-s win uZRvis an mosdevs h; mag.: `h u ,<br />

h u , h u ! _ gangeb Caaxvela Tedom~... (S. aragvisp.)... `huu!.. Cemda uneburad magrad amovisunTqe~<br />

(S. aragvisp.)... `u h , u h ! . . ranairad yinavs!~ (iqve); `u h , u h , u h ! eg Roris<br />

sukebi~ (i. WavW.). aris SemTxveva, rodesac u-s wyvilbagismieri f mosdevs; mag.: `u-uf!<br />

rogor moRuSa warbebi, rogor gajavrda!~ (W. lomT.); `u f , ra grili Ramea~ (ninoSvili).<br />

zogjer Sorisdebuli warmodgenilia u da i xmovanTa SeerTebiT; mag.: `u i , Sen<br />

ki Cagekone mag gemriel sulSi~ (i. WavW.); `ui, u i ! daxe imas, im wyeuls...~ (iqve). am<br />

Sorisdebuls SesaZlebelia pirveli piris nacvalsaxeli `me~ daerTos; mag.: ` u i m e ,<br />

uime! _ iyvira darikom da gamwarebuli loyazed xels irtyamda, _ uime... uime...<br />

es ra gaigona Cemma yurebma!~ (kldiaSvili). mTel rig SemTxvevaSi u-s win uZRvis<br />

wyvilbagismieri f; mag.: `f u , Se verano! _ wamoiZaxa Tedom da xvela auvarda~ (S.<br />

165


aragvispireli); `f u , SegaCvenos RmerTma~ (W. lomT.). SesaZlebelia es Sorisdebuli<br />

`fui~ saxiT iyos warmodgenili; mag.: `f u i , dalaxvra RmerTma~ (ilia); `fui, f u i , _<br />

saCqarod gadaafurTxa da xelebi gaasavsava...~ (S. aragvispir.). aris SemTxveva, rodesac<br />

am Sorisdebuls win T miuZRvis; mag.: `Tfui! _ sibraziT gadaafurTxa daTuam da<br />

Tvalebi daxuWa~ (S. aragvispireli).<br />

zemoganxiluli Sorisdebulebis mixedviT erTi metad saintereso movlena irkveva:<br />

SorisdebulebSi xmovanTa win hae daculia maSin, rodesac qarTulSi garda `haer~<br />

da `hava~ sityvebisa hae xmovnis win ikargeba. vfiqrobT, rom SorisdebulebSi h-s<br />

gaCena xmovanTa win xmovnis fSvinvieri SemarTvis safuZvelze unda momxdariyo da<br />

xmovnis win misi SenarCunebisaTvis xeli unda Seewyo im rTuli emociuri grZnobis<br />

intensiurobas, romelsac SorisdebulTa warmoTqmisas aqvs adgili 7 . amis gamo Sorisdebulebi<br />

h-s auslautSic inarCuneben da inlautSic; mag.: ` a h a , Tendeba is didi<br />

dRe, Zneli saambod~ (gr. orbeliani); `aha, guli gamijnurda, mihxdomia velTa rbena~<br />

(rusTaveli)... ` a h u , diaci yofilxar~ (yazbegi)... ` e h e , rogor gaigo, kaco, mkiTxavi<br />

xom ara xar?~ (vaJa); ` e h e e , didi Zala aqvs sofelsa~ (vaJa)... `vina xar, e h e mSveniero,<br />

moxveli siTa~ (vax. orbeliani)... ` o h o , o e ! _ sTqva kvlav gogolam gamxiarulebulma~<br />

(vaJa); `oho! _ gaikvirva beJiam~ (yazbegi) 8 .<br />

Tumca iSviaTia aseTi magaliTebi, magram mainc gvxvdeba, rodesac Sorisdebuli<br />

erTi an ori TanxmovniTaa warmodgenili uxmovnod. ase, mag., Tu garkveuli sulieri<br />

ganwyobilebis gamosaxatavad (gminva, Cacineba) haernakadis dena cxviris gziT xdeba<br />

da ara piridan, maSin warmovTqvamT Sorisdebuls: h m , romelic Serwymul cxvirismier<br />

fSvinvier bgeras warmoadgens; mag.: `h m , h m , h m ! _ daigmina qalbatonma~ (ninoSvili);<br />

`h m ! _ Caicina oficerma~ (i. WavW.). Sorisdebuli zogjer weraSi erTi Tanxmovni-<br />

Tac aris gamoxatuli; mag.: `rodis visesxe, rom Sagimowmebia, h?~ (S. aragvisp.): `uu!...<br />

h! h!.. uecriv wamoikvnesa beram da qviTini morTo~ (S. aragvisp.). aseT SemTxvevaSi, rogorc<br />

zemoT aRvniSneT, Cven TanxmovanTan erTad vgulisxmobT e. w. neitralur xmovans<br />

(-s), romelic weraSi ar gadmoicema. aseve zogjer Sorisdebulad gamoyenebulia<br />

mxolod s; mag.: `s s s ! cota siCumis Semdeg uTxra direqtorma~ (Wola lomTaTi-<br />

Ze); `s s s !.. CumaT! tyuilad irjebi, versad waxval!~ (lalioni). es Sorisdebuli SesaZlebeli<br />

t-sa da s-s SeerTebiTac iyos warmodgenili: `t s ! ar gabedo meorejer<br />

CemTan egeni! _ waulaparaka maswavlebelma mowafes~ (W. lomT.).<br />

garda zemoganxiluli bgeriTi kompleqsebisa, Sorisdebulad gamoyenebulia sityvebi:<br />

aba; aba-ba-ba; mag.: `aba, mdevari, a b a mdevari!_ hyvirian~ (vaJa)... `aba-ba-ba, ra ZaRli<br />

yofila eg dalocvili~ (vaJa); `aba-ba-baa! ramodena xalxi wavida~ (vaJa). gvxvdeba<br />

`aba~-s variantic apa: `apa, Se glaxav, Sen magas rogor mibedav...~ (vaJa). `aba~ zogjer<br />

gaZlierebulia `ha~ Sorisdebulis darTviT: `aba h a , daTiko, Sen xom amisTanoba Zalian<br />

gexerxeba~ (ninoSvili); `aba ha, gavwioT~ (iqve). zogjer `aba~-s pirveli piris<br />

nacvalsaxeli `me~ erTvis; mag.: `abame, abame, ranairi Ronieria~ (S. aragvisp.); `abai<br />

m e , onise! _ wamoiZaxa erTma da yvelam Tofebi CamouSves~ (yazbegi).<br />

vaSa: `gamarjveba mZlevel jarso! v a S a ! v a S a ! imaT Rvawlsa...~ (ak. wereTeli);<br />

`vaSa! v a S a ! dahkariT taSi, dahkariT taSi, amxanagebo! (W. lomT.).<br />

ura (rus.): `ura, u r a ! _ daiRriala xalxma da imaTac Sestyorcnes maRla Cabalaxebi~(W.<br />

lomT.); `ura! _ daiyvira luarsabma...~ (i. WavW.).<br />

heri: es sityva dRes Sorisdebulia, magram warmoSobiT ki zmnaa da niSnavs imasve,<br />

rasac rus. марш (←frang. marche). am mniSvnelobiT es sityva dadasturebuli aqvs in-<br />

7 s. J R e n t i , xmovanTa fSvinvieri SemarTva svanurSi: saq. ssr mecn. akademiis moambe. t. VI,<br />

1945, # 5.<br />

8 aris SemTxveva, rodesac mwerali Sorisdebuls arasworad agebs; mag;: `u h u , u h u , u h u ,<br />

eZaxian, eZeben erTi meores...~ marTalia, u xmovani Zaxilis Sorisdebulia, magram vinaidan or<br />

erTnair xmovans h hyofs, igi Zaxilis Sorisdebulad ver gamodgeba.<br />

166


gilourSi m. j a n a S v i l s (`her~ _ iare!). rogorc irkveva, aseTi mniSvneloba aqvs am<br />

sityvas qarTul saliteraturo enaSic; Sdr. `aba, biWo, tanT Caicvi da skolisken<br />

heri, heri~; `melas dro darCa, Sexta, erTbaSad xeli staca qals, Seigdo kudze<br />

da h e r i , biWo! gaswia da ra gaswia~ (vaJa).<br />

eriha: `eriha, mohyevi Seneburad raxuns!~ (ninoSvili); `eriha, mgonia, Sen kidec Segyvarebia,<br />

_ gaexumra deda Tavis qals~ (iqve)... `eriha~ Sedgenili Sorisdebuli unda<br />

iyos: eri+ha. pirveli naxevari igive `heri~ Cans, xolo h dakargula. Tavkidur h-s dakargva<br />

SeiZleba `ha~-s darTviT iyos gamowveuli (*heriha → eriha).<br />

yoCaR: ` y o C a R , y o C a R ! _ daiZaxes devebma da iseTi mxiaruleba SeeqmnaT, rom<br />

sul maRla-maRla xtodnen~ (vaJa); `y o C a R , kodala! baraqala...~ (vaJa).<br />

dililme: `dililme, dililme, xval CurCxelebsa vWamo, gozinaysac vWamo~<br />

(S. aragv.). `dililme~ Sedgenili Sorisdebulia: d i l i l + m e . ras unda niSnavdes<br />

pirveli naxevari, CvenTvis ucnobia.<br />

afsus (spar.): `afsus, a f s u s ! wisqvilo! Tedes amago!~ (vaJa); `afsus, badrisa da<br />

usupis jiSo, rogor wamxdarxarT da gafuWebulxarT~ (vaJa).<br />

ololo: `ololo Sen, ver gamoican~ (i. WavW.).<br />

biWo! biWos!: `heri, biWo! gaswia da ra gaswia~ (vaJa); `biWos! mosula? (xalxuri).<br />

Wov (aWar. Sekvecili biWo): `Wov da _ me qali minda, qals me undebvar, Sen vin<br />

xar, Sen TiTon CamomeTxove-meTqi~ (W. lomT.).<br />

qa (qalo): `q a , eg biWi ise ar ucqeris ma qalsa, TiTqos SeWma undodeso~ (vaJa);<br />

`ui, q a , sawyali torua!~ (vaJa).<br />

baraqala (arab.): `baraqala, Cemo daTo!~ (i. WavW.); `baraqala, baraqala, Seni<br />

erTguleba mec ar maviwydeba~ (yazbegi).<br />

beCa (bedSavi): `beCa! dedakaci yofila!~ (yazbegi); `beCa! rada mklav?~ (S. aragvisp.);<br />

`beCau! erTai, erTai mainc makoce...~ (yazbegi).<br />

ojo (vaJo): `o j o , carieli fuli aferi araa, Tu kaci TiTon ar varga~ (lalioni);<br />

`ra saqmea axla imisTanai, o j o ? ai adgili amasobaSi qe Cagelia xelSi~ (iqve);<br />

`miswere, o j o , viSoni Tu ara, mainc ase sjobs~(iqve).<br />

daxe (← daxede): `d a x e , d a x e , Tqveni Wirime! es ra moigona~ (i. WavW.); `d a x e , sada<br />

yofilxar~ (al. sumbaTaSvili, `Ralati~).<br />

Wita: `SeSinebuli bavSvebi saSineli wiviliT garbodnen iqiT-aqeT da imaleboden,<br />

magram marine poulobda maT, daRunavda Tavs, gauWvretda, TiTqo kata Cits eparviso,<br />

`W i t a ~ _ daiZaxebda da gaiqceoda damalul bavSvisaken, radgan marine Tavisi `Witas~<br />

ZaxiliT Soridanve atyobinebda bavSvs movdivaro, bavSvi aswrobda gaqcevas da<br />

sxva adgilze damalvas~ (ninoSvili).<br />

su (←←sule): am sityvas Cveni yuradReba miaqcia prof. v. b e r i Z e m 9 . es ukanaskneli<br />

forma Cveulebriv gavrcelebuli sityvaa qarTlsa da kaxeTSi da iyeneben mas<br />

bavSvis gasaCumeblad. `sule~ `vefxistyaosanSic~ gvxvdeba:<br />

`etyoda: `sule, ramc giyav, kaci var, adamiani~ (t. 257) 10 .<br />

s a b a s dadasturebuli aqvs: `sulelva _ cxenT dasamSvidebeli stuena~ da `d a -<br />

s u l e b a _ daCumeba~. dRes es Sorisdebulad qceuli sityva Cveulebriv `su~ formiT<br />

ixmareba; mag.: `s u , s u , naCalnikma ar gaigonos~ (ninoSvili); `s u , Cumad meTqi!~<br />

(vaJa). am Sorisdebuls s Semdgom boloSi gasCenia: `susss!.. Cumadve upasuxa elisabedma~<br />

(yazbegi).<br />

Cupri-Cupri: `Cupri-Cupri, Cupri-Cupar, Cupri darejansa! ura! ai gidi, qudi<br />

WerSi~ (ilia).<br />

ime (imer. ime): `Se kaco, SenTan rom movide da ucxo kaci momyves, Cemi keTili saw-<br />

yenad dagirCeba?.. a, miTxari, Tu Zma xar?.. karSi gamomagdeb? _ i m e !~ (kldiaSvili);<br />

`i m e , raRa vTqva... riTi gadagixado magieri~ (iqve).<br />

9 v. b e r i Z e , `vefxistyaosnis~ garSemo; tf. sax. un. Sromebi, t. III, 1935, gv. 156.<br />

10 S. rusTaveli, vefxistyaosani, k. WiWinaZis gamocemiT.<br />

167


evri qarTuli Sorisdebuli bgeriTi kompleqsisa da xSirad semantikis mxrivac<br />

msgavsia evropul enebSi xmarebuli Sorisdebulebisa. amaSi rom davrwmundeT, davasaxelebT<br />

ramdenime magaliTs:<br />

ger. ach, hol. ach, polon. ach, Cex. ach, rus. ax 11 ; Sdr. `a x , ra kargia!.. ax... ra... kargia!~<br />

(S. aragvisp.).<br />

msgavsad qarTulisa, germanulsa da zog sxva evropul enaSi a da o xmovnian Sorisdebulebs<br />

fSvinvieri SemarTvis safuZvelze uviTardebaT h; mag.:<br />

germ. ha! ha! ing. ha, halloo, holand. ha, ha, polon. ha, berZ. ά; Sdr. rus. xa; Sdr. ` h a ,<br />

burTi, h a , moedani~ (ak. wereTeli).<br />

germ. hai, Zv. ind. hai, Zv. frang. hai, rum. hai; Sdr. ` h a i , h a i , rom vnaxe, upasuxa<br />

biWma~ (yazbegi).<br />

germ. hei, laT. hei, rum. hei, ing. hey, Cex. hey; ` h e i , h e i _ naRvlianad wamoiZaxa<br />

man~ (kldiaSvili).<br />

germ. ho, esp. ho, ho, ing. ho, Cex. ho, ho, rum. ho, ax. frang. ho; Sdr. `hoo, Seni Wirime,<br />

RmerTo~ (vaJa).<br />

germ. hi, hi, hi; esp. hi, hi; rum. hi; Sdr. `h i , h i , h i ! miyvars, ma ra?~ (W. lomTaTiZe).<br />

germ. hu, hu; Sdr. ` h u u . . . Cemda uneburad magrad amovisunTqe~ (S. aragvisp.).<br />

germ. aha, Cex. aha; Sdr. ` a h a ! guli gamijnurda, mihxdomia velTa rbena~ (rusTaveli);<br />

rus. ух: `Ух жарко!~ ( Некрасов): Sdr. `u h , u h ... ranairad yinavs~ (S. aragvisp.).<br />

rus. чу: `Чу, два похоронных удара!~ ( Некрасов): Sdr. `C u , gamoxta ager mwyeri~.<br />

germ. uff, uph, frang. ouf, berZ. ὅπ, rum. uf; Sdr. `u f , ra grili Ramea~ (ninoSvili).<br />

berZ. φϋ laT. fue, fū germ. pfui, esp. fu, rus. тьфу; Sdr. `Tfui! _ sibraziT gadaafur-<br />

Txa daTuam da Tvalebi daxuWa~ (S. aragvisp.).<br />

germ. hm, Sved. hm, hum; Zv. ind. hūm? rus. гм; Sdr. `h m ! agi umisod vicodi me~ (ninoSvili).<br />

germ. weh: `Weh! Weh! Weh! sie kommen Bitter Tod~ (Goethe); Weh! Weh! Du hast sie zerstört...<br />

Sdr. `v e h !~ _ daiyvira, cud niSans vxedav~ (ak. wereTeli) da sxv.<br />

am Sedarebidan naTlad Cans, rom yovel enas specifikur SorisdebulebTan erTad<br />

moepoveba iseTebic, romelnic msgavsni arian sxva enaSi arsebuli Sorisdebulebisa.<br />

ibadeba kiTxva: am SemTxvevaSi xom ara gvaqvs saqme sesxebasTan an gavlenasTan? vfiqrobT,<br />

rom ara. am sxvadasxva sistemis enebSi (vgulisxmobT qarTulsa da indoevropul<br />

enebs) bgeriTi kompleqsis mxriv da zogjer semantikuradac msgavsi Sorisdebulebi<br />

erTmaneTisagan damoukideblad unda Camoyalibebuliyvnen. Cans, sxvadasxva enas<br />

rTul emociur grZnobaTa gamosaxatavad erTnairi enobrivi masala gamouyenebia. es<br />

garemoeba nawilobriv unda aixsnas im fsiqiur-fiziologiuri TaviseburebebiT, romelnic<br />

SorisdebulTa safuZvels Seadgenen da mas sxva metyvelebis nawilTagan ga-<br />

11 E. Schwentner, Die primare Interjectionen in der Indogermanischen Sprachen, Heidelberg, 1924, gv., 17.<br />

168


nasxvaveben. mdidari intonaciur-eqspresiuli da fonetikuri mxare Sorisdebulebs<br />

sxvadasxva enaSi erTnair xmovanTa an erTnair TanxmovanTa da xmovanTa SeerTebiT<br />

gamouxatavs, magram es srulebiTac ar niSnavs imas, rom saerTod Sorisdebulis sesxebas<br />

adgili ar hqondes. ase, mag., SeiZleba davasaxeloT rusulidan qarTulSi Semosuli:<br />

u r a a ! b r a v o ! somxuridan _ a f s u s ! Turqulidan: i a l a h ! da sxv. evropul<br />

enebs da kerZod rusuls inglisuridan usesxebia Sorisdebulad qceuli sityvebi:<br />

стой! алло! TaTrulidan rusulSi nasesxebia: айда da sxv.<br />

Sorisdebuli winadadebaSi<br />

rogorc zemoT aRvniSneT, Sorisdebuli damoukidebeli winadadebaa. amitom isini<br />

yovelTvis gamoiyofian winadadebisagan warmoTqmaSi gansakuTrebuli intonaciiT,<br />

xolo weraSi _ mZimiT.<br />

bevr SemTxvevaSi Sorisdebuli momdinareobs metyvelebis sxva nawilebisagan, ase,<br />

mag.: ` d a x e , d a x e , Tqveni Wirime, es ra moigona~ (i. WavW.). am winadadebaSi `daxe~<br />

Sorisdebulia da momdinareobs igi zmnisgan `daxede~; an kidev: `C u , gamoxta ager<br />

mwyeri~: `Cu~ warmodga formisgan: C u m a d . zemoxsenebuli forma W i t a uTuod miRebulia<br />

W v r e t a - s a g a n ; zmnuri warmoSobisaa Sorisdebuli: h e r i , s u (sule) da<br />

sxv. wodebiTi formis saxelebisagan momdinareoben Sorisdebulebi: q a , romelic<br />

sityva `qalo~-s Sekvecili formaa, b e C a (← bedSavo), o j o (← vaJo), W o v (← biWo:<br />

aWar.), biWo, biWos! da sxv.<br />

amasTan erTad aRsaniSnavia isic, rom bevr SemTxvevaSi Sorisdebuli dRes winadadebis<br />

wevrad (qvemdebared an danamatad) gvevlineba 12 ; mag.: ` u r a a ! _ daiyvira luarsabma<br />

da, radgan gulaRma iwva, Taviseburad taxtzed erTi fexic aiSvira maRla da<br />

manam `ura~ ar gaaTava, fexi ar CamouRia~ (i. WavW.). am magaliTSi pirveli `ura~ Sorisdebulia,<br />

magram meore `ura~ Sorisdebuli ki ar aris, aramed Sorisdebulis saxelwodebaa<br />

da winadadebaSi is damatebis rols asrulebs. `gauTlels CeCens, rogorc<br />

Cvena gvgonia, piri mouridebia, zizRiT gadaufurTxebia da Tvalebis cisken<br />

miqceviT wamouZaxnia: i a l a h ! magram es `ialah!~ unda gaegonaT, ra xmiT warmouTqvams<br />

imas~ (yazbegi). am magaliTSi pirveli `ialah!~ Sorisdebulia, meore _ Sorisdebulis<br />

saxelwodebaa, damatebaa. `fSataZe rom brazobda da misZaxoda `hai-huis~ tyesa<br />

da velsa...~ (vaJa). aq ` h a i - h u i s ~ Sorisdebulis saxelwodebaa, damatebaa. `hai-haa, hai-haa~-s<br />

ZaxiliT erTmaneTs aRar vaclidiT~ (S. aragvisp.). `hai-haa~ am winadadebaSi<br />

damatebaa. `mjiRis gulSi CakvriT daiZaxes `vahi~ da saCqarod gavidnen~ (yazbegi). `vahi~<br />

damatebaa saxelobiT brunvaSi dasmuli. `v a i s gaveyare, u i s Seveyareo~ _ `vais~,<br />

`uis~ damatebebia micemiTSi dasmuli. `luarsabs iama da, rom ukan ar CamorCes alersSi,<br />

TiTonac uCqmita da zed tkbilis xmiT da RimiliT `hi~ daatana~ (i. WavW.). `hi~ am<br />

winadadebaSi damatebaa. `rodesac miuaxlovdnen, `vai~-ze `ui~ meti daerToT~ (ak. wereTeli).<br />

aq `u i ~ qvemdebarea, xolo `vai~ damateba. `gaCnda ` h a i - h u i ~ , afrines kaci<br />

mefesTan (vaJa). `h a i - h u i~ am winadadebaSi qvemdebarea; xolo `Cven jer gavjavrdiT,<br />

`hai-huis~ viZaxdiT, magram bolos vsdumdiT~ (vaJa) _ `hai-hui~ damatebaa. `magram ubralo<br />

`viSi~ saqmes ver Sveloda~ (yazbegi). `viSi~ aq qvemdebarea. `vai Sens moses~ (i.<br />

WavW.). aq `vai~ qvemdebarea da sxv.<br />

zemoT moxsenebulis safuZvelze SeiZleba davaskvnaT:<br />

1. qarTulSi Sorisdebuli SesaZlebelia agebuli iyos aeio an u xmovanze an<br />

kidev difTongebze: a i , e i , o i , u i . xmovnebs SesaZlebelia win uZRodes an mosdevdes<br />

spirantebi: yelismieri h an ukanaenismieri x, an kidev kbilibagismieri v da<br />

wyvilbagismieri f. zogjer tonis moZraobisa da afeqtis gasaZliereblad xmovnis<br />

gaormagebasa da gasammagebas aqvs adgili.<br />

12 А. И. Германович, Междомеьтие как часть речи: `Русский язык в школе~ 1941, # 2, gv. 30: Sdr.<br />

a . S a n i Z e , qarTuli gramatikis safuZvlebi, nakv. I, Tbilisi, 1942, gv. 76.<br />

169


2. aris magaliTebi, Tumca mcire, rodesac Sorisdebuli gadmocemulia uxmovnod<br />

erTi an ori TanxmovniT (mag., h! hm!). aseT SemTxvevaSi warmoTqmaSi sagulisxmebelia<br />

e. w. neitraluri xmovani.<br />

3. hae qarTulSi xmovanTa win Cveulebriv ikargeba (garda `haer~ `hava~ sityvebisa),<br />

magram igi SorisdebulebSi xmovanTa win Tu Semdeg da xmovanTa Soris SenarCunebulia.<br />

4. qarTuli Sorisdebulebi bevr SemTxvevaSi mimdinareoben sxva metyvelebis nawilTagan;<br />

mag.: `daxe~, `Wita~, `heri~, `su~, `qa~, `biWo~, `ojo~, `beCa~ da sxv.<br />

5. bevri qarTuli Sorisdebuli bgeriTi kompleqsisa da semantikis mxrivac msgavsia<br />

indoevropul enebSi xmarebuli Sorisdebulebisa. isini am sxvadasxva sistemis<br />

enebSi erTmaneTisgan damoukideblad unda Camoyalibebuliyvnen.<br />

6. aRsaniSnavia, rom Sorisdebulebi winadadebaSi, rogorc saxelwodeba, gvevlineba<br />

qvemdebared da damatebad.<br />

170


nazmnari modaluri elementebi qarTulSi 1<br />

171<br />

besarion jorbenaZe<br />

qarTulSi gamoiyofa ramdenime modaluri elementi, romlebic zmnuri warmomavlobisa<br />

arian: egeb/egeba, iqneb/iqneba, etyoba, Cans, lamis, unda, ginda/gind, Tugind/<br />

Tunda... zogi maTgani (egeb/egeba, lamis...) mxolod modaluri elementis statusiT<br />

daCndeba Tanamedrove qarTulSi, sxvani gamoiyenebian rogorc modaluri daniSnulebiT,<br />

aseve sakuTriv zmnis funqciiT.<br />

* * *<br />

egeba/egeb forma Zvel qarTulSi warmodgenili iyo rogorc egebis; esaa e-prefiqsiani<br />

vnebiTis yalibis mqone zmna, romlis fuZea (Ziria) -g-: e-g-eb-i-s. masdaria geba.<br />

Zvel qarTulSi igi sakmaod xSirad gamoiyeneboda mniSvnelobiT `SeZleba, jeryofa~. 2<br />

sagulisxmoa, rom Zvel qarTulSive paralelur teqstebSi am zmnis mniSvnelobiT gamoiyeneboda<br />

`SesaZlebel ars~ da `jer ars~ aRweriTi formebi:<br />

miugo nikodemos da hrqua mas: viTar e g e b i s ege yofad? || miugo nikodemos da hrqua:<br />

viTar SesaZlebel ars ese yofad? (i. 3,9).<br />

hrqua mas naTanael: da nazareTiT e g e b i s - m e raჲ keTili raჲme yofad? || hrqua mas<br />

naTanael: nazareTiT SesaZlebel arsa keTilisa raჲsame yofad (i. 1,46).<br />

araჲ e gebis kacisa huriaჲsa; || ara j e r a r s kacisa huriisa (saq. moc. 10,28).<br />

am mniSvnelobiT Tanamedrove qarTuls egebis zmna SemorCa mxolod gamoTqmaSi<br />

ar egebis, romlis variantia ar egeba (`ar SeiZleba, SeuZlebelia, ar iqneba~). 3<br />

qarTuli enis ganmartebiTi leqsikonis rvatomeulSi magaliTebad dasaxelebulia:<br />

`mewyina, magram daSla aRar egeboda~ (ilia), `sanovagis gataceba ar egeboda~ (v.<br />

barn.).<br />

Tanamedrove qarTulSi es forma mxolod modaluri elementis (nawilakis, morfemoidis)<br />

daniSnulebiT gamoiyeneba (gamonaklisia zemoT dasaxelebuli gamoTqma).<br />

misi mniSvnelobaa: `iqneba SeiZleba; vin icis, vinZlo~ 4 (anu: gamoixateba SesaZlebloba<br />

an daeWveba). aseTi semantikuri cvlileba moulodneli ar aris: `SesaZlebel ars,<br />

SeiZleba~`SesaZloa, iqneb, vin icis~.<br />

modalur elementad gamoyenebisas paralelur formebad gvxvdeba: egebis || egeba<br />

da egebi || egeb; zog dialeqtSi (mesxurSi) dadasturebulia agreTve egia.<br />

amgvari formobrivi cvlilebac advilad aixseba: zmnuri mniSvnelobis daCrdilvis<br />

Semdgom xdeba formis fonetikuri cveTa, igi `garegnuladac~ nawilakebis rangSi<br />

gadadis: e-g-eb-i-segebi || egeb, e-g-eb-aegeb, agreTve: e-g-eb-a*e-g-e-a (b-s CavardniT)egia<br />

(eaia fonetikuri cvlilebis safuZvelze).<br />

ufro arsebiTi cvlileba moxda sintaqsuri wyobis TvalsazrisiT: e.w. masdaruli<br />

konstruqcia (`egebis yofad~ tipisa) Seicvala SesityvebiT, romelSic egebis || egeba<br />

Sexamebulia kavSirebiTis formasTan: `egeb inebos batonma~ (vaJa). Sexameba xdeba samive<br />

kavSirebiTis formasTan (oRond Tanamedrove qarTul saliteraturo enaSi III<br />

kavSirebiTis adgilas ixmareba II SedegobiTi; garda amisa, ar SeiniSneba myofadis<br />

kavSirebiTi): egeb werdes, daweros, dawera (=daeweros). arsebiTad aq SesaZleblobis<br />

kilos funqciaa gamoxatuli. imavdroulad egeba || egeb ifarToebs gamoyenebis ares<br />

da exameba sxva paradigmis formebsac.<br />

1 qarTuli sityvis kulturis sakiTxebi, wigni meaTe, 1993.<br />

2 i . a b u l a Z e , Zveli qarTuli enis leqsikoni, Tbilisi, 1973.<br />

3 egebis _ egeba formobrivi cvlileba saerTo movlenaa vnebiTi gvaris zmnebisaTvis: tf-eb-i-s<br />

Tb-eb-a, e-mal-eb-i-s e-mal-eb-a da misT.<br />

4 qarTuli enis ganmartebiTi leqsikoni, III, Tbilisi, 1953.


I seria: awmyo: wers<br />

namyo usruli: egeb werda<br />

kavSirebiTi: werdes<br />

ar dasturdeba myofadis wris formebTan.<br />

II seria: aoristi: dawera<br />

II kavSirebiTi: egeb daweros<br />

III seriaSi gvxvdeba II SedegobiTisa da III kavSirebiTis formebTan: egeb daewera,<br />

daeweros (amaTgan, rogorc iTqva, II SedegobiTi gamoyenebulia III kavSirebiTis nacvlad).<br />

zemoxsenebulis safuZvelze SeiZleba iTqvas: qarTulSi gamoikveTa SesaZleblobis<br />

kilos gamoxatvis tendencia. gamoxatva xdeba nazmnari modaluri elementis (egeba<br />

|| egeb) saSualebiT, romelic exameba awmyos, namyo usrulis (gangrZobiTis), awmyos<br />

kavSirebiTis, aoristis (namyo ZiriTadis), II kavSirebiTis, II SedegobiTis (III kavSirebiTis<br />

funqciiT gamoyenebis SemTxvevaSi) da III kavSirebiTis (upiratesad dialeqtebSi)<br />

formebs.<br />

* * *<br />

Zvel qarTulSi lamis aseve damoukidebeli zmnis daniSnulebiT gamoiyeneboda. am<br />

zmnis masdarad ivaraudeba lama `ndoma, wadili; survili, wafa~. i. abulaZes nimu-<br />

Sad dasaxelebuli aqvs: `hlamoda Seslvasa ovseTad~. lamis imave struqturis zmnaa,<br />

rac `sur-is/sur-i-n~ `surs~ (`viTarca sur-i-n iremsa~, _ fs. 41, 2; `sur-od-a sulsa<br />

Cemsa~, fs. 118, 174), s-wyur-i-s (`s-wyur-i-an || sur-i-an sulsa Cemsa Sendami~, fs. 62,2 da<br />

misT.) anu lam-i-s, sadac -s mxoloobiTi ricxvis III subieqturi piris niSania, -i _<br />

zmnuri sufiqsi; fuZea lam-, romelic amJamad, rogorc zmna, -ob Temis niSniTaa gaformebuli:<br />

lam-ob-s (`gakeTebas lamobs~). 5<br />

lam-i-s forma zmnis funqciiT XIX saukunemde iyo SemorCenili, ufro mogvianebiT<br />

igi upiratesad stilizaciis mizniT Cans gamoyenebuli. Sdr.:<br />

mokvlas l a m o d a (saba): lam-i-slam-od-a; utandari geaxla, dedofalo, Sens xilvas<br />

lamis (S. dad.). 6<br />

amdenad, qarTuli enis ganviTarebis gviandel safexurze erTmaneTis paralelurad<br />

dasturdeba ori forma:<br />

awmyo: v-lam-i || v-lam-ob<br />

h-lam-i || (h)-lam-ob<br />

(h)-lam-i-s || (h)-lam-ob-s<br />

namyo usruli: v-lam-od-i || v-lam-ob-d-i<br />

h-lam-od-i || (h)-lam-ob-d-i<br />

(h)-lam-od-a || (h)-lam-ob-d-a<br />

kavSirebiTi: v-lam-od-e || v-lam-ob-d-e<br />

h-lam-od-e || (h)-lam-ob-d-e<br />

(h)-lam-od-e-s || (h)-lam-ob-d-e-s<br />

amaTgan, pirveli sistemidan SemorCa lamis, rogorc modaluri elementi (mniSvnelobiT:<br />

`TiTqmis, kinaRam~). xolo meore sistema damkvidrda rogorc lam-ob-s zmnis<br />

uRvlileba.<br />

modaluri elementi lamis upiratesad II kavSirebiTis formas exameba: `SiSisgan<br />

lamis me Cemi damemarTos~. Rirssacnobia, rom mas modalur elementad gamoyenebis<br />

drosac unari aqvs zmnisTvis damaxasiaTebeli konstruqcia Seqmnas (Tumca zmnuri<br />

5 i. abulaZe, dasax. naSr.<br />

6 nimuSebi dasaxelebulia qeglidan, t. IV.<br />

172


semantikisgan daclilia): `lamis, rom ar Saewios~ (vaJa). 7 lamis am SemTxvevaSi mTavari<br />

winadadebis daniSnulebiTaa gamoyenebuli sintaqsurad, Tumca morfologiurad<br />

da semantikurad modaluri elementia (nawilakia). es, Tavis mxriv, xdeba imis mizezi,<br />

rom lamis formasTan Cndeba aris zmna: `lamis aris, SiSisgan guli wauvides~. gasaTvaliswinebelia<br />

isic, rom Tavad aris formac qarTulSi zogjer gamoiyeneba modaluri<br />

elementis daniSnulebiT: `oriod-sami puric aris waiReo~ (saba); gamoixateba<br />

mniSvneloba: `mainc, ki~. 8 gvxvdeba asec: mainc aris (`sikvdiliT mainc aris exsna am<br />

mwuxarebisagan~, _ a. furc.). ra Tqma unda, lamis-Tan aris formas es mniSvneloba ar<br />

aqvs, aq igi ufro meSveli zmnis daniSnulebas asrulebs: `lamis aris || lamisaa, guli<br />

wauvides~ (Sdr. `es-esaa movida~).<br />

lamis ifarToebs zmnur formasTan gamoyenebis sferos: II kavSirebiTis garda, igi<br />

SeiZleba Seexamos sxva paradigmis formebsac: lamis tiris, tiroda, itira, etira;<br />

anu: awmyos, namyo usruls (gangrZobiTs), aorists (namyo ZiriTads), II SedegobiTs<br />

(gamoyenebuls III kavSirebiTis funqciiT).<br />

* * *<br />

i-qn-eb-a Tanamedrove qarTulSi ori daniSnulebiT gamoiyeneba: sakuTriv zmnisa<br />

da modaluri elementisa.<br />

i-qn-eb-a zmna polisemiuria:<br />

a)Ggamoxatavs myofobas, uRvlilebisas Seenacvleba ari-s zmnas:<br />

I seria awmyo: ari-s<br />

Mmyofadi: i-qn-eb-a<br />

pirobiT-xolmeobiTi: i-qn-eb-od-a<br />

kavSirebiTi: i-qn-eb-od-e-s<br />

II seria: aoristi: i-y-o<br />

II kavSirebiTi: i-y-o-s<br />

III seria: I SedegobiTi: yofil-a<br />

II SedegobiTi: yofil-iyo<br />

III kavSirebiTi: yofil-iyos<br />

Sdr. `is kaci axla iq aris~ _ `is kaci xval ar iqneba~.<br />

b) gamoiyeneba Sedgenili Semasmenlis zmnur wevrad: `patara Tu ar gaizarda, didi<br />

rogor iqnebao~ (andaza).<br />

aqac i-qn-eb-a Seenacvleba ari-s zmnas, magram wina SemTxvevisagan gansxvavebiT<br />

(roca II seriaSi mas mxolod i-y-o zmna Seenacvleboda), am daniSnulebiT (i-y-o<br />

zmnasTan erTad) i-qn-eb-ai-qn-a II seriaSic daCndeba:<br />

awmyo: didi arisdidia<br />

myofadi: didi iqneba<br />

aoristi: didi iyo/didi (Se)iqna<br />

arsebiTad meSveli zmnis daniSnulebiT aris gamoyenebuli i-qn-eb-a aRweriTi vnebiTis<br />

formebSic (am SemTxvevaSi II seriaSi upiratesad am fuZisgan nawarmoebi formebia<br />

damowmebuli; i-y-o iSviaTia):<br />

moqmedebiTi: vnebiTi:<br />

myofadi: ga-i-R-eb-s (Tanxas) gaRebul i-qn-eb-a (Tanxa)<br />

aoristi: ga-i-R-o (Tanxa) gaRebul i-qn-a (Tanxa).<br />

am rigisaa: ayvanil, atanil... iqneba (iqneboda, iqnebodes; iqna, iqnas...).<br />

7 a . S a n i Z e , qarTuli enis gramatikis safuZvlebi, I, Tb., 1973, gv. 615.<br />

8 l . k v a n t a l i a n i , qarTuli zepiri metyvelebis sintaqsis sakiTxebi, Tb., 1990, gv. 98-100.<br />

173


g) dadasturebulia SesaZleblobis funqciis gamosaxatavad: `erTxelac iqneba<br />

(=SesaZloa), melas mindorze gauTendebao~, `Tofis srola ar iqneba~ (=ar SeiZleba). 9<br />

SevniSnavT, rom gamoTqmaSi ar iqneba zmna SesaZloa arqauli formiTac iyos warmodgenili:<br />

ar iqnebis (Sdr.: ar egeba da ar egebis): `kakali unaWuWod ar iqnebis~ (andaza).<br />

d) daCndeba gamoTqmebSi: ra || raRa iqneba (iqna), rogorc iqneba (iqna), rac iqneba,<br />

ver || ar iqna (an: vera da ver iqna, ara da ar iqna)...<br />

yvela am SemTxvevaSi i-qn-eb-a (i-qn-a) i-prefiqsiani vnebiTis formaa.<br />

amave fuZis moqmedebiTis forma II da III seriaSia damowmebuli da isic mxolod<br />

am mniSvnelobiT: `gaakeTa, Caidina, moimoqmeda~ (`madli qeni da marilic moayareo~,<br />

`maS davsxdeT da samarTali vqnaT~ 10 ).<br />

am zmnis paradigma aseTia:<br />

awmyo: Svr-eb-a<br />

myofadi: i-zam-s<br />

aoristi: qn-a<br />

I SedegobiTi: u-qn-i-a.<br />

Tavis mxriv qn-a da i-qn-a formobriv ki aris erTmaneTis mimarT moqmedebiTi da<br />

vnebiTi, magram semantikurad maT Soris amgvari kavSiri daCrdilulia (Sdr.: h-y-o da<br />

i-y-o).<br />

zogadi mniSvneloba i-qn-eb-a zmnisa aris: `iarsebebs~, aqedan ganviTarebulia sasurvelobis<br />

semantika `vinZlo iyos || iarsebos~, rac safuZvlad daedo kidec am formis<br />

gamoyenebas modaluri elementis daniSnulebiT: `mgeli cxvars sami weli dasdevda<br />

_ iqneba duma Camouvardeso~ (andaza). 11<br />

i-qn-eb-a zmnis modalur elementad gamoyenebam ganapiroba misi fonetikuri cveTa:<br />

i-qn-eb-aiqneb, i-qn-eb-a*i-qn-e-a (b-s CavardniT)iqnia (eaia fonetikuri cvlilebis<br />

safuZvelze); bolo forma dadasturebulia mesxurSi (Sdr.: egia).<br />

rogorc iTqva, i-qn-eb-a formis modalur elementad gamoyenebas safuZvlad daedo<br />

sasurvelobis (survilobis) semantika, Semdgom igi ifarToebs semantikur sferos da<br />

amJamad gamoxatavs varaudis mniSvnelobasac. Sesabamisad gafarTovda misi formobrivi<br />

Sexamebis sferoc: II kavSirebiTis formebis garda (iqneba || iqneb daweros, gaakeTos,<br />

movides, gaTbes...), igi SesaZloa gamoyenebul iqnes sxva paradigmis formebTanac:<br />

iqneba || iqneb wers, werda, werdes; dawera, daewera, daeweros; iqneba || iqneb icis,<br />

icoda, icodes (anu: awmyos, namyo usrulis, awmyos kavSirebiTis, aoristis, II SedegobiTis,<br />

III kavSirebiTis formebTan, II SedegobiTTan _ III kavSirebiTis nacvlad).<br />

iqneba, rogorc damoukidebeli an meSveli zmnis, da iqneba, rogorc modaluri<br />

elementis, gamoyenebis sferoebi enaSi mkveTrad gamijnulia: saxelTan (an pirvel<br />

masdarTan, mimReobasTan) igi mxolod zmnis funqciiT gvxvdeba (iqneba kaci, zeimi, gakeTebuli),<br />

xolo zmnasTan _ mxolod modaluri elementis daniSnulebiT (iqneba ||<br />

iqneb wers, werda, dawera...)<br />

* * *<br />

unda zmnis amosavali fuZe (Ziri) n aris, igive, rac uZveles u-n-eb-s/u-n-eb-n zmna-<br />

Si (`unebn maT~, _ m. 27, 15). u-nd-a istoriulad namyo usrulis formaa, 12 awmyoa u-nd-a<br />

(romelic zog dialeqtsa Tu kilokavs _ mesxurs, qiziyurs _ dRemde daucavs). Semdgom<br />

unda awmyos formad iqna gaazrebuli da, amis kvalobaze, axali paradigmuli ri-<br />

gi aigo. Sdr.:<br />

9 ix.: qegl, t. IV, 1955.<br />

10 ix.: qegl, t. VII, 1962.<br />

11 qegl, t. IV.<br />

12 a . S a n i Z e , dasax. naSr. gv. 223-225.<br />

174


awmyo: u-n-a u-nd-a<br />

namyo usruli: u-n-d-a u-nd-od-a<br />

kavSirebiTi: u-n-d-e-s u-nd-od-e-s.<br />

u-n-eb-s/u-n-eb-n formaSi -eb Temis niSania, romelic Semdgom fuZes Seuxorcda da<br />

sxva (-av) Temis niSani dairTo: h-neb-av-s/h-neb-av-n. es cvlilebac sakmaod adreul periodSi<br />

moxda _ ukve oTxTavis paralelur teqstebSi SeiniSneba maTi Senacvlebis<br />

SemTxvevebi: `xolo dResaswaulTa Cueul iyo mTavari igi, miutevis ersa mas pyrobili<br />

erTi, romelica u-n-eb-n maT~; paralelur variantSia: `romelica h-neb-av-n~ (m. 27,<br />

15). unebs xmovani prefiqsis gareSec gvxvdeba Zvel qarTul teqstebSi: h-n-eb-s.<br />

es zmnebi survilis, ndomis semantikas gamoxatavdnen. Ggvaqvs maTi urTierTCanacvlebis,<br />

agreTve amave semantikis sxva zmnebTan Senacvlebis SemTxvevebi:<br />

raoden gzis m i n d a Sekrebaჲ naSobTa SenTaჲ; Sdr.: raoden gzis v i n e b e Sekrebaჲ<br />

SvilTa SenTaჲ (m. 23, 37)<br />

v-i-neb-e aoristia, m-i-n-d-a _ namyo usruli (=`mindoda~); orsave SemTxvevaSi survilis<br />

mniSvnelobaa gamoxatuli.<br />

xolo herode viTarca ixila iesu, ganixara friad, rameTu unda (=`undoda~) misi xilvaჲ<br />

mravliT JamiTgan amisTჳ s; Sdr.: rameTu swadoda mravliT JamiTgan xilvaჲ misi (l. 23, 8).<br />

unda Zvel qarTulSive gamoiyeneba rogorc subieqturi, aseve obieqturi wyobiT:<br />

a) (v-)u-nd-i, u-nd-i (`undi me~ 13 ); igivea, rac axali qarTuli: v-u-nd-i-var, u-nd-ixar;<br />

b) m-i-nd-a, g-i-nd-a, u-nd-a.<br />

Tanamedrove qarTulSi unda zmna ori mniSvnelobiT ixmareba:<br />

a) `surs, swadia~: `brmas ra unda da _ oriv Tvalio~ (andaza);<br />

b) `esaWiroeba, saWiroa misTvis~: `karg mTqmels kargi gamgone undao~ (andaza) 14 .<br />

marTalia, es ori mniSvneloba sakmaod axlosaa erTmaneTTan, magram am Tundac<br />

mciredma semantikurma sxvaobam isini uRvlilebiTac ganasxvava: rogorc subieqturi,<br />

aseve obieqturi wyobis uRvlileba am zmnas mxolod pirveli mniSvnelobis gamoxatvisas<br />

aqvs:<br />

awmyo: vundivar, undixar, [unda]<br />

minda, ginda, unda<br />

namyo usruli: vundodi, undodi, [undoda]<br />

mindoda, gindoda, undoda<br />

awmyos kavSirebiTi: vundode, undode, [undodes]<br />

mindodes, gindodes, undodes<br />

myofadi: vendomebi, endomebi, [endomeba]<br />

mendomeba, gendomeba, endomeba...<br />

I SedegobiTi: v(n)domebivar, s(n)domebixar, [s(n)domebia]<br />

m(n)domebia, g(n)domebia, s(n)domebia...<br />

zmna inversiulia, axasiaTebs defeqturi uRvlileba (saerTod ara aqvs II seria;<br />

13 i . a b u l a Z e , dasax. naSr., gv. 326 (ix.: ndoma).<br />

14 qegl, t. VI, 1960.<br />

175


awmyos wris garda, sxva paradigmebSi iyenebs Senacvlebul fuZes: e-prefiqsiani vnebi-<br />

Tis yalibs).<br />

meore mniSvnelobis gamoxatvisas unda zmnas mxolod obieqturi wyoba aqvs da,<br />

Tanac, oden awmyos wris paradigmebi moepoveba (`kargi gamgone minda~ = `kargi gamgone<br />

mWirdeba~, `kargi gamgone mindodes, vipovnidi~ = `kargi gamgone mWirdebodes, vipovnidi~).<br />

swored am meore mniSvnelobisagan ganviTarda is semantika, romelsac modaluri<br />

elementi unda gamoxatavs: `saWiroa, aucilebelia~.<br />

mniSvnelobaTa amgvari gadasvla moulodneli ar aris: `surs, survili<br />

aqvs~→`sWirdeba, esaWiroeba~→`saWiroa, aucilebelia~.<br />

modaluri elementis statusiT aRWurvili unda Tavisi formobrivi qmedebiT (moqceviT)<br />

principulad gansxvavdeba unda zmnisagan: `unda~ modaluri elementi exameba<br />

mxolod kavSirebiTis formebs (garda myofadis kavSirebiTisa) da ar iuRleba.<br />

marTalia, survilis gamomxatveli unda zmnac kavSirebiTis formebTan ixmareba,<br />

magram sxvaobac aSkaraa:<br />

a) icvleba piris, ricxvisa da dro-kilos mixedviT:<br />

TxrobiTi kilo:<br />

awmyo: minda vakeTebde, gavakeTo<br />

I<br />

minda vakeTebdeT, gavakeToT<br />

II<br />

III<br />

ginda akeTebde, gaakeTo<br />

gindaT akeTebdeT, gaakeToT<br />

unda akeTebdes, gaakeTos<br />

undaT akeTebdnen, gaakeTon<br />

namyo: I mindoda gamekeTebina (=gamekeTebinos)<br />

gvindoda gagvekeTebina (gagvekeTebinos)<br />

II<br />

III<br />

kavSirebiTi kilo:<br />

gindoda gagekeTebina (gagekeTebinos)<br />

gindodaT gagekeTebinaT (gagekeTebinoT)<br />

undoda gaekeTebina (gaekeTebinos)<br />

undodaT gaekeTebinaT (gaekeTebinoT)<br />

awmyo: mindodes vakeTebde, gavakeTo<br />

gindodes akeTebde, gaakeTo<br />

undodes akeTebdes, gaakeTos<br />

namyo: m(n)domeboda (|| m(n)domebodes) gamekeTebina (gamekeTebinos)<br />

g(n)domeboda (|| g(n)domebodes) gagekeTebina (gagekeTebinos)<br />

s(n)domeboda (|| s(n)domebodes) gaekeTebina (gaekeTebinos)...<br />

anu: TxrobiTi kilos gamoxatvisas awmyoSi erTmaneTs exameba unda zmna awmyos formiT<br />

da awmyos an II kavSirebiTi; namyoSi: unda zmna namyo usrulis formiT da II SedegobiTi<br />

(|| III kavSirebiTi). kavSirebiTi kilos gamoxatvis SemTxvevaSi ki awmyoSi Sexamebulia<br />

unda zmna awmyos kavSirebiTis formiT da awmyos an II kavSirebiTi, nam-yoSi _ unda<br />

zmna II SedegobiTis an III kavSirebiTis formiT da II SedegobiTi (|| III kavSirebiTi).<br />

SeniSvna: 1. II kavSirebiTisa da II SedegobiTis (III kavSirebiTis) formebi SesaZloa<br />

gamoyenebul iqnes rogorc zmniswiniT, aseve uzmniswinod: minda vakeTo || gavakeTo,<br />

mindoda mekeTebina || gamekeTebina...; 2. TxrobiTi kilos namyoSi mosalodneli iyo unda<br />

zmna II SedegobiTis formiTac yofiliyo warmodgenili (mndomeboda, gndomebo-<br />

176


da...), magram imis gamo, rom II kavSirebiTi, Cveulebriv, III kavSirebiTis funqciiT<br />

gamoiyeneba, es forma kavSirebiTis kilos gamoxatvisas daCndeba, xolo TxrobiTi kilos<br />

namyoSi unda mxolod namyo usrulis formiTaa damowmebuli; 3. pirTa Sexameba<br />

SesaZloa nairgvari iyos:<br />

minda vakeTebde, akeTebde, akeTebdes<br />

gavakeTo, gaakeTo, gaakeTos...<br />

ginda vakeTebde, akeTebde, akeTebdes<br />

gavakeTo, gaakeTo, gaakeTos da misT.<br />

4. II kavSirebiTis formebTan Taviseburi semantikuri viTareba iqmneba: minda /ginda<br />

/unda (=`survili~) awmyoa, xolo sauRlebeli zmna (gavakeTo /gaakeTo /gaakeTos) myofads<br />

gamoxatavs.<br />

b) saqme gvaqvs rTuli qvewyobili winadadebis erT-erT nairsaxeobasTan: minda<br />

vakeTebde an minda gavakeTo arsebiTad igivea, rac: minda rom vakeTebde, an: minda,<br />

rom gavakeTo... amitomac minda vakeTebde an minda gavakeTo tipis konstruqciebi dawerilobisas<br />

zogjer asec aris warmodgenili: minda, vakeTebde an minda, gavakeTo (e.<br />

i. ise, rogorc ukavSiro rTuli qvewyobili winadadeba).<br />

garda amisa, sasurvelobis gamomxatveli unda zmna SesaZloa Sexamebuli iyos<br />

masdarTan: minda (ginda, unda...) am saqmis gakeTeba (an: TamaSi, varjiSi, simRera...), agreTve<br />

arsebiT saxelTan: minda (ginda, unda) wigni (suraTi...), rac gamoiricxeba maSin,<br />

roca unda modaluri elementis funqciiTaa gamoyenebuli.<br />

gamoiricxeba zemoxsenebuli ori damaxasiaTebeli niSan-Tvisebac unda zmnisa.<br />

a) modaluri elementi unda gamoiyeneba kavSirebiTis yvela piris formasTan (orsave<br />

ricxvSi) ucvleli formiT (ar gvxvdeba mxolod myofadis kavSirebiTTan).<br />

vakeTebde<br />

awmyo: unda akeTebde<br />

akeTebdes<br />

(ga)vakeTo<br />

myofadi: unda (ga)akeTo<br />

(ga)akeTos<br />

gamekeTebina (gamekeTebinos)<br />

namyo: unda gagekeTebina (gagekeTebinos)<br />

gaekeTebina (gaekeTebinos)...<br />

b) unda modaluri elementi gamoricxavs unda vakeTebde an unda gavakeTo tipis<br />

struqturaTa gagebas hipotaqsur (rTul qvewyobil) konstruqciebad (unda, rom<br />

vakeTebde an unda, rom gavakeTo niSnavs, rom `mas survili aqvs vakeTebde || gavakeTo~,<br />

da ara valdebulebas, ris gamoxatvac akisria modalur elements unda).<br />

g) niSandoblivia, rom am SemTxvevaSi ar ganirCeva TxrobiTi da kavSirebiTi kilo.<br />

saqme is aris, rom unda modaluri elementiT gamoixateba specifikuri _ valdebulebebis<br />

(debitivis) mniSvneloba, romelic kavSirebiTi kilos erT-erT semantikur<br />

nairsaxeobad unda ganisazRvros (Sdr.: kargi iqneba, gaakeTos _ gaakeTos! _ unda gaakeTos!).<br />

SevniSnavT, rom orsave SemTxvevaSi (maSinac, roca unda warmodgenilia zmnis<br />

funqciiT, da im SemTxvevaSic, roca unda modaluri elementia) dasaSvebia unda formisa<br />

da zmnis gaTiSva zmnisarTebiT: minda (/ginda /unda) swrafad (kargad, dRes,<br />

xval...) gavakeTo (/gaakeTo/ gaakeTos), Sdr.: unda swrafad (kargad, dRes, xval...) gavakeTo<br />

(/gaakeTo/ gaakeTos).<br />

177


modalur elementad gamoyenebisas unda SesaZloa formobrivadac icvalos _ fonetikuri<br />

cveTis Sedegad. aseTi viTarebaa, magaliTad, aWarulsa da mesxurSi, sadac<br />

unda || unanda || da || na (zmnas daerTvis windebulad an ukudebulad): iq-nda || iq-na<br />

mivides `iq unda mivides~, dasweros-na `unda daweros~ (aWaruli), na-gavakeTo || gavakeTo-na<br />

`unda gavakeTo~, gaakeTos-da `unda gaakeTos~ (mesxuri). sakuTriv zmnis funqciiT<br />

gamoyenebuli unda ki arasdros ganicdis amgvar fonetikur cvlilebebs. es<br />

kidev erTi nimuSia imisa, Tu ra zegavlenas axdens funqciuri mxare formobrivze.<br />

* * *<br />

unda zmnis II piris forma sxvadasxva modifikaciiT damoukidebliv (ginda || gind ||<br />

gin) an Tu nawilakTan Serwymulad (Tuginda || Tugind) aseve gamoiyeneba modaluri<br />

daniSnulebiT (sintaqsurad kavSirebs warmoadgenen), amave funqciiT gvxvdeba agreTve<br />

Tu nawilakTan Serwymuli III piris forma (Tu ginda _ Tunda || Tund):<br />

gind regvenisaTvis giswavlebia, gind mkvdrisTvis giwamlebiao (andaza); Tunda amodi, mzeo, da Tund<br />

nu amoxval mbrwyinavi (vaJa).<br />

analogiuri viTareba Zvel qarTulSive daCndeba, roca gamoiyeneboda II piris forma<br />

gina: `moiwiis Wiri gina devnulebaჲ sityჳsa misTჳs~.<br />

zemoxsenebuli mniSvnelobebis mqone gina amJamad gvxvdeba zog dialeqtsa Tu kilokavSi<br />

(qiziyurSi...).<br />

* * *<br />

nazmnari formebis gamoyeneba modaluri elementebis daniSnulebiT qarTulSi<br />

arcTu ise iSviaTi movlena Cans.<br />

nazmnar formebad miiCneva, magaliTad, TiTqmis (←*Tu iTqmis) 15 da TiTqos (←*Tu<br />

iTqvas). SesaZloa, zmnuri warmomavlobisa iyos vinZlo elementic (*vin-(Se)-iZlo→<br />

vinZlo); sxva varaudiT: *vin-Zi ro(m)→vinZlo. 16 zmnuri Sesityvebisganaa miRebuli<br />

varaudis gamomxatveli modaluri elementi vinicobaa (←vi-nicoba aris←vinicoba←<br />

vin-ic(is)-oba←vin icis): `vinicobaa, eWvi aiRon, ase uTxari~... varaudis modalobas<br />

gamoxataven agreTve Cans da etyoba formebi: `Cans, barSiac Tovli mosula~ (xSirad<br />

Sexamebulia rogorc formasTan: rogorc Cans); `etyoba, stumars iqauroba moewona~ 17 .<br />

modaluri mniSvnelobebi SeuZeniaT modi da adga zmnur formebsac.<br />

pirveli waqezebis daniSnulebiT gamoiyeneba (`modi, vnaxoT, venaxi~), meore eqspresiulobas<br />

matebs frazas (`adga mewisqvilema da SaaWma erTi qaTmi~, _ nimuSi<br />

mTiuluridanaa).<br />

* * *<br />

nazmnar formaTa gamoyenebas modaluri daniSnulebiT uwinares yovlisa TviT amosavali<br />

zmnis semantika uwyobs xels: unda `surs~→unda `sWirdeba~→unda `saWiroa,<br />

aucilebelia~; Tu iTqmis (gamoixateba varaudi)→TiTqmis (gamoixateba miaxloebiTobis<br />

semantika) da misT.<br />

TviT amgvari semantikuri gadaxris SesaZlebloba ki enis imanenturi dinamizmis<br />

uSualo Sedegia.<br />

15 a . S a n i Z e , dasax. naSr., gv. 614.<br />

16 iqve.<br />

17 qegl, t. III, 1953; t. VIII, 1964.<br />

178


kvlav erTi sadavo sakiTxis gamo 1<br />

179<br />

elene koSoriZe<br />

ubralo damatebisa da garemoebaTa gamijvnis sakiTxi dResac sadavoa gramatikuli<br />

literaturis mixedviT. amis mizezi gaxlavT gamijvnis kriteriumis subieqturi<br />

arCevani: winadadebis wevrTa gamoyofisas xom mxolod formalur niSnebs ar veyrdnobiT,<br />

viTvaliswinebT Sinaarssac, es ki movlenis subieqturi aRqmisa da Sesabamisi<br />

interpretaciis saSualebas iZleva.<br />

es werilic erT-erTi cdaa ubralo damatebisa da garemoebaTa urTierTobidan<br />

erTi sakiTxis garkvevisa, kerZod, -ken Tandebuliani saxelis funqciebisa Tanamedrove<br />

qarTulSi.<br />

gramatikulsa da meTodikur literaturaSi -ken Tandebuliani saxelis mniSvnelobaze<br />

sxvadasxva azria gamoTqmuli. zogi 2 -ken Tandebulian saxels garemoebad miiCnevs,<br />

zogis 3 azriT ki aseTi saxeli garemoebis garda obieqtur mimarTebasac gamoxatavs.<br />

es sadavo sakiTxi Tavs iCens swavlebis drosac. rogorc saskolo 4 , aseve studentTaTvis<br />

gankuTvnil saxelmZRvaneloSi 5 -ken Tandebuliani saxelis mxolod erT<br />

mniSvnelobazea miTiTebuli (garemoebis mniSvnelobaze) da aRniSnulicaa, rom -ken<br />

Tandebuliani saxelis funqcia iyo garemoebis mniSvnelobis gadmocema da es funqcia<br />

SemorCa mas dRemde 6 .<br />

marTlac, Zvel qarTulSi -ken


garemoebis nimuSebia: tyisken gamoiseirna, sasaxlisaken gavwie... magram garkveuli<br />

semantikuri jgufis saxelebSi -ken Tandebuliani formebi obieqtur mimarTebasac aRniSnavs<br />

da amgvarad ubralo damatebasac gamoxatavs.<br />

aseTad migvaCnia pirvel yovlisa, -ken Tandebuliani abstraqtul anu ganyenebul<br />

cnebaTa gamomxatveli saxelebi: Cemi zurmuxti, Cemi Zowi, Cemi bivrili xelyofisaken<br />

waaqezebs zogierT gvamebs 12 ; tkbilad iwvevdnen mas kerZo siamovnebisaken; (moWarbebuli<br />

sisxli) Seucnobeli Trobisaken ezideboda; Tavisuflebisaken mltolvels mTa<br />

ufro aRelvebda...<br />

warmodgenil magaliTebSi -ken Tandebuliani saxelebi xelyofisaken, siamovnebisaken,<br />

Trobisaken, Tavisuflebisaken ubralo damatebad gaiazreba, Tumca ver gamovricxavT<br />

miznis garemoebis Sinaarssac.<br />

aseve, TiTqos davas ar unda iwvevdes cocxali arsebis gamomxatveli -ken Tandebuliani<br />

saxelebi, gansakuTrebiT `vin~ jgufisa. amis Taobaze Tavis leqciebSi SeniSnavda<br />

prof. v. Tofuria. miuTiTeben sxvebic 13 .<br />

Cvenc migvaCnia, rom ubralo damatebaa gamoxatuli `vin~ jgufis saxelebiT yvela<br />

qvemoT moyvanil SemTxvevaSi: masac idumali grZnoba ezideboda vaJisaken; ar gamouxedavs<br />

dedunasaken; ra mizidavda am gadagvarebuli adamianisaken.<br />

ufro rTulia zRvari daidos ubralo damatebasa da garemoebas Soris, roca -ken<br />

Tandebuli `ra~ jgufis saxelebs daerTvis, magram Cven mainc vcadeT damatebaTa Sinaarsis<br />

gamomxatveli ramdenime semantikuri jgufi gamogveyo araadamianTa saxeleb-<br />

Si, romlebic sabolood erTi niSniT gavaerTianeT.<br />

ubralo damateba iqneba -ken Tandebuliani `ra~ jgufis yvela sulieri saxeli<br />

(`gabrazebuli gaeqana Txisken~) da usulo saxelTagan iseTi, romelsac sivrceSi<br />

masStaburi orientiris mniSvneloba ara aqvs, magaliTad, sxeulis nawilis, nivTis,<br />

masalisa da a. S. aRmniSvneli saxelebi: gavaparebT mosaxvevis yurs Tvalebisaken;<br />

ZarRvebi TiTebisaken micocavda; Tavi muxlebisaken mihqonda; mere radiomimRebisaken<br />

gaiwoda xeli; kata xan kedels ebRauWa, xan pirdapir Zexvebisaken Sextoma scada; ra-<br />

RacisaTvis taxtisaken daxrili moxuci isev biWisken Semobrunda; xeli lambaqze dalagebuli<br />

atmebisaken waiRo; wiwilebma saswrafod gaswies nagvisken.<br />

damatebis kiTxvas rom unda mieces upiratesoba, amas gansakuTrebiT naTlad warmoaCens<br />

-Si da -ze Tandebulian kiTxvebze dakvirveba.<br />

Sesadareblad ramdenime nimuSs warmovadgenT: momiteveT, qaRaldis naglejze<br />

vwer: n. l. 111, 17,6; poetebi mxolod qaRaldze riTmebiT molaparakeni rodi arian. g.<br />

l. 17,5; foTlebze Turme qristes tirili sweria: g. l. 42,31; ese ambavi melisa xevSi<br />

erT qvaze sweria: 159,18; fardagze gaagora: in. 15,10 da sxva.<br />

an kidev -Si Tandebuliani saxelebi: daWrils nigozSi Cavarda: S. ar. 10, muxrovan-<br />

Si unda waiyvanoT da cxenis nakelSi CaawvinoT: in. 56, 2, dedaCemi mivida da Cadga<br />

gubeSi: vaJa, 15, 20, Cahyo xeli TaflSi: S. ar. 8.<br />

es urTierTgamowveuli da Sexamebuli formebi: -Si Tandebuliani da Ca- zmniswiniani:<br />

nigozSi Cavardna, nakelSi CavawvinoT, gubeSi Cadga, TaflSi Cahyo ubralo damatebis<br />

Sexamebas gvavaraudebinebs zmna-SemasmenelTan da raSi? raze? kiTxvasac Seiwyobs.<br />

amave rigisad migvaCnia arsebiTi saxelis ekvivalenti piris nacvalsaxelebi, romlebic<br />

pirovnebas aRniSnaven:<br />

visken miaqvT es almebi,<br />

vis uxdian CaCqans? l. as. gv. 68.<br />

mouTmenloba gipyrobs, miawvdino yovelive maTac, viskenac gamudmebiT iswrafvi:<br />

in. 8, 11, guli mainc Cvenken ufro aqvs: a. w. 417, 21. gaiZro tanisamosi da gadmoyara<br />

12 yvela magaliTi amoRebulia XX saukunis qarTvel mweralTa Txzulebebidan, e.i. axali saliteraturo<br />

enis faqts warmoadgens.<br />

13 m. TalakvaZe, dasax. naSromi, gv. 313; a . d a v i T i a n i , gv. 403; g . b e r i Z e , ubralo<br />

damatebisa da adgilis garemoebis swavlebisaTvis, `qarTuli ena da literatura skolaSi~,<br />

1979, #4, gv. 18-22.<br />

180


Cemken: ilia, 213, 3.<br />

ubralo damatebas vvaraudobT maSinac, rodesac -ken Tandebuli daerTvis arsebiT<br />

saxelTan gaTanabrebul sxva metyvelebis nawils: zedsarTavs an mimReobas. magaliTad:<br />

da Seni marTali maxvili mtrisken, bnelisken mimarTe; romels mouxria vaJkacis<br />

suli borotisaken; qalmac ramdenime nabiji gadadga mosulebisaken.<br />

amrigad, -ken Tandebuliani saxeli, marTalia, yvela SemTxvevaSi mimarTulebas gamoxatavs,<br />

magram garemoebis garda ubralo damatebadac gvevlineba, rodesac:<br />

I. mimarTuleba Seexeba obieqts da ara sivrces.<br />

II. metyvelebis nawilebad gvxvdeba:<br />

a) sulieri arsebiTi saxelebi;<br />

b) usulo, roca gamoxatavs raime sagans, obieqts an masalas, sxeulis nawils an<br />

abstraqtul cnebas;<br />

g) piris nacvalsaxelebi da<br />

d) arsebiT saxelTan gaTanabrebuli sxva metyvelebis nawilebi.<br />

III. ubralo damatebas kiTxvasac garemoebisagan gansxvavebuls SevuwyobT: visken?<br />

risken?<br />

aSkaraa, rom -ken Tandebulianma saxelma axal qarTulSi funqcia gaifarTova. Cveni<br />

varaudi aseTia: rac -ken Tandebulma moqmedebiTi da viTarebiTi brunvebidan naTesaobiTisaken<br />

gadmoinacvla, amas Sedegad mohyva -ken Tandebulian saxelTa funqciebis<br />

gafarToeba garkveuli jgufis saxelebTan, e. i. -ken Tandebulianma saxelma obieqturi<br />

mimarTebac gamoxata mas Semdeg, rac sabolood daukavSira naT. brunvas.<br />

ivaraudeba, rom -ken Tandebuliani saxelis am funqcias TviT naT. brunvis mniSvneloba<br />

ganapirobebs. naT. brunvis ZiriTadi funqcia Zvel qarTulSive ar yofila garemoebis<br />

gadmocema 14 , cnobilia -gan Tandebuliani naTesaobiTi gamosvliTis mniSvnelobiT<br />

15 , magram mimarTulebas mxolod im SemTxvevaSi aRniSnavda, roca mas mimarTulebi-<br />

Ti brunvis niSani erTvoda (e. w. nanaTesaobiTari viTarebiTi) 16 ; amitom sruliad bunebrivia,<br />

rom -ken Tandebuliani saxelis sabolood dakavSirebam naTesaobiTTan garkveuli<br />

semantikuri jgufis -ken Tandebulian saxelebs axali mniSvneloba SesZina.<br />

kiTxvis xerxTan erTad, romelic erT-erTi ZiriTadi saSualebaa winadadebebis<br />

wevris amocnobisa, garkveuli mniSvneloba aqvs imasac, Tu ra metyvelebis nawiliTa<br />

da ra formiT gadmoicema esa Tu is wevri.<br />

magram, rodesac orive kiTxvas iguebs Tandebuliani saxeli: garemoebisac da damatebisasac,<br />

Cven im mosazrebas vuWerT mxars, romlis mixedviTac angariSi unda gaewios<br />

semantikur mxares. aRniSnulicaa 17 , rom Zveli qarTulidanve garemoebis Sinaarss<br />

brunvis formebi ara mxolod TandebuliT, aramed uTandebulod kidev ufro<br />

xSirad gamoxatavda, Tumca ara yvela, aramed mxolod isini, romelTac semantikurad<br />

teritoriuli Sinaarsi an raime kavSiri hqondaT teritoriis semantikasTan.<br />

amasTanave gasaTvaliswinebelia isic, Tu ra sintaqsur urTierTobas varaudobs -<br />

ken Tandebuliani saxeli zmnasTan an saxelzmnasTan.<br />

specialur literaturaSi es urTierToba miCneulia SualobiT marTvad 18 , sust mar-<br />

Tvad (Tu am termins SemoviRebT) an subordinaciul doneze marTvad 19 .<br />

zmna-Semasmeneli mxolod erTi formiT an ori formiT moiTxovs saxels.<br />

magaliTad, erTi formiT moiTxovs: SemTxveviTi araa n. xomskis mobruneba mentaliz-<br />

misaken: a. C. ike, XX, gv. 19, 8 ...xelovnebisaken savali gza gaxsnilia: g. k. `baxtr~. 159, 7.<br />

14 a r . m a r t i r o s o v i , micemiTi da naTesaobiTi brunvebis warmoeba da funqciebi Zvel<br />

qarTulSi, saxelis brunebis istoriisaTvis qarTvelur enebSi, 1956, gv. 390.<br />

15 ar. martirosovi, dasax. naSromi, gv. 386. iv. imnaiSvili, saxelTa bruneba da<br />

brunvaTa funqciebi Zvel qarTulSi, 1956, gv. 713-714.<br />

16 ar. martirosovi, dasax. naSromi, gv. 390. iv. imnaiSvili, dasax. naSromi, gv. 711-713.<br />

17 a . d a v i T i a n i , dasax. naSromi, gv. 290.<br />

18 a r n . C i q o b a v a , martivi winadadebis problema qarTulSi 1968, gv. 117.<br />

19 a . d a v i T i a n i , dasax. naSromi, gv. 287.<br />

181


albaT, am SemTxvevaSi -ken Tandebuliani sityvebis sxva formiT warmodgena gaWirdeboda.<br />

magram xSirad iolad icvleba -ken Tandebuliani saxeli sxva formiT. magaliTad:<br />

mwuxare RrialiT gaqanda elgujasaken: a. y. 1, 74 (an SeiZleba: elgujasTan); raikomis<br />

mdivnisaken gaemarTa: g. S. 147, 30 (mdivanTan gaemarTa).<br />

es ukanaskneli viTareba ki, roca SeiZleba sxva Tandebuliani saxeli Seenacvlos<br />

-ken Tandebulians, marTvis dasustebis gamomxatvelia, dadasturebaa imisa, rom `mar-<br />

Tvis dasustebis procesi dResac grZeldeba~ 20 . am gziT, `marTvis dasustebis xaziT,<br />

mivdivarT mirTvisaken. am xazze ki SeiZleba Segvxvdes iseTi movlenebi, romelTa Sesaxeb<br />

Znelia Tqma _ marTvaa igi Tu mirTva~ 21 .<br />

rogorc Cans, am sintaqsur urTierTobas ganapirobebs zmna-Semasmenelic. -ken Tandebuliani<br />

saxeli swored `moZraobis~ wris zmnebTanaa mirTuli: `mihyavs~, `adis~,<br />

`gaqanda~, `gaemgzavra~, `gaemarTa~ da a. S., romlebic gamonaklisis gareSe gadaadgilebas,<br />

mimarTulebas (sivrculsa da arasivrculs) gamoxataven.<br />

am sintaqsur wyvilSi -ken Tandebuliani saxelis marTva Sesustebulia, TiTqos<br />

mirTvaa, magram mirTuli nimuSebi: gaqanda elgujasaken (elgujasTan), wavida mefisaken<br />

(mefesTan), mihyavs didebisaken (didebasTan) mainc ubralo damatebad migvaCnia,<br />

radganac mimarTuleba exeba pirovnebas an iseT cnebas, romlis sivrced, teritoriad,<br />

adgilad aRqma SeuZlebelia. ukanasknel SemTxvevaSi mimarTuleba, gadaadgileba<br />

arasivrculi iqneba.<br />

Tanac es nimuSebi `sad?~ kiTxvas ar gamoricxavs, rac erTxel kidev adasturebs<br />

imas, rom enaSi SeiZleba arsebobdes ara marto iseTi Sualeduri movlenebi, romel-<br />

Ta Sesaxeb Znelia Tqma _ marTvaa igi Tu mirTva, aramed Sualeduri movlenebi Sinaarsis<br />

mixedviTac da miT ufro Sinaarsis mixedviT, radganac swored es ukanasknelia<br />

subieqturi sazomi.<br />

ase vvaraudobT ara marto -ken Tandebuliani saxelis mimarT, aramed yovelgvari<br />

Tandebuliani saxelis mimarT, romelic orgvari mniSvnelobiT gvxvdeba: damatebisa<br />

da garemoebisa. magaliTad, miwas daeca da miwaze daeca _ cnobili enobrivi procesia:<br />

iribi damateba (miwas) e. i. pirmimarTi damateba Tandebulis meSveobiT daukav-<br />

Sirda zmna-Semasmenels, pirmiumarTavi gaxda, rogorc mas uwodebda prof. v. Tofuria.<br />

amgvari sintaqsuri urTierTobis Secvlis Sedegi ubralo anu pirmiumarTavi damateba<br />

unda iyos, magram droTa viTarebaSi -ze Tandebuliani saxeli garemoebad gaazrianda,<br />

rodesac adamianis cnobierebaSi sivrcisa da teritoriis cneba daukavSirda<br />

Tandebulian saxels.<br />

mkacri sintaqsuri urTierTobis mixedviT rom vimsjeloT, SeiZleba ufro martivadac<br />

gadawydes sakiTxi, Tuki yvela Tandebulian saxels meorexarisxovan wevrs vuwodebT,<br />

radganac sintaqsuri urTierTobis mixedviT isini erTmaneTisagan ar gansxvavdebian.<br />

am etapze ki, roca winadadebis wevrTa gamoyofisas araa ugulebelyofili Sinaarsobrivi<br />

mxare, -ken Tandebuliani saxelic SeiZleba iyos rogorc garemoeba, aseve<br />

ubralo, anu pirmiumarTavi damateba, radganac isic iseve monawileobs sityvaTSexamebebSi,<br />

sadac gabatonebuli wevri zmnaa, rogorc sxva Tandebuliani sityvebi, romlebic<br />

`orgvar semantikur damokidebulebas gviCveneben: damatebiTs (obieqturs) da<br />

garemoebiTs (adverbialurs)~ 22 .<br />

amgvarad, -ken Tandebuliani saxeli ubralo damatebad unda miviCnioT, Tu igi miuTiTebs:<br />

a) arasivrcul gadaadgilebas an b) sivrcul gadaadgilebas sulieri yvela<br />

da arasulieri iseTi sagnebisaken, romelTac sivrceSi masStaburi orientiris mniSvneloba<br />

ara aqvT.<br />

20 a . d a v i T i a n i , dasax. naSromi, gv. 293-294.<br />

21 arn. Ciqobava, dasax. naSromi, gv. 120.<br />

22 a . d a v i T i a n i , dasax. naSromi, gv. 288.<br />

182


183<br />

arnold Ciqobava<br />

martivi winadadebis evoluciis ZiriTadi tendenciebi qarTulSi 1<br />

I<br />

narkvevSi `martivi winadadebis problema qarTulSi, I...“ SemTxveva gvqonda Zveli<br />

qarTulis masalis analizis saSualebiT gveCvenebina, rom:<br />

1. qarTuli winadadebis sintaqsuri meqanizmi xasiaTdeba rigi TaviseburebiT, rac<br />

arsebiTad ganasxvavebs mas evropis Zvel da axal enaTa winadadebis sintaqsuri meqanizmisagan;<br />

2. am sintaqsur TaviseburebaTa wyaroa morfologiuri Tavisebureba: zmnaSi subieqtis<br />

pirisa da ricxvis garda obieqtis pirisa da ricxvis aRniSvna, ris gamoc:<br />

3. orpirian zmnebSi, gardamavalSica da gardauvalSic, subieqti da obieqti a r -<br />

sebiTad erTnairi sintaqsuri uflebiT sargeblobs: subieqtis sintaqsuri Zala<br />

ganelebulia, obieqtisa _ gaZlierebuli, da amis Semdeg sintaqsuri dapirispireba<br />

subieqtisa (qvemdebarisa) da obieqtisa (damatebisa) moxsnilia, damateba winadadebis<br />

meorexarisxovani wevri ki araa, aramed iseTive `mTavari~ wevria, rogorc qvemdebare 2 .<br />

axal qarTulSi winadadebis sintaqsuri meqanizmis sqematurma analizma 3 cxadi gaxada,<br />

rom sityvaTa sintaqsuri urTierTobis p r i n c i p i ar Secvlila; arc SeiZleboda<br />

Secvliliyo, ramdenadac dagvrCa winandeli morfologiuri safuZveli: zmnis<br />

polipersonaluroba _ axal qarTulSi zmnaTa didi wilis uRvlileba subieqtisa da<br />

obieqtis pirTa cvlas gulisxmobs iseve, rogorc Zvel qarTulSi.<br />

piris aRniSvnis cvlileba ar momxdara (mxedvelobaSi ar viRebT piris n i S a n T a<br />

mxriv arsebul cvlilebebs). samagierod, moxda cvlileba ricxvis aRniSvnaSi: sintaqsuri<br />

cvlileba, rac qarTuli martivi winadadebis meqanizmSi miviReT, ekvivalenturia<br />

im cvlilebisa, rac winadadebis morfologiur safuZvelSi, zmnis uRlebaSi,<br />

aisaxa.<br />

ZiriTadi movlena, riTac xasiaTdeba es cvlileba, or garemoebaSi iCens Tavs: er-<br />

Tis mxriT, viRebT saxelobiTi brunvis sintaqsuri rolis dasustebas, meore mxriv<br />

ki, _ micemiTi brunvis rolis gaZlierebas 4 .<br />

orive mJRavndeba mravlobiT ricxvSi saTanado saxelebisa (saxelobiTisa da micemi-<br />

Tis) da zmnis urTierTobaSi, zmnis SeTanxmeba-arSeTanxmebaSi xsenebul saxelebTan.<br />

raSi mdgomareobs es cvlileba? ra iwvevs mas?<br />

saxelobiTi brunva Zvel qarTulSi, rogorc cnobilia, iwarmoeboda -n- da -eb-<br />

sufiqsebiT. maTgan pirveli (-n-) zmnas iTanxmebda ricxvSi yovelTvis imisda miuxedavad,<br />

realur subieqts udrida es saxelobiTi Tu realur obieqts:<br />

...ZmaÁ igi vals _ Z m a n i i g i v l e n a n ...<br />

...mas uyuars s a m w y s o Á T Â s i _ m a s u y u a r a n s a m w y s o n i T Â s n i ...<br />

...petres k l i t À aqus _ petres k l i t e n i h q o n a n sasufevelisani...<br />

...mas v e n a à i daunergavs _ mas v e n a à n i d a u n e r g v i a n ...<br />

...ganakurva man igi _ ese v˜riTa sityÂTa g a n a k u r v n a mSobelni...<br />

mesame piris Sesaxeb Tqmuli savsebiT exeba pirvelsa da meore pirsac.<br />

1 a r n . C i q o b a v a , martivi winadadebis problema qarTulSi, I, Tb., 1968.<br />

2 a r n . C i q o b a v a , martivi winadadebis problema qarTulSi, I. qvemdebare-damatebis sakiTxi<br />

Zvels qarTulSi, Tbilisi, 1968, gv. gv. 213-222.<br />

3 a r n . C i q o b a v a , ra Taviseburebebi axasiaTebs qarTuli enis agebulebas? V: Jurn. `kulturuli<br />

aRmSenebloba, 1930, gv. 741, # 7/8.<br />

4 pirvel rigSi es exeba mesame piris saxelebs.


-eb-iani saxelobiTi Zvel qarTulSi iSviaTad gvxvdeboda da zmnas ricxvSi ar<br />

iTanxmebda imisda miuxedavad, iqneboda igi realuri subieqti Tu realuri obieqti:<br />

...aRfrinda siri _ ...da r˜l igi s i r e b i a R f r i n d a ...<br />

...movidoda xarWa _ ...da m o v i d o d a x a r W e b i c a mefisa agripaÁsi p e t r e À s a ...<br />

...hyvanda... brma _ ...r˜lTa h y v a n d a maT Tana mkeloblebi, b r m e b i (ix. aqve, gv.gv.<br />

204_207).<br />

...daiswavla man wigni _ d a i s w a v l a m a n w i g n e b i ...<br />

-eb-iani saxelobiTi, amrigad, mravlobiTis uflebiT ar sargeblobda.<br />

aseTi gansxvaveba saxelobiTis or saxeobas Soris _ -n-ian saxelobiTsa da -eb-ian<br />

saxelobiTs Soris, safiqrebelia, imiT iyo gamowveuli, rom pirveli organulad<br />

ukavSirdeboda zmnis mravlobiTobis mesame piris niSans -en || -an sufiqsebs, romlebic<br />

istoriulad mravlobiTobis niSnad unda iqnen miCneuli, xolo -eb- sufiqsi sul<br />

sxva formaciisaa da sxva dialeqturi wridan momdinareobs. sainteresoa, rom misi<br />

ekvivalenti sufiqsi mravlobiTisa qarTul z m n a S i ar moipoveba.<br />

micemiTi brunvis mravlobiToba Zv. qarTulis zmnaSi ar aRiniSneboda arc maSin,<br />

roca igi realur obieqtze miuTiTebda da arc im SemTxvevaSi, roca miT realuri<br />

subieqti gadmoicemoda:<br />

...hrqua mas _ hrqua maT...<br />

...mouwoda mas _ mouwoda maT...<br />

...uxaris mas _ uxaris maT: ...y˜l T u x a r i s d a x l d e b i a n ...<br />

...swyuris mas _ swyuris maT: ...m a T s w y u r i s da sxuaTa asumen...<br />

...STaucuams mas igi _ ...STaucuams m a T igi...<br />

aq micemiTs brunvaSi mesame piris saxelia; aseve iqneboda, Tu meore pirs aviRebdiT:<br />

...gkiTxav Sen _ gkiTxav Tquen: amas... xolo g k i T x a v T˜qn...<br />

...gxedav Sen _ gxedav Tquen: ...a˜d gxedav Tquen r˜gnebavs smenad...<br />

...giyuars Sen _ giyuars Tquen...<br />

...grwams Sen _ grwams Tquen...<br />

pirveli piris nacvalsaxeli _ Cuen _ TiTqos arRvevs saerTo wess; marTalia,<br />

gvaqvs iseTi SemTxvevebi, rogoricaa:<br />

...nu d a m i v i w y e b T Cuen... m e t y  a n C˜n megobarni...<br />

maqus Cuen igi... m o m i g o Cuen abukura... da sxv.<br />

am Cuen-obieqtis mravlobiToba zmnaSi ar aRiniSneba, magram aranakleb xSiria Cuen-obieqtis<br />

aRniSvna gu-prefiqsiT, e. i. zmna TiTqos eTanxmeba micemiTSi dasmul obieqts<br />

ricxvSi:<br />

msuris me _ g u s u r i s Cuen... mibrZanebs me _ g  b r Z a n e b s Cuen... maswavebda me _<br />

g u a s w a v e b d a Cuen... maxara me _ g u a x a r a Cuen...<br />

amisda miuxedavad ver vityviT, gu- pirveli piris obieqtis mravlobiTobas aRniSnavdes:<br />

roca Cuen-obieqti saxelobiTSia, mravlobiTobis aRsaniSnavad dairTavs -en ||<br />

-n sufiqss imisda miuxedavad gu- prefiqsi gvaqvs Tu m- prefiqsi; es SeuZlebeli iqneboda,<br />

gu- prefiqsi rom Zvel qarTulSi mravlobiTobis maCvenebeli yofiliyo:<br />

...morwmuneni aw S e m o m k r i b n a winaÁswarmetyuelman daniel...<br />

Sdr.: ...brZanebaman qristÀsman S e gukribn a dRes...<br />

ix. agreTve iseTi magaliTebi, rogoricaa:<br />

...dagubadna man Cuen... mogÂkiTxna man Cuen... daguamdablna man Cuen...<br />

184


aRguamaRlna man Cuen... dagÂcven Sen Cuen...YguyveniT Tquen Cuen... da sxv.<br />

-en- || -n- sufiqsis xmareba aq sruliad gaugebari iqneboda, Tu gu- prefiqsi ukve aRniSnavda<br />

mravlobiTobas. xolo Tu gu- saxelobiTSi dasmul obieqtTan araa mravlobiTobis<br />

prefiqsi, arc m i c e m i T S i dasmul obieqtTan iqneba am funqciis mqone;<br />

gu- prefiqsi Zvel qarTulSi araa obieqtis mravlobiTobis aRmniSvneli arc iseT<br />

magaliTebSi, rogoricaa ganguaZliern a man Cuen... arc iseT magaliTebSi, romel-<br />

Ta nimuSia g u aswavebda Cuen.<br />

maS, risi maqnisia igi? amaze _ calke [ix. arn. C i q o b a v a , martivi winadadebis<br />

problema qarTulSi, I, Tb., 1968, , gv. 188, SeniSvna].<br />

am ganmartebis Semdeg SegviZlia zogadad vTqvaT: micemiTSi dasmuli saxelebi samive<br />

pirisa zmnas mravlobiTSi ar iTanxmeben imisda miuxedavad, realuri subieqti<br />

iqneba am micemiTiT gadmocemuli, Tu realuri obieqti.<br />

am mxriv Z v e l q a r T u l S i micemiTi brunva da eb-iani saxelobiTi erTnairs<br />

sintaqsur Zalas amJRavneben: arc erTi iTanxmebs zmnas mravlobiTSi da arc meore.<br />

ra xdeba Semdeg, _ meTormete saukunidan dRemdis?<br />

n-ian saxelobiTis adgils iWers -eb-iani saxelobiTi; Zma-n-i _ Zm-eb-i... qva-n-i _ qveb-i...<br />

xe-n-i _ xe-eb-i... Tu Zvel qarTulSi eb-iani saxelobiTi iyo iSviaTi, axal qar-<br />

TulSi isaa gabatonebuli, -n-iani warmoeba ki SerCa zog nacvalsaxels (isi-n-i... yve-la-ni...),<br />

anda misi SesaZlo xmareba daukavSirda stilistikur saWiroebas (Sdr. mimdinareobebi<br />

_ mimdinareobani, dawesebulebebi _ dawesebulebani... da sxv.).<br />

magram eb-iani warmoebis asparezze gamosvlam saxelobiTs daukarga is sintaqsuri<br />

uflebebi, rac mas hqonda n-iani warmoebis gamoyenebisas: eb-ian saxelobiTs Zvel qar-<br />

TulSi zmna arasodes eTanxmeboda, n-ian saxelobiTs yovelTvis eTanxmeboda (ix. zemoT).<br />

eb-iani saxelobiTi cdilobs moipovos n-iani saxelobiTis uflebebi, SeiTanxmos<br />

zmna ricxvSi: es procesi saliteraturo qarTulSi dResac ar damTavrebula, magram<br />

misi mimarTuleba da perspeqtivebi cxadad Cans.<br />

saxeldobr: eb-iani saxelobiTi obieqtad xmarebisas zmnas ar iTanxmebda Zvel<br />

qarTulSi, ar iTanxmebs axal qarTulSi da am mxriv raime cvlilebas arc momaval-<br />

Si unda movelodeT: Sdr. Zv. qarT. dawerna werilni _ ax. qarT.: dawera werilebi...<br />

am SemTxvevaSi saxelobiTma brunvam sabolood dakarga is uflebebi, romlebic nian<br />

warmoebas moepoveboda Zv. qarTulSi (am uflebis dacva maSinac ki Zneli mosaxerxebeli<br />

iqneboda, n-iani warmoebis saxelobiTic rom winandeburad gabatonebuli<br />

yofiliyo).<br />

zmnis SeTanxmeba -eb-ian saxelobiTTan iwyeba im SemTxvevebidan, sadac saxelobiTi<br />

realur subieqtad gvevlineba, masTan yvelaze aqtiur subieqts, adamians, aRniSnavs,<br />

Semdeg ki vrceldeba iseT magaliTebze, sadac realuri subieqti adamiani araa, magram<br />

zmna moqmedebiTi gvarisaa; aq jer kidev gvaqvs ryeva, Tumca ganviTarebis tendencia<br />

naTelia...<br />

Tqmulis Sesabamisad axal qarTulSi gvaqvs:<br />

amxanagebi meubnebian... bavSvebi izrdebian; `WamiT isini vera sWamen, smiT isini ve-<br />

Rara smen. ra kacebi arian? (ilia); `kacebi jgufad Segrovdnen~ (ilia);<br />

`patara Cemi amxanagebi Cems gulCvilobas iq dascinodnen~ (ilia); Sdr.: mTeb<br />

i m o C a n s ... x e e b i g a x m a ... `soflis saTaveSi o r R o b e e b i i w y e b o d a ~ (ilia);<br />

`is s a r T u l e b i ai ra ferisa i y o ~ (ilia); `mTidan m o v a r d a R v a r e b i , wyliT<br />

a v s e b u l a x e v e b i ~ (vaJa-fSavela)... `TiTqos k l d e e b i ingreva, ismis griali,<br />

zanzari~ (vaJa). `jariskacebSi g a i s m i s x m e b i ~ .<br />

axal qarTulSi SeuZlebelia `gaismian xmebi~, `sarTulebi ai ra ferisa iyvnen~,<br />

magram Zvel qarTulSi normaluri iqneboda `Ãmani ismian~, `sarTulni iyvnes~ da sxv.<br />

185


n-ianma saxelobiTma axal qarTulSic SeinarCuna T i T q m i s mTlianad winandeli<br />

sintaqsuri Zala, _ vgulisxmobT realur s u b i e q t a d xmarebis SemTxvevas:<br />

...`ileva bindi Ramisa, caSi v a r s k v l a v n i h q r e b i a n ~ ... `Tergi rbis, Tergi Rrialebs,<br />

k l d e n i bans e u b n e b i a n ~ ... `isini iyvnen imis akvnad da bolos saflavadac<br />

gadaeqcnen~ (i. W.)... `arian adamianis cxovrebaSi imisTana wuTni~ (ilia)... (Sdr.<br />

`Cemi ganTiadisa d R e n i batonisa saxlSi d a m i R a m e b i a ~ ... (ilia) _ aq `dReni~ realuri<br />

obieqtia) 5 .<br />

roca realur subieqts adamiani ar warmoadgens, SeTanxmebaSi ryevaa: `baraqala<br />

im kacis metyvelebas, romlis s i t y v e b i unugeSosac a n u g e S e b s saflavis karamdina~<br />

(ilia) _ Sdr. ...`es s i t y v e b i a R o n e b d n e n guls~ (ilia)... `imis s i t y v e b i<br />

gaWirvebaSi guls mogfxanen, Wirs gagiadvileben, gulsa da gonebas gagiwrTvnian<br />

da sikeTisaTvis wagaxaliseben~ (ilia).<br />

naTargmni literatura aZlierebs saxelobiTTan zmnis SeTanxmebis tendencias:<br />

mecnieruli Tu mxatvruli literatura iTargmneba iseTi enebidan, sadac saxelobi-<br />

Ti qvemdebarea da zmna mas eTanxmeba uciloblad...<br />

amisda miuxedavad dResac, saliteraturo qarTulSi imdenad mkveTrad igrZnoba<br />

gansxvaveba `bavSvebi izrdebian~ da `xeebi izrdeba~ konstruqciebs Soris, rom<br />

ukanasknelSi SeTanxmeba p e r s o n i f i k a c i i s efeqts mogvcemda: `xeebi izrdebian~...<br />

mxatvruls mwerlobaSi amis magaliTebi xSiria _ mas iyeneben, rogorc stilistikur<br />

xerxs _: ...`xeebic me d a m x a r i a n zevidam, TviTon TavSiSvelni totebs me m a f a r e -<br />

b e n ~ (vaJa-fSavela)... `yvavilebi siciliT ixoceboden~ (vaJa-fSavela).<br />

saliteraturo qarTulSi -eb-ian saxelobiTTan zmnis SeTanxmebis procesis normaluri<br />

ganviTareba rTuldeba ara mxolod realuri subieqtis sxvaobasTan da<br />

zmnis gvarTan dakavSirebiT, aramed dialeqturi metyvelebis zegavleniTac: imerulsa<br />

da gurulSi amJamadac -eb-iani saxelobiTi zmnas ar iTanxmebs iseve, rogorc ar<br />

iTanxmebda zmnas Zv. qarT. -eb-iani saxelobiTi: Zveli qarTulis norma aq jerac daculia<br />

da amis anarekli Tanamedrove saliteraturo qarTulSic gvaqvs (...darCa<br />

m g z a v r e b i cis qveS... a x a l g a z r d e b i quds a f r i a l e b s ... m o x u c e b i salams<br />

m a Z l e v s ...) .<br />

rTuli procesi saxelobiTisa da zmnis sintaqsuri urTierTobis ganviTarebisa<br />

Zveli qarTulidan dRemdis monografiul damuSavebas gulisxmobs.<br />

aq ZiriTadi tendenciis aRniSvniTRa vkmayofildebiT: -eb-iani saxelobiTis sintaqsur<br />

uflebaTa intensiuri zrdis miuxedavad, saxelobiTi brunvis sintaqsuri Zala<br />

axal qarTulSi gacilebiT ufro sustia, vinem Zvel qarTulSi. n-iani warmoebis -ebiani<br />

warmoebiT Secvlaa imis erTi m T a v a r i mizezi, rom qarTuli winadadebis evoluciis<br />

procesSi saxelobiTi brunvis sintaqsuri Zalis es dasusteba miviReT.<br />

iyo sxva mizezic: micemiTis gaZliereba.<br />

II<br />

Zvels qarTulSi micemiTi brunvis mravlobiToba zmnaSi aRuniSvneli rCeboda ma-<br />

Sinac, roca es micemiTi realur subieqtze miuTiTebda da im SemTxvevaSic, roca mas<br />

realuri obieqtis aRniSvna uwevda.<br />

es sintaqsuri urTierToba arsebiTad Seicvala XII_XVIII saukuneTa manZilze;<br />

cvlileba moxda samsave pirSi, oRond ara Tanabari da ara erTi da imave mizezisa<br />

gamo.<br />

mesame pirSi cvlileba gamoiwvia saxelis funqciam: zmnam aRniSna iseTi saxelis<br />

mravlobiToba, romelic realur subieqtze, moqmedze miuTiTebda.<br />

5 Tumca isic unda aRiniSnos, rom zogjer n-iani saxelobiTi, realuri subieqti, zmnas<br />

ricxvSi aRar iTanxmebs: aq ukve n-iani warmoeba -eb-iani warmoebisaTvis damaxasiaTebel normebs<br />

eqvemdebareba iseve, rogorc obieqtis aRniSvnis SemTxvevaSi.<br />

186


aseTi micemiTi inversiul zmnebTan 6 gvaqvs: inversiisaTvis swored isaa damaxasia-<br />

Tebeli, rom obieqtis niSniT warmodgenili saxeli sinamdvileSi obieqti ki araa,<br />

aramed _ subieqti, realuri subieqti; da, piruku, subieqtis niSniT gadmocemuli saxeli<br />

realur obieqts etoleba.<br />

inversiul zmnaTa ori jgufia Semdegi:<br />

1. gardamaval zmnaTa TurmeobiTi: yoveli gardamavali zmna TurmeobiT pirvelSi,<br />

TurmeobiT meoresa da kavSirebiTs mesameSi inversiuli xdeba:<br />

Sdr. daviTi aSenebs saxls _ daviTs uSenebia saxli, daviTs (rom) eSenebina saxli,<br />

daviTs (rom) eSenebinos saxli...<br />

2. gardauvali zmnebi, romelTac awmyos jgufSive inversia axasiaTebs, e. i. romelnic<br />

mxolod inversiuli wyobisani arian:<br />

daviTs hyavs, aqvs, uyvars, esmis... is...<br />

Sdr. inversiul zmnebTan micemiTi mesame pirisa Zvelsa da axal qarTulSi.<br />

Zv. qarT.: maT s w y u r i s da sxuaTa asumen (xelnaw. # 1949) _ ax. qarT.: maT s w y u -<br />

r i a T da sxvebs asmeven...<br />

` ` qva da kiri friad SoriT m o a q u n d a ZnelTa maT gzaTa kacTa<br />

zurgiTa (gr. xnZT. lg) _ qva da kiri metad Soridan m o h q o n<br />

d a T Znelad saval gzebze da adamianTa zurgze.<br />

` ` Tana h y v a n d a maT, erTi menaveTa maTgani (kim. 3811) _ Tan hyav<br />

daT maT erTi im menaveTagani...<br />

` ` maRlad u p y r i e s maT (aTon. kreb., 3142) _ maRla u p y r i a T<br />

maT...<br />

` ` Subli igi uSueradre g a m o u q m n i e s ÃelovanTa maT (kim.<br />

15029) _Subli ulamazod g a m o u y v a n i a T (`gamouqmniaT”) osta<br />

tebs.<br />

` ` r ˜lTa STaucuams (kim. 15521) _ romelTac C a u c v a m T .<br />

magram Tu zmna inversiuli araa, mesame piris mravlobiTs, micemiTSi dasmuls,<br />

zmna ar SeeTanxmeba:<br />

uTxra mas _ uTxra maT, mouwoda mas _ mouwoda maT, ubrZana mas _ ubrZana maT<br />

da ase Semdeg.<br />

sxvagvari mdgomareobaa pirvelsa da meore pirSi: amaTi mravlobiToba zmnaSi yovelTvis<br />

aRiniSneba:<br />

Tqven _ gwyuriaT, gaqvT, gqondaT... gikeTebiaT, CagicvamT...<br />

Cven _ gvwyuria, gvaqvs, gvqonda, gvyavs, gvyavda... gvikeTebia, Cagvicvams...<br />

es inversiuli formebia, micemiTis mravlobiTobis aRniSvnas zmnaSi aq igive safuZveli<br />

aqvs, rac _ mesame pirSi (ix. zemoT).<br />

magram arainversiul formebSic zmna eTanxmeba T q v e n , C v e n saxelebs ricxvSi:<br />

man maT uTxra _ magram: Tqven giTxraT, Cven gviTxra...<br />

` maT mouwoda _ ` Tqven mogiwodaT, Cven mogviwoda...<br />

` maT ubrZana _ ` Tqven gibrZanaT, Cven gvibrZana...<br />

` maT dauwera _ ` Tqven dagiweraT, Cven dagviwera...<br />

inversiuls formebSi zmna micemiTs eTanxmeboda ricxvSi, radganac es micemiTi<br />

realuri viTarebis mixedviT iyo moqmedi aqtiuri _ ris mixedviT? zmnis mniSvnelobis<br />

mixedviT.<br />

zmnis fuZis Sinaarsma es micemiTi mravlobiTSi SeTanxmebis uflebiT aRWurva mi-<br />

6 inversiuli zmnebi yvela gardauvalia: saSualo an vnebiTi gvarisaa, kerZod TurmeobiTi<br />

pirveli awmyos statikuri vnebiTis sasxviso qcevas etoleba, TurmeobiTi meore da kavSirebi-<br />

Ti mesame _ aoristisa da kavSirebiTi meoris sasxviso qcevis vnebiTs.<br />

187


uxedavad imisa, rom zmnis piris niSani amave micemiTs obieqtad saxavs _ zmnis formisa<br />

da Sinaarsis kolizia ukanaskneli momentis sasargeblod gadawyda.<br />

magram: giTxraT, gviTxra... gibrZanaT, gvibrZana... da msgavs magaliTebSi micemiTis<br />

mravlobiTis aRniSnvas racionaluri safuZveli ar moepoveba: aq, cxadia, analogiis<br />

moqmedebasTan gvaqvs saqme; analogia lamobs imis damTavrebas, ramac inversiul<br />

zmnebSi garkveuli mizezebis gamo Tavi iCina.<br />

erTi garemoebacaa mxedvelobaSi misaRebi: pirveli piris obieqtis niSani m- mravlobiTSi<br />

ukve aRar gvaqvs axal qarTulSi; gv- prefiqsiRaa xmarebaSi. Zvel qarTul-<br />

Si SeiZleboda m o m ec Cuen _ mogue c Cuen: obieqtis mravlobiToba arc erTSi ar<br />

Canda; axal qarTulSi m o m e c Cven SeuZlebelia; erTi variantiRa _ m o g v e c i Cven _<br />

SegvrCa da mas mieniWa mravlobiTobis Cvenebis funqcia (zemoT ukve iTqva, rom gu-<br />

mravlobiTi ricxvis prefiqsi ar iyo Zvel qarTulSi).<br />

aseT pirobebSi, Tu SeiZleba iTqvas, stiqiurad aisaxa obieqtis mravlobiToba<br />

pirvel pirTan: pirisa da ricxvis niSani SeTavsda gv- prefiqsSi.<br />

amave niadagze zmnaSi aRniSnuli aRmoCnda Cven- nacvalsaxelis mravlobiTi, roca<br />

igi saxelobiTis funqciisa iyo da obieqtze miuTiTebda: Cagvwera Cven, gvaqo Cven,<br />

Segvawuxa Cven 7 ...<br />

amrigad: zmnis fuZis Sinaarsma, gv- prefiqsis monopoliurma mdgomareobam (obieqtis<br />

pirveli piris mravlobiTSi) da analogiis procesma gansazRvres micemiTi brunvis<br />

sintaqsur uflebaTa intensiuri zrda axal qarTulSi Zvel qarTulTan SedarebiT.<br />

aRmosavleT saqarTvelodan gamosuli zogi mwerlis enaSi SeimCneva zmnis SeTanxmeba<br />

micemiT brunvasTan mesame pirSi maSinac ki, roca es micemiTi realur obieqts<br />

aRniSnavs, e. i. roca zmna arainversiulia:<br />

`erTi kuziani mxerxavi a e d e v n a T ~ (a. SanSiaSvili. `ur. SeSa~.).<br />

`waiyvanes Temis aRmaskomis TavmjdomaresTan; ambako m i z d e v T TavCaRunuli~<br />

(a. SanS. `amb.~).<br />

`zurabi aRelvebas ver faravda; e k i T x e b o d a T : . (a. SanS.<br />

`amb.~)...<br />

`aladim ifiqra: <br />

da g a e p a r a T ~ (a. SanS. `amb.”).<br />

`rusi petro Znasa Slis. Tan uyviriT [glexebs]: ~ (a. SanS. `me<br />

Con.~).<br />

`zurabma S e u y v i r a T : ~ (a. SanS. `amb.~).<br />

Znis patroni... e x v e w e b a T :... `gavaTavoT, Tqveni WirimeT!~ (a. SanS. `meCon.~).<br />

`daRlili mevele movida da g a u c x a d a T : ~ (a. SanS.).<br />

`...baTos mamam zRapari daiwyo da yvela smenad gadaiqca. m o u T x r o b d a T Ra<br />

rib glexis Tavgadasavals~ (a. SanS.)...<br />

maT _ aedevnaT... ekiTxebodaT... uyviriT... exvewebaT... gaucxadaT... mouTxrobdaT...<br />

ra udevs safuZvlad amgvar SeTanxmebas? es realur subieqts ar warmoadgens,<br />

realuradac obieqtia; masTan zmnis SeTanxmeba gaumarTlebeli Cans:<br />

Cven agvedevna, Tqven agedevnaT, maT aedevnaT...<br />

Cven gvekiTxeboda, Tqven gekiTxebodaT, maT ekiTxebodaT...<br />

Cven mogviTxrobda, Tqven mogiTxrobdaT, maT mouTxrobdaT...<br />

mesame piris es -T-iani formebi agrZeleben pirveli da meore piris formaTa xazs:<br />

micemiTi brunvis obieqti samsave pirSi iTanxmebs zmnas ricxvSi.<br />

7 TqvenTan ki, _ CagweraT, gaqoT, SegawuxaT..., _ analogia moqmedebs.<br />

188


aseTia Sedegi. p r o c e s o b r i v ki mesame piris am formis warmoqmnaSi axali faqtori<br />

unda gvqondes: dialeqtobrivi norma. zog qarTul kiloSi (raWulSi, kaxurSi,<br />

ingilourSi, fereidnulSi, imerulSi), maT Soris, kaxurSic, xmarebaSia -ye || -ke nawilaki.<br />

igi miuTiTebs, pirvel yovlisa, obieqtze mravlobiTis micemiTSi: aedevna mas _<br />

aedevnaye maT... ekiTxeboda mas _ ekiTxebodaye maT... mouTxrobda mas _ mouTxrobdaye<br />

maT... exveweba mas _ exvewebaye maT da sxva.<br />

amrigad: aedevnaT, ekiTxebodaT, mouTxrobdaT, exvewebaT... da msgavs formebSi -T<br />

sufiqsi -ye nawilakis adgilasaa gamoyenebuli da misi rolica aqvs dakisrebuli _<br />

masala (T- sufiqsi) saliteraturo qarTulisaa, funqcia _ dialeqtobrivia.<br />

qiziyurSic, kaxurSic amgvari -T-iani formebi: ekiTxebaT ... exvewebaT ... mouTxrobT<br />

sakmaod xSiria; -ye nawilakis xmareba ki sul ufro da ufro iSviaTi<br />

xdeba. es ori procesi erTmaneTTan Sinagan kavSirSi unda iyos: -T-s moxSirebaSi<br />

-ye-s gaiSviaTebis kompensacia Cans.<br />

ekiTxebaT ... tipis warmoeba jerxnobiT ucxoa saliteraturo enis kodeqsisaTvis,<br />

magram saliteraturo enis saperspeqtivo ganviTarebis xazze ki Zevs, amdenadve<br />

sagulisxmoa.<br />

zmnis inversiuloba, analogia, gu- prefiqsis erTaderT prefiqsad qceva mravlobiTis<br />

pirvel pirSi (obieqtisaTvis), dialeqtobrivi norma _ yvela es faqtori Taviseburad<br />

xels uwyobs micemiTi brunvis sintaqsuri rolis zrdas.<br />

zemoT vnaxeT, rom eb-iani saxelobiTi brunvis sintaqsuri funqciebic Zvel qar-<br />

TulTn SedarebiT axal qarTulSi TvalsaCinod metia (Tumca -n-ian saxelobiTisas<br />

CamorCeba.)<br />

masTan cnobilia, rom saxelobiTica da micemiTic zmnis subieqtad da obieqtad<br />

gvevlinebian erTdroulad _ orpirian gardauval da gardamaval zmnebTan:<br />

is ekiTxeba mas... is hyavs mas... is sZuls mas... is unaxavs mas...<br />

romel maTgans SeuTanxmdeba zmna mravlobiTSi _ saxelobiTs Tu micemiTs? zogadad<br />

erTsac aqvs amis SesaZlebloba da meoresac. konkretulad? pirveli da meore<br />

piri (Cven, Tqven), saxelobiTis funqciiT iqneba Tu micemiTisaTi, realuri subieqtis<br />

aRmniSvneli iqneba Tu obieqtisa, Tanabrad uflebamosilia znma SeiTanxmos ricxvSi.<br />

mesame pirSi ki mainc SeimCneva sxvaoba saxelobiTsa da micemiTs Soris, realur subieqtsa<br />

da realur obieqts Soris, mTlianad: saxelobiTisa da micemiTis mravlobi-<br />

Tobis aRniSvnaSi zmnis mier mJRavndeba urTulesi sintaqsuri urTierToba polipersonaluri<br />

zmnis Semcveli winadadebisa. gansakuTrebiT es iTqmis inversiul zmnaTa<br />

Sesaxeb:<br />

Tqven gv-iyvarxar-T Cven: Tqven _ saxel., Cven _ micem.; zmnaSi orives mravlobiTobaa<br />

aRniSnuli: gv- Cven-ze miuTiTebs, -T_Tqven-ze...<br />

Cven g-iyvarvar-T Tqven: Cven _ saxel., Tqven _ micem., aq saxelobiTis mravlobiTi<br />

Cans. -T masze miuTiTebs; meore saxelic _ Tqven _ agreTve SeiZleboda -T sufiqsiT<br />

aRniSnuliyo, magram aq -T misi mravlobiTobis maCvenebeli araa _ giyvar-var-T _ winamavali<br />

var- amas mowmobs.<br />

ufro martivia is SemTxvevebi, roca zmnaSi mocemulia ara pirveli da meore piris<br />

_ Cven, Tqven _ saxelTa koordinacia, aramed pirvelisa da mesamis, anda meorisa<br />

da mesame pirisa:<br />

Cven _ isini, Tqven _ isini... Cven _ maT, Tqven _ maT...<br />

Cven vuyvarvarT maT, Tqven uyvarxarT maT _ Cven, Tqven saxeloebiT-<br />

Sia, maT _ micemiTSi; da es micemiTi mesame pirisaa, saxelobiTi _ pirveli da meore<br />

pirisa; zmna am saxelobiTis mravlobiTobas aRniSnavs, micemiTis mravlobiToba aRuniSvneli<br />

rCeba.<br />

magram saxelobiTSi rom mesame piris saxeli gvqonoda, micemiTi gadaswonida:<br />

Cven vuyvarvarT maT _ Sdr. isini uyvarT maT: zmnis sufiqsi -T maT-nacvalsaxel-<br />

Tanaa dakavSirebuli, _ sakmarisia mas vixmaroT da -T sufiqsi zmnas ar aRmoaCndeba:<br />

isini uyvarT maT _ isini uyvars mas.<br />

189


`generlebi geyolebaT Tqven, qarTvelebs?~ (ilia WavWavaZe, `mgzavris werilebi~).<br />

zmna SeeTanxma ricxvSi micemiTs Tqven: mravlobiToba saxelobiTisa zmnaSi ara<br />

Cans, da es imitom, rom zmna orpiriania da saxelobiTis korelatad micemiTia warmodgenili.<br />

erTpirian zmnas `generlebi~ SeiTanxmebda ricxvSi: generlebi seirnoben, ibrZvian,<br />

musaifoben, sxedan, dganan...<br />

aris SemTxvevebi, sadac saxelobiTi -n sufiqsiania da zmna mas mainc ar eTanxmeba:<br />

`(Tergi miCumebulia imitom, rom) mobane kldeni gverdiT ar axlavs~ (i. W.)...<br />

`Cemi ganTiadis dReni batonis saxl-karSi damiRamebia~ (i. W.).<br />

Zvels qarTulSi gveqneboda: kldeni axlavan... dReni damiRamebian... axal qarTul-<br />

Si aseTi SesaZlebloba gamoiricxa.<br />

saxelobiTis sintaqsuri uflebebi, amrigad, Sepirobebulia meore, korelati, saxelis<br />

uflebiT; maSasadame, roca vambobT: Tu saxelobiTi adamians aRniSnavs, zmna<br />

mas ricxvSi eTanxmebao, es gulisxmobs erTpirian zmnebs. orpirian zmnebTan am wess<br />

savaldebulo xasiaTi srulebiTac ara aqvs.<br />

stumrebi modian _ magram: ...stumrebi myavs... stumrebi miyvars... stumrebi mZuls...<br />

ar iTqmis axali qarTuliT: stumrebi miyvaran... mZulan... magram aucilebelia:<br />

stumrebi gviyvars Cven, giyvarT Tqven, uyvarT maT... stumrebi gvZuls Cven, gZulT<br />

Tqven, sZulT maT...<br />

micemiTis sintaqsuri upiratesoba aq cxadi da ueWvelia.<br />

magram saxelobiTisa da micemiTis xvedri wona aseTi sicxadiT yovelTvis rodia<br />

mocemuli; xSirad Zneli gadasawyvetia, romels unda mieces upiratesoba, romels unda<br />

SeuTanxmdes zmna, micemiTsa Tu saxelobiTs:<br />

(maT ra egonaT, Tu) `mexreebi mbrZaneblebad gamouCndebodnen~? aq zmna SeTanxmebulia<br />

saxelobiTTan, SeuZlebeli ar iyo micemiTs SeTanxmeboda: ar egonaT, Tu mexreebi<br />

maT mbrZaneblad gamouCndebodaT...<br />

SeiZleba erTma da imave zmnam erTs konteqstSi upiratesoba mianiWos saxelobiTs,<br />

meoreSi ki _ micemiTs:<br />

`stanciebSi cxenebi xSirad akldebaT~ (i. W. `mgz. wer.~).<br />

maT akldebaT cxenebi _ zmna SeTanxmebulia micemiTTan maT.<br />

Sdr. gakveTils akldebian mowafeebi _ gakveTilebs akldebian mowafeebi _ aq<br />

zmna eTanxmeba saxelobiTs.<br />

pirvels SemTxvevaSi _ maT akldebaT cxenebi _ akldeba inversiuli<br />

z m n a a , meore SemTxvevaSi _ m o w a f e a k l d e b a g a k v e T i l s _ pirdapiri wyoba<br />

gvaqvs: m o w a f e realuradac subieqtia da zmnis agebulebis TvalsazrisiTac, g a k -<br />

v e T i l s _ realuradac obieqtia da verbaluradac (Sdr. inversiuli wyobis Sem-<br />

Txveva: molares fuli daaklda... mzes Zala akldeba...).<br />

konteqstis gareSe aRebul akldeba-zmnas ornairi mravlobiTi SeuZlia mogvces:<br />

pirdapiri wyobisa: akldebian isini mas...<br />

inversiuli wyobisa: akldebaT maT is...<br />

ra mimarTebaSia saxelobiTisa da micemiTis sintaqsuri Zalis zrda am saxelebis<br />

funqciasTan _ aRniSnon realuri subieqti gina realuri obieqti?<br />

rogorc aq, ise zemoT Tqmulidan Cans, rom -eb-iani saxelobiTica da micemiTic<br />

swored im SemTxvevebSi iTanxmebdnen zmnas mravlobiTSi, roca realurad moqmedebs,<br />

aqtiur saxelebs gvavaraudebinebda zmnis Sinaarsi (mxedvelobaSi gvaqvs mesame piri).<br />

ase iyo d a s a w y i s S i . magram am faqtorebamdis ver daiyvaneba yvela is SemTxveva,<br />

sadac saxelobiTma da micemiTma zmna SeiTanxma droTa viTarebaSi:<br />

saxelebi: Cven, Tqven Tanabrad iTanxmeben zmnas ricxvSi imisda miuxedavad r e a -<br />

l u r i s u b i e q t i a gadmosacemi Tu r e a l u r i o b i e q t i , saxelobiTis rolSi<br />

gamodian es saxelebi, Tu micemiTisaSi:<br />

190


RS _ Cven, Tqven _ saxelobiTSia: RO_ Cven, Tqven _ saxelobiTSia:<br />

Cven vaqebT Cven gvaqo<br />

Tqven aqebT Tqven g-aqo-T<br />

RS _ Cven, Tqven _ micemiTSia: RS _ Cven, Tqven _ micemiTSia:<br />

Cven gv-iqia is is gv-aqeb-s Cven<br />

Tqven g-iqia-T is is g-aqeb-T Tqven 8<br />

analogiisa da sxva momentebis wyalobiT (ix. zemoT) farTod gaexsna gza iseT<br />

procesebs, romelTac stiqiuri xasiaTi aqvT.<br />

maT moqmedebasac iqiTken mivyavarT, rom realuri subieqtisa da realuri obieqtis<br />

sintaqsuri dapirispireba, principulad moxsnili orpirian (da sampirian) qar-<br />

Tul zmnaSi, faqtobrivadac TandaTanobiT nakleb xelSesaxebi xdeba, _ Cven, Tqven _<br />

saxelTa Sepirispirebisas ki nolamdis dadis.<br />

teqstSi warmodgenili masala mxolod sailustracioa. is mowodebulia xelSesaxebi<br />

gaxados, ramdenad rTulia qarTuli martivi winadadebis meqanizmi da ra tendenciebi<br />

axasiaTebs mis ganviTarebas.<br />

sirTulis wyaroa zmnis polipersonalizmi: zmnaSi subieqtis pirisa da ricxvis<br />

garda obieqtis pirisa da ricxvis aRniSvna.<br />

pirTa aRniSvna, rogorc morfologiuri faqti, qarTul zmnaSi mtkice da uryevia:<br />

realurad (garkveuli afiqsiT) Tu potencialurad (nol-afiqsiT) samive piri aRiniSneba,<br />

subieqtisac da obieqtisac.<br />

ricxvis (mravlobiTis) aRniSvnaSi ryeva gvaqvs: am mxriv mniSvneloba aqvs, erTpiriania<br />

zmna Tu orpiriani, pirdapiri wyobisaa Tu inversiulisa, ra brunvaSia saxeli<br />

_ micemiTSi Tu saxelobiTSi, realuri subieqtia igi Tu obieqti.<br />

ar SeiZleba qarTuli sintaqsis Sesaxeb vilaparakoT da es gamogvrCes iseve, rogorc<br />

ar SeiZleba qarTuli morfologiis Sesaxeb vmsjelobdeT da zmnis orpirianoba<br />

SeumCneveli dagvrCes.<br />

8 principulad arafers cvlis iseTi SemTxveva, sadac RS mesame piria da zmnaSi misi mravlobiTobaRa<br />

Cans: maT gaqes Tqven _ Sdr. man g-aqo-T Tqven.<br />

191


192<br />

anton kiziria<br />

obieqtis mier zmnis SeTanxmeba mravlobiT ricxvSi Tanamedrove qarTulSi 1<br />

obieqtebis Sewyoba zmnasTan Sepirobebulia subieqtisa da zmnis urTierTobiT:<br />

roca subieqtad pirveli piria, obieqtad SeiZleba iyos meore an mesame piri; Tu subieqtad<br />

meore piria, obieqtad gvaqvs pirveli an mesame piri, xolo, Tu subieqtad mesame<br />

piria, obieqtad SeiZleba iyos pirveli, meore an mesame piri. rac Seexeba obieqtebs,<br />

roca uaxloes obieqtad pirveli an meore piria, irib obieqtad SeiZleba iyos<br />

mesame piri da piruku: roca uaxloes obieqtad mesame piria, irib obieqtad SeiZleba<br />

iyos pirveli, meore an mesame piri da a. S.<br />

obieqtis mravlobiTi ricxvis aRsaniSnavad Tanamedrove qarTulSi pirveli pirisaTvis<br />

gamoyenebulia gv- prefiqsi, meore-mesame pirebisaTvis -T sufiqsi. es ukanaskneli<br />

Tavdapirvelad aRniSnavda mxolod subieqturi pirebis mravlobiTobas, isic mxolod<br />

pirvelsa da meore pirSi, Semdeg ki ori obieqturi piris mravlobiTobis aRsaniSnavadac<br />

iqna gamoyenebuli: iribisaTvis meoresa da mesame pirSi, uaxloesisaTvis ki _ marto<br />

meore pirSi 2 . es -T miCneulia momdinared d-sagan, romelic Semonaxulia svanurSi 3 .<br />

obieqtis mravlobiTi ricxvis aRniSvnisas qarTulTan mimarTebiT sxva qarTveluri<br />

enebi msgavsebasTan erTad gansxvavebasac gviCveneben:<br />

zanurSi damatebis mravlobiTi ricxvis aRmniSvnelia sufiqsebi:<br />

O1 _ -an -es, -T<br />

O2 _ -an, -es, -T<br />

O3 _ -an, -es.<br />

Sdr. subieqtis mravlobiTi ricxvis niSnebi:<br />

S1 _ -T<br />

S2 _ -T<br />

S3 _ -an, -es 4 .<br />

saerToa S1 da S2 mr. r. niSani -T da O1 da O2 niSani -T; S3 -an, -es da O1, O2, O3 _<br />

-an, -es.<br />

svanurSi ki gvaqvs: S1 _ -d, S2 _ -d, S3 _ -x;<br />

O1 _ g_ (|| n-); O2 _ x, O3 _ x 5 .<br />

aqac saerToa S3 da O3-is x niSani.<br />

Zvel qarTulSi obieqti zmnas iTanxmebda mxolod im SemTxvevaSi, Tu saxelobiT-<br />

Si iyo da mravlobiT ricxvs -en -n niSniT gamoxatavda (obieqtis I piris mr. ricxvis<br />

gv- niSani sxva warmoSobisadaa miCneuli), -T ki am funqciiT axali warmonaqmnia.<br />

cxadia, uZveles qarTvelur enebSi mravlobiTi ricxvisa da pirTa gamoxatvis sa-<br />

Sualebani erTnairi unda yofiliyo.<br />

orpirian gardauval da sampirian gardamaval zmnas ukavSirdeba iribi obieqti,<br />

gardamavals _ iqneba is orpiriani Tu sampiriani _ uaxloesi obieqti.<br />

obieqtis pirveli piri aRiniSneba m- prefiqsiT mxoolobiT ricxvSi da gv- prefiqsiT<br />

_ mravlobiTSi, Sdr. Sen memalebi me _ Sen gvemalebi Cven, Sen meferebi me _ Sen<br />

gveferebi Cven, Sen mexmarebi me _ Sen gvexmarebi Cven..., Sen mxatav me _ Sen gvxatav<br />

Cven, Sen maxareb me _ Sen gvaxareb Cven..., Sen me momeci igi _ Sen Cven mogveci igi,<br />

Sen me damixate igi _ Sen Cven dagvixate igi da a. S.<br />

magaliTebi:<br />

Zmebo, Cvenc mogveciT TqvenTan bina: vaJa, VII, 37; erTi papirosi mogveciT, maswav-<br />

1 iberiul-kavkasiuri enaTmecniereba, XXIV, 1985.<br />

2 a. S a n i Z e , qarTuli enis gramatikis safuZvlebi, Tb., 1973, gv. 182.<br />

3 v. T o f u r i a, Sromebi, I, Tb., 1967, gv. 1-15.<br />

4 a r n . C i q o b a v a, Wanuris gramatikuli analizi, tfilisi, 1936, gv. 99-100.<br />

5 v. T o f u r i a, Sromebi, gv. 9-10.


lebelo: n. dumb. 264.<br />

roca obieqtis maravlobiTi ricxvi gamoxatulia pirvelisa da meore piris Seer-<br />

TebiT, upiratesobas pirveli piri isakuTrebs da aRiniSneba pirveli piris mravlobiTi.<br />

asevea maSinac, roca SeerTebulia pirveli da mesame piri: veravin da veraferi<br />

gagvyris me da Sen: k. gams. V. 388; me da Sen... didi manZili gviZevs win: k. gams. V, 389...,<br />

me da daTiko Segvaqo mezobelma; me da daTikos gamogvidga muria...<br />

roca zmnas ukavSirdeba subieqtad meore an mesame piri da obieqtad pirveli piri,<br />

obieqtis mravlobiTi ricxvis gv- niSani yovelTvis warmodgenilia: gv- niSniT<br />

aRiniSneba ricxvi orive obieqtisa. orpiriani da sampiriani zmnebi ar gansxvavdebian<br />

erTmaneTisagan.<br />

a) orpiriani gardauvali zmna:<br />

minam cxenebi Camogvividoda, daTikom rusuli tanisamosi gaiZro: ilia, I, 294; Cven<br />

ukan agvedevna erTi cxenosani: ilia, I, 313...<br />

b) orpiriani gardamavali zmna:<br />

Ceven dagvayenes did batonis naTlidedasTan: ilia, I, 270...<br />

g) sampiriani gardamavali zmna:<br />

maswavlebelma mogvatana Tvali: akaki, IV, 49; erTma... manqana gagviCera: n. dumb. 62...<br />

meore piri obieqtad, uaxloesi iqneba igi Tu iribi, zmnas Seewyoba maSin, roca<br />

subieqtad pirveli an mesame piria. sampirian zmnasTan ki, roca subieqtad pirveli piria,<br />

orive obieqti mesame pirSia an erTi obieqti mesame pirSia, meore _ meoreSi.<br />

roca subieqtad pirveli piria da obieqtad meore piri, erTmaneTs ecileba am saxelTa<br />

mravlobiTi. metic _ obieqti upiratesobiT sargeblobs: aseT SemTxvevaSi<br />

zmnaSi aRiniSneba mxolod obieqtis niSani. am movlenis axsna mogvca arn. Ciqobavam,<br />

romelmac Seupirispira qarTulisa da mTis iberiul-kavkasiur enaTa monacemebi. mTis<br />

iberiul-kavkasiur enebSi, sadac zmna saxelTa klasebis mixedviT icvleba, igi mxolod<br />

obieqts aRniSnavs, anda _ mxolod subieqts: oden obieqturia gardamaval zmna-<br />

Ta uRvlileba (mag. xunZurSi) 6 .<br />

arn. Ciqobavam aRniSna, rom klasovani uRvlileba warmoadgenda amosavals pirovani<br />

uRvlilebisaTvis 7 . am ukanasknelma gamoiwvia subieqtis sintaqsuri rolis gaZliereba<br />

gardamaval zmnaSi 8 .<br />

ricxvis aRniSvna Tanabrad SeuZlia orive saxels, oRond, Tu aRniSnulia subieqtis<br />

ricxvi, ar Cans obieqtisa; Tu aRniSnulia obieqtis ricxvi, ar Cans subieqtisa<br />

da es xdeba amitom, rom orive ricxvi gamoxatulia -T sufiqsiT. ai, nimuSebic:<br />

me giyureb Sen _ me giyurebT Tqven, Cven giyurebT Tqven...<br />

me gemalebi Sen _ me gemalebiT Tqven, Cven gemalebiT Sen _ Cven gemalebiT Tqven...<br />

me mogaxseneb Sen _ me mogaxsenebT Tqven, Cven mogaxsenebT Sen _ Cven mogaxsenebT<br />

Tqven...<br />

me giTxra Sen _ me giTxraT Tqven, Cven giTxraT Sen _ Cven giTxraT Tqven...<br />

meore piris obieqtis mravlobiTi ricxvi aRiniSneba maSinac, rodesac subieqtad<br />

mesame piria. aqac garegnulad SeTanxmeba ar Cans, Tu meore saxeli, mesame piris subieqti,<br />

mravlobiT ricxvSia da aqvs ricxvSi SeTanxmebis unari: `wvrilfexaSvilebi<br />

gedavebaT naxevar wisqvils~: akaki. IV, 164, magram `wvrilfexaSvilebi gedavebian naxevar<br />

wisqvils~.<br />

da ase:<br />

6 a r n . C i q o b a v a , subieqtisa da obieqtis SefardebiTi rolisaTvis ergatiuli konstruqciis<br />

istoriaSi: Tbilisis saxelmwifo universitetis profesor-maswavlebelTa saiubileo samecniero<br />

sesia, Tb. 1961, 17-20 maisi, Tezisebi, gv. 133.<br />

7 a r n . C i q o b a v a , iqve, gv. 134.<br />

8 a r n . C i q o b a v a , ergativis nairsaxobani da maTi sintaqsuri Zala klasovani da pirovani<br />

uRvlilebis gardamaval zmnaSi: Tbilisis sax. universitetis filologiis fakultetis XVII<br />

samecn. sesia 1974 wlis 21-24 maiss. muSaobis gegma da moxsenebaTa Tezisebi, Tb., 1974, gv. 24.<br />

193


Tqvenma imedma ar mogatyuaT Tqven: ilia, I, 252.; man ar mogatyuaT Tqven _ maT ar<br />

mogatyues Sen || Tqven; RmerTma mSvidobis mgzavroba mogceT: ilia, I, 248: man mogceT<br />

igi _ maT mogces Sen || Tqven igi... Sdr. numc mogakldebaT dilis cvari: k. gams. II,<br />

191; erTi fanjara Ria dagrCaT: ilia, I, 253...<br />

amgvarad, zmna mravlobiT ricxvSi yovelTvis eTanxmeba I da II piris obieqts da<br />

warmodgenilia igi gv- da -T niSnebiT; II piris obieqtis mravlobiTi ricxvis -T sufiqsi<br />

ar Cans maSin, rodesac zmnasTan dakavSirebuli meore saxeli, subieqti, iqneba<br />

is pirveli Tu mesame pirisa, mravlobiTSia.<br />

cocxali metyvelebis anareklia iseTi formebi, roca Semonaxulia zmnasTan dakavSirebuli<br />

orive saxelis (subieqtisa da obieqtis) mravlobiTi ricxvis niSani:<br />

sxva mgaloblebic gaxlavanT: vaJa, VII, 82; gexvewebianT Tqven siymoSiiT: vaJa, VII, 145;<br />

kargi iqneba, Tqvenc egre lekebma dagiWironT: vaJa, V, 58; Cveni xalxi... ar giRalatebenT<br />

da ganze ar gagidgebianT (Tqven): a. yazb., I, 131...<br />

aq obieqtis mravlobiToba gamoxatulia subieqtis mravlobiTobis gverdiT. msgavsi<br />

formebi dadasturebulia moxeursa da fSaurSi da gvxvdeba vaJa-fSavelasa da al.<br />

yazbegis nawerebSi 9 .<br />

im SemTxvevaSi, rodesac subieqtad pirveli piria da obieqtad mesame, obieqtis<br />

ricxvi zmnaSi ar aRiniSneba.<br />

magaliTebi:<br />

wowialis Semdeg Cvenebs SevuerTdi: g. Satb. II, 305; mec Sevyureb patara rgolebs:<br />

m. javax. II, 485..., egre daviWireT uamravi jagnarebi: k. gams. V, 357; isev gavmarTe sadRegrZeloebi:<br />

k. gams. V. 787..., sadils mezoblebs vurigeb: m. javax. III, 432..., moCxubrebs<br />

Soriaxlo Cavuare: k. lorTq. 14...<br />

Tu subieqtad meore piria, xolo obieqtad _ mesame, obieqtis mravlobiToba arc<br />

am SemTxvevaSi aRiniSneba:<br />

zestafonel biWebs Sen gaeqcevi? a. bel., nov. 399; Sen aaSene lamazi saxlebi, Sen daxate<br />

kargi suraTebi; Sen waiyvane bavSvebi tyeSi... Sen auSene mezoblebs lamazi saxlebi;<br />

Sen dauxate megobrebs kargi suraTebi; Sen wauyvane amxanagebs bavSvebi tyeSi...<br />

zog gardauval orpirian zmnasTan inversiis procesi damTavrebulia. aseT Sem-<br />

TxvevaSi SeTanxmebis unari aqvs micemiT brunvaSi dasmul saxels. winadadebaSi `stanciebSi<br />

cxenebi Turme akldebaT~, ilia, I, 257. Sdr. `stanciebSi cxenebi gvakldeba~,<br />

`stanciaSi cxenebi gakldebaT~... zmna inversiulia, aseve inversiulia winadadebaSi<br />

`moxeleebsac dahklebiaT xarebi~: m. javax. IV, 28... magram pirdapiri wyobisaa zmna winadadebaSi<br />

`moswavleebi akldebian gakveTils~ (Sdr. Cven vakldebiT gakveTils,<br />

Tqven akldebiT gakveTils, isini akldebian gakveTils...), sadac iTanxmebs saxelobiT-<br />

Si dasmuli saxeli, ver iTanxmebs micemiT brunvaSi dasmuli saxeli. `konteqstis gareSe<br />

aRebul akldeba zmnas ornairi mravlobiTi SeuZlia mogvces: pirdapiri wyobisa:<br />

akldebian isini mas... inversiuli wyobisa: aklebaT maT is~ 10 .<br />

saxelobiTSi dasmuli saxelis sintaqsuri Zalis dasustebas mohyva micemiTSi<br />

dasmuli saxelis sintaqsuri Zalis gaZliereba.<br />

akldeba zmnis tipis ormagi bunebiT unda aixsnas saxelobiTis Sesusteba maSinac,<br />

rodesac meore saxeli, micemiTSi dasmuli, mxolobiT ricxvSia: kruxs wiwilebi aklda:<br />

vaJa, V, 191, Sdr. kruxebs wiwilwi akldaT, kruxebs wiwilebi akldaT...<br />

gardauvali orpiriani zmna iguebs or Tanabari uflebis mqone saxels _ subieq-<br />

tsa da irib obieqts. orive saxels SeuZlia zmna SeiTanxmos ricxvSi. sintaqsurad<br />

9 i v . q a v T a r a Z e , micemiTis mravlobiTSi dasmuli saxelis gamoxatvis istoriisaTvis zmna-<br />

Si, saiubileo krebuli, al. baramiZes, dabadebis 70 wlisTavze, Tb. 1974, gv. 229.<br />

10 a r n . C i q o b a v a , martivi winadadebis evoluciis ZiriTadi tendenciebi qarTulSi. saqarTvelos<br />

ssr mecnierebaTa akademiis moambe, II, # 6, 1941, gv. 566.<br />

194


aseTi zmna emsgavseba gardamavali zmnis mesame seriis formas, romelsac ukavSirdeba<br />

micemiTSi dasmuli subieqti da saxelobiTSi dasmuli obieqti im gansxvavebiT,<br />

rom gardauval zmnasTan, Tu is inversiuli ar aris, subieqtad gvaqvs saxelobiTSi<br />

dasmuli saxeli, obieqtad _ mocemiTSi dasmuli saxeli. aseT orpirian zmnas midrekileba<br />

aqvs inversiisaken. sampirian zmnasTan inversia gamoricxulia: orpiriani gardauvali<br />

zmnis iribi obieqti meti sintaqsuri siZlierisaa, vidre sampiriani gardamavali<br />

zmnisa. sampiriani gardamavali zmnis mesame seriis micemiTSi dasmuli saxelis<br />

msgavsad xdeba micemiTSi dasmuli obieqtis mier zmnis SeTanxmeba ricxvSi.<br />

SeTanxmebisaTvis amosavalia zmnis wyoba. mesame pirTan zmnis wyoba (subieqturi,<br />

obieqturi) miCqmalulia, magram pirveli da meore piri obieqtur wyobas gvavaraudebinebs,<br />

roca micemiTSi dasmuli saxelis sintaqsuri Zala sWarbobs saxelobiTSi<br />

dasmuli saxelis sintaqsur Zalas: moxeleebs cxeni... gaeqcaT: m. javax. IV, 36 _ Cven<br />

gagveqca cxeni, Tqven gageqcaT cxeni, maT gaeqcaT cxeni...: moxucebs Tvalebi ubrwyinavT:<br />

g. Satb. II, 314 _ Cven gvibrwyinavs Tvalebi...<br />

SeTanxmeba SeimCneva maSin, rodesac Semasmenlad gardauvali orpiriani zmnaa im<br />

pirobiT, rom mas `ar unda hqondes aseTi qvemdebare, romelic zmnisagan aucileblad<br />

moiTxovdes mravlobiTi ricxvis formas~ 11 .<br />

mesame piris subieqtTan obieqtad SeiZleba iyos pirveli, meore an mesame piri.<br />

pirveli da meore obieqturi piri iTanxmebs zmnas ricxvSi, mesame pirvelisa da meoris<br />

xazs agrZelebs da manac daimkvidra pirvelisa da meore pirebis Tvisebebi: gaCnda<br />

tendencia mesame piris obieqtmac SeiTanxmos zmna ricxvSi.<br />

amisi damadasturebelia aseTi magaliTebic: naxiri... moudiT aq saZovrad soflidan<br />

mwyemsebs: vaJa, VII, 36; TavSi mRvdeli daujdaT: akaki, IV, 17; viRac wvermoSvebuli<br />

mestvire moadgaT: akaki, IV, 174; SabaT saRamos estumraT Tevdore: vaJa, VI, 193;<br />

win CauZRvaT totia: vaJa, VI, 13; axla misi SiSic miemataT mezoblebs: d. kld. I, 30;<br />

erT adgilas maTken mimavali mRvdeli SexvdaT: d. kld. I, 191; mdevari mieSvelaT: m.<br />

javax. IV, 198; menaveebs Sig Sua mdinareSi didi qariSxali amouvardaT: i. gogeb. V,<br />

351; mariamobas Cinebuli dari daudgaT ofoTlebs: g. wer. 487; isidore RimiliT SemoegebaT<br />

WiSkarTan: `ciskari~, 1981, # 5, 47...<br />

mesame piris obieqtis mier zmnis SeTamxmebisas xSiria meryeoba, mag.: `iremi monadireebs<br />

tyeSi daemala~: i. gogeb. V. 197 da `iremi monadireebs tyeSi daemalaT~: iqve,<br />

399; dedakaci bavSvebs mouZRoda~: g. Satb. II, 301; maT win mouZRoda... TeTrcxeniani<br />

mxedari~: akaki, IV, 399 da `win kirile mRvdeli uZRodaT~: akaki, IV, 125..<br />

SeTanxmebisaTvis mniSvneloba aqvs sxva garemoebasac: rodesac zmnasTan Tavs iyris<br />

mravlobiTi ricxvis cocxali sagnis aRmniSvneli subieqti da aracocxali sagnis<br />

aRmniSvneli obieqti an aracocxali sagnis aRmniSvneli subieqti da cocxali<br />

sagnis aRmniSvneli obieqti, maTi damokidebuleba zmnasTan sxvadasxvanairia, Sdr.<br />

`mezoblebi... egzavnebodnen daviTs da mis Svilebs~: e. nin. I, 208 da `gazeTebi egzavnebaT<br />

xelismomwerlebs~. egzavnebodnen || egzavnebaT pirdapiri wyobis zmnebia, magram<br />

erT SemTxvevaSi zmna eTanxmeba saxelobiT brunvaSi dasmul saxels, subieqts,<br />

meore SemTxvevaSi _ micemiT brunvaSi dasmul saxels, irib obieqts.<br />

labiluria ricxvSi SeTanxmeba, roca subieqtica da obieqtic mravlobiT ricxvSia<br />

da orive cocxali sagnis aRmniSvnelia: erT SemTxvevaSi subieqtis sintaqsuri<br />

Zala metia obieqtisaze, meore SemTxvevaSi _ piriqiT: obieqti iTanxmebs, subieqti ver<br />

iTanxmebs: Cveulebriv ki iTanxmebs subieqti _ saxelobiTSi dasmuli saxeli: kurdRlebs<br />

mohyvnen Svlebi: vaJa, VII, 42; Svlebs arCvebi mohyvnen: vaJa, VII, 42; TuSebs inteligentebi<br />

blomad moepovebian: vaJa, X, 81; stumrebi karga xans esaubrnen tyveebs:<br />

k. lorTq. 185...<br />

roca saxelobiTSi dasmuli saxeli (subieqti) cocxali sagnis aRmniSvnelia, mi-<br />

cemiT brunvaSi dasmuli saxeli (obieqti) _ aracocxalisa, an orive aracocxal sa-<br />

11 a. S a n i Z e , qarTuli enis gramatika, II, Tb., 1948, gv. 119.<br />

195


gans gamoxatavs, subieqtis sintaqsuri Zala metia obieqtisaze: wyeuli buzebi daexvien<br />

Cem tkbil masalebs: akaki, VII, 32; gvadis Tvalebic maSinve moswydnen Soreul saxeebs:<br />

l. qiaC. III, 259...<br />

magram micemiTSi dasmuli saxeli (obieqti) iTanxmebs zmnas ricxvSi, roca saxelobiTSi<br />

dasmuli saxeli aracocxali sagnis aRmniSvnela: beJanis ZaRlebs ramdeni<br />

nakbilarebi etyobaT: vaJa, VII, 20 gaunaTdaT Tvalebi moxucebs: (pres.)<br />

Tumca SeTanxmeba dasaSvebia maSinac, roca saxelobiTSi dasmuli saxelic cocxali<br />

sagnis aRmniSvnelia: ZaRlebi, katebi da qaTmebic ki moudiodaT (maT) wisqvilis<br />

sanaxavad: vaJa, V, 108..<br />

es gamowveulia imiT, rom erTmaneTs daupirispirda adamianis aRmniSvneli micemiTSi<br />

dasmuli saxeli, romelic iTanxmebs zmnas mravlobiT ricxvSi, da saxelobiT-<br />

Si dasmuli araadamianTa klasis aRmniSvneli cocxali sagnis gamomxatveli saxeli.<br />

saxelobiTisa da micemiTis dapirispireba ricxvis aRniSvnisas naTlad naCvenebia<br />

arn. Ciqobavas gamokvlevaSi `martivi winadadebebis evoluciis ZiriTadi tendenciebi<br />

qarTulSi~. avtori aanalizebs mravlobiTi ricxvis aRniSvnis SemTxvevebs da miuTi-<br />

Tebs, rom mravlobiTi ricxvis aRniSvnaSi ryeva gvaqvs: am mxriv mniSvneloba aqvs,<br />

erTpiriania zmna Tu orpiriani, pirdapiri wyobisaa Tu inversiulisa, ra brunvaSia<br />

saxeli, micemiTSi Tu saxelobiTSi, realuri subieqtia is Tu obieqti 12 .<br />

erTpirian zmnaSi subieqtis mravlobiToba aRiniSneba im SemTxvevaSi, roca subieqtad<br />

cocxali sagnis aRmniSvneli saxelia, an, Tu aracocxali sagnis aRmniSvnelia,<br />

cocxalis TvisebebiTaa aRWurvili, Tumca SeTanxmebaSi meryeoba aqac SeiniSneba:<br />

glexebi sxvadasxva mxares gaikrifnen: m. javax. IV, 236; Tagvebi cxovrobdnen Tavis-<br />

Tvis: akaki, IV, 318; saqaTmidan gamoiSalnen qaTmebi: i. gogeb. V. 484...<br />

da ase:<br />

qviTinebdnen simebi: akaki, IV, 179; Rrublebi kvlav CaiSalnen: S. dad. III. 59; nela<br />

qanaoben maRali alvebi: k. gams. V. 949...<br />

magram:<br />

wisqvilis qvebi gafuWda: vaJa, V, 108; dadumda ZarRvebi: n. lorTq. I, 23; es Tvalebi<br />

xafangSi gabmul TagviviT darbis: m. javax. III. 428...<br />

erTpiriani zmnis beds iziareben orpiriani da sampiriani zmnebic: aqac zmna maSin<br />

eTanxmeba subieqts, roca es ukanaskneli sulieri sagnis aRmniSvnelia an sulieris<br />

Tvisebebi miewereba, magaliTad: xmels wifels xeebi Soridan udganan: vaJa, I, 84; xeebi<br />

amayad dascqerian beCavs xmels wifels: vaJa, V, 86...; es sityvebi aRoneben guls:<br />

ilia, I, 264; kunTebSi moZraoba daiwyes: S. aragv. II, 191; daTvi wylulebma Seawuxes:<br />

vaJa, VI, 269...<br />

magram:<br />

yurebma wivili damiwyo: akaki, IV, Sdr. iqve: yurebma wivili damiwyes: 186.<br />

Saqros sityvebma magdana gamoafxizla: S. aragv. I, 15, Sdr. Cemma sityvebma imas guli<br />

Cemken moubrunes: ilia, I, 302 da a. S.<br />

subieqtisa da obieqtis erTnairi sintaqsuri Zalis gamovlenis Sedegad orive saxels<br />

Seswevs unari zmna SeiTanxmos mravlobiT ricxvSi:<br />

isini daxvdnen mas || maT _ is daxvdaT maT<br />

isini mohyvnen mas || maT _ is mohyvaT maT<br />

isini moswydnen mas || maT _ is moswydaT maT<br />

isini esaubrnen mas || maT _ is esaubraT maT<br />

isini moadgnen mas || maT _ is moadgaT maT<br />

isini estumrnen mas || maT _ is estumraT maT<br />

isini miematnen mas || maT _ is miemataT maT<br />

isini Sexvdnen mas || maT _ maT is SexvdaT maT<br />

isini gauwyrnen mas || maT _ is gauwyraT maT<br />

12 a r n . C i q o b a v a , martivi winadadebis evoluciis ZiriTad tendenciebi qarTulSi, II, gv. 567.<br />

196


isini mieSvelnen mas || maT _ is mieSvelaT maT<br />

isini Semoegebnen mas || maT _ is SemoegebaT maT..<br />

mesame pirSi rom micemiTSi dasmuli obieqti iTanxmebs zmnas ricxvSi, es axali<br />

qarTulis warmonaqmnia, Zvel qarTuls aseTi forma ar hqonda. saerTod ar aRiniSneboda<br />

agreTve meore piris micemiTSi dasmuli saxelis mravlobiTi ricxvi. aseT vi-<br />

TarebaSi Zvel qarTulSi iyo erTaderTi forma _ ricxvSi SeuTanxmebeli forma: igi<br />

Segxuda Sen _ igi Segxuda Tquen, igi gxatavs Sen _ igi gxatavs Tquen...<br />

amJamad meore piris damateba yovelTvis iTanxmebs zmnas ricxvSi: igi Segxvda Sen<br />

_ igi SegxvdaT Tqven; igi gxatavs Sen _ igi gxatavT Tqven..., man dagxata Sen _ man<br />

dagxataT Tqven...<br />

rogorc Cans, pirveli piris msgavsad SeTanxmeba gaCnda meore pirTanac.<br />

micemiTSi dasmuli saxelis mier zmnis mravlobiT ricxvSi SeTanxmebis formebi<br />

SemCneulia XV _ XVII saukuneebis ZeglebSi da savaraudoa, rom igi cocxal metyvelebaSi<br />

ufro adrec unda yofiliyo damkvidrebuli 13 .<br />

aseT SemTxvevaSi `analogia lamobs imis damkvidrebas, ramac inversiul zmnebSi<br />

garkveuli mizezebis gamo Tavi iCina~ 14 .<br />

amgvarad, pirveli piris obieqtis simravle yovelTvis aRniSnulia zmnaSi gv- prefiqsiT.<br />

meore pirmac Seisisxlxorca zmnis mravlobiTSi SeTanxmebis unari, rac aRiniSna<br />

-T sufiqsiT. mesame pirmac -T niSani gamoiyena obieqtis mravlobiTi ricxvis<br />

gamosaxatavad. amiT `es -T-iani formebi agrZeleben pirveli da meore piris formaTa<br />

xazs: micemiTi brunvis obieqti samsave pirSi iTanxmebs zmnas ricxvSi~ 15 .<br />

arn. Ciqobava aqve miuTiTebs, rom `mesame piris am formis warmoqmnaSi axali faqtori<br />

unda gvqondes: dialeqtobrivi norma. zog qarTul kiloSi (raWulSi, ingilourSi,<br />

fereidnulSi, imerulSi)... xmarebaSia -ye || -ke nawilaki: igi miuTiTebs...<br />

obieqtze mravlobiTis micemiTSi~ 16 da aqedan gamomdinare naCvenebia, rom aedevnaT,<br />

ekiTxebodaT, mouTxrobdaT, exvewebaT... da msgavs formebSi -T sufiqsi -ye nawilakis<br />

adgilasaa gamoyenebuli da misi rolica aqvs dakisrebuli 17 . viTareba ise<br />

warimarTa, rom -T’s moxSirebaSi -ye’s gaiSviaTebis kompensacia Cans 18 .<br />

rogorc vxedavT, -T’sa da -ye’s mimarTeba dialeqturisa da saliteraturo enis mimarTebaa.<br />

orive gamomxatvelia obieqtis mravlobiTi ricxvisa, magram dialeqtur -ye’s<br />

aviwroebs saliteraturo -T sufiqsi, romelic TandaTan mkvidrdeba axal qarTulSi<br />

da gvaqvs dialeqtebSic.<br />

magram Cveulebrivia SeuTanxmebeli formebi: micemiTSi dasmuli iribi obieqti<br />

ver iTanxmebs zmnas ricxvSi. es SeiZleba aixsnas imiT, rom zmna subieqturi wyobisad<br />

aris gagebuli, magaliTad: am dros gerac miuaxlovda maT: l. qiaC. III, 89 (me mivuaxlovdi<br />

maT, Sen miuaxlovdi maT, is miuaxlovda maT…); niavi sasiamovnod ealerseboda<br />

bavSvebs: g. Satb. II, 399 (me vealersebodi maT, Sen ealersebodi maT, is ealerseboda<br />

maT..); goCa buzRuniT daedevna maT: g. Satb. II, 407 (me davedevne maT, Sen daedevne<br />

maT, is daedevna maT…) da a. S.<br />

da ase:<br />

frinveli dastrialebda irmebs: vaJa, VI, 191; magdana qalebs miuvarda: m. javax. IV,<br />

117; mieaxla xogaisZe qistebs: k. gams. II, 199...…<br />

Zvel qarTulSi saxelobiT brunvaSi dasmuli obieqti, Tu misi mravlobiTi ricxvi<br />

n (-en) niSniT iyo aRniSnuli, zmnas iTanxmebda mravlobiT ricxvSi da aCenda n ni-<br />

13 i v . q a v T a r a Z e , micemiTis mravlobiTSi dasmuli saxelis gamoxatvis istoriisaTvis<br />

zmnaSi, gv. 228-229; a. k i z i r i a , qvemdebare da damateba axal qarTulSi, kreb. qarTuli enisa<br />

da literaturis swavlebis sakiTxebi skolaSi, V, Tb., 1953, gv. 25.<br />

14 arn. Ciqobava, martivi winadadebebis evoluciis ZiriTadi tendenciebi qarTulSi, gv. 562.<br />

15 iqve, gv. 564.<br />

16 iqve.<br />

17 iqve.<br />

18 iqve.<br />

197


Sans 19 : aman cremliTa daaltvna ferÃni Cemni.: l 7, 44; qaTamman Seikribnis marTueni<br />

queSe frTeTa: C m 23, 37; miscna igini sapyrobilesa mzaraulT moZRurisa mis: dab. 40,<br />

5; ganutevna igini mTavarman man: kim. 1, 56, 20.…<br />

SeTanxmebisas Cuen da Tquen nacvalsaxelebiT gamoxatul obieqtebs, Tu saxelobiTSi<br />

ivaraudeboda, iseTive Zala hqonda, rogorc mravlobiTi ricxvis -n niSnian damatebas:<br />

me Segiyuaren Tquen: i 15, 12; dagicvna Tquen RmerTman: warty. nz.; vixilne Tquen:<br />

DE 16, 22... Sdr. aravin dagmidginna Cuen DE m 20, 7; aravin dagჳidginna Cuen: C m 20, 7...<br />

axal saliteraturo qarTulSi aseTi SeTanxmeba gadaSenebulia, magram SemorCenilia<br />

cocxal metyvelebaSi (raWulSi 20 , fSaurSi 21 ...).<br />

mag.:<br />

r a W u l i : avTandilma... daTalna Samfurni: S. ZiZiguri, qarT. dial. masalebi, Tbilisi,<br />

1974, 135; amoarCivna orni lekvani: S. ZiZ. Ziebani qarT. dialeqtologiidan, 199...<br />

fSauri: Caacvna i tanisamosni: g. cocaniZe, fSauri dialeqti, 122; avawioken<br />

cxvar-mwyemsni: iqve, 122; iman iseni gaicilna: fSauri, qarT. dialeqtologia, 134; kacma...<br />

daSWrna frCxilni: iqve, 134...<br />

x e v s u r u l i : gaziT gaarTvna kalTani: Ãevs. 241, 17; Ãel-ukuRm garmaqneulma dagiWrna<br />

ubis masrani: iqve, 221, 5...<br />

TuSuri: iq daÃocnes orniv:L TuSuri, qarT. dial. 117; virebiT kalon galewnes:<br />

TuSuri, qarT. dial. 110; ded-mamaT dagvzardnes: TuSuri, qarT. dialeqt. 123...<br />

fSaurSi Semonaxuli Zveli qarTulis formebi gamoyenebulia vaJa-fSavelas mier<br />

22 . Tvals xelni daifarnian: II, 80; erTs wiTel-wveras davtyliSe, davaglejinen<br />

ybania: I, 44; Camovlnes Walani: III. 76 da sxva.<br />

Tanamedrove qarTulSi gardamavali orpiriani zmnis mesame piris uaxloesi obieqti<br />

zmnas ver iTanxmebs ricxvSi verc maSin, roca is micemiTSia da verc maSin, roca<br />

saxelobiT brunvaSia. da es xdeba imitom, rom subieqti, romelic aseT zmnebTan saxelobiTsa<br />

da moTxrobiTSi daismis, meti sintaqsuri Zalis mqonea. moTxrobiTSi<br />

dasmuli saxelis sintaqsuri SesaZlebloba metia micemiTisa da saxelobiTisaze.<br />

mag.:<br />

avdari patarZlebs Tu SeaSinebs: k. gams. V, 55;<br />

erTi RrmaT moxucebuli berikaci baRSi vaSlebs amynobda: i. gogeb. V, 198;<br />

dRes qeTevanma wamoiRo rveulebi gasasworeblad: e. yif. I, 363...<br />

cocxali metyvelebis kvalia, roca uaxloesi obieqti iTanxmebs zmnas ricxvSi da<br />

aCens -T niSans.<br />

magaliTebi:<br />

aman kidev ufro gaajiutaT: akaki, VII, 793.<br />

daswyevloT RmerTma _ sirajoben kideca: ilia, I, 345.<br />

ai, dalaxvraT RmerTma _ sTqva TavisTavad petrem; ilia, I, 411.<br />

dalaxvraT Cemma gamCenma: d. kld. I, 16.<br />

SimSilma Zlier SeawuxaT... lekvebi: i. gogeb. IX. 45 23 .<br />

saliteraturo qarTulSi sampirian zmnasTan III piris iribi obieqti ricxvis mixed-<br />

viT araa dakavSirebuli: igi zmnas ver iTanxmebs ricxvSi: petrem ymawvilebs qveS gau-<br />

Sala nabadi: ilia, 408; zaali ki qveyniur zraxvebs veRar aRwevda Tavs: akaki, VII, 131.<br />

19 dawvrilebiT ganxilulia es sakiTxi a. Ciqobavas SromaSi `riT aris warmodgenili mravlobiTis<br />

saxelobiTSi dasmuli morfologiuri obieqti Zvel qarTulSi~, tfilisis universitetis<br />

moambe, I, 1929, gv. 107-119. araerTi avtori Sehxebia mas SemdgomSic.<br />

20 S. ZiZiguri, Ziebani qarTuli dialeqtologiidan, Tb., gv. 198-199.<br />

21 g. c o c a n i Z e , fSauri dialeqt. Tb., 1978, gv. 122.<br />

22 i. i m n a i S v i l i , vaJa-fSavela da Zveli qarTuli ena, Tb., 1968, gv. 100-103.<br />

23 msgavs formebze gaamaxvila yuradReba doc. i. kiknaZem moxsenebaSi _ `erTi enobrivi tendenciis<br />

Sesaxeb Tanamedrove qarTulSi~, romelic wakiTxuli iyo Tbilisis saxelmwifo universitetSi<br />

akad. v. Tofurias xsovnisadmi miZRvnil `saenaTmecniero saubrebis~ sajaro sxdomaze<br />

1981 wlis 8 ianvars.<br />

198


aseTive mdgomareobaa orpirianad qceul zmnebTanac: yvavilebs tanSi Jruantelma<br />

dauara: vaJa, VII, 36, Sdr. moxiblul msmenelebs Jruantelma dauaraT: akaki, IV, 178...<br />

magram orpiriani gardauvali zmnis msgavsad sampirian zmnasTanac Tavs iCens tendencia<br />

iribi obieqtis mier zmnis ricxvSi SeTanxmebisa, rac aixsneba cocxali metyvelebis<br />

TaviseburebaTa moZalebiT. micemiTSi dasmuli obieqtis mier zmnis ricxvSi<br />

SeTanxmebis SemTxvevebi gvaqvs rogorc aRmosavleT saqarTvelodan gamosuli, ise<br />

dasavleT saqarTvelodan gamosuli mwerlebis (ilia, vaJa, s. SanSiaSvili 24 , m. javaxiSvili...,<br />

akaki, daviT kldiaSvili, s. kldiaSvili...) nawerebSi.<br />

magaliTebi:<br />

sams dRes ukan biWma pasuxi moutanaT: ilia, I, 369; RmerTma memkvidre ar uboZaT:<br />

ilia, I, 369; vin miscaT imaT neba: vaJa, VI, 86; es oini melam dahmarTaT: vaJa, V, 187;<br />

mere Zili mostacebT Tvals: g. Satb. II, 398; Cemma saqcielma yovelgvari eWvi gaufantaT<br />

(maT) ~literaturuli saqarTvelo~, 14, VIII, 81, gv. 15, sv. 4...<br />

simravlis gamoxatvisas zogi zmna fuZemonacvlea. es monacvleoba calobiTisa da<br />

krebiT saxelTa mimarTebas efardeba.<br />

Zvel qarTulSi amisi nimuSebia:<br />

j d a igi saxlsa Sina missa; DE mr. 2, 15 da: sxda eri garemo missa: C mr. 3, 32...<br />

da ase:<br />

gamoagdes igi mier savenaÃiT: DE mr. 12, 8, Sdr. gamoasxa eri igi: DE m 9, 25...<br />

aseTivea:<br />

dadva igi gamokueTilsa mas samaresa: C l 23, 53.<br />

dadva samoseli TÂsi: i 13, 4..., Sdr. kacman vinme daasxa venaÃi: DE mr. 12, I.<br />

daasxes samoseli kicusa mas: DE l 19, 35...<br />

mravlobiTs ki Tavisi niSani hqonda. Tu saxelobiTSi dasmuli obieqti mravlobiT<br />

ricxvSi iyo (n niSniT), igi ricxvSi iTanxmebda zmnas da aCenda mravlobiTis n niSans;<br />

daasxna Ãelni misni mis zeda: C l 13, 13.<br />

daasxna TiTni misni: mr 7, 33...<br />

monacvleoba gvaqvs axal qarTulSic im gansxvavebiT, rom saxelobiTSi dasmuli<br />

mesame piris obieqti zmnas ver iTanxmebs mr. ricxvSi: mravlobiTi ricxvi aRiniSneba<br />

fuZis monacvleobiT. amgvarad sxma enacvleba formebs: sma, bma, yvana da a. S.: qaTams<br />

svams _ qaTmebs sxams, qaTami dasva _ qaTmebi dasxa, vaSli abia _ vaSlebi asxia, Zroxa<br />

waiyvana _ Zroxebi waasxa, cxvari waasxa...<br />

simravle zmniswinis monacvleobiTac SeiZleba gamoixatos. zmniswinis monacvleoba<br />

erT-erTi saSualebaa mravlobiTSi dasmuli uaxloesi obieqtis an zogjer gardauvali<br />

zmnis subieqtis mr. r. asasaxavad zmnaSi. aseTi monacvleoba exeba zmniswinebs:<br />

amo – da (amoaZro _ daaZro...), ga _ da (gaxada _ daxada...) gamo _ da (gamoacxo _ daacxo...),<br />

Se _ da (SeWama _ daWama...)...<br />

aseT SemTxvevaSi, `roca obieqti mxol. ricxvSia, maSin erTi zmniswinia naxmari<br />

(ga, amo, Se, gamo da sxva), magram, roca obieqti mravlobiTSi gadadgeba, maSin SeiZleba<br />

zmnaSi Cveulebriv zmniswins da Seenacvlos~ 25 .<br />

magaliTad;<br />

gaaTxovebs _ colad miscems visme 26 .<br />

daaTxovebs _ gaaTxovebs bevrs.<br />

gagzavnis _ gaamgzavrebs, gauSvebs, daavalebs, wavides, miavlens, gzas gauyenebs.<br />

dagzavnis _ sxvadasxva mimarTulebiT gagzavnis, wargzavnis bevrs.<br />

gamoacxobs _ coms gaxurebul RumelSi (ToneSi, kecze... moaTavsebs, gamoSuSavs da<br />

saWmelad gamosadegs gaxdis...<br />

24 s. SanSiaSvilis moTxrobebSi naxmari formebi ganxiluli da axsnili aqvs arn. Ciqobavas:<br />

a r n . C i q o b a v a, martivi winadadebis evoluciis ZiriTadi tendeciebi qarTulSi, II, gv. 563.<br />

25 a. S a n i Z e, qarTuli enis gramatikis safuZvlebi, gv. 256.<br />

26 damowmebulia qarTuli enis ganmartebiTi leqsikonis mixedviT.<br />

199


daacxobs _ gamoacxobs bevrs.<br />

moxnavs _ saxvneli iaraRiT miwas daamuSavebs...<br />

daxnavs _ moxnavs erTianad...<br />

SeWams _ daReWavs da gadaylapavs...<br />

daWams _ SeWams bevrs, sul erTianad SeWams...<br />

da- zmniswinis aseT funqciaze a. SaniZem sagangebod gaamaxvila yuradReba da aseT<br />

da’s uwoda TiToobis da- im azriT, rom aseT viTarebaSi masTan `xSirad dakavSirebulia<br />

iseTi moqmedeba, romelic Sesrulebulia pirdapir obieqtze cal-calke~ 27 .<br />

magaliTebi:<br />

mecxvarem... cxvrebi dahkriWa: i. gogeb. V, 372; babuaCemma... daaTxova yvela qaliSvili:<br />

d. kld. II, 122; imaT saZebnelad davgzavne... balRebi: vaJa, VI, 252...<br />

amgvarad, pirveli da meore piris obieqti yovelTvis iTanxmebs zmnas ricxvSi.<br />

ricxvSi SeTanxmeba gvaqvs maSinac, roca gardauvali orpiriani zmnis mesame piris<br />

iribi obieqti mravlobiT ricxvSia.<br />

sampiriani zmnis iribi obieqti naklebi sintaqsuri Zalis mqonea.<br />

mesame piris obieqti zmnas ver iTanxmebs, Tu subieqtad pirveli an meore piria.<br />

SemoklebaTa ganmartebebi<br />

akaki IV, VII _ akaki wereTeli, Txzulebani, sruli krebuli Svid tomad, t. IV,<br />

Tb. 1948, VII, Tb., 1949.<br />

S. aragv. I, II _ S. aragvispireli, TxzulebaTa sruli krebuli, t. I, Tb. 1947, t. II,<br />

Tb., 1947.<br />

k. gams. II, V _ k. gamsaxurdia, rCeuli Txzulebani, t. II, Tb. 1959, t. V, Tb., 1961.<br />

i. gogeb. V, IX _ i. gogebaSvili, Txzulebani, t. V, Tb., 1957, t. IX, Tb., 1962.<br />

n. dumb. _ n. dumbaZe, oTxi romani, Tb., 1973.<br />

vaJa V, VI, VII, X _ vaJa-fSavela, TxzulebaTa sruli krebuli aT tomad, Tb., 1964.<br />

i _ saxarebaÁ iovanÀsi; qarTuli oTxTavis ori Zveli redaqcia sami Satberduli<br />

xelnaweris mixedviT (897, 936, 973 ww.), gamosca a. SaniZem, Tb., 1945.<br />

ilia I _ ilia WavWavaZe, TxzulebaTa sruli krebuli xuT tomad, t. I, 137.<br />

kim. I _ kimeni, qarTuli hagiografiuli Zeglebi, k. kekeliZis gamocema, t. I, tfilisi,<br />

1918.<br />

d. kld. I, II _ d. kldiaSvili, Txzulebani, t. I, Tb., 1952, t. II, Tb., 1952.<br />

k. lorTq. _ k. lorTqifaniZe, moTxrobebi, Tb., 1975.<br />

n. lorTq. I _ n. lorTqifaniZe, TxzulebaTa sruli krebuli, I, Tb., 1958.<br />

m _ saxarebaÁ maTÀsi, n. i.<br />

mr _ saxarebaÁ markozisi, n. i.<br />

e. nin. I _ e. ninoSvili, Txzulebani, I, Tb., 1932.<br />

qarT. dial. _ i. gigineiSvili, v. Tofuria, i. qavTaraZe, qarTuli dialeqtologia,<br />

v. Tofurias redaqciiT, Tb., 1961.<br />

l. qiaC. III _ l. qiaCeli, Txzulebani oTx tomad t. III, Tb., 1950.<br />

a. yazb. I _ al. yazbegi, Txzulebani xuT tomad, t. I, Tb., 1948.<br />

e. yif. I _ ed. yifiani, moTxrobebi, t. I, Tb., 1974.<br />

g. Satb. II _ g. SatberaSvili, Txzulebani oTx tomad, t. II, Tb., 1972.<br />

warty. _ wartyuenvaÁ ierusalÀmisaÁ Tqumuli netarisa stratiki monazonisaÁ, n.<br />

maris gamocema, TP, IX, СПб, 1909.<br />

g. wer. I _ g. wereTeli, rCeuli nawerebi, t. I, Tq. 1947.<br />

Ãevs. _ b. gabuuri, Ãevsuruli masalebi, a. SaniZis redaqciiT, qarTuli saenaTm.<br />

sazogadoebis weliwdeuli, I_II, Tb., 1923_24.<br />

m. javax. III. IV _ m. javaxiSvili, Txzulebani eqvs tomad, T. III, Tb., 1960, T. IV, Tb.,<br />

1962.<br />

27 a. S a n i Z e , qarTuli enis gramatikis safuZvlebi, gv. 255.<br />

200


erTi sintaqsuri movlenis Sesaxeb 1<br />

201<br />

neli cqitiSvili<br />

am statiis dawera gadagvawyvetina erTma telereklamam, romelic ramdenime kviris<br />

ganmavlobaSi yoveldRe meordeboda `imedis~ arxze, umetesad _ 22 sT-iani `qronikis~<br />

win:<br />

`ucxo qveynis moqalaqes, romelsac surs mieniWos saqarTvelos moqalaqeoba, gancxadebiT<br />

mimarTavs saqarTvelos prezidents, an _ saqarTvelos saelCos an sakonsulos~.<br />

gramatikulad (sintaqsurad) es aris rTuli qvewyobili winadadeba, romlis e. w.<br />

mTavari komponentia:<br />

`ucxo qveynis moqalaqe [da ara moqalaqes!] mimarTavs [semantikurad albaT umjobesi<br />

iqneboda: moqalaqem unda mimarTos...] saqarTvelos prezidents...~<br />

am mTavar winadadebaSi CarTulia (`SeWrilia~) e. w. gansazRvrebiTi damokidebuli<br />

winadadeba: `romelsac surs mieniWos saqarTvelos moqalaqeoba~.<br />

`romelsac~ gramatikulad aris mimarTebiTi nacvalsaxeli da erTdroulad aqvs<br />

ori (iqneb _ samic!) funqcia: igi akavSirebs damokidebul winadadebas mTavarTan, Tanac<br />

gansazRvravs (semantikurad) Tavis misamarT sityvas _ mTavari winadadebis qvemdebares,<br />

da warmoadgens damokidebuli winadadebis subieqts [romelsac surs = mas<br />

(moqalaqes) surs], amitom mas wevr-kavSirsac uwodeben...<br />

damokidebuli winadadebis zmna-Semasmeneli _ `surs~ marTavs Tavis subieqts<br />

(`romelsac~) micemiT brunvaSi. mTavari winadadebis subieqtma (`moqalaqem~) `dakarga~<br />

kavSiri Tavis SemasmenelTan (`mimarTavs~) da daemsgavsa brunvaSi romelsac wevr-kav-<br />

Sirs. miviReT: moqalaqes mimarTavs [unda yofiliyo: moqalaqe mimarTavs].<br />

es movlena, romelic samecniero literaturaSi `sintaqsuri atraqciis~ an `sintaqsuri<br />

asimilaciis~ saxeliT (ufro _ ukanaskneliT) aris cnobili (k. dondua, f.<br />

erTeliSvili, l. kvantaliani, a. arabuli...), ucxo ar aris qarTuli enisaTvis. ufro<br />

metic: Zvel qarTul enaSi aseTi wyoba winadadebisa sakmaod gavrcelebuli iyo.<br />

arsebul masalaze dayrdnobiT, a. SaniZe werda: `Tu romelime saxeli gansazRvrulia<br />

damokidebuli winadadebiT, igi brunvis mixedviT angariSs uwevs damokidebuli<br />

winadadebis zmnas da ara mTavrisas~... magram, rogorc azustebs am mosazrebas f. er-<br />

TeliSvili, es ar iyo norma Zveli qarTuli enisaTvis...<br />

aRniSnuli konstruqcia, ra Tqma unda, SeniSnuli aqvs yvelas, visac ki umuSavia<br />

rTuli winadadebis sintaqsis sakiTxebze. igi saTanadod aris Seswavlili. Cven<br />

axals arafers vambobT. Cvens statias mxolod praqtikuli daniSnuleba aqvs: iqneb<br />

Tavidan aviciloT erT-erTi arasasurveli enobrivi Secdoma, azrobriv Secdomasac<br />

rom ukavSirdeba, da arRvevs qarTuli saliteraturo enis ganviTarebis bunebriv<br />

process.<br />

gasakviri ar iqneba, vinmes (gansakuTrebiT _ albaT Jurnalistebs) gauCndes ki-<br />

Txva: Tuki Zvel qarTul enaSi msgavsi konstruqciebi sakmaod gavrcelebuli iyo,<br />

dRes ratom unda CavTvaloT isini enis `momakvdinebel~ movlenad?<br />

jer erTi, cnobilia, rom Zveli qarTuli enisa da axali (da Tanamedrove) qarTuli<br />

enis gramatikuli formebi Tu konstruqciebi bevr SemTxvevaSi gansxvavdebian er-<br />

TmaneTisagan. ena xom viTardeba... (oRond viTardeba bunebrivi da kanonzomieri<br />

gziT!). meorec da _ rac mTavaria, Zvel qarTulSive CvenTvis saintereso konstruqciebi<br />

`normidan gadaxrad~ ufro iTvleboda. maT warmoqmnas Tavisi axsna eZebneba. Tumca<br />

axsna sxvadasxvagvaria. mkiTxvels gavaxsenebT zog rames arsebuli samecniero<br />

literaturidan.<br />

1 gelaTis mecnierebaTa akademiis Jurnali, Tb., 2005, #6.


k. dondua rTuli qvewyobili (daqvemdebarebuli) winadadebis amgvari wyobis mizezs<br />

TviT winadadebis genezisSi xedavda. igi werda:<br />

`mizezi is unda iyos, rom Tavdapirvelad, roca aseTi damokidebuli winadadeba<br />

yalibdeboda, magram jer kidev Camoyalibebuli ar iyo, mimarTebiTi nacvalsaxeli<br />

erTsa da imave dros misamarT sityvasac unda kuTvneboda da sakuTriv damokidebuli<br />

winadadebis Semasmenelsac. sxvagvarad rom vTqvaT, mimarTebiTi nacvalsaxeli warmoadgenda<br />

misamarTi sityvis... atributs. am winadadebaSi: `sityuaTa, romelTa getyode<br />

Tquen, sul arian da cxovreba...~ sityva `romelTa~ ara marto garegnulad... mosdevs<br />

sityva `sityuaTa-s, aramed Sinaarsoblivadac uSualod ekuTvnis mas. pirveli mZime (,)<br />

rom amoviRoT am winadadebidan, adrindeli Sinaarsis Sesatyvis formas miviRebT<br />

[igulisxmeba rTuli Tanwyobili winadadebis Sinaarsi, n. c.], saxeldobr: `sityuaTa<br />

romelTa [= romelTa sityuaTa] getyode Tqven, [da sityuai ese] sul arian da cxovreba~...<br />

aseTi unda yofiliyo mimarTebiTi nacvalsaxelis adrindeli funqcia”<br />

(k. dondua).<br />

f. erTeliSvili iziarebs k. donduas im debulebebs, rom `mimarTebiTi nacvalsaxeli<br />

erTsa da imave dros misamarT sityvasac unda kuTvneboda da... damokidebuli<br />

winadadebis Semasmenelsac... da rom `mimarTebiTi nacvalsaxeli warmoadgenda misamarT<br />

sityvis atributs...~ oRond SeniSnavs: `es `ormxrivi kuTvnileba~ amJamadac moqmedia:<br />

igi TviT mimarTebiTi nacvalsaxelis bunebaSia mocemuli...~<br />

aRniSnuli `...mosazreba movlenis axsnas TiTqos ver iZlevao~, _ aRniSnavs f. er-<br />

TeliSvili. TviT movlenas ki (ara _ axsnis pretenziiT!) gansxvavebulad aRwers:<br />

`rodesac damokidebuli winadadeba mTavarSi `SeiWreba~, mTavari winadadebis Semasmeneli<br />

mTeli winadadebiT scildeba Tavis samarTav saxels: sityuani... ...sul arian<br />

da cxovreba... ...Semasmenlis mier saxelis brunvaSi marTvis Zala sustdeba an savsebiT<br />

iCrdileba. es garemoeba xels uwyobs imas, rom misamarTi sityva, romelic mimarTebiTi<br />

nacvalsaxelis uSualo mezoblobaSia, Tavis Semasmenelze `orientacias~<br />

kargavs da igi damokidebuli winadadebis Semasmenlisagan marTul mimarTebiT nacvalsaxels<br />

ekedleba brunvaSi...~<br />

k. donduas mosazrebas, rom `mimarTebiTi nacvalsaxeli warmoadgenda misamarTi<br />

sityvis atributs~, ar iziarebs a. kiziria, radganac atributi damokidebuli sityvaa,<br />

damokidebuls ar SeuZliao SeiTanxmos mTavari sityva. amas igi `SeuZlebel movlenas~<br />

uwodebs. xolo e. w. asimilaciis faqts ase xsnis: `misamarTi sityvisa da mimar-<br />

TebiTi nacvalsaxelis dasma erTsa da imave brunvaSi SeTanxmebiT ki araa gamowveuli,<br />

aramed momdevno SemasmenelTan damokidebulebiT. [misamarTi sityvis] uSualod<br />

momdevno Semasmeneli damokidebuli winadadebisaa. am SemasmenelTan srul sintaqsur<br />

urTierTobaSia wevr-kavSiri `romelic~, magram imave Semasmenels exameba misamarTi<br />

sityvac, romelic kavSirs amyarebs uaxloes momdevno SemasmenelTan imave wesis mixedviT,<br />

rogoric arsebobs erTgvarSemasmenlebian Serwymul winadadebaSi, sadac<br />

qvemdebare srul sintaqsur urTierTobaSia uaxloes momdevno SemasmenelTan...~<br />

`sintaqsuri asimilaciis~ movlenas fsiqologiuri faqtoriTac xsnian. aRniSnaven,<br />

rom misamarTi sityvis warmoTqmas win uswrebs mimarTebiTi nacvalsaxelis warmodgena...<br />

(v. Tofuria, l. kvantaliani).<br />

vfiqrobT, fsiqologiuri faqtoris gamoricxva sxva nebismieri axsnis drosac ar<br />

SeiZleba. iqneb gasaTvaliswinebelia Semdegic: saSualo skolaSi TiTqmis yvelas uswavlia<br />

da gauvlia `gramatikis saskolo kursi~ (aRarafers vambobT Jurnalistebis<br />

mier miRebul ganaTlebaze...). gviswavlia:<br />

1. Serwymul, kerZod, ramdenimeSemasmenlian winadadebaSi qvemdebare `emorCileba~<br />

uaxloes Semasmenels, anu qvemdebares brunvaSi marTavs uaxloesi Semasmeneli.<br />

2. gansazRvrebiT damokidebuliani rTuli winadadebis wyoba (romelic wevr-kavSiriT),<br />

normis Tanaxamad, aseTi unda iyos: romelic mimarTebiTi nacvalsaxeli uSualo<br />

mezoblobaSi unda iyos Tavis misamarT sityvasTan, e. i. im sityvasTan, romelsac<br />

igi gansazRvravs, rom Tavidan iqnes acilebuli orazrovneba...<br />

202


3. atributuli msazRvrel-sazRvruli, Cveulebriv, brunvaSi erTmaneTs eTanxmeba...<br />

es gramatikuli wesebi met-naklebad daleqilia yvelas mexsierebaSi. iqneb maTi<br />

fsiqologiuri zegavlenac iCens Tavs iseTi frazis warmoTqmisas, romlis mTavari<br />

winadadeba `gaxleCilia~, mTavari winadadebis ZiriTadi wevri (subieqti Tu obieqti)<br />

umetesad calad aris darCenili Tavkidur poziciaSi, mas ki uSualod mosdevs damokidebuli<br />

winadadebis Semasmenlis mier brunvaSi marTuli romelic mimarTebiTi nacvalsaxeli.<br />

ar aris gasakviri, rom `calad darCenili~, `orientaciadakarguli~, sakuTar<br />

zmna-Semasmenels dacilebuli mTavari wevri (misamarTi, gansasazRvri sityva)<br />

brunvaSi daemsgavsos `uSualo mezobels~ _ mimarTebiT nacvalsaxels, Tavissave msazRvrels...<br />

f. erTeliSvilis sityviT rom vTqvaT, `rogoric unda iyos movlenis axsna, ...sainteresoa<br />

TviT faqti: misamarTi sityva ar aris marTuli brunvaSi mTavari winadadebis<br />

Semasmenlisagan. mosalodneli iyo erTi brunva, gvaqvs sxva _ mimarTebiTi nacvalsaxelis<br />

brunvis Sesabamisi~.<br />

sainteresoa sxva faqtic: rogorc am sakiTxis mkvlevrebs aqvT SeniSnuli, roca<br />

misamarTi sityva Sordeba Tavis Semasmenels da sustdeba maT Soris kavSiri, `mTavar<br />

winadadebaSi misamarTi sityvis monacvled zogjer Cndeba nacvalsaxeli, romelic<br />

brunvaSi mTavari winadadebis Semasmenlis mier aris marTuli. magaliTad, `yovelman<br />

monazonman, romelman ese ara moigos, igi brma ars da mwuxare~... (l. kvantaliani).<br />

aseT formebs `kompromisul formebs~ uwodeben (k. dondua, l. kvantaliani).<br />

msgavs SemTxvevebSi, `gadmosacem Sinaarss rom sicxade ar daakldes, mimarTaven misamarTi<br />

sityvis ganmeorebas(ac) ara marto nacvalsaxelis saxiT, aramed ucvleladac...<br />

aseTi SemTxvevebi dadasturebulia saSualsa da axal qarTulSic (l. kvantaliani).<br />

maSasadame, Zvel qarTulSive, `asimilirebuli~ formebis xmarebisas, igrZnoboda garkveuli<br />

`uxerxuloba~ da Cndeboda winadadebis SinaarsSi sicxadis Setanis survili.<br />

Tumca gasaTvaliswinebelia Semdegi SeniSvnebic:<br />

a) nacvalsaxelis pleonastur xmarebas adgili aqvs `...im SemTxvevaSic, rodesac<br />

misamarT sityvasa da mTavari winadadebis Semasmenels Soris normaluri sintaqsuri<br />

urTierTobaa~, Tu misamarTi sityva dacilebulia mTavari winadadebisagan.<br />

b) misamarTi sityvis ganmeorebas xSirad stilistikuri daniSnuleba aqvs...<br />

(l. kvantaliani).<br />

specialur literaturaSi xazgasmiTaa aRniSnuli, rom `sintaqsuri asimilaciis~<br />

SemTxvevebi Zalian mcirea aramcTu saSualsa da axal qarTulSi, aramed Zvel qar-<br />

TulSic ki, sadac `uasimilacio konstruqciebi~ bevrad Warbobs `asimilirebulT~,<br />

ase rom, misamarTi sityvisa da mimarTebiTi nacvalsaxelis formobrivi damsgavseba<br />

Zveli qarTulisTvisac ki ar aris niSandoblivi~ (a. kiziria, f. erTeliSvili,<br />

l. kvantaliani).<br />

axal qarTul saliteraturo enaSi `asimilirebuli~ formebis xmarebis Sesaxeb,<br />

gasuli saukunis meore naxevarSi, 80-ian wlebSic ki, mkvlevrebi aRniSnavdnen, rom<br />

`misamarTi sityvisa da mimarTebiTi nacvalsaxelis formobrivi damsgavseba (asimilacia)<br />

... aqa-iq amotivtivdeba axal qarTulSi, gansakuTrebiT zepir metyvelebaSi (aqedanaa<br />

SemoJonili samwerlobo enaSic)...~ (v. Tofuria, l. kvantaliani).<br />

e. i. aRniSnuli movlena, miuxedavad imisa, rom igi axsnadia, Secdomad, `normidan<br />

gadaxvevad~ unda Sefasdes. aris kidec Secdomad Sefasebuli (v. Tofuria, a. arabuli).<br />

samwuxarod, dRes `sintaqsuri asimilacia~ lamis masmediis enis damaxasiaTebel<br />

movlenad iqces.<br />

Cven Segnebulad vamaxvilebT yuradRebas televiziis enaze (xSirad gvxvdeba igi<br />

presis enaSic!): teleekranidan mosmenili (gansakuTrebiT _ reklamis gziT) mcdari<br />

formebi swrafad vrceldeba da mkvidrdeba kidec... maT `cudi magaliTis Zala~ aqvT.<br />

warmovadgenT nimuSebs, zusti `misamarTis~ dasaxelebis gareSe. erTi `misamarTiani~<br />

reklama statiis dasawyisSive ganvixileT... isev reklama:<br />

203


`erTaderT preparats, romelsac is amJamad iRebs, xvelis wamalia~ [unda iyos: er-<br />

TaderTi preparati, romelsac is amJamad iRebs, xvelis wamalia].<br />

`erma, romelmac ar icis SiSi, Cemi eria...~ [unda iyos: eri, romelmac ar icis Si-<br />

Si, Cemi eria].<br />

cnobilia, rom `arsebiTi saxeliT gadmocemul misamarT sityvas SeiZleba axldes<br />

msazRvrelad CvenebiTi nacvalsaxeli, romelic damokidebuli winadadebis fard saxels<br />

warmoadgens mTavar winadadebaSi. mas misaTiTebel sityvas an korelats uwodeben~<br />

(a. SaniZe, l. kvaWaZe, l. kvantaliani). korelatiT ufro xazgasmulia mTavari winadadebis<br />

asaxsneli wevri, mis mier `orientaciis dakargva~ winadadebis sivrceSi<br />

TiTqos naklebmosalodnelia, is marTuli unda iyos brunvaSi Tavisive Semasmenlis<br />

mier. magram teleekranidan movismineT aseTi frazebi:<br />

`is deputatebi, romlebic [misamarTi sityva korelati sityviTurT daemsgavsa<br />

brunvaSi mimarTebiT nacvalsaxels!] dRes sxdomas ar eswrebian, xval daasaxeleben<br />

[mandaturebi]~ [unda yofiliyo: im deputatebs, romlebic dRes sxdomas ar eswrebian,<br />

xval daasaxeleben].<br />

`is komitetis Tavmjdomare, romelic movaleobas ver asrulebs droulad, pasuxi<br />

moeTxoveba~ [unda yofiliyo: im komitetis Tavmjdomares, romelic movaleobas ver<br />

asrulebs droulad, pasuxi moeTxoveba].<br />

`im movlenebze, romlebzec Cven momdevno siuJetSi gveqneba saubari, SeiZleba<br />

muxrovanis sindromi vuwodoT~ [unda yofiliyo: im movlenebs, romlebzec... momdevno<br />

siuJetSi gveqneba saubari, SeiZleba muxrovanis sindromi vuwodoT]. rogorc vxedavT,<br />

nacvlad imisa, rom misamarTi sityva _ mTavari winadadebis obieqti (`movlenebi~)<br />

marTuli yofiliyo Tavisi SemasmenliT bunebriv _ mic. brunvaSi, Tandebulian brunvaSi<br />

daemsgavsa mimarTebiT nacvalsaxels!<br />

`sintaqsuri asimilaciis~ SemTxvevebi, romlebic ZiriTadad romelic mimarTebiT<br />

nacvalsaxels ukavSirdeba, Segvxvda vinc nacvalsaxelis monawileobiTac:<br />

`qurdebma, vinc [ajobebda romlebmac] es suraTi moipares, warmodgena ara aqvT,<br />

ra ganZTan aqvT saqme!~ [unda Kyofiliyo: qurdebs, (ufro sworad _ maT) vinc es suraTi<br />

moipara, an _ romlebmac es suraTi moipares, warmodgena ara aqvT... meore damokidebul<br />

winadadebas CvenTvis mniSvneloba aRara aqvs].<br />

`is [mTavari winadadebis qvemdebare nacvalsaxeliTaa gamoxatuli da vinc nacvalsaxeli<br />

bunebrivia], vinc am rubrikis stumari gaxdeba, eZleva saukeTeso Sansi...~<br />

[unda yofiliyo: mas, vinc am rubrikis stumari gaxdeba, eZleva saukeTeso Sansi...].<br />

amgvar frazebSi sityvaTa Soris mxolod gramatikuli kavSirebi ki ar aris darRveuli,<br />

aramed _ logikuri kavSiric! am kavSirebis aRdgenas da frazis gamarTvas<br />

umetes SemTxvevaSi SeiZleba kiTxvis dasmis wesiTac mivaRwioT: vis eZleva Sansi? vis<br />

ara aqvs warmodgena? ras SeiZleba vuwodoT (sindromi)? vis moeTxoveba pasuxi? da a.<br />

S. `mosaZebni gvyavs~ mTavari winadadebis Semasmeneli da... SevZlebT sworad davajgufoT<br />

mTavari da damokidebuli winadadebebis wevrebi.<br />

a. arabuli gvTavazobs `recepts~ Secdomisagan `Tavis dasazRvevad~:<br />

`pirvel rigSi frTxilad unda viyoT amgvari rTuli winadadebebis gamoyenebis<br />

dros (gansakuTrebiT maTi sasveni niSnebiT dayofis TvalsazrisiT). meorec: aucilebelia<br />

SevZloT, amgvarad gaxleCili mTavari winadadebis subieqts vapovninoT saku-<br />

Tari zmna, raTa misi forma am ukanasknelTan mimarTebiT ganisazRvros da ara uSulo<br />

gamvleneli (`asimilaciis gamomwvevi~) wevris (wevrebis) karnaxiT~ (`qarTuli metyvelebis<br />

kultura~).<br />

204


ubralo damateba Tu adgilis garemoeba? 1<br />

205<br />

aleqsandre focxiSvili<br />

rogorc cnobilia, Tan, ze da Si Tandebuliani saxelebi gamoiyenebian ubralo<br />

damatebebad da adgilis garemoebebad, magram winadadebis am wevrTa zusti kvalifikacia<br />

Wirs imis gamo, rom formalur damTxvevaTa garda erTnairad igueben urTier-<br />

Tgammijnav kiTxvebsac. ase mag.: Tan Tandebulian wevrs winadadebaSi _ `sofio magidasTan<br />

idga~ _ Tanaswori uflebiT daesmis kiTxvebi: rasTan? (ubralo damatebisa)<br />

da sad? (adgilis garemoebisa).<br />

xom ar arsebobs raime wesi, romliTac zustad ganvsazRvravdiT, winadadebis romel<br />

wevrTan gvaqvs saqme? _ gvekiTxeba maswavlebeli m. didiZe Tbilisidan.<br />

* * *<br />

saSualo skolis moqmed saxelmZRvaneloSi (avtorebi: a. SaniZe, l. kvaWaZe) ubralo<br />

damatebis zogad formalur mxareze naTqvamia: `ubralo damatebaTa brunvebia:<br />

micemiTi, naTesaobiTi, moqmedebiTi da viTarebiTi. aseTi damateba uTandebuloc SeiZleba<br />

iyos da Tandebulianic~.<br />

micemiTSi dasmuli ubralo damateba, Cveulebriv, Tandebuliania, TandebulTagan<br />

aq gvxvdeba: Tan, ze, Si. Tan _ Tandebulian ubralo damatebas zogjer SeiZleba<br />

erTad daerTos.<br />

micemiTSi dasmuli ubralo damatebis kiTxvebia: visTan? visTan erTad?<br />

rasTan? rasTan erTad? visze? raze? raSi?<br />

gvaklia kiTxva `visSi~?<br />

zogadi cnobebis TvalsazrisiT naTqvams imeorebs l. kvaWaZis `Tanamedrove qar-<br />

Tuli enis sintaqsis~ (Tbilisi, 1966w.) saxelmZRvaneloc, romelic pedagogiuri institutis<br />

studentebisTvisaa Sedgenili. oRond am ukanasknelSi, rogorc mosalodnelic<br />

iyo, sakiTxi ufro vrcladaa gaSuqebuli _ cal-calkea gaanalizebuli TiTqmis<br />

yvela SemTxveva, roca mocemul TandebulTagan TiToeulis xmarebisas saxezea Sinaarsobrivi<br />

siaxle. naTqvamia, rom Si Tandebulian ubralo damatebas daesmis kiTxvebi:<br />

visSi? raSi?<br />

adgilis garemoeba ufro vrcladaa ganxiluli orive saxelmZRvaneloSi da es,<br />

ra Tqma unda, ganpirobebulia sakiTxis TaviseburebiTa da sirTuliT.<br />

adgilis garemoebis raobis gansazRvris Semdeg saskolo saxelmZRvaneloSi naTqvamia:<br />

`...igi mogvigebs kiTxvebze sad? saidan? saiTken? sadamde?.. adgilis<br />

garemoeba, Cveulebriv, zmnas axlavs (pirians Tu upiros), igi gadmoicema zmnizediT<br />

da saxeliT~.<br />

zmnizediT gadmocemuli adgilis garemoebebis Sesaxeb naTqvamia mxolod, rom winadadebaSi<br />

_ `bRaWiaSvili iq imyofeba~ _ ` iq~ zmnizedaa.<br />

wignSi calke paragrafadaa gamoyofili `saxelis brunvis formebi adgilis garemoebad~.<br />

avtorebi weren: `adgilis garemoebis gadmosacemad saxeli Tandebuliania an<br />

uTandebulo. igi SeiZleba idges oTx brunvaSi: micemiTSi, naTesaobiTSi,<br />

moqmedebiTsa da viTarebiTSi~... Tandebuliani adgilis garemoebis gadmosacemad<br />

micemiTis formas daerTvis: Tan, ze (zed, zeda), Si, Sua, Soris~.<br />

pedagogiuri institutis studentTaTvis gankuTvnil saxelmZRvaneloSi am sakiTx-<br />

Tan dakavSirebiTac vrcladaa msjeloba. aq sagangebodaa laparaki zmnizedebiT gadmocemul<br />

adgilis garemoebaTa Taviseburebaze da cal-calkea daxasiaTebuli CamoTvlili<br />

brunvebis formiT gadmocemuli winadadebis es wevrebi.<br />

CvenTvis ZiriTadad saintereso formebs (micemiTs adgilis garemoebad) wignSi eTmoba<br />

70-e paragrafi, romelSic miTiTebulia: `micemiTis forma adgilis garemoebad<br />

1 al. focxiSvili, qarTuli ena, 2000.


uTandebuloa an Tandebuliani. aRniSnavs im adgils, sadac imyofeba sagani an xdeba<br />

moqmedeba. miugebs kiTxvaze: sad? (gv. 129).<br />

pirvelad ganxilulia uTandebulo micemiTi, mere _ Tandebuliani: `adgilis garemoebis<br />

gadmosacemad micemiTis formas daerTvis Tandebulebi: ze (zed, zeda), Si,<br />

Tan (Tana-c), Sua, Soris (agreTve zogierTi zmnizeda Tandebulis mniSvnelobiT).<br />

Tandebuli azustebs da ufro konkretulad gamoxatavs moqmedebis mimarTebas saxeliT<br />

aRniSnul saganTan. sxvadasxva Tandebuli am mxriv sxvadasxva niuanss gadmoscems~<br />

(gv. 130). ase mag.: `ze Tandebuliani micemiTi gamoxatavs adgilmyofobasa Tu<br />

moqmedebas saxeliT aRniSnuli sagnis zedapirze; Si Sinagan sivrces gulisxmobs<br />

(siRrmes an SemozRudul rames)~ (gv. 130), riTac xazi esmis am TandebulebiT gadmocemul<br />

`sxvadasxva niuanss~.<br />

aqve unda SevniSnoT, rom dasaxelebuli Tandebulebi yovelTvis ver gadmogvcemen<br />

aRniSnul `niuanss~. ase mag., roca vambobT: `wamwamebze cremli Camoekidao~, albaT,<br />

araviTar zedapirs ar vgulisxmobT ise, rogorc `sila gaawna ybaSio~, rom vambobT,<br />

arc siRrme igulisxmeba da arc SemozRuduli are. da, saerTod, gadasasinjia<br />

Cvens gramatikul literaturaSi gabatonebuli debuleba, TiTqos ze TandebuliT<br />

aRvniSnavT zedapirze moqmedebas, xolo Si-Ti _ SemozRudul areSi. orive am Tandebuls<br />

dRes gacilebiT meti da mravalnairi funqcia akisria da sainteresoa isic,<br />

rom zogjer erTmaneTsac enacvlebian kidec, ase mag.: `gavida pensiaSi~ da `gavida<br />

pensiaze~, `daartya TavSi~ da `daartya Tavze~ da mrav. sxva.<br />

arc erT ganxilul saxelmZRvaneloSi ar dasmula sakiTxi imasTan dakavSirebiT,<br />

rom ze, Si da Tan darTul winadadebebis wevrebs xSirad SeiZleba daesvaT rogorc<br />

ubralo damatebis (raze? raSi? rasTan?), ise adgilis garemoebis (sad?)<br />

kiTxvebi da ra saSualebiT gavmijnoT isini erTmaneTisagan.<br />

aRniSnul sakiTxze laparaki araa arc ant. kizirias wignSi `qarTuli ena~ (praqtikumi,<br />

damxmare saxelmZRvanelod pedinstitutis studentTaTvis) da arc S. kekeliasa<br />

da ak. daviTianis `qarTul enaSi~, romelic gankuTvnilia pedinstitutis biblio-<br />

TekaTmcodneobis fakultetis studentTaTvis.<br />

ubralo damatebisa da adgilis garemoebis urTierTobis sakiTxs qarTul samecniero<br />

literaturaSi pirveli m. TalakvaZe Seexo wignSi `qarTuli enis gramatikis<br />

swavlebis meTodika~ (Tbilisi, 1959w.).<br />

avtori wers: `saerTod, winadadebis wevrTa amocnoba Sinaarsisa da kiTxvebis mixedviT<br />

xdeba, daesmis saxels kiTxva damatebisa (brunvisa), Tu garemoebisa (zmnizedisa).<br />

magram xSirad erTsa da imave wevrs SeiZleba orive kiTxva Seewyos (damatebisac<br />

da garemoebisac). magaliTad: `oTaraanT qvrivma gulis `ficarzed~ daido xeli~. aq<br />

Tandebuliani saxeli `ficarzed~ formalurad orive kiTxvas iguebs: `sad daido xeli?~<br />

da `raze daido xeli?~<br />

xSirad orive pasuxi dasaSvebad da misaRebadaa cnobili (avtori miuTiTebs p.<br />

afanasievis wignze _ meTodika ruskogo iazika, 1944, gv. 131 _ a. f.). es ki meTodikurad<br />

gaumarTlebelia: winadadebis erTi da igive wevri imisda mixedviT, Tu vin ra<br />

kiTxvas miuyenebs _ damatebisas Tu garemoebisas _ erTisTvis iqneba damateba, meorisTvis<br />

_ garemoeba.<br />

gansakuTrebiT ireva erTmaneTSi adgilis garemoeba da damateba. aRrevas maSin<br />

aqvs adgili, rodesac saxeli micemiT brunvaSia ze, Si, Tan TandebulebiT an naTesaobiTSi<br />

_ ken TandebuliT, iSviaTad gan TandebuliTac~ (gv. 312).<br />

avtoris azriT, `cxadia, adgilis garemoebisa da damatebis erTmaneTisagan gasar-<br />

Cevad mxolod kiTxva ver gamodgeba, saWiroa sxva xerxebic moviSvelioT~ (iqve).<br />

CamoTvlili xuTi xerxi, romelTaganac meore gulisxmobs, rom, Tu Tandebuliani<br />

saxelis magier SesaZlebelia adgilis zmnizedis Casma, sakiTxs adgilis garemoebis<br />

sasargeblod gadavwyvetdiT. magaliTad, `gulSemoyrili daeca miwaze~. aq Tandebuliani<br />

saxeli `miwaze~ iguebs kiTxvas sad? da SeiZleba Seicvalos zmnizediT iq<br />

(`gulSemoyrili daeca iq~).<br />

206


es xerxi (igi m. venslovas SemouTavazebia) iolicaa da sakiTxis gadawyvetasTanac<br />

gvaaxloebs, magram mas sakmao nakli aqvs, rac kargad SeuniSnavs Tavad m. TalakvaZes,<br />

roca wers: `winadadebaSi `orive idayviT muxlebis Tavebze daebjina~, Tandebuliani<br />

saxeli `Tavebze~ orive kiTxvas iguebs (raze daebjina? sad daebjina?), magram misi<br />

zmnizediT Secvla SeuZlebeli xdeba (`orive idayviT muxlebs iq daebjina~)~.<br />

Tumca, Cveni azriT, avtoric cdeba, Tandebulian wevrs `Tavebze~ damatebad rom<br />

miiCnevs.<br />

sakiTxis sworad gadaWrasTan gvaaxloebs mesame xerxic, romelic gulisxmobs winadadebis<br />

Tandebuliani wevris mniSvnelobis gaTvaliswinebas: `Cveulebriv adgilis<br />

garemoebas orive ZiriTadi funqcia aqvs: a) gviCvenebs moZraobas sivrceSi, sagnis an<br />

nivTis erTi adgilidan meoreze gadaadgilebas... an migviTiTebs sagnis mdebareobas<br />

sivrceSi, magaliTebi: `dam momkida xeli da wamiyvana samoaxloSi~, `sul saxlSi<br />

ijda~, `WiSkarTan egdo daWrili wavia~, `karebs ukan ZaRlsaviT mivegdebi~,<br />

`marto kuTxeSi, puris kidobanTan, Tagvi afxakunda~. aq Tandebuliani saxelebi<br />

adgilis garemoebebia~ (gv. 313).<br />

magram ufro rTuli da Znelad gamosayenebelia avtorTan pirvel punqtad dasaxelebuli<br />

xerxi: `...mniSvneloba aqvs imas, Tu ras miemarTeba moqmedeba _ sagans, obieqts<br />

Tu sivrces. mTavaria azrobrivi viTarebis garkveva. Tu moqmedeba miemarTeba sagans,<br />

obieqts, maSin damatebasTan gveqneba saqme da mas damatebis kiTxva unda mivuyenoT<br />

(`yurebze (raze?) xaxvi ar damaWra~), Tu mimarTeba adgilis, sivrcisadmia, maSin<br />

adgilis garemoebaa (`SesvlisTanave pirvel kedelTan (sad?) damayenes anbanze~).<br />

saqme isaa, rom, rogorc wesi, sagani, obieqti Tavadac raRac sivrceSi imyofeba<br />

da amitom moqmedebis mimarTulebis dapirispireba, erTis mxriT, sagnis mimarT, xolo,<br />

meores mxriT, sivrcis mimarT, xelovnuri Cans. amis garda, metad Znelia imis<br />

gansazRvra, ra farTobia saWiro sivrcobrivi mimarTebisaTvis: vTqvaT, winadadebis<br />

ra wevri iqneboda `iatakze~, Tu zemoT motanil winadadebaSi sityvas `yurebze~ am<br />

sityviT SevcvlidiT (`iatakze xaxvi daaWra~)?<br />

Cveni azriT, am SemTxvevaSi moqmedebis Sesrulebis (daWris) adgili, is, sadac<br />

`daaWres~, Tu razedac `daaWres~, mainc adgilia, miuxedavad imisa, ramodena farTobi<br />

ukavia mas. amitom `yurebze~, ise rogorc `iatakze~, adgilis garemoebaa mxolod.<br />

arc sulieri da usulo sagnebis dapirispireba (meoTxe xerxi) gamodgeba sakiTxis<br />

gadasawyvetad, radgan enisaTvis `gaiqca saxlisaken~ da `gaiqca Svilisaken~ _ erTnairi<br />

mniSvnelobisaa: orive SemTxvevaSi moqmedebis Semsrulebeli erTi unda gadaadgildes<br />

erTi wertilidan meore wertilis mimarTulebiT raRac sivrceSi. amitomac<br />

orive SemTxvevaSi erTnairad mosalodnelia adgilis garemoebis kiTxvac saiTken?<br />

vfiqrobT, arasaimedoa mexuTe xerxic `...Cveulebriv, gardauvali mdgomareobisa da<br />

moZraobis aRmniSvnel zmnebTan umetesad garemoeba ivaraudeba: agdia (kuTxeSi), dgas<br />

(Sua oTaxSi), mifrinavs (samxreTisaken)~, radgan msgavs zmnebTanac mosalodnelia<br />

iseTi Tandebuliani saxelebi, romelTa garemoebad miCneva yovlad SeuZlebelia (`Ca-<br />

Zirulia fiqrebSi~ (raSi?), `imyofeba Sua ZilSi~ _ (raSi?); `dgas Tavis mosazrebaze~<br />

_ (raze?) da a. S.<br />

magram mTavari mainc isaa, rom gakveTilze, drois metad SezRudul monakveTebSi,<br />

ar gveqneba saSualeba SevamowmoT CamoTvlili xerxebi.<br />

yoveli xerxi, romelic skolaSi gamoiyeneba, upirvelesad yovlisa, unda akmayofilebdes<br />

Semdeg moTxovnebs: iyos iolad dasamaxsovrebeli, advilad mosaxmari da<br />

swrafad gamosayenebeli.<br />

ubralo damatebisa da adgilis garemoebis urTierTgasasxvaveblad aseTi xerxi<br />

SemdegSi mdgomareobs: Tu winadadebis wevrad gamoyenebul Tandebulian<br />

saxels mxolod arsebiTi saxelis kiTxvebi (vin? ra? _ irib<br />

brunvebSi 2 TandebuliT) Seewyoba, winadadebis wevri ubralo damate-<br />

2 am terminiT aRvniSnavT micemiTs, naTesaobiTs, moqmedebiTsa da viTarebiTs erTad.<br />

207


aa, xolo, Tu am kiTxvebTan erTad zmnizedis (sad? saidan? saiTken?) kiTxvebsac<br />

moixdens igi, adgilis garemoebaa.<br />

vfiqrobT, WoWmans ar gamoiwvevs iseTi Tandebuliani sityvebis kvalifikacia, romelTac<br />

mxolod zmnizedis kiTxva (sad? saidan? saiTken?) daesmiT. ase mag.: `vcxovrob<br />

TbilisSi~, `daiWra varSavaSi~ da a. S. aseTi wevrebi, ra Tqma unda, adgilis garemoebebia.<br />

es wesi TiTqmis ugamonaklisoa da mas Cvens praqtikaSi karga xania viyenebT.<br />

marTalia, zog SemTxvevaSi meore (zmnizedis) kiTxva iqneba stilurad mTlad gamarTuli<br />

ar iyos (Tundac imave `yurze xaxvis daWris~ SemTxvevaSi), magram faqti<br />

isaa, rom yvelgan moqmedeba raRac adgils, sayrden wertils, xelSesaxeb zedapirs<br />

Tu met-nakleb sivrces gulisxmobs. Tanac gasaTvaliswinebelia Semdegi garemoebac:<br />

imas garda, rom sagani raRac sivrceSi mdebareobs da sagnisken Tu sagnidan mdinare<br />

moqmedeba adgils gulisxmobs, agreTve, TviT sagnis esa Tu is nawilic da masze,<br />

masSi Tu mis mimarT Cadenili moqmedebac adgilis garemoebad gaiazreba. ase mag: `daiWra<br />

xelSi~ daesmis orive kiTxva: raSi daiWra? sad daiWra? da, ra Tqma unda, aqac<br />

da sxva msgavs SemTxvevaSic adgilis garemoeba igulisxmeba. amitomaa, rom Cveulebriv<br />

ase vkiTxulobT: `sada aqvs Wriloba?~<br />

sainteresoa isic, rom enam adgilis garemoebad aqcia iseTi moqmedebebic, romlebic<br />

abstraqtuli saxeliT aris gadmocemuli da, erTi SexedviT, adgils ar gulisxmobs,<br />

magram, radgan aseT saxelebTanac miniSnebiT mainc raRac SemosazRvruli sivrce<br />

igulisxmeba, isini orive kiTxvas igueben. mxedvelobaSi gvaqvs gamoTqmebi:<br />

`sjobs monobaSi gadidkacebuls Tavisuflebis ZebnaSi mkvdari~, tyveobaSi<br />

itanjeboda~, `patimrobaSi dalia suli~. yvela CamoTvlil magaliTSi enobrivad ra-<br />

Rac SemosazRvruli adgili igulisxmeba, amitomacaa, rom maT swored sad? kiTxva<br />

ufro eguebaT.<br />

amis msgavsadve adgilis garemoebebia `omSi mokluli~ da `CxubSi cxvirgatexili~,<br />

orives Cveulebriv daesmis kiTxva sad?<br />

Cveni pasuxi ar iqneboda sruli, Tu ar SevexebodiT iseT SemTxvevebs, roca sakiTxis<br />

gadawyveta Zneldeba an TiTqmis SeuZlebelia.<br />

mxedvelobaSi gvaqvs gan da mde Tandebuliani zogi forma, mkvidrad fexmokidebuli<br />

Tanamedrove qarTulSi. ase magaliTad, xSirad metyvelebaSi Tu weraSi romelime<br />

debulebis moxmobisa da gaanalizebis Semdeg vwerT xolme: `am debulebidan<br />

gamomdinareobs...~<br />

ra wevria `debulebidan~, ubralo damateba Tu adgilis garemoeba? _ formalurad<br />

ubralo damateba; Sinaarsobrivad _ adgilis garemoeba, aki xSirad ase vambobT:<br />

`aqedan gamomdinareobso...~ e. i. Tandebuliani wevris nacvlad viyenebT adgilis zmnizedas.<br />

ra Tqma unda, aseTi Tavsatexi ar gagviCndeboda, es rusuli gamoTqma sworad rom<br />

gveTargmna, radgan misi Sesatyvisi `iz etogo~ qarTulad `amisgan~ iqneboda. gan Tandebuli<br />

naTesaobiT brunvasTan ki, rogorc wesi, ubralo damatebas gadmogvcems.<br />

msgavsadve Znelia kvalifikacia iseTi formebisa, rogoricaa `Cemamde Sen bevri<br />

gaklia~ an `ostatamde mainc ver amaRldeba~ da misTanani. magram saqmes is Svelis,<br />

rom aseTi gamoTqmebi enaSi metad mcire raodenobiTaa da SeiZleba isini ubralod<br />

gamonaklisebad CavTvaloT.<br />

maS, ase: Tu winadadebis wevrs orive kiTxva ewyoba, igi adgilis garemoebaa.<br />

208


substantiuri msazRvreli 1<br />

209<br />

anton kiziria<br />

substantiur msazRvrelad gvaqvs arsebiTi saxeli. amaze migvaniSnebs misi saxelic<br />

_ substantivi (substantivum). aseT SemTxvevaSi arsebiTi saxeli ukavSirdeba sintaqsurad<br />

isev arsebiT saxels. igi marTulia brunvaSi: daismis naTesaobiTSi da ucvlelad<br />

ukavSirdeba sazRvruls. brunvis mixedviT icvleba sazRvruli saxeli, ucvleli<br />

rCeba msazRvreli.<br />

naTesaobiTSi dasmuli msazRvreli emfatikuri daboloebis gareSea an iSviaTad<br />

SeiZleba axldes aseTi niSanic, upiratesad poeziaSi, rodesac amas moiTxovs leqsis<br />

saWiroeba.<br />

magaliTebi:<br />

bazaleTisa tbis Ziras oqros akvani ariso: ilia, I, 100, 2; emag Sercxvenil xmlisa<br />

patroni CemTan mosvlasa rogor bedavdi? ilia, I, 160, 15; momagondeba yvirilas piras<br />

maRali bzisa naTeli toti: a. kaland. 1985. 177, 15...<br />

aseTi msazRvreli SeiZleba iyos mxolobiT an mravlobiT ricxvSi da daukavSirdes<br />

mxolobiTSi an mravlobiTSi dasmul saxels; ramdenadac msazRvrelisa da sazRvrulis<br />

rolSi myof arsebiT saxelTa ricxvi erTmaneTisagan damoukidebelia, amitomac<br />

mxolobiTSi dasmuli msazRvreli SeiZleba daukavSirdes mxolobiTSi an mravlobiTSi<br />

dasmul sazRvruls da piriqiT, mravlobiTSi dasmuli msazRvreli SeiZleba<br />

daukavSirdes mxolobiTSi an mravlobiTSi dasmul sazRvruls.<br />

amis mixedviT SeiZleba gavarCioT oTxi saxe:<br />

I. marTuli msazRvreli mxolobiTSia da ukavSirdeba mxolobiTSive dasmul sazRvruls:<br />

magdanamac guliT Seiyvara naibis coli: i. gogeb. IX, 64, 15; manqanis kari gai-<br />

Ro: r. inan. Tebro, 43, 3.<br />

mazris ufrosma moedanze erTi uremi xe-tye kidev gagzavna: k. lorTq. 80, 21...<br />

bavSvma gamoaZro wnelis konas mozrdili saxre: vaJa, VII, 27, 27; erTs Rames mkiTxavis<br />

saxls buxridan cecxli waekida: i. gogeb. V, 451, 7.<br />

laSqaras miwuri zaalis sasaxlis gverdze dgas: m. javax. IV, 78, 38; saxlis saxuravis<br />

qveS moCanda naprali: i. gogeb. V, 503, 9.<br />

yeens Wvartlis melniT savse jami eWira: m. javax. IV, 14, 23; gonebis TvaliT isev<br />

im saRamos daubrunda: S. aragv. I, 63, 22.<br />

netareba gadaiqca ukvdavebis wyarod: akaki, IV, 234, 5; ambavi mivida saxlis meufrosemdis:<br />

g. leon. 257, 7.<br />

gaswi Sav zRvaze, qarTlis xomaldo: g. leon. 420, 9. nu miaxlovdebi Sen, ciskris<br />

varskvlavo: a. kaland. 163, I.<br />

II. marTuli msazRvreli mxolobiTSia da ukavSirdeba mravlobiTSi dasmul sazRvruls:<br />

uwyinarma qarma aRmosavleTisaken gadareka wvimis Rrublebi: k. gams. V, 39, 31;<br />

Tedos manasaanT golasaTvis qamris Rilebi waerTmia: ilia, I, 433, 6.<br />

sxeulis kunTebma moZraoba daiwyes: S. aragv. II, 191, 19; Saqros sityvebma magdana<br />

gamoafxizla: S. aragv. I, 15, 20.<br />

mze Tbilisisaken uxvad isroda cecxlis isrebs: S. aragv. I, 28, 18; Cavicvam rkinis<br />

qalamnebs: r. inan., Tebro, 8, 20.<br />

wavida petre avlabris bakebisaken: ilia, I, 414, 31.<br />

Cveni Wala askilis buCqebiT aris savse: r. inan. Tebro, 108, 3.<br />

III. marTuli msazRvreli mravlobiTSia, ukavSirdeba mxolobiTSi dasmul sazRvruls.<br />

aseTi mravlobiTi SeiZleba iyos gamoxatuli -eb an -T-a niSnebiT.<br />

magaliTebi:<br />

erTxel Camosula Cvensa mezoblebis gamdeli: akaki. IV, 10, 25; aseTi wesi iyo Ser-<br />

1 qarTuli ena da literatura skolaSi, 1-4, 1987.


vaSiZeebis ojaxSi: k. gams. I, 29, 2; oraguli Tqmula Tevzebis mefed: ilia, I, 350, 15;<br />

mexreebic ver bedavdnen mglebis SiSiT saqonlis galalvas: k. gams. V, 51, 5...<br />

mgalobelTa gundi gamqraliyo: vaJa, VI, 81, 12; ekipaJi ekipaJs mosdevda, cxenosan-<br />

Ta jgufi cxenosanTa jgufs: e. gab. I, 415, 30...<br />

IV. marTuli msazRvreli mravlobiTSia, ukavSirdeba mravlobiTSi dasmul sazRvruls.<br />

sazRvrulis ricxvi gamoixateba -eb da -T-a niSnebiT: maT Sua yvavilebis buCqebi<br />

arian dargulni: i. gogeb. V, 523, 10; nisliT Semoibura cad atyorcnili mTebis<br />

kalTebi: g. tab. 325, 3; mwvanis qaTibiT koxtaobs mTebis kalTebi tyiani: vaJa, III, 41, 5.<br />

erT zafxuls Tormetamde avazaki gamoasalmes wuTisofels fSav-xevsurTa Tofebis<br />

tyviebma: vaJa, IX, 200, 8; ujiraulTa qal-rZalni pirjvars iwerdnen: k. gams. V, 67, 17...<br />

rogorc vxedavT, marTuli saxeli ubrunvelia, dasmulia naTesaobiT brunvaSi da<br />

sazRvrulTan erTad ar icvlis brunvis niSnebs. esaa norma Zvelsa da axal qarTul-<br />

Si, magram Zvel qarTulSi arc ise iSviaTad prepoziciuli marTuli msazRvreli<br />

eTanxmeboda kidec sazRvruls brunvasa da ricxvSi: rebekaÁsi ZmaÁ iyo: dab. 24, 29; miiRo<br />

mrokvalisaman moZRuarman ukeTurebisa mis moZRurebisaTÂs samoZRurebelad: sin.<br />

mravalT. 210, 29; iovanÀssa mas naTlis-cemasa yovelTa maT eziareboda: sin. mravalT.<br />

82, 3; romlisani sityuani lbil arian; mam. swavl. 72, 76...<br />

analogiuri formebi gvaqvs axal qarTulSic: ficxela... Tovlisas buqs ayenebda:<br />

vaJa VII, 189, 9; buera... Tavisis foTlebisas kabas mikeravs: vaJa, V, 64, 1; angelozebi<br />

dafnisas gvirgvins adgamen gmirebsa: vaJa, II, 39, 9; SenSi kacisas grZnobas ar xedven:<br />

ilia, I, 131, 30...<br />

marTuli msazRvreli momdevno sazRvruls brunvaSi rom eTanxmeba, es meoreuli<br />

movlenaa, romelic enam arc ki SeiTvisa 2 .<br />

gasaTvaliswinebelia erTi garemoebac: sintaqsuri urTierTobisaTvis aucilebelia<br />

erTmaneTs daukavSirdes ori sxvadasxva metyvelebis nawili (arsebiT saxels _<br />

zedsarTavi saxeli, ricxviTi saxeli, nacvalsaxeli, zmna...); SeuZlebelia arsebiTi<br />

saxeli, Tu is Tavisi ZiriTadi mniSvnelobiT ixmareba, brunvaSi SeTanxmebiT daukav-<br />

Sirdes arsebiT saxels. aseve: zedsarTavi saxeli ar daukavSirdeba zedsarTav saxels,<br />

nacvalsaxeli _ nacvalsaxels, ricxviTi saxeli _ ricxviT saxels..., arsebiTi<br />

saxeli daukavSirdeba arsebiT saxels, Tu igi daismis naTesaobiT brunvaSi da Sei-<br />

Zens sxva damatebiTs funqcias.<br />

Tu mravlobiT ricxvs aviRebT, aqac mxolobiTis msgavsi mdgomareobaa: CxikvTa<br />

qorwili, CxikvTa qorwilma... da ara: CxikvTam qorwilma...<br />

substantiuri msazRvreli rom naTesaobiTis niSniTaa da es niSani ar SeiZleba<br />

iyos warmoqmnis elementi, iqidanac Cans, rom es ukanaskneli ar ucvlis sityvas mniSvnelobas.<br />

mniSvnelobis mixedviT marTuli msazRvreli aRniSnavs: 1. masalas an nivTierebas<br />

(CiTis kaba, vercxlis qamari, xis saxli...), 2. daniSnulebas (Cais Wiqa, wignis maRazia,<br />

aguris qarxana...), 3. kuTvnilebas (mezoblis saxli, mamis qudi, Zmis wigni...), 4. warmomavlobas<br />

(xaris tyavi, mTis wyaro...), 5. profesias (kbilis eqimi, enis maswavlebeli,<br />

binis qurdi...), 6. sxeulis nawils (Zroxis beWi, qaTmis barkali, cxviris nesto...) 3 ...<br />

naTesaobiT brunvaSi dasmuli kuTvnilebis aRmniSvneli msazRvreli saxeli ise-<br />

Tivea, rogoric sasxviso qcevis zmniT gamoxatuli kuTvnilebiTi urTierToba. aseT<br />

2 a . k i z i r i a , martivi winadadebis Sedgeniloba Zvel qarTulSi, Tb., 1963, gv. 255-256; misive:<br />

martivi winadadebis Sedgeniloba qarTvelur enebSi, Tb., 1982, gv. 52, Sdr. i v . i m n a i S v i l i ,<br />

saxelTa bruneba da brunvaTa funqciebi Zvel qarTulSi, Tb., 1958, gv. 584; misive: sinuri mravalTavi,<br />

gamokvleva da leqsikoni, Tb., 1975, gv. 101-102.<br />

3 l.leJava, msazRvrelTa rigi ramdenime araerTgvar msazRvrelTan SesityvebaSi: kreb. `qar-<br />

Tuli sityvis kulturis sakiTxebi~, w. I, Tb., 1972, gv. 81-91; l.kvaWaZe, Tanamedrove qarTuli<br />

enis sintaqsi, gv. 180; a.kiziria, martivi winadadebis Sedgeniloba qarTvelur enebSi, gv. 224-<br />

225.<br />

210


SemTxvevaSi `Tu sasxviso qcevis forma kuTvnilebiTs urTierTobas gamoxatavs (subieqtsa<br />

da irib obieqts Soris an obieqtebs Soris), amave zmnaTa saarviso qcevis formasTan<br />

iribi damateba substantiur gansazRvrebad gadakeTdeba: mgels lekvi ukvdeba<br />

→mglis lekvi kvdeba; monadire mgels lekvs uklavs→monadire mglis lekvs klavs.~ 4<br />

distanciuri substantiuri msazRvreli<br />

msazRvreli saxeli sazRvruls SeiZleba daukavSirdes distanciuradac. aseT Sem-<br />

TxvevaSi msazRvrelsa da sazRvruls Soris CarTulia zmna-Semasmeneli an romelime<br />

sxva wevri. aseTi msazRvreli ornairad ukavSirdeba sazRvruls: an inarCunebs Tavis<br />

brunvas da martiv naTesaobiTSia: kvaracxelias brunavs wisqvili: a. kaland. 351, 6; an<br />

xelmeored irTavs brunvis niSans da eTanxmeba sazRvruls brunvaSi: sisxlisam morwyo<br />

wvimama qarTvelTa mTa da baria: vaJa, III, 14, 20; siyvarulisas davwnav gvirgvinsa,<br />

saTnoebiTa movqargav garsa: vaJa, V, 249, I; cisas igonebs rides: g. tab. 253, 6; me udidesi<br />

sixarulisTvis Seni sityvisas moveli macnes: a. kaland. 271, 16...<br />

Sdr. atributuli msazRvreli: Cemsas nu elis ymobasa: r. erisT. 139, 4...<br />

distanciuri SeiZleba iyos postpoziciuri substantiuri msazRvrelic. sintaqsuri<br />

urTierToba aq iseTivea, rogoric gvaqvs kontaqtur msazRvrelTan: pasuxs ar daucada<br />

mdinarisas: vaJa, VI, 257, 20; tirian yvavilni cxared velisani: a. kaland. 39, 8.<br />

substantiuri msazRvreli saxelis ganmartoeba<br />

msazRvreli saxeli SeiZleba aRmoCndes sazRvrulis gareSe, umeteswilad aseTi<br />

viTareba gvaqvs maSin, rodesac meordeba sazRvruli. msazRvrelTa ganmeorebis Tavidan<br />

acilebis mizniT ukanasknels gamotoveben da masTan dakavSirebuli msazRvreli<br />

rCeba sazRvrulis gareSe, ganmartovdeba da damatebiT dairTavs gamotovebuli<br />

sazRvrulis brunvis niSans da ricxvis niSansac, Tu sazRvruli ivaraudeba saxelobiTi<br />

brunvis mravlobiT ricxvSi 5 .<br />

amis nimuSia: `kaklis xeebi ezoebSi da xilisani baRCebsa da baRebSi Seikunwla<br />

axalis Tovlis quliTa~: ilia, I, 469, 39. xilisani msazRvreli unda yofiliyo, xeebisa,<br />

mravlobiTSi dasmuli saxelisa: sazRvrulis ricxvis niSani daerTo msazRvrel<br />

saxels da es ukanaskneli mosalodneli msazRvrelis magivrad mogvevlina Tavisi<br />

sazRvrulis funqciiT.<br />

marTuli ganmartoebuli msazRvreli irTavs ormag brunvis niSans _ erTs saku-<br />

Tars, romliTac marTulia sazRvruli saxelis mier, xolo meore niSani gamoxatavs<br />

Cavardnil sazRvrulTan `SeTanxmebas~. aseTi `SeTanxmeba~ gvaqvs saxelobiTSi, agreTve<br />

`moTxrobiTSi: daviTis Svilma iswavla, vaxtangisam _ ara; micemiTSi: dedis magivrobas<br />

bicola uwevda, mamisas ki _ biZa...; mimarTulebiTSi: Tavis Tavs Tvlida ara<br />

soflis mcxovrebad, aramed qalaqisad~ 6 .<br />

sxva magaliTebi:<br />

lukaias gaCxiruli fexebi kaliisas waagavdnen: k. gams. I, 478, 14; babaias axlandeli<br />

saqmianoba Zalian hgavda mariamisas: l. qiaC. III, 172, 26...<br />

aseTi msazRvreli naTesaobiTSi iSviaTia da igi SeiZleba naTesaobiTadac darCes:<br />

xrovaSi vcxovrob, mglebisa: m. javax. II, 169, 37...<br />

nanaTesaobiTar saxeladve iqceva ganmartoebuli substantiuri msazRvreli sxva<br />

SemTxvevaSic da asrulebs im saxelis funqcias, romelTanac is dakavSirebuli unda<br />

yofiliyo. amis Sedegad aseTi sityva gvevlineba winadadebaSi damatebis an garemoebis<br />

rolSi.<br />

4 l . k v a W a Z e , Tanamedrove qarTuli enis sintaqsi, gv. 179.<br />

5 a. SaniZe, qarTuli enis gramatikis safuZvlebi, Tb., 1973, gv. 94; l. kvaWaZe, Tanamedrove<br />

qarTuli enis sintaqsi, Tb., 1977, gv. 184.<br />

6 v . T o f u r i a , nanaTesaobiTari msazRvreli saxelis SeTanxmeba sazRvrulTan brunvaSi,<br />

saxelis brunebis istoriisaTvis qarTvelur enebSi, I, Tb., 1956, gv. 360.<br />

211


winadadebebSi `SuadRis dros mdelos gadmoefina Zroxis naxiri~: vaJa, VII, 37, 10;<br />

`SuaRamis dros is Sevidoda endisTan~: a. yazb. I, 440, 19; ...meore dRes, SuadRis xans,<br />

Cven ukve cixelis saxlis karebTan moviyareT Tavi-Tavs: vaJa, VI, 156, 24... dros, xans<br />

drois garemoebebia, xolo SuadRis, SuaRamis _ maTi msazRvrelebi.<br />

magram igive msazRvrelebi, naTesaobiT brunvaSi dasmuli msazRvrelebi, sazRvrulis<br />

dakargvis Sedegad damatebiT irTaven sazRvrulis brunvis niSans da ormagi<br />

niSniT asruleben sazRvruli saxelis funqcias winadadebaSi.<br />

amitom gvaqvs:<br />

zafxulis mzem SuadRisas papanaqeba daatriala: i. gogeb. V, 492, 15; darajebma gan-<br />

Tiadisas Tavi daxares didebul dedoflis winaSe: n. lorTq. I, 31, 25; Sua vaxSmisas<br />

zurna awrialda: r. gvet. 106, 32; pataraobisas Tevzaoba Zlier miyvarda: i. gogeb. IX,<br />

31, 16; gaTenebisas piramde savse navebs yudes miayenebdnen: k. lorTq. 166, 5...<br />

da ase:<br />

TaraS emxvaris... cxovreba arzayanisas gadaenaskva: k. gams. I, 649, 28; gamotexilis<br />

saqmes mosamarTle erT saaTSi daasrulebda, gakerpebulisas ki zogjer ramdenime<br />

dRes undeboda: m. javax. II, 175, 14...<br />

am ukanasknelTan Tavidanve dakargulia sazRvruli saxeli da msazRvreli uSualod<br />

ukavSirdeba momdevno sazRvruls (gamotexilis saqmes _ gamotexili kacis saqmes),<br />

Semdeg ki ikargeba es ukanasknelic da xdeba msazRvrelis ganmartoeba.<br />

ganmartoebuli msazRvrelia wlisa (da analogiur SemTxvevaSi sxva msgavsi saxeli)<br />

winadadebebSi:<br />

rva wlisa rom Sesrulda, quTaisSi Caiyvanes gimnaziaSi misabareblad: m. javax.<br />

III, 15, 21; maSin simona TxuTmeti wlisa iqneboda: e. ninoSv. I, 194, 18.<br />

Sdr.<br />

mamaCemi oTxmocdaaTi wlis kaci iyo: vaJa, V, 72, 3; oTaraanT qvrivis Svili giorgi<br />

ocdaerTis wlis biWi iyo: ilia, I, 431, 7.<br />

aseTivea:<br />

isic ueWvelad mglis jiSisa gamodgeba (m. javax. II, 168, 20) ← mglis jiSis ZaRli.<br />

Sesityvebis SemadgenlobaSi msazRvrel-sazRvrulTa kompleqsSi SeiZleba erTmaneTTan<br />

dakavSirebuli iyos ori, sami da meti saxeli, magram martiv sintagmaSi, romelSic<br />

ori sityvis damokidebuleba igrZnoba, sintaqsurad erTmaneTs ukavSirdeba<br />

swored es ori sityva. winadadebaSi `zaqrom aRmaskomis Tavmjdomaris kabinetis kari<br />

moridebiT SeaRo~ (g. Satb. II, 348, 32) mTavari sityvaa `kari~, romelic marTavs saxels<br />

brunvaSi (`kabinetis kari~), Tavis mxriv, `kabinetis~, brunvaSi marTuli sityva<br />

da, amdenad, damokidebuli sityva, mTavari da mmarTveli sityvaa `Tavmjdomarisa~<br />

(`Tavmjdomaris kabinetis~), xolo daqvemdebarebuli `Tavmjdomaris~ (`Tavmjdomaris<br />

kabinetis~) marTavs brunvaSi winamaval sityvas (`aRmaskomis~).<br />

amgvarad, sityvaTa urTierTobaSi Tavs iCens ierarqia `kabinetis kari~, `Tavmjdomaris<br />

kabinetis~, `aRmaskomis Tavmjdomaris~. erTi sityvis mier brunvaSi marTuli<br />

sityva mmarTvelia sxva sityvisa.<br />

aseTivea:<br />

Cvens derefanSi marilis qvis yoreebi koSkebad mdgara: g. leon. 87, 10.<br />

magram msazRvrel-sazRvrulTa kompleqsSi Tanamimdevruli daqvemdebarebisas zogi<br />

sintagmis komponenti erTmaneTs SeiZleba daukavSirdes SeTanxmebiT, zogi _ mar-<br />

TviT. winadadebaSi `saqme... udanaSaulo kitunias yuris awevamde mivida~ (l. qiC. III,<br />

112, 32) _ sintagmaSi `udanaSaulo kitunias~ _ SeTanxmebaa, daqvemdebarebulia `udana-<br />

Saulo~, mTavaria `kitunias~. es ukanaskneli daqvemdebarebulia da marTviT ukavSirdeba<br />

momdevno sityvas (`kitunias yuri~), romelic eqvemdebareba `awevamde~ komponents<br />

(`yuris awevamde~).<br />

aseTivea:<br />

pantis Zirze mikrulia axladdakluli Txis rqebi: r. inan. keTili miwa, 134, I;<br />

aqauri zamTris Rameebi cad iyo atanili turebis kiviliT: d. Seng. II, 199, 16;<br />

212


unebas Cemi qveynis feri emateboda; ilia, 1. 249, 20;<br />

sxva SemTxvevaSi erT sazRvrulTan SeiZleba gvqondes ramdenime saxis msazRvreli<br />

marTviTa da SeTanxmebiT dakavSirebuli: Tanadamokidebuli sityvebi mTavar sityvas<br />

ukavSirdebian an marTviT da an SeTanxmebiT. winadadebaSi `Sevedi stanciis cariels<br />

oTaxSi~ (ilia, I, 249, 21) erT mTavar sityvasTan ori damokidebuli sityvaa dakavSirebuli:<br />

pirveli _ marTviT, meore _ SeTanxmebiT (`stanciis oTaxSi~, `cariels<br />

oTaxSi~).<br />

aseTebia:<br />

wamouSina wvimis brtyeli wveTebi: r. inan. Tebro, 29, 27; mTvare cecxlis mrgvali<br />

burTiviT amogorda: m. javax. 1, 238, 20; meoTxe qisaSi inaxavda mojamagiris sajamagiro<br />

fulsa: ilia, 1, 429, 5; ainTebian varskvlavebis Cumi Tvalebi: a. kaland. 114, 3 da<br />

a. S.<br />

marTul-SeTanxmebuli msazRvrelis formebi<br />

marTul-SeTanxmebulia postpoziciuri substantiuri msazRvreli, romelsac adgilis<br />

SecvliT naTesaobiT brunvaSi marTuli saxeli fuZed gamouyenebia. aseTi fuZe<br />

SeiZleba iyos mxolobiTis an mravlobiTis formiT da igi xelmeored irTavs brunvis<br />

niSnebs sazRvrulTan damokidebulebis mixedviT, oRond Zveli qarTulisagan<br />

gansxvavebiT ar SeuZlia yvela brunvis warmoeba.<br />

Tanamedrove saliteraturo qarTulSi marTul-SeTanxmebuli msazRvreli sazRvrulTan<br />

erTad gvaqvs saxelobiTSi, moTxrobiTSi, micemiTSi, viTarebiTsa da wodebiTSi.<br />

aqedan brunvis niSani ar erTvis saxelobiTsa da viTarebiTSi 7 . saxelobiTi:<br />

wigni amxanagisa (da ase: wignebi amxanagisa, wigni amxanagebisa, wignebi amxanagebisa),<br />

moTxrobiTi: wignma amxanagisam (Sdr. wignebma amxanagisam, wignma amxanagebisam, wignebma<br />

amxanagebisam...), micemiTi: wigns amxanagisas (Sdr. wignebs amxanagisas, wigns amxanagebisas,<br />

wignebs amxanagebisas...), viTarebiTi: wignad amxanagisa (Sdr. wignebad amxanagisa,<br />

wignad amxanagebisa, wignebad amxanagebisa...), wodebiTi: wigno amxanagisav<br />

(Sdr. wignebo amxanagisav, wigno amxanagebisav, wignebo amxanagebisav...).<br />

msazRvreli aseT SemTxvevaSi eTanxmeba sazRvruls da warmodgenilia naTesaobi-<br />

Tis sruli daboloebiT narTaul -a-sTan erTad (Sdr. wigni kotesi, qudi iraklisi,<br />

sadac i gvaqvs saxelobiTisaTvis).<br />

ricxvis pirveladi formebi damoukidebelia, SeTanxmebisaTvis mas mniSvneloba<br />

ara aqvs. amis mixedviT gairCeva oTxi SemTxveva: 1. roca msazRvrelica da sazRvrulic<br />

mxolobiTSia, 2. roca sazRvruli mxolobiTSia, msazRvreli _ mravlobiTSi, 3.<br />

roca sazRvruli mravlobiTSia, msazRvreli _ mxolobiTSi da 4. roca msazRvrelica<br />

da sazRvrulic mravlobiTSia.<br />

am ukanasknelTan Zveli viTareba ricxvSi SeTanxmebiTac gamoixateba.<br />

1. msazRvrelica da sazRvrulic mxolobiTSia:<br />

mamaCemsa verafrad eWaSnika es naubari batonisa: ilia, I, 270, 14.<br />

wveri mTisa udierad... gamoCnda: vaJa, V, 99, 37. taxs... silaCre daTvisa Zalian gaukvirda:<br />

vaJa, VI, 269, 23.<br />

mesame dRes ricxvma xalxisam iklo: vaJa, VIII, 164, 18.<br />

mostaca Tvali movarvare diskom mTvarisam: k. gams. I, 725, 25.<br />

Sdr. nu damitiros satrfom gulisa: n. baraT. 29, 18...<br />

qalaqSi Ramis xarjs saqonlisas moeridnen: ilia, I, 408, 25.<br />

gveli sxeuls adamianisas eZebs: n. lorTq. I, 66, 4.<br />

mlivi ver iqneba kldis Svilad, viT kravi Svilad lomisa: vaJa, VII, 57, 14.<br />

dedamisma siciliT Tavi dauqnia niSnad Tanxmobisa: akaki, IV, 137, 12.<br />

7 v . T o f u r i a , nanaTesaobiTari msazRvreli saxelis SeTanxmeba sazRvrulTan brunvaSi.<br />

saxelis brunebis istoriisaTvis qarTvelur enebSi, I, Tb., 1956, gv. 358-361; a . S a n i Z e , qarTuli<br />

enis gramatikis safuZvlebi, gv. 92, 112.<br />

213


dedav RvTisao, es qveyana Seni xvedria: ilia, I, 139, 14.<br />

beCavi quCi var, Semibrale, niavo mTisav: vaJa, V, 203, 31.<br />

Sen sulo darialisa: g. leon. 103, 6.<br />

o. umweobav WeSmaritebis, _ avi sisini ismis Soridan: a. kaland. 287, 1...<br />

2. sazRvruli mxolobiTSia, msazRvreli _ mravlobiTSi:<br />

hangi Sors moaqvs exos mTebisas: x. ber. 9, 7.<br />

gaisma saerTo xma frinvelTa: vaJa, V, 217, I.<br />

3. sazRvruli mravlobiTSia, msazRvreli _ mxolobiTSi:<br />

vardT SemounaxavT wveTebi wvimis: a. kaland. 32, 1.<br />

uambobs ZiZa tkbil ambebs siyrmisas avadmyofs: k. gams. I, 672, 32...<br />

4. sazRvrulica da msazRvrelic mravlobiTSia:<br />

aseT SemTxvevaSi ricxvSi SeTanxmebac xdeba Cveulebriv, rac Zveli qarTulis anareklia:<br />

dalewilebi eyarnen abjarni Cemis Zmisani: vaJa, III, 18, 12.<br />

mogrovdnen yovelis mxridam vaJebi lomis ferani: vaJa, III, 153, 26.<br />

arwivTa maRlis mTisaTa netav rad unda mqebari: vaJa, III, 10, 20...<br />

distanciuri marTul-SeTanxmebuli msazRvreli<br />

distanciuri marTul-SeTanxmebuli msazRvreli sintaqsurad ukavSirdeba sazRvruls<br />

ise, rom msazRvrelsa da sazRvruls Soris CarTulia zmna-Semasmeneli an sxva<br />

wevri winadadebisa. sityvaTa wyoba am SemTxvevaSi aseTia: sazRvruli + Semasmeneli +<br />

substantiuri msazRvreli Tavisi ormagi niSniT: rad minda maSin sicocxle, lukmasa<br />

vsWamde sxvisasa: vaJa, III, 40, 10; cud saqmeebs laparakoben daTasas: W. amir. I, 53, 24...<br />

marTul-SeTanxmebuli msazRvreli Cveulebriv uSualod mosdevs sazRvruls, magram<br />

sazRvrulsa da msazRvrels Soris SeiZleba CaerTos sxva msazRvreli. igi sintaqsur<br />

kavSirSia marTul-SeTanxmebul msazRvrelTan. marTuli msazRvreli aseT<br />

SemTxvevaSi warmoadgens sazRvrul saxels, romelTanac SeTanxmebiT an marTviT dakavSirebulia<br />

es meore msazRvreli.<br />

SeTanxmebis nimuSebia:<br />

es saZageli suraTi saZagelis miwisa sasacilod axamebda am didebul samxreTis<br />

casa: ilia, I, 341, 26;<br />

Rori ZiZgnida leSs Tavisave goWisas: n. lorTq. I, 67, 14;<br />

arwivTa maRlis mTisaTa netav rad unda mqebari: vaJa, III, 10, 19.<br />

msazRvrelis mier marTuli saxeli rCeba marTuladve:<br />

arasdros arc gayinula da arc gaiyineba, rogorc mogexsenebaT, buneba wyaros<br />

wylisa: ilia, I, 221, 7;<br />

xma glexTa ganTavisuflebisa... irxeoda soflidan sofelSi: d. Seng. baTa qeqia,<br />

26, 7;<br />

warmoudgeneli mimoxra sxeulTa xazebisa Tvals xiblavs: n. lorTq. I, 459, 20;<br />

namdvils mizezs wisqvilis dadgomisas veravin mimxvdariyo: vaJa, V, 128, 16...<br />

ganmartoebuli msazRvreli<br />

msazRvreli SeiZleba ganmartovdes. aseT SemTxvevaSi atributuli msazRvreli<br />

daismis imave brunvaSi, romelSic dakarguli sazRvruli unda yofiliyo. Tu es ukanaskneli<br />

sxva saxelis mier marTuli iqneba, ganmartoebuli msazRvreli naTesaobiT-<br />

Si warmogvidgeba da ise ukavSirdeba momdevno sazRvruls, magaliTad: `erT mcenares<br />

meoris saxels uwodeben~ (d. kld. I, 87, 20) _ `erT mcenares meore mcenaris saxels<br />

uwodeben~. aseTivea: `istorias kargTa saxelebi gadavceT (g. Satb. II, 479, 24) `istori-<br />

214


as karg adamianTa saxelebi gadavceT~.<br />

gauCinarebuli sazRvrulis zmnasTan dakavSirebis SemTxvevaSi ganmartoebuli<br />

msazRvreli iRebs imave brunvis formas da uSualod ukavSirdeba zmnas: `axalma<br />

welma Zveli Sescvala~ (i. noneSv. 251, II); im Rames is ori weli ocad gadaiqca:<br />

k. lorTq. 48, 23; patara moedanze ori raindi movida... erTs zeidali acvia..., xolo<br />

meores polotiki: m. javax. II, 471, 7.<br />

ganmartoeba mosalodnelia maSinac, rodesac msgavsi sazRvrulebi distanciur vi-<br />

TarebaSi aRmoCndeba, magaliTad: `mas marcxena xelze momcro Wreli xurjini gadaegdo,<br />

marjveniT wvrili TasmiT dawnuli utaro maTraxi daebRuja~. g. Satb. II, 147, 35.<br />

aseTivea: Wirimiam bardRunias Tavisad miCneuli kopali xelSi daunaxa: l. qiaC.<br />

III, 226, 23.<br />

ganmartoebuli gansazRvreba irTavs Tandebulsac, romelic nagulisxmev sazRvruls<br />

unda darTvoda 8 :<br />

xan erTis jibeSi viyavi, xan meorisaSi: akaki, VIII, 131, 5.<br />

Tu xevsurebmac TavianTi `talavari~ nayid farCisaze gacvales, maSin yovlad SeuZlebelia<br />

xevsureTSi xevsurebis arseboba: vaJa, IX, 223, I...<br />

SemoklebaTa ganmartebebi<br />

W. amir. _ W. amirejibi, daTa TuTaSxia, I, Tb., 1973.<br />

akaki _ akaki wereTeli, Txzulebani, sruli krebuli Svid tomad, t. IV, Tb., 1948,<br />

t. VII, Tb., 1959.<br />

S. aragv. _ S. aragvispireli, TxzulebaTa sruli krebuli or tomad, Tb., 1947.<br />

n. baraT. _ n. baraTaSvili, leqsebi, poema, werilebi. Tb., 1939.<br />

x. ber. _ x. berulava, erTtomeuli, Tb., 1957.<br />

e. gab. _ e. gabaSvili, rCeuli nawerebi. I, Tb., 1953.<br />

gam. _ gamoslvaTaÁ: wignni Zuelisa aRTqumisani. t. I, nakv. 2, 1948.<br />

k. gams. _ k. gamsaxurdia, rCeuli Txzulebani, t. I, Tb., 1958, t. III, Tb., 1960, t. V,<br />

Tb., 1961.<br />

r. gvet. _ r. gvetaZe, rCeuli, Tb., 1941.<br />

i. gogeb. _ i. gogebaSvili, Txzulebani, t. V. Tb., 1957, t. IX, Tb., 1962.<br />

dab. _ dabadebisaÁ n. gam.<br />

r. erisT. _ r. erisTavi, rCeuli Txzulebani, Tb., 1958.<br />

vaJa _ vaJa-fSavela, TxzulebaTa sruli krebuli aT tomad, Tb., 1964.<br />

r. inan. _ r. inaniSvili, Tebro, Tb., 1983, keTili miwa, Tb., 1984.<br />

ilia _ ilia WavWavaZe, Txzulebani, sruli krebuli xuT tomad, I, Tb., 1937.<br />

a. kaland. _ a. kalandaZe, leqsebi, Tb., 1985.<br />

g. leon. _ g. leoniZe, erTtomeuli, Tb., 1954.<br />

n. lorTq. _ n. lorTqifaniZe, TxzulebaTa sruli krebuli or tomad, I, Tb., 1958.<br />

mam. swavl. _ mamaTa swavlani X da XI s-Ta xelnawerebis mixedviT, Tb., 1955.<br />

e. ninoSv. _ e. ninoSvili, TxzulebaTa sruli krebuli, I, tfilisi, 1932.<br />

sin. mravalT. _ sinuri mravalTavi 864 wlisa a. SaniZis redaqciiT, winasityvaobi-<br />

Ta da gamokvleviT, Tb., 1959.<br />

g. tab. _ g. tabiZe, leqsebi, tfilisi, 1927.<br />

l. qiaC. _ l. qiaCeli, Txzulebani oTx tomad, t. III, Tb., 1950, t. IV, Tb., 1955.<br />

a. yazb. _ a. yazbegi, Txzulebani, t. I, Tb., 1948.<br />

g. Satb. _ g. SatberaSvili, Txzulebani oTx tomad, t. II, Tb., 1972.<br />

d. Seng. _ d. Sengelaia, baTa qeqia, Tb., 1933, Txzulebani or tomad, t. II, Tb., 1960.<br />

m. javax. _ m. javaxiSvili, rCeuli Txzulebani eqvs tomad, t. I, Tb., 1958, t. II.,<br />

1959, t. III, Tb., 1960, t. IV, Tb., 1961.<br />

8 l . k v a W a Z e , Tanamedrove qarTuli enis sintaqsi, gv. 184.<br />

215


msazRvrelTa rigi araerTgvar msazRvrelebian SesityvebaSi 1<br />

216<br />

lia leJava<br />

msazRvrelisa da sazRvrulis rigis sakiTxi qarTulSi sakmaodaa Seswavlili,<br />

magram zogi ram mainc saWiroebs garkvevas an dazustebas.<br />

amjerad sakiTxi exeba iseT SemTxvevebs, rodesac ori an ramdenime araerTgvari<br />

prepoziciuri msazRvreli saxeli erTmaneTisagan damoukideblad ganmartavs erT<br />

sazRvruls. es msazRvrelebi sintaqsurad ar arian erTmaneTTan dakavSirebuli, yoveli<br />

maTgani calke ukavSirdeba sazRvruls da masTan qmnis sintagmas. maSasadame, aq<br />

ar Semova iseTi SemTxvevebi, roca sazRvruls darTuli ori an meti msazRvreli er-<br />

Tgvaria (maRali, gamxdari kaci), an roca axlad darTuli amxsneli sityva msazRvrelis<br />

msazRvrelia (ori kurdRlis madevari).<br />

aseTi Sesityvebebi Cveulebriv Sedgenilia marTul- an SeTanxmebulmsazRvrelian<br />

sazRvrulze kidev erTi an ori (iSviaTad meti) msazRvrelis damatebiT:<br />

oqros saaTi + lamazi lamazi oqros saaTi;<br />

qvis saxli + maRali → maRali qvis saxli;<br />

ialqniani navi + patara patara ialqniani navi;<br />

skolis Senoba + axali skolis axali Senoba...<br />

Sinaarsobrivad Zveli, pirveli msazRvreli ZiriTadia sazRvrulisaTvis, axali,<br />

meore _ araZiriTadi.<br />

es damatebuli, meore msazRvreli xan ZiriTadi msazRvrelis win daismis, xan ki<br />

am Sesityvebas gaTiSavs da SuaSi Caismis.<br />

magaliTad, or sxvadasxva Sesityvebas _ vercxlis kovzi da mtris TviTmfrinavi<br />

_ rom davurToT erTi da igive msazRvreli ori, es ori sxvadasxva adgils daiWers;<br />

erTi mxriT, gveqneba ori vercxlis kovzi (ori pirvel adgilzea; ar ixmareba vercxlis<br />

ori kovzi), xolo, meore mxriT, gveqneba mtris ori TviTmfrinavi (ori aq meore<br />

adgilzea, SeuZlebelia ori mtris TviTmfrinavi). an kidev, or, agreTve sxvadasxva,<br />

SesityvebasTan _ qvis Senoba da universitetis Senoba _ erTi da igive msazRvreli<br />

axali sxvadasxva adgilze daismis miuxedavad imisa, rom igi orsave SemTxvevaSi<br />

erT sazRvruls _ Senobas _ ganmartavs: Tu Senoba qvisaa, SeTanxmebuli msazRvreli<br />

Sesityvebis win gveqneba (axali qvis Senoba), xolo Tu Senoba universitetisaa, Se-<br />

Tanxmebuli msazRvreli SuaSi Caismis (universitetis axali Senoba; SeuZlebelia<br />

axali universitetis Senoba).<br />

mxatvrul literaturas, samecniero literaturasa Tu Jurnal-gazeTebSi amgvari<br />

msazRvrelebi xSirad sxvadasxvagvaradaa dalagebuli; zogjer erTi da imave mwerlis<br />

nawarmoebSic ki sxvadasxvagvari wyobaa warmodgenili.<br />

magaliTebi:<br />

1. [agaraSi] axla Saqris didi qarxanaa (o. Cx.).<br />

uamisod saalalbedo iqneboda i m x e l a S a q r i s q a r x n i s w a m o w y e b a ( o . Cx.).<br />

2. iReba didi rkinis WiSkari (g. xux.).<br />

mZimed iReba rkinis didi WiSkari (g. xux.).<br />

3. makas esmoda x i s s a x e l d a x e l o k i b e z e nela, mZimed momavali qmris fexis xma (o.<br />

ios.).<br />

[makam] saxeldaxelo xis kibeze... Cairbina (o. ios.).<br />

4. Sampanurs brolis maRalfexebiani Wiqebi uxdeba (r. inan.).<br />

isini swored lamazi, maRalfexebiani brolis WiqebiT svamen (r. inan.).<br />

5. akmiam mSvidad gaxeda a l a z n i s n o y i e r v e l s (mix. mrevl.).<br />

aivani farTod gaSlil alaznis velsa da Soreul kavkasions gadascqeroda<br />

(mix. mrevl.).<br />

1 qarTuli sityvis kulturis sakiTxebi, I, 1972.


6. spilenZis veeba da mcire qvabebsa da tafebSi uxvad ixarSeba da ixra-<br />

keba bozbaSi da CixirTma (m. javax.).<br />

[magdam] a T u x T u x e b u l s p i l e n Z i s q v a b s saxuravi axada (m. javax.).<br />

7. aqa-iq oTaxis samkaulad eyara... p i r m otexili spilenZis Tungi, qoniani Sanda-<br />

li (ilia) 2 .<br />

[moxucma] spilenZis maRal Tungs joxi Semohkra (i. rur.).<br />

8. oqros sami medali (pres.).<br />

Jiuris gankargulebaSia oTxi jildo: e r T i o q r o s d a s a m i v e r c x l i s m e d a l i<br />

(pres.).<br />

9. zRvisaken midiodnen, Tan p l a s t m a s i s w i T e l i C a n T a mihqonda (r. inan.).<br />

gogonam yalibidan g a m z a d e b u l i p l a s t m a s i s n a w a r m i amoiRo (pres.).<br />

bunebrivia, Cndeba kiTxva: rogor unda dalagdes es msazRvrelebi? romeli dalagebaa<br />

ufro marTebuli Tanamedrove saliteraturo enis TvalsazrisiT: didi oqros<br />

saaTi Tu oqros didi saaTi? pirmotexili spilenZis Tungi Tu spilenZis pirmotexili<br />

Tungi? patara ialqniani navi Tu ialqniani patara navi? ori oqros medali Tu<br />

oqros ori medali? maRali xis kibe Tu xis maRali kibe?<br />

sakiTxs gansakuTrebiT mwvaves xdis is faqti, rom xSirad msazRvrelTa arajerovani<br />

dalagebis Sedegad SesaZloa, sruliad umarTebulod, msazRvrelebi semantikurad<br />

daukavSirdnen erTmaneTs da Sesityvebis azric gabundovandes. magaliTad: gamoTqma<br />

ganyofilebis axali gamge niSnavs, rom g a m g e aris a x l a d d a n i S n u l i .<br />

msazRvreli axali ukavSirdeba sazRvruls gamge da mas ganmartavs. Tu msazRvrelTa<br />

rigs SevcvliT (axali ganyofilebis gamge), ori msazRvreli _ axali da ganyofilebis<br />

_ garegnulad msazRvrel-sazRvruls daemsgavseba, axal jgufs Seqmnis (axali<br />

ganyofilebis) da, cxadia, mTeli Sesityvebis azric Seicvleba: g a m g e k i a R a r a a<br />

axali, aramed ganyofileba (axali ganyofilebis gamge).<br />

amis msgavsad, sityvaTa sxvadasxvagvarad dalagebis Sedegad, sruliad gansxvavebuli<br />

Sinaarsi eZleva erTi da imave sityvebisagan Sedgenil Sesityvebebs:<br />

moswavlis kargi naweri niSnavs, rom kargia naweri, magram kargi moswavlis<br />

naweri niSnavs, rom k a r g i a m o s w a v l e . SesityvebaSi koleqtivis axali wevri<br />

a x a l i a w e v r i , xolo SesityvebaSi axali koleqtivis wevri axalia koleqtivi.<br />

SesityvebaSi klasis pirveli damrigebeli pirvelia damrigebeli, magram<br />

pirveli klasis damrigebeli pirvelia klasi. SesityvebaSi soflis yvela stumari<br />

y v e l a gansazRvravs s t u m a r s , xolo SesityvebaSi yvela soflis stumari<br />

yvela sofelzea laparaki. SesityvebaSi mtris ganadgurebuli aseuli ganadgurebulia<br />

aseuli, meore SesityvebaSi ki _ ganadgurebuli mtris aseuli ganadgurebulia<br />

mteri.<br />

naTelia, rom msazRvrelTa adgilebis umarTebulo Secvla azrs abundovanebs,<br />

orazrovnebas iwvevs. am orazrovnebis safrTxes grZnoben da cdiloben Tavi aaridon<br />

mas. amitom, gansakuTrebiT bolo xanebSi, Zalze moxSirda msazRvrelTa inversia da<br />

xSirad SeTanxmebul msazRvrels meore adgilze gadasvamen iqac, sadac es sulac<br />

araa aucilebeli da zogjer meore ukiduresobamde midian, _ qarTulisaTvis SeuZlebel<br />

sityvaTa wyobas qmnian. magaliTad, qarTuli enisaTvis ucxoa ase dalagebuli<br />

Sesityveba: Roris gadamdnari qoni an Zroxis civi qoni, an kidev, sufris kargi Rvino<br />

da sxv. da mainc xSirad vxvdebiT iseT Sesityvebebs, sadac SeTanxmebuli msazRvreli<br />

umarTebulodaa gadasmuli meore adgilze.<br />

magaliTad:<br />

urmebze Segorebuli R v i n i s v e e b a k a s r e b i goliaTebiviT wamomsxdariyvnen (mix.<br />

mrevl.).<br />

2 radgan me-19 da me-20 ss. saliteraturo enaSi msazRvrelTa rigis TvalsazrisiT principuli<br />

sxvaoba ar SeiniSneba, amitom sailustracio masala mogvyavs me-19 s. mxatvruli literaturidanac.<br />

217


(Sdr.: veeba Rvinis kasrebi).<br />

erT dabaSi w i g n i s o r i m a R a z i a maSin Zalian iSviaTi ambavi iyo (pres.).<br />

(Sdr.: o r i w i g n i s m a R a z i a ) .<br />

biWebi y v e l i s p i r m o k r u l g u d e b i T a da erbos kasrebiT tvirTavdnen manqanebs<br />

(mix. mrevl.).<br />

(Sdr.: pirmokruli yvelis guda).<br />

idga t e l e f o n i s m i n e b C a m s x v r e u l i j i x u r i (r. inan.).<br />

(Sdr.: minebCamsxvreuli telefonis jixuri).<br />

Zroxis civi qoniT gapoxil TiTebs ilokavdnen (T. maRlaf.).<br />

(Sdr.: civi Zroxis qoni).<br />

orTqli asdioda S u S i s r Z i s f e r W a R e b s (e. yif.).<br />

(Sdr.: rZisfer SuSis WaRebs) da sxv.<br />

saqme isaa, rom enaSi xSirad erTmaneTis gverdiT gvaqvs ori iseTi msazRvreli,<br />

romelTa Sinaarsobrivi dakavSireba adviladaa SesaZlebeli, magram aseTi dawyvilebis<br />

safrTxe ar iqmneba, radgan naTesaobiT brunvaSi dasmuli msazRvreli am SesityvebebSi<br />

ise mWidrodaa dakavSirebuli sazRvrulTan, rom maTi dacileba da ZiriTadi<br />

msazRvrelis meore, axal msazRvrelTan dakavSireba ar xdeba. aseTia, magaliTad Sesityveba<br />

msuqani Zroxis beWi. msuqani Zroxac SeiZleba iyos da, amdenad, SesaZlebeli<br />

iyo es sityvebi erTmaneTs dahkavSireboda Sinaarsis mxriv, magram aseTi wyvilis<br />

Seqmnis da azris gabundovanebis saSiSroeba ar Cans, radgan Zroxis beWi mtkice gamonaTqvamia,<br />

misi Semadgeneli sityvebi mWidrodaa erTmaneTTan dakavSirebuli da ar<br />

gaiyofa. aseTive magaliTebia: kargi qalis saaTi, lamazi qvis Senoba, susti wnelis<br />

Robe, didi muxis ficari, Semwvari goWis Tavi da sxva.<br />

am magaliTebSi erTmaneTis gverdiT dasmul msazRvrelTagan savsebiT SesaZlebelia<br />

Seqmna wyvilebisa _ kargi qali, lamazi qva, susti wneli, didi muxa, Semwvari<br />

goWi da sxva, magram, Cveulebriv, es ar xdeba.<br />

miuxedavad amisa, rogorc vnaxeT, aseT SesityvebebSic ki SeTanxmebuli msazRvrelis<br />

SuaSi Casmis SemTxvevebi mainc gvxvdeba.<br />

yovelive zemoTqmulidan naTeli unda iyos, rom dRevandel qarTul saliteraturo<br />

enaSi mogvarebas moiTxovs sityvaTa rigis sakiTxi iseT winadadebaSi, sadac erT<br />

sazRvrulTan ramdenime araerTgvari msazRvrelia dakavSirebuli.<br />

aRniSnuli sakiTxi didi xania ipyrobs mkvlevarTa yuradRebas. upiratesad iseT<br />

Sesityvebebs ganixilavdnen, romelSic erTi msazRvreli marTuli iyo, meore _ Se-<br />

Tanxmebuli. magaliTad, sil. xundaZem Tavis droze sagangebod ganixila es sakiTxi<br />

da Semdegi wesebi Camoayaliba:<br />

1) Tu sazRvruli da naTesaobiT brunvaSi dasmuli msazRvreli TiTqmis erT saxelad<br />

qceula (qvis kedeli, rkinis xidi, TaTris qali, vaSlis xe...), am SemTxvevaSi meore<br />

msazRvreli naTesaobiTSi dasmuli msazRvrelis win daismis (maRali qvis-kedeli,<br />

lamazi TaTris-qali, didi vaSlis-xe...).<br />

2) Tu naTesaobiTSi dasmuli msazRvreli mainc da mainc ar aris sasazRvris ganu-<br />

Sorebeli epiTeti (moswavlis wigni, kacis simdidre, qalis Tvalebi...), maSin meore<br />

msazRvreli naTesaobiTis Semdeg unda daisvas (moswavlis didi wigni, kacis SesaniSnavi<br />

simdidre, qalis RvTaebrivi Tvalebi) 3 .<br />

aqedan Cans, rom pirveli rigis Sesityvebebi sil. xundaZes kompozitebad miaCnia<br />

(aerTebs kidevac maT defisiT). bunebrivia, rom SeTanxmebul msazRvrels win aTavsebs.<br />

SeTanxmebuli (atributuli) msazRvrelis adgilis sakiTxi marTulmsazRvrelian<br />

SesityvebasTan ganixila specialurma komisiam, romelic 1920 _ 21 wlebSi arsebobda<br />

da romelsac evaleboda qarTuli saliteraturo enis sadavo sakiTxebis mowesrigeba 4 .<br />

3 sil. xundaZe, qarTuli marTlweris da sworenis ZiriTadi safuZvlebi, quTaisi, 1927, gv. 58.<br />

4 komisiis SemadgenlobaSi Sediodnen: a. SaniZe (Tavmjdomare), k. kekeliZe, g. axvlediani, v. beriZe,<br />

s. gorgaZe, d. uznaZe.<br />

218


ai, ras vkiTxulobT komisiis dadgenilebaSi:<br />

`komisiam erTxmad upiratesoba misca sityvaTa wyobis im wess, romlis ZaliTac<br />

msazRvreli sityva unda daisvas sazRvrulis win, ase:<br />

bavSvis lamazi Tvalebi, roca lamazi ekuTvnis Tvalebs;<br />

komisiis yvela wevri, roca yvela ekuTvnis wevrs;<br />

msoflios danarCeni sxeulebi, roca danarCeni ekuTvnis sxeulebs;<br />

qalaqis meore afTiaqi, roca meore ekuTvnis afTiaqs;<br />

urmis kargi Tvali, roca kargi ekuTvnis Tvals~<br />

komisiis or wevrs (a. SaniZe, d. uznaZe) SesaZleblad miuCnevia wyoba: meore qalaqis<br />

afTiaqi, xolo a. SaniZes umjobesad CauTvlia kargi urmis Tvali, Tundac kargi<br />

ekuTvnodes Tvals.<br />

komisiam aseTi wyoba dasaSvebad miiCnia `mxolod im SemTxvevaSi, Tu urmisTvali<br />

daiwereba erTad, rogorc erTi rTuli sityva (kompoziti)~ 5 .<br />

komisiis azri naTelia _ gaiTiSos marTulmsazRvreliani Sesityveba da Sig Caisvas<br />

SeTanxmebuli (atributuli) msazRvreli.<br />

a. SaniZe dRemde amave azrs icavs: zogjer marTuli msazRvreli ise mWidrodaa<br />

dakavSirebuli sazRvrulTan, rom maTi gaTiSva ar iqneba: urmis Tvali, cxvris mwvadebi.<br />

iTqmis didi urmis Tvali da ara urmis didi Tvali, msuqani cxvris mwvadebi<br />

da ara cxvris msuqani mwvadebi. zogi ki ase mtkiced aRaraa dakavSirebuli da SeiZleba<br />

gaiTiSos: xilis iafoba _ iTqmis didi xilis iafoba an xilis didi iafoba 6 .<br />

am sakiTxis sagangebod Seswavlis saWiroebas miuTiTebda iv. qavTaraZe: `Tu ra<br />

adgilze unda vixmaroT gansazRvreba marTulmsazRvrelian sintagmaSi (didi qalaqis<br />

meurneoba Tu qalaqis didi meurneoba), calke sakiTxiao~ 7 .<br />

garkveuli wesebi aqvs mocemuli l. kvaWaZes Tavis wignSi `Tanamedrove qarTuli<br />

enis sintaqsi~:<br />

1) Tu sazRvrulis win gvaqvs ori atributuli gansazRvreba, `nacvalsaxeliTa da<br />

ricxviTi saxeliT gadmocemuli gansazRvreba, Cveulebriv, pirvel adgilzea, zedsar-<br />

TaviT da mimReobiT gadmocemuli _ meore adgilze~.<br />

2) Tu sazRvruls win uZRvis erTi substantiuri da erTi atributuli gansazRvreba,<br />

`uSualod sazRvrulis win xan atributuli gansazRvreba dgas da xan substantiuri.<br />

es ukanaskneli zogjer Zalian mWidrod aris dakavSirebuli sazRvrul-<br />

Tan da maTi gaTiSva ar iqneba. sxva SemTxvevaSi ki uSualod sazRvrulis win SeiZleba<br />

iyos atributuli gansazRvreba~ 8 .<br />

ramdenime msazRvrelis adgilis sakiTxs Zvel qarTulSi exebian iv. imnaiSvili,<br />

c. kalaZe, l. qanTaria, a. kiziria... 9<br />

amrigad, SeniSnulia faqti, rom axal qarTul enaSi marTulmsazRvrelian sintagmaze<br />

postpoziciurad darTuli SeTanxmebuli msazRvreli marTuli msazRvrelis win<br />

daismis im SemTxvevaSi, Tu Sesityveba myaria, da am marTul msazRvrelsa da sazRvruls<br />

Soris Caismis, Tu Sesityveba araa myari.<br />

5 saliteraturo qarTulisaTvis _ proeqti qarTuli orTografiis sadavo sakiTxebis mosawesrigeblad,<br />

SemuSavebuli saorganizacio komisiisa da miRebuli saswavlo komitetis mier<br />

(masalebi konferenciisaTvis), tfilisi, 1921, gv. 38.<br />

6 a. S a n i Z e , qarTuli enis gramatika, nawili II, sintaqsi, Tbilisi, 1948, gv. 120.<br />

7 i v . q a v T a r a Z e , gansazRvrebiTi damokidebuli winadadebis marTlwerisaTvis. Jurn. `komunisturi<br />

aRzrdisaTvis~, 1954, #12, gv. 47.<br />

8 l. k v a W a Z e , Tanamedrove qarTuli enis sintaqsi, Tbilisi, 1966, gv. 168, 170.<br />

9 l. q a n T a r i a , msazRvrelis adgili ramdenime msazRvrelian winadadebaSi, aspirantTa V<br />

samecniero konferenciis Tezisebi, Tbilisi, 1951, gv. 23-24; agreTve krebuli: `saxelis brunebis<br />

istoriisaTvis qarTvelur enebSi~, I, Tbilisi, 1956, gv. 328; i v . i m n a i S v i l i , saxelTa<br />

bruneba da brunvaTa funqciebi Zvel qarTulSi, Tbilisi, 1957; c. k a l a Z e , gansazRvreba qar-<br />

TulSi: qarTvelur enaTa struqturis sakiTxebi, II, 1961; a. k i z i r i a , martivi winadadebis<br />

Sedgeniloba Zvel qarTulSi, Tbilisi, 1963, gv. 225.<br />

219


magram kiTxva ismis: ra SemTxvevaSi unda iqnes miCneuli esa Tu is sintagma myar<br />

Sesityvebad da, maSasadame, rodis unda daisvas meore msazRvreli ZiriTadi msazRvrelis<br />

win, da, piruku, romeli Sesityvebaa aramyari? sxvagvarad rom vTqvaT, rogor<br />

gamovicnoT is myari Sesityveba, romlis gaTiSva ar xerxdeba, e. i. rogor gavarCioT,<br />

unda gaiTiSos Tu ara Sesityveba; magaliTad, romeli wyobaa swori: didi brinjaos<br />

figura Tu brinjaos didi figura.<br />

an, meore mxriv, zogi Sesityveba rom asec ixmareba da isec (didi xilis iafoba ||<br />

xilis didi iafoba), romeli wyobaa umjobesi Tanamedrove saliteraturo enis TvalsazrisiT?<br />

am kiTxvebze pasuxi dRemde ar Cans da, miuxedavad zemoaRniSnuli cdebisa, aseT<br />

SesityvebebSi msazRvrelis rigis sakiTxi dRevandel saliteraturo qarTulSi gadauWrelia.<br />

* * *<br />

imisaTvis, rom gaverkveT sityvaTa dalagebis wesebSi, unda ganvasxvaoT is Sesityvebebi,<br />

romlebSic yvela msazRvreli SeTanxmebulia, atributulia, im Sesityvebebisagan,<br />

romlebSic erT-erTi msazRvreli marTulia, radganac am sxvadasxva saxis SesityvebebSi,<br />

rogorc davrwmundebiT, sityvaTa dalagebis sxvadasxva wesi moqmedebs.<br />

sityvaTa rigis sakiTxi ramdenime msazRvrelian SesityvebaSi SedarebiT martivad<br />

wydeba, rodesac yvela msazRvreli brunvaSi SeTanxmebulia, atributulia, da met<br />

meryeobas aqvs adgili, rodesac erT-erTi msazRvreli naTesaobiT brunvaSia dasmuli,<br />

marTulia.<br />

savsebiT sworadaa SeniSnuli sityvaTa dalagebis ZiriTadi kanonzomiereba SeTanxmebulmsazRvrelebian<br />

SesityvebaSi. saxeldobr, rodesac SeTanxmebul msazRvrelTagan<br />

erT-erTi zedsarTavia, igi, upiratesad, meore adgilzea, xolo pirvel adgils<br />

iWers sxva atributuli msazRvreli.<br />

magaliTebi:<br />

I. zedsarTavTan meore msazRvrelia nacvalsaxeli, igi yovelTvis pirvel<br />

adgilzea.<br />

a) CvenebiTi nacvalsaxeli:<br />

im bednier Rames Cems Tvals Zili ar mihkarebia (ilia).<br />

gulSi xels icemda i s u b e d u r i m a m a (ilia).<br />

Rorebs bevrjer uTxriaT e s s u r n e l i b u C o (ilia).<br />

ra lamazi iyo im mSvenier dilas is mSvenieri qali! (ilia).<br />

sxva rom ar iyos, Cven a m l a m a z i q a l e b i s e S x i dagvifaravda (l. asaT.).<br />

Cvenia, aba visia e s b u m b e r a z i m T e b i ? (a. kaland.).<br />

da i m b e d n i e r d R e s gaumarjos, roca Cven gavCndiT am qveyanaze! (l. asaT.).<br />

es uwyobs xels a m d i d e b u l i x i s ugegmo Cexvas (pres.).<br />

b) kuTvnilebiTi nacvalsaxeli:<br />

mze iyo imisi wminda sanTeli (ilia).<br />

misma magarma qertlma samive airekla (akaki).<br />

misi qaluri Tavmoyvareoba zeimobda (pres.).<br />

m i s i S e S l i l i x a r x a r i gamoZaxilis gamoZaxilebad Sxuoda gvirabiviT nestian de-<br />

refnebSi (d. Seng.).<br />

me vnaxe Seni lamazi fSavi (a. kaland.).<br />

Camovfrindebi S e n s l u r j r t o e b z e , Camovfrindebi, iasamano (a. kaland.).<br />

ra damaviwyebs Sens lamaz Tvalebs... (l. asaT.).<br />

g) gansazRvrebiTi nacvalsaxeli:<br />

ai, ra aris dRes... T i T o e u l i s a m e u r n e o m u S a k i s umniSvnelovanesi amocana (pres.).<br />

mrcxvenoda ise, rogorc y v e l a s o f l e l b i W s rcxvenia Tavisi gamoxeuli Sarvlis<br />

(n. dumb.).<br />

iSviaTia iseTi mxare, sadac moipoveba xexilis i m d e n i a d g i l o b r i v i j i S i , ramdenic<br />

saqarTveloSi (pres.).<br />

220


d) kiTxviTi nacvalsaxeli:<br />

ra saamuri dro aris, ra saamuri wamia! (vaJa).<br />

au, ra kargi dRe aris, au, ramdeni qalia! (i. griS.).<br />

e) ganusazRvrelobiTi nacvalsaxeli:<br />

iyo e r T i R a r i b i k a c i (xalx.).<br />

me e r T i u T v i s t o m o b i W i viyav (ilia).<br />

e r T i n o r C i n a Z v i s Ziras yayaCoSi saukunod CageZina (a. kaland.).<br />

dainerga ramdenime teqnikuri siaxle (pres.).<br />

... TiTqos bambaziis nakuwSi r a m d e n i m e w v r i l i C x i r i gauxveviaTo (r. inan.).<br />

rac es r a R a c e S m a k u r i s k o l e b i SemoiRes (ilia).<br />

Tumc iSviaTad, magram mainc gvxvdeba msazRvreli nacvalsaxelis meore adgilze<br />

dasmis SemTxvevebi:<br />

marto myinvarwveri rada Rirs, ra momxiblavia m a r a d T o v l i a n i e s g o l i a T i (pres.).<br />

aseve meore adgilzea kuTvnilebiTi nacvalsaxeli Semdeg winadadebebSi:<br />

[naprali] am mzisagan mkerdze danasxureb siTbos m o p i r d a p i r e T a v i s m e z o b e l s<br />

uziarebda (vaJa).<br />

u k a n a s k n e l i m i s i s i t y v a platons aRar gaugonia (d. kld.).<br />

es iyo pirveli msoflio omis dros g a d a R e b u l i m i s i s u r a T i (g. Satb.).<br />

aseTi dalageba zogjer stilis saWiroebiT SeiZleba iyos gamowveuli, Cveulebrivia<br />

ki aseTi wyoba: es maradTovliani goliaTi, Tavis mopirdapire mezobels, misi<br />

ukanaskneli sityva da a. S.<br />

II. zedsarTavTan meore msazRvrelia ricxviTi saxeli:<br />

erTma wvirianma Rorma asi Rori gasvarao (andaza).<br />

o r i p u r a Z v i r i k a c i erTmaneTis mibaZviT SimSiliT daixocneno (andaza).<br />

es ori turfa gvriti... sakvirvelad tkbilad cxovrobdnen (ilia).<br />

viRacam ori mZime Cemodani Semoitana (o. ios.).<br />

is eyofoda e r T d i d q a l a q s asaSeneblad (pres.).<br />

ori mZime da autaneli Tve gaatara man iq simartoveSi (d. Seng.).<br />

yvela SemTxvevaSi ricxviTi saxeli pirvel adgilzea, zedsarTavi _ meoreze.<br />

pirvel adgilzea ganusazRvreli ricxviTi saxelic. mag.:<br />

sawereTloSi bevri gamoCenili aznauriSvili iyo (akaki).<br />

mazraSi bevri udedmamo bavSvi iyo (pres.).<br />

gamoiTqva mravali sayuradRebo SeniSvna (pres.).<br />

auzSi bevri oqrosferi Tevzi budobs (S. dad.).<br />

III. zedsarTavTan meore msazRvrelia mimReoba, zedsarTavi meore adgilzea:<br />

luarsab TaTqariZe gaxldaT kargad C a s u q e b u l i Z v e l i q a r T v e l i (ilia).<br />

vardis rtoze SerCenili xmeli Tesli akenkes da gaitaces beRurebma (a. kaland.).<br />

n a o m a r q a r T v e l m x e d r o b a s trial mindorSi eZina (l. asaT.).<br />

[guris] CxubSi n a R r Z o b i m a r j v e n a c e r i dausivda (a. lom.)<br />

Catarebul maTematikur olimpiadebSi... gamarjvebulni gamodian (pres.).<br />

kornelim axeda mis ukan mdgar TeTrxalaTian daxlidars (o. ios.).<br />

ai, sofelsac gavcdiT, x r e S m o y r i l i d i d i g z i d a n ewerSi gadavdivarT (r. inan.)<br />

SeTanxmebulmsazRvrelebian SesityvebaSi sityvaTa dalagebis es kanonzomiereba<br />

SeniSnulia specialur literaturaSi. davumatebT oriode mcire dakvirvebas.<br />

1. Tu SeTanxmebulmsazRvrelebian SesityvebaSi orive msazRvreli zedsarTavia, _<br />

erTi viTarebiTi, meore mimarTebiTi, _ pirvel adgilze viTarebiTi zedsar-<br />

221


Tavi dgeba, meoreze _ mimarTebiTi:<br />

[ezos] gars ertya Z v e l i t y r u S u l i R o b e (ilia).<br />

qalaqSi mimdinareobs d i d i s a e r T a S o r i s o t u r n i r i WadrakSi (pres.).<br />

[axmedi] meore sezonisaTvis axal, d i d i a l q n i a n n a v s iyidda (g. rCeul.).<br />

aqedan zRvis napiramde u z a r m a z a r i m t v r i a n i a v t o b u s e b i dadiodnen (T. Wil.).<br />

aq Zveli iberiuli mosaxleoba yvelaze nakleb Seicvala (g. qiq.).<br />

aseve: mcire sagazeTo statia... SesaniSnavi istoriuli Zegli... kargi saskolo saxelmZRvanelo...<br />

didi sakolmeurneo bazari... axali sportuli moedani...<br />

amitom gveCoTireba, roca msazRvrelTa sxvagvari rigia Semdeg SesityvebebSi:<br />

franguli axali filmi.<br />

tyidan Ceqmebiani axalgazrda metyeve gamovida (r. inan.).<br />

man exlave unda icodes, Tu ra balaxi gaixarebs venaxis bolos, sawreti mTavari<br />

arxis orive mxares (o. ios.).<br />

skolis oTxsarTuliani axali tipiuri Senoba gaTvaliswinebulia 960 moswavlisaTvis<br />

(pres.).<br />

(Sdr.: axalgazrda Ceqmebiani metyeve, mTavari sawreti arxi, axali<br />

oTxsarTuliani tipiuri Senoba, axali franguli filmi...).<br />

2. Tu erT-erT msazRvrelad ricxviTi saxelia, mimarTebiTi zedsarTavis win gadmoweva<br />

Sesityvebis konstruqciis Secvlas moiTxovs, _ saWiro xdeba am atributuli<br />

msazRvrelis Secvla marTuli msazRvreliT 10 . magaliTad, SesityvebaSi xuTi amerikuli<br />

TviTmfrinavi msazRvrelebi rom gadavajgufoT, veRar vityviT ase: amerikuli xu-<br />

Ti TviTmfrinavi, unda vTqvaT: amerikis xuTi TviTmfrinavi, aseve: ori brazilieli<br />

deputati, Sdr.: braziliis ori deputati; meoTxe respublikuri spartakiada, Sdr.:<br />

respublikis meoTxe spartakiada; ramdenime teqnikuri siaxle, Sdr.: teqnikis ramdenime<br />

siaxle...<br />

amitom msgavsi msazRvrelebi sxvadasxvagvarad, magram sworad Cans dalagebuli<br />

Semdeg winadadebebSi:<br />

mospes sxvadasxva tipis 6404 amerikuli TviTmfrinavi (pres.).<br />

Camoagdes israelis sami TviTmfrinavi (pres.).<br />

sityvaTa rigi orive winadadebaSi sworia; pirvelSi msazRvrelad gvaqvs mimarTebiTi<br />

zedsarTavi (`amerikuli~), igi meore adgilze daismis da masTan ricxviTi saxeli<br />

pirvel adgilzea. meore SesityvebaSi ki msazRvrelad aris naTesaobiT brunvaSi<br />

dasmuli saxeli da mTeli Sesityveba kuTvnilebas gamoxatavs; masTan atributuli<br />

msazRvreli meore adgilze daismis (dawvrilebiT qvemoT).<br />

3. Tu orive msazRvrelad mimarTebiTi zedsarTavia, meore adgilze, upiratesad, -ur<br />

sufiqsiT nawarmoebi zedsarTavi dgeba:<br />

mTaSi ubiris kacisagan iseT rasme gaigonebT Cvens s a x e l o v a n i s t o r i u l m o R v a -<br />

weebze (vaJa).<br />

atributulmsazRvrelebian SesityvebaSi SeiZleba ar gvqondes zedsarTavi da<br />

gvqondes sxva atributuli msazRvrelebi: mimReoba, ricxviTi saxeli, nacvalsaxeli.<br />

gvxvdeba maTi sxvadasxvagvari dalageba; saxeldobr, ase:<br />

a) Tu erT-erT msazRvrelad aris mimReoba, igi, msgavsad zedsarTavisa, meore adgils<br />

iWers, pirvelze ki ricxviTi saxeli an nacvalsaxeli dadgeba (zedsarTavTan<br />

ki, rogorc vnaxeT, mimReobaa pirvel adgilze: Casuqebuli Zveli qarTveli).<br />

nacvalsaxeli + mimReoba<br />

10 zogjer Sesityvebis Sinaarsic sxvagvar niuanss iZens.<br />

222


is dalocvili mRvdeli xSirad migebda xolme (ilia).<br />

ubirs kacs araviTari mzamzareuli Sedgenili azri ara aqvs (vaJa).<br />

zogi... iqneb hkicxavda kidec natos a s e T i T a v d a d e b u l i S r o m i s a T v i s (mix.<br />

mrevl.).<br />

Tu mimReobas axlavs Tavisi amxsnelebi, man SeiZleba pirvel adgilze gadmoiwios,<br />

nacvalsaxeli da ricxviTi saxeli ki meore adgils daikavebs.<br />

magaliTad:<br />

dardisagan welSi gawyvetili, udrood d a b e r e b u l i m i s i c o l i ojaxSi CeriasaviT<br />

trialebda (d. Seng.).<br />

(Sdr., misi daberebuli coli).<br />

Saxtidan gavida saTbobiT datvirTuli ocdameSvide eSeloni (pres.).<br />

oqros monetebiT savse Svidi qoTani iyo (pres.).<br />

ricxviTi saxeli + mimReoba<br />

o r i sacolSvilod a R e r e b u l i v a J k a c i s sikvdilis Semdeg levana kikabiZes am qveyanasTan<br />

aRarc saqmiT hqonda raime urTierToba da aRarc sityviT (o. ios.).<br />

banze x u T i r C e u l i b i W i erTbaSad amolagda (d. Seng.).<br />

b) atributul msazRvrelTagan erT-erTi SeiZleba iyos ricxviTi saxeli. rogorc<br />

vnaxeT, zedsarTavTan da mimReobasTan mezoblobisas ricxviTi saxeli pirvel adgils<br />

iWerda, nacvalsaxelTan ki meore adgilzea.<br />

nacvalsaxeli + ricxviTi saxeli<br />

is ori xaliCa; Cemi oTxi wigni; misi erTi vaJi; Seni oriode sityva...<br />

misi meore literaturuli fsevdonimi iyo `SavbiWa~ (pres.).<br />

g) rac Seexeba nacvalsaxels, rogorc vnaxeT, sxva atributul msazRvrelebTan<br />

(zedsarTavi, mimReoba, ricxviTi saxeli) TanamsazRvrelobisas igi yovelTvis pirvel<br />

adgilzea, xolo, Tu orive msazRvrelad nacvalsaxelebia, aseTi wyoba gvaqvs:<br />

CvenebiTi nacvalsaxeli + kuTvnilebiTi nacvalsaxeli:<br />

ratom Cagivarda e g S e n i t i k t i k a e n a (ilia).<br />

furkameCi ma Cemi rZlisaa (n. lom.).<br />

CvenebiTi nacvalsaxeli + gansazRvrebiTi nacvalsaxeli:<br />

es ramdenime biWi... es raRac eSmakuri skolebi (ilia).<br />

ganusazRvrelobiTi nacvalsaxeli + kuTvnilebiTi nacvalsaxeli:<br />

erTi Seni gamoxedva... erTi Seni gacineba...<br />

gansazRvrebiTi nacvalsaxeli + kuTvnilebiTi nacvalsaxeli:<br />

iq, barSi, y v e l a C e m i t o l e b i mtrebSi vefxviviT danavardoben (akaki).<br />

Tavi rom movuyaroT yvelafer amas, yvela atributuli msazRvrelis sxvadasxvagvari<br />

SesaZlo kombinacia aseT suraTs mogvcems:<br />

zedsarTavi + nacvalsaxeli _ pirvel adgilzea nacvalsaxeli (`es bumberazi mTebi~).<br />

zedsarTavi + mimReoba _ pirvel adgilzea mimReoba (`Catarebuli maTematikuri ol-<br />

impiada~).<br />

zedsarTavi + ricxviTi _ pirvel adgilzea ricxviTi (`erTma wvirianma Rorma~).<br />

zedsarTavi + zedsarTavi _ pirvel adgilzea viTarebiTi (`Zveli tyruSuli Ro-<br />

be~).<br />

e. i. zedsarTavi, Cveulebriv, meore adgilzea.<br />

223


nacvalsaxeli + zedsarTavi _ pirvel adgilzea nacvalsaxeli (`es bumberazi mTe-<br />

bi~)<br />

nacvalsaxeli + mimReoba _ pirvel adgilzea nacvalsaxeli (`is motexili toti~).<br />

nacvalsaxeli + ricxviTi saxeli _ pirvel adgilzea nacvalsaxeli (`Cemi ori<br />

Zma~).<br />

nacvalsaxeli + nacvalsaxeli _ pirvel adgilzea CvenebiTi, meoreze _ kuTvnile-<br />

biTi (`eg Seni tiktika ena~).<br />

pirvel adgilzea CvenebiTi, meoreze _ ganusazRvrelobiTi (`es ramdenime biWi~).<br />

pirvel adgilzea ganusazRvrelobiTi, meoreze _ kuTvnilebiTi (`erTi Seni gaci-<br />

neba~).<br />

pirvel adgilzea gansazRvrebiTi, meoreze _ kuTvnilebiTi (`yvela Cemi tolebi~).<br />

e. i. nacvalsaxeli pirvel adgilzea.<br />

ricxviTi saxeli + zedsarTavi saxeli _ pirvel adgilzea ricxviTi (`erTma wvi-<br />

rianma Rorma~).<br />

ricxviTi saxeli + nacvalsaxeli _ pirvel adgilzea nacvalsaxeli (`Cemi ori<br />

Zma~).<br />

ricxviTi saxeli + mimReoba _ pirvel adgilzea ricxviTi (`ori Tavgatexili ko-<br />

dala~).<br />

e. i. r i c x v i T s a x e l s S e i Z l e b a uswrebdes mxolod nacvalsaxeli.<br />

mimReoba + zedsarTavi saxeli _ pirvel adgilzea mimReoba (`Catarebuli maTema-<br />

tikuri olimpiada~).<br />

mimReoba + nacvalsaxeli _ pirvel adgilzea nacvalsaxeli (`is motexili toti~).<br />

mimReoba + ricxviTi saxeli _ pirvel adgilzea ricxviTi saxeli (`ori Tavgate-<br />

xili kodala~).<br />

e. i. mimReoba mxolod zedsarTavTan TanasazRvrulobis SemTxvevaSia<br />

pirvel adgilze.<br />

maSasadame, SeTanxmebul msazRvrelTa Soris pirvel adgilze yvelaze<br />

mtkiced dgas nacvalsaxeli, Semdeg ricxviTi saxeli, romelsac<br />

mxolod nacvalsaxeli SeiZleba uswrebdes, Semdeg mimReoba (igi pirvel<br />

adgils uTmobs nacvalsaxelsa da ricxviT saxels), r a c S e e x e b a z e d s a r -<br />

Tav saxels, igi, Cveulebriv, meore adgilzea.<br />

* * *<br />

zemonaTqvami exeboda iseT Sesityvebebs, sadac yvela msazRvreli atributuli, Se-<br />

Tanxmebuli iyo.<br />

sxva wesebi moqmedebs, rodesac ramdenime msazRvrelian SesityvebaSi erT-erTi<br />

msazRvreli marTulia.<br />

unda SevniSnoT, rom marTulmsazRvrelian Sesityvebas meore, mesame an meoTxe<br />

msazRvrelad SeiZleba daerTos arsebiTi saxeli. aseT SemTxvevaSi es arsebiTi saxeli<br />

naTesaobiT brunvaSia da yovelTvis win dgeba.<br />

magaliTad:<br />

s o f l i s Cais punqti (n. dumb.).<br />

iranis xaliCebis fabrika (pres.).<br />

d e d i s Savi satinis kofTa (o. ios.).<br />

m c x e T i s sveticxovlis didi taZari (l. asaT.).<br />

saxelmwifos oqros fondi (pres.).<br />

Tbilisis abreSumis fabrika.<br />

arsebiT saxelTa msgavsad marTul msazRvrelTan TanamsazRvrelobisas TiTqmis<br />

yvela nacvalsaxelic (garda gansazRvrebiTisa) pirvel adgilze dgas.<br />

a) CvenebiTi nacvalsaxeli:<br />

im kaklis xis aqeT Cveni saxlia (r. inan.).<br />

224


jaba... im nikelis sawolSi iwva (e. yif.).<br />

makam oriode sityviT axsena is qarxnis direqtori (o. ios.).<br />

a m d e n i m g e l T a y m u i l i uambod ar Caivliso (andaza).<br />

b) kuTvnilebiTi nacvalsaxeli:<br />

es mSobliuri qaria C v e n i a l g e T i s v e l e b i s (l. asaT.).<br />

ilia oTaxSi Sesula. iqidan gamoutania T a v i s i o q r o s k a l a m i (s. SanS.).<br />

g) ganusazRvrelobiTi nacvalsaxeli:<br />

amboben, rusT xelmwifis baRSi e r T i o q r o s o T a x i a o (ilia).<br />

mamaSens e r T i o q r o s w y a r o aqvs (T. razik. zRap.).<br />

mivida erT oqros qalaqSi (T. razik. zRap.).<br />

d) kiTxviTi nacvalsaxeli:<br />

rogori oqros saciqveli xar, rom ar gvaTxovebo (xalx.).<br />

e) uaryofiTi nacvalsaxeli:<br />

[sursuls] a r a v i T a r i s o f l i s w a m a l i ar miudga (o. ios.).<br />

rogorc aRvniSneT, nacvalsaxelTagan meore adgilze SeiZleba Segvxvdes gansazRvrebiTi<br />

nacvalsaxeli:<br />

Trusos xeoba m n a x v e l i s y v e l a m o l o d i n s aWarbebs (pres.).<br />

pirvelad s a w a r m o s y v e l a u b a n i unda Semoiaros (pres.).<br />

fabrikis yvela muSa-mosamsaxure... pasuxismgeblobiT ekideba... amocanebis Sesruleba<br />

(pres.).<br />

soflis yvela stumaric rom Tavs dahxveoda, yvelas gaukuWavda [kakals] (o. Cx.).<br />

[materialurma waxalisebam] kidev ufro daainteresa w a r m o e b i s T i T o e u l i m u S a k i<br />

(pres.).<br />

SemTxveviTi ar unda iyos, rom gansazRvrebiTi nacvalsaxeli meore adgilzea Casmuli<br />

yvela im SemTxvevaSi, roca Sesityvebis Sinaarsi kuTvnilebas gamoxatavs.<br />

aseTi Sinaarsis Semcvel SesityvebaSi ganusazRvreli nacvalsaxelic meore adgilze<br />

ismis.<br />

magaliTad:<br />

Zelqva farTodaa gavrcelebuli d a s a v l e T s a q a r T v e l o s z o g i e r T r a i o n S i<br />

(pres.).<br />

TavadaznaurTa ramdenime ojaxi...<br />

magram amis Sesaxeb specialurad qvemoT.<br />

arc is unda iyos SemTxveviTi, rom zogjer aucilebeli xdeba CvenebiTi nacvalsaxelis<br />

dasma meore adgilze. esec iseT SemTxvevebSi, rodesac Sesityvebis Sinaarsi<br />

kuTvnilebas gadmoscems.<br />

magaliTebi:<br />

man veRar moiTmina s i Z i s a s e T i u d a r d e l o b a (d. kld.).<br />

sityvaTa S i n a a r s i s a m g v a r i c v l a (g. Satb.).<br />

amitom saerTo normidan gadaxvevas warmoadgens sityvaTa dalageba qvemomoyvanil<br />

winadadebebSi:<br />

sonia... amgvarma ekvirines laparakma sruliad mohRala (d. kld.).<br />

bevrjer minaxavs sxvaganac magisTana fanjris... samkauli (ilia).<br />

Cveulebriv iqneboda: ekvirines amgvarma laparakma... fanjris magisTana samkauli...<br />

zemoganxilul SemTxvevebSi sityvaTa rigis sakiTxi arc Tu ise mwvaved dgas, advilad<br />

xerxdeba garkveuli kanonzomierebis dadgena.<br />

225


ufro rTulia viTareba, rodesac marTulmsazRvrelian Sesityvebas meore msazRvrelad<br />

emateba romelime atributuli msazRvreli _ zedsarTavi, mimReoba an ricxviTi<br />

saxeli.<br />

aseT SemTxvevaSi, rogorc aRvniSneT, sityvaTa rigi meryevia, xan naTesaobiT<br />

brunvaSi dasmuli msazRvrelia pirvel adgilze (amxanagis ori kovzi, soflis yvela<br />

mcxovrebi; leninis didi suraTi; qalis TeTri xeli), xan ki _ atributuli (ori vercxlis<br />

kovzi, viwro soflis orRobe, TeTri riyis qva...).<br />

bunebrivad daismis kiTxvebi: ratom xdeba ase? ra SemTxvevaSi romeli msazRvreli<br />

unda daisvas pirvel adgilze? SeiniSneba Tu ara raime kanonzomiereba? ram Seqmna<br />

es sirTule enaSi? ra mdgomareoba gvqonda Zvel qarTulSi?<br />

daviwyoT ukanaskneli kiTxvidan.<br />

axali qarTulisagan gansxvavebiT Zvel qarTulSi msazRvreli eTanxmeboda sazRvruls<br />

brunvaSi, brunvis niSnebi srulad iyo warmodgenili msazRvrelTanac. gansxvavebuli<br />

iyo msazRvrel-sazRvrulis wyobac: msazRvreli upiratesad mosdevda<br />

sazRvruls: asea iseT SesityvebebSi, sadac saxelTan erTi msazRvreli gvaqvs.<br />

ramdenime msazRvrelian SesityvebaSi SeiZleboda msazRvrelebs sxvadasxvagvari<br />

pozicia daeWiraT sazRvrulis mimarT:<br />

a) an yvela mosdevda sazRvruls (es SemTxveva yvelaze xSiria Zvel qarTulSi).<br />

kolti RorTaჲ mZovari (m 8,30).<br />

b) an yvela win uZRoda:<br />

d a f a r u l s a k a c T a s a q m e s a , viTarca cxadsa amxilebda (xanZT. mg 10).<br />

g) an sazRvrulis orsave mxares nawildebodnen:<br />

da ixila orni asulni misni (dab. 33,5).<br />

msazRvrelTa aseTi sxvadasxvagvari pozicia damokidebuli iyo imaze, Tu romeli<br />

metyvelebis nawiliT iyo gadmocemuli es msazRvrelebi da ra saxis msazRvrelebi<br />

iyo SesityvebaSi, _ yvela SeTanxmebuli, Tu erTi maTgani marTuli 11 .<br />

pirvel adgils iWerdnen ricxviTi saxeli da nacvalsaxelebi (CvenebiTi, gansazRvrebiTi<br />

da ganusazRvrelobiTi);<br />

meore adgils _ zedsarTavi saxeli (roca yvela msazRvreli atributuli iyo),<br />

naTesaobiT brunvaSi dasmuli msazRvreli (roca erT-erTi msazRvreli marTuli<br />

iyo), mimReoba da kuTvnilebiTi nacvalsaxeli.<br />

marTulmsazRvrelian SesityvebaSi ricxviTi saxeli da zedsarTavi saxeli xan<br />

win uZoda sazRvruls, xanac mosdevda.<br />

magaliTad:<br />

SiSi didi bnelisaÁ moiwia mas zeda (dab. 15,12).<br />

da iyo meyseulad b o r b a l i q a r i s a Á d i d i (mark. 4,37).<br />

e. i. zedsarTavis adgili Zvel qarTulSi SeuzRudveli iyo: axal qarTulSi suraTi<br />

Seicvala: msazRvrelma saxelma upiratesad sazRvrulis win daimkvidra adgili.<br />

postpoziciuri wyoba mTlianad Seicvala prepoziciuriT da ukanaskneli gabatonda<br />

kidec (mag.: vrceli qveyana da ara: qveyana vrceli...) amas mohyva SeTanxmebis<br />

Sesusteba, boloxmovnian saxelTa SeTanxmebis moSla sazRvrul saxelTan (mwvane vel-<br />

11 ix. iv. imnaiSvilis, c. kalaZis, l. qanTarias, a. kizirias zemodasaxelebuli<br />

Sromebi; agreTve v . k a x a Z e , msazRvrel-sazRvrulis Tanmimdevroba oTxTavSi: studentTa<br />

samecniero Sromebis krebuli, VI, Tbilisi, 1953, gv. 371-380; agreTve krebuli `saxelis brunebis<br />

istoriisaTvis qarTvelur enebSi~, I, Tbilisi, 1956, gv. 329-358. magaliTebi am avtorTa<br />

Sromebis mixedviT mogvyavs.<br />

226


ma, mwvane vels...)~ 12 .<br />

amgvarad, Zvel qarTulSi iyo: saxl-man qvisa-man, axal qarTulSi aris: qvis saxl-ma.<br />

rodesac saxels erTi msazRvreli axlavs prepoziciurad, brunvaSi SeTanxmebis<br />

magivrobas advilad swevs msazRvrelis adgili, misi win dasma, magram sakmarisia<br />

erT sazRvruls ramdenime msazRvreli daukavSirdes, rom maSinve dadgeba maTi dalagebis,<br />

sityvaTa rigis sakiTxi. dangreuli (maRali, patara...) qvis saxli Tu qvis dangreuli<br />

saxli; maRali xis kibe Tu xis maRali kibe...<br />

es sirTule axal qarTulSi gaCnda, Zvel qarTulSi igi ar iyo, radganac, Cveulebriv,<br />

aseT msazRvrels cvlida sazRvrulTan brunvasa da ricxvSi SeTanxmebuli<br />

msazRvreli, romlis sintaqsuri kavSiri sazRvrulTan saTanado formiT iyo gadmocemuli.<br />

es ki savsebiT sakmarisi iyo am sityvaTa kavSiris naTelsayofad, rogorc ar<br />

unda daSorebodnen isini erTmaneTs.<br />

axal qarTulSi mdgomareoba garTulda imiT, rom saqmeSi Caeria sruliad sxva<br />

tipis Sesityveba, kerZod Sesityveba msazRvreliani msazRvreliT (ori kurdRlis madevari-s<br />

tipisa).<br />

Zvel qarTulSi aseT SesityvebaSic marTuli msazRvreli mosdevda sazRvruls;<br />

specialur literaturaSi cnobilia aseTi nimuSi: dReÁ didisa mis dResaswaulisaÁ.<br />

aseTi Sesityveba gansxvavdeboda CvenTvis saintereso Sesityvebisagan; ibruneboda<br />

mxolod kiduri wevrebi: dReman didisa mas dResaswaulisaman 13 (iq ki ibruneboda yvela<br />

wevri: yovelTa mwignobarTa erisaTa).<br />

saSuali saukuneebis samwerlobo enaSi msazRvrelma Tavis sazRvrulianad win<br />

gadmoiwia da miviReT: didis dResaswaulis dRe.<br />

me-19 saukunidan ki pirveli msazRvrelis naTesaobiTi brunvis -s daikarga: didi<br />

dResaswaulis dRe. 14 . ise rom, Zveli qarTulis ori sxvadasxvagvari Sesityveba:<br />

saxli xisaÁ didi (saxlman xisaman didman) da dReÁ didisa mis dResaswaulisaÁ<br />

(dReman didisa mis dResaswaulisaman) garegnulad savsebiT daemsgavsa erTmaneTs:<br />

didi xis saxli<br />

didi dResaswaulis dRe<br />

ra Tqma unda, am ori Sesityvebis wevrTa Soris sintaqsuri urTierToba sxvadasxvagvaria.<br />

didi pirvel SesityvebaSi gansazRvrebaa saxlisa da saxelobiT brunvaSia,<br />

meore SesityvebaSi ki _ didi gansazRvrebaa dResaswaulisa da naTesaobiT brunvaSia.<br />

bunebrivia, aseTi damsgavsebis Sedegad orazrovnebis safrTxe iqmneba, radgan<br />

pirvel SemTxvevaSic msazRvrelis forma (didi) SeiZleba miCneul iqnes naTesaobiTi<br />

brunvis formantmokvecil saxed da, Tuki SesaZlebelia momdevno msazRvrelTan misi<br />

semantikurad dakavSireba, SesaZlebeli xdeba mTeli Sesityvebis azri sxvagvarad iqnes<br />

gagebuli. magaliTad, aviRoT Sesityveba didi xis toti, radgan didi SeiZleba<br />

iyos xec da totic, es Sesityveba SeiZleba gavigoT orgvarad: didi xis toti (didia<br />

toti), didi xis toti (didi xe).<br />

magram garegnulad damsgavsebuli am ori sxvadasxvagvari Sesityvebis wevrTa sintaqsuri<br />

urTierTobis sxvadasxvagvaroba kargad gamoCndeba orive Sesityvebis brunebisas.<br />

saxeldobr, Sesityvebis wevrebi ibrunvian sxvadasxvagvarad imisda mixedviT,<br />

Tu rogor jgufdebian isini sintaqsurad: didi aris gansazRvreba marTuli msazRvrelisa<br />

(didis xis), Tu sazRvrulisa (didi toti). Tu didi marTul msazRvrels<br />

gansazRvravs, _ SeTanxmebulia masTan da aRar ibrunvis (didi[s] xis toti, didi[s]<br />

xis totma), xolo, Tu didi sazRvrulis (toti) msazRvrelia da pirvel adgilze<br />

dgas, ibrunvis (didma xis totma):<br />

12 v. T o f u r i a , gramatikul movlenaTa erTgvarovani procesi qarTvelur enebSi. saxelis<br />

fuZisa da brunvis niSanTa urTierTmoqmedeba; ike, VI, 1954, agreTve krebulSi: saxelis brunebis<br />

istoriisaTvis qarTvelur enebSi, I, 1956, gv. 203.<br />

13 dResa didisa mis dResaswaulisasa (ioane, 7,37).<br />

14 i v . q a v T a r a Z e , gansazRvrebiTi damokidebuli winadadebis marTlwerisaTvis, Jurn. `komunisturi<br />

aRzrdisaTvis~, 1954, #12, gv. 41-47.<br />

227


sax.<br />

moTxr.<br />

mic.<br />

mimarT.<br />

naT.<br />

moqm.<br />

wod.<br />

didi xis tot-i<br />

did-ma xis tot-ma<br />

did xis tot-s<br />

did xis tot-ad<br />

did-i xis tot-is<br />

did-i xis tot-iT<br />

did-o xis tot-o<br />

228<br />

didi xis toti<br />

didi xis tot-ma<br />

didi xis tot-s<br />

didi xis tot-ad<br />

didi xis tot-is<br />

didi xis tot-iT<br />

dido xis tot-o<br />

aqedan Cans, am ori gansxvavebuli tipis Sesityvebis sruli formaluri damTxveva<br />

gvaqvs saxelobiTsa, naTesaobiTsa da moqmedebiTs brunvaSi. swored es formebi qmnian<br />

orazrovnebas:<br />

sax. didi xis toti = didi xis toti da didi xis toti<br />

naT. didi xis tot-is = didi xis totis da didi xis totis<br />

moqm. didi xis tot-iT = didi xis totiT da didi xis totiT<br />

rac Seexeba sxva brunvebs, atributuli msazRvrelis gaformeba brunvis niSnebiT<br />

am ori tipis Sesityvebis garCevis SesaZleblobas qmnis:<br />

didma xis totma ukve aRar ireva meore SesityvebaSi, romelic moTxrobiTSi asea:<br />

didi xis totma. asevea mimarTulebiTsa da micemiTSi, Tumc sityvaTa rigi aqac veraa<br />

gamarTuli.<br />

magaliTad: [kacma] CibuxSi dauwyo TiTiT tena xelisgulze g a f S v n e t i l s<br />

Tambaqos klertebs (vaJa).<br />

radganac brunvis niSnebi ganarCeven am or gansxvavebul Sesityvebas, didi yuradReba<br />

unda mieqces maT marTebulad xmarebas.<br />

iakubma TviTon Seayena mixasi xmel SeSis zvinze (r. gvet.).<br />

xmel msazRvrelia SeSisa, masTan unda iyos SeTanxmebuli (xmelis). aq ki xmel<br />

brunvis niSanmokvecili formiTaa warmodgenili, zvin-Tan SeTanxmebuli gamodis da<br />

iqmneba STabeWdileba, rom xmelia zvini. unda iyos: xmeli SeSis zvinze.<br />

aseTia Cveni xvalindel gadacemaTa programa (telegadacema). Cveni msazRvrelia<br />

gadacemebisa, amitom unda iyos: Cven... gadacemaTa an Cveni xvalindeli gadacemebis...<br />

ambavi pirveli ofliani maneTis Sovnisa (m. javax.).<br />

unda iyos: pirveli ofliani maneTis, radgan pirveli gansazRvrebaa maneTisa.<br />

msgavsi SemTxvevebi SeTanxmebis aRrevisa gvxvdeba i. WavWavaZis nawerebSic: T a v i s<br />

ganuSorebel meuRliTurT... buCo erTi mxriv mTel kalos samxreTis<br />

n a p i r z e d gorasaviT gawoliliyo... luarsabi... swuxda e x l a n d e l d r o e b i s<br />

Wirisa gamo da sxv.<br />

maSasadame, sityvaTa rigSi istoriulad momxdarma cvlilebebma _ sityvaTa rigis<br />

Secvlam da SeTanxmebis moSlam gamoiwvia ori gansxvavebuli Sesityvebis garegnulad<br />

damsgavseba, ramac Seqmna orazrovnebis warmoSobis safrTxe.<br />

ra saSualeba monaxa enam am orazrovnebis Tavidan asacileblad? pirveli STabeWdileba<br />

aseTia: Tu SeTanxmebuli msazRvrelis win dasma orazrovnebas iwvevs, maSin<br />

es amxsneli SuaSi Caismis (xis didi toti), sxvagvarad rom vTqvaT, zedsarTauli amxsneli<br />

didi uSualod win daesmis mis mier asaxsnel sityvas: Tu igi tots xsnis,<br />

gveqneba: xis didi toti, xolo, Tu xis msazRvrelia _ didi xis toti (swored ase<br />

esmiT es sakiTxi, rodesac weren: Zroxis civi qoni, wignis ori maRazia an Rvinis didi<br />

kasri).<br />

magram aseTi gadasma yovelTvis rodi xdeba. rogorc aRvniSneT, enaSi aris garkveuli<br />

gamonaTqvamebi, romlebTanac atributuli msazRvreli uyoymanod win ismis


miuxedavad imisa, rom mezoblad moxvedril msazRvrelTa semantikuri dakavSireba<br />

principulad SesaZlebelia.<br />

magaliTad: kargi Rvinis doqi. kargi Rvinoc SeiZleba iyos, magram aseTi dawyvilebis<br />

safrTxe ar iqmneba. aseve: maRali xis kibe (maRali kibe); uzarmazari muxis<br />

ficari (uzarmazaria ficari); lamazi qalis saaTi (lamazia saaTi); kargi qvis saxli<br />

(kargia saxli)...<br />

meore mxriv, zogjer msazRvrelTa semantikuri dakavSireba sulac araa mosalodneli<br />

da mainc atributuli msazRvreli meore adgilze Caismis xolme.<br />

magaliTad: amerikis ori TviTmfrinavi; respublikis mudmivi warmomadgeneli; makas<br />

guSindeli saqcieli; dedis SavCarCoiani suraTi...<br />

SeuZlebelia SeTanxmebul msazRvrelTa win dasmiT aseTi wyvilebi Seiqmnes: ori<br />

amerika, guSindeli makas, mudmivi respublikis, SavCarCoiani dedis...<br />

maSasadame, sityvaTa wyoba aq orazrovnebis Seqmnis saSiSroebiT veRar aixsneba, e. i.<br />

mxolod semantikuri mxare yovelTvis ver agvixsnis sityvaTa rigis Taviseburebebs.<br />

cxadia, rom raRac sxva faqtori axdens gavlenas sityvaTa rigze, gansazRvravs<br />

sityvaTa Tanamimdevrobas, awesrigebs mas.<br />

dakvirvebam gviCvena, rom mosalodneli bundovaneba da orazrovneba enaSi mowesrigda<br />

imis meSveobiT, rom moxda gamonaTqvamTa dajgufeba garkveuli wesis mixedviT.<br />

naTelia, rom, erTi mxriv, aris Sesityvebebi, romlebic garkveul simyares iCenen,<br />

ar iTiSebian da SeTanxmebul msazRvrels win daisvamen (Tundac iseTi msazRvrelebi<br />

iyridnen Tavs, romelTa Sinaarsobrivad dakavSireba SesaZlebeli iyos).<br />

meore mxriv ki _ gamonaTqvamebi, romelTac aseTi simyare ar gaaCniaT, iTiSebian<br />

da atributul, SeTanxmebul msazRvrels SuaSi CairTaven (Tundac am msazRvrelTa<br />

dasma orazrovnebis safrTxes ar qmnides).<br />

ra qmnis myar gamonaTqvams, _ xSirad xmareba, Tu mniSvnelobiTi mxare? rom xSirad<br />

xmareba ar aris gadamwyveti, iqidan Cans, rom bevri xSirad saxmari Sesityveba<br />

araa myari, iyofa da SeTanxmebul msazRvrels SuaSi Caisvams.<br />

magaliTad: zamTris Rame, mezoblis ezo, Semodgomis susxi, saqarTvelos spartakiada,<br />

koleqtivis wevri.<br />

vambobT: zamTris civi Rame, Semodgomis pirveli susxi, mezoblis amwvanebuli<br />

ezo, saqarTvelos meoTxe spartakiada, koleqtivis axali wevri...<br />

dakvirvebam gviCvena, rom marTulmsazRvreliani Sesityvebis simtkice da gamZleoba<br />

dakavSirebulia TviT am gamonaTqvamis SinaarsTan, mis mniSvnelobiTs mxaresTan,<br />

semantikasTan.<br />

S e d a r e b i T m e t s i m y a r e s i C e n e n (e. i. ar gaiTiSebian da maT Soris atributuli<br />

msazRvreli ar Caismis) i s e T i m a r T u l m s a z R v r e l i a n i S e s i t y v e b e b i ,<br />

romlebSic msazRvrelebi gamoxataven masalas (nivTierebas), daniSnulebas<br />

an warmomavlobas. xolo iseTi Sesityvebebi, romlebSic<br />

msazRvrelebi kuTvnilebas gamoxataven, TiTqmis yovelTvis iTi-<br />

Sebian da atributuli msazRvreli SuaSia Casmuli.<br />

I. masalas an nivTierebas gadmoscemen msazRvrelebi Semdeg SesityvebebSi:<br />

oqros saaTi (beWedi, sayure, samajuri, Zewkvi, qinZisTavi, medalioni, maneTiani,<br />

fuli, gvirgvini, skiptra, medali, Rerbi, Tasi, Rili, jaWvi, madani, Zafi, Cardaxi,<br />

asoebi, xana, saukune...);<br />

vercxlis kovzi (beWedi, sayure, Tasi, Zewkvi, medali, saaTi, fuli, Rili, samarile,<br />

samajuri, badia...);<br />

spilenZis Tungi (qvabi, qafqiri, WurWeli, fuli, moneta, Sauriani, fari...);<br />

rkinis javSani (WiSkari, moajiri, liandagi, sawoli, galia, Rilebi, perangi...);<br />

jaWvis Cabalaxi (perangi...);<br />

aluminis WurWeli (qafqiri, kovzi, jami, qvabi, saxeluri...);<br />

Tujis qvabi (mili, fexebi...);<br />

229


Tunuqis yuTi (nivTi, furceli...);<br />

brinjaos figura (qandakeba, bareliefi...);<br />

nikelis Caidani (sawoli, saxeluri...);<br />

plastmasis CanTa (nawarmi, TefSi, finjani...);<br />

rezinis mili (furceli, saburavi, fexsacmeli...);<br />

qvis saxli (kibe, Senoba, kedeli, boZi, moajiri, qandakeba...);<br />

xis kibe (saxli, Senoba, kedeli, boZi, yuTi, skami, sufra, sawoli, jami, kovzi, fexi...);<br />

Tixis jami (doqi, WurWeli...);<br />

faifuris finjani (jami, TefSi, WurWeli...);<br />

brolis Wiqa (Tasi, larnaki, jami...);<br />

aguris buxari (saxli, kedeli...);<br />

giSris mZivi (sayure, Tma...);<br />

qarvis krialosani (mZivi...);<br />

margalitis mZivi (yelsabami, wveTi...);<br />

ficris kedeli (skami, iataki, Robe, yuTi...);<br />

wnelis Robe (kalaTi...);<br />

fiWvis (muxis) ficari...<br />

Txilis (Sindis...) wneli...<br />

vazis jvari...<br />

matylis winda...<br />

CiTis kaba (perangi, Tavsafari, farda...);<br />

satinis kaba (xalaTi...);<br />

xaverdis farda (kaba, Sarvali, xalaTi, qsovili...);<br />

tilos xalaTi (kaba, farda, fexsacmeli, Sarvali...);<br />

narmis perangi;<br />

Salis kaba (kostiumi, Sarvali, palto...);<br />

abreSumis perangi (kaba...);<br />

farCis kaba...<br />

tyavis (rezinis, tilos) fexsacmeli, tyavis palto...<br />

qonis (Taflis, kartofilis) sanTeli...<br />

islis saxuravi;<br />

Tovlis fanteli (gunda...);<br />

comis gunda...<br />

aseTi gamonaTqvamebi ar gaiTiSeba, maTTan atributuli msazRvreli win ismis, magaliTad:<br />

didi oqros saaTi, pirmotexili spilenZis Tungi, patara aluminis qvabi,<br />

axali nikelis sawoli, didi Tovlis gunda...<br />

II. daniSnulebas gadmoscemen msazRvrelebi Semdeg SesityvebebSi:<br />

Rvinis kasri (Wiqa, doqi, WurWeli, qarxana, boTli...);<br />

wylis doqi (sufra, Wiqa, WurWeli...);<br />

Cais Wiqa (fabrika, yuTi...);<br />

navTis kasri (boTli, WurWeli...);<br />

asanTis (papirosis...) yuTi (fabrika, Reri...);<br />

papirosis qaRaldi (yuTi);<br />

murabis (yvelis) qila...<br />

skolis (samzareulos, saxlis...) aveji...<br />

Saqris qarxana; xaliCebis fabrika; wignis maRazia; sufris Rvino; perangis Rili;<br />

kecis miwa; Zmris doqi (boTli); Toxis tari; sportis (mTavrobis, pionerTa, mefis...)<br />

sasaxle; xelovnebis (istoriis...) muzeumi; telefonis jixuri; qorwinebis saxli; televizoris<br />

(radios) magida (antena...); moswavlis forma (CanTa, kalami, rveuli...); sko-<br />

lis merxi; Ramis daraji (morige, tramvai...)...<br />

am rigis gamonaTqvamebTanac atributuli msazRvreli win daismis: didi Rvinis<br />

230


kasri; gatexili Rvinis Wiqa; lamazi papirosis yuTi; didi Saqris qarxana...<br />

III. warmomavlobas gviCveneben msazRvrelebi Semdeg SesityvebebSi:<br />

Txis (Roris, batis, Zroxis, daTvis, cxvris, qaTmis...) qoni;<br />

Roris (Zroxis, qaTmis, indauris, batis, ixvis, Txis, kameCis, kurdRlis, daTvis,<br />

xaris, wiwilis...) xorci;<br />

Zroxis (kameCis, Txis, cxvris...) rZe, yveli;<br />

xaris (jixvis, daTvis, Txis, melias, kurdRlis...) tyavi;<br />

melias (kurdRlis, wavis...) bewvi;<br />

zRvis kenWi (mcenare, Rori, lomi...), riyis qva, mTis qanebi; soflis wamali;<br />

wyaros (mdinaris, tbis, zRvis, gubis, mtkvris...) wyali;<br />

mTis wyaro (mdinare, nakaduli, haeri, niavi...);<br />

tbis (zRvis, mdinaris, mtkvris...) Tevzi;<br />

wvimis (sisxlis, Rvinis, oflis...) wveTi;<br />

ZaRlis (mglis, lomis...) lekvi; katis knuti, daTvis beli, vefxvis bokveri, kurdRlis<br />

baWia, qaTmis wiwila; batis (indauris) Wuki; indauris (ixvis) WuWuli; yvavis<br />

baxala...<br />

warmomavloba ivaraudeba, oRond gansxvavebuli niuansiT, iseT SesityvebebSi, rogoricaa:<br />

vaSlis xe, Cais buCqi da sxv. maTi Sinaarsi migviTiTebs, rom sazRvruli<br />

(xe, buCqi...) aris msazRvrelis wyaro, misi momcemi, warmomSobi. xe aris vaSlis momcemi,<br />

buCqi _ Cais momcemi, wyaro _ ukvdavebis momniWebeli da sxv. aseTebia:<br />

kaklis (vaSlis, msxlis, atmis, furclis, tyemlis...) xe;<br />

Cais (askilis, vardis, kvrinCxis, kowaxuris...) buCqi;<br />

mayvlis (gogris, kitris, lobios...) bardi;<br />

ukvdavebis wyaro; siyvarulis wamali da sxv.<br />

bunebrivad daismis sakiTxi, Tu ra mimarTebaa aseT Sesityvebebsa da kompozitebs<br />

Soris. eseni xom myari Sesityvebebia, Zalian xSirad erTad rom ixmareba: mTis niavi,<br />

wyaros wyali, spilenZis WurWeli, xis saxli... sruliad advili SesaZlebelia am<br />

mtkice gamonaTqvamTa erT sityvad Serwyma. marTlac, aseT SesityvebaTagan miRebuli<br />

Cans Semdegi kompozitebi: rkinigza, vercxliswyali, vardiswyali, piriswyali, jariskaci,<br />

kariskaci, xevisberi, cxeniswyali, mejvrisxevi, cnobismoyvare, stumarTmoyvare,<br />

pativmoyvare, mxareTmcodne, xelovnebaTmcodne...<br />

Znelia Zieba imisa, Tu ratom iqceva zogi gamoTqma kompozitad da sxva ki ara. magaliTad,<br />

rkinigza kompozitia, rkinis xidi araa kompoziti; miuxedavad amisa aucilebelia<br />

da arc Tu Zneli kompozitisa da gamonaTqvamis gamijvna.<br />

kompoziti gvaqvs im SemTxvevaSi, Tu misi Semadgeneli nawilebi ukve ise mWidrodaa<br />

erTmaneTTan dakavSirebuli, rom maTi gadasma an maT Soris sxva sityvis Casma<br />

ar SeiZleba. magaliTad: jariskaci _ SeuZlebelia kaci jarisa an jaris mamaci kaci.<br />

xolo, Tu ori sityvis iseTi SeerTeba gvaqvs, romelSic nawilebi SeiZleba gadaisvas<br />

an maT Soris sxva sityva Caisvas, igi Sesityvebaa da ara kompoziti 15 . magaliTad:<br />

rkinis xidi _ SeiZleba vTqvaT axali xidi rkinisa an rkinis axali xidi, magram ar<br />

SeiZleba axali gza rkinisa an rkinis axali gza. SesaZlebelia mxolod da mxolod<br />

axali rkinigza; aseve SesaZlebelia xevis Zveli salocavi an Zveli salocavi xevisa,<br />

magram SeuZlebelia xevis axali beri an axali beri xevisa; unda axali xevisberi.<br />

IV. zemomoyvanili sintagmebi myari Sesityvebebia. maTgan gansxvavdeba Sesityvebebi,<br />

romlebic kuTvnilebas gamoxatavs. kuTvnilebas gamoxataven msazRvreli saxelebi qve-<br />

moT CamoTvlil sintagmebSi:<br />

amxanagis wigni (CanTa, rveuli, saxli, tansacmeli...);<br />

15 a r n . C i q o b a v a , zogadi enaTmecniereba, I, 1946, gv. 162.<br />

231


maspinZlis saxli (ezo, kar-midamo, venaxi, vaJi...);<br />

saqarTvelos kurortebi (qalaqebi, soflebi, buneba, ca, miwa, Rerbi, droSa, teritoria...);<br />

mtris cixe (jarebi, TviTmfrinavi...);<br />

Tavadaznaurobis warmomadgeneli;<br />

meTevzeTa (qistebis...) sofeli; muSaTa da glexTa saxelmwifo; TaTrebis moWidave;<br />

qvemoelTa falavani; mxatvris fantazia; mtkvris (alaznis...) napirebi; koleqtivis<br />

wevri, xalxis rwmena; avtoris buneba, mSenebelTa winadadebebi da a. S.<br />

aseTi gamonaTqvamebi myari araa, iTiSeba da atributuli msazRvreli Zvel msazRvrelsa<br />

da sazRvruls Soris Caismis:<br />

mtris m r a v a l r i c x o v a n i jari; meTevzeTa p a t a r a sofeli; saqarTvelos S e -<br />

s a n i S n a v i kurortebi; koleqtivis a x a l i wevri; kaxeTis p a t a r a sofeli; sportis<br />

d a m s a x u r e b u l i ostati, qalaqis m o w i n a v e inteligencia...<br />

kuTvnilebasve gulisxmobs Sesityveba, romelSic risame nawilia gamosaxuli:<br />

bavSvis xeli; gogonas TiTebi; biWis fexi; qalis tani; kacis Tvalebi; cxenis Tavi<br />

(kbilebi); spilos xorTumi; viris yurebi; melias kudi; arwivis frTebi; gvelis kani;<br />

xis (palmis, msxlis...) toti (tani, fesvi, foToli...); kaklis (muxis, dafnis, Cais, Tambaqos...)<br />

foToli; magidis ujra (fexi...); skamis fexi; roialis pedali; gazeTis gverdi;<br />

oTaxis kuTxe (Weri, fanjara, kari, kedeli...); maranis (saxlis, cixis, boslis...);<br />

Coxis (kabis, perangis...) kalTa da sxv.<br />

aqve unda SevniSnoT, rom sxeulis nawilis aRmniSvneli zogi gamonaTqvami sityvaxmarebaSi<br />

axali niuansiTaa aRWurvili, magaliTad: Zroxis beWi, Zroxis suki, qaTmis<br />

barkali da sxv. warmomavlobaze miuTiTebs, mtkice gamonaTqvamadaa qceuli, amitom<br />

ixmareba:<br />

Semwvari goWis Tavi;<br />

Semwvari cxvris barkali;<br />

moxarSuli Zroxis beWi;<br />

Semwvari Zroxis sukebi da sxva.<br />

sxva SemTxvevaSi ki Sesityveba, romelic risame nawils gadmoscems, araa mtkice<br />

Sesityveba. gvaqvs:<br />

bavSvis lamazi Tvalebi;<br />

magidis erTi fexi.<br />

kuTvnilebis niuansi axlavs iseT Sesityvebebsac, romlebSic Semavali msazRvreli<br />

droze miTiTebas Seicavs: zamTris Rame; zafxulis dRe; ivlisis mze; mkaTaTvis<br />

mTvare; aprilis saRamo; Tebervlis Rame; Semodgomis susxi; Semodgomis wvima; ganTiadis<br />

Suqi; gariJraJis Suqi; ganTiadis sigrile; Ramis siwynare; gazafxulis dari;<br />

seqtembris dari; bavSvobis furclebi; siyrmis (skolis, studentobis) megobari...<br />

kuTvnilebis niuansi axlavs iseT Sesityvebebs, romlebSic msazRvreli uCvenebs<br />

adgils, sadac mdebareobs sazRvruli: mcxeTis taZari; SiomRvimis monasteri; Suam-<br />

Tis tye; naWyvedis taZari; Tbilisis (navTluRis...) sadguri; Tbilisis universiteti<br />

(fabrika, skola...); quTaisis qarxana; xaxmatis xati; kaxeTis (imereTis, guriis, xevsureTis)<br />

sofeli da sxv. aseTi Sesityvebebi gaTiSulia:<br />

SuamTis udabur tyeSi dadioda abduSahili (akaki).<br />

diakonma naWyvedis mitovebul taZars Tavi Seafara (k. gams.).<br />

jer xom mcxeTis s v e t i c x o v l i s d i d t a Z a r S i saqarTvelos cxeli guli asvenia<br />

(l. asaT.).<br />

aseve: Tbilisis samxatvro akademia; Tbilisis saxelmwifo universiteti; quTaisis<br />

saavtomobilo qarxana; qalaqis pirveli saavadmyofo; qalaqis meore afTiaqi; Tbilisis<br />

51-e teqnikuri saswavlebeli.<br />

232


cota rTuldeba saqme, rodesac dawesebulebis saxelwodebaSi Sedis imis aRniSvnac,<br />

Tu visi saxelobisaa es dawesebuleba.<br />

gazeTebSi gamoqveynebul gancxadebebSi xSirad gvxvdeba:<br />

Tbilisis v. sarajiSvilis saxelobis saxelmwifo konservatoria<br />

(pres.).<br />

Tbilisis akad. muxaZis saxelobis qirurgTa samecniero sazogadoeba<br />

(pres.).<br />

SeuZlebeli aseTi wyobac araa, magram ufro bunebrivi Cans sxvagvarad dalageba:<br />

v. sarajiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo konservatoria.<br />

akad. muxaZis Tbilisis saxelobis qirurgTa samecniero sazogadoeba.<br />

ase dalagebis SemTxvevaSi msazRvrelTa Sinaarsobrivi dakavSireba naklebadaa<br />

mosalodneli da orazrovnebac Tavidanaa acilebuli. maSasadame, umjobesia ixmarebodes:<br />

S. rusTavelis saxelobis saqarTvelos saxelmwifo Teatraluri<br />

instituti.<br />

akad. muxaZis saxelobis Tbilisis qirurgTa samecniero sazogadoeba.<br />

aseve:<br />

Sromis wiTeli droSis ordenosani Tbilisis sasoflo-sameurneo<br />

instituti.<br />

kirovis saxelobis leninis ordenosani saqarTvelos politeqnikuri<br />

instituti.<br />

rusTavelis saxelobis leninis ordenosani Tbilisis saxelmwifo<br />

akademiuri Teatri.<br />

V. iTiSeba iseTi Sesityvebac, romelSic sazRvrulad gamoyenebulia saxelzmna,<br />

masdari, maT Soris e. w. pirvandeli masdarebic:<br />

bavSvis ganviTareba; mecnierebis aRmavloba; kamaTis gamwvaveba; Sromis gaRrmaveba;<br />

meTodis gamoyeneba; Zalebis ganviTareba; partiis muSaoba; abreSumis moweva; cecxlis<br />

agzneba; fexis adgma; masebis aboboqreba... mglis ymuili; turebis kivili; daTvis<br />

burdRuni; Citebis WikWiki; mercxlis JRurtuli; mtredis RuRuni; ciknis kikini; go-<br />

Wis Wyivili; katis knavili; ZaRlis yefa; saqonlis (irmis) bRavili; cxenis Wixvini;<br />

qaTmis kriaxi; foladis JRera; xmlis wkriali (CaxaCuxi); faris JRriali; wyaros<br />

likliki; wylis CuxCuxi; beqTris lawani; bavSvis tirili; qalis kivili (simRera);<br />

kacis yvirili; bavSvis Rimili (sicili...); gogonas kiskisi; Tvalis xamxami da sxv.<br />

e. i. imis mixedviT, Tu ra Sinaarsisaa marTulmsazRvreliani Sesityveba, SeTanxmebuli<br />

msazRvreli xan Sesityvebis SuaSi Caismis, xan ki mis win daismis.<br />

erT SemTxvevaSi ixmareba didi xis saxli, meore SemTxvevaSi ki xis didi toti,<br />

imitom rom xis saxli iseTi Sesityvebaa, romelSic masalazea miTiTeba da meore<br />

msazRvreli win ismis; xis toti ki kuTvnilebas gadmoscems, iTiSeba da meore msazRvreli<br />

SuaSi Caismis. aseve: papirosis yuTi daniSnulebas aRniSnavs, amitom vambobT:<br />

lamazi papirosis yuTi; xis yuTi masalaze miuTiTebs, amitom vityviT: lamazi xis yu-<br />

Ti; magram mezoblis yuTi kuTvnilebaa, amitom aRar vityviT lamazi mezoblis yuTi,<br />

aramed: mezoblis lamazi yuTi. aseve: amerikuli TviTmfrinavi warmomavlobas gulisxmobs,<br />

miuTiTebs, Tu sadauria TviTmfrinavi, amitom vambobT: ori amerikuli TviTmfrinavi,<br />

amerikis TviTmfrinavi ki kuTvnilebaze miuTiTebs, uCvenebs, Tu visia TviT-<br />

mfrinavi, amitom vambobT: amerikis ori TviTmfrinavi.<br />

233


maSasadame, Tu marTulmsazRvreliani Sesityveba gamoxatavs masalas, nivTierebas,<br />

daniSnulebas an warmomavlobas, _ myaria, ar iTiSeba da meore msazRvrels win daisvams.<br />

xolo Tu aseTi Sesityveba kuTvnilebis Sinaarss Seicavs, igi iTiSeba da meore<br />

amxsnels SuaSi Caisvams.<br />

* * *<br />

miuxedavad imisa, rom qarTul saliteraturo enaSi aseTi, TiTqos garkveuli kanonzomiereba<br />

arsebobs, mainc misi darRvevis araerTi SemTxveva gvxvdeba.<br />

erTi mxriv, TiSaven myar gamonaTqvamebs da Sig svamen atributul msazRvrels<br />

(Zroxis civi qoni, Rvinis didi kasri, sufris kargi Rvino, wyaros civi wyali, spilenZis<br />

gatexili Tungi...), xolo, meore mxriv, ar TiSaven aramyar gamonaTqvamebs da<br />

atributul msazRvrels, nacvlad meore adgilisa, win svamen (drouli ganyofilebis<br />

gamge, SavCarCoiani dedis suraTi, maRalxarisxovani soflis meurneobis produqcia).<br />

spilenZis yurian qvabs xeli davtace (s. mTvar.).<br />

Zroxis civi qoniT gapoxil TiTebs ilokavdnen (T. maRlaf.).<br />

zestafonis Rvinis qarxanam q. frankfurtSi gagzavna s u f r i s m a R a l x a r i s x o -<br />

vani Rvino (pres.).<br />

[gogona] T x i l i s g r Z e l i w n e l i T Citebs afrTxobs (r. inan.).<br />

magidaze... ido p a p i r o s i s T a v R i a k o l o f i c (o. Cx.).<br />

iqidan gadaxedavda vel-mindvrebs, q a r T l i s m T e l z e g a n s (o. Cx.).<br />

unda iyos: yuriani spilenZis qvabi, civi Zroxis qoni, maRalxarisxovani sufris<br />

Rvino, grZeli Txilis wneli, TavRia papirosis kolofi, mTeli qarTlis zegani...,<br />

radgan Sesabami msazRvrel-sazRvruli (Zroxis qoni, Rvinis kasri, spilenZis Tungi,<br />

sufris Rvino...) miuTiTebs an warmomavlobas, an daniSnulebas, an nivTierebas (masalas)<br />

da ara kuTvnilebas. amitomvea umarTebulo sityvaTa rigi Semdeg winadadebaSi:<br />

`yurZnobaSi Txis msuqani xorci gemrielia~ (s. SanS.), unda iyos: msuqani Txis<br />

xorci.<br />

Tqva droulma ganyofilebis gamgem (m. elioz.).<br />

qarTveli kavSirgabmulobis muSakebi (presa).<br />

uzrunvelyofen maRalxarisxovani soflis meurneobis produqciis miRebas<br />

(e. Tof.).<br />

unda: ganyofilebis drouli gamge, kavSirgabmulobis qarTveli muSakebi, soflis<br />

meurneobis maRalxarisxovani produqcia..., radgan am SesityvebebSi kuTvnilebaa gadmocemuli.<br />

umarTebulodaa dasmuli msazRvreli ricxviTi saxeli marTuli msazRvrelis win<br />

Semdeg winadadebaSi: `Tbilisis studentTa pirveli saestrado simRerebis<br />

k o n k u r s i . . . tardeba Semdegi debulebis mixedviT~ (presa).<br />

unda: Tbilisis studentTa saestrado simRerebis pirveli konkursi...<br />

aseve araa bunebrivi sityvaTa rigi Semdeg winadadebaSi: `Seiqmna kurortebis sammarTvelo.<br />

erT-erTi misi ZiriTadi amocanaa adgilobrivi kurortebis ke-<br />

Tilmowyoba~ (presa). unda: misi erT-erTi ZiriTadi amocanaa..., _ radgan gansazRvrebi-<br />

Ti nacvalsaxeli marTul saxelTan TanamsazRvrelobisas meore adgilze daismis,<br />

xolo atributul msazRvrelTan TanamsazRvrelobisas _ pirvel adgilzea upiratesad.<br />

(Sdr.: warmoebis TiToeuli muSaki da TiToeuli sameurneo muSaki).<br />

* * *<br />

gansakuTrebul yuradRebas iqcevs winadadebis erTi tipi, sadac kuTvnilebis gadmomcem<br />

Sesityvebas meore msazRvrelad erTvis mimReoba; iqmneba orazrovneba, magram<br />

amis gverdis asaxvevad Sesityvebis gaTiSva da msazRvrelis Sig Casma ar xerxdeba,<br />

saWiroa mTeli winadadebis konstruqciis Secvla, damokidebuli winadadebis gamoyeneba.<br />

234


1. stendzea fotopiri ienis universitetis mier gacemuli karl marqsis sadoqtoro<br />

diplomisa (presa).<br />

unda iyos: stendzea fotopiri karl marqsis... diplomisa, romelic gacemulia ienis<br />

universitetis mier.<br />

2. minis sacavSi q a r T u l e n a z e s a i u b i l e o d g a m o c e m u l i S e v C e n k o s n a -<br />

warmoebebia (presa).<br />

unda iyos: minis sacavSi SevCenkos nawarmoebebia, qarTul enaze gamocemuli saiubileod.<br />

an: ...nawarmoebebia, romlebic qarTul enaze gamoica saiubileod.<br />

3. quTaisis TeatrSi gaimarTa Tbilisidan Camosuli sandro kavsaZis gundis<br />

koncerti (presa).<br />

unda iyos: gaimarTa koncerti sandro kavsaZis gundisa, romelic Tbilisidan Camovida.<br />

4. ufro vrclad Sesrulebuli warwera moTavsebulia saqarTvelos xelovnebis saxelmwifo<br />

muzeumSi dacul daviT aRmaSeneblis saalamo jvarze (presa).<br />

unda iyos: ...warwera moTavsebulia daviT aRmaSeneblis saalamo jvarze, romelic<br />

daculia saqarTvelos xelovnebis saxelmwifo muzeumSi.<br />

5. kvarcxlbeks, romelzedac [SevCenkos] biusti dgas, amSvenebs oqros asoebiT a m o k v e -<br />

Tili SesaniSnavi `anderZis~ ukanaskneli strofi (presa).<br />

unda iyos: kvarcxlbeks... amSvenebs SesaniSnavi `anderZis~ ukanaskneli strofi,<br />

amokveTili oqros asoebiT.<br />

6. kirilem... podnosiT Cais Camomrigebel jimSeris qaliSvils miaZaxa (d. kld.).<br />

unda iyos: miaZaxa kirilem jimSeris qaliSvils, romelic podnosiT Cais arigebda.<br />

7. mnaxvelebi Cerdebian minis qveS g a m o f e n i l i k e d l i s n a t e x e b i s w i n (presa).<br />

unda: mnaxvelebi Cerdebian kedlis natexebis win, romlebic minis qveSaa gamofenili.<br />

8. `literaturul saqarTveloSi~ gamoqveynebul profesor qsenia sixaruliZis<br />

werils rom vecnobodi, jer bolomde ar CamekiTxa, igive gavifiqre,<br />

rac redaqciis komentarSia naTqvami (presa).<br />

unda iyos: rodesac vecnobodi profesor qsenia sixaruliZis werils, romelic<br />

`literaturul saqarTveloSia~ gamoqveynebuli...<br />

aseTi konstruqciis winadadebis Secvla damokidebuli winadadebiT ar unda iqnes<br />

ugulebelyofili.<br />

* * *<br />

amrigad, axal qarTul saliteraturo enaSi sityvaTa rigi, saerTod, da ramdenime<br />

(araerTgvari) msazRvrelis rigi, kerZod, mkacrad gansazRvruli araa, magram ramdenime<br />

msazRvrelis dalagebaSi garkveuli wesebi mainc SeiniSneba.<br />

1. rodesac erT msazRvrelTan dakavSirebuli yvela msazRvreli atributulia,<br />

brunvaSi SeTanxmebulia, pirvel adgilze upiratesad dgeba ricxviTi saxeli (`ori<br />

puraZviri kaci~), nacvalsaxeli (`es bumberazi mTebi~), mimReoba (`naomari qarTveli<br />

mxedroba~).<br />

yvela SemTxvevaSi ZiriTadi msazRvreli zedsarTavia da igi meore adgils iWers.<br />

2. Tu orive msazRvreli zedsarTavia, pirvel adgilze upiratesad viTarebiTi zed-<br />

sarTavi dgeba, meore adgilze _ mimarTebiTi zedsarTavi (`Zveli tyruSuli Robe~,<br />

`didi saerTaSoriso turniri~...).<br />

3. Tu orive msazRvreli mimarTebiTi zedsarTavia, meore adgils upiratesad -ur<br />

(-ul) afiqsebiT nawarmoebi zedsarTavi iWers (`talaxiani yarabaRuli waRebi...~, `saxelovani<br />

istoriuli moRvawe...~).<br />

235


4. sxva atributul msazRvrelTa (nacvalsaxeli, mimReoba, ricxviTi saxeli) sxvadasxvagvari<br />

kombinacia aseT suraTs gvaZlevs:<br />

Tu TanamsazRvrelebia nacvalsaxeli da mimReoba _ pirvel adgilzea nacvalsaxeli<br />

(`is motexili toti~).<br />

Tu TanamsazRvrelebia nacvalsaxeli da ricxviTi saxeli _ pirvel adgilzea<br />

nacvalsaxeli (`Cemi ori Zma~).<br />

Tu TanamsazRvrelebia nacvalsaxelebi _ pirvel adgilzea CvenebiTi, gansazRvrebiTi<br />

da ganusazRvrelobiTi nacvalsaxelebi (`eg Seni tiktika ena~..., `erTi Seni gamoxedva~...,<br />

`es ramdenime biWi~), xolo meore adgilzea kuTvnilebiTi da ganusazRvrelobiTi<br />

nacvalsaxelebi (`yvela Cemi tolebi~, `es raRac eSmakuri skolebi~...).<br />

5. Tu marTul msazRvrelTan TanamsazRvrelia nacvalsaxeli an arsebiTi saxeli,<br />

marTuli msazRvreli meore adgilzea (`is oqros wyaro...~, `amdeni mgelTa ymuili...~,<br />

`xaverdis dilis xalaTi...~). gamonakliss warmoadgens gansazRvrebiTi nacvalsaxeli<br />

(`miwis yoveli mtkaveli~).<br />

6. rodesac marTul msazRvrelTan TanamsazRvrelia zedsarTavi saxeli, ricxviTi<br />

saxeli an mimReoba, _ sityvaTa rigs gansazRvravs marTulmsazRvreliani Sesityvebis<br />

buneba: Tu Sesityveba myaria, atributuli msazRvreli win ismis (`lamazi oqros sayure~);<br />

Tu Sesityveba myari araa, igi gaiTiSeba da atributuli (SeTanxmebuli)<br />

msazRvreli SuaSi Caismis (`xis didi toti~, `koleqtivis axali wevri~...).<br />

xolo gamonaTqvami myaria, Tu Sesityveba gamoxatavs masalas, warmomavlobas an<br />

daniSnulebas (`xis kibe...~, `Zroxis xorci...~, `Cais Wiqa...~) da araa myari, Tu gadmoscems<br />

kuTvnilebas (`mtris TviTmfrinavi~, `skolis Senoba~, `amxanagis wigni~...).<br />

SesityvebaTa dajgufeba semasiologiuri TvalsazrisiT, ra Tqma unda, ar SeiZleba<br />

iyos zusti Tavisi bunebis gamo. magram, vfiqrobT, warmodgenili klasifikacia<br />

ramdenadme mainc gaaadvilebs saqmes.<br />

236


237<br />

cira kalaZe<br />

sazRvruli saxelis ricxvi or da met msazRvrelTan (didi da patara saxli<br />

Tu didi da patara saxlebi?) 1<br />

qarTulSi, ise rogorc sxva enebSi, sazRvrul saxels SeiZleba ukavSirdebodes<br />

erTze meti erTgvari an araerTgvari msazRvreli. es msazRvrelebi zogjer sxvadasxva<br />

niSnis mixedviT, sxvadasxva mxriT axasiaTeben sazRvruls: keTili da sasiamovno<br />

Rimili, saSinao da saojaxo saqme, maRali da gamxdari kaci, farTo da naTeli<br />

darbazi... amgvari SemTxvevebi amJamad Cven ar gvainteresebs. amJamad arc iseT Sem-<br />

Txvevebs ganvixilavT, rodesac erTze metmsazRvreliani sazRvruli mravlobiTSia<br />

warmodgenili imitom, rom is Tavisi Tundac erT-erTi msazRvreliTurT Sinaarsobrivad<br />

erTze met sagans varaudobs. magaliTad, Tu gamofenis ori darbazi mainc ivaraudeba<br />

qvemoT moyvanil winadadebaSi, igi kargavs Cveni sakiTxis TvalsazrisiT interess:<br />

`SoTa' rusTavelis saxelobis s a a q t o d a g a m o f e n i s d a r b a z e b S i<br />

Sekrebis monawileni gaecnen ferwerul tiloebs~ (pres.).<br />

aseve, radganac ar arsebobs calke specialoba `sabunebismetyvelo~ an calke _<br />

`teqnikuri~, aramed aris ramdenime sabunebismetyvelo specialoba da ramdenime _<br />

teqnikuri, arc qvemoT moyvanili magaliTia Cveni sakiTxis TvalsazrisiT saintereso:<br />

`qarTveli kaci, romelic s a b u n e b i s m e t y v e l o d a t e q n i k u r s p e c i a -<br />

l o b e b s eufleba, mSobliur literaturas mxolod saSualo skolaSi ecnoba~<br />

(pres.).<br />

analogiuri SemTxvevebia:<br />

yvelas uTendeba cxovrebaSi k a r g i c a d a c u d i d R e e b i c (iv. maWav. Targm.).<br />

Semdeg maT misdevda g r Z e l i , s q e l i , d i d i d a p a t a r a w i g n e b i _ yda<br />

uwignod da wigni uydod (T. sayv. da l. titvin. Targm.).<br />

[levini]... yovelTvis gonebrivi da sulieri Zalebis metismet daZabvas<br />

iwvevda masSi (T. sayv. da l. titvin. Targm.).<br />

sanTeli Suqsa hfenda anas mSoblebisa da megobrebis portretebs (T.<br />

sayv. da l. titvin. Targm.).<br />

am SemTxvevebSi sazRvruli mravlobiTSi imitomaa dasmuli, rom realurad erTze<br />

meti sagani ivaraudeba: adamians SeiZleba hqondes erTze meti sulieri da erTze meti<br />

gonebrivi Zala, cxovrebaSi mas SeiZleba gauTendes ramdenime kargi an ramdenime<br />

cudi dRe. erTi sityviT, am SemTxvevebSi sazRvrulis gramatikuli ricxvi misive realuri<br />

Sinaarsis erTaderTi Sesaferi gamoxatulebaa. zemoT moyvanil winadadebebSi<br />

TiTo msazRvrelic rom yofiliyo warmodgenili, sazRvruli SeiZleboda mainc mravlobiTSi<br />

dasmuliyo: sqeli wignebi, gonebrivi Zalebi, sabunebismetyvelo specialobebi<br />

da a. S.<br />

erT sazRvrulTan dakavSirebuli erTze meti msazRvrelis aqamde ganxilul Sem-<br />

TxvevaTa ori rigi savsebiT marTebulad gviCvenebs sazRvrulis ricxvs. orivegan<br />

warmodgenili viTarebaa dasaSvebi da swori. magram amasve ver vityviT sxva SemTxvevebze,<br />

roca ramdenime msazRvrelisgan konteqstis mixedviT TiToeuls erTi sazRvruli<br />

Seefereba da miuxedavad amisa, sazRvruli xan mxoloobiT ricxvSi dgas da<br />

xan mravlobiTSi: germanuli da rusuli ena || germanuli da rusuli enebi; didi da<br />

patara saxli || didi da patara saxlebi; moskovisa da Tbilisis konservatoria ||<br />

moskovisa da Tbilisis konservatoriebi...<br />

amjerad Cvens mizans swored amgvari SemTxvevebis ganxilva'warmoadgens.<br />

erT sazRvruls SeiZleba ukavSirdebodes erTze meti atributuli, erTze meti<br />

marTuli da orive tipis (atributuli da marTuli) msazRvrelebi, magaliTad:<br />

1 qarTuli sityvis kulturis sakiTxebi, II, 1979.


...qarTveli d a s o m e x i x a l x e b i s Zmoba-megobroba... (pres.).<br />

Rirseulad dafasda respublikis m o z a r d m a y u r e b e l T a d a T o j i n e b i s T e a t -<br />

rebis Rvawli (pres.).<br />

pirvel jgufSi TbiliselebTan erTad gamodiodnen e s t o n e T i s a d a u z b e k e T i s<br />

koleqtivebi.<br />

aRniSnuli tipis Sexamebebi met-naklebad SeiZleba Segvxvdes yovelgvari saxis nawarmoebSi,<br />

magram am bolo dros maTi siWarbe SeimCneva gansakuTrebiT presis enaSi.<br />

es gamowveuli unda iyos im Tematikis specifikurobiT, romelsac, ZiriTadad, emsaxureba<br />

presa. qvemoT moyvanili sailustracio masala am mosazrebis naTelyofas<br />

isaxavs miznad.<br />

k. gamsaxurdias rvatomeulis mesame da meoTxe tomebi mTlianad mieZRvneba tetralogias<br />

`daviT aRmaSenebels~( pres.).<br />

instituts kalaTburTel q a l T a d a v a J T a Z l i e r i g u n d e b i hyavs (pres.).<br />

am lamaz SenobaSi meore weliwadia muSaobs m e q a n i k a - m a T e m a t i k i s a d a k i b e r n e -<br />

tikis fakultetebi (pres.).<br />

m e s a m e d a m e o T x e a d g i l e b z e arian Svecia da islandia (pres.).<br />

[festivali] saqarTvelos saxelmwifo filarmoniis d i d d a m c i r e s a k o n c e r t o<br />

darbazebSi gaimarTa (pres.).<br />

jerjerobiT ver gadavwyviteT e s p a n u r i d a i t a l i u r i e n e b i s sakiTxi (pres.).<br />

sailustracio magaliTebis gamravleba SeiZleba.<br />

sakiTxi ismis: rogoria sazRvrulis ricxvi amgvar SesityvebebSi?<br />

unda iTqvas, rom sakmaod gamokveTilia da xelSesaxebi tendencia, romelic mJRavndeba<br />

saxelmZRvaneloTa da presis enaSi. tendencia iqiTkenaa mimarTuli, rom sazRvruli<br />

warmodgenil iqnes mravlobiT ricxvSi. magram yovelTvis asea? SeiZleba Tu<br />

ara raime kanonzomierebis dadgena am mxriv? riTaa gamowveuli sazRvrulis ricxvi?<br />

am kiTxvebze pasuxis gacema aucilebelia dasmuli sakiTxis gasarkvevad.<br />

ukanasknel kiTxvasTan dakavSirebiT amTaviTve unda SevniSnoT Semdegi:<br />

msazRvrelisa da sazRvrulis sintaqsuri urTierTobis dros sintagmaSi wamyvani<br />

wevri sazRvrulia. is iTanxmebs msazRvrels (msazRvrelebs) brunvasa da ricxvSi da<br />

is marTavs msazRvrels (msazRvrelebs) brunvaSi. amitom, rodesac vlaparakobT sazRvrulis<br />

mravlobiTi ricxvis formis gamomwvevi mizezis Sesaxeb, ar igulisxmeba sintaqsuri<br />

SeTanxmeba.<br />

masalis analizi gviCvenebs, rom bevr SemTxvevaSi sazRvrulis ricxvis arCevas<br />

Sinaarsobrivi momenti gansazRvravs. sazRvrulis dasma mxoloobiTSi an mravlobiT-<br />

Si zogjer mniSvnelobas ucvlis frazas; amitom frazis avtori cdilobs daazustos<br />

misi Sinaarsi, naTelyos, rom laparakia or (an met) saganze da am sagnis saxels<br />

Sesabamisad mravlobiT ricxvSi warmogvidgens. magaliTad, rom aviRoT ori Sesityveba:<br />

Tbilisisa da quTaisis gundi da Tbilisisa da quTaisis gundebi, _ pirvel Sem-<br />

TxeevaSi mTlad naTeli ar aris, ori qalaqis or sxvadasxva gundzea laparaki, Tu<br />

am qalaqebis erT (vTqvaT, nakreb) gundze, meore SemTxvevaSi ki aseTi aRreva gamoricxulia.<br />

amitom sazRvrulis mravlobiTSi dasmas am SemTxvevaSi garkveuli semasiologiuri<br />

funqcia ekisreba da es forma saTanado konteqstebSi savsebiT gamarTlebulia.<br />

sailustracio masala mdidaria, qvemoT mxolod tipobriv SemTxvevebs davimowmebT:<br />

saqarTvelos politeqnikuri institutis q a lTa da vaJTa gundebi maspinZlobdnen<br />

safrangeTis universitetis q a l T a d a v a J T a g u n d e b s (pres.).<br />

gemze Seqmnilia fexburTis, frenburTis, Wadrakisa da magidis Cogbur-<br />

Tis seqciebi (pres.).<br />

obelisks amSvenebs S o T a r u s T a v e l i s a d a a l i S e r n a v o i s bareliefebi (pres.).<br />

es... gaadidebda wylis modenas azovisa da kaspiis zRvebSi (pres.).<br />

238


moyvanili magaliTebis gverdiT gvxvdeba araerTi SemTxveva, rodesac frazis Sinaarsobrivi<br />

Taviseburebis gamo sazRvrulis mravlobiT ricxvSi dausmeladac gamoricxulia<br />

orazrovneba, magram sazRvruli mainc mravlobiT ricxvSia warmodgenili.<br />

magaliTad:<br />

im dRes Cveulebrivi siwynare sufevda k l d i a S v i l i s a d a n i n o S v i l i s q u C e b i s<br />

gadakveTaze (pres.).<br />

x o b i s a d a g a l i s r a i o n e b i s mcxovrebni...<br />

monblanis, myivinvarisa da ialbuzis simaRleTa saSualo ariTmetikuli<br />

etoleba. (saxelmZR.).<br />

mdinare nilosis, amazonisa da volgis sigrZeTa jami... (saxelmZR.).<br />

...TbilisSive moewyo lado gudiaSvilis, koba gurulis, naTela ianqoSvilisa<br />

da sxvaTa personaluri gamofenebi (pres.).<br />

analogiur SesityvebaTa meore wyebaSi saTanado ricxviTi saxeliT aRniSnulia,<br />

rom sazRvruli erTze metia. amitom sazRvruli, bunebrivia, dasmulia mxoloobiT<br />

ricxvSi, magram dazustebis mizniT igi meordeba da ukve mravlobiTis formiTaa warmodgenili:<br />

samarxSi ori gamoqandakebuli Tavi... ipoves _ x n i e r i m a m a k a c i s a d a W a b u k i m e -<br />

omris Tavebi (g. fanjik.).<br />

yvavilovan mcenareebs TeslSi lebnebis raodenobis mixedviT yofen or did klasad _<br />

orlebnianTa da erTlebnianTa klasebad... (saxelmZR.).<br />

...bevri ram gakeTda saqarTvelos ori udidesi Teatraluri koleqtivis _ r u s T a v e -<br />

lisa da marjaniSvilis saxelobis Teatr e b i s Camoyalibebisa da ayvavebisaTvis<br />

(pres.).<br />

msgavs SesityvebebSi sazRvruli, Cveulebriv, mravlobiT ricxvSia warmodgenili.<br />

am wesidan gadaxvevis SemTxvevebi Zalian iSviaTia, magram mainc gvxvdeba:<br />

melor sturuam mkiTxvelebs gaacno kosmonavtebis _ C a r l z k o n r a d i s , r i C a r d<br />

gordonisa da alan binis biografia (pres.).<br />

levinebisa da SCerbackebis ojaxi Zveli, moskovel TavadTa ojaxebi iyo (T.<br />

sayv. da l. titvin. Targm.).<br />

saxlis meore sarTulze moewyo q a l T a d a m a m a k a c T a s a l o n i (pres.) 2 .<br />

dauswrebeli swavlebis wili kidev ufro gazrdilia istoria-filologiis fakultetze,<br />

dRisa da saRamos ganyofilebaze (pres.).<br />

J . s a r a l i Z i s a d a c . a b e s a Z i s b r i g a d i s mkeravebi erT agregatze muSaobdnen<br />

(pres.) 3 .<br />

moyvanili sailustracio masalis safuZvelze SeiZleba davaskvnaT, rom or an<br />

met marTul msazRvrelTan sazRvrulis mravlobiTSi dasma normas warmoadgens Tanamedrove<br />

qarTul saliteraturo enaSi 4 .<br />

gacilebiT ufro Wreli suraTia im SemTxvevaSi, roca atributulmsazRvreliani<br />

2 igulisxmeba ori saloni: statiaSi saubaria saSxapo-samkurnalo dawesebulebebze.<br />

3 teqstidan Cans, rom ori brigadaa. iqve vkiTxulobT: `wundebuli produqciis gamoSvebaSi<br />

damnaSave iyo orive brigada~.<br />

4 rusul specialur literaturaSi analogiur SemTxvevaTaTvis aRniSnulia, rom, radgan amgvar<br />

SesityvebebSi sazRvrulis mxoloobiTi ricxvi xazs usvams msazRvrelTa Soris Sinagan<br />

kavSirs (подчеркивает внутренную связь перечисляемых разновидностей предметов), amitom, Cveulebriv<br />

mxoloobiTi ricxvia xolme gamoyenebuli e. w. terminologiuri xasiaTis SesityvebebSi (головной<br />

и спинной мозг; брюшной и сыпной тиф…) ix. Д. Е. Розенталь, Практическая стилистика русского языка,<br />

Москва, 1965, gv. 247-259. sainteresoa, rom dRevandel qarTulSi amgvari myari gamoTqmebic ki<br />

moeqca xsenebuli tendenciis gavlenis qveS da gamoricxuli araa SevxvdeT `tvinebs~, `tifebs~<br />

da misT.: `arc Tu iSviaTad salmonelebi zed erTvis sxva infeqciur daavadebebs (m u c -<br />

l i s a d a S e b r u n e b u l i t i f e b i ..., hepatiti da sxv.) (pres.).<br />

239


Sesityvebebi gvaqvs.<br />

atributulmsazRvreliani sintagmebi gansxvavdeba marTulmsazRvrelianTagan,<br />

upirveles yovlisa, SinaarsiT. pirvelni, ZiriTadad, sazRvrulis raime niSanze, Tvisebaze<br />

miuTiTeben, meoreni ki _ kuTvnilebaze, warmomavlobaze. ramdenime atributul<br />

msazRvrelTan xSirad gvxvdeba sazRvruli mxoloobiT ricxvSi imis gamoc,<br />

rom niSanze an Tvisebaze miTiTeba xazs usvams sintagmis TiToeuli komponentis TavisTavadobas,<br />

damoukideblobas. amitom aRreva TiTqos ufro nakleb mosalodnelia.<br />

mivadeqi gaSlil midamos, sadac w i T e l i d a c i s f e r i s a s a x l e aRmarTuliyo (m.<br />

gomarT. Targm.).<br />

or sasaxlezea laparaki moTxrobis teqstSi da es, cxadia, sazRvrulis mravlobiTSi<br />

dausmeladac igrZnoba. magram mravlobiTSi dasmis tendencia aqac iCens Tavs<br />

da imave teqstSi sxva adgilas vkiTxulobT: `cisferi d a w i T e l i sasaxleebi<br />

erTmaneTs emijneboda~.<br />

sxva magaliTebi sazRvrulis mxoloobiTSi dasmisa:<br />

arc mcxovreblebs dasWirvebiaT... bavSvebis qalaqis Soreul ubanSi mdebare e z o s T u<br />

s a q a l a q o b a n a k S i miyvana (pres.).<br />

didi seri sofels yofda orad _ q v e m o d a z e m o u b n a d (i. gogeb.).<br />

da axlandel droSi, roca es z e d a d a q v e d a s a r T u l i s batonebi erTmaneTs Seetakebian<br />

xolme, gamarjveba kuWsa rCeba (akaki).<br />

rogorc ukve aRvniSneT, atributuli msazRvrelis upirvelesi Tviseba _ miuTi-<br />

Tos sagnis damaxasiaTebel niSanze an Tvisebaze _ ise aSkaras xdis zemomoyvanil<br />

frazebSi ori sagnis (ori banakis, ori sarTulis, ori ubnis...) arsebobas, rom sazRvrulis<br />

mravlobiT ricxvSi dasma amgvar SemTxvevebSi srulebiT aRaraa saWiro im<br />

funqciis Sesasruleblad, romelzedac saubari iyo zemoT, marTulmsazRvrelian Sesityvebebze<br />

msjelobisas. miuxedavad amisa, aqac, zemomoyvanilTa msgavs Sesityvebeb-<br />

Si sazRvruli umetesad mravlobiTSi dgas.<br />

geometriis erT-erT saxelmZRvaneloSi vkiTxulobT:<br />

. . . g a r e d a S i g a z e d a p i r e b i s radiusebi...<br />

piramidis zeda da qveda fuZeebi.<br />

cxadia, arc gare da Siga zedapirebi da arc zeda da qveda fuZeebi erTmaneTSi<br />

ar aireva. amitom aq sazRvrulis mravlobiTSi dasma raimes dazustebis saWiroebas<br />

ki ar emsaxureba, aramed enaSi arsebuli garkveuli tendenciisadmi daqvemdebarebis<br />

Sedegia. aseve ar aereva aravis erTmaneTSi geografiuli punqtebi _ zemo da qvemo<br />

alvani, magram gazeTSi analogiur SemTxvevebSi sazRvruli mravlobiTis formiTaa<br />

naxmari:<br />

z e m o d a q v e m o a l v n e b S i didi xania, r a c kino ar uCvenebiaT.<br />

analogiuri viTarebaa qvemoT damowmebul winadadebebSic:<br />

Tbilisis universitetis axali kompleqsis teritoria dayofilia ramdenime zonad. esenia:<br />

saswavlo-samecniero, sportuli, damxmare-sameurneo da sacxovrebeli<br />

zonebi (pres.).<br />

_ Sesvenebis saaTi? _ sicilad ar hyofniT avejis fabrikis # 4 d a # 5 f i l i a l e b i s<br />

brigadirebs (pres.).<br />

darRvevebi aRmoCnda agreTve ## 23, 34 da 69 m a R a z i e b S i (pres.).<br />

sofias oTaxi iyo d i d s a d a p a t a r a s a s t u m r o o T a x e b s iqiT (iv. maWav. Targm.).<br />

zeviT meTormete da mecamete nomrebia _ upasuxa kariskacma levins (T. sayv.<br />

da l. titvin. Targm.).<br />

sazRvruli, rogorc wesi, mravlobiTSi dgas maSinac, rodesac mas erTdroulad<br />

240


sazRvravs atributuli da marTuli msazRvreli. esec enaSi gaCenili saerTo tendenciis<br />

gamovlinebaa da ara raime orazrovnebis Tavidan acilebis cda.<br />

sasoflo klubSi Seqmnilia d r a m a t u l i , g i t a r i s S e m s w a v l e l i d a c e k v i s<br />

wreebi (pres.).<br />

wynari da indoeTis okeaneebis sivrces Tveebis ganmavlobaSi ar toveben veSapmWeri<br />

mcuravi qarxnebi (pres.).<br />

wynari da atlantikis okeaneebis danaxva SeiZleba mTa `irazus~ wveridan (pres.).<br />

cxadia, or ukanasknel winadadebaSi sazRvruli mxoloobiT ricxvSic rom iyos<br />

dasmuli, mainc ori sxvadasxva okeane iqneboda navaraudevi.<br />

qvemoT moyvanil magaliTSi laparakia or gamoqvabulze. maTgan erTs ewodeba geografiuli,<br />

meores _ nazarovisa.<br />

speleologebma gamoikvlies n a z a r o v i s a da geografiuli gamoqvabulebi.<br />

sainteresoa aRiniSnos, rom sazRvrulis mravlobiTSi dasmis amgvari SemTxvevebi<br />

momravlda ukanasknel xanebSi. cota adre atributuli msazRvrelebis erT jgufTan<br />

sazRvruli umetesad mxoloobiTSi daismoda. iliasTan gvaqvs:<br />

minam didi mTavari aq brZandebodao... q a r T u l i d a s o m x u r i T e a t r i a r iyoo.<br />

am SemTxvevam frTa Seasxa im didis xnis survils, rom samudamo s o m x u r i d a q a r T u -<br />

li scena gaimarTos.<br />

araerTxel atexila Cvens fexmokle literaturaSi saubari a x a l d a Z v e l T a o b a z e .<br />

CvenSi amisTana sityvebi, rogorc Zveli da axali Taoba, calieri da fuye saxelebia.<br />

marTla-da ra aris da vin aris a x a l i a n Z v e l i T a o b a ? 5<br />

CvenTvis saintereso SemTxvevaTa erT wyebaSi atributul msazRvrelebad gvevlineba<br />

rigobiTi ricxviTi saxelebi. XIX saukunis mweralTa nawerebidan damowmebul<br />

oriode SemTxvevaSi amgvar SesityvebebSi sazRvruli mxoloobiT ricxvSi dgas:<br />

p i r v e l s d a m e o r e S e m T x v e v a S i giraod miiReboda uZravi qoneba (ilia).<br />

amasTanave umecreba gamoiCina gadaRmielma m e s a m e d a m e o T x e s i t y v i s dawunebiT (i.<br />

gogeb).<br />

ase gavida babalesTvis p i r v e l i d a m e o r e w e l i (e. ninoSv.).<br />

Tumca iSviaTad, magram mainc amgvar SesityvebebSi sazRvrulis mxoloobiT ricxvSi<br />

dasmis SemTxvevebi dResac gvxvdeba:<br />

dedal-mamali qednebis RuRuniviT ismoda p i r v e l i d a m e o r e h o b o i s Sewyobili<br />

xmebi (m. elioz.).<br />

zogierTi mecnieris azriT, seviniT mowamluli adamianis m e s a m e d a m e o T x e T a o -<br />

b a c ki maxinji gamodis (pres.).<br />

magram SemTxvevaTa udides umravlesobaSi sazRvruli mravlobiT ricxvSia dasmuli:<br />

vaJa-fSavelas prospeqtis p i r v e l d a m e o r e S e s a x v e v e b S i Tavidanve iyo ganaTeba<br />

(pres.).<br />

III, IV, V s p a r t a k i a d e b i s CempionisaTvis Zneli iqneba am maRali titulebis SenarCuneba<br />

(pres.).<br />

25-e da 26-e w u T e b z e xuciSvili orjer kargad Cavida mekaris sajarimo moedanze (pres.).<br />

5 dRes am gamoTqmaSi sazRvruli yovelTvis mravlobiT ricxvSi dgas: erTi sityviT, Z v e l i<br />

da axali Taobebi `samkvdro-sasicocxlo~ brZolaSi Caebnen (pres.).<br />

magram analogiur SemTxvevebSi sazRvrulis mravlobiTSi dasma uaxlesi movlena rom ar<br />

aris, amaze miuTiTebs magaliTebi iakob gogebaSvilis nawerebidan:<br />

...rom cotaodnad mainc gacnobili hqonoda saukeTeso r u s u l i d a n e m e c u r i a n b a -<br />

n e b i , ecodineboda, rom es usimetrioba yovelgana sufevs.<br />

...r u s u l s d a n e m e c u r s a n b a n e b S i xelTnaweric aris moqceuli.<br />

241


Zola gaimarTa meore da mesame saprizo adgilebisaTvis (pres.).<br />

,,oqros qalRmerTis~ Tasis II da III g a T a m a S e b e b S i . . . urugvaelebi ar monawileobdnen<br />

(pres.).<br />

miReba iwarmoebs pirvel da mesame kursebze (pres.).<br />

etiudebSi gamarjveba xvda eqim g. nadareiSvils, romelmac daimsaxura p i r v e l i d a<br />

meore jildoebi (pres.).<br />

m e S v i d e d a m e r v e t o m e b i Seicaven kritikul statiebs, werilebs (pres.).<br />

amgvarad, ramdenime msazRvrelian SesityvebaSi, Tu es msazRvrelebi gamoxatulia<br />

rigobiTi ricxviTi saxeliT, sazRvruli mravlobiT ricxvSi dgas.<br />

atributul an marTul msazRvrelTa erT nawils amgvar SesityvebebSi damatebiT<br />

msazRvrelad axlavs raodenobiTi ricxviTi saxelebi da maTTan sazRvruli yovel-<br />

Tvis mxoloobiT ricxvSia:<br />

spartakiadaSi monawileobdnen 35 s a S u a l o d a 1 5 r v a w l i a n i skola-internatis<br />

moswavleebi (pres.) 6 .<br />

aq Seqmnilia da muSaobs 8 s a g n o b r i v i d a T v i T m o q m e d i w r e (pres.).<br />

XIX olimpiur TamaSebSi gaTamaSebuli iyo 1067 o q r o s , v e r c x l i s a d a b r i n j a o s<br />

olimpiuri m e d a l i (pres.).<br />

axla Tavisi karis zRurblTan orni SeniSna _ e r T i d i d i d a e r T i p a t a r a kaci<br />

(pres.).<br />

SejibrebaSi monawileobda v a J T a 6 d a q a l T a 5 g u n d i (pres.).<br />

magram iSviaTi gamonaklisebi aqac gvaqvs:<br />

naxazze ori A da B burTulebi Tanabrad moZraoben (saxelmZR.).<br />

saeqsploataciod gadaeca ori Tormetbiniani da erTi oTxbiniani sacxovrebeli<br />

s a x l e b i (pres.) 7 .<br />

bunebrivia, rom mxoloobiT ricxvSi gvxvdeba sazRvruli im SemTxvevaSi, roca<br />

mas sazogadod ara aqvs unari awarmoos mravlobiTi ricxvi. aseTebia: presa, arena,<br />

sazogadoebrivi azri, disciplina (wesrigis mniSvnelobiT), proza, poezia, Semoqmedeba,<br />

musika, qseli, xelovneba, xuroTmoZRvreba, Sroma (garjis mniSvnelobiT) da misT.<br />

es saxelebi sazRvrulis rolSi ramdenime msazRvrelTan yovelTvis mxoloobiT<br />

ricxvs gviCveneben. magaliTebi:<br />

amaze ukve daiwera s a m a m u l o d a u c x o e T i s p r e s a S i (pres.).<br />

igi Zalze dadebiTad Seafasa q a r T u l m a d a u c x o u r m a p r e s a m (pres.).<br />

delegacia mouwodebs msoflio da amerikis sazogadoebriv azrs SeaCeron<br />

damnaSaveebi (pres.).<br />

Zalze sainteresod mimaCnia vasil barnovis moTxrobebi, g a m z a T o v i s , y u l i e v i s<br />

proza da poezia (pres.).<br />

mas SeeZlo elaparaka yvelaferze _ q a r T u l , r u s u l d a e v r o p u l p o e z i a z e ,<br />

prozaze, xelovnebaze, arqiteqturaze (pres.).<br />

me ki vcdilob im novelis axirebuli gmiris TvalsazrisiT Sevxedo r u s T a v e l i s a da<br />

dantes, tolstoisa da Seqspiris Semoqmedebas, beThovenisa da mocartis,<br />

vagnerisa da baxis musikas (pres.).<br />

yovelwliurad sul ufro xSirdeba e l e q t r o d a s a t e l e f o n o q s e l i (pres).<br />

orive SemTxvevaSi gamovlinda qarTuli T e a t r a l u r i d a m u s i k a l u r i x e l o v n e -<br />

bis maRali done (pres.).<br />

srulyofen fizikur da teqnikur momzadebas (pres.).<br />

6 Sdr. iqve: spartakiadaze warmatebiT gamovidnen k a s p i s , w y a l t u b o s , s e n a k i s a d a<br />

axalcixis saSualo skolebis gundebi...<br />

7 ukanasknel SemTxvevaSi sazRvrulis mravlobiTis forma imiTac unda iyos gamowveuli, rom<br />

aq orisa da erTis msazRvrelobiTs Zalas aWarbebs Tormetbinianisa da oTxbinianis STabeWdileba.<br />

242


Raribi xuros ojaxSi aRzrdilis ZarRvebSi Cqefda indielis, espanelisa da<br />

zangis sisxli (pres.).<br />

TandaTan iSleba sazRvari f i z i k u r s a d a g o n e b r i v S r o m a s S o r i s , qalaqsa da<br />

sofels Soris (pres.).<br />

magram tendencia sazRvrulis mravlobiTSi xmarebisa imdenad momZlavrebulia,<br />

rom aqa-iq, magram mainc gvxvdeba: mwerlobebi, literaturebi, civilizaciebi, eposni,<br />

meTodikani da misT.:<br />

teotixuakanis civilizaciis nangrevebze Seiqmna je r t o l t e k e b i s , S e m d e g k i a c -<br />

tekebis civilizaciebi (g. fanj.).<br />

sul mokle drois manZilze zedized vnaxe e l i n u r i d a r o m a u l i , Z v e l e g v i p t u -<br />

ri, qristianuli da mahmadianuri kulturebis yvelaze TvalsaCino Zeglebi<br />

(pres.).<br />

egviptis, mesopotamiis da saberZneTis kulturaTa ayvavebis xanaSi qar-<br />

Tuli modgmis tomebs ekavaT gacilebiT ufro didi teritoria (pres.).<br />

warumateblad gamovidnen qarTveli aTletebi q v e m Z i m e d a m Z i m e w o n e b S i (pres.).<br />

mwvrTnelTa da specialistTa samarTlian SeSfoTebas iwvevs Cavardna u m C a t e s da<br />

qvemsubuq wonebSi (pres.).<br />

...me winaswar vWvret... gamxnevebas da rCevas, rac... xels Semiwyobs, rom Tundac mokrZalebuli<br />

wvlili Sevitano q a r T u l i d a i n g l i s u r i m w e r l o b e b i s daaxloebaSi (pres.).<br />

q a r T u l i d a r u s u l i l i t e r a t u r e b i s urTierTkavSiris matianes Seemata axali<br />

furceli (pres.).<br />

imdroindeli a r a b u l i d a s p a r s u l i l i t e r a t u r e b i iyo mTeli aRmosavleTis<br />

fantaziis da ocnebis namdvili salaro (j. lomaS.).<br />

... pedagogiuri institutis r u s u l i e n i s a d a l i t e r a t u r i s m e T o d i k a T a ka-<br />

Tedrebis wevrebi iuwyebian... (pres.).<br />

pirvel SemTxvevaSi gaanalizebulia a m i r a n i s a d a g i l g a m e S i s e p o s T a siuJeturi<br />

Sexvedris Svidi nimuSi (pres.).<br />

es maCvenebelia imisa, rom fiWvis gvari uZlebs uaRresad m a R a l d a d a b a l t e m p e -<br />

raturebs (pres.).<br />

rogorc ukve aRiniSna, msazRvrelebi erTmaneTTan kavSirebiTaa SeerTebuli. aqamde<br />

damowmebuli masalidanac Cans, rom da kavSiriT SeerTebul msazRvrelebTan<br />

sazRvruli SeiZleba mxoloobiTSic Segvxvdes da mravlobiTSic. aRreva gvxvdeba<br />

erTgvar SesityvebebSi, zogjer erTisa da imave avtoris nawerSic ki. Sdr. mag.:<br />

s a z R v r u l i m r a v l o b i T S i a:<br />

C da A wertilebs SevaerTebT AC swori xaziT....<br />

gadakveTis es wertilebi aRvniSnoT 1 d a 2 c i f r e b i T . . .<br />

... naxazze gamosaxulia ori SeerTebuli cilindri A da B dguSebiT...<br />

naxevarsferos fuZeSi Caxazulia marTkuTxedi a da b gverdebiT.<br />

s a z R v r u l i m x o l o o b i T S i a:<br />

am wertilis miReba SeiZleba x da y R e r Z i s paraleluri swori xazebis gavlebi-<br />

Tac.<br />

SemovxazoT... fargliT R da r r a d i u s i a n i rkalebi.<br />

Tu SevaerTebT... wertilebs swori xaziT, miviRebT O da O1 c e n t r z e Semoxazuli<br />

wrexazebis... SeuRlebas...<br />

zogjer erTgvaroba ara gvaqvs daculi saenaTmecniero literaturaSiac ki. Cveulebriv,<br />

msazRvreli mravlobiTi ricxvis formiTaa warmodgenili (,,saxelobiTi da<br />

moTxrobiTi brunvebi~...; ,,naTesaobiTi da moqmedebiTi brunvebis daboloebani~; ,,moqmedebiTi<br />

da viTarebiTi brunvebis warmoeba da funqciebi Zvel qarTulSi~; ,,micemi-<br />

Ti da viTarebiTi brunvebis urTierTobisaTvis Zvel qarTulSi~; ,,fuZeukvec saxelTa<br />

243


naTesaobiTisa da moqmedebiTis formantTa evoluciisaTvis~; ,,n da s fenebisaTvis<br />

qarTvelur enebSi~...), magram iqve sazRvrulis mxoloobiT ricxvSi dasmis SemTxvevebic<br />

gvxvdeba: (`micemiTi da viTarebiTi brunvis sintaqsuri funqciebis msgavseba da<br />

maTi monacvleoba aixsneba...~ `es igive odenobaa, rac mxoloobiTi ricxvis micemiTi,<br />

naTesaobiTi da moqmedebiTi brunvis niSnebTan gvaqvs~...).<br />

gamoTqmaTa erT saintereso jgufs qmnis Sesityvebebi qarTuli da rusuli enis<br />

tipisa. am SemTxvevaSi sazRvruli saxeli umTavresad mravlobiT ricxvSia dasmuli.<br />

inglisuri enis SeswavliT gatacebam... dabada saSiSroeba iseTi didi kulturuli tradiciebis<br />

mqone enebis ganapirebisa, rogoric aris germanuli da franguli enebi<br />

(pres.).<br />

ramdens moigebda Cveni kultura, asobiT Tu ara, aTobiT qarTvelma axalgazrdam mainc<br />

safuZvlianad rom icodes dantes ena, iaponuri da Cinuri enebi (pres.).<br />

moxsenebebi gamoqveynebulia q a r T u l , r u s u l d a i n g l i s u r e n e b z e (pres.).<br />

garTxrebis dros aRmoaCines Tixis firfitebi, romlebzec mocemulia lursmuli teqstebi<br />

babilonur da elamitur enebze (pres.).<br />

redaqciaSi rusul da azerbaijanul enebze mTargmnelad muSaobs... (pres.).<br />

otopenis saerTaSoriso aeroporti morTulia misasalmebeli transparantebiT r u m i -<br />

nul da rusul enebze (pres.).<br />

[JurnalSi] werilebis nawili i n g l i s u r d a g e r m a n u l enebzec ibeWdeba (pres.).<br />

yvela masalas mkiTxveli gaecnoba q a r T u l d a r u s u l e n e b z e (pres.).<br />

qvemdebarisa da Semasmenelis urTierTobis Sesaxeb rusul da qarTul enebSi...<br />

(pres.).<br />

15-20 wlis Semdeg g e r m a n u l i d a f r a n g u l i e n e b i s mcodneni aRar gveyolebian<br />

(pres.) 8 .<br />

gamonakliss vxvdebiT, magram Zalian iSviaTad:<br />

igi Rrmad swvdeboda qarTuli da sparsuli enis bunebas (d. kob.).<br />

man kargad icoda r u s u l i d a f r a n g u l i e n a (pres.)<br />

amgvarad, majgufebeli da kavSiriT SeerTebul ramdenime msazRvrelTan sazRvruli<br />

gvxvdeba mxoloobiT ricxvSic da mravlobiTSic, magram meore rigis SemTxvevebi<br />

Seudareblad ufro xSiria.<br />

saTanado tipis SesityvebebSi msazRvrelTa SesakavSireblad majgufebeli kavSiri<br />

Tu iSviaTad gvxvdeba, magram, roca ki gvxvdeba, sazRvruli mxoloobiTi ricxvis<br />

formiTaa warmodgenili.<br />

isini fiqroben, rom... didsa Tu mcire ers Tavisi Tvisobrivi Taviseburebani aqvs<br />

(pres.)<br />

u c x o T u S i n a u r i k a c i am rkinaze iwmendda talaxian fexsacmelebs (r. gvet.).<br />

im SemTxvevaSi, roca msazRvreli saxelebi SeerTebulia macalkevebeli an kavSiriT,<br />

sazRvruli mxoloobiT ricxvSi daismis:<br />

mTavaria, axalgazrdam kargad icodes franguli, germanuli Tu inglisuri, e s p a n u r i<br />

an italiuri ena (pres.) 9<br />

furcelze unda gamoixazos yvela is xazi, romelic 41-e an 42-e n a x a z z e a naCvenebi (sa-<br />

8 qvemoT moyvanil winadadebaSi sazRvrulis mxoloobiT ricxvSi dasma gamowveulia imiT,<br />

rom igulisxmeba erTi qarTuli ena: `bevr axalgazrdas... surs... dedanSi Caswvdes r u s T a v e -<br />

lisa da sulxan-sabas, besikisa da ilias, baraTaSvilisa da galaktionis<br />

enas~ (pres.); sxva winadadebaSi ki sazRvrulis mravlobiTSi dasmis safuZvels<br />

nagulisxmevi gansakuTrebuli Sinaarsi warmoadgens: d a v i T guramiSvilisa da anton pirvelis<br />

samwerlobo enebs Soris gansxvaveba, raRa Tqma unda, aris~ (`ciskari~).<br />

9 Sdr.: `rogorc wesi, igi leqciebs i n g l i s u r a n g e r m a n u l e n e b z e kiTxulobs~<br />

(pres.). mravlobiTi ricxvis formis (`enebze~) uadgiloba am SemTxvevaSi sruliad aSkaraa.<br />

244


xelmZR.).<br />

dargvis sixSiris mixedviT iReben me-5 an me-6 r i g s (pres.).<br />

sazRvruli mxoloobiT ricxvSia warmodgenilia maSinac, rodesac msazRvrelebi<br />

xan-xan da arc-arc kavSir-nawilakebiTaa dakavSirebuli.<br />

swored jariskacebiviT damwkrivdebodnen xan erT, xan or rigad (i. gogeb.).<br />

remingtonze momuSave qalebi gadabeWdil qaRaldebs moarbeninebdnen x a n e r T , x a n<br />

meore oTaxSi (r. gvet.).<br />

magram a r c Z v e l i d a a r c a x a l i s a x l i mas ar moewona (pres.).<br />

sazRvruli mxoloobiTSia warmodgenili im SemTxvevaSic, Tu msazRvrelebs Soris<br />

dgas rTuli kavSiri rogorc ... ise || aseve.<br />

rogorc Q, ise Q1 wertilidan Sesabamis marTobebze movzomoT wertilebi C da C1<br />

(saxelmZR.) 10 .<br />

SemovxazoT wrexazis rkalebi mTliani wvrili xazebiT r o g o r c A, ise C wertilidan<br />

(saxelmZR.).<br />

amgvar SesityvebebSi sazRvrulis mravlobiTSi dasmis SemTxvevebi Zalian iSvia-<br />

Tia; nimuSisaTvis SeiZleba igive saxelmZRvanelo moviSvelioT:<br />

rogorc m , ise n w e r t i l e b i d a n am marTobebze movzomoT wertilebi.<br />

qvemoT moyvanili magaliTidan kargad Cans saanalizo sakiTxis TvalsazrisiT<br />

dRevandel qarTulSi arsebuli viTareba:<br />

... gavataroT O wertilze aqsonometriuli x, y da z R e r Z e b i ...; O wertilidan r o -<br />

gorc x ise y RerZze... gadavzomoT... toli monakveTebi. miRebul wertilebze gavavlebT<br />

x da y R e r Z i s paralelur swor xazebs (saxelmZR.).<br />

rogorc cnobilia, calke mdgomi Tandebuli Soris gansakuTrebul SemTxvevebSi<br />

ixmareba. specialur literaturaSi 11 miTiTebulia, rom es Tandebuli SeiZleba daer-<br />

Tos or saxelsac da erTsac. ukanasknel SemTxvevaSi am Tandebulian sityvas krebi-<br />

Tobis Sinaarsi aqvs an mravlobiT ricxvSia warmodgenili. CvenTvis saintereso SesityvebaTa<br />

umravlesobaSi Soris TandebulTan sazRvruli mxoloobiT ricxvSia:<br />

ramdenime SemTxvevac iyo omisa k r i t e l T a d a o s m a l T a j a r s S o r i s (ilia).<br />

SesaZlebeli iyo daviTisa da tarielis ojaxs Soris awindeli gamwvavebuli<br />

damokidebulebis dros gzaze raime dabrkoleba SemTxveoda. (l. qiaC.).<br />

gamonaklisi aqac gvaqvs:<br />

matCi Tbilisis `spartakis~'da moskovis `cdkas~ gundebs Soris damTavrda<br />

TbiliselTa gamarjvebiT (pres.).<br />

warmodgenili masala aSkaras xdis, rom gansaxilveli sakiTxis TvalsazrisiT<br />

Tanamedrove saliteraturo qarTulSi, presis, saxelmZRvaneloebis, mxatvruli literaturis<br />

enaSi SeimCneva paralelur formaTa moWarbeba da zogjer am formaTa<br />

aRrevac ki. es erTi mxriT. meore mxriT, warmodgenili masalis analizi aaSkaravebs<br />

garkveul kanonzomierebebs, rac SemuSavebulia saliteraturo enis ganviTarebis<br />

procesSi. ganxiluli masalis analizis safuZvelze, kerZod, SeiZleba davaskvnaT,<br />

rom ramdenimemsazRvrelian SesityvebebSi:<br />

10 Sdr. iqve: O da O1 wertilebze, rogorc centrebze, SemovxazoT wrexazis rkalebi.<br />

11 Tanamedrove qarTuli saliteraturo enis normebi, pirveli krebuli, Tbilisi, gv. 108, 121.<br />

245


I. sazRvruli mravlobiTi ricxvis formiTaa warmodgenili,<br />

1. roca SesityvebaSi msazRvrelebi marTulia (gelaTisa da bagratis taZrebi,<br />

qalTa da vaJTa gundebi);<br />

2. roca sazRvruls erTad axlavs atributuli da marTuli msazRvreli (wynari<br />

da indoeTis okeaneebi, dramatuli da cekvis wreebi);<br />

3. roca atributul msazRvrelebad gvaqvs rigobiTi ricxviTi saxelebi (pirveli<br />

da meore Sesaxvevebi, me-4 da 26-e skolebi...);<br />

4. roca SesityvebaSi gvaqvs erTi (umetesi) wyeba atributul msazRvrelTa<br />

(qarTuli da rusuli eneb-is, gare da Siga fuZeeb-is, zemo da qvemo sarTuleb-is da<br />

misT. tipisa).<br />

II. sazRvruli mxoloobiT ricxvSia dasmuli,<br />

1. roca mas saerTod ar ewarmoeba (ar Seefereba) mravlobiTi ricxvis forma<br />

(presa, arena, proza, poezia, kultura, civilizacia...);<br />

2. roca atributul msazRvrelebs damatebiT sazRvravs kidev raodenobiTi<br />

ricxviTi saxelebi (erTi didi da erTi patara kaci, vaJTa 6 da qalTa 5 gundi...);<br />

3. roca msazRvrelebi erTmaneTTan SekavSirebulia zogierTi kavSiriT (an,<br />

rogorc _ aseve || ise, arc _ arc, xan _ xan) da TandebuliT (Soris).<br />

III. sazRvrulis mravlobiTSi dasmis SemTxvevebi Seudareblad sWarbobs mxoloobiTSi<br />

dasmis SemTxvevebs. tendencia enisa am mxriv dRes sakmaod gamokveTilia.<br />

ram Seuwyo xeli am tendenciis gaCenas qarTulSi?<br />

vidre am kiTxvaze vupasuxebdeT, unda aRvniSnoT, rom saanalizo sityvaTSexameba<br />

axalia, Zveli da saSualo saukuneebis ZeglebSi aseTi Sewyoba ar gvxvdeba. mis sanacvlod<br />

saSualo saukuneebis qarTuli iyenebs SeiZleba nakleb lakoniurs, magram<br />

ufro cxad da qarTuli enisaTvis ufro bunebriv 'Sewyobas: didi da patara saxli ||<br />

saxlebi-s nacvlad iq gvaqvs didi saxli da patara saxli.<br />

Savi devi da xazaran devi sazarod kmano (`rusudaniani~).<br />

erTi glaxaki kaci movidoda gzasa. naxa ori gveli _ e r T i S a v i da e r T i w i T e l i<br />

(saba).<br />

erTi rigi sul TeTri orxao ewyo erTmaneTze, e r T i w i T e l i , e r T i m w v a n e<br />

(`rusudaniani").<br />

samni amxanagni Seiyarnen: erTi ispaaneli, erTi gilaneli da erTi<br />

ganjeli (saba).<br />

'<br />

Cven mier ganxiluli sityvaTSewyoba damkvidrda gasul saukuneSi da gabatonda<br />

ukve Cvens droSi. warmoSobiT igi e. w. sintaqsur-konstruqciuli kalki Cans, romelic<br />

mkvidrdeba saliteraturo enaSi. oRond saWiro xdeba dazusteba sazRvrulis<br />

ricxvis sakiTxisa. im SemTxvevaSi, roca Sinaarsis gabundovaneba mosalodneli araa,<br />

sadac sazRvrulis mxoloobiTi Tu mravlobiTi ricxvis forma frazas Sinaarss ver<br />

ucvlis, qarTulisaTvis ufro bunebrivi Cans sazRvrulis mxoloobiTi ricxvis<br />

formiT warmodgena. iseTi Sexamebebi, rogoricaa: pirveli da meore SemTxvevebi, IX<br />

da X klasebi, qarTuli da rusuli enebi, gare da Siga fuZeebi, zemo da qvemo sar-<br />

Tulebi, Zveli da axali Taobebi da misT. ar Cans bunebrivi. umjobesi iqneboda, saz-<br />

Rvruli mxoolobiTi ricxvis formiT yofiliyo warmodgenili. frazis Sinaarsi ar<br />

Seicvleboda da bunebriv qarTul gamoTqmasac SevinarCunebdiT. leqsikuri da gansakuTrebiT<br />

sintaqsuri kalki mxolod maSin emsaxureba enis gamdidrebis mniSvnelovan<br />

saqmes, Tu igi advilad Tavsdeba msesxebeli enis yalibSi, Tu msesxebel enaSi ucxo<br />

sxeulad ar ganicdeba.<br />

246


zmnisarT-kavSirTa gamoyenebisaTvis 1<br />

247<br />

lia leJava<br />

saliteraturo ena normebis mqone enaa. misi wesebi unda Seiswavlebodes. saskolo<br />

gramatika, garda enis agebulebis analizisa, saliteraturo enis Seswavlasac emsaxureba<br />

_ marTlwerisa da swormetyvelebis wesebsac awvdis moswavles.<br />

saliteraturo ena aris ena mxatvruli literaturisa, Jurnal-gazeTebisa, radiosa<br />

da televiziisa, leqcia-moxsenebebisa, oficialur saqmeTa qaRaldebisa, Teatrisa<br />

da kinos, moswavleTa Tu studentTa literaturuli Txzulebebisa (e. w. Temebisa) da<br />

sxv.<br />

unda iTqvas, rom mxatvruli literaturis ena Tumca organuli nawilia saliteraturo<br />

enisa, magram imave dros misgan gansxvavebulicaa. mxatvruli literaturis<br />

ena saliteraturo enaze metia, ramdenadac iyenebs iseT elementebs, romlebic an<br />

jer ar qceula saliteraturo enis kuTvnilebad, anda romlebsac arc momavalSi<br />

uweriaT aseTi ram. amitom saWiroa mxatvruli literaturis enisa da saerTo saliteraturo<br />

enis gamijvna. moswavleebs unda ganvumartoT, rom zogi faqti, rac mxatvruli<br />

literaturis enaSi gvxvdeba, SeiZleba ar iyos saliteraturo enis kuTvnileba<br />

(magaliTad, vaJas, a. yazbegis, d. kldiaSvilis an eg. ninoSvilis dialeqtizmebi, v.<br />

barnovis an k. gamsaxurdias arqaizmebi, g. leoniZis an l. goTuas neologizmebi)...<br />

amis sailustraciod gamogvadgeba rTuli qvewyobili winadadebis sanam kavSirisa<br />

da misi manam korelatis dialeqturi formebi, romlebic arc Tu iaSviaTad gvxvdeba<br />

axali qarTuli literaturis cnobil ZeglebSi.<br />

1. sanam _ manam<br />

sanam drois garemoebiTi damokidebuli winadadebis erT-erTi kavSiria, niSnavs:<br />

ra dromdisac, rodemdec, vidre. mis korelatad mTavar winadadebaSi ixmareba manam,<br />

romelic niSnavs: im dromde, e. i. es ori makavSirebeli sityva erTad qmnian aseT gagebas:<br />

ra dromdisac... im dromde.<br />

mag.: sanam Tone cxelia, puri manam Caakario (andaza).<br />

sanam, manam sityvebSi specialistebi gamoyofen sa- da ma- elementebs. erTi mosazrebis<br />

mixedviT, manam sada-sTan SepirispirebiT iSleba: ma-na(m) _ sa-da iseve, rogorc<br />

sxva zmnisarTebi: ze-da || ze-na; Si-da || Si-na; qve-da || qve-na; gar-da || gar-na; vi-d-re ||<br />

vi-n-e-m... aRniSnulia, rom -da || -na Zveli formantebiT gaformebuli es paraleluri<br />

formebi axal qarTuls SemorCa, magram semantikuri diferenciacia maT Soris aSkarad<br />

igrZnoba. Sdr. zeda qva da zena qari; sadamdis wavida da sanamdis gagrZelda<br />

(arn. Ciqobava, v. Tofuria). aris agreTve varaudi, rom sa-na-m sityvaSi igive n SeiZleba<br />

gamoiyos, rac vi-n sityvaSio (arn. Ciqobava). am azrs iziareben da moTxrobiTi<br />

brunvis n-s varaudoben ma-n-a-m sityvaSic (S. ZiZiguri).<br />

cnobilia sxvagvari Tvalsazrisic, romlis mixedviT, sanam da manam Sesabamisad<br />

sad da mun sityvebis viTarebiTi brunvis formebisagan miRebulad ivaraudeba: sadad-mde<br />

da mun-ad-mde (mun Zvel qarTulSi adgils aRniSnavda, mniSvnelobiTi udrida<br />

iq zmnisarTs). am formas gavlena mouxdenia erTmaneTze, saxeldobr: sadamde-s gavleniT<br />

munadmde-s u xmovani a-d Secvlila da ase migviRia manamde, romelsac dRes<br />

mxolod drouli gageba aqvs. manamdes gavleniT ki sadamde-s d Tanxmovani n-d gadaukeTebia<br />

da agreTve drouli gageba SeuZenia (a. SaniZe), e. i. sanam, manam zmnisarTebs<br />

aseTi safexurebi gauvlia:<br />

sanam: sadamdis > sanamdis > sanamdi > sanam<br />

1 qarTuli ena da literatura skolaSi, N3, 1983.


(an: sadamde > sanamde > sanam)<br />

manam: munamdis > manamdis > manamdi > manam<br />

(an: munamdis > minamdi > minam)<br />

e. i. specialistTa azriT, sanam-manam zmnisarTebSi fuZiseulia a da ara i xmovani,<br />

romelic dialeqtur sinam || minam formebSi gamoCndeba xolme. manam-is nacvlad minam-s<br />

xSirad xmaroben aRmosavleT saqarTvelos dialeqtebi (qarTluri, kaxuri, fSauri,<br />

ingilouri... SeiZleba saintereso iyos agreTve mesxurisa da javaxuris mirem,<br />

miram, miramdi formebi da aseve leCxumuri marebamdin, zemoimeruli manobamdin...).<br />

rac Seexeba zmnisarTTa sintaqsur rols, sanam zmnisarTi kavSiris funqcias asrulebs<br />

da misi adgili damokidebul winadadebaSia, manam ki misi korelatia da misi<br />

adgili, cxadia, mTavar winadadebaSia.<br />

sanam kavSiriT SeerTebuli damokidebuli winadadebis Sesaxeb SeniSnaven, rom 1.<br />

aseTi winadadeba Cveulebriv TavSia; 2. damokidebul winadadebaSi ixmareba xolmeobiTis<br />

forma (`sanam petre movidoda~...), mTavarSi ki _ wyvetilisao (l. kvaWaZe).<br />

es sakiTxi sagangebod ganxilvis Rirsia. saqme exeba im darRvevebs, rac mxatvruli<br />

literaturis enaSi gvxvdeba sanam, manam makavSirebeli sityvebis xmarebisas.<br />

es darRvevebi sxvadasxva xasiaTisaa:<br />

1. dasturdeba sanam kavSirisa da manam korelatis adgilgadanacvleba: mTavar winadadebaSi<br />

moeqceva sanam kavSiri da damokidebulSi manam || minam korelati.<br />

magaliTad: minam stumris mkvlels ar mohklavs, unda iaros sanamde (vaJa).<br />

Tanamedrove saliteraturo enis TvalsazrisiT es dauSvebelia.<br />

2. zogjer sanam-manam wyvilis nacvlad uxmariaT sanam-sanam (e. i. winadadebis orive<br />

nawilSi kavSiri), an manam-manam (e. i. mTavarSica da damokidebulSic korelati).<br />

magaliTad: sanam icocxle, gogoTur<br />

sanam casa zdis namia,<br />

sanam mze aTbobs qveyanas,<br />

dila-saRamos Jamia,<br />

sanam tyes esxmis foToli,<br />

miwa amcenebs mwvanilsa,<br />

sanam jinWvela qalaqiT<br />

zurgiT maitans marilsa (vaJa);<br />

sanam navSi da godrebSi ar gamoilia yurZeni, sanam ar wasula samtvrevad (T. razikaSvili);<br />

minam cxvirSi ar moxvdeba, manam ar mova gonsa (vaJa);<br />

manam CvenSi Zveleburad mefes ar dainaxaven, manam ar moisveneben (iv. maWav. Targm.);<br />

manam oTaxs avalageb, manam yavas movxarSav da mogarTmev (ek. gab.);<br />

sicocxle manamde uRirs kacsa, manam imisi qveyana rasme gamoelis (vaJa);<br />

es faqti, e. i. sanam-manam makavSirebel sityvaTa Secvla sanam-sanam-iT an manam-manam-iT<br />

dialeqtebis Semonatania da saliteraturo enisaTvis miuRebelia.<br />

3. saliteraturo enaSi sruliad bunebrivia da Zalian xSiric sanam kavSiris xmareba<br />

calad, korelatis gareSe.<br />

mag: sanam petre movidoda, pavles tyavi gaaZvreso (andaza);<br />

sanam swori joxi ar ipovo, mrudes nu gadaagdebo (andaza);<br />

sanam SenTan movidode, erTxelac ar davikvnese (S. mRvimeli);<br />

magram imave saliteraturo enisaTvis aRar aris bunebrivi, rodesac calad xmaroben<br />

manam korelats da isic ara mTavar winadadebaSi, aramed damokidebulSi, e. i.<br />

sanam kavSiris adgilas.<br />

mag: manam mindia hbeladobs, xevsurebs ara uSavs ra (vaJa);<br />

manam sxva iaraRs moixmarda, Sig marcxena ZuZuSi dambaCa daveci (ilia);<br />

248


manam mebaRe moitanda, vezirma sxva vaSlebs Sxami wausva (i. gogebaSvili);<br />

manam es moxdeboda, oTaraanT qvrivi TiTqo Roneze movida (ilia);<br />

manam deda cocxali myvanda, sul alersSi vyvandi (vaJa);<br />

manam aq Semoxvidodi, rad ar SegWama miwama (baCana);<br />

manam erT muWas movkrebdi, qila gaevso gogosa (vaJa);<br />

manam Cven TbilisTan vidgebiT, TaTari gareSamo cixeebs isev daiWers da gaamagrebs<br />

(v. barnovi);<br />

da ra aReb-micemobis saswavlebeli gamouvliaT, manam am xelobas daadgebodnen<br />

(r. erisTavi).<br />

manam cocxali var, daiviwyeT sikvdili (goderZi Coxeli, `adamianis sevda~, `ciskari~,<br />

#1, 1983, gv. 60).<br />

xmeleTze rom Tevzad viqceode, manam wyalTan mividodi, xom movkvdebodi (iqve,<br />

gv. 45).<br />

aem Cem sxeuls xom xedavT, amas Savitan saxlSi, zemoTavSi mivayudeb da me saiqios<br />

waval, manam movbrundebi, amas xeli aravin axlos, miwaSi ar damarxoT (iqve, gv. 50).<br />

esec aRmosavleT saqarTvelos dialeqtebisaTvis damaxasiaTebeli faqtia. saliteraturo<br />

enaSi ki msgavs winadadebebSi manam-is nacvlad unda ixmarebodes sanam (sanam<br />

mindia beladobs... sanam mebaRe moitanda... sanam erT muWas movkrefdi....).<br />

4. mxatvrul literaturaSi dasturdeba sanam da manam kavSiris sinam da minam saxeoba.<br />

magaliTad: bavSvebma kai xans irbines, sinam qancgawyvetilebi ar daeyarnen erTi<br />

patara buCqis Ziras (n. lomouri);<br />

xedavs mefe, rom jari daunaxevrda da sinam mters miaRwevs erTi kacic ar SerCeba<br />

(i. gedev.);<br />

minam bulbuli ar gaaTavebda galobas... dedaSeni smenad iyo gadaqceuli (vaJa);<br />

minam mwyrebi budoben, minamdin xelTa hyavs mimino (ilia);<br />

minam erTi oriod groSi mqonda da vxarjavdi, minam minaxa (ilia);<br />

ratom maledve ar mokvdi;<br />

minam egeTsa gnaxavdi (vaJa).<br />

rogorc zemoT aRiniSna, es aRmosavluri dialeqtebisaTvis damaxasiaTebeli formebia.<br />

saliteraturo ena am formebs ver miiRebs.<br />

5. aRmosavleT saqarTvelos metyvelebaSi sanam || manam-s xSirad vidre kavSiris<br />

adgilas iyeneben. aseTi magaliTebi mxatvrul literaturaSic gvxvdeba.<br />

imaTTvis rom SegexedaT, ufro salaSqro samzadisSi iyvnen, sanam xatobad mimavalni<br />

(a. yaz.);<br />

Cems sikvdils ufro male hnaxav, sanam magisas (a. yaz.);<br />

[imeda] ufro imaTs ismenda, sanam Tavisas ambobda (baCana);<br />

arabuls rom vkiTxulobde, ufro gavigebdi, manam Tqvens nawers (r. erisT.);<br />

soflis haeri ufro kargad imoqmedebs Tqvenze, manam qalaqSi oTaxSi jdoma (ek.<br />

gab.);<br />

yvela saswavlebelSi Sveicars ufro mometebuli jamagiri aqvs, manam qarTuli<br />

enis maswavlebelsa (i. gogeb.).<br />

cxadia, saliteraturo enisaTvis miuRebelia sanam || manam-is amgvarad gamoyeneba.<br />

6. mxatvruli literaturis enaSi gvxvdeba aseTi winadadebebi:<br />

Svilo, sonajan... sanam Caicvi, genacvale, siZe-kniazi mobrZandeba (a. cagar.);<br />

sanam me vecdebi, egebis movarjulo (a. yaz.);<br />

sanam mec sabebio instituts davamTavreb (i. gulis.); efemiamac sanam tabla gaamzada,<br />

cxrilze daalaga Svidi puris marcvali (T. razik.).<br />

sonajan, sanam ramdenime franciculi sityva damiwere qarTuli asoebiT (a. cagar.).<br />

ymawvilebo, davucadoT... sanam me sufras davaTvaliereb (a. cagar.).<br />

Tumca aq rTuli qvewyobili winadadeba ara gvaqvs (sanam drois garemoebaa da ara<br />

249


kavSiri), magram droSi mimarTebis sakiTxi mainc naTelia: am winadadebebSi gadmocemuli<br />

moqmedeba unda uswrebdes wina konteqstSi gaTvaliswinebul moqmedebas. e. i. aq<br />

ukeT miesadageba zmnisarTebi: manam, manamdis (manamdis Caicvi... manamdis me vecdebi...<br />

efemiamac manamde sufra gaamzada...) da ara sanam, romelic niSnavs vidre. ise rom, saliteraturo<br />

enisaTvis sanam zmnisarTis aseTi gamoyenebac miuRebelia.<br />

SeiZleba davaskvnaT:<br />

1. sanam drois kavSiris adgili damokidebul winadadebaSia, misi korelatisa (manam)<br />

ki _ mTavarSi. umarTebuloa da uarsayofi maTi adgilebis Secvla _ sanam-is gadatana<br />

mTavarSi da manam-isa damokidebulSi.<br />

2. sanam-manam wyvilis nacvlad sanam-sanam-isa da manam-manam-is xmareba dRes dialeqtizmia<br />

da, amdenad, uarsayofia.<br />

3. manam korelatis calad xmareba damokidebul winadadebaSi sanam kavSiris adgilas,<br />

agreTve, dialeqtisaTvis damaxasiaTebeli faqtia da saliteraturo enaSi mas<br />

Tavi unda avaridoT.<br />

4. sinam, minam saxeoba dialeqtizmia da saliteraturo enaSi ar unda ixmarebodes.<br />

5. dialeqtebis Semonatania da saliteraturo enisaTvis miuRebelia sanam zmnizedis<br />

xmareba vidre-s funqciiTa da aseve misi gamoyeneba nacvlad zmnisarTebisa: manamdis,<br />

im dromdis.<br />

2. ara marto _ aramed...<br />

Serwymulsa da Tanwyobil winadadebaSi xSirad ixmareba wyvili kavSirebi _ majgufebeli:<br />

ara marto _ aramed, ara mxolod _ aramed, araTu _ aramed... (mag: movidnen<br />

ara marto bavSvebi, aramed mSoblebic, e. i. bavSvebic movidnen da mSoblebic) da mapirispirebeli:<br />

ar _ aramed, ara _ aramed, ki ar _ aramed, ki ara _ aramed... (mag: movidnen<br />

ara bavSvebi, aramed mSoblebi. e. i. bavSvebi ar mosulan, mSoblebi movidnen).<br />

am kavSirTa marTebulad xmarebis principi orive tipis winadadebaSi erTia: kavSiri<br />

Sesapirispirebeli Tu dasajgufebeli wevrebis mimarT garkveul adgils unda<br />

iWerdes winadadebaSi, saxeldobr, Sesapirispirebeli an dasajgufebeli wevri unda<br />

mosdevdes kavSirs. oRond es ar niSnavs imas, rom es wevri aucileblad kavSiris<br />

uSualo mezoblad unda iyos. mas SeiZleba uZRodes Tavisi amxsneli sityva an sityvebi:<br />

Semasmenels _ garemoebebi an damateba, xolo saxeliT gadmocemul romelime<br />

wevrs _ gansazRvreba. magaliTad: movidnen ara marto patara bavSvebi, aramed maTi<br />

mSoblebic. dasajgufebeli wevrebi bavSvebi da mSoblebi orSemadgenliani kavSiris<br />

Sesabamis nawilTa Semdeg arian ganlagebuli, magram am wevrebs uZRvis Tav-Tavisi amxsnelebi:<br />

patara bavSvebi, maTi mSoblebi.<br />

Tanamedrove saliteraturo ena am wess icavs, magram gvxvdeba darRvevebic.<br />

magaliTisaTvis warmovadgenT aseTi darRvevebis ramdenime SemTxvevasa da maT<br />

gasworebas.<br />

msgavs winadadebaTa gasworebisas aucilebelia damatebiT gaviTvaliswinoT zogi<br />

ram; jer erTi, wyvili kavSirebi: ara mxolod _ aramed, ara marto _ aramed, araTu _<br />

aramed da sxv., Zveli qarTulidan moyolebuli, sakmaod xSirad saxmari kavSirebia.<br />

magram dRes isini umetesad mainc wignis enaSi ixmareba. cocxali metyveleba amjobinebs<br />

an sul auaros gverdi maT, an pirveli nawili (ara marto, ara mxolod, araTu...)<br />

Secvalos ki ar, ki ara, ki nu, nu ki nawilakebiT.<br />

meore, am wyvil kavSirebTan erTad xSirad gamoiyeneba damxmare gamaZlierebeli<br />

nawilakebi: -c, -ca, da, kidec, agreTve da sxv.<br />

gasworebisas amis gaTvaliswinebacaa saWiro.<br />

ramdenime magaliTi presidan:<br />

mxatvari saSualebas iZleva gavaumjobesoT sareklamo saqmis ara marto Sinaarsobrivi<br />

mxare, aramed avamaRloT reklamis mxatvruli donec (`Tbilisi”).<br />

winadadebis pirveli nawili (mxatvari saSualebas iZleva gavaumjobesoT sareklamo<br />

saqmis ara marto Sinaarsobrivi mxare) qmnis STabeWdilebas, rom meore nawil-<br />

250


Si laparaki iqneba sareklamo saqmis sxva mxaris gaumjobesebaze; e. i. gaumjobesdeba<br />

sareklamo saqmis Sinaarsobrivi mxarec da sxva mxarec. am STabeWdilebas qmnis ara<br />

marto-s dasma damatebis _ `Sinaarsobrivi mxaris~ _ win. magram meore nawilSi (...aramed<br />

avamaRloT reklamis mxatvruli donec) ukve irkveva, rom aq majgufebeli kavSiris<br />

nawili (aramed) avamaRloT zmnasTanaa mimarTebaSi; es Semasmeneli unda dajgufdes<br />

pirvel SemasmenelTan, amisaTvis ki saWiroa pirveli Semasmenelic mosdevdes kav-<br />

Sirs, e. i. unda iyos ase:<br />

mxatvari saSualebas iZleva ara marto gavaumjobesoT sareklamo saqmis Sinaarsobrivi<br />

mxare, aramed avamaRloT reklamis mxatvruli donec.<br />

an sxvagvarad: mxatvari ara marto sareklamo saqmis Sinaarsobrivi mxaris gaumjobesebis,<br />

aramed reklamis mxatvruli donis amaRlebis saSualebasac iZleva.<br />

sxva magaliTi:<br />

es mkveTrad gaaumjobesebda ara marto ori germanuli saxelmwifos urTierTobas,<br />

aramed didad Seuwyobda xels evropis daZabulobis Senelebasac (pres.).<br />

erTgvari Semasmenelebia: gaaumjobesebda da xels Seuwyobda. kavSirebic maT win<br />

unda daisvas. gveqneba:<br />

es ara marto mkveTrad gaaumjobesebda ori germanuli saxelmwifos urTierTobas,<br />

aramed didad Seuwyobda xels evropis daZabulobis Senelebasac.<br />

es meTodi ganapirobebs ara marto yurZnis mosavals, aramed saSualebas gvaZlevs<br />

davamzadoT maRalxarisxovani Rvino.<br />

winadadeba Serwymulia Semasmenlebis mixedviT. qvemdebarea meTodi, erTgvari Semasmenelebia:<br />

ganapirobebs da gvaZlevs. gadmosacemia azri, rom es meTodi kidec ganapirobebs<br />

raRacas da kidec gvaZlevs raRacas. es azri rom naTlad iyos naTqvami, saWiroa<br />

SemasmenelTa saTanado dajgufeba, rac majgufebel kavSirebs ara marto _ aramed-s<br />

akisria. magram kavSirisa da Semasmenlis garkveuli mimarTebis asaxva xerxdeba<br />

winadadebaSi sityvaTa saTanado ganlagebiT _ erTgvari Semasmenlebi unda mosdevdes<br />

kavSirs. aq ki kavSiris pirvel nawils (ara marto) mosdevs ara Semasmeneli, aramed<br />

damateba (ara marto yurZnis mosavals), bunebrivia, maszea maxvili da winadadebis<br />

pirveli nawili qmnis STabeWdilebas, rom meTodi ganapirobebs garda yurZnis mosavlisa,<br />

kidev raRac sxvasac. azri rom naTlad gadmoecaT, winadadeba ase unda aegoT:<br />

es meTodi ara marto ganapirobebs yurZnis mosavals, aramed agreTve saSualebas<br />

gvaZlevs davamzadoT maRalxarisxovani Rvino (pres.).<br />

an: es meTodi marto yurZnis mosavals ki ar ganapirobebs, aramed agreTve saSualebas<br />

gvaZlevs davamzadoT...<br />

naTlad ver aris gadmocemuli azri Semdeg winadadebaSic:<br />

ruqa aramc-Tu Suriani da borotia Tavisi bunebiT, aramed aseTivea Tavisi mrwamsiTac<br />

(saxelm.).<br />

e. i. unda gviTxran, rom ruqa boroti da Suriania Tavisi bunebiTac da mrwamsi-<br />

Tac, e. i. dasajgufebelia ubralo damatebebi, amisTvis ki sityvebi ase unda dalagdes<br />

am winadadebaSi:<br />

ruqa aramcTu Tavisi bunebiT aris Suriani da boroti, aramed Tavisi mrwamsiTac<br />

aseTivea.<br />

(Tu saerTod naTelia azri am winadadebisa).<br />

erT saskolo saxelmZRvaneloSi aseTi winadadeba gvxvdeba:<br />

moweuli mosavali sakmarisi iyo ara marto imaTTvis, vinc yanaSi muSaobda, aramed<br />

rCeboda mosavlis nametic (saxelm.).<br />

aqac moveliT, rom winadadebis meore nawilSi naTqvami iqneba, kidev visTvis iyo<br />

sakmarisi moweuli mosavali. magram sxva ramis Tqmas apireben: mosavali muSebisTvisac<br />

kmaroda da kidev meti _ nametic rCeboda. am ori nawilis azri rom naTlad davukavSiroT<br />

erTmaneTs, sityvebi ase unda davalagoT:<br />

moweuli mosavali ara marto sakmarisi iyo imaTTvis, vinc yanaSi muSaobda, aramed<br />

rCeboda kidec mosavlis nameti.<br />

251


SeiZleboda am kavSirTa gverdis avlac ase:<br />

moweuli mosavali imaTTvisac sakmarisi iyo, vinc yanaSi muSaobda, da mosavlis na-<br />

metic rCeboda.<br />

zogjer umarTebulod iyeneben majgufebel arc _ arc wyvil kavSirsac. wesis mixedviT,<br />

es kavSiric erTgvari wevrebis win unda ganlagdes. magaliTad, savsebiT mar-<br />

Tebulad aris agebuli akakis cnobil nawarmoebSi Semdegi winadadeba:<br />

es loTi maswavlebeli yuradRebasac ar aqcevda Tavis sagnebs, arc algebras,<br />

arc geometrias, arc trigonometrias da arc fizikas (`Cemi Tavg.~). Tu erTgvari wevrebi<br />

arc _ arc kavSiris momdevnod ar vixmareT, azri bundovandeba. aseTi viTarebaa<br />

Semdeg winadadebaSi:<br />

`komplimenturi~ kritika gzas uTmobs obieqtur da gonivrul kritikas, roca daviwyebuli<br />

ar aris arc nawarmoebis kargi da arc negatiuri mxarea gazviadebuli<br />

(`lit. saq.~).<br />

aq arc _ arc wyvilma kavSirma unda daajgufos erTgvari Semasmenlebi: daviwyebuli<br />

aris, gazviadebuli aris. amisaTvis saWiroa, rom es Semasmenlebi kavSirebs mosdevdes.<br />

aq ki pirveli Semasmeneli uswrebs arc kavSirs (daviwyebuli ar aris... arc),<br />

riTac azris naTlad gadmocema dabrkolebulia. rogorc ki erTgvar Semasmenlebs<br />

kavSiris Semdeg davsvamT, winadadeba gaimarTeba, gveqneba:<br />

`komplimenturi” kritika gzas uTmobs obieqtur da gonivrul kritikas, roca arc<br />

nawarmoebis kargia daviwyebuli da arc negatiuri mxarea gazviadebuli.<br />

aseve mWidro uerTierTobaSia dapirispirebul wevrebTan mapirispirebeli wyvili<br />

kavSirebi.<br />

mag.: [galaktioni] SemdegSi aqveynebs ara deklaraciebs axali cxovrebisadmi TanagrZnobis<br />

Sesaxeb, aramed organulad ibrZvis sinamdvilis konkretuli, uSualo da<br />

mxatvruli asaxvisaTvis.<br />

wyvili mapirispirebeli kavSiria ara _ aramed. misi pirveli nawili (ara) win uZRvis<br />

damatebas (aqveynebs ara deklaraciebs). amitom meore nawilSi mis sapirispiro<br />

wevrs moveliT kavSiris meore nawilis Semdeg (magaliTad, ase: aqveynebs ara deklaraciebs,<br />

aramed leqsebs), magram winadadebis meore nawilSi gveubnebian, rom galaktioni<br />

ibrZvis sinamdvilis mxatvruli asaxvisaTvis, e. i. winadadebis pirvel nawilSi<br />

yvelaferi rigze ar aris. ara-s Semasmeneli unda mosdevdes (ar aqveynebs), mxolod<br />

aseT SemTxvevaSi iqneba naTeli am ori Semasmenlis Sepirispireba.<br />

isic unda iTqvas, rom am SemTxvevaSi ara nawilakis gamoyenebas ajobebda ki ar<br />

gvexmara da mTeli winadadeba aseT saxes miiRebda:<br />

(galaktioni) SemdegSi deklaraciebs ki ar aqveynebs, aramed... ibrZvis sinamdvilis<br />

konkretuli, uSualo da mxatvruli asaxvisaTvis.<br />

gaanalizebuli masalis safuZvelze SeiZleba davaskvnaT: Sepirispirebul an dasajgufebel<br />

wevrTa dasma mapirispirebel Tu majgufebel kavSirTa win dauSvebelia,<br />

radganac aseTi umarTebulo sityvaTa ganlageba azrs abundovanebs, _ Sesapirispirebeli<br />

an dasajgufebeli wevrebi unda mosdevdes wyvili kavSiris orive nawils.<br />

252


CarTuli 1<br />

253<br />

neli cqitiSvili<br />

CarTulTan dakavSirebuli marTlweris sakiTxebi pirobiTad or jgufad SeiZleba<br />

gaiyos: wminda stilistikuri Ra stilistikur-sintaqsuri xasiaTis sakiTxebad. es<br />

ukanaskneli ki sabolood punqtuaciis wesebad yalibdeba. orive jgufis sakiTxebis<br />

saTanado gadawyveta, cxadia, CarTulis raobis, bunebis garkvevas gulisxmobs.<br />

CarTulis raoba specialur literaturaSi ZiriTadad garkveulia, Tumca arsebobs<br />

urTierTgamomricxveli debulebebic. am literaturas aq dawvrilebiT ar mimovixilavT,<br />

magram saWirod migvaCnia yuradRebis gamaxvileba zogierT sakiTxze (da iqneb<br />

zogierTi debulebis dazustebac). ganvixilavT ZiriTadad e. w. CarTul s i t y -<br />

v e b s , radgan sadavo sakiTxebic umetesad swored maT garSemo iyris Tavs.<br />

specialuri literaturis mixedviT, CarTulis g r a m a t i k u l i daxasiaTeba Ziri-<br />

Tadad ,,negatiuria~: CarTuli a r a r i s winadadebis wevri (Tundac gankerZoebuli);<br />

CarTuli g r a m a t i k u l a d a r a r i s dakavSirebuli winadadebis konstruqciasTan.<br />

rusul saenaTmecniero literaturaSi arsebobs amis sapirispiro mosazrebac: magaliTad,<br />

a. rudnevis azriT, CarTulsa da winadadebis danarCen nawils Soris arsebobs<br />

specifikuri xasiaTis urTierToba, specifikuri xasiaTis sintaqsuri k a v S i -<br />

r i c ki, rac gamoixateba CarTuli sityvebisa da gamoTqmebis (romlebsac mkvlevari<br />

msazRvrel sityvebs uwodebs) winadadebaSi `CarTvis f a q t i T ~ da sazRvrul sityvebTan<br />

maTi m e z o b l o b i T . . . msazRvreli sityvebis forma ar aris damokidebuli<br />

sazRvrul sityvebze da maT, rogorc wesi, ar daesmis logikuri kiTxvebi, magram<br />

garkveul sintaqsur fuqcias isini mainc asruleben _ miekuTvnebian winadadebis ama<br />

Tu im wevrs da gansazRvruli azrobrivi elferi SeaqvT gamonaTqvamSi. SemoTavazebulia<br />

am urTierTobis amsaxveli terminic _ T a n a f a r d o b a a n T a n a f a r d o b i -<br />

Ti kavSiri (`соотношение~ или `соотносительная связь~) 2 .<br />

zogi mkvlevari (a. meSCaninovi, e. kroteviCi) CarTuls winadadebis wevradac acxadebs.<br />

CarTulis funqcia ramdenadme gansxvavebuladaa gansazRvruli im gamokvlevebSi,<br />

romlebSic winadadeba miCneulia ara marto enobriv (struqturul) erTeulad, aramed<br />

metyvelebis (azrobriv-logikur) erTeuladac 3 . CarTuli, iseve rogorc winadadebis<br />

gankerZoebuli wevrebi da winadadebasTan g r a m a t i k u l a d d a u k a v S i r e b e -<br />

l i sxva sityva-gamoTqmebi, daxasiaTebulia, rogorc winadadebis a q t u a l i z e b i s<br />

gamaZlierebeli saSualeba 4 .<br />

CarTulis funqcia, zogierT sxva damxmare sityvasTan (nawilakTan, kavSirTan...)<br />

erTad, Semdegnairadac aris gansazRvruli specialur literaturaSi: es sityvebi gamoyofen<br />

sityvaTa mowesrigebuli rigis erT-erT wevrs, rogorc metad an nakleb<br />

mniSvnelovans, SemohyavT axali wevri da xSaven sityvaTa rigs, anda gamoyofen erTerT<br />

wevrs modaluri Sefasebis safuZvelze 5 .<br />

da mainc, `pozitiurad~ CarTuli daxasiaTebulia umetesad stilistikur-semantikuri<br />

TvalsazrisiT. CarTulis stilistikur-semantikuri funqciebi, romlebsac asaxeleben<br />

saTanado literaturaSi, zogadad Semdegi xasiaTisaa: i n f o r m a c i u l i<br />

(moubari azogadebs an akonkretebs ambavs; miuTiTebs naambobis Tanamimdevrobaze an<br />

mowodebuli azris wyaroze), S e m f a s e b l u r i (moubari TviTve afasebs Tavis naam-<br />

1 qarTuli sityvis kulturis sakiTxebi,VIII, 1988.<br />

2 ix. Г. Руднев, Синтаксис осложненного предложения, М., 1959, gv. 123.<br />

3 SevniSnavT, rom zogi mkvlevari winadadebas saerTod ganixilavs ara enis, aramed metyvelebis<br />

erTeulebad. ix. О. С.Ахманова, Г.Б. Микаэлян, Современные синтаксические теории, М., 1963, gv. 123.<br />

4 a . d a v i T i a n i , qarTuli enis sintaqsi, Tb., 1973, gv. 158-159.<br />

5 Русская грамматика, II, Синтаксис, М., 1980, gv. 173.


obs) an e m o c i u r - S e m f a s e b l u r i (moubari gamoxatavs emociur damokidebulebas<br />

informaciis mimarT)...<br />

maSasadame, CarTul sityvebsa da gamoTqmebs, miuxedavad funqciaTa mravalgvarobisa,<br />

literaturis mixedviT, axasiaTebT erTi specifikuri niSani: ambavi danaxuli<br />

Tu Sefasebulia mudam da mxolod mTqmelis poziciidan. sxva damaxasia-<br />

Tebel niSnebTan erTad (rom gramatikulad es jgufi `Wrelia~ da mis Semadgenloba-<br />

Si ar Sedis konkretuli sagnobrivi mniSvnelobis mqone sityvebi; rom CarTuli<br />

sityvebisa da gamoTqmebis adgili winadadebaSi Tavisufalia), aRniSnuli niSnis safuZvelzedac<br />

CarTuli sityvebi da gamoTqmebi gaerTianebulia erT l e q s i k u r -<br />

sintaqsur jgufSi 6 .<br />

ramdenadac CarTuli sityvebi (da gamoTqmebi) winadadebas `subieqtur-modalur~<br />

Sinaarss sZenen, amitom maT `modalur sityvebsac~ uwodeben da ganixilaven modalobis<br />

kategoriis gamomxatvel leqsikur saSualebebs Soris, rogorc sityvaTa g a n -<br />

s a k u T r e b u l `gramatikul klass~... 7<br />

Tu e. w. ,,obieqtur-modaluri~ Sinaarsi yvela winadadebas aqvs da iTvleba, rom<br />

arc arsebobs predikatuloba modalurobis gareSe, ,,subieqtur-modaluri~ Sinaarsi<br />

yvela gamonaTqvams SeiZleba arc hqondes, emociurad Seferili SeiZleba yvela winadadeba<br />

ar iyos... 8 da, raki CarTuli sityvvbi erT-erTi saSualebaa am subieqtur-modaluri<br />

Sinaarsis gamosaxatavad, g r a m a t i k u l a d ki isini ar ukavSirdebian winadadebas,<br />

amitom CarTulis definiciaSi gaCnda aseTi Tezisi: CarTulis amoRebiT winadadebis<br />

azri ar irRvevao.<br />

am debulebas SeiZleba hqondes mxolod SefardebiTi (da ara absoluturi) mniSvneloba:<br />

CarTulis amoRebiT ar irRveva gramatikuli azri, ukeT, winadadebis struqtura,<br />

Torem Sinaarsi irRveva (winadadebis Sinaarss ar arRvevs mxolod zedmeti<br />

damxmare sityvebis amoReba. amaze _ qvemoT)... CarTulis amgvar ganmartebas gaumar-<br />

Tleblad Tvlian meToduri TvalsazrisiTac 9 . ukanasknel xans gamoiTqva am debulebis<br />

diametrulad sawinaaRmdego mosazrebac, rom TiTqos `komunikaciis dros TiTqmis<br />

arc erTi metyvelebiTi procesi ar mimdinareobs komentarebis gareSe, CarTuli<br />

sityvebis an sityvaTa SeTanxmebis (!) saxiT...~ 10<br />

magram yovel saliteraturo enaSi erTmaneTisagan imijneba neitraluri da emociuri<br />

xasiaTis winadadebebi. maT bevri niSani ganasxvavebs: sityvaTganlageba, winadadebis<br />

intonaciur-melodikuri struqtura, damxmare, `modaluri sityvebis~ metnakleboba<br />

da sxva... rac Seexeba, kerZod, CarTuli konstruqciebis gamoyenebas saliteraturo<br />

enaSi, yuradRebas iqcevs teqstebze dakvirvebebi ama Tu im saliteraturo enis<br />

ganviTarebis mTels manZilze. rusuli saliteraturo enis mkvlevrebs, magaliTad,<br />

SeniSnuli aqvT, rom me-18 saukunis teqstebSi CarTuli konstruqciebi SedarebiT iSviaTad<br />

gvxvdeba, me-19 saukunis teqstebSi ki maTi raodenoba TandaTan izrdeba.<br />

CarTuli sityvisa da winadadebis gamoyeneba Zvel qarTul saliteraturo enaSi<br />

specialurad Seiswavla ant. kiziriam. mkvlevari aRniSnavs: `Zvel qarTulSi CarTuli<br />

sityvebi SedarebiT iSviaTia, magram mainc gvxvdeba. gadmocemulia viTarebis garemoebis<br />

formebiT~... (mag., WeSmaritad, mcnebisaebr...) da Semdeg: `CarTuli gamoTqmebisaTvis,<br />

rogorc wesi, damaxasiaTebelia iseTi formebi, romelTac Sesityvebis centrad<br />

zmna-Semasmeneli moepovebaT. igi ZiriTad winadadebasTan dakavSirebulia ukav-<br />

Sirod an kavSiris meSveobiT. sxva saxis CarTuli sityva, romelic axal qarTulSi<br />

6 Русская грамматика, II, gv. 228-229.<br />

7 В. Виноградов, О категории модальности и модальных словах в русском языке, Исследования по русской грамматике,<br />

М., 1975, gv. 53-87.<br />

8 Русская грамматика, II, gv. 214-216.<br />

9 r. SamelaSvili, gankerZoebuli sityvebi da gamoTqmebi qarTulSi da maTi swavlebis<br />

meTodika, Tb., 1958, gv. 161.<br />

10 l. naxapetova, teqstis valenturi kavSirebis Sesaxeb qarTul konstruqciebSi, macne,<br />

enisa da literaturis seria, #2, 1986, gv. 135.<br />

254


gvxvdeba, Zvel qarTulSi araa mkveTrad gamyofili, rogorc gankerZoebuli gamoTqma<br />

(!)...~ CarTuli gamoTqmebis magaliTebi aseTia: me viTar vhgoneb, viTar igi gibrZane,<br />

viTarca gauwyeT [RmrTismoyuarebasa Tqvensa], viTarca vTquT... viTarca xedavT... vi-<br />

Tarca xityჳs pavleÁ... 11<br />

msgavsi faqtebis safuZvelzea gamoTqmuli varaudi, rom CarTuli sityvebi Tu<br />

konstruqciebi gviani warmonaqmnia; rom CarTul sityvad SeiZleba iqces garemoebiTi<br />

sityvebi an reducirebuli winadadebebi (v. vinogradovi); rom CarTuli sityva warmoadgens<br />

TiTqos daumTavrebel winadadebas an miRebulia sruli winadadebisagan, romlisaganac<br />

darCenilia mxolod esa Tu is nawili. es ukanaskneli zogjer nawilakadacaa<br />

qceuli (d. ovsianiko-kulikovski); rom CarTuli sityvebi da Sesityvebebi warmoqmnilia.<br />

e . w. CarTuli winadadebebisagan... (a. peSkovski); rom CarTuli sityvebi da<br />

gamoTqmebi... rogoricaa: `WeSmaritad, sityჳsaebr uflisa, msgavsad Zalisa Tჳsisa~ da<br />

misT., warmoSobiT viTarebis garemoebis formebia, oRond dakarguli aqvT garemoebis<br />

gageba da ganelebulia sintaqsuri urTierTobis gamoxatvis saSualebac. amitomaa,<br />

rom odesRac marTuli wevri winadadebisa, romelsac saamiso formac aqvs, ar gaigeba<br />

winadadebis wevrad. winadadebis Semadgenlobidan is gamoTiSa pauzam, romelic<br />

gankerZoebuli sityvebisa da gamoTqmebis gamoyofis erT-erTi saSualebaTagania~ 12 .<br />

aRniSnuli debulebebic ar aris absoluturi xasiaTisa (ver gavrceldeba yvela<br />

saxis CarTulze) da zog dazustebasac moiTxovs. nawili CarTuli sityvebisa Tu gamoTqmebisa<br />

etimologiurad marTlac `reducirebuli winadadebebia~. aseTebia, magaliTad,<br />

qarTul enaSi damkvidrebuli e. w. `ficilis formulebi~ _ RmerTmani, dedaSvilobas,<br />

daZmobam, miwis madlma... da misT. SesaZloa, hipotaqsuri konstruqciis<br />

moSlis Sedegad iyos warmoqmnili Sedgenili Semasmenlis formis mqone CarTulebi:<br />

rasakvirvelia, bunebrivia da misT. 13<br />

rac Seexeba e. w. garemoebiTi an sxva sityvebis CarTulad `qcevas~, igi mimdinare,<br />

uwyveti procesia. dazustebisaTvis: jer erTi, esa Tu is srulmniSvnelovani sityva,<br />

cvdeba ra jer semantikurad, Semdeg ki _ funqciurad, CarTulad ki ar iqceva, aramed<br />

_ arasrulmniSvnelovan sityvad (mag., zmnisarTi an zmna _ nawilakad). rogorc<br />

erTma, ise meorem (e. i. rogorc srulmniSvnelovanma, ise misma saxenacvalma _ arasrulmniSvnelovanma<br />

sityvam), SesaZloa, garkveul poziciaSi Seasrulos CarTulis<br />

funqcia. meorec: erTsa da imave frazaSic ki, sxvadasxva sintaqsur pirobebSi, erTi<br />

da igive sityva ssvadasxva sintaqsur funqcias asrulebs _ viTarebis garemoebisa,<br />

CarTulisa an modaluri nawilakisas 14 . ZiriTadi ganmsazRvreli sintaqsuri pirobebi<br />

ki sityvaTganlageba 15 da intonaciaa. sintaqsur pirobebTan erTad sityvis ama Tu im<br />

sintaqsuri funqciis realizebas xels uwyobs am sityvis semantika da zogjer formac.<br />

amitom CarTul sityvebs funqciur-sintaqsur omonimebsac uwodeben... 16 amitomac<br />

iTvleba albaT CarTuli sityvebi da gamoTqmebi advilad Sevsebad leqsikursintaqsur<br />

jgufebad 17 .<br />

rac Seexeba CarTuli sityvebisa Tu gamoTqmebis met-naklebad gamoyenebas ama Tu<br />

im epoqis saliteraturo enaSi, amis mizezi ufro eqstralingvistur faqtorebSi unda<br />

veZioT (rogoricaa, mag., saliteraturo enis funqciebis gamravalferovneba. in-<br />

11 a. kiziria, CarTuli sityva da winadadeba Zvel qarTulSi, ike, XV, gv. 176-177.<br />

12 a . k i z i r i a , dasax. naSr., gv. 172-173, 180.<br />

13 SevniSnavT, rom es `formulebi~ morfologiurad SorisdebulTa Soris ganixileba. ix.<br />

a. SaniZe, qaTuli enis gramatikis safuZvlebi, I, morfologia, Tb., 1973, gv. 625; o . gaCe-<br />

C i l a Z e , Sorisdebuli axal saliteraturo qarTulSi, Tb., 1979, gv. 106-112.<br />

14 Sdr. О. Ахманова, Г. Б. Микаэлян, dasax. naSr., gv. 134-135.<br />

15 aRniSnuli terminisaTvis ix. b . f o C x u a , sityvaTganlagebisaTvis qarTulSi, ike, XIII, Tb.,<br />

1962; S . a f r i d o n i Z e , sityvaTganlageba axal qarTulSi, Tb., 1986, gv. 3.<br />

16 В. М. Панькин, Омонимия лексическая и синтаксическая, Русская речь, #1, 1975, gv. 74-75.<br />

17 Русская грамматика, II, gv. 228.<br />

255


formaciulobis zrda, rac, Tavis mxriv, iwvevs logikuri msjelobisa Tu modaluri<br />

niuansebis Semcvel winadadebaTa Tu SesityvebaTa momravlebas, sasaubro enis nakadis<br />

metad SemoWras saliteraturo enaSi da sxv.).<br />

erTsac SevniSnavT: Zveli qarTuli saliteraturo enis teqstebi isev Sesaswavli<br />

Cans am TvalsazrisiT. sayuradReboa, magaliTad:<br />

1) d. meliqiSvilis dakvirvebebi Zvel naTargmn ZeglebSi berZnuli nawilakebis<br />

Sesatyvisi nawilakebis (sadame / sadme / same, nuukue, nuume...) gamoyenebaze sakavSirebel<br />

sityvebad. am nawilakebis gamoyenebas zogjer, mkvlevris azriT, mxolod formaluri,<br />

stiluri daniSnuleba aqvs, da am `metnobiTi~ kavSirebis amoRebiT azrs `daSla<br />

da vneba ar SeemTxveva~ (anton I) 18 . swored amgvari `Sinaarsisagan daclili~<br />

sityvebi Seadgens CarTulTa erT fenas 19 .<br />

2) l. SalvaSvilis dakvirveba Tavad zmnisarTze. rogorc avtori aRniSnavs,<br />

,,sulxan-saba orbelianisa da misi drois literaturuli Zeglebis enaSi Tavad gavrcelebulia<br />

jer, jer erTi, jer iyo da, isec, isedac, Tavidan, pirvelad, uwin...<br />

zmnizedebisa da zmnizeduri wyvilebis SinaarsiT~ 20 . mkvlevars mohyavs aseTi winadadebebi:<br />

`Tavad im saxlis agebuleba gvikvirda da mere imdeni feri sakravi da Tama-<br />

Soba~ (`rusudaniani~); `Tavad morCena uxaroda [Rors) da mere is alagi moewona, Caliani,<br />

tyiani da bevri xiliani~ (`Timsariani~); yvela gviSlida cotas naviT wasvlas.<br />

Tavad avi saRelavi adgili iyo, merme _ eTiopisa da osmalos mekobre mravali (sulxan-saba<br />

orbeliani, `mogzauroba evropaSi~) 21 . am winadadebebSi Tavad [= jer erTi]<br />

zmnisarTi, vfiqrobT, intonaciurad gamoyofilia winadadebis wevrebisagan da Car-<br />

Tulis funqcias asrulebs...<br />

rogorc zemoTac aRiniSna, CarTuli sityvebi gramatikulad araerTgvarovania.<br />

CarTulad gvxvdeba rogorc srulmniSvnelovani sityvebi (zmna, zmnisarTi), ise damxmare<br />

(nawilaki, kavSiri, Sorisdebuli). maT, Cveulebriv, stilistikur-semantikuri<br />

funqciebis mixedviT ajgufeben. aseTi dajgufebisas erTmaneTis gverdiT xvdeba, magaliTad,<br />

zmnuri formis sityvebi _ Cans, etyoba, mgoni || vgoneb da nawilaki albaT<br />

(agreTve gamoTqmebi vin icis, vin uwyis, RmerTma uwyis...), romlebic saeWvo-saegebios<br />

xdian miRebul informacias an gamoxataven mTqmelis eWvnarev dasturs winadadebaSi<br />

gamoTqmuli azris mimarT; anda _ zmnisarTi amgvarad, da kavSiri maSasadame, romlebic<br />

gamoxataven `damokidebulebas win gamoTqmul azrTan~ (a. SaniZe) da a. S. CarTulad<br />

gamoyenebuli sityvebis sintaqsuri funqciebis gasarkvevad ki, imis gasarkvevad,<br />

Tu rogor icvleba zogierTi sityvis funqcia sintaqsuri pirobebis Sesabamisad,<br />

upirveles yovlisa, aucilebelia maTi gramatikuli dajgufeba. cal-calke Cans gansaxilveli<br />

CarTulis funqciis mqone zmnisarTebi, nawilakebi, zmnis piriani formebi,<br />

Sedgenili Semasmenlis formis mqone sityvebi...<br />

Cveni dakvirvebebic swored amgvari dajgufebiTaa warmodgenili.<br />

1. CarTulis funqciis mqone zmnisarTebi<br />

rogorc cnobilia, CarTul sityvebad umetesad viTarebis an zoma-odenobis zmnisarTebi<br />

gvxvdeba, e. i. zmnisarTebi, romlebsac modaluri Sinaarsi aqvT da winadadebis<br />

ZiriTad SemadgenlobaSi viTarebis garemoebis sintaqsur rols asruleben.<br />

viTarebis garemoebis adgili winadadebaSi, SeiZleba iTqvas, mkacrad gansazRvrulia.<br />

saTanado gamokvlevebSi aRniSnulia, rom `saliteraturo enaSi viTarebis da<br />

18 d . m e l i q i S v i l i , zogi sakavSirebeli sityvisa da nawilakis warmomavlobisaTvis...<br />

`macne~, enisa da lit. seria, #2, 1984, gv. 99.<br />

19 Tanamedrove qarTul saliteraturo enaSi aseT `metnobiT~ kavSirebad gvevlineba zogjer<br />

da mainc, arada (xSir SemTxvevaSi ki maTi xmareba garkveuli stiluri elferis Semcvelia).<br />

20 l . S a l v a S v i l i , `sibrZne-sicruisas~ dasawyisis gagebisaTvis, `qarTuli ena da literatura<br />

skolaSi~, #1-2, 1985, gv. 66.<br />

21 l. SalvaSvili, dasax. naSr., gv. 67.<br />

256


zoma-odenobis aRmniSvneli zmnizedebi umetes SemTxvevaSi zmnas win uswrebs~ 22 da<br />

rom `poziciis simyaris mxriv arc erTi wevri ar Seedreba aRniSnul garemoebas~ 23 .<br />

axsnilia am myari poziciis mizezic: `...Semasmeneli arc SinaarsiT da arc Tavisi<br />

formiT ar moiTxovs im dazustebas, romelic viTarebis garemoebas Seaqvs winadadebaSi.<br />

TviT viTarebis garemoeba, winadadebis sxva wevrebisagan gansxvavebiT, Sinaarseulad<br />

araa TavisTavadi, igi mxolod sxva sityvis _ Semasmenlis _ rogorobas aRniSnavs<br />

da calke aRebuli arafers gamoxatavs. bunebrivia, Tu viTarebis garemoeba cdilobs<br />

miekedlos `fuZe~-sityvas, Semasmenels~ 24 .<br />

Tu aRniSnuli poziciis Secvla, erTi mxriv, `...stilistikuri Seusabamobis mizezi<br />

xdeba da winadadebis Sinaarssac elfers ucvlis~, ganasxvavebs winadadebis wevrebs<br />

(`tarieli q a r i v i T m i a q r o l e b d a cxens~ da `miaqrolebda q a r i v i T<br />

cxens~) 25 , meore mxriv, igi xels uwyobs zmnisarTebis gankerZoebas.<br />

specialur literaturaSi SeniSnulia Semdegic: Tu winadadebaSi ori viTarebis<br />

garemoebaa, isini ganlagebulia imis mixedviT, Tu `romel semantikur erTeulTan amyareben<br />

kavSirs: mTel winadadebasTan Tu mxolod SemasmenelTan. winadadebis<br />

msazRvreli Tavkidur pozicias ikavebs winadadebaSi, Semasmenlisa ki _<br />

mis winamavals~ 26 . Tvlian, rom `viTarebis garemoebaTa amgvari dayofa-diferencireba<br />

iZleva gasaRebs CarTulis movlenis gagebaSic: CarTuli xSirad viTarebis garemoebad<br />

realizdeba, Tu mas uSualod daukavSirdeba zmna-Semasmeneli da pauzis gareSe<br />

CaerTveba winadadebaSi~ 27 .<br />

da ara mxolod winadadebaSi warmodgenili ori zmnisarTidan erT-erTi, aramed<br />

erTi zmnisarTic _ sxvadasxva poziciaSi _ SeiZleba realizebul iqnes viTarebis garemoebad<br />

an CarTulad. amitom CarTulisa Tu zmnisarTebis (zmnizedebis) Sesaxeb arsebul<br />

meTodur literaturaSi specialurad msjeloben viTarebis garemoebisa da<br />

CarTulis gansxvavebis Sesaxeb da miuTiTeben swavlebis procesSi am sakiTxis mimarT<br />

yuradRebis gamaxvilebis aucileblobazedac.<br />

rogorc irkveva, gankerZoebuli zmnisarTi yovelTvis CarTulad SeiZleba arc iqnes<br />

kvalificirebuli.<br />

SedarebisaTvis jer moviyvanT winadadebebs, romlebSic zmnisarTs misTvis bunebrivi<br />

pozicia uWiravs _ zmna-Semasmenels uSualod win uZRvis da viTarebis garemoebis<br />

rols asrulebs (sanimuSod ZiriTadad iseTi winadadebebi mogvyavs, romlebSic<br />

zmnisarTi sintaqsurad da intonaciurad ar aris gankerZoebuli, magram, raki igive<br />

zmnisarTi xSirad gvevlineba CarTulad, SecdomiT gamoyofilia winadadebis wevrebisagan<br />

mZimeebiT:<br />

qalebma SeniSnes, rom Zveli dedebi, u m e t e s a d , aras akeTebdnen, mxolod kopwiaobas<br />

undebodnen (akaki); es mimarTuleba, u p i r a t e s a d , logikur-semantikuri iyo (r. enuq. Targ.);<br />

mwvane sasuqebis gamoyeneba, g a n s a k u T r e b i T , xelsayrelia borcvian-gorakian pirobebSi (a.<br />

jafar.).<br />

mWidro kavSiri, romelic axasiaTebs SemasmenelTan kontaqtur poziciaSi myof<br />

viTarebis garemoebas (zmnisarTs), irRveva, Tu igi zmnis Semdeg gadainacvlebs. intonaciurad<br />

igi ukve Sordeba `fuZe~-sityvas da gankerZoebisaken iswrafvis. mag.:<br />

rogorc m o g e x s e n e b a T s a z o g a d o d qvrivis mdgomareoba [Sdr.: rogorc s a z o g a -<br />

d o d m o g e x s e n e b a T qvrivis mdgomareoba], es dedakaci dids wvasa da dagvaSi iyo (al.<br />

yazb.); erTxel, rodesac puris Wamad isxdnen darbaislebi mefesTan da S e e q c e o d n e n C v e -<br />

22 m . C i n C a l a Z e , qarTuli zmnizedis swavleba skolaSi, Tb., 1955, gv. 151.<br />

23 S. afridoniZe, dasax. naSr., gv. 42.<br />

24 b . f o C x u a , dasax. naSr., gv. 119-120.<br />

25 m . C i n C a l a Z e , dasax. naSr., gv. 151.<br />

26 S. afridoniZe, dasax. naSr., gv. 44.<br />

27 iqve, gv. 45.<br />

257


ulebrivad [Sdr.: Cveulebrivad Seeqceodnen], viRac wvermoSvebuli mestvire moadgaT<br />

da dauwyo maT Sairebi (akaki); misi mogvareba d a k a v S i r e b u l i a , u p i r v e l e s a d ,<br />

[Sdr.: upirvelesad dakavSirebulia] sakurorto-turistuli da satransporto mSeneblobis<br />

ganxorcielebasTan (pres.).<br />

SemasmenelTan distanciur poziciaSi myofi zmnisarTi ki aSkarad gankerZoebulia<br />

da swored igia CarTulad kvalificirebuli. mag.:<br />

did adamianebs, C v e u l e b r i v , didi dabrkolebebis gadalaxva uxdebaT da maTi xasiaTi<br />

brZolaSi iwrToba da kaJdeba (g. qiq.).<br />

saTanado gamokvlevebSi, roca winadadebaSi CarTulis adgilis Sesaxeb msjeloben,<br />

aRniSnaven, rom: a) es adgili Tavisufalia: `CarTuls axasiaTebs unari winadadebis<br />

sityvier sivrceSi sintaqsuri moZraobisa~ 28 . b) CarTuli SeiZleba miemarTebodes<br />

mTel winadadebas an mis romelsame wevrs; Tu mTel winadadebas miemarTeba, umetesad<br />

winadadebis TavSia an boloSi, xolo Tu erT-erT wevrs (an winadadebis nawils), ma-<br />

Sin maT gverdiT Tavsdeba 29 .<br />

garkveuli xasiaTis msjelobas vxvdebiT CarTulis Tanmxlebi intonaciis Sesaxebac.<br />

magaliTad, r. SamelaSvili ganasxvavebs winadadebis Tavsa da SuaSi CarTuli<br />

sityvebis intonacias. TavSi mdgomi CarTuli sityva-gamoTqmebi, romlebic semantikurad<br />

mTel winadadebas miemarTeba, avtoris azriT, `intonaciurad yovelTvis rodi<br />

gamoiyofian... warmoiTqmian winadadebasTan mTlianobaSi~. xolo, roca CarTuli winadadebis<br />

SuaSia, maSin `...Cveulebriv, erTi pauzaa CarTulis win an mis Semdeg. pauzis<br />

adgili ganisazRvreba CarTulis azrobrivi kavSiriT winadadebis ama Tu im<br />

sityvasTan. CarTulsa da im sityvas Soris, romelTanac igi semantikurad dakavSirebulia,<br />

pauza Cveulebriv araa~ 30 .<br />

Cveni azriT, Tu sityva C a r T u l i a , igi aucileblad mTel winadadebas miemar-<br />

Teba da logikur-semantikurad winadadebis RerZs _ zmna-Semasmenels ukavSirdeba. intonaciurad<br />

igi damoukidebelia _ mcire pauziT gamoeyofa mTel winadadebas, iqneba<br />

es sityva winadadebis TavSi, SuaSi Tu boloSi. maSinac ki, roca CarTuli sityva<br />

TiTqos winadadebis erT-erT wevrs exeba da mis gverdiT Tavsdeba, Semasmeneli maT<br />

Soris azrobrivad mainc aRdgeba da CarTulis Semdeg (an win) Tavisuflad SeiZleba<br />

daisvas elifsis aRmniSvneli tire. mag.: `melamac sicili daiwyo, rasakvirvelia,<br />

Zalauneburad (vaJa) 31 . CarTulsa da viTarebis garemoebas Soris kavSiri am winadadebaSi<br />

SeiZleba asec gamoixatos grafikulad: melamac sicili daiwyo, rasakvirvelia<br />

_ Zalauneburad (= rasakvirvelia, Zalauneburad daiwyo sicili).<br />

sainteresoa am mxriv swored zmnisarT-CarTulebze dakvirveba.<br />

zmnisarTebis didi nawili, rogorc aRiniSna, zmna-Semasmenlisagan daSorebis Sem-<br />

TxvevaSi gankerZovdeba winadadebisagan da asrulebs CarTulis funqcias. magram gankerZoebuli<br />

zmnisarTis funqciis gansazRvrisaTvis mniSvneloba aqvs imasac, Tu winadadebis<br />

romel wevrs miemarTeba zmnisarTi da romel wevrTan qmnis logikur-semantikur<br />

da intonaciur wyvils. garda amisa, funqcias gansazRvravs TviT zmnisarTis<br />

semantika da winadadebis aRnagobac.<br />

magaliTad: zmnisarTebi kerZod, saxeldobr, magaliTad, upiratesad (umetesad,<br />

miT umetes), romelTa semantikuri funqcia aris mravlisagan erTis gamoyofa, Tu winadadebis<br />

romelsame (umetesad _ saxeliT gamoxatul) wevrs miemarTebian, maSin am<br />

wevrTan erTad gankerZovdebian da sakavSirebeli an damxmare sityvis funqcias asru-<br />

28 В. В. Виноградов, dasax., naSr., gv. 67; S. afridoniZe, dasax. naSr., gv. 45.<br />

29 Современный русский язык, II, gv. 143.<br />

30 r. SamelaSvili, dasax. naSr., gv. 155-156.<br />

31 es winadadeba mohyavs l. kvaWaZes imis erT-erT nimuSad, rom CarTuli SeiZleba exebodes<br />

ara `mTel winadadebas, aramed mis erT-erT wevrs~ (am SemTxvevaSi _ viTarebis garemoebas). ix.<br />

l . k v a W a Z e , Tanamedrove qarTuli enis sintaqsi, Tb., 1966, gv. 304.<br />

258


leben. swored am SemTxvevaSi ara gvaqvs pauza `CarTulsa da im sityvas Soris, romelTanac<br />

igi semantikurad dakavSirebulia~. mag.:<br />

1) zmnisarTi danarTis sakavSirebeli sityvaa:<br />

ufro xSirad wigni, m a g a l i T a d r o m a n i 32 calke gamosvlamde JurnalSi ibeWdeba (r.<br />

jafar.); daaxloebuli amxanagebi, m i T u m e t e s , m e g o b r e b i , bevri ar hyavda (n. tab.);<br />

narkotikuli nivTierebis miRebis Sedegad... adamiani, m i T u m e t e s , m o z a r d i , gonebrivad<br />

Clungdeba (pres.); qali nebismieri movlenisadmi, g a n s a k u T r e b i T a d a m i a n T a g a s a W i -<br />

r i s a d m i zedmiwevniT faqizi da gulisxmieri damokidebulebiT gamoirCeva (pres.).<br />

saTanado literaturaSi aRniSnuli zmnisarTebi CamoTvlilia danarTis sakavSirebel<br />

sityvebs Soris, magram ar aris msjeloba imis Sesaxeb, Tu rodis asruleben<br />

isini danarTis sakavSirebeli sityvis funqcias da rodis _ CarTulisa. oRond, n. basilaia<br />

miuTiTebs punqtuaciur Secdomebze kerZod da magaliTad zmnisarTebis gamoyenebisas:<br />

`kerZod da magaliTad danarTTan an sxva gankerZoebul wevrTan winadadebaSi<br />

asrulebs ara CarTuli, aramed sakavSirebeli sityvis rols (mravlisagan gamoyofs<br />

erTs). Aamitom igi sasveni niSniT gamoiyofa ara calke, aramed im sityvebi-<br />

TurT, romelTac axlavs...~ 33 .<br />

2) zmnisarTi gankerZoebuli drois an adgilis garemoebis sakavSirebeli sityvaa<br />

(SevniSnavT, rom am SemTxvevaSi zmnisarTi, garemoebasTan erTad, ra Tqma unda, zmna-<br />

SemasmenelTanac amyarebs semantikur kavSirs):<br />

...vaJas lirikaSi, g a n s a k u T r e b i T m i s i s i c o c x l i s ukanasknel wlebSi, gaisma<br />

Rrma tragikuli motivebi... (g. qiq.); ukanasknel xans, g a n s a k u T r e b i T o m i s Semdeg, arasasiamovno<br />

movlena SeiniSneba (r. jaf.); revoluciamdel saqarTveloSi, kerZod, TbilisSi,<br />

sportis erT-erTi popularuli saxeoba Widaoba gaxldaT... (pres.).<br />

magram, roca gankerZoebuli wevri ramdenimeSemadgenliania, xdeba intonaciuri<br />

danawevreba: zmnisarTi calke gamoiyofa da CarTulis funqcias asrulebs. semantikurad<br />

igi gankerZoebuli wevris TiToeul Semadgenels ukavSirdeba. magaliTad:<br />

Tu speqtakli raime samxedro marSis Sesrulebas moiTxovda, Cndeboda adgilobrivi polkis<br />

orkerstri, u p i r a t e s a d trombonebisa, kontrabasebisa da dafdafebisagan Semdgari (g.<br />

qiq.). Sdr.: intonaciurad: upiratesad trombonebisagan Semdgari; maT didi yuradReba<br />

dauTmes Sualeduri kulturebis, k e r Z o d , pamidvris, sufris Warxlisa da sxvaTa<br />

moyvanas (pres.) Sdr.: kerZod pamidvris moyvanas.<br />

damowmebul winadadebebSi zmnisarTis funqcias zmna-Semasmasmenlis mimarT misi<br />

poziciac gansazRvravs: zmnisarTi mosdevs Semasmenels.<br />

CarTulis funqcias asrulebs zmnisarTi im SemTxvevaSic, Tu igi ramdenimewevriani<br />

danarTis erT-erT wevrs ukavSirdeba (an Serwymuli winadadebis erT-erT wevrs). zmnisarTis<br />

gankerZoebas aseT SemTxvevaSi xels uwyobs winadadebis sigrZec. magaliTad:<br />

mama... arc erT Svils ar axsovda, arc alales, arc iosebs _ ufros Zmas, da arc, m i T<br />

umetes, umcros das, katos (r. inan.); arc gramatikul TaviseburebaTa gamovlena, arc leqsikisa<br />

da frazeologia-idiomatikis Seswavla... arc, miT umetes, saliteraturo enis normaTa<br />

darRvevis SemTxvevaTa aRnusxva... sakuTriv mwerlis enis suraTs ver qmnis (`saenaTm. Zieb.~).<br />

Cveulebriv, sakavSirebeli sityvis funqciis mqone zmnisarTi (gankerZoebul wevrTan<br />

erTad) winadadebis SuaSi eqceva, zmna-Semasmenels ki win uswrebs. Tu Sesityveba<br />

_ zmnisarTi + danarTi _ winadadebis bolos moeqceva, maSin igi damoukidebel<br />

erTeuladac warmogvidgeba da uSemasmenlo winadadebas utoldeba. amitom zmnisar-<br />

Tsa da gankerZoebul wevrs Soris SeiZleba daiweros elifsis aRmniSvneli tirec.<br />

32 punqtuacia aqac da sxvaganac dedniseulia.<br />

33 n . b a s i l a i a , punqtuacia, Tb., 1973, gv. 55.<br />

259


magaliTad:<br />

vaJa-fSavela safuZvlianad icnobda sasuliero-saeklesio mwerlobas, g a n s a k u T r e b i T<br />

_ biblias (`Zv. qarT. mwerl. mkv.~).<br />

Sdr.: sasuliero-saeklesio mwerlobas, gansakuTrebiT biblias, vaJa-fSavela safuZvlianad<br />

icnobda.<br />

elifsur (Semasmenelnaklul) Sesityvebad warmogvidgeba zmnisarTi + danarTi ma-<br />

Sinac, roca winadadebis qvemdebare gamoxatulia nacvalsaxeliT, romelsac azustebs<br />

distanciur poziciaSi myofi da winadadebasTan zmnisarTiT dakavSirebuli danarTi.<br />

Semasmenlis gameorebis SemTxvevaSi, semantikurad danarTis jgufTan dakavSirebuli<br />

zmnisarTi viTarebis garemoebad mogvevlineboda. magaliTad:<br />

am sibraluls veravis gauyofda, miT ufro oTx vaJkacs [Sdr.: miT ufro<br />

gauyofda oTx vaJkacs], saiTac moeprianebodaT, iqiT rom gautevdnen, qarebiviT (o. Wil.);<br />

z o g n i deida natos amSvidebdnen da anugeSebdnen, u m e t e s a d q a l e b i [Sdr.: u m e t e s a d<br />

[ki] amSvidebdnen qalebi] (a. sulak.).<br />

sakavSirebeli sityvis funqcia zmnisarTma SeiZleba da an ki kavSirTan erTadac<br />

Seasrulos. am SemTxvevaSi erT intonaciur (da funqciur-semantikur) erTeuls warmoadgens:<br />

kavSiri + zmnisarTi + misamarTi wevri (e. i. is wevri, romelsac miemarTeba<br />

zmnisarTi da romelic gankerZovdeba winadadebisagan). magaliTad:<br />

is jadosnuri Zala, romelic aqvs xelovnebas, k e r Z o d k i p o e z i a s , adamianze sityvis<br />

zegavlenis Sedegia (m. gogib.); mas Semdeg, rac saWadrako kompoziciam, k e r Z o d k i<br />

e t i u d e b m a , gaitaca, mixvda, rom aq mis SemoqmedebiT miswrafebebs meti gasaqani eqneboda<br />

(pres.); arc erTi am kacTagani, upirvelesad ki guram joxaZe ucxoeTSi dausjelad<br />

ver wavidoda (pres.); ra ar gvsmenia aq ucxoeTis da g a n s a k u T r e b i T S v e i c a r i i s Tavisufali<br />

cxovrebis Sesaxeb (i. mansvet.).<br />

rogorc damowmebuli magaliTebidanac Cans, da an ki kavSiriT Sedgenili zmnisarTiani<br />

Sesityvebac, Cveulebriv, winadadebis SuaSi gvxvdeba; zmna-Semasmenels ki<br />

igi win uswrebs.<br />

kerZod, magaliTad (|| ase magaliTad), saxeldobr... zmnisarTebi, CarTulis funqciiT,<br />

SeiZleba iwyebdnen winadadebas, rTuli winadadebis meore nawils an abzacsac,<br />

romelic adre ganviTarebuli msjelobis dakonkretebas warmoadgens. magaliTad:<br />

vaJa ar kmayofildeba `vefxistyaosnis~ alegoriulobis CvenebiT... da sxva sakiTxebze<br />

amaxvilebda yuradRebas. k e r Z o d , originalobis sakiTxTan dakavSirebiT exeboda is poemis<br />

tipaJsa da enas (`Zv. qarT. mw. mkv.~); qarTul saTamaSoebs bavSvebi Tavisi xeliT akeTeben, m a -<br />

g a l i T a d , tafa-riks TiTon gamosWrian xolme (akaki); ...arsebobs... damajerebeli da udavo<br />

faqtebi, romlebmac sabolood sarwmunod gaxada Zvel egvipteSi tradiciulad mimdinare Sinauri<br />

mefutkreobis arseboba. ase m a g a l i T a d , kargadaa cnobili faqti, rom egviptis erTerT<br />

piramidaSi daculi iyo Tafli, romelmac... ramdenime aTaseuli weli gasZlo (al. rob.).<br />

abzacis dasawyisSi CarTuli zmnisarTi SeiZleba iyos ara marto Tavkidur poziciaSi,<br />

aramed winadadebis SuaSic. mag.:<br />

riT aris k e r Z o d gapirobebuli es interesi (`Zv. qarT. mw. mkv.~); aseTia, k e r Z o d , qar-<br />

Tuli lxinis dedaazri: adamiani dgams bednierebis speqtakls (g. asaT.).<br />

maSasadame, Tu zmnisarTi CarTulia, igi maSin Tavisuflad moZraobs `winadadebis<br />

sityvier sivrceSi~. kargad Cans es im zmnisarTebis magaliTze, romlebic gankerZoebis<br />

SemTxvevaSi mxolod da mxolod CarTulad realizdebian da semantikurad mTel<br />

winadadebas miemarTebian.<br />

sanimuSod ganvixiloT piriqiT zmnisarTi. piriqiT (|| piruku) zmnisarTs ori mniS-<br />

260


vneloba aqvs: 1. iqiTa mxares, im mxares, iqiT (sapirisp. piraqeT), 2. Tqmulis an mosalodnelis<br />

sawinaaRmdegod, sapirispirod (qegl).<br />

CarTulis funqciiT es zmnisarTi meore mniSvnelobiT aris gavrcelebuli da<br />

swored es mniSvnelobaa misi funciis ZiriTadi ganmsazRvrelic. am mniSvnelobiT piriqiT<br />

viTarebis garemoebad gvxvdeba ZiriTadad martiv winadadebebSi _ Semasmenel-<br />

Tan uSualo mezoblobaSi:<br />

p i r i q i T gaakeTa yvelaferi (saub.); iqneb ...arc arasodes uZebnia sakuTari Tavi, iqneb<br />

p i r i q i T moxda yovelive (e. maRr.).<br />

magram, roca msjeloba dapirispirebis niSniT mimdinareobs, roca winadadeba wina<br />

winadadebaSi gamoTqmuli mosazrebis sawinaaRmdego azrs Seicavs, maSin piriqiT<br />

CarTulis funqcias asrulebs SemasmenelTan uSualo mezoblobaSic ki. aseT Sem-<br />

TxvevaSi, Cveulebriv, urTierTdapirispirebul winadadebaTa Semasmenlebic semantikurad<br />

opoziciur wyvilebs qmnian. mag.:<br />

es sityvebi arafriT a r a m c i r e b s poetis Rirsebas, p i r i q i T , amaRlebs! (g. mind.<br />

Targm).<br />

aRniSnuli funqciiT piriqiT gvxvdeba rogorc Serwymul, ise Tanwyobil winadadebebSi.<br />

magaliTebi:<br />

es mTlianoba dialeqtikuria am sityvis yvelaze mZafri gagebiT, vinaidan nawilebi aq<br />

aramc da aramc ar Tmoben Tavis Tavs, p i r i q i T , uaRresi formiT avlenen sakuTar bunebas<br />

(g. asaTiani). saqme is ki ar aris, rom garemo Seiqmna iseTnairad, rom cocxal arsebaTa Sesabamisi<br />

yofiliyo, aramed, p i r i q i T , cocxali arsebani Seicvalnen (`miTi da sinamdv.~).<br />

winadadeba, romelSic piriqiT zmnisarTi monawileobs, SesaZloa, wina winadadebaSi<br />

gamoTqmuli azris uSualo dapirispirebas an martiv uaryofas ki ar warmoadgendes,<br />

aramed Seicavdes axal (ra Tqma unda, wina msjelobis sapirispiro) msjelobas.<br />

magaliTad:<br />

geniosi ki srulebiTac ar saWiroebs mowyalebas. p i r i q i T , amgvari midgomiT xelovnurad<br />

vxedavT misi Sinagani samyarosaken mimaval bilikebs (n. tab.).<br />

aseT SemTxvevaSi piriqiT zmnisarTi mTeli winadadebis tolfardi erTeulia da,<br />

ase vTqvaT, `potenciuri~ CarTuli _ im winadadebis CarTuli, romelic stilistikuri<br />

TvalsazrisiT zedmeti iqneboda, magram mainc igulisxmeba. mag.:<br />

televiziis ganviTarebis sxvadasxva mxareze dawerili wignebis nakadi arc 80-ian wlebSi<br />

Semcirebula, p i r i q i T (=piriqiT, gaizarda), magram am literaturisadmi mkiTxvelTa interesi<br />

SesamCnevad Senelda (pres.).<br />

da, raki faqtiurad winadadebis CavardnasTan gvaqvs mainc saqme, piriqiT zmnisarTis<br />

Semdeg SeiZleba Segvxvdes aseTi sasveni niSnebic: _ an _,. mag.:<br />

meteosamsaxuri jerjerobiT saimedo cnobas ar iZleva, p i r i q i T , _ mosalodnelia intensiuri<br />

Tova (pres.); CemTvis yvelaferi sasixarulo iyo, rac Cems xalxs uxaroda da p i -<br />

r i q i T , _ gulsac is mtkenda, rac mas awuxebda (pres.).<br />

p i r i q i T , rogorc damoukidebeli erTeuli (rogorc CarTuli w i n a d a d e b a da<br />

CarTuli s i t y v a ) , SesaZloa frCxilebSic moeqces. mag.:<br />

...Semoqmedebis procesSi [mwerali] zegavlenas axdens enaze, xvews, amdidrebs, aviTarebs (an<br />

piriqiT) Tavisi unarisa da SesaZleblobis da enobrivi poziciis mixedviT (`saenaTm. Zieb.~).<br />

winadadebis rolis mtvirTveli piriqiT zmnisarTi SeiZleba abzacis dasawyisSic<br />

261


Segvxvdes:<br />

...piriqiT: fardobiTobis Teoriis, kvanturi meqanikisa da birTvuli fizikis Seqmnam, mecnierulma<br />

aRmoCenebma... aramc Tu Ziri gamouTxares mizezis cnebis sasicocxlo Zalas, aramed<br />

gaafarToves, gaaRrmaves da gaamdidres es cneba (`miTi da sinamdv.~).<br />

gankerZoebis SemTxvevaSi mxolod da mxolod CarTulis funqcias asruleben agreTve<br />

Semdegi zmnisarTebi: samagierod (|| sanacvlod), marTlac, Sesabamisad, Tavis-<br />

Tavad, romlebic gamoxataven damokidebulebas wina winadadebaSi gamoTqmuli azris<br />

mimarT, an logikur kavSirs amyareben winadadebis nawilebs Soris. agreTve _ mTqmelis<br />

emociuri ganwyobilebis gamomxatveli zmnisarTebi _ samwuxarod, saubedurod,<br />

sabednierod, bedad... es ukanasknelni CarTulis funqcias asruleben zmna-Semasmenel-<br />

Tan uSualo mezoblobaSic 34 . mag.:<br />

daudevnebeli varT qarTvelebi da kidec eg mogviRebs bolos, Tu Cven saubedurod<br />

ar gavswordebiT rodisme (ilia); yvelam viciT, rom literaturas asazrdoebs sazogadoeba.<br />

Cvenda samwuxarod, unda vaRiaroT, rom Cvens literaturas dRe-da-Rame sazogadoeba akldeba<br />

(ilia); sabednierod, arian adamianebi, romelTac ar asvenebT mSobliur kuTxeze fiqri<br />

(pres.); Tbiliss am rangisa da daniSnulebis sxva muzeumi, s a m w u x a r o d , ara aqvs... (pres.).<br />

CamoTvlili zmnisarTebic ZiriTadad winadadebis TavSi an SuaSi gvxvdeba, winadadebis<br />

bolos ki _ iSviaTad (iseve rogorc nebismieri CarTuli sityva). magram Tundac<br />

damowmebul magaliTebSi zmnisarTs adgili rom SevunacvloT, misi funqcia ar<br />

Seicvleba.<br />

Sdr.: Tbiliss am rangisa da daniSnulebis sxva muzeumi, samwuxarod, ara aqvs;<br />

samwuxarod, Tbiliss am rangisa da daniSnulebis sxva muzeumi ara aqvs; da _ Tbiliss<br />

am rangisa da daniSnulebis sxva muzeumi ara aqvs, samwuxarod.<br />

zmnisarTi samwuxarod winadadebis Tavic, SuaSic da boloSic CarTulis funqcias<br />

asrulebs. zemoT ganxiluli zmnisarTebi ki (gansakuTrebiT, ZiriTadad, upiratesad...<br />

kerZod), rogorc aRiniSna, poziciis SecvlasTan erTad funqciasac icvlian.<br />

2. damxmare sityvebi (nawilaki, kavSiri) CarTulis funqciiT<br />

viTarebis zmnisarTebi, romelTa leqsikur mniSvnelobaSi modaluri niuansi Warbobs,<br />

xSiri xmarebis Sedegad SeiZleba nakladac iqcnen. 35 am ukanasknelma ki garkveul<br />

sintaqsur pirobebSi SeiZleba CarTulis funqcia SeiZinos. sanimuSod ganvixilavT<br />

albaT, agreTve, ubralod zmnisarT-nawilakebs.<br />

albaT arabuli warmomavlobis zmnisarTia. rogorc miuTiTeben, misi ZiriTadi<br />

mniSvnelobaa: rasakvirvelia, usaTuod 36 da ixmareba rogorc CarTuli sityvis, ise<br />

dadasturebiTi diax nawilakis funqciiT (gansakuTrebiT _ sasaubro metyvelebaSi).<br />

orsave SemTxvevaSi albaT eWvnarev (da ara ueWvel) dasturs gamoxatavs, e. i. moxda<br />

sityvis ZiriTadi mniSvnelobisagan gadaxra. Tanamedrove qarTul saliteraturo ena-<br />

34 swored aRniSnuli zmnisarTebi, romelTa SinaarsSi Warbobs modaluroba, amarTleben termin<br />

CarTuls _ pirdapiri mniSvnelobiT (agreTve _ CarTuli winadadebebi da gamoTqmebi, romlebzedac<br />

aq specialuri msjeloba ar gveqneba). gadataniTi (an uzogadesi) mniSvnelobiT ki<br />

CarTuli SeiZleba vuwodoT nebismier gankerZoebul sityvasa da Sesityvebas, romlebic<br />

gramatikulad ar ukavSirdebian winadadebas da mxolod modalur niuanss sZenen mas.<br />

damaxasiaTebelia TuSur natirlebSi ritmuli struqturis darRvevebze, kerZod, mimarTvis<br />

formebze msjelobisas avT. arabulis SeniSvna: `isini (mimarTvis formebi), erTi SexedviT,<br />

saleqso sazomis darRvevis STabeWdilebas toveben. amgvari SemTxvevebis sworad aRsaqmelad<br />

ukeTesi iqneboda CarTuli sityvebi da gamoTqmebi (xazgasma Cvenia, n. c.) orTografiulad<br />

ramenairad gamorCeuliyo...(`lit. saq.~).<br />

35 О. С. Ахматова, Г. В. Микаэлиян, dasax. naSr., gv. 131.<br />

36 qegl. I.<br />

262


Si albaT TandaTan icleba leqsikuri mniSvnelobisagan, frazaSi intonaciurad<br />

ekedleba misamarT sityvas da nawilakis rolSi gamodis.<br />

nawilakis (da ara viTarebis garemoebis!) rolSi gamodis albaT, roca igi uSualo<br />

mezoblobaSia SemasmenelTan. nawilaki mxolod modalur niuanss sZens Semasmenels<br />

_ mTqmelis Semfaseblur damokidebulebas gamoxatavs gadmocemuli Sinaarsis<br />

mimarT. magaliTad: a) nawilaki prepoziciuria Semasmenlis mimarT:<br />

...rom saerTod kulturul-sazogadoebrivi cxovrebis... Seswavlisas literaturas didi<br />

roli eniWeba sakiTxis srulad warmodgenisaTvis, amaSi, a l b a T , d a m e T a n x m e b a pativcemuli<br />

avtori (`krit.~); matCamde da axlac maiasTan SesaniSnavi urTierToba maqvs. amiT, a l -<br />

baT, yvelaferia naTqvami (pres.).<br />

b) nawilaki postpoziciuria Semasmenlis mimarT:<br />

TaTarmac i g r Z n o , a l b a T , miCveuli bude rom eSleboda (o. Wil.); mTeli es istoria...<br />

saocrad hgavs ezopes... igavs. g a x s o v T a l b a T , sityviT guladi da saqmiT laCari kaci advilad<br />

gamoicnobao (pres.).<br />

SemasmenelTan kontaqtur poziciaSi myofi albaT, iseve rogorc msgavs pozicia-<br />

Si viTarebis garemoebad realizebuli zmnisarTebi, mZimeebiT ar unda gamoiyos.<br />

intonaciurad gamTlianebul erTeuls qmnis albaT frazeologizmebTan kavSir-<br />

Sic. mag.:<br />

kidev kargi, ...Txilamurebi ar hqondaT morgebuli da Tanac mouxeSavi saTxilamuro fexsacmelebi<br />

ecvaT, Torem, albaT cocxali ver gavaswrebdi (pres.).<br />

gankerZoebas ar iTxovs da nawilakisave funqcias asrulebs albaT mimReobasTan<br />

kontaqtur poziciaSi. mag.:<br />

Robis iqiT xma aRar ismoda. qaliSvili a l b a T x m a g a k m e n d i l i da gaocebuli misCereboda<br />

Zlevis qedisaken gaqceul Wabuks (g.Satb.).<br />

intonaciurad SedarebiT damoukideblobas iCens da CarTulad gvevlineba albaT<br />

nawilaki SemasmenelTan distanciur poziciaSi.<br />

a) winadadebis TavSi:<br />

a l b a T , mwerebic Tavs a f a r e b d n e n iasamnis Crdils (g. Satb.); a l b a T im borcvidan<br />

zRva xelisguliviT m o C a n s (a. sulak.); a l b a T bevri aseTi siymawvilis droindeli STambeWdavi<br />

da uSualo striqoni d a i k a r g a . . . (e. maRr.).<br />

b) winadadebis SuaSi:<br />

...samSoblos moSoreba metnaklebad a l b a T yvelasaTvis Z n e l i a da maT Soris qarTveli<br />

xalxic erTi pirvelTagania (v. Wel.); ai, morCebian am saqmesac da bevri, a l b a T , Tav-<br />

Tavis sofels miaSurebs... (r. jafar.); xsenebul sammarTvelos, albaT, ukve bevri winadadeba,<br />

mosazreba Tu SeniSvna e q n e b a m i R e b u l i . . . (pres.).<br />

magram zemoT ganxiluli zmnisarTebisagan gansxvavebiT, albaT, roca igi mTel<br />

winadadebas miemarTeba, SeiZleba Tavisuflad dadges nebismieri wevris (rogorc Semasmenlis,<br />

ise saxeliT gamoxatuli wevris) gverdiT ise, rom ar gamoiyos mZimeebiT,<br />

da amiT winadadebis azri ar dairRveva. swored es aaxloebs mas _ zemoT ganxilul<br />

poziciaSic ki _ ufro nawilakTan, vidre CarTulTan. 37<br />

37 ufro zusti iqneboda gveTqva: funqciurad igi CarTulTan aris axlos, magram formalurad<br />

_ nawilakTan: sxva nawilakebisagan gansxvavebiT, albaT, rogorc modaluri nawilaki,<br />

mTel winadadebas miemarTeba (iseve rogorc CarTuli) (ix. В. В. Виноградов, dasax. naSr., gv. 177),<br />

magram, CarTulisagan gansxvavebiT, mZimeebiT gamoyofas ar iTxovs, raki gaqvavebulia (arafers<br />

upirispirdeba) da arc erT sityvasTan uxerxul SexebaSi ar moxvdeba.<br />

263


SesaZlebelia, albaT winadadebis romelime wevrs ufro miekedlos. maSin es wevri<br />

sxva nawilakiTac Zlierdeba. mag.:<br />

Cemi zneoba, a l b a T , mosalodnelia katastrofis winaSec ki ver wava kompromisze... (W.<br />

amirej.); solomon brZenis baRi am baRs, a l b a T , solomon brZenis sicocxleSive Searqves<br />

(r. miSv.).<br />

albaT SeiZleba gankerZovdes winadadebisagan meorexarisxovan wevrTan erTad, e. i.<br />

sxva zmnisarTebis msgavsad, mogvevlinos gankerZoebuli wevris sakavSirebel sityvadac.<br />

mag.:<br />

samni gulianad atyapunebdnen dominos, meoTxe ki, a l b a T C e m o d n i s p a t r o n i , Sav<br />

qvebs frTxilad debda (g. doCan.); xoSorad naqsovi Sali, a l b a T r e c x v i s g a m o , sasiamovnod<br />

darbilebuliyo da bzinavda (r inan.).<br />

agreTve zmnisarTad SedarebiT iSviaTad gvxvdeba. misi mniSvnelobaa da kidev 38<br />

da ZiriTadad -ca gaZlierebiTi nawilakis funqciiT ixmareba 39 .<br />

am funqciiT igi SeiZleba uSualod uZRodes an mosdevdes rogorc Semasmenels,<br />

ise saxeliT gamoxatul wevrs. mag.:<br />

gamoricxuli a r a r i s a g r e T v e [igivea, rac `gamoricxuli arc is aris~], rom saTanado<br />

informacia mas antiqarTuli wyaroebidan aqvs mopovebuli (g. asaT.); Cveni wamqezeblebi<br />

imyofebodnen a g r e T v e peterburgSi [sxvagvarad: imyofebodnen peterburgSic] (i. mansvet.).<br />

agreTve da c(a) nawilaki SeiZleba erTdrouladac Segvxvdes. mag:<br />

Sexvedraze ganixiles a g r e T v e SemoqmedebiTi umaRlesi saswavleblis... winaSe dasmuli<br />

problemebac (pres.).<br />

c(a) nawilakis funqciiT xSirad gvxvdeba agreTve nawilaki Serwymul winadadeba-<br />

Si _ erTgvarovani wevrebis sakavSireblad (da kavSiris gverdiTac). mag.:<br />

cvilisebri simwifis (dabazebis) dros mcenare kargavs mwvane fers da yviTldeba, qveda<br />

foTlebi xmeba, yvaviledi da agreTve marcvali Rebulobs [iRebs] maTTis, damaxasiaTebel<br />

Sefervas (a. jafar.); uxvi Tova da Zlieri qari, a g r e T v e 3 0 g r a d u s i a n i y i n v a ,<br />

seriozul siZneleebs uqmnis transports, rkinigzebis muSaobas... (pres.).<br />

erTgvarovan wvvrebTan agreTve da kavSiris funqciasac asrulebs. mag.:<br />

ganyofilebis, a g r e T v e g a e r T i a n e b i s muSakebi sistematurad monawileoben samrewvelo<br />

sawarmoebsa da organizaciebSi mimdinare TaTbirebSi... (pres.).<br />

Tu erTgvarovani wevrebi ramdenimeSemadgenliania, agreTve gankerZoebisaken iswrafvis<br />

da CarTulis funqcias asrulebs. mag.:<br />

gaviareT es saSiSi adgilebi da a g r e T v e kedlebiT SemozRuduli da zemodan magrad<br />

daxuruli adgili (i. mansvet.).<br />

(cxadia, aq intonaciuri gankerZoeba igulisxmeba).<br />

CarTulad realizdeba agreTve nawilaki, roca igi rTuli Tanwyobili winadadebis<br />

nawilebs aerTianebs da kavSirTan erTad. mag.:<br />

...igi [maxa] uZvelesi mcenarea... axasiaTebs mZlavri bartyoba, zamTargamZleoba da, a g -<br />

r e T v e (= amasTanave, Tanac), sokovani daavadebisadmi gamZlea (a. jafar.).<br />

agreTve nawilaki winadadebisgan mZimeebiT unda gamoiyos mxolod im SemTxvevaSi,<br />

38 qegl, I.<br />

39 ix. akaki SaniZe, qarTuli enis gramatikis safuZvlebi, gv. 611.<br />

264


oca igi CarTulis funqcias asrulebs.<br />

ubralod. am zmnisarTis mniSvnelobaa: Cveulebrivad, sadad, martivad. mag.: batoniSvils<br />

ubralod eWira Tavi... (v. barn.). 40<br />

Tanamedrove qarTul saliteraturo enaSi igi xSirad ixmareba nawilakis funqciiT<br />

da enacvleba Sesityvebas sxva araferi (rogorc Semasmenlis, ise saxeliT gamoxatuli<br />

wevris gverdiT). magaliTad:<br />

...arc sayvarlad undoda igi da arc colad, u b r a l o d , gamocdili qali sWirdeboda...<br />

(o. Wil.); ...egeb avtografi arsebobda da daikarga, egeb dResac arsebobs da u b r a l o d , ver<br />

mivageniT (`krit.~); dasavleli prodiuserebi mividnen im daskvnamde, rom CvenTan TanamSromloba,<br />

u b r a l o d , ar aris momgebiani (pres.). u b r a l o d , gvarebia CamoTvlili, magram am<br />

gvarebs qarTuli fexburTis istoriisaTvis didi mniSvneloba aqvs... (pres.). zedmeti humanurobisa<br />

Tu, u b r a l o d , uprincipobis gamo, axalgazrduli festivalis Jiuris wevrebi... cdilobdnen<br />

jildos gareSe arc erTi filmi ar daetovebinaT (pres.).<br />

ubralod nawilakis funqciiT sasaubro enis Semonatani Cans saliteraturo enaSi.<br />

misi farTod gavrcelebisaTvis (rac TavisTavad arasasurveli movlenaa) xeli unda<br />

Seewyo rusuli enis gavlenasac (Sdr. просто). 41 sxva modaluri nawilakebisagan gansxvavebiT,<br />

ubralod nebismier poziciaSi gankerZoebulia intonaciurad da CarTuli<br />

sityvis funqcias asrulebs. amitom unda gamoiyos kidec winadadebisagan mZimeebiT.<br />

mis intonaciur damoukideblobas xels isic uwyobs, rom zmnisarTis mniSvneloba<br />

ar aris dabnelebuli da, SesaZlebelia, man semantikurad Seuxamebeli wyvili Seqmnas<br />

winadadebis romelime wevrTan. mag.: zemoT damowmebul winadadebaSic _ `dasavleli<br />

prodiuserebi mividnen im daskvnamde, rom CvenTan TanamSromloba, u b r a l o d ,<br />

ar aris momgebiani~ _ Tu ubralod ar gamoiyofoda mZimeebiT da SemasmenelTan mezoblobaSi<br />

viTarebis garemoebad mogvevlineboda, mTeli winadadeba SeiZleboda<br />

SecdomiT ase gaazrebuliyo: ... ubralod = tyuilubralod (SemTxveviT, umizezod)<br />

ar aris momgebiani.<br />

SevniSnavT, rom nawilakadac uadgilod xmarebuli ubralod cvlis winadadebis<br />

azrs. magaliTad:<br />

...amjerad ori garemoeba u b r a l o d [unda iyos: aucileblad, gadaWriT] moiTxovs upasuxod<br />

da ukomentarod ar davtovoT niceli kolegebis cda (pres.). 42<br />

CarTulis funqciiT gvxvdeba kavSiric maSasadame, romelic warmoSobiT rTuli<br />

sityvaa. igi Sedgenilia maSa da sadame nawilakebisagan, romlebic Zvel qarTulSi sakavSirebel<br />

sityvebad ixmareboda `cal-calkec da sinonimuri wyvilis saxiTac... maTi<br />

daniSnulebaa logikuri kavSiris damyareba winamaval msjelobasTan, daskvniTi debulebis<br />

dakavSireba wanamZRvarTan, winamavali azris dadastureba, ganviTareba da an axsna~.<br />

43 aRniSnuli mniSvnelobiT maSasadame umetesad winadadebis TavSi gvxvdeba. samecniero<br />

literaturis enaSi igi xSirad iwyebs abzacs. misi sinonimebia: amgvarad || amrigad,<br />

amdenad, ase rom... yovelTvis gankerZoebulia da gamoiyofa mZimiT. magaliTad:<br />

maSasadame, efrem mcires ideologiuri saxe CvenTvis mTlianad gamorkveulia (m.Ggogib.);<br />

m a S a s a d a m e , morfologiuri TvalsazrisiT zmna aris metad rTuli Sinaarsis sityva... (a.<br />

San.).<br />

es kavSiri gvxvdeba winadadebis SuaSic:<br />

fsiqikurisadmi apelacia axsnis dros, m a S a s a d a m e , iseve kanonzomieria, rogorc fun-<br />

40 qegl, VI.<br />

41 ix. qsks, VII, gv. 333-334.<br />

42 ix. qsks, VII, gv. 334.<br />

43 d . m e l i q i S v i l i , dasax. naSr., gv. 99-100.<br />

265


qciaTa aRweris dros (arn. Ciq.); raki patimrebi gareT gamouSves, SeTqmulni, m a S a s a d a m e ,<br />

darwmunebuli iyvnen, rom solomoni maTi SemweobiTac verafers gaxdeboda... (r. jafar.).<br />

magram maSasadame kavSirs aqvs meore mniSvnelobac _ ganmartebiTi: ese igi. mag.:<br />

30 TibaTves, m a S a s a d a m e , g u S i n CvenTan mobrZandnen... (i. maWav., Targm.) 44 ; qristes Sobis<br />

dResaswauli, qristianobamde, yvelgan, maSasadame CvenSiac iyo dResaswauli miTras<br />

Sobisa (k. kek.).<br />

am mniSvnelobiT maSasadame ukve gankerZoebuli wevris sakavSirebeli sityvis<br />

funqcias asrulebs da im wevrTan erTad unda gamoiyos mZimeebiT. e. i. unda iyos: 30<br />

TibaTves, maSasadame guSin, CvenTan mobrZandnen; ...yvelgan, maSasadame, CvenSiac, iyo...<br />

3. zmnis formebi CarTulis funqciiT (e. w. `predikatuli CarTulebi~)<br />

CarTulis funqciiT SeiZleba Segvxvdes: a) zmnis piriani formebi _ damoukideblad,<br />

b) Sedgenili Semasmenlis formis mqone gamoTqmebi, g) aRniSnuli formebiT<br />

Sedgenili Sesityvebebi da frazeologiuri gamoTqmebi. aseTebia: etyoba || etyoboda<br />

da rogorc etyoba; Cans da rogorc Cans; vfiqrob || vfiqrobdi da rogorc vfiqrob<br />

(|| rogorc fiqrobs); maxsovs da rogorc maxsovs; vgoneb || mgonia (|| mgoni); warmoidgineT;<br />

ra(Ra) Tqma unda (|| Tqma a(Ra)r unda); SeiZleba || SesaZlebelia da gana SeiZleba<br />

an savsebiT SesaZlebelia; cxadia da TavisTavad cxadia; bunebrivia, ueWvelia,<br />

rasakvirvelia, marTalia da sxv.<br />

aq ganvixilavT etyoba tipis formebs da rasakvirvelia tipis erTsityvian gamoTqmebs,<br />

radgan maTTan dgeba funqciaTa gansazRvris sakiTxi da Cndeba sadavo sakiTxebi<br />

punqtuaciis TvalsazrisiT.<br />

cnobilia, rom modalur zmnaTa erTi nawili dRes nawilakadaa qceuli. aseTebia:<br />

lamis, egeb(is), unda, iqneb... rogorc aRniSnulia specialur literaturaSi, aseTsave<br />

tendencias iCens CarTulad xSirad gamoyenebuli vTqvaT, vnaxoT, davuSvaT... agreTve<br />

SeiZleba... gamoTqmulia varaudi, rom `zogierTi dRevandeli nawilaki swored CarTulis<br />

tipis zmnuri gamonaTqvamidan Cans warmoSobili. aseTebia: TiTqos (_ Tu iTqvas<br />

= Tu SeiZleba iTqvas), mgoni(a) (|| mgoni)... 45 da rom ,,(ara) mgonia, mgoni gamoTqmis magaliTze<br />

kargad Cans Tanamedrove qarTulSi CarTulis tipis gankerZoebuli gamoTqmis<br />

nawilakad qcevis procesi, rac jer kidev damTavrebuli ar aris~. 46 amitom<br />

mgoni(a) `CarTuladaa g a a z r e b u l i (xazgasma Cvenia, n. c.) zogjer amJamadac~. 47<br />

modaluri zmnebis nawilakad qcevisaTvis marTlac xeli unda Seewyo am zmnebis<br />

xSir monawileobas e. w. CarTul gamoTqmebSi, _ gamoTqmebSi, romlebSic es zmnebi<br />

qmnidnen e. w. infinitiur konstruqcias da damxmare zmnis rolSi gamodiodnen 48 . magram<br />

ufro zusti iqneba albaT vTqvaT, _ ara CarTuli iqca nawilakad, aramed, rogorc<br />

zemoTac aRvniSneT, srulmniSvnelovani sityva _ zmna, damxmare zmnad gamoyenebis<br />

gziT, TandaTan gacvda semantikurad da iqca arasrulmniSvnelovan, damxmare<br />

sityvad _ nawilakad. zogierTi es nawilaki ki (mag., mgoni /a) garkveul sintaqsur pirobebSi<br />

asrulebs CarTulis funqcias.<br />

zmnis ama Tu im piriani formis funqcias (nawilakia igi Tu CarTuli) gansazRvravs<br />

ZiriTadad isev da isev sityvaTganlageba Tu intonacia.<br />

winadadebis TavSi moqceuli zmnis piriani forma, ganurCevlad imisa, Tu ra po-<br />

44 qegl, V.<br />

45 a . S a n i Z e , qarTuli enis gramatikis safuZvlebi, gv. 614; a . p a p i Z e , II kavSirebiTis nakvTis<br />

funqciebi... qsks, IV, gv. 157 da 164-165.<br />

46 a . p a p i Z e , dasax. naSr., gv. 178.<br />

47 iqve, gv. 177.<br />

48 am konstruqciis raobisaTvis da swored infinituri konsrtruqciis gavliT zmnuri warmomavlobis<br />

nawilakebis miRebisaTvis ix. a . p a p i Z e , dasax. naSr., gv. 161-163.<br />

266


ziciaSia igi meore zmna-Semasmenlis mimarT, intonaciurad gamoyofilia winadadebis<br />

danarCeni nawilisagan da CarTulis funqcias asrulebs. pauza CarTulsa da winadadebis<br />

danarCen nawils Soris, cxadia, xangrZlivi ar aris 49 .<br />

a) CarTuli kontaqtur poziciaSi zmna-Semasmenlis mimarT:<br />

...etyoba, daugvianda amboxi, anda ubralod ar ewera upiro kacis saxeliT rom wasuliyo<br />

am qveynidan (T. Wil.); e t y o b a daCveuli ar iyo aqauri xalxi aseT arasasurvel stumrebs da<br />

es amodena cixe-simagrec imitom aegoT... (v. Wel.); S e i Z l e b a , xma gaiRos floqvis qveS, magram<br />

sityvas ar dasZravs... (g. asaT.).<br />

b) CarTuli distanciur poziciaSia zmna-Semasmenlis mimarT:<br />

... m g o n i es nagazi guSinac Sexvda, guSinac ase upatronod dawanwalebda (a. sulak.);<br />

v g o n e b , aq cotaodeni mniSvneloba unda hqonoda im garemoebasac, rom imis saxelis gagoneba<br />

uneblieT gamoiwvevda saberZneTis gamoCenili filosofosis platonis saxels (i. mansvet.);<br />

S e i Z l e b a , rusTaveli maniqevelur moZraobas TanaugrZnobda da Tavisi opozicioneroba<br />

oficialuri qristianobis mimarT aqedan aiRo (m. gogeb.). S e s a Z l o a , scenaze gasvlis moTxovnileba<br />

imanac gagvimZafra, rom ufro xSirad kulisebSi gvixdeboda yuryuti (g. asaT.).<br />

winadadebis SuaSi moqceuli igive sityvebi funqciur sxvaobas avlenen sxvadasxva<br />

poziciaSi:<br />

winadadebis ZiriTad zmna-SemasmenelTan distanciur poziciaSi isini ufro damoukidebelni<br />

arian intonaciurad da CarTulis funqcias asruleben.<br />

magaliTad:<br />

...mucelSi daZgerebulma Zalam, e t y o b a , mTeli taniT Semoabruna (o. Wil.). raki im wuTas<br />

maincdamainc Sen gamovardi nasaydralidan, S e i Z l e b a , axla sul sxvis magivrad gdixar axla<br />

pirqve... (`mnaT.~); yvela qalaqis aRdgenisas gardauvalia erTi: aRdgenils, S e s a Z l o a ,<br />

cota Teatraluri ieri dahkravdes... (pres.).<br />

zmna-SemasmenelTan kontaqtur poziciaSi ki isini intonaciurad gamTlianebul<br />

wyvils qmnian SemasmenelTan erTad da modaluri nawilakis funqcias asruleben. winadadebis<br />

`RerZi~ _ zmna-Semasmeneli SeiZleba sxvadasxva nakvTSi iyos. Cveni masalis<br />

mixedviT, yeelaze xSirad igi uwyvetelSia an wyvetilSi. magaliTad:<br />

mamis sikvdilzed pirvelSi bevri inaRvla da, mgoni, itira kidec (ilia); ...dedas ise-<br />

Ti saxe hqonda, mgoni sayvedurobda (a. sulak.); viRacas, etyoba, agviandeboda<br />

da mosacdel oTaxSi erTTavad wrialebda (g. doCan.); komisias, e t y o b a , m o e w o n a Cveni namuSevrebi,<br />

magram samxatvro akademiaSi misaRebi gamocdebi mTavrdeboda...(pres.).<br />

gansakuTrebiT aSkaraa aRniSnuli wyvilis intonaciuri mTlianoba, roca modaluri<br />

zmna III piris formiTaa warmodgenili da zogadi awmyos semantikisaa, xolo<br />

ZiriTadi Semasmeneli kavSirebiTi kilos zmnaa. magaliTad:<br />

is, rac zogadia (universaluria) enebisaTvis, SeiZleba, aRmovaCinoT ara logikur<br />

msjelobaTa gziT, aramed enaTa formebis erTmaneTTan SedarebiT (r. enuq., Targm.).<br />

anda, roca modalur zmnasa da Semasmenels Soris darRveulia nakvTTa SesaZlebeli<br />

Sexameba:<br />

S e i Z l e b a g v e v a r a u d a [Sdr.: SeiZleboda, gvevarauda], rom isini Seedavebodnen er-<br />

TmaneTs (pres.); mezoblebi amaod daSvrnen lodiniT, kotikos qaliSvili gareT gasvlas,<br />

e t y o b a , a r a p i r e b d a [Sdr.: etyoboda, ar apirebda] (a. sulak.).<br />

49 r. SamelaSvilis azriT, winadadebis TavSi mdgomi CarTulebi, raki `isini semantikurad<br />

mTel winadadebas ekuTvnian, warmoiTqmian mTel winadadebasTan mTlianobaSi da amiT mis organul<br />

nawilad gamodian~. r . S a m e l a S v i l i , dasax. naSr., gv. 156.<br />

267


intonaciuri danawevreba _ gaTiSuloba gansaxilveli wyvilisa (modaluri sityva<br />

+ zmna-Semasmeneli) naklebad igrZnoba maSinac, roca maT Soris erTi sityvaa<br />

(zmna-Semasmenlis uaxloesi obieqti), an _ damxmare sityvebi. magaliTad:<br />

mama, etyoba, dRiurs swerda... (T. Wil.); mamida yamarma medea Tavidanve mTvaris mxevlad<br />

ganawesa da, SeiZleba, amitomac arasodes (ar) ufiqria sxvanair cxovrebaze (o. Wil.).<br />

ganxiluli winadadebebi msgavsebas avlenen e. w. infinitiur konstruqciasTan<br />

(gTxovT gamaTavisufloT tipisa). isini `agebulebiT... hipotaqsuri konstruqciisani<br />

arian, magram aqvT martivi winadadebis semantika~ 50 .<br />

Tu modaluri zmna aris ara III piris (da zogadi awmyos), aramed I an II piris (da<br />

romelime sauRlebeli nakvTis) forma, maSin igi zmna-SemasmenelTan kontaqtur poziciaSic<br />

ki inarCunebs damoukideblobas, gankerZoebulia da CarTulis funqcias asrulebs.<br />

maSasadame, e. w. `predikatuli CarTulebis~ funqcias (zmnisarT-CarTulebisagan<br />

gansxvavebiT) gansazRvravs ara marto sityvaTganlageba da intonacia, aramed _ maTi<br />

formac 51 . magaliTebi:<br />

ra gaqvs, risTvis unda mogklas Sen avazakma? erTi sulieri saunje gqonda da, vgoneb, isic<br />

dahkarge (vaJa); me am qveynisaTvis avi ar viyav, me marto ubeduri viyav. bevri wili codva,<br />

me mgonia, aqav gadavixade (ilia); ...giorgi saxlsa da ojaxSi batonobas ar Seecila dedasa.<br />

g v g o n i a , pirvelobasa da ufrosobas arc ki deda dauTmobda (ilia); mamakaci mibrunda,<br />

asanTs gahkra da, g e g o n e b o d a T , qari uberavso, daxrilma... moukida papiross (r. inan.).<br />

sainteresoa am mxriv is CarTulebi, romelTac Sedgenili Semasmenlis forma<br />

aqvT: cxadia, rasakvirvelia, ueWvelia, bunebrivia, marTalia da misT. es sityvebi SeiZleba<br />

Segvxvdes winadadebis TavSi, SuaSi da (iSviaTad) boloSic: zmna-Semasmenlis<br />

mimarT _ nebismier poziciaSi... da yvela poziciaSi isini aSkarad damoukidebel, gankerZoebul<br />

erTeulebs warmoadgenen: intonaciurad gamoyofilni arian winadadebis<br />

danarCeni nawilebisagan. magaliTad:<br />

a) winadadebis TavSi, zmna-Semasmenlis mimarT kontaqtur poziciaSi:<br />

r a s a k v i r v e l i a , iyvnen iseTnic, romelnic undoblobiT, eWvis TvaliT uyurebdnen<br />

Cvens laparaksa (i. mansvet.); b u n e b r i v i a , gainteresebT, rogor movida es sami axalgazrda<br />

wlevandel Tbilisobaze?... (pres.); c x a d i a , vimuSaveb axal lirikul leqsebsa da Targmanebze<br />

(pres.).<br />

b) winadadebis TavSi, zmna-Semasmenlis mimarT distanciur poziciaSi (SevniSnavT,<br />

rom Cvens xelT arsebuli masalis mixedviT winadadebis TavSi Warbobs swored distanciuri<br />

pozicia, e. i. TiTqos ufro xazgasmulia CarTulad gamoyenebuli sityvebis<br />

gankerZoebuloba). mag.:<br />

r a s a k v i r v e l i a , xSirad Semxvedria am sabZlisaken avla da Camovla, radganac zed<br />

gzis piras idga... (ilia); m a r T a l i a , Cemis erTgulebis gamo bevrs SevZuldi, bevri movimdure,<br />

magram RmerTia mowame, usamarTloba aravisTvis gamiwevia (ilia); r a s a k v i r v e l i a , yoveli<br />

WeSmariti xelovani gulisxmobs ganumeoreblobas (`krit.~); b u n e b r i v i a , arc Cems<br />

fiqrSi warmosaxuli muzeumi iqneba mTlad idealuri (pres.); c x a d i a , yoveldRiur gazeTad<br />

gadakeTebam redaqciis winaSe ufro mwvaved daayena sadavo enobrivi sakiTxebis mowesrigebis<br />

saWiroeba... (pres.).<br />

g) winadadebis SuaSi, zmna-Semasmenlis mimarT distanciur poziciaSi:<br />

vinc luarsabis saxeSi Tavis-Tavs icnobs, vinc luarsabzed dawerils Tavis-Tavzed mii-<br />

Rebs, is, rasakvirvelia, lafis srolas damiwyebs da `giJias~ dauZaxebs am moTxrobis<br />

50 a. papiZe, dasax. naSr., gv. 162.<br />

51 Sdr. infinitiuri konstruqciis wevrTa Soris mimarTebac damokidebulia am wevrTa formaze:<br />

a. papiZe, dasax. naSr., gv. 159.<br />

268


uxeiro damwersa (ilia); Tu rusTaveli maniqevelia, c x a d i a , misi RmerTi, upirveles yovlisa,<br />

maniqeveli unda iyos (m. gogib.); rodesac Sen win dauZinebeli mteri dgas, Seni damqcevi<br />

da damamxobeli, c x a d i a , yvelaferi gZuls misi (g. asaT.).<br />

d) winadadebis SuaSi, zmna-Semasmenlis mimarT kontaqtur poziciaSi:<br />

gr. orbelians axalgazrdebma Seuties. man r a s a k v i r v e l i a , iukadrisa axali mwerlebis<br />

gamolaSqreba (i.Mmansvet.); quTaisSi Teatri Cemi drois axalgazrdobisaTvis, r a s a k v i r -<br />

v e l i a , ar iyo martooden dasvenebisa da garTobis adgili (g. qiq.); ... petriws unda qristianoba<br />

gonieri da dasajerebeli gaxados da, r a s a k v i r v e l i a , ar grZnobs, rom momavalSi<br />

aristotele qristes daCrdilavs (m. gogib.); vaJa-fSavelas Tematika, sulieri simaRleebi,<br />

c x a d i a , ar ifargleba mxolod erovnuli interesebiT (`krit.~).<br />

e) winadadebis bolos (absolutur boloSi an Tanwyobili winadadebis pirveli<br />

Semadgenlis bolos):<br />

...xalxma daujera, r a s a k v i r v e l i a , da amiT gaTavda es ucnauri ambavi (akaki); ...aRzrdaSi<br />

marto zrdilobas ar vgulisxmob, r a s a k v i r v e l i a (pres.).<br />

zmna-Semasmenlis mimarT kontaqtur poziciaSi CarTuli da zmna-Semasmeneli SeiZleba<br />

erTi intonaciuri maxviliT warmoiTqvas, gansakuTrebiT maSin, Tu winadadeba<br />

martivi gauvrcobelia. magaliTad, winadadebaSi, _ `kodalasac, rasakvirvelia, gauxarda~<br />

(vaJa), _ CarTuli intonaciurad ar gamoiyofa winadadebis wevrebisagan. magram<br />

am sityvebis gankerZoebulobas nebismier poziciaSi xels uwyobs maTi formac: a<br />

zmnuri elementi maT winadadebis tolfas erTeulebad aqcevs. maTi kavSiri winadadebis<br />

danarCen nawilebTan ki hipotaqsuri xasiaTisaa. zogi am CarTulTagan SeiZleba<br />

warmoSobiT rTuli winadadebis nawili iyos. aseTi azria, magaliTad, gamoTqmuli<br />

marTalia CarTulis Sesaxeb. 52<br />

sakmarisia, aRniSnuli sityvebidan romelime moxvdes SesityvebaSi Tundac damxmare<br />

sityvasTan erTad, rom mTavari winadadebis rolSi gamovides da rom kavSiriT<br />

gamoeyos winadadebas. mag.:<br />

a q c x a d i a , r o m sofelSi namyof aTi Tvis bavSvs sasaxleSi yvelaferi meucxoveboda<br />

da gaSterebuli viqnebodi... (akaki); ...magram u e W v e l i a , rom nawarmoebis `stilis idea~ unda<br />

warmarTavdes mwerlis enis kvlevasac (`saenaTm. Zieb.~).<br />

magram Sdr.:<br />

adamians uZveles droSive gauCnda sitkbos gemo, romlis dakmayofilebis ueWvo wyaros<br />

Tafli warmoadgenda. b u n e b r i v i a , r o m adamiani sargeblobda rogorc futkris, aseve<br />

mcenaris TafliT (al. rob.).<br />

zmnuri formis CarTulebis rom kavSiriT gamoyofa winadadebisagan s a l i t e r a -<br />

turo qarTulisaTvis miuReblad iTvleba 53.<br />

* * *<br />

warmodgenili dakvirvebis mixedviT, C a r T u l s i t y v e b S i TiTqos sami fena gamoiyofa.<br />

1. ,,sakuTriv CarTulebi~, romlebic reducirebul winadadebebs warmoadgenen an<br />

winadadebaTa tolfasni arian da romelTa mniSvnelobaSi modaluri niuansi Warbobs.<br />

isini nebismier poziciaSi CarTulis rols asruleben (da mTel winadadebas<br />

miemarTebian). esenia: zmnisarTebi samwuxarod, sabednierod, bedad... da Sedgenili Semasmenlis<br />

formis mqone sityvebi (rasakvirvelia, cxadia...).<br />

2. damxmare sityvebi (nawilakebi, kavSirebi), romlebic mxolod stiluri daniSnu-<br />

52 l . k v a W a Z e , dasax. naSr., gv. 413.<br />

53 iqve.<br />

269


lebiT xSiri gamoyenebis gziT `zedmet sityvebadac~ ki iqcevian (maSasadame, ubralod<br />

da misT.).<br />

3. sityvebi, romlebic sxvadasxva sintaqsur pirobebSi sxvadasxva sintaqsur funqcias<br />

asruleben (viTarebis garemoebisa, CarTulisa an gankerZoebuli wevris sakav-<br />

Sirebeli sityvisas _ zmnisarTebi _ gansakuTrebiT, ZiriTadad, kerZod, magaliTad...<br />

CarTulisa an modaluri nawilakisas _ zmnis piriani formebi _ SeiZleba, etyoba,<br />

mgoni, Cans...).<br />

CarTul sityvaTa umravlesoba winadadebaSi C a r T u l i ki ar aris, aramed g a n -<br />

k e r Z o e b u l i a winadadebisagan. raki maT gankerZoebas xels uwyobs sityvaTganlageba<br />

da intonacia, raki maTTvis damaxasiaTebelia funqciaTa monacvleoba sintaqsuri<br />

pirobebis Sesabamisad, maTTan dakavSirebuli punqtuaciuri Secdomebi tipobrivia<br />

(da erTgvarad kanonzomieric) 54 . kerZod:<br />

1. z m n i s a r T e b i s araswori gankerZoebis sami SemTxveva gvaqvs:<br />

a) gankerZoebulia im zmnisarTiT gamoxatuli v i T a r e b i s garemoeba, romelic<br />

xSirad gvxvdeba CarTulis funqciiT. mag.:<br />

...soflis meurneobis produqcia, Z i r i T a d a d , modioda mSrali, xangrZlivi SenaxvisaTvis<br />

vargisi (pres.); mwvane sasuqebis gamoyeneba, g a n s a k u T r e b i T , xelsayrelia msubuq qviSnar<br />

da borcvian-gorakian pirobebSi (a. jafar.); dilis operatiuli TaTbirebi, C v e u l e b -<br />

riv, aq imarTeba (pres.).<br />

b) zmnisarTi danarTis sakavSirebeli sityvaa da mZime mxolod mis win (da danarTis<br />

Semdeg) unda iyos.Ggagebulia ki CarTulad da orive mxridan gamoyofilia mZimeebiT:<br />

...ram SesZra aTasobiT da aTi aTasobiT adamianis, g a n s a k u T r e b i T , axalgazrdobis<br />

guli da goneba (pres.); saubrisas Seexen specialistebis, k e r Z o d , i n J i n r e b i s momzadeba-<br />

Si umaRlesi skolis amocanebs (pres.); moxuci adamianis, s a e r T o d , u f r o s i s pativiscema<br />

yvelaferSi umaRles zneobriv kanonad aris miCneuli (pres.).<br />

g) mZimeebiT (an cali mZimiT) aris gamoyofili (e. i. CarTuladaa gaazrebuli)<br />

zmnisarTebi, romlebic viTarebis garemoebis funqcias asruleben, magram frazis<br />

logikuri maxvili maTze modis.<br />

aki, f a q t i u r a d amovagdeT Cveni mimdinare literaturuli procesebidan da, masTan er-<br />

Tad, xelovnebis sxva dargebidan (pres.); am ori gundis Sexvedra, f a q t i u r a d gadamwyveti<br />

iyo Tbilisis saerTaSoriso turnirSi (pres.); dRes, x S i r a d , meti siTamamiT ityvian xolme...<br />

(pres.); ...Tu momRerali maRelvebs, u m a l v e , Seumcdari daskvna gamomaqvs (pres.).<br />

2. mZimeebiT gamoyofen logikuri maxvilis mqone TiTqmis yvela modalur nawilaksa<br />

da Sorisdebuls (miT ufro _ Tu isini Semasmenlisagan daSorebulni arian). mag.:<br />

...gaiges mere, rom upatronoa da, l a m i s , sulsa iqiT aRaraferi SemanarCunon (vaJa);<br />

cxovrebas bevri gansacdeli sdevs da, v a i T u gauZneldes sustsa da uzrunvelobas Cveuls<br />

(gr. abaS.); amxela garaJSi, b a r e samasamde mZRoli daiTvleba (g. xorg.). amaze, i q n e b , uneburad<br />

ufiqria romelime fizikoss (pres.); T i T q o s , movismineT misi saubari galaktionze...<br />

(pres.); televiziaSi, T u r m e , dausruleblad modioda werilebi (pres.); T u r m e , bevri maTgani<br />

cnobili yofila (pres.) 55 .<br />

garda logikuri maxvilis intensivobisa, zogierTi sityvis gankerZoebas SeiZleba<br />

xels uwyobdes sxva faqtorebic, magaliTad, nawilakisa da zmnis bunebrivi Sexamebis<br />

54 ar gamovricxavT punqtuaciis xmarebisas SemTxveviTobasac (koreqturas). mag.: `Segneba imisa,<br />

rom Seni koleqtivi, Seni sawarmo mTels qalaqSi cnobilia... uTuod gmatebs siamayes da, b u -<br />

n e b r i v i a , s u r v i l i TviTonac ise gaisarjo, rom misi Rirseuli wevri (pres.). [avadmyofoba]...<br />

romelic TiTqos likvidirebuli iyo, bolo xans kvlav gavrcelda... rac ZiriTadad<br />

TviTmkurnalobiT da, k e r Z o d , m k u r n a l o b i T ... aixsneba (pres.).<br />

55 punqtuaciis Sesaxeb zogierT aseT nawilakTan da SorisdebulebTan ix. n . b a s i l a i a ,<br />

dasax. naSr., gv. 171-178.<br />

270


darRveva. masalis simciris gamo igi damatebiT dakvirvebas moiTxovs 56 . Turme nawilakis<br />

gankerZoeba SeiZleba rusuli enis gavlenis Sedegic iyos `... yovel enas aqvs<br />

raime struqturuli Tavisebureba. erTi da imave Sinaarsis fraza sxvadasxva enaSi<br />

sxvadasxvagvarad aigeba. mag., mezobels a u S e n e b i a saxli. Sdr. rusuli сосед,<br />

оказывается, построил дом~ 57 . maSasadame, TurmeobiTis nakvTis zmnasTan sityva Turme<br />

qarTuli enisaTvis `Warbi~ nawilakia. sxva nakvTis zmnasTan igi kontaqtur postpozicias<br />

arCevs (gaakeTa Turme, ubrZana Turme, wers Turme da misT.). mag.:<br />

Tuki rogorme warsulSi Sebruneba SesZeli, mere ki warsulic gadalaxe, maradisobaSi<br />

a R m o C n d e b i T u r m e da aRarasodes mokvdebi (o. Wil.).<br />

nawilaki gankerZovdeba, Tu winadadebis romelime sxva wevrs (ara Semasmenels)<br />

miemarTeba, magram gankerZovdeba am wevrTan erTad. magaliTad:<br />

yvela suldgmulis bedi, T i T q m i s u s u l o s i c k i , cvalebadia (vaJa); mTvare amovida,<br />

amocurda maRla, T i T q m i s S u a c a z e , naTlad kaSkaSebda (vaJa); sxva meleqseebs, visac ki<br />

Sevxvedrivar am qveyanaze, sibralulis meti araferi aRuZravT CemSi. isini, T i T q m i s u k -<br />

l e b l i v , svenakluli xalxia (r. inan.); arseboben sxva ZvelTaZveli Zeglebic. i q n e b i m<br />

miwagadafarebul galavnebsa da abanoebze ufro xnierebic, magram Sen<br />

mainc axali da Seni Tanamedrove ggonia (v. Wel.).<br />

3. raki CarTulsa da winadadebis danarCen nawils Soris pauza xangrZlivi ar<br />

aris, amitom winadadebis SuaSi moqceuli CarTuli xSirad mxolod cali mxridan<br />

gamoiyofa mZimiT. mag.:<br />

...rodesac axalgazrdani swavla-damTavrebulni dabrundebodnen CvenSi, maSinve samsaxuris<br />

Zebnas Seudgebodnen. eseni p i r i q i T , mozard Taobas daumegobrdnen... (i. mansvet.); ...imave<br />

drosve, r a s a k v i r v e l i a scdilobdnen puSkinis dedamiwasTan gasworebas (akaki).<br />

* * *<br />

zemoTqmulis safuZvelze da arsebuli literaturis gaTvaliswinebiT, punqtuaciis<br />

ZiriTadi wesebi ase Camoyalibdeba:<br />

1. zmna-Semasmenlis mimarT kontaqtur prepoziciaSi yofnisas viTarebis zmnisarTi<br />

viTarebis garemoebis funqcias asrulebs da mZimeebiT ar unda gamoiyos. mag.:<br />

es gamudmebuli Zieba g a n s a k u T r e b i T damaxasiaTebelia me-18 saukunisaTvis (g. asaT.);<br />

Cveni naSromis mizania S e Z l e b i s a m e b r Seajamos da Sekras Cveni didi lirikosis xangrZlivi<br />

cxovrebis ambavi (e. maRr.).<br />

2. zmna-Semasmenlis mimarT distanciur poziciaSi da kontaqtur postpoziciaSic<br />

viTarebis zmnisarTi, romelic mTel winadadebas miemarTeba da semantikur kavSirs<br />

SemasmenelTan amyarebs, CarTulis funqcias asrulebs da unda gamoiyos erTi _ winadadebis<br />

Tavsa da boloSi, an ori mZimiT _ winadadebis SuaSi (SevniSnavT, rom winadadebis<br />

absolutur boloSi CarTuli zmnisarTebi TiTqmis ar gvxvdeba).<br />

mag., winadadebis TavSi:<br />

C v e u l e b r i v [unda gamoiyos mZimiT!] manZili da dro siyvarulis sicxoveles anelebs<br />

(m. gogib.).<br />

winadadebis SuaSi:<br />

56 Semasmenlisa da nawilakis Sexamebis Sesaxeb ix. S . a f r i d o n i Z e , Semasmenlisa da nawilakis<br />

sintaqsuri urTierToba qarTulSi, qarTuli ena da literatura skolaSi, 1970, #3, gv.<br />

23-27.<br />

57 a r n . C i q o b a v a , martivi winadadebis problema qarTulSi, I, Tb., 1968, gv. 108.<br />

271


niko musxeliSvilma, w e s i s a m e b r , yvela delegacia adRegrZela (pres.).<br />

rTuli winadadebis pirveli nawilis bolos (da Semasmenlis mimarT postpoziciaSi):<br />

gadmocemiTac aravis axsovs, k e r Z o d , rom zvavi Tavs dasdgomodes mulaxis sasoflo<br />

sabWoSi Semaval uZveles sofel JamuSs (pres.).<br />

SeniSvna: CarTulis funqcias asruleben zmna-Semasmenlis mimarT nebismier poziciaSi<br />

mdgomi Semdegi zmnisarTebi: samwuxarod, saubedurod, sabednierod, bedad... magaliTebi:<br />

s a m w u x a r o d , Cvenma am gafrTxilebam mosaxleobis erTi nawilis SeSfoTeba gamoiwvia<br />

(pres.); nangrevebSi, s a b e d n i e r o d , Senobis Semadgeneli yvela detali ipovnes (pres.).<br />

3. Tu zmnisarTi (gansakuTrebiT, miT umetes, metadre, ZiriTadad, kerZod, magali-<br />

Tad) saxeliT gamoxatul wevrs miemarTeba da am wevrs gamoyofs raime niSniT winadadebis<br />

danarCeni wevrebisagan, maSin masTan erTad gankerZovdeba da sakavSirebeli<br />

sityvis funqcias asrulebs 58 , e. i. mZime unda daiweros zmnisarTis win da gankerZoebuli<br />

wevris Semdeg. magaliTad:<br />

...aspiranturaSi, gansakuTrebiT klinikur disciplinebSi, unda miviRoT mu-<br />

Saobis gamocdilebis mqone kursdamTavrebulebi (pres.).<br />

Tu igive zmnisarTi da an ki kavSirTan erTad gamoyofs ama Tu im wevrs, maSin<br />

mZime unda daiweros da (ki) kavSiris win (da gankerZoebuli wevris Semdeg), e. i. ase:<br />

erTi wuTiT Tvali gadavavloT sabWoTa wignis, d a k e r Z o d , q a r T u l i m x a t v r u -<br />

l i w i g n i s , gamocemis gzas (r. jafar.).<br />

da ara: ... sabWoTa wignis da, k e r Z o d , qarTuli mxatvruli wignis...<br />

ukanasknel SemTxvevaSi sabWoTa wigni da qarTuli (mxatvruli) wigni erTgvarovani<br />

wevrebi gamodian da winadadebis azri irRveva.<br />

aseve:<br />

ra ar gvsmenia aq ucxoeTis d a g a n s a k u T r e b i T S v e i c a r i i s [unda gamoiyos mZimeebiT!]<br />

Tavisufali cxovrebis Sesaxeb (i. mansvet.); vaJas rwmeniT, yvela mweralma, d a , m i T<br />

u m e t e s , d i d m a m w e r a l m a [unda iyos: yvela mweralma, da miT umetes didma mweralma]<br />

mSobliur enaze unda weros (`Zv. qarT. mw. mkv.~).<br />

magram, Tu gankerZoebuli wveri TviTon aris mravalSemadgenliani, maSin zmnisar-<br />

Ti CarTulis rolSi gamodis. mag.:<br />

pedagogiur asparezze moRvaweobisas, k e r Z o d , didi ToneTis skolaSi maswavleblobis<br />

periodSi, vaJa saRmrTo rjulsac aswavlida (`Zv. qarT. mw. mkv.~); moqmedebis raime programa,<br />

m i T u m e t e s , garkveuli politikuri mrwamsi, TuTaSxias ar hqonda (`krit.~).<br />

4. a) albaT, romelic warmoSobiT zmnisarTia, dRes modalur nawilakad aris<br />

qceuli. nebismier poziciaSi igi mZimeebiT gamoyofis gareSec ar arRvevs winadadebis<br />

azrs. mag. :<br />

a l b a T yvelas gvinaxavs ekranis win Tvalebacimcimebuli cerodena...(pres.). Sdr: yvelas<br />

gvinaxavs a l b a T . . . an yvelas a l b a T gvinaxavs...<br />

magram Tu albaT Semasmenlisagan Zalze daSorebulia (da winadadeba grZelia),<br />

umjobesia, albaT gamovyoT mZimeebiT. magaliTad:<br />

58 Sdr. n . b a s i l a i a , dasax. naSr., gv. 53.<br />

272


a l b a T , axalgazrdobas yvela droSi ainteresebda yovelive axali, rasac Cven `modurs~<br />

vuwodebT (pres.); Tavisi mxatvruli mignebebiT, a l b a T , `vefxistyaosnis~ erT-erTi gamorCeuli<br />

adgilia nestanisa da tarielis Sexvedra (`cisk~).<br />

b) sityva agreTve c(a), kidev nawilakebis rols asrulebs SemasmenelTan uSualo<br />

mezoblobaSi da mZimiT ar unda gamoiyos. mag.:<br />

p. tabiZis Targmanidan a R s a n i S n a v i a a g r e T v e `nakadulSi~ gamoqveynebuli `radaa<br />

zRva mariliani~ (n. tab.). JamTaaRmwerlis monacemebs i T v a l i s w i n e b s , a g r e T v e , [ar unda<br />

iyos gamoyofili mZimeebiT!] `saqarTvelos istoriis narkvevebis~ mesame tomis Tanaavtori...<br />

(`ciskari~). Sedegebma c x a d y v e s , a g r e T v e , [pirveli mZime zedmetia!] rom... xanZarsaSi-<br />

Si mdgomareobaa Seqmnili (pres.).<br />

ar unda gamoiyos mZimeebiT agreTve nawilaki erTgvarovan wevrebTanac, roca igi<br />

da (an) kavSiris funqcias asrulebs, an _ c (a) nawilakis funqcias da kavSiris gverdiT.<br />

mag.:<br />

Cven mier miniSnebuli situaciebi... a g r e T v e (= da || an) SemTxvevebi, roca sazogadoebis<br />

interesebis xelyofa xdeba... mikrogaremos efeqtis mniSvnelobas warmoaCens...<br />

roca agreTve nawilakiT dakavSirebuli wevri mravalSemadgenliania, agreTve<br />

gankerZovdeba da CarTulis funqcias Seasrulebs.<br />

Sdr.: Cempionatis dasawyisSi saqarTvelos gundebi _ Tbilisis `dinamo~, a g r e T v e (=da<br />

kavSirs) `guria~ damarcxdnen~. an: ,,...Tbilisis `dinamo~ d a a g r e T v e `guria~ (sxvagvarad:<br />

[da] `guriac~) damarcxdnen~. magram: `Tbilisis `dinamo~, a g r e T v e (|| da agreTve), [Car-<br />

Tuli!] umaRles ligaSi axalgadasuli (lanCxuTis gundi) `guria~ damarcxdnen~.<br />

5. zmnis piriani formebi winadadebis Semasmenlis mimarT kontaqtur poziciaSi<br />

modaluri nawilakis funqcias asrulebs da mZimiT ar gamoiyofa. e. i. iseTi Sesityvebebi,<br />

rogoricaa SeiZleba davijeroT, mgoni davigvianeT, etyoba uWirT, Cans daijera<br />

da misT. intonaciurad da semantikurad daunawevrebeli Sesityvebebia:<br />

S e s a Z l o a S e i q m n a s STabeWdileba, rom xeli eSleba mkiTxvelis mier poemis esTetikuri<br />

aRqmis mTlianobas.<br />

Semasmenlis mimarT distanciur poziciaSi ki igive formebi CarTulad xorcieldeba<br />

da unda gamoiyos mZimiT (mZimeebiT). mag.:<br />

C a n s , `visramiani~ m. broses `vefxistyaosanTan~ mimarTebiTac ainteresebda (`Zv. qarT. mw.<br />

mkv.~); Cveni luarsabi, m g o n i , TiTonac bevrs ar icemda TavSi, _ ratom swavla ara maqvso<br />

(ilia); menave mardad usvams niCbebs. menaves, e t y o b a , magari kunTebi aqvs (o. ios.).<br />

6. CarTulis funqcias asruleben Sedgenili Semasmenlis formis mqone sityvebi _<br />

rasakvirvelia, cxadia, bunebrivia, ueWvelia, Znelia, warmoudgenelia, SeuZlebelia<br />

da misT. winadadebis TavSi (an boloSi) es sityvebi TiTo mZimiT gamoiyofa, winadadebis<br />

SuaSi ki _ ori mZimiT. magaliTebi:<br />

winadadebis TavSi:<br />

m a r T a l i a , arc am sisusteebis gamo Rirs wayrueba (g. asaT.); b u n e b r i v i a , mewisqvileni<br />

da meTevzeni mdinaris pirad unda yofiliyvnen dasaxlebulni... (a. sulak.).<br />

winadadebis SuaSi:<br />

Cvens sulTamxuTavs, r a s a k v i r v e l i a , ufro eameboda, Cven rom erTgul uRalato qve-<br />

Sevrdomebad gavgebodiT fexqveS (g. asaT.); religiam igrZno ganaTlebis sasruloba da, c x a -<br />

d i a , igi mis kults ar miiRebda (pres.); me, r a s a k v i r v e l i a , ver gamovdgebi msajulad...<br />

273


(pres.).<br />

winadadebis bolos:<br />

Tanaxma var gagimxiloT, qmarTagan saidumlod, r a s a k v i r v e l i a (pres.).<br />

SeniSvna: am sityvebsa da winadadebis danarCen nawils Soris ar unda daisvas<br />

rom kavSiri. mag.:<br />

c x a d i a , r o m nawveralis damuSaveba... aCeCviT unda daviwyoT (a. jafar.).<br />

rom kavSiri zedmetia, saerTod, zmnuri formis mqone CarTulebTan.<br />

7. mZimeebiT ar gamoiyofa e.w. natvriTi (netav || neta || netamc), SesaZlebloba-varaudis<br />

gamomxatveli (iqneb || egeb), unaxaobis (Turme) nawilakebi da sxva damxmare,<br />

modaluri, sityvebi 59 , Tundac maTze modiodes frazis logikuri maxvili.<br />

8. saerTod gaumarTlebelia winadadebis wevrTa gamoyofa mxolod logikuri maxvilis<br />

safuZvelze 60 . mag.:<br />

Tu adamiani mSromelia, igi, ueWvelad, zneobrivadac faqizi iqneba. festivalSi, amj<br />

e r a d , 80 qveynis... 120 kinosuraTi monawileobda. axalgazrdobis aRzrdis saqme dRes, s a -<br />

q a r T v e l o S i , gadaudebel, yoveldRiur saqmed mimaCnia.<br />

* * *<br />

CarTulis marTlwerasTan, rogorc aRvniSneT, dakavSirebulia wminda stilistikuri<br />

xasiaTis sakiTxebic, kerZod, CarTuli sityvebisa da gamoTqmebis konteqstis Sesabamisad<br />

gamoyenebis sakiTxi.<br />

stilistikuri xasiaTis darRvevad CaiTvleba:<br />

1. erTi CarTuli sityvis gamoyeneba meoris nacvlad (CarTulTa sinonimuri wyvilebi<br />

yovelTvis Tavisuflad ver monacvleoben). magaliTad:<br />

agroteqnikur RonisZiebaTa drouli da xarisxobrivi Catareba uzrunvelyofs maRal mosavals.<br />

s a x e l d o b r [ajobebda magaliTad], erT-erT olqSi TiToeuli heqtaridan 30 c<br />

xorblis mosavali aiRes (a. jafar.); msoflio warmoebaSi saSemodgomo xorblis naTesi mniSvnelovnad<br />

metia sagazafxulo xorblis formebze. s a x e l d o b r [ajobebda kerZod], aziasa<br />

da evropis kontinentze sagazafxulo xorbali umniSvneloa (a.jafar.) [SevniSnavT, rom stilistikurad<br />

winadadeba saerTod gaumarTavia].<br />

2. CarTuli sityvis wminda formaluri gamoyeneba _ roca igi frazis `cru samkaulad~<br />

iqceva. Tanamedrove qarTul saliteraturo enaSi gansakuTrebiT moxSirda zogierTi<br />

nawilak-CarTulis (ubralod, arada...) gamoyeneba sakavSirebel sityvad. mag.:<br />

avadmyofs gadausxes ... sisxli, magram ... sakmarisi ar aRmoCnda. a r a d a , axali donoris<br />

mosaZebnad dro aRar rCeboda [ajobebda: axali donoris mosaZebnad ki dro aRar rCeboda!]<br />

(pres.); ramdeni xani velodi am Sexvedras! a r a d a , batoni oTari SeuZlod brZandeboda da<br />

Sewuxebas veridebodi [arada-s xmarebas Tu Tavs ver davaRwevdiT, korespondentis survilsa<br />

da sinamdviles Soris mimarTebas frazis aseTi ageba ufro gamoxatavda: batoni oTari SeuZlod<br />

brZandeboda da Sewuxebas veridebodi. arada, ramdeni xani velodi am Sexvedras!] (pres.);<br />

u b r a l o d , siarulic amxelda [SeiZleboda ubralod sityvis gareSec!], rom mTeli sxeuli<br />

yovlisSemZvreli gaocebiT hqonda savse... (e. maRr.).<br />

sasaubro enaSi ki dRes xSiria maSasadame, mokled, principulad (principSi),<br />

sadRac... da msgavsi sityvebis stiluri mizniT gamoyeneba. amgvari stiliT metyveleba<br />

59 ix. n . b a s i l a i a , dasax. naSr., gv. 173-178.<br />

60 winadadebis calkeuli nawilebis, Sesityvebebis aseTi intonaciuri danawevreba, e. w. p a r -<br />

c e l a c i a , TavisTavad, SeiZleba calke dakvirvebis sagani iyos. ix. `Грамматика современного<br />

русского языка~, М., 1970, gv. 621-622.<br />

274


gvagonebs glaxa WriaSvilis _ am ,,sityva-pasuxiani kacis~ _ metyvelebas, romelsac<br />

didma iliam `feiqris qseliviT gabmuli~ uwoda. gavixsenoT:<br />

`ise dalagebiT mogaxseneb, S e n i W i r i m e , siCqariT, S e n i W i r i m e , T q v e n c k a r -<br />

g a d m o g e x s e n e b a T , sofeli aravis mouWamia. ai, amitomac minda Tavidam daviwyo, ise<br />

sjobia, Tavidamve dalagebiT mogaxseno: papa-Cemi aznauri gxlebiaT _ es didixnis ambavi gaxlavs<br />

_ nugzar erisTvis drosao, Tu gagigoniaT, sisxlis wvimebis drosao.<br />

ase amboben, Tqveni RmTis-risxva ara maqvs, Torem mena im droebis ra mecodineba?<br />

didi xnis kaci rodi var. m a r T a l i a , wver-ulvaSSi WaRara gamomrevia, magram magari<br />

esaa, rom didi xnisa ara var...~ 61<br />

damxmare sityvebiT `akinZuli~, gaumarTavi frazis oriode nimuSi presis enidan:<br />

...yoveli mxridan miesalmebodnen mas, TiTqosda lideri da xalxis azrebis meufe yofiliyos.<br />

TumcaRa, gana, marTlac, arsebiTad, asec-ar iyo? gana bunebrivi talantiT<br />

madlcxebuli, xalasi naWiT dajildoebuli aTleti, p i r v e l y o v l i s a , T u k i e s<br />

S e u Z l i a (!) mSobliuri xalxis gasaxarad ar unda iRvwodes?<br />

am rigis darRvevebis Tavidan asacileblad normis daweseba, cxadia, gaZneldeba.<br />

Cveni mizani iqneba davazustoT da warmovadginoT CarTuli sityvebisa da gamoTqmebis<br />

funqciebi da gamoyenebis are funqcionaluri stilebis mixedviT, rac ukee calke<br />

werilis Temaa.<br />

imis sabuTad ki, Tu ra fsevdoefeqtis gamomwvevia CarTulebisa Tu damxmare<br />

sityvebis `umisamarTo~ xmareba, xazgasmulad ,,amaRlebuli stiliT~ metyveleba, am<br />

werils uCveulod davamTavrebT _ erTi Tanamedrove mwerlis moxdenili iumoriT:<br />

`profesori adga: isa... me... maSasadame... unda vifiqroT... bavSvebis aRzrda... isa... sayuradReboa...<br />

uSinski... rogorc vTqviT...~ oTaxSi zrdilobiani siCume idga. profesori dajda da merxze<br />

TiTqos kakuni daiwyo... maswavlebelma mSoblebs gadaxeda: ,,mainc ras niSnavs ganaTlebuli<br />

kaci! (T. WilaZe).<br />

61 i l i a W a v W a v a Z e , rCeuli, xuT tomad, t. I, Tb., 1985, gv. 281.<br />

275


276<br />

qeTevan lomTaTiZe<br />

qarTuli enis fonologiuri modelis darRvevis gamo warmoTqmaSi 1<br />

qarTuli enis fonologiuri modeli Taviseburia da, rogorc p. uslari aRniSnavda<br />

qarTuli anbanis dasaxasiaTeblad, saerTo kavkasiuri tipisaa da misi idealuri<br />

amsaxvelia. misi idealuroba imaSi gamoixateba, rom fonologiur doneze masSi<br />

Tanxvdenilia sametyvelo bgeris Sesabamisoba niSanTan, e. i. yvela sametyvelo fonemas<br />

Sesabamisi niSani aqvs. friad sagulisxmoa isic, rom xangrZlivi da mdidari tradiciis<br />

mqone qarTul enas _ miuxedavad imisa, rom igi iyo mwignobrobis ena mravalricxovani<br />

ena-kiloebisa da xangrZlivi, mravalmxrivi, Tanac, sxvadasxva masStabisa<br />

da siZlieris kontaqtebi hqonda aseve mravalgvar mter-moyvris enebTan _ es Tavisi<br />

fonologiuri modeli qarTul enas arsebiTad ar Seucvlia TxuTmeti saukunis ganmavlobaSi.<br />

es sabedniero `konservatizmi” udidesi mniSvnelobisaa Cveni istoriuli<br />

erTianobisa, warsulTan Sinagani kontaqtis SenarCunebisa da momavalSi erovnuli<br />

simtkicisaTvis.<br />

da ai dRes, samwuxarod, isaxeba suraTi zemoT naxsenebi fonologiuri modelis<br />

moSlisa. es sagangaSoa, Tumca ara imdenad, ramdenadac leqsikur-morfologiur-sintaqsur<br />

kalkirebaTa SemTxvevebi, romlebic am bolo xanebSi walekviT emuqreba qar-<br />

Tul enas, rac araerTgzis aRniSnula da rasTanac brZola yvelas erTnairad ar<br />

gvesmis, xolo am mxriv gaweuli samuSaoebic saTanado Sedegs ar iZleva.<br />

qarTuli fonologiuri modelis Seryevis SemTxvevebi ZiriTadad w a r m o T q m i s<br />

sferoSi rCeba da, isic, epizodurad. magram, Tu amTaviTve igi ar moeqca Cveni yurad-<br />

Rebis centrSi, SesaZloa, man are gaifarToos da zog SemTxvevaSi samwerlobo ena-<br />

Sic `moiTxovos~ Tavisi adgili.<br />

sakiTxi exeba, erTi mxriv, sxva enaTa bagekbilismieri ф fonemis Semcvel sityvaTa<br />

qarTulad gadmoReba-gamoTqmas da, meore mxriv, h, q bgeraTa Semcvel ucxour fuZeTa<br />

gadmoRebas `gamaSualebeli~ enis modeliT, aseve, zogjer sxva calkeul gamoTqmasac.<br />

es zemoT dasaxelebuli faqtebi erTnairi mniSvnelobisa ar aris da maTi movlis<br />

sakiTxic gansxvavebul midgomas saWiroebs.<br />

warmoTqmis sferoSi darRvevebi yvelaze metad Seexeba ucxour fuZeebSi ф fonemas.<br />

cnobilia, rom qarTul enas aseTi fonema ar gaaCnia, magram qarTuli enis istoriaSi<br />

yofila cda xelovnurad ф asos Semotanisa. da, Tumca amas sakmaod avtoritetis mqone<br />

pirni icavdnen, qarTulSi man fesvi ver gaidga, qarTuli enis bunebas ver Seegua.<br />

axla ra viTarebaa? axla, piriqiT, `mimbaZvelobiT~, rusuli enis gavleniT (am bolo<br />

dros zogi sxva ucxouri enis gavleniTac) zogi piris (umTavresad axalgazrdaTa)<br />

gamoTqmaSi fexs ikidebs ф. sruliad gauTviTcnobiereblad ismis: kaфe, koфe, фantani,<br />

serTiфikati, da metic `maRali~ tribunidan arcTu iSviaTad gaigonebT oratorebisagan:<br />

фorums, konфerencias, konфrontacias, narkomaфias da misT.<br />

rusul enas, rogorc cnobilia, fSvinvieri bagismieri xSuli f(ph) bgera ar gaaCnia<br />

da saTanado SemTxvevebs berZnuli Tu sxva evropuli enebisas gadmoscems ф spirantiT<br />

(Sdr. rus. физика, fr. physique da sxv.). qarTul enas, romelsac Zveli literaturuli<br />

tradiciebi aqvs berZnulidan Tu sxva ph-s mqone enebidan, es fonema savsebiT<br />

adekvaturad gadmoRebuli aqvs f bgeriT. amitomac aris, rom tradiciul<br />

qarTul mwignobrobaze aRzrdil arc erT Tanamedrove qarTvel axalgazrdas dedaenaze<br />

metyvelebisas ar wamoscdeba `фizika~, aramed mtkiced ambobs fizikas, filosofias<br />

da misTanebs, magram axlad Semosul sityvebSi rusulis gziT umTavresad,<br />

1 qarTuli sityvis kulturis sakiTxebi, wigni meaTe, 1993.


ogorc zemoT aRvniSneT, ambobs фantans (da, raRa Tqma unda, aRarc Sadrevans!...),<br />

kaфes da sxv.<br />

gvxvdeba kidev ufro ucnauri SeTxvevebic: arc rusulSi da arc sxva evropul enebSi<br />

ara gvaqvs fuZeSi f, magram igive piri saTanado fuZeebSi icavs f-s, ambobs:<br />

faqts, frangs da sxv. (e.i. ф ar wamoscdeba). am rigis movlenaTa analizisas ki mivdivarT<br />

im daskvnamde, rom aRniSnul pirTa metyvelebaSi yalibdeba sruliad gaumarTlebeli<br />

e. w. `fsevdofonologiuri~ dapirispireba qarTul enaSi f-sa da `ф~-s<br />

Soris (xdeba maTi `gadanawileba~). esec, Tavis mxriv, naTels xdis, rom qarTuli enis<br />

fonologiuri sistemisaTvis SeuTavsebel ф bgeras masSi adgili ar unda hqondes<br />

da uryevad unda iqnes daculi qarTuli marTlmetyvelebis principebi.<br />

yuradRebas moiTxovs zogjer nasesxeb sityvaTa fuZeebSi q / x-s aRrevis sakiTxi.<br />

Zveli qarTuli saliteraturo tradiciis mixedviT, damkvidrebulia q bgeriT<br />

gadmocema mTeli rigi fuZeebisa, romelTa adgilas rusulSi x (х) gvxvdeba. asea<br />

dafuZnebuli qarTulSi: teqnika, qronika, meqanika, qimia da misT.<br />

magram am bolo dros zogierTTa warmoTqmaSi fexi moikida sxva enobrivi gavlenis<br />

Sedegad x bgeram, gansakuTrebiT, `texnika~ sityvaSi da misi Zirisagan nawarmoeb<br />

fuZeebSi. mdidari mwignobruli tradiciisa da fonologiuri sistemis mqone qarTul<br />

enaSi aseTi movlenebi dauSvebelia da metyveli unda cdilobdes amgvari darRvevebi<br />

ar mosdiodes.<br />

sazrunavia h-s gamoyenebis sakiTxic nasesxeb sityvebSi.<br />

h bgera qarTul masalaSi umTavresad prefiqsad gvxvdeba: hyavs, hqvia, hqonda...<br />

calkeul fuZeebSi: haeri, hava da sxv. amdenadve, qarTul enas aqvs SesaZlebloba<br />

sxva enaTa haes (h) qarTuladve h-d gadmocemisa. ZiriTadad es wesi daculia kidec<br />

saliteraturo enaSi, 2 magram `heqtar~ da h-s Semcveli sxva sityvebis gamoTqmisas<br />

xSirad gaismis rusulis msgavsad: geqtari, gemoglobini, ingalacia, gaimoriti, ganteli,<br />

gipnozi da misT.<br />

Tu zemoT ganxilul bgerebTan (ф,x-sTan) dakavSirebiT iTqva, rom maTi xmareba<br />

zogierTi piris mxolod g a m o T q m a S i SeiniSnebao da jerjerobiT marTlweris<br />

normebSi daculiao, amas veRar vityviT h-s SemTxvevaze. `geqtari~ da misTanebi dawerilSiac<br />

ki SeiZleba araiSviaTad davadasturoT (mag.: `bavSvebi ingalacias<br />

itareben~, _ pres.).<br />

h bgera qarTulSi, cnobilia, susti poziciis bgeraa da amitomacaa, rom glexebi<br />

xSirad (telegadacemaTa interviuebSi) `eqtars~ (sic!) amboben. es saxeoba, kacma rom<br />

Tqvas, `geqtars~ ki sjobia, magram imis safuZvels mainc ar gvaZlevs, ar davicvaT saliteraturo<br />

enis norma.<br />

gamoTqmis mxriv Taviseburia qarTul l bgeris sakiTxi.<br />

qarTul enas erTi l bgera (fonema) aqvs. igi saSualo `simagrisaa~ da ar arCevs<br />

magar da rbil saxeobebs, magaliTad, rusulis msgavsad (Sdr. пыл `ali~ da пыль<br />

`mtveri~). magram es erTi saSualo `simagris” l qarTul dialeqtebSi da, gansakuTrebiT,<br />

calkeul pirTa metyvelebaSi xSirad `darbilebulad~ gamoiTqmis (umTavresad<br />

qvemoimerelTa..., 3 megrelTa..., 4 kaxelTa... da TviT xevsurTa metyvelebaSic ki!).<br />

2 aq aras vambobT mTel rig nasesxeb FfuZeSi h / x - s aRrevis sakiTxze, vinaidan amis Sesaxeb<br />

arsebobs sakmao specialuri literatura.<br />

3 gurulTa metyvelebaSi, Cveni azriT, e. w. `qalaquri gamoTqmis~ qveSecneuli mibaZvis<br />

Sedegad zogjer SegviniSnavs odnav `gamagrebuli~ gamoTqma l bgerisa.<br />

4 cnobilia, rom megrulSi erTi l arsebobs da is `rbilad~ gamoiTqmis. aseve erTi l fonema<br />

aqvs afxazur enasac, oRond igi `magrad~ gamoiTqmis. miuxedavad teritoriuli siaxlovisa da<br />

am enaTa Soris garkveuli kontaqtebis arsebobisa, verc erTma maTganma gavlena ver moaxdina<br />

erTmaneTis l bgeris gamoTqmaze.<br />

277


qarTuli enis sityvebSi am bgeris nawilobriv gansxvavebuli elferiT gamoTqma<br />

calkeuli pirebis mier enisaTvis, misi fonologiuri sistemisaTvis araviTar safrTxes<br />

ar qmnis, Tumca diqtorTaTvis, msaxiobTaTvis aucilebelia gamoTqmisas misi<br />

saSualo tipis dacva.<br />

amave dros zogjer SeiniSneba rusuli enis ль-s qarTulad gadmocemis SemTxvevebi.<br />

es ki dasagmobia da yuradRebis miqcevas moiTxovs.<br />

ar SegviZlia ar aRvniSnoT zogi darRveva qarTul sityvebSi calkeuli bgerebis<br />

`garusulebuli~ gamoTqmisa (zogierTi) diqtoris metyvelebaSi. es gansakuTrebiT<br />

exeba S Tanxmovans (iSviaTad J-s).<br />

qarTulSi S Tanxmovani saSualo tipisaa (arc maincdamainc rbili da arc miT umetes<br />

_ magari!).<br />

magar da rbil saxeobebs spirantebSi rusuli ganarCevs. rig SemTxvevaSi rusuli<br />

ш gamoiTqmis `magrad~. ai, rusuli ш-s es `magari~ gamoTqma zog Cvens qarTvel diqtors<br />

gadaaqvs qarTul sityvebSic. es SeiniSneba rogorc calkeul fuZeebSi, ise -Si<br />

Tandebulis gamoTqmisas.<br />

amas SeiZleba sxvadasxva axsna hqondes. profesiis specifikis gamo rusul<br />

gamoTqmaze `ganwyobil~ diqtors uWirs erTbaSad qarTulze `gadmorTva~ da SerCeba<br />

rusulis gamoTqma, 5 an kidev, SeiZleba igi Sedegi iyos erTgvari diqtoruli<br />

metyvelebis `Stampisa~, risganac unda ganTavisufldnen qarTul gadacemaTa diqtorebi.<br />

es bolo varaudi rom ufro sworia, iqidan Cans, rom igive diqtorebi, `velze~<br />

gasulni, ubralo da uSualo interviuebis procesSi, Cveulebriv, gamoTqmisas bunebriv<br />

S-s amboben.<br />

rogorc zemoT ganxiluli faqtebi cxadyofs, orToepiis TvalsazrisiT mowesrigebul<br />

qarTul saliteraturo enaSi ucxo enobrivi gavlenebis Sedegad Cndeba mosagvarebeli<br />

sakiTxebi. maT amTaviTve unda movuaroT.<br />

5 amis gamovea, albaT, rom zogjer qarTveli diqtori programa `moambes~ acxadebs rogorc<br />

moambэ -s!<br />

278


S i n a a r s i<br />

1. Sesavali ------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 3<br />

2. akaki SaniZe, naSTebi mesame piris obieqturi prefiqsis xmarebisa xmovnebis<br />

win qarTul zmnebSi ------------------------------------------------------------------------------------------ 4<br />

3. akaki SaniZe, gramatikuli subieqti zogierT gardauval zmnasTan qarTul-<br />

Si ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 13<br />

4. damana meliqiSvili, `miWirs~ zmna da maswavleblis gasaWiri ------------------ 26<br />

5. aram martirosovi, zmniswinis Sedgeniloba da maTi pirveladi funqciebi qar-<br />

TulSi --------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 34<br />

6. elene babunaSvili, saSuali gvaris zmnebTan dakavSirebuli zogi sakiTxisaTvis<br />

qarTulSi --------------------------------------------------------------------------------------------- 48<br />

7. TinaTin RvinaZe, vnebiTis formaTa marTlwerasTan dakavSirebuli sakiTxebi<br />

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 52<br />

8. arnold Ciqobava, qarTuli zmnis nakvTeulTa dajgufebis principisaTvis - 60<br />

9. nodar naTaZe, mesame seriis dro-kiloTa warmoebisaTvis qarTulSi ------- 72<br />

10. ivane qavTaraZe, dro-kiloTa mesame seriis warmoebis erTi Tavisebureba<br />

axal qarTulSi ------------------------------------------------------------------------------------------------ 87<br />

11. ekaterine osiZe, mimReobis warmoeba qarTulSi ------------------------------------------ 101<br />

12. viola kalandaZe, arsebiTi saxeli -------------------------------------------------------------- 120<br />

13. viola kalandaZe, zedsarTavi saxeli ---------------------------------------------------------- 122<br />

14. aram martirosovi, nacvalsaxeli ----------------------------------------------------------------- 124<br />

15. lali ezugbaia, ricxvi ---------------------------------------------------------------------------------- 126<br />

16. levan bregaZe, ormagsufiqsiani mravlobiTi guSin da dRes -------------------- 128<br />

17. cira RvinaZe, zmnizedis swavlebis zogierTi sakiTxi ------------------------------ 130<br />

18. aram martirosovi, Tandebulebi qarTulSi ------------------------------------------------- 135<br />

19. sergi JRenti, Sorisdebuli axal saliteraturo qarTulSi ------------------- 163<br />

20. besarion jorbenaZe, nazmnari modaluri elementebi qarTulSi -------------- 171<br />

21. elene koSoriZe, kvlav erTi sadavo sakiTxis gamo ----------------------------------- 179<br />

22. arnold Ciqobava, martivi winadadebis evoluciis ZiriTadi tendenciebi<br />

qarTulSi -------------------------------------------------------------------------------------------------------- 183<br />

23. anton kiziria, obieqtis mier zmnis SeTanxmeba mravlobiT ricxvSi Tanamedrove<br />

qarTulSi ----------------------------------------------------------------------------------------- 192<br />

24. neli cqitiSvili, erTi sintaqsuri movlenis Sesaxeb ------------------------------- 201<br />

25. aleqsandre focxiSvili, ubralo damateba Tu adgilis garemoeba? ------- 206<br />

26. antom kiziria, substantiuri msazRvreli -------------------------------------------------- 209<br />

27. lia leJava, msazRvrelTa rigi araerTgvar msazRvrelebian SesityvebaSi - 216<br />

28. cira kalaZe, sazRvruli saxelis ricxvi or da met msazvrelTan (didi da patara<br />

saxli Tu didi da patara saxlebi?) -------------------------------------------------- 237<br />

29. lia leJava, zmnisarT-kavSirTa gamoyenebis sakiTxebisaTvis ------------------- 247<br />

30. neli cqitiSvili, CarTuli -------------------------------------------------------------------------- 253<br />

31. qeTevan lomTaTiZe, qarTuli enis fonologiuri modelis darRvevis gamo<br />

warmoTqmaSi ---------------------------------------------------------------------------------------------------- 276<br />

279

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!