You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
g a m o c d e b i s e r o v n u l i c e n t r i<br />
maswavleblis biblioTeka<br />
q a r T u l i e n a d a<br />
l i t e r a t u r a<br />
tomi II<br />
qarTuli ena<br />
Tbilisi<br />
2009<br />
1
q a r T u l i e n i s a d a l i t e r a t u r i s j g u f i<br />
redaqtorebi:<br />
elene babunaSvili<br />
mzeqala SaniZe<br />
C ssip gamocdebis erovnuli centri, 2009.<br />
2
S e s a v a l i<br />
`maswavleblis biblioTekis~ II tomSi Tavmoyrilia statiebi, romlebSic<br />
ganxilulia qarTuli enis gramatikis sakiTxebi. dabeWdilia iseTi fundamenturi<br />
gamokvlevebi, rogorebicaa _ akaki SaniZis `naSTebi mesame piris obieqturi<br />
prefiqsis xmarebisa qarTul zmnebSi~ da `gramatikuli subieqti zogierT<br />
gardauval zmnasTan qarTulSi~; arnold Ciqobavas `qarTuli zmnis nakv-<br />
TeulTa dajgufebis principebisaTvis~ da `martivi winadadebis evoluciis<br />
tendenciebi~; aram martirosovis `Tandebuli qarTulSi~, statiebi qarTuli<br />
enis metyvelebis kulturasTan dakavSirebul praqtikul sakiTxebze, kerZod,<br />
elene koSoriZis `kvlav erTi sadavo sakiTxis gamo~; neli cqitiSvilis `erTi<br />
sintaqsuri movlenis Sesaxeb~, lia leJavas `msazRvrelTa rigi araerTgvar<br />
msazRvrelebian SesityvebaSi~ da misT. garda amisa, ibeWdeba qeTevan lomTaTi-<br />
Zis statia, romelic qarTuli enis fonologiuri modelis rRvevis problemebs<br />
exeba.<br />
krebulSi dabeWdilia rogorc lingvisturi gamokvlevebi, ise samecnieropopularuli<br />
statiebi. garda amisa, didi adgili eTmoba publikaciebs, romlebic<br />
sagangebod maswavleblebisaTvis momzadda da sxvadasxva dros gamoqveynda<br />
JurnalebSi: `qarTuli ena da literatura skolaSi~ da `balavari~.<br />
vfiqrobT, es krebuli saTanado daxmarebas gauwevs qarTuli enisa da literaturis<br />
pedagogebs sasertifikacio gamocdisaTvis momzadebaSi da, rac mTavaria,<br />
saswavlo procesis warmarTvaSi.<br />
teqstebis nawili gadmotanilia srulad, nawili ki _ kupiurebiT.<br />
avtorTa stili yvelgan daculia.<br />
gamocdebis erovnuli centri pasuxs ar agebs statiebis avtorTa sadavo<br />
debulebebsa Tu calkeul uzustobebze.<br />
3
naSTebi mesame piris obieqturi prefiqsis xmarebisa xmovnebis win<br />
qarTul zmnebSi 1<br />
4<br />
akaki SaniZe<br />
ukve gamorkveulia, rom obieqturi prefiqsi mesame pirisa qarTulSi moepoveba<br />
mxolod micemiT damatebian zmnebs, e. i. iseT zmnebs, romelnic damatebas micemiT<br />
brunvaSi moiTxoven ara marto awmyoSi, aramed namyo srulSic 2 . gamorkveulia isic,<br />
rom am prefiqss qarTulSi saerTod ramdenime saxe aqvs (h, Á, x, R, s, S, z, J, romel-<br />
Taganac Zvel saliteraturo qarTulSi Cveulebriv mxolod h, s da S gvxvdeba), magram<br />
misi xmareba mxolod TanxmovniT dawyebuli fuZeebiT aris gansazRvruli. raica<br />
Seexeba xmovniT dawyebul fuZeebs, aq obieqturi prefiqsi (Teoriulad h) ikargeba,<br />
rogorc Zvels, ise axal saliteraturo enaSi da agreTve cocxal kiloebSic. magram<br />
xmovnis win marto mesame piris obieqturi prefiqsi rodi ikargeba; ikargeba agreTve<br />
meore piris subieqturi prefiqsic, romelsac iseTive fonetikuri saxeebi aqvs, rogoric<br />
mesame piris obieqtur prefiqss. mxolod aq erTi gamonaklisi moipoveba: esaa<br />
aris zmna, romelsac dRemdisac ki daucavs subieqturi prefiqsis xmareba xmovnis<br />
win meore piris formaSi: var, xar, ari-s. magram es erTi zmna yvelgan da yovelTvis<br />
ganmartoebiT dgas, radganac misi uRleba arc erTi cnobili kilos uRlebis normebs<br />
ar egueba: xmovnis win ara gvaqvs sxva SemTxveva meore piris subieqturi niSnis<br />
Senaxvisa. samagierod SeiZleba mas paralelebi movuZebnoT mesame piris obieqturi<br />
prefiqsis xmarebis SemTxvevebidan xmovnebis win. es paralelebia: xerTvis, xeyav, Sexewie<br />
da SexubaT.<br />
1. xerTvis<br />
qarTulSi ar moipoveba zmnis forma xerTvis, magram moipoveba am formisagan nawarmoebi<br />
saxeli xerTvis-i. ras niSnavs igi? s. o r b e l i a n i s leqsikoniT xerTvisi<br />
aris `zRvaTa da wyalTa saSualo adgili xmeli~. am ganmartebaSi `wyali~ uTuod<br />
mdinaris mniSvnelobiT aris naxmari da, maSasadame, s. orbelianis axsnis dRevandeli<br />
Targamani iqneba: zRvebsa da mdinareebs Soris mdebare xmeli adgili. magram zRvebsa<br />
da mdinareebs Soris mdebare xmeli adgili CvenTvis dRes SeiZleba kunZulic iyos<br />
da naxevar-kunZulic, imisda mixedviT, mTlad aris igi Semofargluli wyliT, Tu<br />
ara. romeli maTgani aqvs sulxans mxedvelobaSi? Tu yuradRebas mivaqcevT im garemoebas,<br />
rom xerTvisi mas miaCnia k u n Z u l i s a da W a l a k i s sinonimad (misi ganmarteba<br />
kunZulisa aseTia: xerTÂsi, Walaki, xolo Walakisa: kunZuli, gina Wala), SeiZleba<br />
vifiqroT, rom mas xerTvisi dRevandel kunZulad esmodes. magram ara! aseTi gageba<br />
iqneboda dRevandel cnebaTa gadatana Zvels droSi da Cveni Sexedulebis moxveva<br />
sulxanis Tavze. Tumca axal qarTulSi gansxvavebuli gvaqvs k u n Z u l i da n a x e -<br />
v a r - k u n Z u l i , magram Zvel qarTulSi aseTi diferenciacia ar unda yofiliyo da<br />
iq erTi da igive sityva (xerTvisi iqneboda igi, kunZuli, Tu Walaki) gamoyenebuli<br />
unda yofiliyo rogorc k u n Z u l i s , ise n a x e v a r - k u n Z u l i s aRsaniSnavad. aseTi<br />
ganurCevloba kunZulisa da naxevar-kunZulisa Zvel qarTulSi gasakviri ar<br />
aris, radganac igi marto Zvel qarTuls rodi axasiaTebs: msgavsive movlenaa arabulSic.<br />
arc Tu Zvel berZnulSia Zalian garCeuli k u n Z u l i da n a x e v a r - k u n Z u -<br />
li. Tumca aq naxevar-kunZulisaTvis specialurad χερσόνησος (anu χεῤῤονησος), ή, moipoveba,<br />
raica qarTulad xmeleT-kunZuls niSnavs, magram mainc νσος, ή, aRniSnavs<br />
ara marto k u n Z u l s sakuTriv, aramed n a x e v a r - k u n Z u l s a c . es cxadad Cans, magaliTad,<br />
peloponesis naxevar-kunZulis saxelwodebidan, raica etimologiurad p e -<br />
1 a . S a n i Z e , Txz., t. II, Tb., 1981 (ibeWdeba mcireodeni SemoklebiT).<br />
2 a. SaniZe, subieqturi prefiqsi meore pirisa da obieqturi prefiqsi mesame pirisa qarTul<br />
zmnebSi, Txz., t. II, Tb., 1981.
lopis kunZuls niSnavs: Πελοπόννησος, ή = Πέλοπος νσος. maSasadame, s u l x a n i s xer-<br />
Tvisis axsnaSi Cven unda davinaxoT rogorc kunZuli, ise naxevar-kunZuli.<br />
d. CubinaSvilis leqsikonis pirvel gamocemaSi (1840 w.) xerTvisi axsnilia<br />
kunZulad (остров, île), raica unda eyrdnobodes sulxan-saba orbelianis ganmartebas,<br />
romelic gagebulia ar ise, rogorc igi TviT s u l x a n s esmoda, aramed<br />
Sig Cadebulia axali mniSvneloba. meore gamocemaSic (1887_90 w.w.) misi qarTuli axsnaa<br />
Walaki, kunZuli, xolo rusuli Targmania перешеек, остров. es перешеек -i cota<br />
ver udgeba iqve moyvanil qarTul axsna-ganmartebas (`Walaki, kunZuli~) da ar vici,<br />
saidan momdinareobs da ras emyareba igi. d. C u b i n a S v i l s am ukanasknel gamocemaSi<br />
adgilic ki mohyavs, sadac xerTvisi unda gvxvdebodes: es yofila `tim. 36~. es<br />
`tim.~ unda iyos albaT `moxila wmidaTa da sxaTa aRmosavleTisa adgilTa timoTesagan<br />
qarTlisa mTavar-episkoposisa~, romelic dabeWda pl. i o s e l i a n m a tfiliss<br />
1852 wels. magram verc am wignis 36 gverdze da verc sazogadod sadme am wignSi me<br />
ver vipove x e r T v i s i . t i m o T e am Tavis `moxilaSi~ Cveulebriv an W a l a k s xmarobs<br />
(23, 20; 24, 4; 31, 1; 103, 17; 123, 9; 123, 20; 124, 3; 125, 9, 12_13; 174, 19; 179, 7, 10, 13, 15,<br />
16_17, 22; 180, 6; 184. 13; 185, 1) an kidev k u n Z u l s (25, 17; 53, 21; 103, 1_2; 116, 5; 121, 5_6;<br />
123, 23). erT adgilas, magaliTad, igi wers: `mier warvediT kunZulsa subuqsa da mier<br />
Walaksa kunZulsa (sic) rodoss~ (125, 15_17) 3 .<br />
xerTvisi rom kunZulia, an naxevar-kunZuli, amis dasamtkiceblad SegviZlia<br />
marTlac davimowmoT Zveli Zeglebi.<br />
xerTvisi kunZulia<br />
a) grigol n o s e l i s erT wignSi, romlis Targmanic or redaqciad aris moRweuli.<br />
erT redaqciaSi x e r T v i s i ikiTxeba, xolo meore redaqciaSi _ W a l a k i :<br />
aramed jer iyo WeSmaritad, raÁTa<br />
ganimzados samefoÁ pirvel da maSinRa<br />
gamoCndes mefÀ. da viTar ganmzada<br />
dambadebelman yovelTaman saunjÀ sameufoÁ,<br />
_ da ars ese qveyanaÁ, zRuaÁ<br />
da xerTvisni. ese caÁ, romeli ars<br />
magrilobel maT zeda, daiunja saunjesa<br />
amas yoveli simdidrÀ (`kacisa<br />
SesaqmisaTÂs~ 4 , Zveli redaqcia, Senaxuli<br />
Satberdis krebulSi, gv. 11 b).<br />
aramed pirvel samTavrosa jer-iyo Semzadeba<br />
da esreTRa Semoyvaneba mefisao.<br />
xolo vinaTgan yovelTa dambadebelman<br />
viTarca sameufoni ezoni esreT ganumzadna<br />
meufed yofadsa mas zRuaÁ da Ãmeli<br />
da caÁ da queyanaÁ da W a l a k n i 5 da<br />
mdinareni da viTarca sarTuli da kamara<br />
modrika maT zeda samyaro ese yovlad<br />
Suenieri da sameufoTa amaT Sina simdidre<br />
pirad-piradi dauunja [`dabadebisaTÂs<br />
kacisa~, axali redaqcia giorgi mTawmidlisa.<br />
wera-kiTxvis saz. muzeumis xelnaweri<br />
#1358 (f. 146); agreTve ##2666 (rv. 13,<br />
gv, 3); 272 (gv. 223) da 120 (gv. 121)].<br />
3 saRvTo werilis qarTul TargmanSi Cveulebriv W a l a k i ixmareba (mcxeTis dabadebaSic,<br />
T. Jordaniaseul xelnawerSic, moskovis gamocemaSic). dab. 10, 5; fsalm. 71, 10; 96, 1 (asea<br />
fsalmunis Zvel xelnawerSic).<br />
k u n Z u l i ukve vefxis tyaosanSia naxmari (d. kariWaSvilis gamoc.[1920] 584, 2 = kakaba-<br />
Zis gamoc. 564, 2 = abulaZis gamoc. 540, 2), saiubileo gamoc. 601, 2.<br />
4 am ZeglSi rom x e r T v i s i gvxvdeba, am garemoebaze Cemi yuradReba miaqcia varl. T o -<br />
furiam.<br />
5 W a l a q n i ase ikiTxeba 1358 nomerSi. 272-sa da 2666-Si ikiTxeba b a l a k n i , xolo 120-Si jer<br />
b a l a k n i yofila da Semdeg bani Warad gadausworebiaT.<br />
5
) timoTe episkoposis wamebaSi 6 vkiTxulobT:<br />
xolo gulis-TqumaÁ saeSmakoÁ daenerga gulsa domentianos mefesa hromisasa, romeli<br />
iyo Semdgomad neron mefisa. ese aRegzna risxviTa didiTa zemo Ãsenebulsa<br />
amas zeda wmidasa iovanes RmrTis-metyuelsa da SuriTa saeSmakoÁTa gandevna igi qalaqiT<br />
efesoÁT da ubrZana, raÁTa daemkÂdros igi Walaksa patmonisasa, romeli ars<br />
erTi S e c v u l T a x e r T v i s T a g a n i 7 . aq moyvanil citataSi sityva `Secvuli~ SeiZleba<br />
ornairad gavigoT: igi unda iyos an daculi samxedro ZalebiT (romaelebi xom<br />
iq pyrobilebs gzavnidnen), an kidev garemoculi, irgvliv Semortymuli wyliT. wamebis<br />
gamomcemeli prof. k. k e k e l i Z e ukanasknel ganmartebas uWers mxars da mec ase<br />
mgonia da, maSasadame, teqstis ukanasknel sityvebSi `romeli ars erTi SecvulTa<br />
xerTvisTagani~ unda igulisxmebodes kunZuli dRevandeli mniSvnelobiT. irgvliv garemoculi<br />
wyliT. magram, Tu ki SeiZleba, rom xerTvisi iyos `Secvuli~ (e. i. kunZuli),<br />
albaT SeiZleba, rom igi iyos agreTve `Seucavic~ (e. i. naxevar-kunZuli). da,<br />
marTlac, aseTi mniSvnelobiTac aris igi naxmari Zvel ZeglebSi.<br />
xerTvisi naxevar-kunZulia<br />
a) evfemiane da aleqsis cxovrebaSi vkiTxulobT:<br />
pova mun navi Ãuamaldi da Sevida mas Sina da hrqua menaveTa maT: warvemarTneT<br />
asureTa, sada-igi ars xerTvisi da xati RmrTisaÁ. da warvides mier da ganvides<br />
lavdikiad da povnes mogzaurni mekarauleni da Seevedra maT da warvida x e r T v i -<br />
s a d asureTisa, sada-igi ars xati RmrTisaÁ 8 . aq asureTis x e r T v i s a d nagulisxmevia<br />
mesopotamia, anu Suamdinare, romelic marTlac naxevar-kunZuls warmoadgens<br />
dijlasa da evfrats Sua. swored mesopotamiaSi mdebareobs urha qalaqi anu edesa,<br />
sadac, gadmocemis Tanaxmad, TiTqo iyo xelT-uqmneli xati, romelzedac saubaria<br />
moyvanil citatSi.<br />
b) wm. miqaelis wamebaSi vkiTxulobT: `miugo monazonman [amirmumlsa] da hrqua:<br />
oTxni kideni oTxTa saxarebaTani da aTormetni nawilni aTormetTa mociqulTani,<br />
romel arian eseni: sindeTi da hindoeTi, nubeTi da afrikeTi, guTeTi da saberZneTi,<br />
burRaneTi da qersoneTi, afxazeTi da xazareTi, delameTi da farRaneTi, _ ese arian<br />
zRÂs-kideni; xolo Tquen, sarkinozni, mpyrobelni xarT erTisa x e r T v i s i s a n i da<br />
umravlÀsni erni queyanisa Tquenisani morwmuneni arian uflisa Cemisa da Sennica<br />
msaxurni warCinebulni mwignobarni da mkurnalni mosavni mÃsnelisa Cemisani~ 9 . moyvanili<br />
adgilidan cxadia, rom x e r T v i s i unda iyos n a x e v a r - k u n Z u l i , ase rom<br />
`Tquen, sarkinozni, mpyrobelni xarT erTisa xerTvisisani~ dRevandel enaze gadmoTargmniT<br />
iqneba: T q v e n , s a r k i n o z e b s (e. i. a r a b e b s ) , g i p y r i a T e r T i n a -<br />
xevar-kunZuli.<br />
g) j u a n S e r s Tavis istoriaSi orjer aqvs naxmari xerTvisi. erT adgilas igi<br />
mogviTxrobs:<br />
(mariam dedof. red.)<br />
ewyunes igini zRuis kidesa mas, romel<br />
ars Walaksa, riyesa xerTÂsssa<br />
(*351, gv. 152).<br />
(ana dedof. red.)<br />
ewyvnes igini zRuis kidesa mas, romel<br />
ars Walaki, riye xerTviSisa (rveuli<br />
i´e, gv. 15).<br />
mariam dedofliseul redaqciaSi ukanaskneli sityva pativs qveS unda vigulisxmoT<br />
6 vin icis, egebis am timoTes wamebas gulisxmobda leqsikologi d . C u b i n a S v i l i romelime<br />
xelnaweris mixedviT, roca igi x e r T v i s i s mniSvnelobis gamorkvevisaTvis romeliRac<br />
Zegls imowmebda.<br />
7 prof. k. k e k e l i Z e , qarTuli hagiografiuli Zeglebi, nawili pirveli, kimeni, t. I,<br />
tfilisi 1918, gv. 105, 13-18.<br />
8 prof. k. k e k e l i Z e , Op. cit., 162, 1-5.<br />
9 iqve., 170, 7-14.<br />
6
da, roca qaragmas gavxsniT da Zvel orTografiasac aRvadgenT, miviRebT: `Walaksa,<br />
riyesa xerTvisisasa~. ana dedofliseul redaqcias misdevs Teimuraz batoniSviliseuli<br />
xelnaweric, magram aq ukanaskneli sityvis formaa ara xerTviSisa, aramed xer-<br />
Tvisisa: `ewyvnes igini zRuis kidesa mas, romel ars Walaki, riye xerTvisisa~ (qar--<br />
Tlis cxovreba, I, peterb. 1849, gv. 129). am adgilma cotaodnad sagonebelSi Caagdo m.<br />
b r o s e , romelmac igi ase gadaTargmna: `Le combat s'engage, au bord de la mer, dans l'ile caillouteuse<br />
de Khertwis~ da Tanac aseTi SeniSvna daurTo 10 . `sityva x e r T v i s i , romlis warmoSoba<br />
me ar vici, sulxanis leqsikonis mixedviT aris `zRvaTa da wyalTa saSuali adgili<br />
xmeli~ da, maSasadame, k u n Z u l i , somx. վղզի. speri, sadac qarTvelebs dauxeviaT,<br />
arc Tu egre axloa zRvasTan, magram, rogorc Cans, vaxtangi daaxlovebia lazikis<br />
napirs. esec kia, rom, mematianis moTxrobis mixedviT, laparaki unda iyos, cxadia,<br />
ara zRvaSi mdebare kunZulze, aramed, ueWvelia, qveynis romelsame nawilze, romelic<br />
ramdenime mimdinare wyals Soris aris moqceuli da romelsac xerTvisi erqmeoda,<br />
rogoric aris amave saxelis mqone cixe iq, sadac sakuTriv mtkvars erTvis mdinare,<br />
romelsac vaxuSti javaxeTis mtkvars uwodebs~. am SeniSvnis meore nawili mxolod imdenad<br />
aris swori, ramdenadac igi sazogadod xerTvisis semantikas exeba. magram b r o -<br />
se cdeba, roca igi, axali qarTulis gavleniT, brZolis asparezs zRvas aSorebs. mar-<br />
Tlac da: sada aqvs j u a n S e r s warmodgenili omi: zRvis napirze, Tu zRvisagan mo-<br />
SorebiT? davukvirdeT mis moTxrobas. vaxtangma ganacxada Turme: `aRvdgeT aqaÁT da<br />
davibanakoT zRuasa somxiTiT kerZo, raÁTa guaqundes Cuen gzaÁ Wirisa da lxinisaÁ~-o.<br />
amis Semdeg Turme `aRiyara laSqari igi garemos qalaqisa da vles xuTisa dRisa savali<br />
somxiTiT kerZo da dadges speriT kerZo 11 (qarT. cxovr., I, 1849, gv. 128). raki amis<br />
Semdeg moTxrobilia, rom `ewyunes igini zRuis kidesa mas, romel ars Walaki, riye<br />
xerTvisisa~ (an `romel ars Walaksa, riyesa xerTvisisasa~), cxadia, juanSeris warmodgeniT,<br />
omi momxdara zRvis pirad, riyeze, magram es zRvis piri Tavisi mdebareobiT<br />
yofila Walaki, e. i. am SemTxvevaSi naxevar-kunZuli, romelic erTi mxriT SesaZloa<br />
mdinariTac iyo Semofargluli. maSasadame, sxvanairad rom vTqvaT, es adgili<br />
yofila x e r T v i s i da SeiZleba, rom saxeladac mas sakuTrad x e r T v i s i erqva. am<br />
SemTxvevaSi ki bunebrivi iqneboda misi xerTviS-ad gadakeTeba Wanur-megrul wesze,<br />
rogorc es ana dedofliseul xelnawerSi ikiTxeba (dasaxelebul midamoebSi xom<br />
Wan-megrelTa tomebi mosaxleobdnen), rom aq ubralo Secdoma ar gvqondes.<br />
d) meore adgilas j u a n S e r i mogviTxrobs:<br />
(mariam dedof. red.)<br />
cnes sparsTa, rameTu damZimda vaxtang,<br />
da moaoÃres tfilisi da armazi<br />
qalaqi; xolo mcxeTa ver daipyres,<br />
garna romeli zRudesa garegniT iyo,<br />
moaoÃres, romeli muxraniT da aragusa<br />
x e r T v i s s a iyo (*397_398, gv. 183).<br />
(ana dedofl. red.)<br />
cnes sparsTa, viTarmed damZimda<br />
vaxtang, moaoÃres tfilisi qalaqi da<br />
armazi qarTli, xolo mcxeTa ver daipyres,<br />
garna romeli zRudesa garegniT<br />
iyvnes, moaoÃrnes, romelni-igi<br />
muxraniT da aragusa xerTvisisa iyo<br />
(rveuli i´À, meoTxe gverdi bolodan).<br />
gamodis, maSasadame, rom sparselebs, j u a n S e r i s azriT, mcxeTisTvis rom vera<br />
daukliaT ra, mouoxrebiaT misi zRudis gareSe adgili `romeli-igi muxraniT da<br />
aragusa x e r T v i s s a iyo~, e. i. muxranidan mokidebuli rac ki mtkvarsa da aragvs<br />
Sua naxevar-kunZulsaviT mdebare adgilebi iyo. m. b r o s e s xerTvisi aq kidev ufro<br />
farTod esmis: misTvis igia `aragvsa, mtkvarsa da qsans Soris mdebare adgili~ 12 . magram<br />
me mgonia, rom xerTvisis sazRvrebi aq mxolod mtkvriT da aragviT unda Semoi-<br />
10 Histoire de la Géorgie, I, gv. 171.<br />
11 mariam dedofliseulsa (*346-347, gv. 149) da agreTve ana dedofliseul redaqciaSic es adgili<br />
cotaodenad Seryvnilia.<br />
12 Histoire de la Géorgie, I, gv. 198, SnS. 4.<br />
7
sazRvros. arsaidan ara Cans, rom j u a n S e r s qsanic hqondes mxedvelobaSi. xerTvisi<br />
misTvis, ueWvelia, or wyals Sua mdebare adgilia. marTalia, am or wyalTagan igi<br />
mxolod aragvs axsenebs, magram cxadia, rom meore mdinared mas mtkvari aqvs nagu-<br />
lisxmevi.<br />
Zveli teqstebis mowmobiT, maSasadame, xerTvisi aRniSnavda rogorc dRevandel<br />
k u n Z u l s , ise agreTve n a x e v a r - k u n Z u l s a c , romelTa diferenciacia maSin arc<br />
arsebobda. miuxedavad amisa, mainc unda vTqvaT, rom xerTvisi Tavdapirvelad unda<br />
yofiliyo naxevar-kunZuli da ara kunZuli, Tanac iseTi naxevar-kunZuli, romelic<br />
ori mdinaris SeerTebiT (an mdinaris zRvasTan SerTviT) aris warmomdgari.<br />
amas is garemoeba gvafiqrebinebs, rom sazogado saxeli xerTvisi sakuTar saxelad<br />
iqca qarTulSi da geografiul nomenklaturaSi amoyo Tavi.<br />
xerTvisi dResac geografiuli saxelia da igi ramdenimejer gvxvdeba. magaliTad,<br />
xuT-versian rukaze, romelic gamocemuli iyo kavkasiis samxedro topografiuli ganyofilebis<br />
mier, am saxelwodebiT (Хертвиси, Хертвисъ) xuTi sofelia aRniSnuli:<br />
1. j a v a x e T S i , iq, sadac mtkvars axalqalaqis wyali erTvis.<br />
2. f o c x o v S i , wurwyabidan 15-iode versis manZilze, CrdiloeTiT.<br />
3. k l a r j e T S i , artanujis aRmosavleTiT, aTiode versis manZilze.<br />
4. a W a r a S i , sadac Woroxs aWaris wyali erTvis (= zeda xerTvisi?).<br />
5. aWaraSive, maWaxelis wyalze (qveda xerTvisi).<br />
magram unda vifiqroT, rom xerTvisi, rogorc geografiuli saxeli, gacilebiT<br />
ufro metia saqarTveloSi, vidre rusul xuT-versian rukazea aRniSnuli. magaliTad<br />
SemiZlia davasaxelo<br />
6. J i n v a n s gaRma mdebare adgili, sadac fSavis aragvs mTiuleTis aragvi uer-<br />
Tdeba da romelsac xerTvisi hqvian. igi dasaxelebul rukaze aRniSnuli ar aris.<br />
Tu yuradRebas mivaqcevT zemore CamoTvlili adgilebis mdebareobas, vnaxavT, rom<br />
yvelani mdinaris pirad imyofebian; metsac vityviT: yvelani SerTul mdinareebs Soris<br />
arian moqceulni; `arian moqceulni~-meTqi, magram ufro swori iqneboda, meTqva: `unda<br />
iyvnen moqceulni~, radganac ueWvelad da danamdvilebiT amis mtkiceba jer-jerobiT<br />
mxolod sami xerTvisis Sesaxeb SemiZlia: aragvisa, mtkvrisa da Woroxisa. erT maTgans<br />
vaxuSti batoniSvili ase niSandobliv agviwers: `sad erTvis mtkvars javaxeTis<br />
mtkvari, am ors mdinares Soris ars xerTvisi: mtkvris aRmosavleTis kidezed<br />
da javaxeTis mtkvris samxriT~ 13 . sxva xerTvisebsac albaT aseTive mdebareoba aqvT,<br />
Tu, rasakvirvelia, romelime maTgani sxva xerTvisidan gadmosaxlebuli xalxis mier<br />
gaSenebuli ar aris da saxelic iqidan, Zveli xerTvisidan, gadmotanili da axalSenis<br />
mdebareobis Seufereblad darqmeuli ar aris. erTi sityviT, xerTviss unda movelodeT<br />
Cveulebriv mxolod iq, sadac mdinare mdinaresve an zRvas erTvis.<br />
erTvis _ ai is zmnis forma, romelTanac etimologiuri kavSiri aqvs xerTviss 14 .<br />
rom es kavSiri udavoa, amas erTTavad isic adasturebs, rom rTva zmnisagan sxva geografiuli<br />
saxelic gvaqvs nawarmoebi, saxeldobr S e r T u l i , romelic sofelia<br />
didisa da patara liaxvis SesarTavTan. oRond S e r T u l i axali formaa, Zvelad ki<br />
igi mravlobiT ricxvSi yofila xmarebuli: S e r T u l n i , S e r T u l T a , rogorc<br />
amas gviCvenebs Semdegi adgili qarTlis cxovrebisa:<br />
(mariam dedofl. red.)<br />
TÂT Tavadi surtani dadga kar-bsa da<br />
8<br />
(ana dedofl. red.)<br />
da TuiT Tavadi surtani dadga karbs<br />
13 ReoRraჶiuli aRwera saqarTveloჲsa batoniSvilis vaxuStis mier, peterburgi, 1842, gv., 96.<br />
14 xerTvisis etimologiuri kavSiri erTvis formasTan gaTvaliswinebuli hqonia i. rostomaSvilsac,<br />
romelsac oRond xani SecdomiT Semoklebuli xevi (scil. Ãevi) hgonia. igi wers: «Хертвис<br />
– слово грузинское. Образовалось оно из двух слов: х сокращенное хеви – река, вода и эртвис (erTvis) –<br />
соединяется. И действительно, Хертвис стоит как раз у соединения р. Топараванки с Курой, на левой стороне первой<br />
и на правой – второй» (Ахалкалакский уезд в археологическом отношении: Сборник материалов, XXV, 115).
merme Camodga S e r T u l T a (*501, gv. 271-<br />
272) 15 .<br />
da merme Camovida S e r T u l T a (rv. k´e,<br />
gv. 5).<br />
am sityvis etimologia, dakavSirebuli soflis geografiul mdebareobasTan, jer<br />
kidev vaxuStis aqvs sworad ganmartebuli, romelic wers: `varians zeiT erTvis liaxvs<br />
aRmosavleTidam patara liaxvi, amis gamo ewoda dabasa amas S e r T u l i ~ - o 16 .<br />
maSasadame, xerTvisi sul sxvanairad nawarmoebi saxeli yofila, vidre mravali<br />
geografiuli saxeli, romelTac boloSi is sufiqsi aqvT: aranisi, birTvisi, bolnisi,<br />
daTvisi, egrisi, Tuxarisi, krwanisi, largvisi, manglisi, marilisi, niCbisi, olTisi,<br />
pankisi, ruisi, sacxenisi, tfilisi, urbnisi, farcxisi, qsovrisi, yinwvisi, yornisi,<br />
ceronisi, wavkisi da sxvani, imitom rom x e r T v i s S i –is daboloebaSi me-3 piris<br />
niSani Sedis (i-s), CamoTvlil saxelebSi ki is naTesaobiTi brunvis niSania. es naTes.<br />
brunva am SemTxvevaSi gamowveulia sazRvruli sityvis mier, romelic Semdeg dakargula<br />
17 , Tumca xSiria iseTi SemTxvevebic, roca msgavs warmoebaSi msazRvrelTan er-<br />
Tad Senaxulia agreTve sazRvrulic: axo [aÃo], (baris aÃo), gori (ifnis gori), Tavi<br />
(rusTavi, wyaros Tavi, xidis Tavi), kari (RarTis kari, xidis kari, taSis kari, lebais<br />
kari), piri (aragvis piri, ruis piri), ubani (vardis ubani), yana (dolis yana), yuri<br />
(lalis yuri), cixe (velis cixe, lastis cixe, mwyeris cixe, turis cixe, uflis cixe),<br />
Ziri (taxtis Ziri, cixis Ziri), wyaro (kodis wyaro), Wala (xevis Wala), xevi [Ãevi]<br />
(kavTis xevi, kisis xevi), xidi [Ãidi] (tinis xidi), juari (cixis juari) da sxv.<br />
egebis gvkiTxon: SeiZleba ki, rom zmnis forma gamoyenebul iqnes qarTulSi saxelad?<br />
_ ratom ara! iqneba Cveni pasuxi. Tavi rom davaneboT iseT zmnis formebs, romlebic<br />
sakuTar saxelad qceula qarTulSi, rogoricaa: RvTisa var, mindi (mindia),<br />
gamixardi, maxare, gamaxela, gindra (=gind ra), mewyina (qalis sax.), kmara (qalis sax.),<br />
minda (qalis sax.), qalunda (=qali unda) 18 , Cven SegviZlia moviyvanoT imisi magali-<br />
Tebic, rom saxelad awmyos TxrobiTis mesame piris forma iyos qceuli imgvaradve,<br />
rogorc xerTvisi; esenia: Rirs-i, ars-i da msgavs-i. am magaliTebSi Rirs-isa da arsis<br />
warmoeba naTelia [Rirs-i = Rirs + i: v-Rir, h-Rir 19 , Rir-s. ars-i = ar-s + i: v-ar,<br />
x-ar, ar-s]. SeiZleba mxolod msgavs’ma Cagvagdos sagonebelSi. am ukanaskneli sityvis<br />
warmoSoba rom gamovarkvioT, igi orad unda gavyoT: ms + gavsi. pirvel nawilSi<br />
TiTqo gvaqvs Sekvecili mas, meoreSi ki _ hgavs zmnis forma. maSasadame, msgavsi miRebuli<br />
unda iyos mas hgavs jgufisagan anisa da haes dakargviT da inis darTviT saxe-<br />
lobiTSi 20 .<br />
raki sakiTxi yovel mxriv aris ganxiluli, exla, maSasadame, SegviZlia davaskv-<br />
naT, rom xerTvisi, romelic Tavdapirvelad unda yofiliyo w y l e b i s S e s a r T a v -<br />
Tan mdebare adgili, Semdeg or wyals Sua mdebare adgili, aqedan mer-<br />
15 Teimuraz batoniSviliseuli xelnaweri mariam dedofliseul redaqcias uWers mxars: `da<br />
TჳT Tavadi sultani dadga karbs da merme Camodga SerTulTa~ (broses gamoc., 131, 10).<br />
16 Op. cit., gv., 250.<br />
17 amis analogiebi moipoveba agreTve megrulSica da svanurSic.<br />
18 qristesa-c amave jgufs unda ekuTvnodes, vinaidan qristesia miRebuli Cans aqedan:<br />
qristesi ars, Tumca SesaZlebeli kia, rom ani aq kninobiTis formisa iyos, rogorc<br />
saxelebSi: gogia, pet-ria, pavlia, Teklia, ninua da sxv.<br />
TiTqo aseTive warmoebisaa araSenda soflis saxeli.<br />
19 vRir, hRir _ es Zveli formebia, romelTa nacvlad axal qarTulSi vRirvar da hRirxar<br />
gvaqvs.<br />
20 saeWvoa, rom msgavs-is winare forma mis-i + hgavs-i iyos da ara mas + hgavs-i. kidev ufro<br />
saeWvoa, rom mani aq aqtiur mimReobaTa formebis analogiiT iyos ganviTarebuli, xolo sani<br />
haes bgerinacvlobas eweodes, e. i., sxvanairad rom gamovxatoT, TiTqo msgavi = m + hgavs-i →<br />
m + sgavs-i.<br />
unda aRniSnul iqnes gansakuTrebiT is garemoeba, rom Zvel qarTulSi ara gvaqvs Sem-<br />
Txveva sanis asimilaciisa ganTan: msgavsi, emsgavsa da sxv. (da ara mzgavsi, emzgavsa da sxva).<br />
9
me naxevar-kunZuli da, ukanasknel, kunZuli, saSualebas gvaZlevs aRvadginoT zmnis<br />
forma mesame subieqtur-obieqturi pirisa awmyos TxrobiTSi mxolobiT ricxvSi: xer-<br />
Tvis. am formis dRevandeli Sesatyvisia erTvis, romelic vnebiTia Tavisi warmoebiT<br />
da romelsac damateba aqvs micemiTSi: erTvis mas. dRevandeli erTvis istoriulad<br />
*herTvis formisagan aris warmoSobili, rogorc amas Tanxmovniani zmnebis uRlebis<br />
normebi gviCvenebs. herTvis-Tan SedarebiT xerTvis-i dialeqturi formaa mxolod: hae<br />
(*herTvis→erTvis) da xani (xerTvis) mesame piris obieqturi niSnebia da erTimeoris<br />
bgerinacvalni.<br />
sakiTxavia: SeiZleba ki qarTulSi sazogadod aseTi dialeqturi forma? gvaqvs ki<br />
raime msgavsi warmoeba kidev, rom mesame piris obieqturi prefiqsi xmovnis win mar-<br />
Tlac Senaxuli iyos xanis saxiT romelsame zmnis formaSi? _ gvaqvs, rogorc gvarwmunebs<br />
Semdegi magaliTebi.<br />
2. xeyav<br />
mcxeTis jvris saydris warwerebSi orjer aris naxmari zmna, romelsac Tema<br />
xmovniT ewyeba da damatebac aqvs micemiTSi: erTia adrnerse vipatosis warweraSi,<br />
xolo meore _ demetre vipatosisaSi. orive vipatosi mTavarangelozebs evedreba: adrnerse<br />
gabriels, demetre ki miqaels. orive vipatosis vedreba mTavarangelozebisadmi<br />
erTnairad aris Sedgenili. gansxvaveba, Tumca mcireodeni, magram metad mniSvnelovani,<br />
moipoveba mxolod zmnis formaSi.<br />
(Crdilo aRmosavleTis sarkmelze)<br />
wmidao gabriel mTavarangelozo,<br />
adr[ne]rses Âpatossa meox eyav.<br />
(samxreT-aRmosavleTis sarkmelze)<br />
wmidao gabriel mTavarangelozo,<br />
demet[r]es Âpatos[s]a m[e]ox xeyav.<br />
arc a. n a t r o S v i l s a 21 da arc e. T a y a i S v i l s 22 , romelTac moyvanili aqvT<br />
warwerebi, aRniSnuli ara aqvT, rom miqael mTavarangelozisadmi mimarTul locvaSi<br />
ikiTxeba meox xeyav da ara meox eyav, rogorc isini kiTxuloben. magram, rom warweraSi<br />
ori xania (meox xeyav) da ara erTi (meox eyav), amas amtkicebs d. e r m a k o v i s<br />
mier gadaRebuli fotografiuli suraTi, romelic amJamad tfilisis universitetis<br />
fotografiul kabinetSia daculi (#18800/793) 23 . amasve amtkicebs igive warwera, moyvanili<br />
b a r T l o m e s numizmatikur-arqeologiuri werilebis bolos darTuls mesame<br />
tabulaze meoTxe nomrad, da agreTve TviT teqstSic dabeWdili, romlis Sesaxebac<br />
igi ambobs: SesaZlebelia, rom ukanasknel striqonebSi iseTive formula iyos, romliTac<br />
Tavdeba marjvena suraTis legenda 24 , magram esec kia, rom me kargad gavarCie<br />
ori x, romlebic aq erTurTs misdeveno. maSasadame, ori xanis arseboba udavoa da<br />
forma meox xeyav damowmebulia werilobiT. aq, marTlac, metad iSviaTi movlena: xanis<br />
saxiT xmovnis win Senaxulia obieqturi prefiqsi mesame pirisa; o b i e q t u r i m e -<br />
samisa da ara subieqturi mesame pirisa, vinaidan meox xeyav _ es brZanebiTis kiloa,<br />
brZanebiTis formas ki subieqturi prefiqsi ar unda. aq gasakvirveli mxolod is<br />
aris, rom igive movlena ar aris dadasturebuli meore analogiur warweraSi, romelic<br />
adrnerse vipatoss ixseniebs. ras niSnavs es? egebis aq ubralo Secdomaa warweris<br />
amomWrelisa da rogorc adrnerses warweraSi, ise demetresaSiac ikiTxebodes<br />
namdvilad meox eyav? swored ase unda dagveyenebina sakiTxi, rom mcxeTis saydris<br />
xeyav formisaTvis ar moipovebodes analogiuri warmoeba imaze adrindelis bolnisis<br />
sionis warwerebSi da Tanac ara erTi, aramed ori.<br />
21 Мцхет и его собор Свэти-цховели, 1901, gv. 19.<br />
22 jvris monastris warwerebi: `saxalxo furceli~, 1914, 8 ivlisi, #32.<br />
23 Semdeg igi Sevida saq. saxelmwifo muzeumis fondSi.<br />
24 marjvena mxares imave tabulaze b a r T l o m e s mohyavs adrnerse vipatosis vedreba gabriel<br />
mTavarangelozisadmi.<br />
10
3. Sexewie<br />
bolnisis sionis sakurTxevlis sarkmlis Tavze, garedan, uZvelesi asoebiT gamoy-<br />
vanilia Semdegi warwera, romelSic Caxatulia wreSemovlebuli jvari.<br />
qriste, daviT ep[isk]opo[s]i krebuliTurT<br />
da amas eklesiasa Sina Senda mimarT TaÂyanismcemelni<br />
Seiwyalen da m[S] ⎡ r⎤ om´⎡ e⎤ lTa amas ekle[si]´⎡ a⎤ sa<br />
⎡ Si⎤ na ⎡ S⎤ ´exewie ii<br />
es warwera pirvelad gamoaqveyna brosem barTlomes mier misTvis gagzavnil werilSi.<br />
magram zogi ram iq ver aris garCeuli. warwera nawilobriv dazianebulia da<br />
zogs Cem mier amokiTxul sityvasac ganmarteba unda.<br />
TaÂyanismcemelni. es sityva kargad ikiTxeba. es Zveli da sayuradRebo formaa, sadac<br />
vinisagan warmoSobili  (Tav_yanis_mcemeli→TaÂyanismcemeli) jer kidev Tavis<br />
adgilzea da ar gadasula yars Semdeg. pirvandeli vini damowmebulia, magaliTad,<br />
Temestias warweraSi mcxeTis jvris eklesiis dedaTa sayoflis karze, SigniT mxares,<br />
sadac ikiTxeba: Tavyanisacemelad dedaTa.<br />
mSromelTa. aq pirveli aso mxolod nawilobriv Cans. meore aso srulebiT aRar<br />
aris, mesamisa isev nawilia Senaxuli, meoTxe da mexuTe kargad irCeva, meeqvsisa cotaRaa<br />
darCenili, sami ukanaskneli ki srulad aris daculi. Cemi azriT, aq unda<br />
ikiTxebodes mSromelTa. Tumca amaSi mTlad darwmunebulic ara var da cota eWvi<br />
kidev rCeba, magram kidev ufro saeWvoa mdgomelTa da sul ar udgeba mlocvelTa.<br />
b a r T l o m e s gadmowerilis mixedviT b r o s e s aq amoukiTxavs mxld mTlTa da, rogorc<br />
franguli Targmanidan Cans, igi ase gaugia: mxolod marTalTa, magram aseTi<br />
ram sul mTlad uadgiloa.<br />
Sexewie. am sityvaSi Sini cota dazianebulia, xans TavSi amotexili aqvs, magram<br />
Zalian kargad Cans da araviTar eWvs ar badebs. raica Seexeba wils, mas aRaraferi<br />
SehrCenia Tavis garda, romelic, konteqsti rom ara, taris Tavadac SegveZlo migve-<br />
Ro. am sityvis Tanxmovnebi Sxw rom kargad aris wakiTxuli, amas, erTi mxriT, b a r -<br />
T l o m e s wanakiTxic amtkicebs: mas ver gaurkvevia sityvis forma da Seexvwe[bian]<br />
daunaxavs.<br />
ii. warweris bolos rom ori ini zis, amis Sesaxeb ki ra mogaxsenoT. aq mosalodnelia<br />
an qronikoni, an kidev amÀn, ufro ki ukanaskneli. kaci ifiqrebda, rom aq swored<br />
es sityvaa gamoyvanili isofsefiurad, rogorc es berZnebsa da koptebs sCvevia-<br />
To 25 , magram am SemTxvevaSi ii gvaZlevs an ass (10X10), an ocs (10 + 10) da ara gamodis<br />
ra, vinaidan amÀn sityvis asoebis ricxvebi Seadgens oTxmocdacxramets (1 + 40 + 8 +<br />
50 = 99) da erTi gvaklia, xolo, Tu amin’ad wavikiTxavT, raica metad saeWvo gamoTqmaa<br />
VI_VII saukunisaTvis, maSin erTiT mets miviRebT (1 + 40 + 10 + 50 = 101) 26 . SeiZleba,<br />
ukanasknel, is azric gamovTqvaT, rom am or ukanasknel asoSi warweris amomWreli<br />
saxeli imalebodes, magram es azri kidev ufro nakleb misaRebia.<br />
ramdenadac saeWvoa am warweris ukanaskneli ii, imdenad ueWvelia da cxadi Sexewie.<br />
aqac brZanebiTis formaa vnebiTi gvaris zmnisa, romelsac fuZe agreTve xmovniT<br />
ewyeba. damateba masac micemiTSi aqvs (`mSromelTa~) da am damatebis aRsaniSnavad<br />
zmnaSi moipoveba obieqturi prefiqsi mesame pirisa xanis saxiT. aq, maSasadame, iseTive<br />
movlenaa, rogorc mcxeTis jvris saydris warweris meox xeyav formaSi, romelzedac<br />
zemoT iyo saubari.<br />
4. SexuabT<br />
imave bolnisis sionis meore warweraSi, romelic moTavsebulia CrdiloeTis karis<br />
Tavze erT grZel striqonad, moTxrobilia karis Sebmis ambavi. warwera daziane-<br />
25 V. Gardthausen, Griechiche Paläographie, Bd. II, Lpz. 1913, gv. 309.<br />
26 amen mogvcemda oTxmocda Teqvsmets (1 + 40 + 5 + 50 = 96).<br />
11
uli yofila jer kidev Du Bois-s dros, romelsac igi gadmouweria da brosesTvis<br />
gadaucia. brosem igi gamoaqveyna am gadmonaweris mixedviT da saWirod aRar dainaxa,<br />
rom barTlomes mier gadmowerilis mixedviTac gamoeca igi meored. warweraSi<br />
ikiTxeba:<br />
[Sewevni]Ta [q] ˜ÀsiTa me farn [---] da azaruxt<br />
Sexua[b]T e[s]e kar[i sa]locvelad s[ul]Ta [CuenTaTÂs].<br />
zmnis forma am warwerisa SexuabT kargad ikiTxeba, miuxedavad imisa, rom bani dazianebulia.<br />
d v i b u a s tabulazedac agre ikiTxeba da teqstSic (gv. 107), sadac mxolod<br />
koreqturuli Secdomaa: JgxoHabT nacvlad am formisa: JgxoKabT maSasadame, wakiTxuli<br />
sworad aris da araviTari eWvi ar aris, rom zmnis formaa SexuabT. es<br />
forma aseT winadadebaSia: me farn [---] da azaruxt SexuabT ese kari. dRevandel enaze<br />
rom gadmovTargmnoT, es iqneba: «me, farn [---]ma da azarxutma SevabiT ese kari» 27 .<br />
Sevabi micemiT damatebiani zmnaa (Sevabi mas igi), romelsac axal qarTulSi ini aqvs<br />
ganviTarebuli boloSi; Zvel saliteraturo qarTulSi es ini saWiro ar iyo. am Zveli<br />
saliteraturo qarTulis normebis mixedviT Sebma zmnis uRleba namyo srulis<br />
TxrobiTi kilos mesame obieqtur pirSi aseTi iqneba: S e v a b , S e a b , S e a b a , S e -<br />
v a b T , S e a b T , S e a b e s . am formebSi Teoriulad yvelgan mesame piris obieqturi<br />
prefiqsi igulisxmeba haes saxiT: *Sevhab, *Sehab, *Sehaba, *SevhabT, *SehabT, *Sehabes.<br />
xmovnis win hae, rasakvirvelia, unda dakarguliyo qarTulis sazogado tendenciis<br />
mixedviT da daikarga kidec, magram romeliRac kiloSi es hae xanad qceula da amis<br />
gamo pirveli piris formas mravlobiT ricxvSi miuRia aseTi saxe: SevxabT. v qar-<br />
TulSi metad moZravi bgeraa, romelic SeiZleba gadaisv-gadmoisvas sxvadasxva fonetikur<br />
garemoebaSi. SevxabT formaSi mas adgili ucvlia xanisaTvis da warmomdgara<br />
SexvabT, romelSic Semdeg es vini ukve umarcvlo unad qceula: SexuabT. vinis umarcvlo<br />
unad qceva gasakviri ar aris, radganac igive movlenaa movals _ movida zmna-<br />
Si, sadac meore pirisaTvis Zvel qarTulSi aseTi formebi moipoveba: moxual (←←<br />
xval), moxued (←moxved), moxÂde (←moxuide←moxvide). maSasadame, bolnisis sionis<br />
warweris SexuabT formaSic Senaxuli gvaqvs obieqturi prefiqsi mesame pirisa xanis<br />
saxiT, romelsac oRond adgili ucvlia da pirveli piris subieqturi prefiqsis win<br />
moqceula.<br />
* * *<br />
zemore ganxiluls oTx zmnis formaSi (xerTvis, xeyav, Sexewie da SexuabT) qar-<br />
Tuls Semounaxavs, maSasadame, naSTebi mesame piris obieqturi prefisis xmarebisa<br />
xmovnebis win. es naSTebi srul analogias warmoadgens ars zmnis meore piris formasTan<br />
mimarTebiT (xar), sadac agreTve Senaxuli gvaqvs naSTi meore piris subieqturi<br />
prefiqsis xmarebisa xmovnis win. es ori prefiqsi _ subieqturi meore pirisa da<br />
obieqturi mesame pirisa _ Tumca sxvadasxva funqcias asrulebs morfologiurad,<br />
magram maT erTsa da imave fonetikur viTarebaSi erTi da igive bgeriTi saxe aqvT.<br />
amitom Tanabar fonetikur pirobebSi erTis xmareba romelime saxiT meoris xmarebasac<br />
gulisxmobs imave saxiT. am garemoebis wyalobiT xar formis gverdiT mosalodneli<br />
iyo da kidevac aRmoCnda analogiuri warmoebani mesame piris obieqturi prefiqsiT<br />
xmovnebis win. ase da amgvarad, yvela es formebi: xar, xerTvis, xeyav, Sexewie da<br />
SexuabT erTimeores mxars uWeren da amJRavneben, rom erTsa da imave dialeqtur<br />
wres, anu kilos ekuTvnian.<br />
27 aq rom karis Sebmazea saubari, aseTi magaliTi sxvac SegviZlia davasaxeloT: mRvimevis eklesiis<br />
karze, romelic amJamad saqarTvelos muzeumSi inaxeba, sweria: ama karisa Sembmelsa<br />
ierusalimis TemiT mosulsa abesaloms lominas Zesa da missa meuRlesa Seundos RmerTma amin:<br />
amin: (Sdr. Г. Церетели, Археологическая экскурсия по Квирилскому ущелью: Материалы по археологии<br />
Кавказа, VII, 94).<br />
12
gramatikuli subieqti zogierT gardauval zmnasTan qarTulSi 1<br />
13<br />
akaki SaniZe<br />
am werilis mizania, gamoarkvios qvemdebaris sakiTxi zogierTi tipis winadadeba-<br />
Si, sakiTxi, romelic sacilobeli gamxdara specialistebs Soris.<br />
roca me 1939 wels pirvelad gamoveci gansaxkomis davalebiT dawerili Cemi saskolo<br />
gramatika, romlis redaqtorebi iyvnen prof. g. axvlediani, prof. v. Tofuria<br />
da damsaxurebuli maswavlebeli f. rurua, saWirod vcani winasityvaobis ukanasknel<br />
abzacSi meTqva Semdegi:<br />
`dasasrul unda aRiniSnos, rom avtors ver miewereba aq warmodgenili gaSuqeba<br />
ramdenime sakiTxisa; aseTebia: zmnaTa dayvana pirian formebamde ($ 120) da amis mixedviT<br />
dapirispireba zmnebisa da saxelzmnebisa ($$ 201. 235). gardamavlobis niSnad qvemdebaris<br />
brunvis dasaxeleba ($$ 183. 184) da gardauval zmnasTan micemiTSi dasmuli<br />
saxelis qvemdebared miCneva ($ 228)~.<br />
wigni ibeWdeboda zafxulSi, roca me saagarakod cixis jvarSi viyavi. erTic vnaxoT,<br />
depeSa momivida ganaTlebis saxalxo komisris giorgi kiknaZisagan, romelic winadadebas<br />
maZlevda winasityvaobis ukanaskneli abzaci, romelic zemoT moviyvane,<br />
sruliad amomeRo. me pasuxad vwerdi depeSiTve, rom saerTod SeiZleba amoRebul iqnes,<br />
magram ramdenime calSi mainc darCes-meTqi. me vvaraudobdi, rom erT asiode<br />
calSi mainc datovebuli iqneboda aRniSnuli abzaci, magram abzaci saerTod amoi-<br />
Res da samagierod aseTi SeniSvna waumZRvares wigns (meore gverdze):<br />
«ganaTlebis saxalxo komisariatisagan»<br />
«winamdebare `qarTuli enis gramatika~ mimdinare wels gamodis pirvelad. Cven moveliT,<br />
rom qarTuli enisa da literaturis praqtikosi maswavleblebi yuradRebiT<br />
gaicnoben mas da mogvawvdian am saxelmZRvanelos Sesaxeb TavianT SeniSvnebsa da mosazrebebs,<br />
romlebic Semdegi gamocemebis dros mxedvelobaSi iqneba miRebuli».<br />
ueWvelia, rom, raki Cemi SeniSvna gauSves, yoveli mkiTxveli me momawerda gramatikuli<br />
sakiTxebis im gagebas, romelic aRniSnul paragrafebSi iyo mocemuli.<br />
ra sakiTxebia es sakiTxebi?<br />
1) pirvel yovlisa es aris sakiTxi imis Sesaxeb, aris Tu ara zmna mxolod piriani<br />
sityva, Tu Sig upiro formebic Sedis, rogoricaa xvna, Tesva, keTeba da sxva? am<br />
sakiTxis Sesaxeb me bevri miweria da aq aRar gavimeoreb. vityvi mxolod, rom, roca<br />
anton I-ma aseTi formebisaTvis SemoiRo termini `saxel-zmna~, man amiT isic aRniSna,<br />
rom sityvebis am jgufs saxelis niSnebic aqvs da zmnisaco. es Sexeduleba sworia<br />
da amaoa cda sawinaaRmdegos damtkicebisa.<br />
2) gardamavlobis Sesaxeb specialuri nakvlevi maqvs, sadac garkveulia misi namdvili<br />
niSani da aq aras gavimeoreb 2 .<br />
am ori sakiTxis sworad gadaWra saskolo gramatikaSi TandaTanobiT gamosworda,<br />
magram darCaA mougvarebeli mesame sakiTxi,<br />
sakiTxi qvemdebaris Sewyobisa zogierT gardauval zmnasTan<br />
am sakiTxis Sesaxeb Cemi saskolo gramatikis pirvel gamocemaSi (1939 w.) Semdegi<br />
cnobaa mocemuli:<br />
«228. qvemdebare micemiTSi. zogierT gardauval zmnas moepoveba orive wyoba: subieqturic<br />
da obieqturic. magaliTad, iTqmis ara marto `movswonvar~, aramed agreTve<br />
1 a. SaniZe, Txz., t. II, Tb., 1981 (ibeWdeba mcireodeni SemoklebiT).<br />
2 zmnaTa gardamavlobis sakiTxisaTvis qarTvelur enebSi, I, saq. ssr mecn. akad. moambe (II, 1942,<br />
#2, gv. 183-189) da II (iqve, #3, gv. 289-295).
`momwons~, ara marto `vaxsovar~, aramed agreTve `maxsovs~ da sxva. aseTive zmnebia:<br />
`vuyvarvar~ da `miyvars~, `vsZulvar~ da `mZuls~, `vundivar~ da `minda~ da sxva.<br />
amisTana zmnebs, saerTod wesis Tanaxmad, qvemdebare saxelobiTSi unda hqonodaT<br />
dayenebuli, magram amJamad eseni, gardamavali zmnebis inversiuli formebis msgavsad,<br />
qvemdebares micemiT brunvaSi warmogvidgenen. magaliTebi: vanos gakveTili axsovs, kakos<br />
koxtaoba moswons, dedas Svili uyvars, maros wasvla unda, katas ZaRli sZuls<br />
da sxv.<br />
marto obieqturi wyoba aqvT zmnebs: mZinavs, mRviZavs, mSia, mwyuria, maqvs, mesmis,<br />
mciva, mcxela da sxva, am zmnebTanac qvemdebare micemiTSia dayenebuli, mag.: bavSvs<br />
sZinavs, qeTos RviZavs, mowafes esmis, maswavlebels aqvs da sxva».<br />
aseTi gaSuqeba sakiTxisa me mcdarad mimaCnia da Sevecade Semdgom gamocemebSi<br />
ramdenadme mainc Semerbilebina araswori gamoTqma da Sememcirebina Secdomebi:<br />
meore gamocemaSi (1941 w.) gamotovebulia `mciva~ da `mcxela~, rogorc yvelaze<br />
ufro aSkara Seusabamo magaliTebi.<br />
mesame gamocemaSi (1946 w. $ 228, gv. 135) wvrili SriftiT aris dabeWdili Semdegi:<br />
`gardamaval zmnaTa inversiul formebSi qvemdebare, rogorc viciT, micemiTSi dgas<br />
($ 221). inversiuli formebis gavleniTY`uyvars~, `moswons~, `sZinavs~, `axsovs~ da<br />
msgavsi agebulebis zmnebTan qvemdebared miaCniaT micemiTSi dasmuli saxeli: `dedas<br />
Svili uyvars~, `bavSvs sZinavs~ da misT~.<br />
meoTxe gamocemisas (1948) gramatika, manamde erTiani, or wignad gaiyo. pirveli Seicavs<br />
fonetikasa da morfologias (V_VI klasis kurss), meore ki _ sintaqss (VII-VIII<br />
klasis kurss). sintaqsi didad gadavamuSave da Sevavse. mas daerTo savarjiSoebi,<br />
romelTa SedgenaSi monawileoba miiRes i. gigineiSvilma, i. imnaiSvilma da l. kvaWa-<br />
Zem. vcade sakiTxis swored dayeneba da gadaWra da saskolo gramatikaSi elementaruli<br />
saxiT Setana, magram ganaTlebis saministroSi mxari ar damiWires da sakiTxi<br />
gaurkveveli darCa. am xnidan moyolebuli `uyvars~ da msgavs gardauval zmnaTa qvemdebaris<br />
Sesaxeb saskolo gramatikaSi sazogadod ar aris saubari.<br />
ra aris gramatikuli subieqti anu qvemdebare? gramatikuli subieqti Semasmenlis<br />
wyvilis calia da misi raoba yovelTvis SemasmenelTan mimarTebiT irkveva. Semasmeneli<br />
ki, rogorc cnobilia, qarTulSi umTavresad zmnis piriani formaa, romelic winadadebis<br />
xerxemals warmoadgens. SemasmenelTan wyvilis calad SeiZleba winadadebis<br />
sxva wevrebic iyos (pird. obieqti da sxv.), magram amJamad Cveni kvlevis sagania<br />
subieqti (qvemdebare).<br />
gramatikuli subieqtis raoba kargad irkveva winadadebaSi, romelSiac Semasmenlad<br />
gardamavali zmnaa mwkrivTa I an II seriaSi. mag., b i Z a - C e m i kurdRels moklavs,<br />
sandrom xe moWra, qalma furi mowvela, biWi kokas gatexs, jibgirma fuli<br />
amomacala da misT. aseT SemasmenelTa qvemdebare igivea, rac realurad moqmedi sagani.<br />
marTlac, roca vTqviT, `qalma furi mowvelao~, amiT garkveviT aRvniSneT, rom<br />
realurad moqmedia qali da ara furi; an kidev: roca gavigoneT `sandrom xe moWrao~,<br />
mivxvdiT, vin aris moqmedi da ra aris samoqmedo: realurad moqmedia sandro, xe ki<br />
misi moqmedebis sagania.<br />
aviRoT igive zmnebi sxva piris formebiT da SevuwyoT nacvalsaxelebi: me kurdReli<br />
movkali, me xe movWeri, me furi movwvele; Sen kurdReli mohkali, Sen xe mos-<br />
Wri, Sen furi moswvele. aRniSnul winadadebebSi realurad moqmedi pirebi icvala,<br />
samoqmedo sagani ki igive darCa.<br />
Tu analizs vuyofT zmnis formebs, SevniSnavT, rom realuri subieqti igivea, rac<br />
zmnis subieqturi piri, romelic subieqturi niSniTaa gamoxatuli: mo-v-kali me, mo-hkali<br />
Sen, mokl-a man (biZa-Cemma); mo-v-Weri me, mo-s-Weri Sen, moWra man (sandrom); mo-vwvele<br />
me, mo-s-wvele Sen, mowvel-a man (qalma). maSasadame, aRniSnul zmnebSi subieqturi<br />
piri an misi fardi saxeli (nacvalsaxeli) realurad moqmedi piria. am SemTxvevaSi<br />
realurad moqmedi piri daemTxva gramatikul subieqts, romelic sxva ara aris<br />
ra, Tu ara subieqturi piri an misi fardi saxeli (nacvalsaxeli).<br />
14
gansakuTrebiT naTlad Cans subieqti winadadebaSi, Tu Semasmeneli gardamavali<br />
zmnaa II seriis romelime mwkrivis mesame piris formiT. magram aris Tu ara realurad<br />
moqmedi piri yovelTvis igive, rac gramatikuli subieqti? ara, yovelTvis ar<br />
aris. marTlac, realurad moqmedi piri rom igive iyos, rac gramatikuli subieqti (anu<br />
qvemdebare), maSin, cxadia, vnebiTi gvaris zmnis formian winadadebaSi subieqtis saki-<br />
Txi sxvagvarad gadawydeboda, vidre dRes Cveulebriv wydeba qarTulisa da sxva enebis<br />
masalis mixedviT; magaliTad, am winadadebaSi `gaiToxna simindebi~ subieqti ar<br />
gveqneboda, radganac realurad moqmedi piri ar Cans, xolo am winadadebaSi `kldeze<br />
gadaCexili cxeni SeWmul iqna turebisagan~ subieqtad `turebisagan~ unda migveCnia.<br />
exla es magaliTi vnaxoT: `soflidan Zma momivida~; realurad moqmedia `Zma~, gramatikuli<br />
subieqtic is aris. magram davuyenoT mas pirispir aseTi winadadeba: `soflidan<br />
werili momivida fostiT~. romelia aq realurad moqmedi piri? werili? magram<br />
werili xom ar dadis! fosta? _ arc fosta dadis. maSasadame, winadadebaSi subieqti<br />
ara gvqonia. aqedan ra gamodis? is, rom `realurad moqmedi piri~ gramatikuli<br />
cneba ar aris, igi sayofacxovrebo sityvaa, romelic zogierT SemTxvevaSi gvSvelis<br />
gramatikuli cnebis dasadgenad, magram amas iqiT ar midis misi SesaZlebloba. amitom<br />
cxadia, sityvebi `realurad moqmedi piri~ sintaqsur cnebas ver mogvcems da<br />
gramatikul terminad ver gamodgeba.<br />
maS ra aris gramatikuli subieqti? sazogadod gramatikuli subieqti (anu qvemdebare)<br />
is saxelia winadadebaSi, romelic fardia subieqturi pirisa, e. i. saxeli, romelic<br />
Seesatyviseba subieqtur pirs. es fardoba (korespondencia) mxolod mesame<br />
pirTan gamoaCens saxelis brunvis formas qarTulSi: Tu Semasmenlad naxmari zmna<br />
gardauvalia, yovelgvari saxeli, masTan saxelobiTis formiT Sewyobili, gramatikuli<br />
subieqti iqneba, sul erTia, zmna erT-piriania Tu or-piriani: sanTeli gaqreba,<br />
sanTeli gaqra, sanTeli gamqrala; sanTeli gauqreba, sanTeli gauqra, sanTeli gahqrobia.<br />
ra saxelic unda SevuwyoT moyvanil zmnas saxelobiTSi, yvela gramatikuli<br />
subieqtis gagebas mogvcems: cecxli gauqreba, TvalSi sinaTle gauqreba, ocneba gauqreba<br />
da misT. specialur literaturaSi gvxvdeba gamoTqma: saxeli marTavs zmnas<br />
pirSi da zmna _ saxels brunvaSio. Seuferebeli gamoTqmaa. zmnisa da saxelis formebi<br />
Seqmnilia saukuneTa ganmavlobaSi. saxeli ki ar marTavs zmnas pirSi, aramed<br />
Cven, molaparakeni, vxmarobT zmnasa da saxels garkveuli wesiT, romelic SemuSavebulia<br />
saukuneobiT, Cven SevuwyobT xolme zmnis formas saxels an saxels zmnis<br />
formas, rogorc es saWirod migvaCnia, mag., Tu gvinda rom `SeWama~ zmnas `mgeli~ subieqtad<br />
SevuwyoT, gveqneba `mgelma SeWama~; da Tu gvinda obieqtad, unda vTqvaT: `mgeli<br />
SeWama~. Tu gvinda, rom `mgelma~ forma iyos winadadebaSi, masTan `SeWma~ zmna<br />
uTuod II seriis formiT unda vixmaroT: `mgelma SeWama~ an `mgelma SeWamos~. ase rom<br />
gamoTqma `saxeli marTavs zmnas pirSio~ da `zmna saxels marTavs brunvaSio~ sruliad<br />
Seuferebelia da odnavadac ar gadmogvcems saqmis namdvil viTarebas.<br />
zemoT vTqviT, rom saxeli, romelic Sewyobilia zmnis subieqtur pirTan, aris<br />
gramatikuli subieqtio, subieqtur pirs ki arkvevs subieqturi niSnebi, romlebsac<br />
meTaurobs v da amis gamo vinis rigi ewodeba (qarT. gram. safuZvlebi, § 239).<br />
subieqtur niSnebs garda, qarT. zmnas moepoveba obieqturi niSnebic, romlebsac<br />
meTaurobs m da ewodeba manis rigi (iqve, § 239). yoveli saxeli, romelic Sewyobilia<br />
obieqtur pirTan, aris gramatikuli obieqti, pirdapiri an iribi (saskolo gramatikis<br />
terminologiiT: gramatikuli damateba, pirdapiri an iribi).<br />
es zogadi debuleba irRveva III seriis mwkrivebSi, sadac gardamaval zmnebSi inversias<br />
aqvs adgili; aq formebi moqmed pirad, e. i. subieqtad gamoxataven im pirs,<br />
romlis obieqturi niSania naxmari Sig, xolo umoqmedo, e. i. obieqtur pirad _ imas,<br />
romlis subieqturi niSniT aris Sig warmodgenili. amitom maTi fardi saxelebic sa-<br />
Tanado kvalifikacias iReben; amis gamoa, rom, magaliTad, es ori winadadeba: `vaxtangs<br />
cxeni daukargavs~ da `vaxtangs cxeni dahkargvia~ erTmaneTisagan imiT gansxvavdebian,<br />
rom `vaxtangi~ erT SemTxvevaSi subieqtad aris warmodgenili da meore<br />
15
SemTxvevaSi _ obieqtad, xolo `cxeni~ pirvel SemTxvevaSi warmodgenilia pirdapir<br />
obieqtad, meoreSi _ subieqtad. maSasadame, inversiis garda, aq gvaqvs konversiac, e. i.<br />
rac pirvel winadadebaSi pirdapiri obieqtia, meoreSi subieqtad aris warmodgenili 3 .<br />
konversiuli viTarebaa maTs saTanado formebs Soris I-sa da II seriaSic:<br />
moqmedebiTi<br />
I vaxtangi cxens dakargavs<br />
II vaxtangma cxeni dakarga<br />
III vaxtangs cxeni daukargavs<br />
vnebiTi<br />
(vaxtangis) cxeni daikargeba<br />
(vaxtangis) cxeni daikarga<br />
vaxtangs cxeni dahkargvia<br />
aqedan cxadia, rom `daukargavs~ aqtivi formebis rigSi dgas, `dahkargvia~ ki _ vnebiTisaSi.<br />
amis mixedviT `vaxtangs~ pirvel SemTxvevaSi subieqtia, meoreSi _ obieqti.<br />
rogorc cnobilia, statikuri vnebiTis sasxviso qcevis formaTa warmoeba (Tu<br />
zmna aviani ar aris) garegnulad emTxveva moqm. gvaris III seriis uzmniswino formaTa<br />
warmoebas, magram ise, rom imisi awmyo amisi I TurmeobiTia, imisi wyvetili _ amisi II<br />
TurmeobiTi, xolo imisi II kavSirebiTi _ amisi III kavSirebiTi. magaliTi:<br />
statikuri vneb.<br />
awmyo uweria<br />
wyvetili ewera<br />
II kavS. eweros<br />
moqmed.<br />
I Turm. uweria<br />
II Turm. ewera<br />
III kavS. eweros<br />
pirveli rigis zmnaTa formebi vnebiTia. amitom mis subieqtur pirTan Sewyobili<br />
saxeli gramatikuli subieqti iqneba, obieqturTan Sewyobili _ obieqti (iribi). frazaSi<br />
`vaxtangs rveulSi leqsi uweria~ gram. subieqtia `leqsi~, iribi obieqtia `vaxtangs~,<br />
xolo am winadadebaSi: `wuxel vaxtangs Turme leqsi uweria~ subieqtia `vaxtangs~,<br />
obieqtia `leqsi~.<br />
statikur zmnebTan Sewyobili saxelebis sintaqsuri kavSiris raobis garkveva SeiZleba<br />
sazogadod did uTanxmoebas ar iwvevdes, magram mainc unda iTqvas, rom maT-<br />
Tan micemiTSi dasmuli saxeli iribi obieqtia, saxelobiTSi dasmuli ki _ subieqti.<br />
magaliTebi (qvemdebare Savad aris dabeWdili): kotes Coxa acvia; gigos qudi hxuravs,<br />
qaTmebs sakenki uyria; Taroze wignebi miwyvia, xelSi saaTi miWiravs, sofels tye akravs,<br />
kurdRels Tvalebi uWyetia, qveS eSala lekuri nabadi, sxvebis nasroli isari<br />
kunZs erWoo da misT.<br />
inversiuli formebi qarTul zmnas marto III seriis formebSi aqvs. arao, gvarwmuneben,<br />
inversiuli zmnebi I seriaSic mogvepovebao da mohyavT magaliTebi: miyvars,<br />
mZuls, maqvs, mZinavs da misT. magram Seefereba ki es saqmis namdvil viTarebas? vnaxoT.<br />
me jer kidev 1920 wels gamosul wignSi vwerdi:<br />
hyavs zmna da misTanani. aris erTi jgufi micemiT damatebiani zmnebisa, romlebSiac<br />
obieqturi prefiqsi mesame pirisa h (_) || s (S) sazogado wesiT ixmareba. es gaxlavs<br />
swored is zmnebi, romlebic prof. n. maris `ZiriTad tabulebSi~ 4 miCneulia<br />
gansakuTrebuli `obieqturi agebulebis~ (объективный строй) mqoneebad da romlebic<br />
TiTqos arsebiTad gansxvavdebodnen danarCeni zmnebisagan, romelTac Tavisi `subieqturi<br />
agebuleba~ (субъективный строй) aqvT gankuTvnili 5 .<br />
n. maris mier miRebuli dayofa qarTuli zmnebisa subieqturebad da obieqturebad<br />
egebis arc cudi iyos qarTuli enis evropelTaTvis Sesaswavlad, magram arsebi-<br />
Tad swori ar aris, radganac aseTi dayofis dros miRebulia ara uRlebis forma-<br />
3 a. S a n i Z e , qarT. gramatikis safuZvlebi, §§ 346-352.<br />
4 Н. Марр, Основные таблицы, tabula XIX da XX.<br />
5 iqve, tabulebi XIII_XVIII.<br />
16
luri mxare, aramed am zmnebis mniSvneloba, gamoxatuli evropis enebis verbal saSualebaTa<br />
SemweobiT, e. i. miRebulia ara TviT qarTuli zmnebis morfologiur-sintaqsuri<br />
saxe, aramed Sesaferis zmnaTa uRlebis wesi ucxo enebSi. ucxo enebze qarTuli<br />
zmnebis Targmnis dros ki Cveulebriv yuradReba eqceva azris sworad gadaRebas,<br />
zmnis realuri mniSvnelobis gadacemas, magaliTad, aqus zmna rusulad Cveulebriv<br />
ase iTargmneba он имеет то, aÃsovs он помнит то, uyuars он любит его, sZuls он ненавидит<br />
его, hrwams он верит в то da sxva misTanani. Targmani, ra Tqma unda, sworia; sworia im<br />
mxriv, rom azri da mniSvneloba qarTuli zmnisa kargad aris gadaRebuli, magram er-<br />
Ti ram mainc ucilobelia: konstruqcia qarTuli zmnisa sxvaa, rusulisa kidev sxva.<br />
marTlac da: qarTulSi rom qvemdebarea, rusulSi is damatebad aris Sebrunebuli<br />
da qarTuli damateba ki rusulSi qvemdebared aris Seqceuli 6 . amgvarad, qarTuli<br />
zmnis gramatikuli buneba rusul TargmanSi daculi ar aris. SeiZleba isec iTargmnos,<br />
rom Taviseburoba qarTuli zmnisa TargmanSiac daculi iyos. aqus то имеется у<br />
него, aÃsovs то помнится ему, uyuars он любим им, sZuls он ненавидим им, hrwams он верится<br />
ему da sxva misTanani. azri winadadebaTa то имеется у него da он имеет то, rasakvirvelia,<br />
erTi da igivea, magram gramatikulad maT Soris didi gansxvavebaa: erTi (то имеется у<br />
него) Seegueba qarTuli enis bunebas, meore ki (он имеет то) evropeizmia.<br />
magram qarTuli zmnebis klasifikaciis dros gamovdiodeT unda ara maTi mniSvnelobidan<br />
evropis enebze (vTqvaT, es enebi arc ki arsebobs qveyanaze), aramed maTi<br />
morfologiur-sintaqsuri struqturidan TviT qarTul enaze. Tu gnebavT, vTargmnoT<br />
kidevac, magram vTargmnoT rogorme ise, rom qarTuli konstruqcia Sebrunebuli ar<br />
darCes TargmanSi da maSin erTsa da imave nacvalsaxelovan nawilaks aRar mivawerT<br />
sxvadasxva funqcias sxvadasxva dros (TiTqos, magaliTad, prefiqsi pirveli pirisa<br />
mani xan subieqtis rols asrulebdes da xan obieqtisas). Tu konstruqcia qarTuli<br />
zmnisa ucvlelad iqna datovebuli, maSin, rasakvirvelia, `loRikuri subieqti~ igive<br />
iqmneba, rac gramatikuli qvemdebare, da agreTve `loRikuri obieqti~ da gramatikuli<br />
damateba sxvadasxva aRar gamova. am SemTxvevaSi ki qarTuli zmnebis mariseburad<br />
dayofa dahkargavs Tavis Zalas da aRar iqneba saWiro arc aseTi dayofis dasabuTeba<br />
7 da aRarc loRikur cnebaTa Semotana gramatikaSi.<br />
relatiuri zmnebis uRlebis dros qarTulSi subieqtsa da obieqts Tanabari yuradReba<br />
eqceva. es morfologiurad. sintaqsurad ki zog zmnaSi subieqtis mniSvneloba<br />
sWarbobs, zogSi ki obieqtisa. hyavs da hbaZavs zmnas Tu SevadarebT, magaliTad,<br />
erTimeores, vnaxavT, rom uRleba maT erTi da igive aqvT, magram hyavs zmnaSi damatebis<br />
mniSvnelobaa ufro Zlieri, hbaZavs zmnaSi ki _ qvemdebarisa. amgvarive urTier-<br />
Tobaa uyuars da uwers zmnas Soris. da Tu rame gansxvavebaa am ukanasknels Soris,<br />
mxolod im mxriv, rom pirvel maTgans erTi damateba aqvs (mas), meore ki ori (mas<br />
wigns); qvemdebare ki orTav erTi da igive aqvs (uyuars i g i , uwers i g i ). gansxvavebaze<br />
Tua saqme, ufro is SegviZlia vTqvaT, rom hyavs, uyuars da misTana zmnebSi iSvia-<br />
Tad ixmareba pirvelisa da meore piris subieqturi formebi 8 , maSin rodesac kombinacia<br />
mesame subieqturi pirisa yvela obieqturTan xSiria da Zalian gavrcelebuli 9 .<br />
qarTuli zmnebi rom TiTqo or jgufad iyofodes _ subieqturi wyobisad da obieqturi<br />
wyobisad, _ amisi dasabuTeba, romelzedac zemoTaa miTiTebuli, Semdegia:<br />
6 qvemdebare-damatebaze rom vubnobT, saxeSi gvaqvs, rasakvirvelia, sintaqsuri qvemdebare da<br />
damateba. radganac gramatikaSi mxolod gramatikul kategoriebze SeiZleba laparaki.<br />
7 И. Кипшидзе, Грамматика мингрельского (иверского) языка (Материалы по яфетическому языкознанию, кн.<br />
VII ) СПБ, 1914, §58, (стр. 051).<br />
8 zogierT zmnas srulebiTac ara aqvs es formebi: hRÂZavs, sZinavs, hmSiin, swyurin da<br />
misTanani.<br />
9 sub. prefiqsi meore pirisa da ob. prefiqsi mesame pirisa qarTul zmnebSi, §34, gv. 68-71 (a. S a -<br />
n i Z e , qarTuli enis struqturisa da istoriis sakiTxebi. 1, 1957, gv. 170-171).<br />
17
`megrul zmnebs, rogorc yvela iafeturebs 10 , ori wyoba aqvT: s u b i e q t u r i da<br />
o b i e q t u r i . am dayofis safuZveli isaa, rom erTsa da imave nacvalsaxelovan nawilakebs,<br />
romelTa SemweobiT xdeba uRleba, SeuZliaT aRniSnon zmnis formebSi ori<br />
sawinaaRmdego kategoria, xan s u b i e q t i (qvemdebare), xan o b i e q t i (damateba).<br />
roca TviTeul subieqtur da obieqtur nawilaks zmnis formebSi aqvs Tavisi pirdapiri<br />
mniSvneloba, asruleben, ase vTqvaT, Tavis pirdapir rols, e. i. pirveli maTganni<br />
gviCveneben subieqts, meoreni ki obieqts, aseT zmnebs wyoba subieqturi aqvT;<br />
xolo roca nawilakebs Soris rolebis gacvla-gamocvla xdeba, e. i. subieqturi nawilakebi<br />
gviCveneben obieqts, obieqturebi ki, piruku, subieqts, aseT zmnebs wyoba obieqturi<br />
aqvT 11 .<br />
TviT n. mari, romlis Teoriasac iziarebda i. yifSiZe, ase asabuTebda qarT. zmna-<br />
Ta or jgufad dayofas: qarTul uRlebas aqvs ori wyoba: subieqturi da obieqturi.<br />
subieqturi wyobiT rom vauRloT, unda aviRoT zmnis fuZe, e. i. Ziri garkveuli<br />
formiT, da mas unda davurToT cnobili nacvalsaxelovani nawilakebi _ subieqturebi,<br />
mx. r-is me-3 pirSi sufiqsi, danarCen pirebSi prefiqsebi; amasTanave mr. ricxvSi<br />
zmnis fuZes 1-sa da me-2 pirSi moerTvis mravlobiTis maCvenebeli T, me-3 pirSi ki<br />
mxolod daboloeba an, en, ed an es, rogorc es ganmartebulia 146_147 paragrafebSi.<br />
obieqturi wyobiT rom vauRloT, zmnis fuZes, romelsac awmyoSi moepoveba subieqturi<br />
sufiqsi me-3 pirisa s, unda daerTos obieqturi prefiqsi m, gu (naTesaob. mi,<br />
gÂ, micem. ma, gua), Tanac zmnis fuZes awmyoSi SeuZlia miiRos mr. ricxvis forma<br />
imiT, rom nacvalsaxelovani s sufiqsis nacvlad miiRebs mr. ricxvis an daboloebas<br />
da es uTuod xdeba im SemTxvevaSi, Tu loRikuri obieqti, saxelobiT brunvaSi dayenebuli,<br />
agreTve mr. ricxvisa: m-rwam-s RmerTi (я верую в бога, Zveli qarTuliT agreTve:<br />
мы веруем в бога), gu-rwam-s RmerTi (мы веруем в бога), magram m-rwam-an RmerT-n-i (я верую,<br />
Zveli qarTuliT agreTve: мы веруем в богов), gu-rwam-an RmerT-n-i (мы веруем в богов); mag.,<br />
loRikuri obieqti mxolobiTSia<br />
m-rwam-s<br />
g-rwam-s<br />
h-rwam-s<br />
m-, gu-rwam-s<br />
g-rwam-s<br />
h-rwam-s<br />
18<br />
loRikuri obieqti mravlobiTSia<br />
m-rwam-an<br />
g-rwam-an<br />
h-rwam-an<br />
m-, gu-rwam-an<br />
g-rwam-an<br />
h-rwam-an<br />
obieqtur prefiqsiani zmna, romelic warmoadgens obieqturi wyobis formas, svams<br />
obieqts (loRikurs), Tu is zmnis mniSvnelobiTaa gamowveuli, saxelob. brunvaSi:<br />
petresa sZinavs (Петр спит), petresa hrwams RmerTi (Петр верует в бога) 12 .<br />
`hyavs~ tipis zmnebTan rom qvemdebare TiTqo micemiTSi dasmuli saxeli iyos, amas<br />
Zvelebic aRniSnavdnen, mag., d. CubinaSvili werda: `nacvalsaxelovani zmnebi moiTxoven<br />
qvemdebares Tavis win micemiT brunvaSi, Tavis Semdeg ki saxels saxelobiT brunvaSi,<br />
mag., lomsa hswyuris wyali (Лев имеет жажду), Tamars uxarian Svilis bedniereba<br />
(Тамара радуется счастъю сына) 13 . samwuxarod, d. CubinaSvili aras ambobs imis Sesaxeb, Tu<br />
ras warmoadgens sintaqsurad meore saxeli, romelic saxelobiT brunvaSia dasmuli.<br />
araferia amaze naTqvami arc s. xundaZis 1904 wels gamosul gramatikaSi, sadac<br />
micemiTi brunvis Sesaxeb ikiTxeba: `micemiTi brunva ixmareba... meore mimoxris zmnebs<br />
Semdeg, rogorc qvemdebare, yvela drosa da kiloSi: bavSvs uyvars, uyvarda, Seuyvar-<br />
10 im dros, roca i. yifSiZis `megruli gramatika~ ibeWdeboda (1914 w.), qarTuli, Wanur-megruli<br />
da svanuri, n. maris mcdari Teoriis Tanaxmad, iafetur enebad iwodeboda.<br />
11 И. Кипшидзе. Грамматика… §58.<br />
12 Н. Марр, Грамматика древнелитературного груз. языка, Л. 1925, §§164, 165, 169.<br />
13 Краткая груз. грамматика, СПБ, 1855, стр. 53.
da, yvarebia, eyvareba; uyvardes, yvareboda, yvarebodes, eyvarebodes, eyvaros; eyvareboda<br />
da sxv~. (gv. 150).<br />
samagierod m. janaSvilis qarT. gramatikaSi (1906, gv. 138) damatebis Sesaxeb naTqvamia:<br />
`damateba aris pirdapiri da ara-pirdapiri. pirdapiri damateba daismis saxelobiT<br />
1-lsa da micemiTs brunvebSi, ara-pirdapiri _ naTesaobiTsa, SemoqmedebiTsa da<br />
zmnizediTs brunvebSi. Seadare:<br />
qvemdeb.<br />
SoTam<br />
petrem<br />
ivanes<br />
vanos<br />
Sesm.<br />
daswera<br />
moiyvana<br />
uswavlia<br />
uyvars<br />
19<br />
damat.<br />
vefxistyaosani<br />
cxeni<br />
gakveTili<br />
mama~<br />
aqedan cxadia, rom janaSvils `uyvars~ zmnasTan saxelobiTSi dasmuli saxeli<br />
(`mama~) pird. damatebad miaCnia.<br />
unda aRiniSnos, rom `hyavs~ tipis zmnaTa konstruqciis iseTi gageba, romelic mocemulia<br />
zemoT moyvanil amonawerSi Cemi wignidan, sxvebsac moepoveba; mag., p. mirianaSvili<br />
werda: `Глаголы vyevar (я у него, я имеюсъ у него) или myavs (он у меня, он имеется у<br />
меня) относятся к категории глаголов, спрягаемых с помощью вспомогательного глагола (я есмь) и во<br />
всех временах имеют подлежащее в именительном и дополнение в дательном падеже, отвечая на<br />
вопроси vis ra? (кому что) Например, mamas vyevar me (я имеюсь у отца); imas hyavs mama (у<br />
него имеется отец); imas aqvs dafa (у него имеется доска); vuyvarvar (я любим им); miyvars (он<br />
любим мною)~ 14 .<br />
p. mirianaSvili ufro Sorsac midis: gardamavali zmnis III seriis formebi mas rusuli<br />
zmnis vnebiTis formebiT aqvs naTargmni: `mas uqia kaci (им хвален человек); imas<br />
eqo kaci (чтобы им был хвален человек), imas eqos kaci (еслы бы им был хвален человек)~ 15 . es,<br />
ra Tqma unda, sworia warmoSobis TvalsazrisiT da ara dRevandeli viTarebis mixedviT.<br />
p. mirianaSvils aRniSnuli Targmnis sistema yvelgan ara aqvs daculi (meore gamocemaSic<br />
ki), mag., `maxsovan они памятны мне~ (gv. 301), magram: `maxsovs я помню его (gv.<br />
140), `vaxsovar он помнит меня~ (gv. 139), `Semimosavs я одел его~ (gv. 303), `miWiravs я<br />
держу~ (gv. 304), `maqvs я имею~ (gv. 153) da sxv.<br />
p. mirianaSvilisebri gageba aqvs e. liozensac, romelmac 1911 wels TbilisSi gamosca<br />
wigni qarTuli zmnis Sesaxeb, sadac ikiTxeba: `mamas uyvars Svili~ Tavisuflad<br />
iTargmneba: Le père aime le fils, aso-asod ki (Littéralement) es fraza amas niSnavso: Au<br />
père à lui amour est le fils~ 16 .<br />
msgavsi Sexeduleba sxvebsac aqvs gamoTqmuli; mag., vandriesi imowmebs finkis<br />
wigns 17 da ambobs, rom qarTulSi moipoveba orgvari mimoxra (deux types de flexion): visurveb<br />
`je désire~ da msurs `désir est à moi~, viyvareb `j'aime~ da miyvars `amour est à moi~ da<br />
sxva 18 . meore tipis zmnebs igi afeqtiurs eZaxis (verbes affectifs).<br />
amgvaradve xsnida `miyvars~ zmnis formebs a. diric:<br />
m-i-yvar-s mir- lieb-(ist) er = ich liebe (ihn)<br />
m-i-yvar-xar mir- lieb-du bist = ich liebe dich<br />
14 П. Мирианашвили, Практический курс груз. языка, Изд. 2-ое, 1914, стр. 292. pirvel gamocemaSic<br />
(1903, gv. 182) Targmani pirdapiria, formula (albaT SecdomiT) _ Sebrunebuli.<br />
15 iqve, gv. 297.<br />
16 E. Liauzin, Matériaux pour servir à l'étude du verbe du géorgien moderne, Tbil., 1911, gv., 9.<br />
17 F.N. Finck, Die Haupttypen des Sprachbaus, Leipzig, 1910.<br />
18 J. Vendryès, Le Language, Paris, 1921, gv., 123.
g-i-yvar-xar dir-lieb-ich bin = du liebst mich da sxv. 19<br />
n. marisa da m. brieris wignSi zmnis formebi mrwams, miyuars da maqus asea naTargmni:<br />
mrwams `je le crois, litt.: `pour moi objet de foi lui~, miyuars `je l'aime~, litt.: ` pour moi objet d'amour<br />
lui~, maqus litt.: `je l'ai~ `à moi objet de possession lui~ 20 .<br />
aRniSnuli tipis zmnebi h. foqts gardauvalTa ricxvSi aqvs moqceuli da zog<br />
maTgans ase Targmnis: miyvars il m'est cher>je l'aime, mZinavs litt. cela me dort> je dors, mtkiva cela<br />
me fait mal, je souffre 21 da sxv.<br />
b. rudenko amgvar zmnebs pirdapirac Targmnida da subieqt-obieqtis Sebrunebi-<br />
Tac: mZuls он мне ненавистен = я ненавижу, myavs он мне имеется = я имею; miyvars он мне люб<br />
= я люблю da misT. 22 .<br />
zemoT moyvanilia amonaweri Cemi wignidan, sadac naTqvamia, rom `hyavs~ tipis zmnebi<br />
rusulad Cveulebriv Sebrunebuli konstruqciiT iTargmnebao; subieqti da obieqti<br />
rom rusuladac Tav-Tavis adgilas darCes, saWiroa sxvagvari xerxi Targmnisa;<br />
unda gvaxsovdes, rom, Tavi rom davaneboT pirTa raodenobis sakiTxs (rusulSi zmna<br />
erTpiriania, qrTulSi _ orpiriani), struqtura rusuli zmnisa sxvaa da qarTulisa<br />
_ sxva. Seubruneblad Targmnisas rusuli zmna mraval SemTxvevaSi formiT ukuqcevi-<br />
Ti (возвратный) iqneba, an vnebiTi (имеется, любим, ненавидим da sxv.), maSin rodesac<br />
zmna saSualia. winadadeba `mamas uyvars Svili~ subieqt-obieqtis Seubruneblad SeiZleba<br />
iTargmnos ase: сын любим отцом, magram ufro axlos iqneba, rom vTqvaT: отцу<br />
любим сын; winadadebas `mowafes wigni aqvs~ ufro axlo gadmogvcems aseTi Targmani:<br />
у ученика есть книга, vidre aseTi: у ученика имеется книга.<br />
sxvaTa Soris, `hyavs~ tipis zmnebSi urevia `moswons~, romelic rusulad ise<br />
iTargmneba, rom subieqt-obieqtis Sebruneba saWiro aRar aris: lizas andro moswons<br />
_ Лизе нравится Андрей. arc erT enaTmecniers ar SeuZlia Tqvas, rom aRniSnul rusul<br />
winadadebaSi qvemdebarea Лизе, xolo Андрей damatebaao. ara, rusuli enis specialisti<br />
ityvis: aq qvemdebarea Андрей, Лизе ki damatebaao.<br />
miuxedavad imisa, rom qarT. winadadeba `lizas andro moswons~ da rusuli ` Лизе<br />
нравится Андрей~ sintaqsuri urTierTobis mixedviT erTnairia, gvarwmuneben: ara, qvemdebareao<br />
`lizas~. daveTanxmoT erT wuTas da vTqvaT, rom winadadebaSi `lizas moswons<br />
andro~ qvemdebarea `lizas~. cxadia, maSin ~lizas~ qvemdebare iqneba agreTve am<br />
winadadebaSic: `lizas moewona andro~ da amaSic `lizas moswonebia andro~. Tu egrea,<br />
maSin `lizas~ iqneba qvemdebare am winadadebebSic:<br />
lizas mosCvenebia andro<br />
lizas Tavs dasdgomia andro<br />
lizas gahqcevia andro<br />
` daswevia `<br />
` Sehxvedria `<br />
` avad gahxdomia `<br />
` mohkvdomia `<br />
` dahsizmrebia `<br />
` gahSorebia `<br />
` dahmdurebia ` da misT.<br />
ai, ra daskvnamdis mivalT, Tu gaviziarebT zemoT moyvanil mtkicebas!<br />
ra iwvevs gaugebrobas? is, rom zmnis forma, romelTanac Sewyobilia saxeli, mor-<br />
19 A. Dirr, Einführung in das Studium der kaukasischen Sprachen, 1928, gv., 78-79.<br />
20 N. Marr et M. Brière, La langue géorgienne, Paris, 1931, gv., 116, 117, 119.<br />
21 Hans Vogt, Esquisse d'une grammaire du géorgien moderne, Oslo, 1936, gv., 195-198.<br />
22 Б. Руденко, Грамматика грузинского языка, М.-Л., 1940, стр. 186-187.<br />
20
fologiurad gagebuli da dafasebulia ara ise, rogorc es saWiroa.<br />
aris erTi garemoeba, romelic xels uwyobs, rom aseTi tipis zmnebTan micemiTi<br />
brunvis forma iyos subieqtad gagebuli: zogi maTgani mxolod obieqturi pirebis<br />
mixedviT icvleba: maqvs, gaqvs, aqvs da Semdgomi; mZinavs, gZinavs, sZinavs da Semdgomi;<br />
mciva, gciva, sciva da Semdgomi. amis gamo forma, warmoSobiT or-piriani, erT-pirianad<br />
aris qceuli. erT-piriani zmnebi ki Cveulebriv subieqturi piris mqoneebia: aris,<br />
zis, wers, xtis, duRs, qris, dneba, Sreba, iRupeba, Savdeba da misT.<br />
saSual zmnebs garda moipoveba rigi vnebiTi gvaris zmnebisa, romlebic ama Tu im<br />
grZnobas gamoxataven, maT Soris miCnevisa da gunebis vnebiTis formebi (qarT. gram.<br />
safuZvlebi §§ 361, 362): mejavreba, mezizReba, mexaliseba, mebilweba (`mas ymasa Tavi<br />
ar misca, Wvretadca ebilweboda~. `vefx. –ty~. 232), memwareba, memeteba, medideba, mem-<br />
Rereba, metireba da misT. saerTo wesis Tanaxmad, aqac qvemdebared unda miviCnioT<br />
saxelobiTSi dasmuli saxeli (Tu ki aseTi zmnas ewyoba, mag., `mekeTa ese TaTbiri~.<br />
`vefx. ty.~ 426), micemiTSi dasmuli saxeli ki iribi obieqtia; mag., `gogras etireba~<br />
(vaJa, V, 217).<br />
gamoTqma `Rori boZs efxaneba~ iseTia, rom qvemdebared saxelobiTSi dayenebuli<br />
`Rori~ migvaCnia. amaze, mgonia, aravin idavebs. magram swored aseTive gamoTqmaa esec:<br />
`biWs Tavi efxaneba~. gansxvaveba maT Soris is aris, rom pirvel winadadebaSi Roris<br />
moqmedeba naTelia, meore winadadebaSi ki Tavi iwvevs fxanis grZnobas biWSi da misi<br />
`moqmedeba~ ise naTeli ar aris, rogorc pirvelSi. romelia mainc qvemdebare? saer-<br />
To wesis mixedviT aqac qvemdebared saxelobiTSi dayenebuli sityva unda miviCnioT,<br />
e. i. `Tavi~, `biWs~ ki iribi obieqti iqneba. `Tavi efxaneba~ sintaqsurad igivea, rac<br />
`Tavi eqaveba~. maSasadame, winadadebaSi: `dRes diliT xelis guli meqaveboda~ qvemdebarea<br />
`xelis guli~, I piri ki iribi obieqtis gagebas gvaZlevs.<br />
Tqmulis Semdeg cxadia, Tu rogor unda miviCnioT sintaqsuri TvalsazrisiT saxelobiTsa<br />
da micemiTSi dasmuli saxelebi Semdeg winadadebebSi: eg Seni ambavi Zalian<br />
mikvirs; ara miSavs ra; maros guli uwuxs; vanos kritika Zalian swyins; wuxel<br />
Tavi mtkioda Zalian; Seni dawinaureba yvelas uxarian, saamisod Zala ar Semwevs da<br />
misT.<br />
gamoTqmulia azri, TiTqo `mZuls~ tipis zmnebSi obieqturi piris niSniT gadmocemuli<br />
iyos realurad moqmedi piri. ai, magaliTad ras vkiTxulobT a. Ciqobavas erT<br />
werilSi:<br />
`gardauval zmnebSi aris erTi jgufi, romelic awmyoSive Sebrunebuli wyobiT<br />
aris warmodgenili; aseTia, magaliTad: maqvs, myavs, mZuls, miyvars, mSia, mwyuria, minda,<br />
msurs. yvelgan obieqtis niSniT (m TavsarTiT) gadmocemulia realuri subieqti,<br />
is piri, romelsac `aqvs~, `hyavs~, `sZuls~, `uyvars~, `hSia~, `swyuria~... xolo subieqtis<br />
niSniT (s bolosarTiT) realuri obieqti (rac aqvT, hyavT, sZulT, uyvarT...)~ 23 .<br />
magram sakiTxavia: saidan Cans, rom wyoba Sebrunebulia? saidan Cans, rom realurad<br />
moqmedi piri am zmnis formebSi pirvelia? es arsaidan ar Cans. is garemoeba, rom es<br />
zmnebi gardauvalia (amas xom a. Ciqobavac adasturebs), imis maCvenebelia, rom maT ar<br />
SeiZleba hqondeT pird. obieqti, romelzedac subieqtis moqmedeba vrceldeba. maSasadame,<br />
roca vTqviT, zmna gardauvaliao, amiT isic vTqviT, rom subieqti aq sxvaze ar<br />
moqmedebs, da, Tu kidev sxva piria warmodgenili formaSi, urTierToba am pirsa da<br />
subieqts Soris ar SeiZleba iyos iseTi, rogorc or-piriani gardamavali zmnis subieqtsa<br />
da obieqts Soris. maSasadame, Tu `miyvars~ gardauvalia, am winadadebaSi: `vanos<br />
uyvars mama~, `mama~ ar SeiZleba iyos pird. obieqti (pird. damateba), rogorc es<br />
m. janaSvils (da masTan erTad bevr sxvas) esmis. maS raRaa is obieqti, romelzedac<br />
a. Ciqobava laparakobs? iribi? aba irib obieqts (a. Ciqobavas mixedviT pirovnebis<br />
obieqts) ra esaqmeba saxelobiTSi?!<br />
23 a. C i q o b a v a , qarT. enis zogadi daxasiaTeba, 057-058 (ganmartebiTi leqsikonis pirvel tom-<br />
Si).<br />
21
gancxadeba imisa, rom `maqvs~, `myavs~, `mZuls~ an misTana zmnebSi obieqturi niSniT<br />
gamoxatuli piri realurad moqmedi piriao, araa dasabuTebuli. mivmarToT magaliTs:<br />
aviRoT `mZuls~, romelic tipiuria grZnobis gamomxatvel zmnebs Soris<br />
(mZuls, miyvars, momwons, msurs, mZags, mezizReba da sxv.). ra moqmedebas gviCvenebs is?<br />
_ mxolod imas, rom viRaca siZulvilis grZnobiT aris Sepyrobili garkveuli piris<br />
an sagnis mimarT: qeTos kote sZuls, qeTos Tevzi sZuls, qeTos Cxubi sZuls da misT.<br />
Cans Tu ara, rom qeTo moqmedebdes an koteze, an Tevzze, an sxva rameze? _ ara, ar<br />
Cans. maS ra urTierTobaa maT Soris? Tu msjelobis gamosavlad qeTos aviRebT, unda<br />
vTqvaT, rom qeTo aris moZule kotesi, Tevzisa Cxubisa da misT. da Tu gamosavlad<br />
kotes, Tevzsa da sxvas aviRebT, gveqneba: kote, Tevzi, Cxubi siZulvilis sagnebia qe-<br />
TosTvis, e. i. es iseTi sagnebia, romlebic siZulvils aRZraven qeToSi. vTqvaT qeTo<br />
sacole iyo kotesi. kotem qeTos nacvlad sxva SeirTo da qeTom amis Semdeg kote<br />
SeiZula. sakiTxavia realurad vin imoqmeda visze, vin gamoiwvia siZulvilis grZnoba?<br />
ra Tqma unda, ara qeTom, aramed kotem, magram es iyo dasawyis periodSi, exla ki,<br />
roca vTqviT, `qeTos kote sZuls~-o, aRiniSna mxolod is, rom kote siZulvilis sagania<br />
qeTosTvis.<br />
SeiZleba Tqmuli sakmarisi ar iyos imis dasamtkiceblad, rom `mZuls~ tipis<br />
zmnebTan realurad moqmedi piri ar SeiZleba iyos micemiTSi dayenebuli saxeli.<br />
amitom saWiroa ufro vrceli ganmarteba.<br />
daviwyoT martivi magaliTidan. `civa~ zmna pir-naklia, ixmareba marto mesame sub.<br />
pirSi, isic raime saxelis Seuwyoblad, e. i. impersonalurad: civa, cioda, ciodes.<br />
raki saxeli ar ewyoba, arc viciT, vin moqmedebs, an ra moqmedebs. amitom, roca mas<br />
or-pirianad gadavakeTebT (mciva, gciva, sciva, gvciva...), moqmedi mainc ar moemateba,<br />
impersonaluri gageba mainc darCeba (subieqturi pirisaTvis), oRond moemateba iribi<br />
piri, romelsac sicivis SegrZneba aqvs, sxva ki araferi. mciva-Si rom I piri miviCnioT<br />
gramatikul subieqtad, es imas niSnavs, rom absoluturi forma (e. i. civa) imitom<br />
gaxda impersonaluri, rom mas Camoecala m an sxva manis rigis niSani. amitom `mciva~-<br />
Si rom pirv. piri vicnaT gramatikul subieqtad, es absurdi iqneba, imitom rom aq<br />
aravin ar moqmedebs, ise rogorc `mcxela~ an `damcxa~-Si: `dRes Zalian dacxa~, aq<br />
zmna erT-piriani impersonaluri formaa subieqtisaTvis. amitom am winadadebaSi `vanos<br />
dRes Zalian dascxa~ subieqti ar Cans, `vanos~ ki iribi obieqtia.<br />
amgvarive usubieqto gamoTqmebia: mawvims, maTovs da rigi sxva zmnebisa: maciebs,<br />
macxelebs, cxvirs maceminebs, maslokinebs, guls mazidebs, muxlebi momkveTa, gamaJrJola,<br />
tanSi mzaravs da misT. am zmnebs subieqturi piris fardi saxeli ar Seewyoba<br />
da, maSasadame, saTanado winadadebac usubieqto iqneba. raRaa maSin I piri `mciva~<br />
an `damcxa~ formaSi? pasuxi SeiZleba erTad-erTi iyos: umoqmedo piri, e. i. gramatikuli<br />
obieqti. `mcivasaviT~ usubieqtoa dRes zmnebi: mZinavs, mRviZavs, mSia, mwyuria<br />
da misT. maTTan Sewyobili saxeli micemiT brunvaSi iribi obieqti iqneba (da ara subieqti):<br />
bavSvs sZinavs, hRviZavs, hSia, hswyuria da misT. Tu aseT zmnebs Seewyoba saxelobiTSi<br />
dasmuli saxeli, es saxeli iqneba qvemdebare: bavSvs wyali swyuria, bavSvs<br />
puri hSia da misT. maSasadame, ase: `bavSvs puri hSia~, qvemdebarea `puri~ da ara<br />
`bavSvs~, romelic iribi obieqtia. samagierod aq: `bavSvs sZinavs~ _ gramatikuli subieqti<br />
ara gvaqvs (zmnis forma impersonaluria), xolo `bavSvs~ iqneba iribi obieqti.<br />
sul sxvaa winadadeba: `bavSvi iZinebs~, sadac `bavSvi~ gramat. subieqtia (qvemdebarea).<br />
didi Secdoma iqneba Tqma imisi, rom es ori winadadeba `bavSvs sZinavs~ da `bav-<br />
Svi iZinebs~ Tanabari sintaqsuri urTierTobis gamomxatveliao; ara, isini sxvadasxva<br />
sintaqsuri urTierTobis gamomxatveli winadadebebia.<br />
rac iTqva `sZinavs~ formasTan Sewyobil saxelze, igive iTqmis imave tipis `hRvi-<br />
Zavs~ zmnis wyvilis calzedac. `bavSvs hRviZavs~ _ aq `bavSvs~ agreTve iribi obieqtia.<br />
samagierod aq: `bavSvi iRviZebs~ `bavSvi~ qvemdebarea (subieqtia). ra mimarTebacaa sZinavs<br />
_ iZinebs da hRviZavs _ iRviZebs zmnebs Soris, igivea agreTve Semdeg wyvilebs<br />
Sorisac: uyvars _ iyvarebs, sZuls _ iZulebs, stkiva _ itkivebs da misT.<br />
22
Tqmulis Semdeg advili gadasawyvetia, Tu rogor unda SevxedoT or-pirian gardauval<br />
zmnaTa wyvilis calebs, rogoricaa:<br />
qeTos kote sZuls,<br />
qals koxtaoba moswons,<br />
Svils deda uyvars,<br />
petres saxli aqvs,<br />
Tebros cxvari hyavs,<br />
luarsabs gaexarda, elisabeds ewyina (i. WavW.) da misT.<br />
aRniSnuli saerTo wesis gamonakliss Seadgens `vici~ zmnis mesame seriis formebi<br />
da `maqvs~ da `myavs~ zmnaTagan darTviT nawarmoebi zmnebi: momaqvs, momyavs da sxvebi.<br />
vici. am zmnas metad Taviseburi warmoeba aqvs. rogorc ara erTxel aRminiSnavs<br />
(pirvelad gamokvlevaSi subieqt-obieqturi prefiqsebis Sesaxeb, gv. 6, SnS 2) 24 , `vici~<br />
warmoSobiT II seriis formaa. saxeldobr II xolmeobiTisa, rasac mesame piris sintaqsuri<br />
Zala aCens: megobarma icis, man icis. mas sazogadod II seriis mwkrivebi aklia,<br />
radganac Tavad II xolmeobiTis formaa warmoSobiT, sxva mwkrivebi am seriisa adre<br />
dakarga da I seriaSi gadmosvlasTan dakavSirebiT xelaxla gaikeTa samagiero mwkrivebi:<br />
vici, vicodi, vicode. III seriis formebia: mcodnia, mcodnoda, mcodnodes, rac<br />
warmoebis TvalsazrisiT srul kontrasts warmoadgens `vici _ vicodi _ vicode~<br />
formebTan dapirispirebiT, radganac `vici~ pirdapiri wyobis formaa da gardamavali<br />
da III seriaSi mas unda moeca ara mcodnia, mcodnoda, mcodnodes, aramed raRac amgvari:<br />
micnia, mecna, mecnos (an: micodnia, mecodna, mecodnos), rogorc amas adgili<br />
aqvs inversiuli formebis warmoebis dros. `mcodnia~ ki warmoebis TvalsazrisiT<br />
imave tipisaa, rac `mwolia~ (romelsac awmyod `miwevs~ an `mawevs~ aqvs), an `mdgomia~<br />
(romlis awmyoa `midgas~ an `madgas~). maSasadame, vici _ mcodnia Sereuli uRlebis<br />
zmnaa: awmyos wris mwkrivebis formebi gardmavali zmnis tipisaa, III seriisa ki _ gardauvalisa.<br />
gviandeli mwkrivebic (myofadis wrisa) agreTve gardauvali zmnis msgavsad<br />
aqvs gakeTebuli: mecodineba, mecodineboda, mecodinebodes (Sdr. maxlavs: mexleba,<br />
mexleboda, mexlebodes da misT.).<br />
exla aviRoT aseTi winadadeba: `vanom durgloba icis~ da davuyenoT mas pirispir<br />
meore winadadeba: `vanos durgloba scodnia~ da vikiTxoT: ra gansxvavebaa maT Soris?<br />
pirvel winadadebaSi Semasmeneli gardamavali zmnis formiTaa mocemuli da<br />
cxadia, rom gramatikuli subieqtia `vanom~, xolo `durgloba~ pird. obieqtia. meore<br />
winadadebaSi ki Semasmeneli (`scodnia~) gardauvali zmnis formiTaa mocemuli da<br />
erTi SexedviT is ise unda dafasdes, rogorc sxva gardauvali zmnis SemTxvevaSi,<br />
vTqvaT aseT winadadebebSi: vanos durgloba dahviwynia, vanos durgloba gahxsenebia,<br />
vanos durgloba moswyenia, vanos durgloba Sesjavrebia, vanos durgloba moswonebia,<br />
vanos durgloba Sehyvarebia da misT., sadac gramatikuli subieqti yvelgan<br />
`durgloba~ aris, xolo `vanos~ _ iribi obieqti. ukanasknelTa kvalifikacia ar aris<br />
Zneli, radganac maT I da II seriis mwkrivebSic iseTive sintaqsuri urTierToba aqvT,<br />
rogorc mesamisaSi: vanos durgloba daaviwydeba, vanos durgloba daaviwyda, vanos<br />
durgloba dahviwynia; vanos durgloba moewoneba, vanos durgloba moewona, vanos<br />
durgloba moswonebia da misT. ase rom aRniSnul gardauval zmnebTan, romlebic<br />
gvaris TvalsazrisiT vnebiTebia, sintaqsuri konstruqcia yvela seriis formebSi er-<br />
Ti da igivea, maSasadame, winadadebis wevrTa kvalifikaciac erTi da igive iqneba:<br />
`durgloba~ iqneba subieqti (anu qvemdebare), `vanos~ ki _ iribi obieqti.<br />
sul sxva viTareba gvaqvs `vici~ zmnis SemTxvevaSi: miuxedavad imisa, rom `vici~<br />
da `mcodnia~ sxvadasxvagvarad agebuli formebia, gramatikuli SinaarsiT isini er-<br />
Tnia da erTmaneTis magivrobas ewevian mwkrivebSi. marTlac, zmnebi icis _ scodnia<br />
24 a. S a n i Z e , qarTuli enis struqturisa da istoriis sakiTxebi, 1. 1957, gv. 121.<br />
23
iseTsave urTierTobaSia erTmaneTTan, rogorc iswavlis _ uswavlia, aSenebs _ uSenebia,<br />
akeTebs _ ukeTebia, acxobs _ ucxvia, iwyebs _ uwyia da misT., e. i. rogorc esenia<br />
erTisa da imaves, zmnis formebi, ise icis _ scodnia erTisa da imave zmnis formebia.<br />
aqedan is daskvna gamodis, rom winadadeba `vanos durgloba scodnia~ sintaqsurad<br />
imgvaradve unda Sefasdes, rogorc `vanom durgloba icis~, e. i. subieqtia `vanos~,<br />
pird. obieqtia `durgloba~. amitom «vefxis-tyaosnis» am taepSi: `Cemni saqmeni yovelni<br />
gcodnian~ (151) `saqmeni~ pird. damateba iqneba.<br />
`mcodnia~ zmna formis mixedviT dgas gardauval zmnaTa rigebSi: werili momsvlia,<br />
cxeni damkargvia, Tma gamTeTrebia da misT. miuxedavad amisa, mas aqtiuri gageba<br />
aqvs, radganac `vicis~ enacvleba III seriaSi da Tanac mas araferi udgas sapirispirod,<br />
rom gardauvalad vicnaT igi, rogorc es amave warmoebis zmnebs aqvT: dahkargvia<br />
_ daukargavs, dahmalvia _ daumalavs da misT.<br />
SeiZleba miTxran: `arc dahkvdomia~-s udgas raime pirispir da ratom aqtiurad ar<br />
gvesmis igio? amaze unda vupasuxoT: imitom, rom I da II seriis mwkrivebSi mas isev<br />
vnebiTis formebTan aqvs kavSiri: daakvdeba, daakvda.<br />
SeniSvna: megruli `miCq~ (`vici~) da svanuri `mixal~ (`vici~) yvela seriaSi<br />
erTnairad ikeTeben formebs. amitom isini yvelgan gardauval zmnaTa rigebSi<br />
dganan.<br />
moaqvs _ moitans. es zmnebi erTmaneTs enacvlebian I seriis mwkrivebSi: moaqvs _<br />
moitans, mohqonda _ moitanda, mohqondes _ moitandes. II seriaSi marto `moitans~<br />
zmnis formebi ixmareba: moitana, moitanos. III seriaSi erTic ixmareba da meorec (aspeqtis<br />
mixedviT): mohqonebia _ moutania da sxva.<br />
msgavsive Senacvlebaa amave fuZeebis zmnebisa sxva zmniswinebiTac; Seaqvs _ Seitans,<br />
gaaqvs _ gaitans, gadaaqvs _ gadaitans da sxva. oRond `daaqvs~ ucaloa: igi<br />
marto awmyos wris mwkrivebSi ixmareba da sxvagan araferi enacvleba. erTi SeniSvna<br />
kidev: mo da mi zmniswiniT xmarebisas `aqvs~ zmnas meore fuZis zmna enacvleba: moaqvs<br />
_ wamoiRebs _ moitans; miaqvs _ waiRebs _ miitans. `moaqvs~ igive zmnaa, rac<br />
`aqvs~, oRond zmniswinis darTviT leqsikuri mniSvneloba ecvala, xolo sintaqsuri<br />
urTierToba saxelebTan iseTive SehrCa, rogoric hqonda: vanos SeSa aqvs, vanos SeSa<br />
moaqvs. miuxedavad amisa, `moaqvs~ iseTi zmnaa, romelsac vunacvlebT gardamaval<br />
zmnas: vanos SeSa moaqvs _ vano SeSas moitans, vanom SeSa moitana. azrobliv es zmnebi<br />
erTsa da imaves aRniSnaven da, es rom ar iyos, maTi Senacvlebac SeuZlebeli iqneboda.<br />
aqedan is daskvna gamodis, rom `moaqvs~ gardamaval zmnaTa rigebSia Cayenebuli<br />
da, maSasadame, mas ise unda SevxedoT, rogorc III seriis formebs gardamvali<br />
zmnebisas: vanos SeSa moutania _ vanos SeSa moaqvs. masTan Sewyobili saxelebic er-<br />
Tnairad unda miviCnioT sintaqsuri viTarebis mixedviT: `vanos SeSa moutania~ _ qvemdebarea<br />
`vanos~, pirdapiri damatebaa `SeSa~. `vanos SeSa moaqvs~ _ qvemdebarea `vanos~,<br />
pirdapiri damatebaa `SeSa~.<br />
mohyavs _ moiyvans. `aqvs~ zmna usulo sagnebze iTqmis, sulier sagnebze Tua saubari,<br />
mas `hyavs~ enacvleba: `saxli aqvs~, magram `cxeni hyavs~. es zmnac dairTavs<br />
zmniswinebs: mohyavs, mihyavs, gadahyavs, gahyavs, gamohyavs da sxva. es zmnebi marto awmyos<br />
wreSi ixmareba, sxvagan ki enacvleba yvan fuZisagan imave zmniswiniT nawarmoebi<br />
zmnebi: mohyavs _ wamoiyvans, moiyvans, mihyavs _ waiyvans, miiyvans, gahyavs _ gaiyvans<br />
da sxv.<br />
Senacvleba aqac imave xasiaTisaa, rogorc moaqvs_moitans zmnaTa SemTxvevaSi.<br />
aqac daSorebaa formisa da Sinaarsisa, magram gramatikuli formis kvalifikaciis<br />
dros gamovdivarT Sinaarsidan da ara formidan, amitom aqac igive viTareba gveqneba,<br />
rac `moaqvs~ zmnaze vnaxeT: vanos cxeni mouyvania _ vanos cxeni mohyavs. orsave Sem-<br />
TxvevaSi qvemdebarea `vanos~, `cxeni~ ki pirdapiri damateba iqneba.<br />
maSasadame, `moaqvs~ da `mohyavs~ formebi enas gaTanabrebuli aqvs gardamaval<br />
zmnaTa III seriis formebTan, sadac inversias aqvs adgili. amis mixedviT SegviZlia<br />
24
vTqvaT, rom `moaqvs~ da `mohyavs~ inversiuli zmnebiao, sxvaTa Sesaxeb ki amisi Tqma<br />
ar SeiZleba.<br />
P. S.<br />
25<br />
dekemberi 1952 w.<br />
es narkvevi dawerilia 1952 wels. mas Semdeg azri aRniSnuli gramatikuli sakiTxis<br />
Sesaxeb ar Semcvlia, oRond damatebiT unda vTqva oriode sityva.<br />
qarTulSi metad Taviseburi viTareba Seiqna imis wyalobiT, rom gardamavali<br />
zmnis formebs III seriis mwkrivebSi gardauvali Seenacvla da aqtiur formebs _ pasiuri,<br />
rasac Tavis dros h. SuxarTi aqcevda yuradRebas. amis gamo gardamaval zmna-<br />
Ta irib-obieqturma pirma III seriis mwkrivTa formebSi subieqtis gamoxatvis Zala<br />
moipova da amis Sedegad maTTan micemiTSi dasmul saxels gramatikul subieqtad aRviqvamT,<br />
saxelobiTSi dasmuls ki _ pirdapir obieqtad. Cven Tanabrad vunacvlebT III<br />
seriis formebs I da II seriisas ara marto gardauval zmnebSi, aramed gardamavleb-<br />
Sic; mag., `qals winda mouqsovia~ iseTive azris gadmomcemia sintaqsurad, rogorisac<br />
`qali windas moqsovs~ da `qalma winda moqsova~. am sam winadadebaSi gramatikuli<br />
formebi sxvdasxvanairia, sintaqsuri urTierToba ki _ erTnairi. subieqtma da pirdapirma<br />
obieqtma brunvebi icvala, sintaqsuri viTreba ki igive darCa. es brunva-cvalebadoba<br />
zmnis struqturaze aris damokidebuli, an, ufro sworad rom vTqvaT, zmnis<br />
struqturasTan aris Sefardebuli. subieqtisa da pirdapiri obieqtis brunva-cvalebadoba<br />
qarTuli enis damaxasiaTebeli niSania da msgavsi ram sxva tipis enebSi ar<br />
moipoveba.<br />
Tu romelime inversiuli forma, warmoSobiT gardauvali, vTqvaT, `momiqsovia~,<br />
gardamavlad gvesmis, es imitom, rom igi Senacvlebis gziT gardamavalTa rigebSia<br />
Cayenebuli: movqsov windas, movqsove winda, momiqsovia winda. da, Tu igive forma,<br />
warmoSobiT pasivi, aqtiurad gvesmis, es imitom, rom igi, erTi mxriT, aqtiur forma-<br />
Ta rigebSi gveguleba (movqsov _ movqsove _ momiqsovia), meore mxriT ki igi upirispirdeba<br />
formas, romelic pasivia: winda momiqsovia _ winda momqsovia.<br />
sazogadod, roca romelime zmnis formas winadadebaSi viRebT da mas sintaqsurad<br />
ganvixilavT masTan Sewyobil saxelebTan urTierTobaSi, mxedvelobaSi gvaqvs am<br />
zmnis formaTa warmoeba ara marto erTs mwkrivsa da erTs seriaSi, aramed yvela seriis<br />
mwkrivebSi. amitomaa, rom aSkarad gardauvali `momyavs~ gardamavlad warmogvidgeba<br />
imis gamo, rom mas enacvleba gardamavali zmnis formebi: moviyvan _ moviyvane.<br />
aseTive Senacvlebis gamoa, rom udaod gardauvali warmoebis forma `mcodnia~<br />
gardamavlad warmogvidgeba `vici~-s gverdiT, xolo masTan saxelobiTSi Sewyobili<br />
saxeli _ pirdapir obieqtad: wera-kiTxva vici, wera-kiTxva mcodnia 25 .<br />
25 es azria gatarebuli `vici~, `momaqvs~ da `momyavs~ zmnebis Sesaxeb l. kvaWaZis `qarTuli<br />
enis sintaqsSi~, romelic Cemi redaqciiT gamovida (pirveli gamocema, 1956, gv. 47; meore gamocema,<br />
1958, gv. 61).
`miWirs~ zmna da maswavleblis gasaWiri 1<br />
26<br />
damana meliqiSvili<br />
qarTuli enis gramatikis programisa da saxelmZRvaneloebis gantvirTva<br />
zogierTi zerTuli da praqtikuli saWiroebisagan mowyvetili masalisagan<br />
saSuri saqmea; magram Tavad maswavlebeli yovelTvis mzad unda iyos nebismieri<br />
rTuli gramatikuli movlenis gansamartavad, Tuki amis saWiroeba gakveTilis<br />
procesSi gaCndeba. inversiul zmnebTan dakavSirebiT maswavleblis<br />
winaSe garkveuli sirTuleebi wamoiWreba, romlis gadaWras isaxavs miznad<br />
am statiis avtori.<br />
1. inversiis arseboba qarTul zmnaSi sayovelTaod cnobili faqtia. nebismier<br />
moswavles rom vkiTxoT, maqvs, miyvars, momwons, mwyins, mwams... da msgavs zmnebSi moqmedi<br />
piri, subieqti romeliao, uyoymanod pirvel pirs dagvisaxelebs. aseve: gaqvs..,<br />
aqvs.., formebSi Sesabamisad _ II da III pirs. eWvs gareSea, rom am tipis (grZnoba-aRqmis<br />
gamomxatvel) zmnebSi Tanamedrove qarTveli kacis cnobierebaSi subieqtad micemiTSi<br />
dasmuli saxeli aRiqmeba.<br />
xalxi, `enis kanonis damdebi~, rogorc ilia ityoda, ase fiqrobs. magram... gramatikul<br />
literaturaSi subieqtis sakiTxi amgvar zmnebTan karga xania sadavo gamxdara<br />
2 . da radganac sadavoa, amitom saskolo gramatikis saxelmZRvanelodan igi saer-<br />
Tod amoRebulia. maswavleblebi swavlebis procesSi amgvar zmnebs, ramdenadac SeiZleba,<br />
gverds uvlian, magram, samwuxarod (Tu sabednierod), es zmnebi iseTi xSiri<br />
saxmarisia, amasTanave, isini TandaTan ise ifarToeben ares, rom saSinao da saklaso<br />
savarjiSoebis Sesrulebisas moswavleebi maT wamdauwum, yovel nabijze xvdebian.<br />
maswavlebeli, romelsac SemTxveviT `wamoufrindeba~ romelime `miWirs~ zmna gakve-<br />
Tilze, marTlac did gaWirvebaSi vardeba: bavSvebi gahyvirian, `me qvemdebareao~. maswavlebelic,<br />
cxadia, gonebiT bavSvebis mxarezea, magram ra qmnas, rodesac morfologiis<br />
saskolo saxelmZRvaneloSi sakuTriv am tipis zmnebis subieqtis Sesaxeb araferia<br />
naTqvami 3 , sintaqsis saxelmZRvaneloSi ki weria, rom `gardauvali zmnis me-3 piris<br />
formasTan Sewyobili qvemdebare yovelTvis saxelobiTSiao~, xolo saTanado<br />
adgilas (`qvemdebaruli damokidebuli winadadebis raoba~) savarjiSoebSi motanili<br />
winadadebebis mixedviT SegviZlia davaskvnaT, rom saxelmZRvanelos avtorebi romelime<br />
`etyoba~ zmnisaTvis qvemdebared saxelobiTSi dasmul saxels miiCneven (`saxis<br />
moZraobaze etyoboda, rom grZnobis als mTlad moebura misi arseba~ _ aq damokidebuli<br />
winadadeba miCneulia qvemdebarul saxisad). Tu maswavlebeli bavSvs daeTanxmeba<br />
da ityvis, rom qvemdebare (subieqti) micemiTSi dasmuli saxeliao, ra daarqvas saxelobiTSi<br />
dasmul saxels maSin, rodesac bavSvebma ician, rom damatebebidan (obieqtebidan)<br />
saxelobiT brunvaSi mxolod pirdapiri SeiZleba idges?<br />
maSasadame, mdgomareoba specifikuria, bevr siZnelesTanaa dakavSirebuli da gramatikuli<br />
movlenebis kvalifikaciis gadasinjvas moiTxovs. da gana amitom skolaSi<br />
Tvali unda davxuWoT da dumiliT avuaroT gverdi qarTuli zmnisaTvis damaxasiaTebel<br />
am metad mniSvnelovan movlenas?<br />
magram ase grZeldeba wlebis ganmavlobaSi: bavSvebi sruliad gaucnobiereblad<br />
izepireben, rom `qarTulSi inversia axasiaTebs marto gardamaval zmnebs III seriaSi.<br />
1 qarTuli ena daliteratura skolaSi, #4, 1978.<br />
2 amis Sesaxeb ix. a. SaniZe, gramatikuli subieqti zogierT gardauval zmnasTan qarTulSi,<br />
Zveli qarTuli enis kaTedris Sromebi, t. 7, 1961 w. gv. 209.<br />
3 Tumca maswavlebeli saWiro SemTxvevaSi, cxadia, xelmZRvanelobs a. SaniZis `qarTuli enis<br />
gramatikis safuZvlebiT~, sadac inversiul formebTan dakavSirebiT Semdegi azria gatarebuli:<br />
`piris niSanTa inversias garkveuli adgili uWiravs zmnaTa uRlebis sistemaSi: is gvxvdeba<br />
marto III seriis formebSi da isic gardamaval zmnebSi, gardauvalma zmnebma sazogadod<br />
inversia ar icis...~ (a. SaniZe, qarTuli enis gramatikis safuZvlebi, 1973, $241, gv. 197).
gardauvalma zmnebma ki sazogadod inversia ar icis~; magram es mxolod Teoriulad,<br />
praqtikulad ki grZnoba-aRqmis zmnebTan isini subieqtad micemiTSi dasmul saxels<br />
miiCneven, rac am tipis gardauval zmnebSi swored inversiis arsebobas adasturebs.<br />
qarTuli enis gramatikis am metad saWirboroto da sadavo sakiTxs prof. varlam<br />
Tofuriam specialuri werili uZRvna, romelic TerTmeti wlis win daibeWda swored<br />
am Jurnalis furclebze. 4 statiaSi sruliad garkveviT da damajereblad aris dasabuTebuli<br />
upirveles yovlisa is, rom, radganac sakiTxi exeba `mTel jgufs zmnebisas,<br />
amitom saxelmZRvaneloSi misi sul gamotoveba SeuZlebelia~ da rom `grZnobaaRqmis<br />
gamomxatveli obieqturi wyobis mqone saSualo gvaris zmnebi analogiur viTarebas<br />
gviCveneben gardamaval zmnaTa III seriis formebTan: es zmnebic inversiulia~ 5 .<br />
magram, samwuxarod, es sakiTxi dRemde ar mogvarebula da saskolo gramatikis<br />
saxelmZRvanelo kvlav dums amis Taobaze.<br />
2. is faqti, rom grZnoba-aRqmis gamomxatvel zmnebTan qarTulSi micemiTSi dasmuli<br />
saxelia gagebuli subieqtad, Tavis droze kargad SeniSna akad. niko marma. Tavis<br />
`ZiriTad tabulebSi~ 6 man calke adgili miuCina da gamoyo gansakuTrebuli, `obieqturi<br />
wyobis~ mqone zmnebis jgufi, romelic arsebiTad gansxvavdeba danarCeni zmnebisagan.<br />
aseTive interpretacia misca am tipis zmnebs moris briermac, romelmac maris<br />
TanaavtorobiT 1931 wels parizSi frangul enaze gamosca didi naSromi `qarTuli<br />
ena~ 7 . dabolos, am tipis zmnaTa Camoyalibebis procesis arsis gageba mZlavri<br />
mecnieruli argumentaciiT da uxvi enobrivi masalis safuZvelze mogvca prof. arnold<br />
Ciqobavam Tavis fundamentur naSromSi `martivi winadadebis problema qar-<br />
TulSi~ 8 da statiaSi `martivi winadadebis evoluciis ZiriTadi tendenciebi qar-<br />
TulSi~ 9 . am naSromebSi sakiTxi gacilebiT ufro farTod ismis: qarTuli saliteraturo<br />
enis ganviTarebis mTel manZilze micemiTi brunvis sintaqsuri rolis gaZliereba<br />
da Sesabamisad _ saxelobiTSi dasmuli obieqtis sintaqsuri rolis Sesusteba,<br />
rac moicavs CvenTvis saintereso zmnebsac da, saerTod, inversiis procesis Casaxvasa<br />
da ganviTarebas qarTul zmnaSi.<br />
3. inversiis process qarTul zmnaSi sakmaod xangrZlivi istoria aqvs. es movlena<br />
qarTuli enis istoriis erT-erTi yvelaze saintereso da mniSvnelovani ubania. inversiis<br />
procesi qarTuli zmnis bunebidan (kerZod, misi polipersonalizmidan) gamomdinare<br />
kanonzomieri procesia. swored inversiis procesi gaxda erT-erTi mizezi<br />
da safuZveli qarTuli enis sintaqsSi im didi Zvrebisa, romlebmac enis sistemaSi<br />
sxva cvlilebebTan erTad Zveli qarTuli mkveTrad gamijna axali qarTulisagan.<br />
ra aris inversia? rogorc prof. akaki SaniZe wers, `inversia hqvia Seqcevas, anu<br />
Sebrunebas, romelic sazogadod Tavs iCens rigis SemTxvevaSi~. 10<br />
zmnaSi inversia `Tavs iCens~ piris niSanTa funqciebis SenarCunebaSi. magram es ukve<br />
Sedegia, gamovlinebaa, gamoxatulebaa garkveuli procesisa da ara safuZveli, mizezi,<br />
arsi.<br />
ra aris inversiis safuZveli? raSi mdgomareobs inversiis procesis arsi? aris<br />
Tu ara inversia gramatikuli movlena?<br />
aviRoT nebismieri statikuri zmnis relatiuri forma, davuSvaT, miweria is me (Zv.:<br />
miweries igi me). rogorc statikuri zmna, igi ar Seicavs moqmedi piris gagebas.<br />
sxvagvarad rom vTqvaT, radganac es zmna mdgomareobas gamoxatavs da ara moqmedebas,<br />
4 ix. v. Tofuria, qarTuli enis gramatikis sadavo sakiTxebi, `qarTuli ena da literatura<br />
skolaSi~, #3, 1977 w., gv. 3.<br />
5 v. Tofuria, dasax. naSr., gv. 7.<br />
6 Н. Марр, Основные таблицы, tab. XIX, XX.<br />
7 N. Marr et M. Brière, La langue géorgienne, Paris, 1931.<br />
8 arn. Ciqobava, `martivi winadadebis problema qarTulSi~, meore gamocema, Tbilisi, 1968 w.<br />
9 arn. Ciqobava, martivi winadadebis evoluciis ZiriTadi tendenciebi qarTulSi. ix. iqve, damateba<br />
II, gv. 269.<br />
10 a. SaniZe, qarTuli enis gramatikis safuZvlebi, I, 1973, gv. 195.<br />
27
mas ar gaaCnia realurad moqmedi piris gageba, e. i. realuri (logikuri) subieqti,<br />
Tumca gramatikulad yvelaferi rigzea: saxelobiTSi dasmuli gramatikuli subieqti<br />
gamoxatulia subieqtis niSniT (S3-a), xolo micemiTSi dasmuli gramatikuli obieqti<br />
_ obieqtis formantiT (O1-m). magram realurad _ gramatikuli subieqti pasiuria,<br />
umoqmedoa.<br />
amgvarad, statikur zmnaTa gramatikuli subieqti realurad pasiuria; obieqti gramatikuli<br />
(sintaqsuri) TvalsazrisiT masTan Tanasworuflebiania (isic mmarTavia, masac<br />
sakuTari niSani aqvs zmnaSi), amave dros es obieqti yovelTvis aRmqmelia, mqonebelia,<br />
mgrZnobelia, ganmcdelia (mokled _ logikuri subieqtia) da amitom xSirad sulier<br />
pirs gamoxatavs, maSin, rodesac masTan kombinaciaSi myofi gramatikuli subieqti,<br />
Cveulebriv, aRqmis, qonebis, grZnobis, gancdis sagania (realuri obieqtia), amitom<br />
xSirad usuloa. (cxadia, am TvalsazrisiT gadamwyvetia Tavad zmnis semantika).<br />
swored amis gamo gramatikuli obieqti, rogorc realurad aqtiuri piri (mdgomareobis<br />
an moqmedebis ganmcdeli), metyvelis cnobierebaSi win iwevs da Tavisi aqtiurobiT<br />
aWarbebs gramatikul subieqts. amgvarad, molaparakis cnobierebaSi safuZveli eyreba<br />
inversiis process, e. i. am process safuZvlad udevs fsiqologiuri faqtori: polipersonaluri<br />
bunebis mqone relatiuri statikuri zmna (romlis gramatikuli subieqti<br />
da gramatikuli obieqti 11 sintaqsurad Tanasworuflebiania; orive mmarTavia,<br />
realurad ki aqtiuri grO meti uflebebiT sargeblobs, vidre pasiuri grS) iZleva misi<br />
gramatikuli Sinaarsis logikurad inversiuli SinaarsiT gagebis SesaZleblobas.<br />
piris niSanTa funqciebis inversiis mizezi aris polipersonaluri bunebis garkveuli<br />
tipis zmnebSi logikurad pasiuri subieqtisa da logikurad aqtiuri obieqtis arseboba;<br />
inversiis procesis arsi mdgomareobs molaparakis cnobierebaSi Sinaarsobrivi<br />
mxaris win wamowevaSi da Sesabamisad _ logikurad aqtiuri piris saTanado formalur<br />
(gramatikul) gaaqtiurebaSi. rogorc vnaxeT, inversiis procesi isaxeba cnobierebis<br />
sferoSi. igi garkveul dromde logikis sferoSi rCeba: manam, sanam ar moxdeba<br />
misi formaluri gamoxatva, gramatizcia. rodesac es logikuri procesi formalur<br />
gamoxatulebas povebs, maSin igi SeiZleba CaiTvalos gramatikul movlenad 12 .<br />
4. rodis moxda inversiis procesis gramatizacia?<br />
vnaxoT es statikuri zmnis Sinaarsis ganviTarebis magaliTze.<br />
aviRoT igive miweria (is me) forma da ganvagrZoT misi analizi. sanam am tipis<br />
zmnaSi realurad moqmedi piris gageba ar arsebobs, igi statikuri Sinaarsisaa. sakmarisia<br />
realurad moqmedi piris gageba gaCndes, da es forma SeiZens dinamikur Sinaarss:<br />
realurad aqtiuri piris arseboba dinamikuri zmnis mTavari logikuri maxasia-<br />
Tebelia. amgvarad, gansxvavebiT statikuri Sinaarsis miweria (is me) formisagan, realurad<br />
aqtiuri piris Semcveli miweria (me is) iZens dinamikur Sinaarss. igi ukve gamoxatavs<br />
ara mdgomareobas, aramed moqmedebas. magram rogor moqmedebas? Tavdapirvelad<br />
igi iTavsebs or Sinaarss: Tavisi amosavali formisas _ statikurs da axals _<br />
11 qvemoT terminebi saTanado simboloebiT iqneba warmodgenili: gramatikuli subieqti _ grS,<br />
gramatikuli obieqti grO, realuri subieqti RS da reluri obieqti RO.<br />
12 sxvaTa Soris, micemiTSi dasmuli saxelis subieqtad gagebis tendencia grZnoba-aRqmis gamomxatvel<br />
zmnebSi Tavs iCens evropuli enebis zmnebis mimarTac. amas xazgasmiT aRniSnavs<br />
prof. v. Tofuria, romelsac zemoT dasaxelebul statiaSi rusuli enis akademiuri gramatikidan<br />
mohyavs amonawerebi, sadac micemiTSi dasmuli forma mdgomareobis Tu gancdili moqmedebis<br />
subieqtadaa miCneulia. mxedvelobaSi gvaqvs Semdegi magaliTebi: мне спится, мне страшно,<br />
мне грустно, мне нужно говоритъ, ему больно и смешно da sxv. magram inversia aq ar SeiZleba<br />
iyos gramatikuli movlena, radganac rusul enaSi micemiTSi dasmuli saxeli moklebulia<br />
sintaqsur uflebebs: mas ara aqvs zmnis pirSi marTvisa da ricxvSi SeTanxmebis unari. indoevropuli<br />
zmna monopersonaluria, xolo inversiis logikuri sferodan gramatikul sferoze<br />
(gamoxatulebis planze) gavrceleba SesaZlebelia mxolod polipersonaluri bunebis<br />
zmnebSi, sadac iribi obieqti gramatikulad subieqtis Tanasworuflebiania: mmarTavia, Sem-<br />
Tanxmebelia, da amdenad, mas aqvs unari Tavisi Tavis zmnaSi aRniSvnisa.<br />
28
dinamikurs, kerZod, gamoxatavs dinamikas warsulSi da statikas awmyoSi anu: warsulSi<br />
momxdari moqmedebis Sedegs awmyoSi.<br />
amgvarad, statikur zmnaTa inversiaqmnil formebSi isaxeba perfeqtuli Sinaarsis<br />
gageba da dasabami eZleva perfeqtul droTa formebis ganviTarebas qarTuli zmnis<br />
uRlebis sistemaSi.<br />
statikur zmnaTagan ganviTarebulma dinamikurma Sinaarsma TandaTan formaluri<br />
gamoxatulebac pova: miweries tipis formebs daerTo zmniswini, da-miweries, rac SesaZlebeli<br />
gaxda mxolod mas Semdeg, rac am tipis zmnebma inversiis Sedegad dinamikuri<br />
Sinaarsi SeiZines. zmniswinis darTva, dinamikurobis maCvenebeli erT-erTi formaluri<br />
maxasiaTeblis (niSnis) gaCena am formebs kidev ufro umkvidrebs dinamikur<br />
Sinaarss perfeqtulobis niuansiT _ igulisxmeba dinamika warsulSi: es formebi gamoxataven<br />
warsulSi momxdari moqmedebis Sedegs, rezultats (amitom maT Zveli qar-<br />
TulisaTvis SeiZleba rezultatiuri formebi ewodos). amgvarad, mas Semdeg, rac (da)<br />
uweries (mas igi) zmnaSi micemiTSi dasmuli saxeli gaazrebul iqna subieqtad da<br />
TviT am zmnam ki miiRo dinamikuri Sinaarsi, igi bunebrivad iqca gagrZelebad im dinamikuri<br />
gardamavali zmnis paradigmisa, romelSic saxelobiTSi dasmuli Sesabamisi<br />
piri aris rogorc realuri, ise gramatikuli subieqti, awmyos jgufis ZiriTadi<br />
forma vwer (me mas) _ wers (igi mas); aoristis jgufis ZiriTadi forma davwere (me<br />
igi) _ dawera (man igi), dabolos, perfeqtuli jgufis ZiriTadi forma _ damiweries<br />
(me igi) _ dauweries (mas igi), romelic gamoxatavs warsulSi momxdari moqmedebis<br />
Sedegs awmyoSi (awmyos rezultativi). aqedan ganviTarda am formaTa erT-erTi Ziri-<br />
Tadi (dRes yvelaze gamokveTili) Sinaarsobrivi niuansi unaxaoba, TurmeobiToba, e.<br />
w. unaxavi aqtis gageba: awmyoSi vxedavT Sedegs im moqmedebisas, romelic warsulSi<br />
momxdara. da ase gagrZelda mTels sistemaSi kanonzomierad: imave statikuri zmnis<br />
wyvetilis formam mogvca dinamikurad gaazrebuli forma damewera (me igi), romelmac<br />
gamoxata winare warsulSi momxdari moqmedebis Sedegi warsul droSi (aqedan _<br />
namyos rezultativi anu namyo winarewarsuli); Sesabamisad _ imave statikuri zmnis<br />
II kavSirebiTis formis inversiisa da gadinamikurebis gziT miviReT mesame formac<br />
dameweros (me igi), sadac warsulSi momxdari moqmedebis Sedegi Cans momavalSi (momavlis<br />
rezultativi).<br />
amgvarad, statikur zmnaTa inversiaqmnilma gadinamikurebulma (dinamikurad gadaazrebulma)<br />
formebma gaagrZeles moqmedebiTi gvaris dinamikur zmnaTa paradigma 13 da<br />
Seavses is xarvezi, romelic qarTuli zmnis uRlebis sistemas hqonda: kerZod, warmoiSva<br />
perfeqtul droTa formebi. magram paradigmis gagrZeleba da Sevseba ase martivad<br />
ar dasrulebula. jer erTi, es Seexo ara mxolod gardamaval zmnebs, aramed<br />
moicva qarTuli zmnis uRlebis mTeli sistema: kerZod, analituri, aRweriTi warmoebis<br />
statikurma formebma daxatul var _ daxatul viyav _ daxatul viyo tipisa mogvca<br />
gardauvali dinamikuri zmnis awmyos, namyos da myofadis rezultatiuri sinTeturi<br />
formebi davxatulvar... da sxv. (saidanac Semdgom imave mizeziT, rac zemoT,<br />
ganviTarda TurmeobiTobis, unaxaobis Sinaarsi).<br />
xolo, rac Seexeba dinamikur gardamaval zmnaTa paradigmis gagrZelebas, rogorc<br />
mosalodneli iyo, Senacvlebulma statikurma formebma (mixaties, mikeTies...) dairTes<br />
dinamikurobis kidev erTi niSani _ paradigmis sawyisi (awmyos) formebis maxasiaTebeli<br />
Sesabamisi Tematuri sufiqsebi (vxat-av _ damixat-av-s, vakeT-eb _ gamikeT-eb-ies),<br />
riTac formaluradac daemsgavsnen maT. (_eb Tematur sufiqsian zmnebSi es procesi<br />
ufro Sors wavida da analogiiT gavrcelda e. w. II TurmeobiTis formebzec: gameke-<br />
Ta _ gamekeT-eb-ia _ gamekeT-eb-in-a).<br />
amgvarad, statikur zmnaTa inversiis Sedegad qarTuli zmnis uRlebis sistemaSi<br />
TandaTan Camoyalibda dro-kiloTa sruliad axali jgufi, romelic dRes III seriis<br />
13 am sakiTxis irgvliv dawvrilebiT ix. n. naTaZe, mesame seriis dro-kiloTa warmoebisaTvis<br />
qarTulSi, ike, t. VII, Tb., 1955 w.<br />
29
(TurmeobiTebis) saxeliTaa cnobili. am jgufis formebi warmoadgenen ara Sesabamis<br />
dinamikur gardamaval zmnaTa inversiul formebs, aramed TavianTi winapari, amosavali<br />
statikuri zmnebisas. miweria (is me) _ (da)miweria (me is). miweria (is me) formis<br />
inversiulad gaazrebam mogvca (da)miweria (me is) Sebrunebuli konstruqciis dinamikuri<br />
zmna, romelic dRes dinamikuri vwer (me mas) formis gagrZelebas warmoadgens,<br />
magram ara misi inversiiT miRebul formas. dinamikur gardamaval zmnebs aqtiuri subieqti<br />
aqvT. aqedan cxadia, rom moqmedebiTi gvaris zmnebSi inversiis procesisaTvis<br />
safuZveli ar arsebobs. am zmnaTa gramatikuli subieqti yovelTvis emTxveva realur<br />
subieqts, igi sakmaod aqtiuria imisaTvis, rom ar dauTmos Tavisi asparezi irib obieqts.<br />
swored imitom, rom damiweria zmnis axali konstruqcia mogvca miweria zmnis<br />
pirebis funqciaTa Sebrunebulma, inversiulma gaazrebam, I TurmeobiTis relatiurma,<br />
saobieqto qcevis formebma dakarges qcevis kategoriis gageba. amitomvea, rom III seriaSi<br />
sampiriani formebi ar arsebobs.<br />
amgvarad, III seriaSi sampirianma formebma ki ar dakarges piri da iqcnen orpirianebad<br />
(rogorc amas xSirad gaigonebT), aramed maT arasodes ar hqoniaT mesame piri,<br />
radganac isini warmoSobiT orpiriani statikuri zmnebia.<br />
amas sruliadac ar ewinaaRmdegeba is faqti, rom dRes gardamaval zmnaTa II TurmeobiTis<br />
statikur formaTa inversiis gziT miRebuli formebis (mewera, gamekeTebina)<br />
gverdiT Camoyalibda iseTi inversiuli formebic, romlebic miRebulia ukve ara statikur<br />
zmnaTa inversiis Sedegad, aramed gardamaval sampirian, Cveulebriv, kauzatiur<br />
formaTa inversiis Sedegad. mxedvelobaSi gvaqvs gansxvavebuli konstruqciis<br />
mqone omonimuri wyvilebi: wyvetili _ II TurmeobiTi: gamagebina man me is _ (rom an<br />
netavi) gamagebina me is, Camagdebina man me is _ (xelSi) rom Camagdebina me is, gamake-<br />
Tebina man me is _ (rom an netavi) gamakeTebina me is, maCvena man me is _ (netavi an<br />
rom) maCvena me is da sxva. rogor miviReT meore rigis formebi? sampirianma kauzatiurma<br />
(SualobiTi kontaqtis) formebma dakarges gramatikuli subieqti _ makauzirebeli<br />
piri da erTaderT subieqtad moqmedebis Semsrulebeli, realurad moqmedi piri<br />
darCa. kauzatiur formaTa inversiis es faqti ar ewinaaRmdegeba arc im azrs, rom<br />
inversiis safuZveli realurad pasiuri subieqtis (da realurad aqtiuri obieqtis)<br />
mqone zmnebSia: cnobilia, rom kauzatiuri formebis gramatikuli subieqti moqmedebis<br />
realuri Semsrulebeli ki ar aris, aramed `xelmZRvanelia, iniciatoria~, xolo<br />
moqmedebis realuri, faqtiuri, uSualo Semsrulebeli ki iribi obieqtia. amgvarad,<br />
inversiis ZiriTadi piroba aqac daculia. grS dakargvas da inversias am formebSi,<br />
vfiqrobT, xeli Seuwyo gardamaval zmnaTa II TurmeobiTis formebma (gamakeTebina me<br />
is), romelTac, rogorc cnobilia, kavSirebiTi (// natvriTi) kilos gageba SeiZines.<br />
swored maTi gavleniT unda mieRo kauzatiur gamakeTebina formasac kavSirebiTi (//<br />
natvriTi) kilos gageba da piris dakargvis Sedegad inversiuli Sinaarsic. amgvarad,<br />
II TurmeobiTis (rom) gamekeTebina (me is) formis gverdiT gaCnda (rom) gamekeTebina<br />
(me is) forma, romelic, gansxvavebiT pirvelisagan, ganmartoebiT dgas da ar gaaCnia<br />
sxva mwkrivis formebi da arc grS piris mixedviT cvalebis unari 14 .<br />
rogorc vnaxeT, statikur formebs TandaTan emateboda axali formaluri niSnebi<br />
dinamikurobisa da maTi inversiis procesi sabolood dasrulda maSin, rodesac micemiTSi<br />
dasmulma saxelma, rogorc realurad aqtiurma, moqmedma pirma (rogorc subieqtma)<br />
formaluradac gaamyara Tavisi uflebebi: Tavisi arseboba subieqtis mravlobiTobis<br />
_ T sufiqsiT aRniSna zmnaSi 15 maSin, rodesac saxelobiTSi dasmulma<br />
14 inversiuli Sinaarsi aqvs mxolod obieqturi pirebis mixedviT monacvle formebs: gamake-<br />
Tebina, gagakeTebina, gaakeTebina.<br />
15 igulisxmeba II da III grO piri. rac Seexeba I grO pirs, iq mravlobiTis niSnad aris gv-(
gramatikulma subieqtma sabolood dakarga zmnis ricxvSi SeTanxmebis unari, rogorc<br />
logikurad pasiurma pirma. dRes gvaqvs dauweria-T (maT isini) da ara dauwerian<br />
(maT isini), rogorc Zvelad iyo. amgvarad, formaluri SeTanxmebis wesi, rac Zveli<br />
qarTuli enisaTvis iyo damaxasiaTebeli, axalSi Secvala Sinaarsobrivad, logikurad<br />
safuZveldebulma wesma: zmnas ricxvSi iTanxmebs realurad aqtiuri piri, logikuri<br />
subieqti (istoriulad gramatikuli obieqti, romelsac, rogorc micemiTi brunvis<br />
formiT warmodgenil saxels, zmnis ricxvSi SeTanxmebis unari ar hqonda) da ve-<br />
Rar iTanxmebs gramatikuli subieqti, romelsac, rogorc saxelobiTSi dasmul saxels,<br />
istoriulad zmnis ricxvSi SeTanxmebis unari hqonda (igi zmnaSi aCenda mravlobiTis<br />
imave -n (
lad SegviZlia mivceT subieqturi niSnis kvalifikacia, xolo -s sufiqss ki _ obieqturi<br />
niSnisa. ase rom, TviT prof. a. SaniZis mier mocemuli gansazRvris mixedviT<br />
grZnoba-aRqmis gamomxatveli zmnebi inversiulad unda miviCnioT. magram Cven zemoT<br />
aRvniSneT, rom logikuri movlenis gramatizacia (gramatikul movlenad qceva) xdeba<br />
mxolod mas Semdeg, rac igi formalur gamoxatulebasac hpovebs.<br />
aris Tu ara grZnoba-aRqmis gamomxatvel zmnebSi micemiTSi dasmuli logikuri subieqti<br />
formaluri TvalsazrisiT saTanadod aRniSnuli? _ aris. da mis aRniSvnas iseve<br />
didi xnis istoria aqvs, rogorc damiweria tipis zmnebSi: maqvs, miyvars... tipis<br />
zmnebSi micemiTSi dasmulma saxelma karga xania moipova zmnis ricxvSi SeTanxmebis<br />
unari. grO2 da grO3 (imave RS2 da RS3)-is mravlobiToba zmnaSi dRes aRniSnulia subieqtis<br />
mravlobiTobis _ T sufiqsiT: gaqvT Tqven is, isini, giyvarT Tqven is, isini<br />
(Sdr. Zv. gqon-an Sen, Tquen, igini, giyuar-an Sen, Tquen, igini). rac Seexeba grO 1 pirs,<br />
igi Zvelsave qarTulSi iZens zmnis ricxvSi SeTanxmebis unars; Cveni azriT, Zvel qar-<br />
TulSi guaqus Cuen da maqus Cuen formaTa paralelur xmarebaSi asaxuli unda iyos<br />
micemiTSi dasmuli saxelis mier zmnis ricxvSi SeTanxmebis Zalis mopovebisa da misi<br />
uflebebis damkvidrebisaTvis brZolis suraTi (daaxloebiT iseTive Widilisa, rogoric<br />
aris dRes inversiulobisaken gadaxrili zmnebis gr O3 piris mravlobiTis formebSi:<br />
ekveceba maT is II ekvecebaT maT is; ekargeba maT is II ekargeba-T maT is 16 .<br />
amgvarad, am tipis zmnebSi, zustad ise, rogorc miweria tipis zmnebSi, realurad<br />
moqmed pirad gaazrebuli gramatikuli obieqti, rogorc aqtiuri piri, iZens zmnis<br />
ricxvSi SeTanxmebis unars, da Tu Zvel qarTulSi saxeli zmnas formaluri niSnebis<br />
mixedviT iTanxmebda (dawer-n-a wig-n-i, uyuar-an igini), TandaTan SeTanxmebis sintaqsuri<br />
meqanizmi icvleba _ dRes saxeli zmnas iTanxmebs ukve Sinaarsobrivi, logikuri<br />
da ara formaluri TvalsazrisiT. amitomac micemiTis sintaqsuri roli Zlierdeba,<br />
saxelobiTisa ki sustdeba.<br />
amgvarad, aqvs, uyvars... tipis statikur zmnaTagan TandaTan inversiis safuZvelze<br />
Camoyalibda axali tipis gardauvali inversiuli zmnebi, romlebic statikuri zmnebisagan<br />
gansxvavebiT Seicaven moqmed, aqtiur pirs; dinamikur zmnaTagan ki gansxvavdebian<br />
imiT, rom maTi istoriuli gramatikuli subieqti ar emTxveva realur subieqts,<br />
aramed realurad igi obieqts warmoadgens. rolebis amgvari Secvla gamoixata imiT,<br />
rom micemiTSi dasmulma saxelma, rogorc subieqtma, zmnaSi mravlobiTis niSani gaa-<br />
Cina, rac aSkarad miuTiTebs imaze, rom dasaxelebuli zmnebi Tavis winapar, amosaval<br />
formebTan SepirispirebiT inversiulnia. am zmnebis statikur (weria tipis) da<br />
dinamikur zmnebs Soris saSualo adgili uWiravT. isini, Tu SeiZleba iTqvas, gamoxataven<br />
ara ubralod mdgomareobas, aramed garkveuli moqmedebis (siyvarulis, siZulvilis,<br />
wyenis, gaWirvebis...) mdgomareobas.<br />
6. zemoT araerTxel mogvixda aRniSvna, rom inversiis safuZveli da pirobebi statikur<br />
zmnebSia, romelTac realurad pasiuri gramatikuli subieqti aqvT: rom mar-<br />
Tlac pasiuri subieqtis arseboba iwvevs inversias, es iqidanac Cans, rom dRes vnebi-<br />
Ti gvaris dinamikuri zmnebic ki, romelTac pasiuri subieqti aqvT, inversiis tendencias<br />
iCenen (mag, exatebaT maT momavali, ekvecebaT maT bolo, ekiTxebaT maT leqcia...)<br />
17 , maSin rodesac am tendenciisagan Tavisufalia dinamikuri vnebiTisave, oRond<br />
aqtiur subieqtiani zmnebi (rogoricaa emaleba is maT, eSveleba is maT, etmasneba is<br />
maT...).<br />
amgvarad, inversiis procesi dResac moqmedi procesia da sul ufro ifarToebs<br />
moqmedebis ares. igi moicavs sul ufro farTo jgufs saerTod pasiursubieqtiani<br />
zmnebisas da Tanamedrove qarTuli enis zmnis uRlebis sistemaSi mtkiced imkvidrebs<br />
16 ix. d. meliqiSvili, `m- da gu- prefiqsTa urTierTobisaTvis~, Tsu XVII samecn. sesia, filologiis<br />
fakulteti, muSaobis gegma da Tezisebi 1974 w. 21-24 maisi, gv. 32-33.<br />
17 am jgufs miekuTvneba e. w. gunebis, SesaZleblobis, miCnevis vnebiTebic (memRereba, meWmeva,<br />
mecotaveba), romelTagan pirvels dakarguli aqvs grS: emRereba mas.<br />
32
Tavis adgils. es procesi enis ganviTarebis Sinagan kanonzomierebaTa erT-erTi gamovlinebaa<br />
da qarTuli saliteraturo enis ganviTarebis ZiriTad xazs mihyveba.<br />
qarTuli enis ganviTarebis garkveul etapze, rodesac inversiis yvela labiluri<br />
SemTxveva stabiluri gaxdeba, am formaTa inversiis sakiTxi, albaT, mxolod istoriul<br />
gramatikas SemorCeba, praqtikul gramatikaSi ki `miyvars~ tipis zmnebSi subieqturi<br />
piris niSnebad kvalificirebuli iqneba `manis rigis~ niSnebi da subieqtad _<br />
micemiTSi dasmuli saxeli, xolo obieqtur pirisad _ `vinis rigisa~ da obieqtad _<br />
saxelobiTSi dasmuli saxeli.<br />
magram rogori kvalifikacia SeiZleba mieces am sakamaTo formebs enis ganviTarebis<br />
Tanamedrove etapze?<br />
radganac dRes normad miCneulia `vakeTeb~ tipis zmnebis piris niSanTa mniSvneloba,<br />
amitom es formebi inversiul formebad unda CaiTvalos: maTSi subieqturi piris<br />
niSans saxelobiTSi dasmuli realuri obieqtis gamoxatva akisria, xolo obieqturi<br />
piris niSans _ micemiTSi dasmuli realuri subieqtisa (romelic garda imisa,<br />
rom marTavs zmnas pirSi, iTanxmebs kidec ricxvSi, riTac saxelobiT-formian saxel-<br />
Tan SedarebiT sintaqsurad met aqtiurobas amJRavnebs).<br />
amgvarad, dRes qarTulSi SeiZleba gamovyoT ZiriTadad sami tipis inversiuli<br />
formebi:<br />
1) gardamaval moqmedebiTi gvaris zmnaTa (aqtivTa) da Sesabamisad _ medioaqtivTa<br />
(umefia mas, utiria mas) III seriis formebi.<br />
2) grZnoba-aRqmis gamomxatveli gardauvali statikuri zmnebi (maT Sorisvea mTeli<br />
jgufi pirnakli zmnebisa, romelnic grS piris dakargvis gamo icvlebian mxolod<br />
grO piris mixedviT da inversiul zmnaTa rigSi dgebian, rogoricaa: maciebs, maxvelebs,<br />
mamTqnarebs, mazmorebs, makankalebs da sxv.).<br />
3) pasiuri subieqtis mqone inversiisken gadaxrili gardauvali dinamikuri zmnebi<br />
vnebiTi gvarisa, romelTac grO3-Si meryevi inversia axasiaTebT. maTve SeiZleba mivakuTvnoT<br />
e. w. SesaZleblobis (meWmeva, medgomeba), miCnevis (memwareba, mecotaveba), gunebis<br />
(memRereba, mecineba) vnebiTebic, romelTa yvela forma stabilur inversias<br />
gviCvenebs. amaTgan ukanasknelni (gunebis vnebiTebi) moklebulni arian piris mixedviT<br />
cvalebis unars. amaT rigsve SeiZleba mivakuTvnoT iseTi pirdakarguli zmnebi, rogoricaa<br />
meSveleba me (meSveleba is me).<br />
garda amisa, inversiul zmnaTa ricxvs uerTdeba warmoSobiT gardamavali pirdakarguli<br />
zmnebis mTeli rigi, miRebuli gardamaval zmnaTa II TurmeobiTis analogiiT,<br />
rogoricaa: (netavi) gamagebina me is, rom macemina me is, (xelSi) rom Camagdebina<br />
me is, netavi maCvena me is, netavi maWama me is da sxv. rogorc zemoT vnaxeT, maTi winapari<br />
pirdapiri formebi SualobiTi kontaqtis Sinaarsisaa, amaT ki es Sinaarsi dabinduli<br />
aqvT, radganac maT dakarges grS, moqmedebis iniciatori anu maiZulebeli<br />
piri, xolo moqmedebis realuri Semsrulebeli grO ki, bunebrivia, subieqtad iqna gagebuli.<br />
radganac es formebi aSkarad gardamaval zmnaTa II TurmeobiTis analogiiT<br />
aris miRebuli (rom, netavi gamekeTebina _ rom, netavi gamakeTebina), amitom, vfiqrobT,<br />
isini SeiZleboda I tipSic gangvexila, magram aucilebelia aRiniSnos, rom<br />
maT ara aqvT sxva mwkrivis formebi da icvlebian mxolod grO piris mixedviT (gamagebina,<br />
gagagebina, gaagebina), ris gamoc gancalkevebiT dganan.<br />
rogorc davinaxeT, Tanamedrove qarTulSi inversiul zmnaTa are sakmaod farToa,<br />
amitom maTi ignorireba qarTuli zmnis swavlebis procesSi dauSvebelia.<br />
33
34<br />
aram martirosovi<br />
zmniswinebis Sedgeniloba da maTi pirveladi funqciebi Zvel qarTulSi 1<br />
qarTul enaSi cnobili zmniswinebi damoukidebeli mniSvnelobis mqone sityvebisagan<br />
(zmnisarTebisagan) momdinareoben.<br />
zogierTi zmnisarTi, Tu SeiZleba ase iTqvas, Cven Tvalwin gadaiqca zmniswinad.<br />
Zvel qarTulSi, magaliTad, ukun || uku, ukumo, wiaR, wiaRmo, gardamo zmnisarTadac<br />
ixmareboda da zmniswinis funqciasac asrulebda. eseni zmniswinad xmarebisas jer<br />
kidev zmnasTan ise mtkiced ar iyvnen SeerTebuli, rogorc sxva danarCeni zmniswinebi.<br />
amJamad gardamo cota saxecvlili formiT (gadmo) mxolod zmniswinad ixmareba,<br />
zmnisarTis funqcia ki man karga xania dakarga.<br />
saliteraturo qarTuli enis ganviTarebis mTel manZilze gvxvdeba iseTi SemTxvevebi,<br />
roca zmnis funqcias mTlianad zmniswiniRa asrulebs. am movlenas Cveulebriv<br />
vxvdebiT `vida~ zmnasTan; mag.: ityodes urTierTas mwyemsni igi: m o da mivideT beTlemdmde<br />
(C l 2,15); xolo aw m o da mivideT misa (iqve, iov. 11, 15); m o , davsxdeT, tarielisTvis<br />
cremli gvdis SeuSrobeli (v. t. 7); m o , sadac Sen mohkvdebi, mec iq unda<br />
movkvde (yazb. 16)... w a , Seebi xataelTa, Tavi kargad damaCvene... (v. t. 379); ...w a , magra<br />
momxvdes, raRa vqna, Tu siSorisa grZeloba! (iqve, 144).<br />
msgavs movlenas adgili aqvs megrulsa da svanurSic. megrulSi zogjer zmnisagan<br />
mxolod zmniswinia darCenili; mag.: qomu (←qomuCi)═= mome⎡ ci⎤ , mola (←mola-rTi) wamo⎡<br />
di⎤ 2 . svanurSi `SekiTxvaze dadebiTi pasuxis gacema marto windebuliTac xerxdeba:<br />
bz. qCd mo? (gavida?) _ qa (ga-)... CvnÃid mo? (CamoiRo?) _ Cu... bqv. sgafiSvd mo?<br />
(SeuSva?) _ sga...~ 3 .<br />
vefxistyaosanSi gvaqvs iseTi SemTxvevebic, roca zmnis nacvlad mxolod zmniswinebi<br />
upirispirdebian erTmaneTs; mag.: feri hkrTa da gauficxa S e da g a m o gulman<br />
krToma (1544); oden davmiwdi, davnacrdi, guli m i da m o krTeboda (512). amJamad midamo<br />
saxelad aris qceuli da sruliad ar igrZnoba masSi Semaval zmniswinTa pirvandeli<br />
mniSvneloba (Sdr. war-mo-eba).<br />
rogori warmoSobisac unda iyos yvela es movlena, mainc angariSgasawevia zmniswinTa<br />
odindeli damoukidebeli mniSvnelobis gaTvaliswinebisas.<br />
am mxriv yuradRebas iqcevs agreTve Zveli qarTulis damaxasiaTebeli movlena,<br />
roca zmniswini SeiZleboda gancalkevebuli yofiliyo zmnisgan erTi an ramdenime<br />
sityviTac ki, rac imaze miuTiTebs, rom im periodSi zmniswinis zmnasTan SeerTebis<br />
procesi jer kidev ar iyo damTavrebuli da zmniswini nawilobriv mainc inarCunebda<br />
damoukidebel mniSvnelobas.<br />
zmniswinebs masalobrivad saerTo aqvT rogorc zmnisarTebTan, ise Tandebuleb-<br />
Tan. qarTulSi ar aris TiTqmis arc erTi zmniswini, romelic ar ukavSirdebodes<br />
zmnisarTebs.<br />
zmniswini da Tandebuli, garda imisa, rom geneturad kavSirSi arian erTmaneTTan,<br />
xSirad msgavs funqciebsac avlenen: mag., gan nawilaki qarTulSi zmnasTanac da saxelTanac<br />
TiTqmis erTi mniSvnelobiT ixmareba, aRniSnavs moSorebas, mocilebas<br />
(Sdr. Z m i s a g a n ganaSora da g a n S o r d n e n isini erTmaneTs). erTnairi funqciiT<br />
gvevlineba agreTve Se- zmniswini da -Si Tandebuli (Sdr. agreTve: mo-dis _ Cemda-mo,<br />
mi-dis _ misda-mi).<br />
qarTveluri enebidan svanurSi dadasturebulia, rom erTi da igive nawilaki<br />
zmnasTan zmniswinis rols asrulebs, saxelebTan ki _ Tandebulisas; mag., Ji, Cu,<br />
1 iberiul-kavkasiuri enaTmecniereba, t. V, 1953.<br />
2 И. Кипшидзе, Грамматика мингрельского (иверского) языка. gv. 0106.<br />
3 v . T o f u r i a , svanuri ena, I, zmna, 1931, gv. 63.
⎡ i⎤ sga / ska da qa zmniswinebi saxelsac marTaven micemiT brunvaSi 4 .<br />
am oriode faqtis gaTvaliswinebiTac sruliad gasagebia, Tu Zvel qarTulSi ratom<br />
unda yofiliyo uTandebulo formebi maSin, roca Tandebulis movaleobas<br />
zmniswini asrulebda. iseT SemTxvevebSi, rogoricaa: ver S e v i d e s sasufevelsa ca-<br />
Tasa (xanZT. g 36); S e x  d o d e T iwrosa mas bWesa (xanmeti, 378); tanjvasa didsa S e -<br />
g a g d o n Sen (SuS. III 25), episkoposman saydarsa igi d a s  s (xanZT. gv. 41), micemiTSi<br />
dasmuli saxelebi sasufevelsa, bWesa, tanjvasa, saydarsa uTandebuloa, radgan -Sina<br />
da -zeda Tandebulis Sinaarss Se- da da- zmniswini gadmogvcems.<br />
zmniswini yvela enisaTvis rodia damaxasiaTebeli. zogierT enaSi (maT Soris qar-<br />
Tvelur enebSic) zmniswins mniSvnelovani roli aqvs dakisrebuli; zog enaSi ki igi<br />
sruliad ar moipoveba. magaliTad, rig mTis iberiul-kavkasiur enaSi brunvaTa mravalfunqciianobisa<br />
da Tandebulian brunvaTa xSiri gamoyenebis gamo zmniswini Cveulebriv<br />
ar ixmareba. Zveli somxuri, romelsac faqtobrivad zmniswini ar gaaCnda,<br />
zmniswinis funqcias sxva saSualebiT gamoxatavda; magaliTad, mimarTulebis gadmosacemad<br />
igi iyenebda sruliad sxvadasxva fuZis zmnebs an kidev nacvalsaxelebs,<br />
zmnisarTebsa da saxelur windebulebs. mag., iqiTa da aqeTa mimarTulebis aRsaniSnavad<br />
gamoyenebuli iyo sxvadasxva zmna. iqiTa mimarTulebisaTvis Cveulebriv ixmareboda<br />
moZraobis aRmniSvneli zmnebi.<br />
qarTulis msgavsad rusulic sakmaod mdidaria zmniswinebiT. aq zmniswinebs SeuZlia<br />
gadmocema yvela im mimarTulebisa, romelsac qarTuli zmniswinebi aRniSnaven,<br />
magram am or enas Soris arsebiTi gansxvaveba mainc Cans; rusul zmniswinebs mxolod<br />
erTi rigi moepoveba, qarTuls ki _ ori. is, rac qarTulSi rTuli zmniswinebiT gamoixateba,<br />
rusulSi verc erTi zmniswinebiT ver gadmoicema.<br />
qarTuli am mxriv zog rameSi zanurisganac gansxvavdeba. megrul-Wanuri gansakuTrebiT<br />
mdidaria zmniswinebiT. es iTqmis umTavresad rTul zmniswinebze. rogorc<br />
cnobilia, qarTulSi rTuli zmniswinis meore Semadgenel nawilad mo gamodis, xolo<br />
or SemTxvevaSi _ da (gar-da, Se-da→STa→Ca), megrul-WanurSi ki rTuli zmniswinis<br />
meore komponentad bevri iseTi nawilaki ixmareba, romelic qarTulisaTvis sruliad<br />
ucxoa. aseTia, magaliTad, WanurSi -ka-, -ko-, -wa- (|| -we-), -Sa-, -Se-, -la- (||-lo-)<br />
da sxva, megrulSi amas garda -To- da -no- 5 . rTuli zmniswinis am meore komponentis<br />
saSualebiT megrul-Wanuri axerxebs moZraobis mimarTulebasTan erTad damatebiT<br />
gadmosces sxva garemoebac; mag.: ekikidu (←e-ka-kidu) _ moikida (`ukan aikida~); ewebudgamT<br />
_ SevudgamT (`davudgamT qvemodan zemoTken~); qekuxunu _ ukan mousva (`zeviT<br />
ukan dasva~); qeSafuTxu _ amofrinda (`Signidan zeviT afrinda~); elaxedi _ dajeqi<br />
(`ramesTan Camojeqi, risame gverdiT dajeqi~); mewukapu _ Camoxta (`moqveSxta~),<br />
goSatkoCu _ gadaagdo (`gaSigtyorcna~) da sxva 6 . am damatebiT mniSvnelobebs qarTuli<br />
ena zmnisarTebis an Cveulebriv Tandebulebis saSualebiT gadmoscems.<br />
zanuriseburi rTuli zmniswinebi nawilobriv svanurSic moipoveba. aseTia: Ji+an-,<br />
Cu+ad-, sga+a-, qa+es-, sga+la 7 . qarTulTan da agreTve zanurTan SedarebiT svanur<br />
zmniswinebs ki is Tavisebureba gaaCniaT, rom martivi zmniswinebi, rogoricaa: Ji, Cu,<br />
sga, qa ara marto TavSi daerTvian zmnas, aramed mis Semdegac gvevlinebian; mag.: anmre<br />
Ji _ J’anmre (=moamzada), adaWeme Cu _ CadWeme (=daTiba), adie qa _ qdie (=gaitana,<br />
gaiyvana) da sxva 8 . zogjer egeve zmniswinebi zmnas TavSic daerTvis da bolo-<br />
Sic. saerTod es Tavisebureba swored iseT zmniswinebs axasiaTebs, romlebic saxel-<br />
Tan Tandebulebadac ixmareba.<br />
4 v . T o f u r i a , svanuri ena, I, zmna, gv. 64.<br />
5 a r n . C i q o b a v a , Wanuris gramatikuli analizi,Gv. 118, 129.<br />
6 yvela nimuSi saTanado SesatyvisiT warmodgenilia arn. Ciqobavas monografiidan: Wanuris<br />
gramatikuli analizi, gv. 120-128.<br />
7 v . T o f u r i a , iqve, gv. 53.<br />
8 i q v e , gv. 62.<br />
35
vidre Zvel qarTulSi zmniswinTa funqciebis ganxilvas SevudgebodeT, saWirod<br />
migvaCnia ramdenadme SevexoT zmniswinTa gamoyenebaSi zogierT sxvaobas, romelic<br />
adiSis, jruWisa da parxlis oTxTavebis redaqciebis Sedarebam gviCvena. am mxriv mopovebuli<br />
masala saSualebas iZleva nawilobriv mainc gaTvaliswinebul iqnes<br />
zmniswinTa gavrcelebis are Zvel qarTulSi.<br />
1. zogierTi zmna, rogoricaa: Semwuxrda, Sewuxnes, SekarT, SeimarTlon, romlebic<br />
DE redaqciaSi Se- zmniswiniT gvxvdeba, C redaqciaSi xSirad da- zmniswiniT ixmareba;<br />
mag.: da viTarca Semwuxrda... (DE mT 8, 16) _ damwuxrda (C); da viTarc Semwuxrda,<br />
hrqua saxlisa ufalman... (DE mT 20, 8, 22, 20) _ raJams damwuxrda (C)... da igini Sewuxnes<br />
friad (DE mT 26, 22) _ da dawuxnes friad (C); SekribeT pirvelad RuarZli igi<br />
da SekarT Zneulad (DE mT 13, 30) _ dakarT (C).<br />
2. aris SemTxvevebi, roca DE redaqciaSi zmna daasrulna da- zmniswiniT ixmareba,<br />
C redaqciaSi ki zogan es zmna war- zmniswiniT aris warmodgenili: mag., da iyo ra-<br />
Jams daasrulna... sityvani ese... (DE mT 7, 28) _ warasrulna (C). iSviaTad war- zmniswinian<br />
formas E redaqciac mimarTavs, magram aseT SemTxvevaSic D redaqciaSi mainc daasrulna<br />
gvxvdeba.<br />
3. samagierod DE redaqcia xSirad warvediT, waravlina-s xmarobs, C redaqcia ki<br />
am SemTxvevaSi mi- zmniswins mimarTavs; mag.; warvediT da uTxarT ZmaTa CemTa raÁTa<br />
warviden galilead (DE mT 28, 10) _ mivediT da uTxarT ZmaTa CemTa, raÁTa mividen...<br />
(C): warvides da moiZios SecTomili igi (DE mT 18, 12) _ mivides da... (C); waravlinna<br />
igini venaÃsa TÂssa (DE mT 20, 2) _ miavlinna igini sayurZensa TÂssa (C); hrqua: warvide...<br />
da ara warvida (DE mT 21, 29) _ mivide... da ara mivida (C); warvediT dabasa magas...<br />
(DE mT 21, 2) _ mivediT dabasa imas... (C); Svilo, warved dRes... (DE mT 21, 28) _ mived<br />
(C); da kualad meored warvida (DE mT 26, 42) _ mivida (C) da sxv. zogjer parxlis<br />
redaqcia mi- zmniswinsac xmarobs, magram am SemTxvevaSi jruWis redaqcia mainc war-<br />
zmniswins mimarTavs.<br />
4. DE redaqciis gan- zmniswins C redaqciaSi zogjer da- zmniswini Seesatyviseba;<br />
mag.: romelman ganutevos coli TÂisi, miecin mas gansatevebeli (DE mT 5, 31) _ romelman<br />
dauteos (C); gibrZana gantevebaÁ colTa TquenTaÁ (DE mT 19, 8) _ datevebaÁ<br />
(C)... da romelman gantevebuli SeirTos... (DE mT 5, 32) _ datevebuli (C)... viTarmed ganukÂrdebodaca<br />
maT da ityodes... (DE mT 13, 54) _ daukÂrdeboda (C).<br />
sainteresoa, rom iqac ki, sadac gan- da da- zmniswins sruliad sawinaaRmdego<br />
mniSvneloba SeaqvT zmnaSi, DE redaqcia gan-s xmarobs, C ki _ da-s; mag.: ganiyareT<br />
mtueri ferÃTagan TquenTa (DE mT 10, 14) _ daiyareT mtueri ferÃTagan TquenTa (C).<br />
aq zmnebi ganiyareT da daiyareT sruliad sawinaaRmdego mniSvnelobisaa.<br />
sagulisxmo aq isicaa, rom DE redaqciaSi saxels -gan Tandebuli ar axlavs, radgan<br />
zmnam amave funqciis gan- zmniswini gamoiyena. C redaqciaSi ki saxels -gan Tandebuli<br />
aqvs, romelic da- zmniswinTan araviTar saerTo funqcias ar avlens.<br />
5. oTxTavis redaqciebis mixedviT xSirad aseTive monacvleobaa gardamo- (DE) _<br />
damo- (C), gamo- (DE) _ damo- (C), gan- (DE) _ aR- (C) zmniswinebs Soris: gardamovidoda<br />
_ damovidoda, gardamocÂven _ damoscÂven, gamokidebul arian _ damokidebul arian;<br />
Tmanica ganracxil arian _ aRracxil arian da sxv.<br />
zmniswinTa aseTi dapirispirebisas mxedvelobaSi ar aris miRebuli iseTi SemTxvevebi,<br />
roca redaqciebis mixedviT gansxvavebuli zmniswinebi zogjer Tandebulis xmareba-uxmareblobazea<br />
damokidebuli, an kidev gansxvavebuli Tandebulebis xmarebas-<br />
Tan aris dakavSirebuli; mag.: da mohguares viri igi da kic mis Tana da daasxes samoseli<br />
mas zeda da dajda... mas zeda (DE mT 21, 7) _ a R j d a mas (C))... romeli<br />
36
gamoekueTa kldisagan (DE mT 27, 60) _ romeli-igi a R m o e k u e T a k l d e s a<br />
Sina (C) da sxv.<br />
ar aris gaTvaliswinebuli agreTve iseTi masobrivi SemTxvevebi, roca erTi redaqciis<br />
mo-, aRmo-, gamo-, warmo- zmniswinebi meore redaqciis mi-, aR-, gan-, war-<br />
zmniswinebs upirispirdeba da piriqiT. zmniswinTa aseTi monacvleoba SesaZlebelia<br />
imiTac aixsnebodes, rom ena im dednisa, saidanac qarTuli oTxTavia naTargmni, ver<br />
ganasxvavebda pirveli anu moubari piris damokidebulebas zmniT gamoxatuli moqmedebis<br />
mimarTulebisadmi da mTargmneli, radganac am mxriv SeboWili ar iyo, ama Tu<br />
im formas nebismierad gadmoscemda xolme.<br />
6. redaqciebi gansxvavebas gviCveneben im mxrivac, rom erTsa da imave pirobebSi<br />
zogjer erTi redaqcia Tu zmniswins mimarTavs, meore gaurbis mas; mag.: gzasa warmarTTasa<br />
nu m i x u a l T (DE mT 10, 5) _ nu x u a l T (C); hrquaT mTasa mas: m i i c v a l e<br />
amier iqi, da m i i c v a l o s (DE mT 17, 20) _ i c v a l e amier, da mun i c v a l o s (C)...<br />
ukueTu ara m o i q c e T (DE mT 18, 3) _ ara Tu i q c e T (C); romelman m o i p o v o s Tavi<br />
TÂsi... (DE mT 10, 39) _ p o o s (C); S e m i w y a l e n Cuen... (DE mT 20, 30) _ m i w y a l e n Cuen<br />
(C).<br />
warmodgenili masalis mixedviT ZiriTadad C daupirispirda DE redaqcias, magram<br />
es rodi niSnavs imas, rom zmniswinTa aseTi dapirispireba rogorc sistema ise iyos<br />
gatarebuli da TiTqos piriqiT SemTxvevebs adgili ar hqondes. miuxedavad amisa, zeviT<br />
ganxiluli masalis safuZvelze mainc SeiZleba zogierTi daskvnis gakeTeba.<br />
a) uZveles periodSi qarTuli enis dialeqtebSi yvela zmniswini erTnairad ar<br />
unda yofiliyo gavrcelebuli. ara marto gavrcelebis mxriv, aramed funqciis mixedviTac<br />
esa Tu is zmniswini erTnairad ar unda yofiliyo gagebuli. amis kvali nawilobriv<br />
oTxTavis redaqciebis Sedarebidan Cans; magaliTad, C redaqcia midrekilebas<br />
iCens rig SemTxvevaSi DE redaqciaSi xmarebuli Se- da gan- zmniswinis nacvlad da-<br />
zmniswini ixmaros: Sewuxnes, Semwuxrda, SekarT, Seimarilon... ganuteva, ganukÂrdeboda<br />
_ dawuxnes, damwuxrda, dakarT, daimarilon... dauteva, daukÂrdeboda. aseve, C redaqcia<br />
cdilobs DE-Si xmarebuli gardamo- zmniswinis nacvlad damo- gamoiyenos da<br />
sxv.<br />
b) zmniswinTa xmareba-uxmareblobis mxriv redaqciebis Cveneba cxadyofs, rom Zvel<br />
qarTulSi moqmedebis sruli saxiT gamoxatva zmnebSi zmniswinze ar iyo damokidebuli.<br />
erTi redaqciis zmniswiniani forma meoris uzmniswino formas upirispirdeba,<br />
magram ise, rom erTica da meorec moqmedebis srul saxes gamoxatavs; an kidev, piriqiT,<br />
erTi redaqciis uzmniswino forma meoris zmniswinian formas upirispirdeba da<br />
ganurCevlad amisa iqac da aqac zmna mainc usruli saxisaa.<br />
g) Sesadarebeli masala imis Cvenebasac iZleva, rom Tandebuls SeuZlia zmniswinis<br />
magivroba gaswios da rig SemTxvevaSi msgavsi funqcia Seasrulos.<br />
* * *<br />
zmniswinis a d g i l i qarTulSi mtkiced aris gansazRvruli. igi yovelTvis zmnas<br />
TavSi erTvis piris niSnebis win, xolo Tu zmnas es niSnebi ar gaaCnia, maSin zmniswini<br />
uSualod zmnis fuZes mierTvis.<br />
amJamad zmniswini zmnasTan isea Semtkicebuli, rom mis nawils Seadgens, Zvel qar-<br />
TulSi ki, roca jer kidev mTlianad ar iyo dasrulebuli zmniswinis. zmnasTan SeerTebis<br />
procesi, SeiZleboda zmniswinsa da zmnis fuZes Soris nawilaki an zogjer<br />
nacvalsaxelic Casmuliyo 9 . CaerTvoda martiv nawilakTagan: ve, Ra, Tu, viTa, mca, me,<br />
ra, raÁ, nu, re, oden, ara, Zi, ukue, oden, xolo; Sedgenil nawilakTa da damoukidebeli<br />
mniSvnelobis mqone sityvaTagan: RaTu, Tumca, sadme, raÁukue, xoloTu, vieTme, ra-<br />
Áme, raÁoden, odesme; mag.: mo-ve-eRos misgan (DE mT 25, 29), gan-ve-ryuna (Tekl. 96)... da-<br />
9 ix. a . S a n i Z e , qarTuli gramatikis safuZvlebi, I, gv. 253.<br />
37
Tu-uteos (C mrk 10, 11), Se-Tu-iZinos sofeli yoveli (iqve, 8, 36)... aRmo-Ra-iRe pirvelad<br />
dire igi Tualisagan Senisa (iqve 7, 5)... mo-mca-ved me da mo-mca-viRe (iqve 25, 27),<br />
Se-mca-rTul ars (xanZT. o 45)... mo-me-iwia Tquen zeda (DE mT 12, 28)... mo-raÁ-vidis (iqve,<br />
12, 44), mi-raÁ-iRes (iqve, 20, 11), mi-ra-scna salteni (Tekl. 120)... mo-nu-isTulian ekal-<br />
Tagan yurZeni (C mT 7, 16)... da-re-scxra (SuS. VI, 24), gan-re-idgina (kim. I, 19, 4)... mo-Zivides<br />
(C mT 27, 49)... Se-viTa-uZlo (xanZT. le 16)... Tquen Se-ara-xualT da SemavalTa<br />
ayenebT (C l 11, 52)... war-oden-vida (kim. I, 21, 13)... mi-xolo-vida (xanZT. n 10)... Se-Tumca-uZles<br />
(C mrk 13, 22), da-Tumca-xayenebdiT (xanmeti mravalT. 15a6-7)... aR-odenmca-ivso<br />
igi (C mrk 4, 37)... da-raÁme-stkbebis (Tekl. 95)... wars-sadme-wymedul ars (iqve, 102)... miraÁoden-srul<br />
iyo mun (kim. I, 20, 25)... maSin mi-vieTme-uges mwignobarTaganTa (DE mT 12,<br />
38)... mo-xoloTu-gerCdes Sen (Tekl. 96)... mo-odesme-vides misa (saba asur. 6, 30)... Se-Ra-<br />
Tu-wuxna mefჱ igi (DE mT 14, 9); Se-RaTu-mxudes SenTana sikudili (C mrk 14, 31)... mi-Tuvisme-utevneT<br />
codvani (C iov. 20, 23)... Se-esev˜ri-xgvanda (xanmeti mravalT. 22a9)... aRvinme-iaros<br />
igi (C iov. 9, 22).<br />
rTul nawilakTa CarTvisas Cveulebriv daculia aseTi rigi: Ra-Tu, Tu-mca, raÁ-oden,<br />
raÁ-ukue, xolo-Tu, Tu-vis-me, xolo-viTar, ese-viTar da ara: Tu-Ra, mca-Tu, odenraÁ,<br />
ukue-raÁ da sxv.<br />
rogorc cnobilia, qarTulSi zmniswini oTx funqcias asrulebs: a) gadmoscems<br />
zmnis fuZiT gamoxatuli moqmedebis mimarTulebas; b) aRniSnavs zmniT gadmocemuli<br />
moqmedebis srul saxes (srul aspeqts); g) awarmoebs dros, awmyosagan myofads da d)<br />
arsebiTad cvlis zmnis fuZis mniSvnelobas.<br />
amaTgan zmniswinis pirveladi funqciaa mimarTulebis aRniSvna. Cvenc amjerad<br />
zmniswinTa mxolod am funqcias SevexebiT.<br />
1. mi-, mo-. es zmniswinebi, gansakuTrebiT ki mo-, zmnisarTebsa da TandebulebSi<br />
gvevlineba, rogorc maTi Semadgeneli nawili: gareSe-mo || garSe-mo, ga-mo, gare-mo,<br />
winauk-mo, ukana-mo, zegarda-mo, mo-Rma, mi-Rma, mi-RmarT. mo gvaqvs gardigard-mo-Sic.<br />
es zmniswinebi gvxvdeba saxelebTanac Tandebulis funqciiT: amxanagisad-mi, misda-mi,<br />
Cemda-mo.<br />
am zmniswinebSi m zmnisarTul-nacvalsaxeluri Zireuli masalaa (mand, mun, amier...<br />
ama, ima) da funqciiT nacvalsaxelTa da zmnisarTTa g, s, q, w Zireuli Tanxmovanebis<br />
monacvlea (e-g-e, i-g-i, e-s-e, i-s-i, a-q, i-q, a-w, a-g-re, e-g-re, i-g-re, a-s-re, e-s-re, i-sre).<br />
xmovanTagan i-s funqcia naTeli Cans: igi CvenebiTi afiqsia, aRniSnavs sagnis siaxloves<br />
mesame pirTan da geneturad ukavSirdeba im i-s, romelic i-g-i, i-s-i, i-m, i-q<br />
nacvalsaxelebsa da zmnisarTebSi gvxvdeba. gaurkveveli Cans o-s warmomavloba, radgan<br />
mas TiTqmis araviTari paraleli ar daeZebneba. axsnas moiTxovs, Tu i-s sapirispirod<br />
pirvel pirTan siaxlovis gadmosacemad o ratom unda yofiliyo gamoyenebuli<br />
maSin, roca qarTulSi sameulTa sistemidan, e-s Tu ar miviRebT mxedvelobaSi, i-s<br />
Cveulebriv a upirispirdeba: i-m _ a-m, i-q _ a-q, i-gi _ a-gi (dialeq.), i-gre _ a-gre<br />
(dialeq.), i-sre _ a-sre (dialeq.), i-ger _ a-ger (dialeq.), i-mier _ a-mier da sxv. TiTqos<br />
mosalodneli iyo aqeTa mimarTulebis gadmosacemad zmniswinSi a yofiliyo gamoyenebuli,<br />
radgan qarTulSi mas i-s sapirispiro pozicia uWiravs da, Tu SeiZleba<br />
ase iTqvas, cocxal mawarmoebel afiqsad gvevlineba nacvalsaxelebisa da zmnisarTebis<br />
sameulTa sistemaSi. molaparake pirTan siaxlove-siSoris gansazRvra rom a da i<br />
xmovanebTan aris dakavSirebuli, es Cans iqidanac, rom dialeqtebSi oden xmovnebi (a,<br />
e, i) asruleben saTanado nacvalsaxelisa da zmnisarTis zemoaRniSnul funqcias.<br />
gamodis, rom mi-s sapirispirod qarTulSi ma- zmniswini unda gvqonoda. am mxriv<br />
yuradRebis Rirsia qarTuli kiloebis zogierTi Cveneba. rogorc cnobilia, ma-<br />
zmniswini axasiaTebs rogorc baris, ise mTis aRmosavlur kiloebs. rig SemTxvevaSi<br />
igi asimilaciis Sedegad miRebulad SeiZleboda CaeTvala kacs; mag., maaqvs, maarbenina,<br />
maaxsena da sxva, magram sxva SemTxvevaSi ma-s xmareba asimilaciiT ver aixsneboda;<br />
mag., mamdevs, mamiTrevs, mamivida, maiwera, maiyvana da sxva mravali.<br />
38
ma- zmniswini yovelgvari asimilaciis gareSe dadasturebulia jer kidev XV saukunis<br />
istoriul sabuTebSi; mag.: makuda (dok. 505). mamicia (iqve, 564) maiyvaneT (sabuT.),<br />
mamirTmevia (gujr.), mamgvare (saq. siZv.) da sxv. igi amave periodidan moyolebuli<br />
mxatvrul leteraturaSic xSirad gvxvdeba; mag.: ar mamkal (sibrZne sicr. 30); wigni<br />
wina mamigdo (Sahn. I, 1466); mamdrika (Sahn. II, 405), mamidga (iqve, 377), mamekida (amirandarej.<br />
28), mamegeba (rusudan. 106), mamwons (vaxtang VI, 27), mamedva (Teimuraz I, 66), mamiyvanes<br />
(arCili, II, 53).<br />
amJamad ma-s xmarebaSi yvela kilo erTnair Cvenebas ar iZleva. saerTod mTis kiloebSi,<br />
gansakuTrebiT xevsurulsa da moxeurSi, igi Zalian gavrcelebulia, qarTlursa<br />
da kaxurSi ki SedarebiT naklebad gvxvdeba da literaturuli enis gavleniT<br />
TandaTanobiT idevneba xmarebidan. mTis kiloebisa da me-15_18 saukuneTa saliteraturo<br />
enis Cveneba gvavaraudebinebs, rom adre ma- ufro metad unda yofiliyo gavrcelebuli<br />
qarTuli enis aRmosavlur kiloebSi. SesaZlebelia, rom igi, rogorc damoukidebeli<br />
windebuli, qarTuli enis romeliRac fenisa Tu kilos kuTvnileba iyo.<br />
funqciis mixedviT mi- da mo- sapirispiro zmniswinebia: moubari piris TvalsazrisiT<br />
mi- iqeTa (III pirisaken) mimarTulebas aRniSnavs, mo- ki, piriqiT, aqeTa (I pirisaken)<br />
mimarTulebas gadmoscems.<br />
a) mimarTuleba gansakuTrebiT naTlad iseT zmnebTan Cans, romelTa fuZe moZraobas<br />
gamoxatavs; mag.: Sen Cemda m o x u a l a ? (DE mT 3, 14) _ sikudid m i v a l (SuS. V 26);<br />
m o u à d e s mas mowafeni TÂsni (DE mrk 6, 35) _ maSin m i u à d e s (C mT. 26, 50); m o g i v -<br />
l i n o Tquen mamisa mier (C iov. 15, 26) _ da m i a v l i n n e s mowafeni maTni (DE mT 22,<br />
16); m o v a q c i o (SuS. V8) _ m i v i q c i e saxid Cemda (mT 12, 44); m o i v l t i n (xanZT. oჱ<br />
37) _ m i i v l t o d e T sxuad (mT 10, 23), m o x i w i a (x. t 385) _ m i v i w i e (SuS. III 9); Sen<br />
momdevdi me (DE mT 8, 22) _ m i s d e v d e s mas mowafeni misni (C mT 8, 23).<br />
b) mo- da mi- zmniswini mimarTulebas gadmoscems iseT zmnebTanac, romelTa fuZe<br />
moZraobas ar gamoxatavs, magram migviTiTebs gadaadgilebaze; mag.: da m o a r T u e s<br />
mas ganrRueuli (mT 9, 2) _ miarTua (SuS. VI10); mogagos (mT 6, 4) _ miagos; movizido<br />
(iov. 12, 32) _ miizida; momiZRuana _ miuZRuana da sxv.<br />
g) met-naklebad mimarTuleba igrZnoba zogierT iseT zmnasTanac, romlebic arc<br />
moZraobas aRniSnaven da arc gadaadgilebaze miuTiTeben; mag.: m o u t e v a _ m i u t e -<br />
va, moemadla _ miemadla, moaswavebs _ miaswavebs, mogewyos _ miuwyoT,<br />
moixmo _ miixmo, moayvira _ miayvira da sxv.<br />
d) axal saliteraturo qarTulSi rigi zmnebi mo-s dairTaven ise, rom maT sapirispiro<br />
mi- zmniswiniani forma Cveulebriv ar moepovebaT; Zvelsa da e. w. saSual<br />
qarTulSi ki mi- zmniswiniani forma Cveulebrivi iyo; mag.: miuwoda... da hrqua (C<br />
iov. 18, 33); m i e l o d a uwyebulsa mas (xanZT. v10); myis mixedna mas... da m i i t a c a igi<br />
quabad (kim. I, 20); ar m i s c i l d e b a TinaTin misi mas, visgan swvav ali (v. t. 147); vi-<br />
Tarca mkudari m i e T r i a (SuS. VIII 15).<br />
axal qarTulSi zogierT am zmnasTan mi- zmniswinis nacvlad wa- ixmareba xolme;<br />
mag.: mieTria _ waeTria, miitaca _ waritaca da sxv.<br />
e) amJamad miReba zmna sapirispiro mo- zmniswins aRar dairTavs, Zvel qarTulSi<br />
ki am zmnasTan mo-c ixmareboda; mag.: da m o i R o xuTi igi puri da ori Tevzi (C mT<br />
14, 19); nu moiRebT oqrosa (E mT 10, 9); Sdr. nu m i i R e b T (D mT 10, 9), m i i R o s<br />
(SuS. XIV12).<br />
v) axal qarTulSi uTxra zmna Cveulebriv uzmniswinod ixmareba, Zvel qarTulSi<br />
ki meore seriaSi mi- zmniswins irTavda; mag.: m i u T x r e s ese yoveli (C l 24, 9); movides<br />
da m i u T x r e s saqme igi yovelive (iqve, mT 18, 31); m i e T x r a tites misTÂs<br />
39
(Tekl. 92). am zmnisganaa warmoqmnili m i u T x r o b e l i : da iyo Jamsa mas mwuxarebaÁ<br />
m i u T x r o b e l i (saba asur. 14).<br />
Zvel qarTulSi miuTxra zmnas sapirispiro martivi zmniswiniani (mouTxra) forma<br />
ar hqonda, magram iyenebda rTul warmo- zmniswins; mag.: manca w a r m o u T x r a amisve<br />
pasuxisa msgavsad (xanZT. kg 26); w a r m o u T x r a y˜i saqmჱ Cemi (kim. I, 24).<br />
miuTxra-s msgavsad gvxvdeba mihrqua-c; mag.: netarman man ara ismina, aramed m i h -<br />
rqua (xanZT. nv62); SuSanik m i h r q u a esreT (SuS. XII3).<br />
z) uzmniswinoa amJamad zmna viyide (viyidi, viyido), Zvel qarTulSi ki es zmna<br />
wyvetilSi xSirad mo- zmniswins dairTavda xolme: mag.: ganyida yovelive, raÁca aqunda<br />
da m o i y i d a agaraki igi (DE mT 13, 44); m o i y i d e s miT agaraki igi mekecisaÁ... (C<br />
mT 27, 7).<br />
axal qarTulSi ga- zmniswins gayida zmnaSi sapirispiro an Se- aqvs (Seisyida), an<br />
kidev zmna upreverboa (iyida).<br />
esa da zeviT aRniSnuli msgavsi faqtebi miuTiTeben, rom axalTan SedarebiT Zvel<br />
qarTulSi ufro TvalsaCinod igrZnoboda zmniswinTa mier mimarTulebis aRniSvnis<br />
funqcia. axal qarTulSi zogierTma zmniswinianma zmnam Zveli sapirispiro formebi dakarga<br />
da amdenad zmniswinis mniSvnelobac erTgvarad daiCrdila; zogierT zmnas ki<br />
sruliad Camoscilda zmniswini da amJamad mimarTulebis aRniSvnas veRar axerxebs.<br />
T) rigi zmnebi an mxolod mi- zmniswins iyeneben, an kidev _ mo-s, orive erTad (sapirispiro<br />
formebi) maT ar gaaCniaT; magaliTad: m i i c v a l e amier iqi (mT 17, 20);<br />
mihrida da g˜neSora (saba asur. 8); sarecelsa z ˜a mieZina (xanZT. oe59); m i e r u -<br />
l a yovelTa da daiZines (mT 25, 5). aseTebia agreTve Semdegi zmnebi da mimReobebi:<br />
miiviwya, misustda... moCans, mosTxova, moagrova, moerida, moSorda, mowyvita, moismina,<br />
mokvda... miuvali, miuwdomeli, miwuruli, miucilebeli, miSvebuli, fermixdili da<br />
sxv. adre SesaZlebelia zogierT aseT zmnas sapirispiro formac gaaCnda, magram Semdeg<br />
Camoscilda. amas gvavaraudebinebs zeviT aRniSnuli zogierTi SemTxveva.<br />
i) mo- zmniswini moZraobis aRmniSvnel zmnebTan zogjer an garSemo moZraobas aRniSnavs,<br />
an kidev avlens imave mniSvnelobas, rasac sxva SemTxvevaSi mimo- zmniswini<br />
gadmoscems; mag.: m o v l n a yovelni wmidani adgilni (xanZT. ib 57); rameTu m o h v l i T<br />
zRuasa da Ãmelsa (C mT 23, 15 Sdr. rameTu mimoxualT zRuasa zeda da Ãmelsa<br />
DE); mohvlida dabnebsa mas garemoÁs da aswavebda (C mrk 6, 6; Sdr. m i m o i q c e o -<br />
d a garemo soflebsa mas... DE). somxur oTxTavSi am adgilas naxmaria zmna, romelic<br />
sityvasityviT garSemo svlas, garSemo trials aRniSnavs. arsebiTad aseTsave mniSvnelobas<br />
unda atarebdes mo- zmniswini aseT zmnebTan: warhÃocda mCuriTa miT, romel<br />
moertya (iov. 13, 5); Tualni moarna yovelgan (v. t. 92).<br />
k) mo- da mi- zmniswini zogjer miuTiTebs zmniT gamoxatuli moqmedebis mimdinareobaze<br />
moZraobis procesSi, siarulisas; mag.: moegeba, m o t i r o d a , cremlman misman<br />
kldeni Rarnes (v. t. 916)... miT amas m o i t y o d i a n (iqve, 1647); m i h x o c e s da m i -<br />
i s r o d e s , mindors sisxlTa moasxmides (iqve, 76).<br />
aseTi zmnebi zmniswinis gareSe gadaadgilebas ar gamoxataven, magram saTanado<br />
zmniswinebis darTvisas damatebiT Sinaarss iZenen.<br />
l) qarTulSi CvenebiTi nacvalsaxelebisa da zmnisarTebis saSualebiT sagnis siaxlove-siSore<br />
samive piris mixedviT ganirCeva: es (pirvel pirTan axlos), eg (meore<br />
pirTan axlos), is an igi (mesame pirTan axlos), aseve: aq, mand, iq da sxv. `saerTo mosazrebis<br />
Tanaxmad mosalodneli iyo, rom II pirisaken miqceuli moqmedebac aSkarad<br />
gamoCndeboda, magram qarTul enas amisi saSualeba ar moepoveba, radganac II piri is<br />
piria, romelsac eubnebian, xolo aseTi piri Cveulebriv iqve aris, sadac moubaria,<br />
40
amitom is I piris myofobis areSi igulisxmeba...~ 10 . amis mixedviT mo- zmniswini Cveulebriv<br />
Tanabrad gadmoscems mimarTulebas rogorc pirveli, ise meore pirisaken;<br />
mag.: movidodian T q ˜n d a (x. t. 378); S e n s a moivltin (xanZT. oჱ 37); raÁTa moiwios<br />
Tquen zeda (DE mT 23, 35); mogivlino T q u e n (C iov. 15, 20) da sxv.<br />
iSviaTi araa agreTve iseTi SemTxvevebi, roca mo- zmniswini mesame pirTanac<br />
gxvdeba; mag.: mouÃdes da hmsaxurebdes m a s (C mT 4, 11); morbiodes m i s a (saba asur.<br />
18); moarTues m a s daÃsnili erTi (C mT 9, 2); mohguares m a s (DE mT 8, 16) da sxv.<br />
erT-erTi aseTi zmna, romelic Zvel qarTulSi mesame pirTan mi- zmniswinis paralelurad<br />
mo-sac iyenebda, aris mosca; mag.: romelsa m o s c e m d a mas kacT-moyuare<br />
(SuS. XI3_4); mamaman Tq˜nmn.. m o s c e s keTili (x. t. 378); m o s c e m d a mas (kim. I. 32) da<br />
sxva mravali. es zmna am saxiT gvxvdeba momdevno periodSic. mas xmarobs rusTaveli,<br />
n. baraTaSvili, a. yazbegi, vaJa-fSavela da sxva, amJamad ki daculia mTis kiloebsa<br />
da qarTlurSi; mag.: ena m o e c a sityvisa gamomgebare (v. t. 1032)... m o e c mas sadguri<br />
myudroebisa (n. baraT. 19)... da roca m o s c e m s sicxesa-utydeba texa wylulisa (vaJa,<br />
303); imas xma m o s c e s sxvebma (yazb. 192) da sxv.<br />
m) Zvel qarTulSi Tu micema zmnasTan mesame pirSi mi- zmniswinis nacvlad mo- ixmareboda,<br />
piriqiT, amave zmnasTan da zogierT sxvasTanac meore pirSi xSirad mo-s<br />
magier mi- zmniswini iyo gamoyenebuli; mag.: mTxove me, raÁca gnebavs, da m i g c e Sen<br />
(mrk 6, 22); ve˜mdis migesmodes locvaÁ (xanmeti mravalT. 1b22); raÁsaTჳs ese m i v -<br />
were Tquenda (SuS. II10); arca maman Tquenman m i g i t e v n e s Secodebani Tquenni (C<br />
mT 6, 15); m i g e t e v n e d S e n codvani Senni (C l 5, 20).<br />
amJamad aseTi formebi arsad ar dasturdeba.<br />
n) mi- zmniswins zogjer mo- daerTvis da vRebulobT mimo-s, romelic zogierT<br />
zmnasTan ormxriv _ aqeTa da iqiTa _ mimarTulebas aRniSnavs. mimo- Cveulebriv xolmeobiTsa<br />
da uwyvetelSi ixmareba; mag.: m i m o v a l n urwyulTa adgilTa (DE mT 12, 43);<br />
da mimorbiodes yovelsa mas soflebsa (iqve, mrk 6, 55); da ufroÁsad mimoedeboda<br />
sityuaÁ igi misi (C lk 5, 15); TmiTa m i m o i T r e v d a (SuS. VI17).<br />
axal qarTulSi aseTi mniSvneloba zmnis gaorkecebiTac gadmoicema, mag.: miavlmoavlo;<br />
midi-modis da sxv.<br />
2. war-. am zmniswinSi gamoiyofa wa da r. r narCenia re nawilakisa, romelic zmnisarTebSi<br />
dasturdeba: ga-re, ze-re, ga-re-Se, ga-re-mo, ga-r-Se-mo (←ga-re-Se-mo), ga-rda<br />
(←ga-re-da), ga-r-na (←ga-re-na). wa-re megrul wa-le zmnisarTs ukavSirdeba, romelic<br />
Tavis mxriv iseTive Semadgenlobisaa, rogorc Ji-le, ga-le 11 .<br />
war- zmniswinis w igive unda iyos, rac w-in, w-inaSe zmnisarTebSi gvaqvs, SesaZlebelia<br />
mas ukavSirdebides agreTve a-w zmnisarTis Tanxmovani elementi.<br />
war- zmniswinis kavSiri win zmnisarTTan, rogorc amas qveviT davinaxavT, mtkicdeba<br />
msgavsi funqciiTac.<br />
war- || wa- gvxvdeba zmnisarTsa da saxelSic; mag.: winaÁswar, winaÁswar-metyueli,<br />
war-marT _ wa-marT, aqedan saxeli war-marTi. egeve war unda gvqondes wara-mara-Si.<br />
arn. Ciqobavas specialur SromaSi `war- prebervis mniSvnelobisaTvis qar-<br />
TulSi~ megrul-Wanurisa da qarTuli enis masalebis mixedviT dadasturebuli aqvs,<br />
rom war- zmniswins iseTive mniSvneloba unda hqonoda, rogoric aqvs wa-s WanurSi.<br />
mas qveviT, Zirs mimarTuleba unda gadmoeca. am mosazrebis sasargeblod isic aris<br />
aRniSnuli, rom qarTuli wa-s adgils megrulSi zogjer mi-da- zmniswini iWers, rom-<br />
lis meore komponenti swored Zirs, qveviT mimarTulebas aRniSnavs 12 .<br />
10 a . S a n i Z e , qarTuli gramatikis safuZvlebi, I, gv. 239.<br />
11 a r n . C i q o b a v a , war- preverbis mniSvnelobisaTvis qarTulSi, enimkis moambe, I, 1937, gv. 43.<br />
12 i q v e , gv. 42.<br />
41
wa- zmniswinis aseTi mniSvneloba gamarTlebulia amave avtoris mier warmodgenili<br />
qarTuli masaliTac: mag.: w a r w e r a _ wera zevidan qveviT, w a q c e v a _ Zirs, qveviTken<br />
mimarTeba, wvima w a m o v i d a _ zevidan qveviT13 .<br />
qarTul da megrul-Wanur wa-s avtori ukavSirebs afxazur wa- preverbs, romelic<br />
niSnavs `qveS, qveviT~ 14 .<br />
war- zmniswinma Zvel qarTulSive dakarga bolokiduri Tanxmovani r; mag.: waudginos<br />
R˜a (saba asur. 20); Tualni wamocჳvnebul iyvnes (kim. 1. 30); wamokidebuli (iqve,<br />
20). e. w. saSual qarTulSi es zmniswini gamartivebuli saxiT ukve xSirad gvxvdeba;<br />
mag.: wadi, uxme... (v. t. 105); cnoba wauvida (visr. 35); waitana (iqve, 44), wauRoT (Sahn. II,<br />
402), waÃdebis (Sahn. I, 1950), wavitaneT (amirandarej. 12), wauZRva... da wavidnen (rusudan.<br />
164), waiRos (sibrZne sicr. 10), wabZandes (qil. 38), wasTqvams (vaxtang VI, 106), wauZRva<br />
(gur. 244), wawymdao (arCili, 11, 2), wavide (Teimuraz 1, 13), wavides (Teimuraz II,<br />
65), wamepare (bes. 11) da sxv.<br />
Zveli saxiT war- axal qarTulSi mxolod zogierT zmnasa da saxelzmnas SerCa:<br />
mag.: waradgina, warmoTqva... warmavali, warCinebuli, wargzavnili da sxv.<br />
a) funqciiT war- zmniswini mi-s utoldeba, warmo- ki imasve gadmoscems, rasac martivi<br />
mo- zmniswini. amiT aixsneba, rom xSirad es ori zmniswini erTimeoris Semcvlelad<br />
gamodis, rogorc zeviT davinaxeT, es kargad Cans oTxTavis redaqciebis Sedarebidan:<br />
warvediT _ mivediT, warvide _ mivide...<br />
war- da mi- zmniswinTa msgavs funqciaze miuTiTebs iseTi SemTxvevebic, roca iqe-<br />
Ta mimarTulebis gadmocemisas war- aris gamoyenebuli, aqeTa mimarTulebisaTvis ki<br />
_ misi sapirispiro mo-; mag.: vhrqჳ amas: warved! da warvidis; da sxuasa: moved!<br />
da m o v i d i s (DE mT. 8. 9).<br />
b) mo- windebulis mqone zogierTi zmna, roca sapirispiro mi- ar gaaCnia, war-<br />
zmniswins iyenebs: mag.: moipares _ waripares, moasxa _ waasxa, moeTria _ waeTria, moitaca<br />
_ waritaca, moigo _ waago da sxv.<br />
g) miuxedavad msgavsebisa, mi- da war-, mo- da wamo- gamoyenebis mxriv urTierTisagan<br />
mainc sakmaod gansxvavdebian: mi- da war- yovelTvis da yvela zmnasTan ar enacvlebian<br />
erTmaneTs; mi- TiTqmis yvela droSi gvxvdeba, maT Soris awmyoSic (midis, mihyavs,<br />
migoravs), war- ki awmyoSi Cveulebriv ar ixmareba, amave dros war- zmnaTa garkveul<br />
jgufSi gvevlineba. Zvel qarTulSi misi xmarebis are sakmaod SezRuduli<br />
iyo, amJamad ki SedarebiT iSviaTad gamoiyeneba.<br />
d) es ori zmniswini zogjer mniSvnelobis mxrivac gansxvavdeba erTmaneTisagan;<br />
magaliTad, TiTqos sxvadasxva Cans warvida da mivida, wariyvanes da miiyvanes. am Sem-<br />
TxvevaSi mi- zmniT gamoxatuli moZraobis dasasrul punqtze miuTiTebs, war- zmniswini<br />
ki am mniSvnelobas moklebulia.<br />
war-, marTalia, iqiTa mimarTulebas gadmoscems, magram zogjer es mimarTuleba<br />
sivrcis garkveul monakveTs, wina mxares gulisxmobs15 ; mag.: winaSe msajulTa da mefeTa<br />
w a r g a d g i n n e n Tquen (C mrk 13, 9); w a r d g a mis winaSe ganboklebuli (C mT 8,<br />
2); Tuali w a m o u c ჳvnebul iyvnes (kim. I, 30).<br />
SeiZleba amave mniSvnelobiTaa aqac: x˜ mcire xiyo hasakiTa da warbioda (x. t.<br />
385); xolo wignebi igi mefisaÁ warsca (kim. I, 17); RamiT warTqჳan aTxuTmeti kanoni...<br />
(saba asur. 7). es ukanaskneli zmna Cveulebriv locvis SesrulebasTan aris dakavSirebuli.<br />
13 a r n . C i q o b a v a , iqve, gv. 43.<br />
14 iqve, gv. 44.<br />
15 a . S a n i Z e , qarTuli gramatikis safuZvlebi, I, gv. 238.<br />
42
war- zmniswinis zemoaRniSnuli mniSvneloba kargad daculia zmnisarTebSi: waRma<br />
(Sdr. ukuRma), waRmarT (Sdr. ukuRmarT)...<br />
3. Se-, gan-. Se- zmniswini masaliTa da ZiriTadi funqciiTac Sina Tandebuls ukav-<br />
Sirdeba. egeve iTqmis gan- zmniswinisa da -gan Tandebulis Sesaxeb.<br />
gan- zmniswinSi ga Zireuli masala Cans. am saxiT igi daculia sxva zmniswinsa,<br />
Tandebulsa da zmnisarTSic: ga-mo, ga-re, ga-re-Se, ga-re-mo (aqedan ga-re-mo-eba), ga-r-<br />
Se-mo (←ga-re-Se-mo), ga-r-da (←ga-re-da) da sxv. (Sdr, i-g-i, e-g-e ma-g) 16 . gan- zmniswin-<br />
Si ga Zireuli masalis gamoyofas mxars uWers zanuris (megrul-Wanuris) Cvenebac,<br />
sadac ga-s Sesatyvisad go- gvaqvs.<br />
gan-Si n narCenia na elementisa, romelic dasturdeba Tandebulebsa da zmnisar-<br />
TebSi: Si-na, ze-na, Ta-na, wi-na, mu-n (←mu-na), que-na, ga-r-na. na-s sxva SemTxvevaSi da<br />
enacvleba: ze-da, Si-da, que-da, ga-r-da da sxv.<br />
Zvel qarTulSi gan- zmniswini gamartivebuli ga-s saxiTac gvxvdeba; mag.: da xiyunes<br />
Zen[i] noeÁsni, rl˜ni g a n v i d e s kidobnisa m[isgan] (x. t. 371); Tmanica Tavisa Tquenisani<br />
yovelni g a r a c x i l arian (C l 12, 7); Sdr. g a n r a c x i l arian (DE); romeli<br />
gahÃsna (DE); gasyidul iqmna (kim. I, 8).<br />
rTul ganmo- zmniswins n Zvel qarTulSive Camoscilda, aq ganmo- iSviaTad<br />
gvxvdeba; mag., g a n m o x e c x a d a i˜ჳ mowafeTa TჳsTa (s. t. 389).<br />
Semdgom periodSi gamartivebuli ga- zmniswinis xmareba ukve xSiri movlenaa; mag.:<br />
gawira (visr. 228), gavidis (Sahn. II, 369), gahkveTa (amirandarej. 15), gavides (sibrZne<br />
sicr. 15), gaaRo (qilila da dam. 30), gausvenes (rusudan. 433) da sxv.<br />
aRsaniSnavia, rom am periodis Zeglebis enaSi gan- zmniswinis bolokiduri n zogjer<br />
zmnisa da saxelzmnis iseT formebSi ikargeba, romelTanac Tanamedrove saliteraturo<br />
qarTulSi zmniswini Cveulebriv sruli saxiT aqvT Semonaxuli; aseTebia,<br />
mag.: gazraxulia (Sahn. I, 4048), gaTqmuli (iqve, 4718), gacxadebuli (iqve, 3075), garisxda<br />
(qilila da dam. 314), gauyrelni (rusudan. 2081) da sxv.<br />
a) Se- zmniswinis funqciaa mimarTuleba gamoxatos garedan SigniT; mag.: ver S e -<br />
v i d e s sasufevelsa (xanZT. g 35); S e a y e n e s sapyrobiles (kim. I. 9); tanjvasa didsa<br />
Segagdeben Sen (SuS. III25); SevidodeT iwrosa mas bWesa (C mT 7, 13); Sevida<br />
saxlsa zaqaraÁssa (l 1, 40); mutribTa S e u x m o b d i a n (visr. x).<br />
b) Se zmniswini gamoxatavs agreTve cotaobas, Tvisebis xarisxis an moculobis<br />
SedarebiTs simcires, naklulobas. Zvel qarTulSi Cveulebrivia, magaliTad, Semwuxrda<br />
(cotaTi dabindda, cotaTi daRamda): viTar S e m w u x r d e b o d a da mzჱ dahvidoda<br />
(mrk 1, 32); viTarca S e m w u x r d a , mohguares mas eSmakeulebi (mT 8, 16).<br />
Se- zmniswinis es mniSvneloba kargad igrZnoba axal qarTulSi aseTi SepirispirebiT:<br />
SewiTlda da gawiTlda, SeTeTrda da gaTeTrda... 17 .<br />
g) Zvel qarTulSi Se- zogierT zmnasTan imasve gadmoscems, rasac mi- da ga- zmniswinebi;<br />
mag.: S e u d g a mas simravlჱ erisaÁ da dedaTaÁ (l 23, 27); sofeli yoveli S e -<br />
u d g e s mas (iov. 12. 19) maT meyseulad dautoves bade maTi da S e u d g e s mas (mT 4,<br />
20); S e u d g e s kualsa missa (C iov. 1, 40).<br />
d) Sedgenili Semo- zmniswini aRniSnavs garSemo, irgvliv moqmedebas; mag.: mefeman<br />
brZana laSqarni uxmeniT, S e m o j a r e n i T (v. t. 167); Semosxdomodnen, SemoRoba, Semoaglija,<br />
Semourbina da sxv.<br />
16 a r . m a r t i r o s o v i , Tandebuli qarTulSi, iberiul-kavkasiuri enaTmecniereba, I, gv. 228.<br />
17 ix. a . S a n i Z e , qarTuli gramatikis safuZvlebi, I, gv. 252.<br />
43
e) axal qarTulSi Se- zmniswini gadmoscems zeviTa mimarTulebasac 18 ; mag.: urems<br />
S e u g d e s (yazb. 34). Renerals moarTves Cinebuli cxeni, romelzedac S e b r Z a n d a<br />
(iqve, 116); zecas Sestyorcnis (Wola, 40) da sxv. es mniSvneloba kargad daculia<br />
SeRma zmnisarTSic, romelsac daRma upirispirdeba.<br />
mniSvnelobis mxriv Se- zmniswins gan- upirispirdeba.<br />
gan- aRniSnavs:<br />
a) moZraobis mimarTulebas Signidan gareT; mag.: da g a n v i d a taZrisa misgan (C<br />
iov. 8, 59)... xolo raJams suli arawmindaÁ g a n v i d i s k a c i s a g a n . . . (DE mT 12, 43);<br />
ganasxa sulebi igi (C mT 8, 16); ganÃades igi gare (C iov. 9, 34).. gamovida...<br />
saxlsa misgan (mT 13, 1); g a m o h y v a n d a igi taZriT (SuS. IX2).<br />
b) war- zmniswinis msgavsad, gan- zogjer mi- zmniswinTan saziaro funqcias avlens;<br />
gadmoscems aqedan iqeT mimarTulebas; mag.: ganyo Ãeli da Seaxo mas (l 5,<br />
13); Sdr. m i y o Ãeli misi da Seaxo mas (mrk 1, 41); munquesve Ãeli g a n u x a r a yl˜Ta<br />
(saba asur. 17).<br />
g) sxva zmniswinTagan gan-is funqcia imiT gansxvavdeba, rom igi zogjer iseT mniSvnelobas<br />
gadmoscems, romelic garkveul mimarTulebas ar gulisxmobs. aRniSnavs<br />
mocilebas, moSorebas da amave funqciiT Tandebuladac ixmareba; mag.: coli Seni<br />
gandgomil ars Sengan (SuS. IV9); g a n e t e v a wmidaÁ SuSanik (iqve, VI20); da viTarca<br />
g a n e S o r n e s igini... (C mT 2, 13); aRmoiRe igi da g a n a g d e Sengan (DE mT 5, 29).<br />
4. aR-, da-. es ori zmniswini funqciiT urTierTs upirispirdeba ara marto zmneb-<br />
Si, aramed zmnisarTebSic, gvaqvs: aR-marT _ da-marT (aqedan: aRmarTi _ daRmarTi).<br />
egeve zmniswinebi fuZiseul masaladaa gamoyenebuli SedarebiTi xarisxis warmoebisas:<br />
u-aR-res-i _ u-da-res-i 19 . aR- zmniswini Sedis agreTve wi-aR-sa 20 da m-aR-n-ar-Si 21 .<br />
da-s pirvandel saxed dab aris miCneuli da warmoSobiT igivea, rac svanuri db<br />
(`yana~, `saxnavi miwa~) da megruli dob-er-a || dob-ir-a (`saxnavi miwa~) 22 . egeve dab daculia<br />
sxvaganac: m-dab-al-i (Sdr. m-aR-al-i), dab-a... dab-n-eb-i... u-dab-n-o... m-dab-i-o... mdab-ur...<br />
m-dab-or 23 ...<br />
aR- zmniswinSi R adreve daikarga. Zveli qarTulis ZeglebSi ukve gvxvdeba marto<br />
a-s xmarebis SemTxvevebi; mag.: rameTu a S e n e b T Tquen saflavebsa mas (C mT 23, 29);<br />
rad a h Ãs n i T kicusa magas (iqve, mrk 9, 5) a Ãd a navsa (iqve, 4, 1)... da samareni a e x u -<br />
nes... (iqve, mT 27, 52) aiRe (h. t. 371), amaRldes (iqve, 373).<br />
ufro xSiria aR- zmniswinis R Tanxmovnis dakargvis SemTxvevebi e. w. saSuali<br />
qarTulis ZeglebSi. igi ikargeba rogorc TanxmovaniT, ise xmovniT dawyebul zmneb-<br />
Si; mag.: aÃades (Sahn. II, 411), adeg (visr. 128), a v s i l iyo (iqve, 32) amaRlda (sibrZne<br />
sicr. 17), amovida (Sahn. I, 3172), amoigdo (amirandarej. 5), aages (iqve, 31), aiRon (Teimuraz<br />
II, 65), aiyvanes (visr. 14), aevseboda (Sahn. I, 2559) da sxv.<br />
amJamad Zveli saxiT SemorCenilia zogierT zmnasa da saxelzmnaSi, mag.: aRniSna,<br />
aRzarda... aRSfoTeba, aRdgena, aRmosavleTi da sxv. aR- yovelTvis sruli saxiT<br />
gvxvdeba aRiareba-Si, Zvel qarTulSi ki, piriqiT, am zmnaSi R xSirad Camocilebuli<br />
iyo; mag.: a g i a r e b Sen (mT 11, 25); a u v a r e b d e s codvaTa maTTa (C mT 3, 6); romelman<br />
a m i a r o s me winaSe kacTa (iqve, 10, 32).<br />
aR- zmniswini qvevidan zeviT moZraobas aRniSnavs, da- ki, piriqiT, zevidan qveviT<br />
18 a . S a n i Z e , qarTuli gramatikis safuZvlebi, I, gv. 251.<br />
19 a . S a n i Z e , qarTuli gramatikis safuZvlebi, I, gv. 254; arn. Ciqobava, saxeli fuZis<br />
uZvelesi agebuleba qarTveler enebSi, gv. 26.<br />
20 a . S a n i Z e , qarTuli gramatikis safuZvlebi, gv. 255.<br />
21 a r n . C i q o b a v a , saxelis fuZis uZvelesi agebuleba, gv. 26.<br />
22 a . S a n i Z e , qarTuli gramatikis safuZvlebi, I, gv. 254; arn. Ciqobava, saxelis fuZis<br />
uZvelesi agebuleba, gv. 27.<br />
23 a r n . C i q o b a v a , saxelis fuZis uZvelesi agebuleba, gv. 15-16.<br />
44
mimarTulebas gadmoscems; mag.: a R v i d a mTasa (mT 5, 1); upyra Ãeli da a R a d g i n a<br />
igi (mrk 1, 31); maSin... aRmoiyvana... udabnod (DE mT 4, 1); aRmovidoda wylisa<br />
misgan (mT 3, 16)... romelime d a v a r d a gzasa zeda (iqve, 13, 14); SeTxzes gჳrgჳni ekal-<br />
Tagan da d a a d g e s Tavsa missa (iov. 19, 2); d a m o à e d magier (x. t. 385); cremlni...<br />
d a m o s d i o d e s (saba asur. 10); d a m o v i d o d a igi mier mTiT (C mT 8, 1); da maskulavni<br />
zeciT d a m o c ჳv n e b u l iyvnen (iqve, mrk 13, 25)...<br />
amJamad rTuli damo- zmniswini aRar gvxvdeba, igi SemorCenilia mxolod damokidebul-Si<br />
da misgan warmoqmnil sityvebSi. misi adgili Camo- zmniswinma daiWira.<br />
mimarTulebis gadmocemis SesaZlebloba da- zmniswinisa sxvebTan SedarebiT ufro<br />
SezRudulia. es igrZnoba ara marto Tanamedrove saliteraturo enaSi, aramed<br />
arsebiTad ase iyo Zvel qarTulSic. erTi mxriT, Tu am zmniswins mimarTulebis aRniSvnis<br />
funqcia TandaTan Camoscilda da Ca-s daekisra, meore mxriT, man gaiCina meoreuli<br />
mniSvneloba. meoreulia moqmedebis intesiobis aRniSvna, rac pirdapiri obieqtis<br />
simravlis gamoxatvaSi mdgomareobs24 . Zvel qarTulSi da-s es funqcia ar gaaCnda,<br />
radgan pirdapiri obieqtis mravlobiTobas zmnaSi specialuri formanti (en, n)<br />
gadmoscemda. e. w. saSual qarTulSi, roca es formanti xmarebidan gadavarda, nawilobriv<br />
da-s daekisra es funqcia. am mniSvnelobiT da- zmniswins xSirad vxvdebiT,<br />
magaliTad, `vefxistyaosanSi~; mag.: yvela kai d a a m d i d r e T , saboZvriTa aavseniT<br />
(164); misi yvelai d a m o s a . . . (682); d a v k a z m e T navi, katarRa da ricxvi spaTa jarisa<br />
(613).<br />
da- zmniswini am funqciiT amJamad qarTuli enis aRmosavlur kiloebSi ufro xSirad<br />
gvevlineba: mag.: d a à k a z m a v s ÃarT (xevs.); nafexurebi d a z o m a ; taqnebi d a a v -<br />
so (qarTluri); qalebi daaTxova (kaxuri) da sxv. yvela am zmnasTan da- sxva<br />
zmniswiniT Seicvleba, Tuki obieqti mxoloobiTSi iqneba: gaamdidra, Semosa, SevkazmeT,<br />
gazoma, aavso, gaaTxova da sxv.<br />
da- zmniswinis Tavisebureba imaSic mdgomareobs, rom erTsa da imave zmnaSi mniSvnelobis<br />
Seucvlelad igi zogjer sxva zmniswins inacvlebs xolme; mag.: g a n u k  r d e -<br />
boda ersa mas (mT 7, 28) _ d a u k  r d e b o d a ersa mas (iqve, 9, 13); ixiles igi da g a -<br />
n u k  r d a (l 2, 48) _ ixiles raÁ ese erman man, d a u k  r d a (mT 9, 8); igini S e w u x -<br />
n e s friad (mT 17, 23) _ d a w u x n e s friad (C mT 26, 22); esma raÁ ese mas, S e w u x n a<br />
(iqve, l 18, 23) _ igi d a w u x n a sityuasa mas zeda (iqve, mrk 10, 22); gulni maTni S e -<br />
s u l e b u l iyvnes (iqve, 6, 52) _ iyvnes gulni maTni d a s u l e b u l (DE) da sxv.<br />
5. STa-. samecniero literaturaSi aRniSnulia, rom es zmniswini warmoSobiT rTulia,<br />
warmomdgaria Se- da da- zmniswinis SeerTebiT: Se+da→Sda→STa→Ca. yvela fonetikuri<br />
procesi (xmovnis reduqcia, asimilacia, TanxmovanTa Serwyma) Zvel qarTulSive<br />
Catarda. am periodis ZeglebSi STa- zmniswini Ca-s saxiTac gvxvdeba; mag.: C a v i -<br />
d e s mdinared wmidad iordaned (kim. I, 4); aRiRo astami da uxeTqna mas Tavsa, da C a -<br />
h f l a , da Tuali erTi daubuSta (SuS. VI15_16); `ismine Cemi da C a m o v e d taZrad...~<br />
(iqve, XIII 13_14). am saxiT igi mtkiced fexs ikidebs meTerTmete saukunidan da sabolood<br />
batondeba kidec.<br />
mas Semdeg, rac Ca- miviReT, STa- erTbaSad ar gamosula xmarebidan. Ca-s paralelurad<br />
igi dasturdeba saSuali saukuneebis ZeglebSi; mag.: daaSTves da S T a a g d e s<br />
ormoSi (sibrZne sicr. 139); budesa... S T a x d e s (qilila da dam. 17); budeTa S T a x d e -<br />
b o d a (iqve, 30). Sdr. C a i v s o mzesa Tana (visr. 25); C a j d a xomaldsa (sibrZne sicr.<br />
12); mdinaresa C a y a r a (iqve, 10); C a i d v a Cemze avi guli (rusudan. 1016).<br />
Zveli saxiT es zmniswini ukanasknel xanebamdisac SemogvrCa rig zmnebsa da nazmnar<br />
saxelebSi; mag.: STa-goneba, STa-momavloba, STa-beWdileba, STa-nTqmuli.<br />
Zvel qarTulSi kargad igrZnoboda STa-Si Serwymuli orive zmniswinis (Se+da)<br />
24 a . S a n i Z e , qarTuli gramatikis safuZvlebi, I, gv. 248-249.<br />
45
mniSvneloba. STa-s ormagi mniSvneloba hqonda: aRniSnavda rogorc garedan SigniT,<br />
ise zevidan qveviT mimarTulebas; mag.: S T a u t e o n kaci sabliTa da aRmoiquan yrmaÁ<br />
igi (saba asur. 17); S T a e g z n i s (mT 6, 30), ganTxares da S T a u t e v e s cxedari igi (C<br />
mrk 2, 4); ara-me ornive jurRumulsa STacÂven (l 6, 39)... STavardes igi dResa<br />
SabaTsa jurRumulsa (mT 12, 11).<br />
miuxedavad imisa, rom axal qarTulSi STa-m fonetikuri saxe mTlianad Seicvala,<br />
man pirvandeli mniSvneloba mainc SeinarCuna. marTalia, Ca- amJamad da- zmniswinis magivradac<br />
ixmareba (davida _ Cavida), magram es imas ar niSnavs, rom orive erTnairi<br />
mniSvnelobiT ixmareba. da- aRniSnavs moZraobas zevidan qveviT risame zedapirisaken,<br />
Ca- ki gadmogvcems amave mimarTulebas siRrmisaken 25 .<br />
6. garda-. es zmniswinic rTuli Sedgenilobisaa, Seicavs ga re da-s: da-, rogorc<br />
davinaxeT, damoukidebel zmniswinadac gvxvdeba, romelsac mniSvnelobiT aR- upirispirdeba<br />
(da-vida _ aR-vida, da-frinda _ a-frinda). r narCenia re nawilakisa, ga ki<br />
igive Zireuli masalaa, rac sxva zmniswinebsa da zmnisarTebSic dasturdeba: ga-n, gamo,<br />
ga-re, ga-re-Se, ga-r-na...<br />
garda- da gardamo- zmniswinSi da-s bolokiduri a moekveca saSual saukuneebSi.<br />
am periodis ZeglebSi gvxvdeba SemTxvevebi, roca garda- zmniswinSi bolokidur xmovanTan<br />
erTad aRar gvxvdeba r Tanxmovanic, zogjer ki r SerCenilia, magram d aris<br />
dakarguli. magaliTebi: gardiara (amirandarej. 24), gardiyara (Sahn. I, 341), gardiglija<br />
(Tims. 199), gardigdo (sibrZne sicr. 153)... gardmoÃdian (visr. 124), gardmovixvewe<br />
(Sahn. I, 384), gardmoxda (rusudan. 217), gardmouxedavs (Tims. 157)... gadivlis (Sahn. I,<br />
2246), gadiÃades (amirandarej. 149), gadurCeboda (sibrZne sicr. 109), gadvardebis (Teimuraz<br />
I, 84)... garmozdis (Sahn. I, 230).<br />
saerTod am periodSi es zmniswini paralelurad gvevlineba rogorc Zveli, ise<br />
axali saxiT.<br />
Tanamedrove qarTulSi gada- damkvidrda, Zveli formiT igi SemogvrCa mxolod<br />
zogierT zmnaSi; mag.: garda-icvala, garda-iqmna da sxv. zog dialeqtSi (magaliTad,<br />
xevsurulsa da imerulSi) am zmniswinis r Semogvenaxa, d ki daikarga; mag.: garmoÃdas<br />
(xevs. mas. 141), garmavÃi (iqve, 231), garmaÃdebis (iqve, 126); garevida, garmevida (imer.).<br />
a) garda- zmniswini aRniSnavs mimarTulebas i q e T , gardamo- ki gadmoscems a q e T<br />
mimarTulebas. orive SemTxvevaSi Cveulebriv igulisxmeba raime dabrkolebis gadalaxva;<br />
mag.: g a r d a a g o r v a lodi igi karisa misgan saflavisa (mT 28, 2); g a r d a v i -<br />
d a naviT petre (C mT 14, 29)... viTar g a r d a m o v i d o d e s igini mier mTiT (iqve, 17, 9);<br />
g a r d a m o h às n a igi juarisagan (mrk 15, 46).<br />
b) Zvel qarTulSi da nawilobriv axal qarTulSic gardamo-, gadmo- zevidan qveviT<br />
moZraobas aRniSnavs. es gasagebicaa, radgan am rTul zmniswinSi da-c Sedis, romelic<br />
damoukideblad swored am mimarTulebas gadmoscems; mag.: da g a r d a m o à d a<br />
wÂmaÁ (C mT 7, 25); ÃmaÁ ciT g a r d a m o e s m a (iqve, mrk 1, 11); ixileT... aRmavalni da<br />
g a r d a m o m a v a l n i Zesa zeda kacisasa (iov. 1, 51); varskulavni g a r d a m o c  v e n zeciT<br />
(mT 24, 29); romeli g a r d a m o v a r d i s tablisagan mis mdidrisaÁsa (C l 16, 21).<br />
g) meoreulia garda- zmniswinis iseTi mniSvneloba, roca igi aRniSnavs erTi<br />
mdgomareobis meoriT Secvlas, sxvagvarad gadaqcevas an gadaadgilebas; mag.: sixaruli<br />
mwuxarebad g a r d a i q c a (SuS. IV 4); sada-igi g a r d a a q c i a wyali RÂnod (C iov.<br />
4, 46); g a r d a i c v a l o s igi sikudilisagan cxorebad (iov. 5, 24); raJams g a r d a v -<br />
d g e mnobisagan (l 16, 4); coli Cemi g a r d a s r u l ars dReTa misTa (l 1, 18); g a r -<br />
d a g u a l e amier da warvideT huriastanad (iov. 7, 3).<br />
25 a . S a n i Z e , qarTuli gramatikis safuZvlebi, I, 238.<br />
46
7. uku-, wiaR-. Zvel qarTulSi iSviaTad zogierT zmnasTan ixmareba uku _ ukumo-<br />
(→ukmo-) da wiaR _ wiaRmo- zmniswinebi.<br />
uku- momdinareobs ukuana-sagan (Sdr. ukuana-Ásknel, ukun, sa-ukun-e), wiaR- ki iSleba<br />
ase: wi-aR. wi igivea, rac wi-n (←wi-na), wi-na-Se zmnisarTebSia, aR- ki cnobili<br />
zmniswinia 26 . a. SaniZis azriT, wiaR- `warmomdgari Cans wylis-aR-isagan, rogorc wi-sqvili<br />
wylis-safqvelisagan~ 27 .<br />
Zv. qarTulSi wiaR gvevlineba agreTve Tandebulad (micemiTsa da naTesaobiT-<br />
Tan) 28 . zmnisarTad ixmareba Cveulebriv wyalTan (zRvasTan, mdinaresTan) dakavSirebiT<br />
da orive SemTxvevaSi aRniSnavs gaRma, gadaRma mxares. berZnul, somxur da rusul<br />
oTxTavebSi amave mniSvnelobiT wiaR-is Sesatyvisad zmnisarTi ixmareba.<br />
Zv. qarTulSi wiaR arsebiTi saxelicaa, romlis mniSvnelobaa kalTa, ube 29 ; mag.,<br />
sawyauli Sexrili da datenili mogeces w i a R T a TquenTa (l 6, 38). berZnul, somxur<br />
da rusul oTxTavebSic am adgilas amave mniSvnelobiT arsebiTi saxelia naxmari:<br />
Мерою доброю, утрясенною, нагнетенною и переполненною отсыплют вам в лоно ваше.<br />
Zv. qarTulSi uku- || ukun- ukumo- aRniSnavda moqmedebas ukana areSi, xolo wiaR-<br />
da wiaRmo-, gada- zmniswinis msgavsad, dabrkolebis gadalaxvaze miuTiTebda, oRond,<br />
rogorc zeviT aRvniSneT, `wyalTan dakavSirebiT ixmareboda: wiaR-Ãda _ wyalze gadavida,<br />
wiaRmo-Ãda _ wyalze gadmovida~ 30 . saamiso magaliTebia: w i a R v i d o d e s<br />
zRuasa mas kaparnaumd kerZo (C iov. 6, 17); da viTarca w i a R Ã d a kualad... mier ker-<br />
Zo... (mrk 5, 21); aRÃda navsa mas da w i a R m o à d a (C mT 9, 1)... mravalni mowafeTa mis-<br />
Taganni u k u n d g e s (C iov. 6, 66); u k u n i q e c , Cemgan, eSmako (iqve, mrk 8, 33); u k u n -<br />
sca vercxli igi... (mT 27, 3); nu ukumoiqcevian... aRebad samoslisa TÂsisa (C mT<br />
24, 18); u k u m o i q c a (saba asur. 10), SuSanik u k m o h x e d n a ersa mas (SuS. IX 13_14);<br />
ukmovides (kim. I, 4) da sxv.<br />
uku- da wiaR- ise gamovida xmarebidan, rom TviT Zvel qarTulSive zmniswinad<br />
xmarebisas zmnasTan ise mtkiced ar iyo SeerTebuli rogorc sxva danarCeni zmniswinebi,<br />
xolo wiaR arc Tandebulad iyo savsebiT Camoyalibebuli.<br />
26 Cveni: Tandebuli qarTulSi. iberiul-kavkasiuri enaTmecniereba, I, gv. 241.<br />
27 a . S a n i Z e , qarTuli gramatikis safuZvlebi, I, gv. 255.<br />
28 Cveni: Tandebuli qarTulSi. iberiul-kavkasiuri enaTmecniereba, I, 242.<br />
29 i . i m n a i S v i l i , qarTuli oTxTavis simfonia-leqsikoni, gv. 753.<br />
30 a. SaniZe, iqve, gv. 237.<br />
47
48<br />
elene babunaSvili<br />
saSualo gvaris zmnebTan dakavSirebuli zogi sakiTxisaTvis qarTulSi 1<br />
sayovelTaod cnobili dayofis mixedviT, e.w. saSualo gvaris zmnebi /an, rac faqtiurad<br />
imasve niSnavs, `statikuri gardauvali zmnebi~ /1,052/ iyofa or jgufad: medioaqtivad<br />
da mediopasivad [2, 304]. warmoebis TaviseburebaTa TvalsazrisiT gansakuTrebiT<br />
saintereso suraTs gviCvenebs swored e.w. medioaqtivi, romelic `danaklis<br />
formaTa Sesavsebad Tavisi fuZis moqm. gvaris saTaviso qcevis formebs iyenebs, magram<br />
erTi mniSvnelovani cvlilebiT: pirdapir-obieqturi piris gamoricxviT~ [2,305].<br />
amrigad, arsebobs a . S a n i Z i s myari debuleba, romlis mixedviTac medioaqtivi<br />
zmnebi danaklis formebs ivseben moqmedebiTi gvaris saTaviso qcevis formebiT. amiT<br />
aris gamarTlebuli maTi saxelwodebac _ medioaqtivi zmnebi da amiTve upirispirdeba<br />
es zmnebi e.w. mediopasiv zmnebs. magram saqme isaa, rom am zmnaTa analizi sxvagvar<br />
suraTs warmogvidgens, saxeldobr, didisagan didi umravlesoba aseTi zmnebisa danaklis<br />
formebs moqmedebiTi gvaris formebis paralelurad vnebiTi gvaris formebi-<br />
Tac ivsebs, mag.:<br />
ZagZagebs, iZagZagebs, iZagZaga, uZagZagia, magram:<br />
ZagZagebs, aZagZagdeba, aZagZagda, aZagZagebula.<br />
wkavwkavebs, iwkavwkavebs, iwkavwkava, uwkavwkavia, magram:<br />
wkavwkavebs, awkavwkavdeba, awkavwkavda, awkavwkavebula.<br />
cekvavs, icekvebs, icekva, ucekvia, magram:<br />
cekvavs, acekvdeba, acekvda, acekvebula.<br />
laparakobs, ilaparakebs, ilaparaka, ulaparakia, magram:<br />
laparakobs, alaparakdeba, alaparakda, alaparakebula.<br />
wrialebs, iwrialebs, iwriala, uwrialia, magram:<br />
wrialebs, awrialdeba, awrialda, awrialebula.<br />
knavis, iknavlebs, iknavla, uknavlia, magram:<br />
knavis, aknavldeba, aknavlda, aknavlebula.<br />
yefs, iyefebs, iyefa, uyefia, magram:<br />
yefs, ayefdeba, ayefda, ayefebula.<br />
bunebrivia, rom es movlena SeumCneveli ar darCenila qarTuli enis mkvlevarTaTvis:<br />
`aris SemTxvevebi, rom saSuali enacvleba vnebiTs, es xdeba usruli aspeqtis<br />
SemTxvevaSi, mag., `aduRebs~ zmnis sapirispirod saSualic gvaqvs /`duRs~/ da vnebi-<br />
Tic /`duRdeba~/, magram vnebiTi gvaris formaTa xmareba sruli aspeqtis SemTxvevebiTYamoiwureba<br />
/aduRdeba, aduRda, aduRebula da sxva/; rac Seexeba usrul aspeqts,<br />
aq vnebiTis magivrobas mediumi eweva: duRs, duRda, duRdes, iduRebs, iduRa, uduRnia.<br />
wyalma i d u R a , i d u R a da bolos a d u R d a ~ [2, 305]. `statikur erTpirians _ yvavis,<br />
dums, wuxs, Civis, cxovrobs _PsakuTari fuZisagan ewarmoeba mxolod awmyo, namyo<br />
usruli da kavSirebiTi pirveli. namyo ZiriTadSi nasesxebi nakvTebi gvaqvs. es nasesxebi<br />
nakvTebi dinamikuri zmnebisaa; saxeldobr, esaa an -d-iani vnebiTi /ayvavda,<br />
dadumda _ ayvavdeba, dadumdeba zmnebisa/, an i-TavsarTiani warmoeba gardamavali<br />
zmnebisa /icxovra, iCivla _ icxovrebs, iCivlebs zmnebisa/, anda paraleluri warmoeba<br />
-d-iani vnebiTisa da i-ani gardamavali zmnisa /Sewuxda da iwuxa/” [1,072-073].<br />
savsebiT samarTlianad gveCveneba a . S a n i Z i s mosazreba, rom gansxvaveba pasiur<br />
da aqtiur formebs /e. i. -d-ian warmoebasa da i-an warmoebas Soris aspeqturia: vnebi-<br />
Ti, marTlac, sruli aspeqtis gagebas Seicavs, i-ani saTaviso ki _ usrulisas. Cveni<br />
mxriT isic SeiZleba davumatoT, rom garkveul zmnur fuZeebTan gansxvaveba wminda<br />
1 Tbilisis saxelmwifo universitetis Sromebi, 267, 1986.
Sinaarsobrivi an stiluric aris, kerZod, aqtivis formebisagan gansxvavebiT, pasivis<br />
formebi gardaqcevas aRniSnavs /Sdr.: avazakobs, iavazakebs, iavazaka, uavazaknia, erTi<br />
mxriT, da gaavazakdeba, gaavazakda, gaavazakebula, meore mxriT, [3,13] an sxva mniSvnelobisaa,<br />
sxva stiluri elferi aqvs /moqmedebs, imoqmedebs // moimoqmedebs, imoqmeda<br />
// moimoqmeda, umoqmedia // moumoqmedebia da amoqmeddeba, amoqmedda, amoqmedebula;<br />
metyvelebs, imetyvelebs, imetyvela, umetyvelia da ametyveldeba, ametyvelda, ametyvelebula/.<br />
isic safiqrebelia, rom zemoaRniSnuli pasiuri formebi Tavdapirvelad sa-<br />
Suali gvaris `Semavsebel~ formebs ki ar warmoadgendnen, aramed awmyoSi saTanado<br />
formebis uqonlobis gamo TviTon `sesxulobdnen~ saSuali gvaris zmnaTa imave fu-<br />
Zis formebs [3,13]. magram rogoradac ar unda aixsnas zemoaRniSnuli paraleluri<br />
formebis arseboba, vfiqrobT, maTi Sefaseba mxolod aseTi SeiZleba iyos: saSuali<br />
gvaris zmnaTa erTi wyeba Tanamedrove qarTulSi danaklis formebs ivsebs orgvarad:<br />
an saTanado moqmedebiTi gvaris i-ani saTaviso qcevis formebiT, an saTanado -d-iani<br />
vnebiTis formebiT. am konteqstSi arc is unda daviviwyoT, rom amave zmnebis relatiur<br />
formebs, miuxedavad imisa, rom isini Sesabamisi absoluturi formebisagan mxolod<br />
sasxviso qcevis u-niSniT gansxvavdebian /ZigZigebs, _ uZigZigebs, kankalebs _<br />
ukankalebs, frTxialebs – ufrTxialebs, WikWikebs _ uWikWikebs.../, nasesxeb mwkriveb-<br />
Si oden pasiuri formebi aqvT, mag.:<br />
ugizgizebs, augizgizdeba, augizgizda, ahgizgizebia<br />
uqaTqaTebs, auqaTqaTdeba, auqaTqaTda, ahqaTqaTebia<br />
umoZravebs, aumoZravdeba, aumoZravda, amoZravebia<br />
umoqmedebs, aumoqmeddeba, aumoqmedda, amoqmedebia<br />
usrialebs, gausrialdeba, gausrialda, gasrialebia<br />
umetyvelebs, aumetyveldeba, aumetyvelda, ametyvelebia<br />
uyaraulebs, dauyarauldeba, dauyaraulda, dahyaraulebia<br />
uboboqrebs, auboboqrdeba, auboboqrda, aboboqrebia<br />
ucimcimebs, aucimcimdeba, aucimcimda, ascimcimebia<br />
isic unda aRiniSnos, rom specialur saenaTmecniero literaturaSi miCneulia,<br />
rom aseTi warmoebis relatiur medioaqtiur zmnebs sesxebis unari ara aqvT: `erT-piriani<br />
medioaqtivis zmnis fuZisagan mraval SemTxvevaSi orpiriani formebic gvaqvs:<br />
duRs _ uduRs, dis _ sdis, yars _ uyars, xtis _ uxtis, wuxs _ uwuxs, budobs _<br />
ubudobs, goravs _ ugoravs, frinavs _ ufrinavs, tiris _ utiris, icinis _ ucinis da<br />
misT... aseT zmnaTagan sazogadod mxolod erTpirianebs SeuZliaT awarmoon sesxebis<br />
gziT yvela mwkrivis formebi, or-piriani formebis xmareba ki Cveulebriv awmyos<br />
wris mwkrivebiT aris Semofargluli~ [2,475]. `mxolod nakvTTa awmyos wyebaSi” [4,1428,<br />
1501...] xmarebul zmnebad aris kvalificirebuli es zmnebi `qarTuli enis ganmartebiT<br />
leqsikonSic~. vfiqrobT, rom `guli uwuxs~ da `guli Seuwuxda~ erTmaneTis mimarT<br />
iseTsave damokidebulebaSia, rogorc `wuxs~ da `Sewuxda~ da am mxriT relatiuri<br />
medioaqtivi zmnebi arafriT ar gansxvavdebian absoluturi medioaqtivi zmnebisagan.<br />
gansxvaveba mxolod erTia: absoluturi agebulebis medioaqtiuri zmnebi nasesxeb<br />
mwkrivebSi an mxolod aqtiur formebs inacvlebs, an aqtiurTan erTad pasiursac; relatiuri<br />
agebulebis medioaqtiuri zmnebi ki nasesxeb mwkrivebSi mxolod pasiur<br />
formebs inacvleben da a . S a n i Z i s terminebi rom vixmaroT, medioaqtiurni ki ar<br />
arian, aramed mxolod mediopasiurni. bunebrivia, rom a . S a n i Z i s a T v i s , rogorc<br />
saSuali gvaris zmnebis medioaqtiv da mediopasiv jgufebad dayofis momxrisa da<br />
gamtareblisaTvis, arc imas aqvs mniSvneloba, rom zogi saSuali gvaris zmna erTsa<br />
da imave dros erTsa da imave mwkrivebSi aqtiur formebsac inacvlebs da pasiursac<br />
da arc imas, rom, misi gagebiT, medioaqtiuri zmnebis relatiuri formebis Semavsebeli<br />
formebi mxolod pasiuria, winaaRmdeg SemTxvevaSi Ziri eTxreba saSuali gvaris<br />
zmnebis dayofas medioaqtiv da mediopasiv zmnebad, magram sruliad gaugebaria, ratom<br />
ar miiCneva `uwuxs~ da `Seuwuxda~... erTmaneTis monacvle formebad `qarTuli<br />
49
enis ganmartebiT leqsikonSi~, maSin, rodesac `wuxs~ da `Sewuxda~ imave leqsikonSi<br />
iseTive kanonzomierad monacvle formebia, rogoric `wuxs~ da `iwuxebs?~<br />
aseve: sakmarisia, e.w. medioaqtiv zmnebs awmyoSive mimarTulebis aRsaniSnavad<br />
zmniswini daerTos da maT nasesxeb mwkrivebSi mxolod pasiuri formebi SeenacvlebaT,<br />
mag.:<br />
jiriTobs, ijiriTebs, ijiriTa, ujiriTia, magram:<br />
mijiriTobs, mijiriTdeba, mijiriTda, mijiriTebula.<br />
bandalebs, ibandalebs, ibandala, ubandalia, magram:<br />
mibandalebs, mibandaldeba, mibandalda, mibandalebula.<br />
wanwalebs, iwanwalebs, iwanwala, uwanwalia, magram:<br />
miwanwalebs, miwanwaldeba, miwanwalda, miwanwalebula.<br />
bancalebs, ibancalebs, ibancala, ubancalia, magram:<br />
mibancalebs, mibancaldeba, mibancalda, mibancalebula.<br />
cunculebs, icunculebs, icuncula, ucunculia, magram:<br />
micunculebs, micunculdeba, micunculda, micunculebula.<br />
rogorc a . S a n i Z e s , ise arn. C i q o b a v a s e. w. saSuli gvaris /gardauvali statikuri/<br />
zmnebi gardauval zmnebad miaCniaT /`medioaqtivi zmnebi gardauvalia, pird.<br />
_ obieqturi mimarTebis formebi aklia da amis mixedviT arc saTanado fardi aqvs<br />
pird. obieqtis saxiT~ [2,305]. `statikuri zmna yvela gardauvalia~ [1,052]), magram qar-<br />
TulSi arsebobs garkveuli tipi zmnebisa /TamaSobs, fiqrobs, cekvavs, swavlobs.../,<br />
romelTac uRvlileba zustad iseTive aqvT, rogoric `cxovrobs~, `mefobs~, `cocxlobs~<br />
da sxva amgvar zmnebs /Sdr.: TamaSobs, iTamaSebs, iTamaSa, uTamaSia da cxovrobs,<br />
icxovrebs, icxovra, ucxovria/.<br />
radganac es zmnebi gardamavalia, a . S a n i Z e saerTod ar Tvlis maT saSuali<br />
gvaris zmnebad: `gvaris sakiTxi wydeba sapirispiro formaTa paraleluri arsebobiT<br />
konversiis niadagze, gardamavlobisa ki _ pirdapiri obieqtis Sewyobis unariT... `qiraobs~<br />
gardamavalia /`qiraobs oTaxs~, `iqirava oTaxi~/, magram is ar aris gvariani,<br />
radganac konversiuli formebi aklia~ [2,311], an `danaklis mwkrivTa formebis Sevsebis<br />
sakiTxSi medioaqtivis formaTa warmoebas iziarebs ramdenime gardamavali zmna,<br />
rogoricaa, angariSobs... Taobs /← Tav-obs, myof. iTavebs/, Takilobs, qiraobs, xmarobs<br />
/myof. ixmars/, Civis /myof. iCivlebs/ da sxv. Sig urevia sam-piriani zmnebic: s-Tavazobs<br />
/myof. uTavazebs/, u-Civis /myof. uCivlebs/ da sxv. zogi zmna gardauvaladac<br />
ixmareba da gardamavaladac, aseTebia: galobs, glovobs, TamaSobs, laparakobs, nanobs,<br />
ocnebobs, fiqrobs da sxv. es zmnebi sakuTriv marto I seriis formebs awarmoeben,<br />
danarCenebs ki ivseben nasesxebi formebiT. sesxebisas isini imave wess adganan,<br />
rasac gardauvali medioaqtivi zmnebi; mag., vTaob, viTaveb, viTave, miTavebia; vuCivi,<br />
vuCivleb, vuCivle, miCivlia da misT.~ [2,483].<br />
rogorc `qarTuli enis ganmartebiT leqsikonSi~ saTanado erTeulebis gramatikuli<br />
kvalifikaciidan Cans, aq e. w. `gardauvali statikuri zmnebi~ awmyos wris mwkrivebSi<br />
gardauvalad aris miCneuli: `TamaSob-s /iyen. iTamaSa, uTamaSia/ grduv. stat.~<br />
[4,300]. gansakuTrebiT sainteresoa am zmnis gamoyenebis sailustracio magaliTebi:<br />
`da bavSvebic swavlis Semdeg TamaSoben Zera-Zeras /i. daviT./, biWebi koWsa TamaSobdnen<br />
/T. razik./~ [4,301]. myofadidan dawyebuli, `TamaSobs~ tipis zmnebis monacvle fu-<br />
Zeebi imave leqsikonSi gardamavlad aris CaTvlili: `iTamaSebs, /iTamaSa _ uTamaSnia/<br />
grdm.~ [4,627]. Teoriuli dasabuTeba aseTi kvalifikaciisa Semdegia: `SeiZleba winadadebaSi<br />
ori saxeli ukavSirdebodes SinaarsiT zmnas /Tan iseT brunvaSi iyos dasmuli,<br />
rom piris niSani Seeferebodes/, magram zmnaSi mxolod erTi piri gvqondes, zmna<br />
erTpiriani iyos /bavSvi burTs TamaSob-s: zmnaSi erTi piriRa Cans, subieqtisa~/ [1,057].<br />
am mosazrebis sawinaaRmdegod araferi iqneboda saTqmeli, rom erTi garemoeba<br />
ara: am debulebis mixedviT, zmna qarTulSi imdenpiriania, ramdeni piric aris zmnaSi<br />
warmodgenili, magram faqtiuri viTareba amis sawinaaRmdegod metyvelebs: zmnaSi Za-<br />
50
lian xSirad aris warmodgenili erTi niSani, magram is amis gamo aravis miuCnevia<br />
erTpirianad. aseT zmnebs xan orpirianad Tvlian /deda zrdi-s bavSvs/ da xan sampirianad<br />
/ZiZa uzrdi-s dedas bavSvs/. meorecaa-da, rom kidevac CavTvaloT `TamaSobs~<br />
zmna gardauvalad, rogori kvalifikacia unda mieces aseT SemTxvevaSi am zmnasTan<br />
dakavSirebul meore saxels? ra aris is, Tu ara pirdapiri obieqti?<br />
amrigad, a. SaniZes `TamaSobs~ tipis zmnebi gardamaval zmnebad miaCnia da amitom<br />
maT saSuali gvaris zmnebad ar Tvlis, arn. C i q o b a v a am zmnebs `statikur gardauval<br />
zmnebs~ uwodebs, rac gamoricxavs am zmnebis gardamavlad CaTvlis SesaZleblobas.<br />
vfiqrobT, rom zemoT ganxiluli zmnebi, udavod, gardamavalia, sxvanairad gaWirdeba<br />
maTTan dakavSirebuli meore saxelis kvalifikacia, magram, amasTan erTad, arc sa-<br />
Suali gvaris zmnebis ricxvidan maTi amoricxva unda iyos gamarTlebuli, radganac<br />
maTi uRvlileba zustad imeorebs saSuali gvaris zmnebis uRvlilebas. aRsaniSnavia<br />
kidev erTi garemoeba: Tu saSuali gvaris zmnam SeiZleba naklul mwkrivebSi isesxos<br />
aqtiuri formebi mTeli Tavisi atributebiT: brunvacvalebadi subieqtiT, saTaviso<br />
qcevis i- niSniT myofadsa da II seriaSi, -es daboloebiT wyvetilSi III piris subieqtis<br />
mravlobiTis aRsaniSnavad, inversiuli formebiT III seriaSi, ratom ar SeiZleba<br />
amave aqtiuri zmnebis analogiiT iSviaT SemTxvevaSi man pirdapiri obieqtic gaiCinos?<br />
miT umetes, rom, sayovelTaod cnobilia, rom es pirdapiri obieqti ar aris ise-<br />
Ti Zalisa da mniSvnelobisa, rogorc moqmedebiTi gvaris zmnebis pirdapiri obieqtia<br />
da, amasTan, meryevi bunebisaa: xan ixmareba aseTi tipis zmnebTan da xan ara.<br />
rom `TamaSobs~ tipis gardamavali zmnebis saSuali gvaris zmnebis ricxvidan amoReba<br />
naZaladevia da araTanmimdevruli, amas isic unda adasturebdes, rom `swavlobs~<br />
zmna, romelic a. SaniZis gramatikaSi erT SemTxvevaSi daxasiaTebulia rogorc mxolod<br />
gardamavali, rogorc Cans, ugvaro zmna [2,311]. sxva SemTxvevaSi iqve, imave naSromSi,<br />
saSuali, saxeldobr, medioaqtivi zmnis magaliTad aris dasaxelebuli [2,493].<br />
amrigad, SeiZleba davaskvnaT:<br />
1. e.w. saSuali gvaris /`statikuri gardauvali~/ zmnebis didisagan didi umravlesoba<br />
danaklis formebs moqmedebiTi gvaris formebis paralelurad vnebiTi gvaris<br />
formebiTac ivsebs. rac Seexeba am zmnebis relatiur da zmniswinian formebs, iq nakluli<br />
mwkrivebis erTaderTi SesaZlebloba pasiuri formebis gamoyenebaa /es ukanaskneli<br />
garemoeba imis maCvenebelic unda iyos, rom aqtiuri da pasiuri formebis paraleluri<br />
xmarebisas aseTi zmnebis absoluturi agebulebis formebSi pasiuri formebi<br />
iseTive sruluflebiani monacvle fuZeebia am zmnebisaTvis, rogorc aqtiuri/. amgvarad,<br />
arsebobs ara marto ori jgufi saSuali gvaris zmnebisa _ mxolod medioaqtivi<br />
an mxolod mediopasivi, aramed mesame jgufic _ medioaqtivi da mediopasivi er-<br />
Tsa da imave dros.<br />
2. saSuali gvaris medioaqtiv zmnebTan rig SemTxvevaSi pirdapiri obieqtis xmareba,<br />
safiqrebelia, arc imis safuZvels iZleva, rom isini ar CavTvaloT saSuali gvaris<br />
zmnebad da arc, miT umetes, imisas, rom es zmnebi gardauvalad gamovacxadoT:<br />
saSuali gvaris zmnebi, Cveulebriv, gardauvalia, magram iSviaTad, nasesxebi aqtiuri<br />
formebis analogiiT, SeiZleba gardamavalic iyos.<br />
l i t e r a t u r a<br />
1. arn. C i q o b a v a , qarTuli enis zogadi daxasiaTeba, qegl, t. I, Tbilisi, 1950.<br />
2. a . S a n i Z e , qarTuli enis gramatikis safuZvlebi, Txzulebani Tormet tomad, t.<br />
III, Tbilisi, 1980.<br />
3. m . t a b i Z e , saSuali gvaris zmnebisaTvis qarTulSi, studentTa XXXV samecniero<br />
konferenciis masalebi, Tbilisi, 1973.<br />
4. q e g l , t. IV, Tbilisi, 1955.<br />
51
vnebiTis formaTa marTlwerasTan dakavSirebuli sakiTxebi 1<br />
52<br />
TinaTin RvinaZe<br />
Tanamedrove qarTul saliteraturo enaSi vnebiTi gvaris zmnebis formaTa warmoebasa<br />
da gamoyenebasTan dakavSirebulia mravali sakiTxi. amaTgan saliteraturo<br />
enis normaTa TvalsazrisiT zogi mogvarebulia da zogic mosagvarebeli rCeba. ker-<br />
Zod, amasTan dakavSirebuli araerTi orTografiuli da morfologiuri sakiTxi gadawyvetilia,<br />
rac asaxulia `qarTuli enis orTografiul leqsikonsa~ (1968 w.) da<br />
`Tanamedrove qarTuli saliteraturo enis normebSi~ (1970 w.). gadawyvetas elis sintaqsur-stilistikuri<br />
zogi sakiTxi vnebiTi gvaris zmnebis gamoyenebisa.<br />
Tanamedrove qarTulSi vnebiTi gvarisaa yvela gardauvali zmna, romelsac awmyo-<br />
Si mesame subieqturi piris niSnad aqvs -a (mxolobiTSi), -an (mravlobiTSi). zmniT gamoxatuli<br />
Sinaarsis miuxedavad, mesame subieqturi piris niSans win uswrebs Temis<br />
niSani, umetesad -eb an -ev, iSviaTad -ob, -of, -em.<br />
yovelgvar sufiqsiani zmna vnebiTad qcevisas -eb sufiqsiani xdeba umetesad, mxolod<br />
-ev, zogjer -ob, -of, -em, SerCeba ucvlelad.<br />
Tu moqmedebiTia a-Sen-eb-s, vnebiTi iqneba Sen-d-eb-a,<br />
xat-av-s _ i-xat-eb-a<br />
dg-am-s _ i-dg-m-eb-a<br />
a-ngr-ev-s _ i-ngr-ev-a<br />
a-p-ob-s _ i-p-ob-a<br />
warmo-S-ob-s _ warmo-i-S-ob-a<br />
y-of-s _ i-y-of-a<br />
gamo-s-c-em-s _ gamo-i-c-em-a da a. S.<br />
vnebiTadve ganixileba uZvelesi gardauvali dinamikuri zmnebi Tb-eb-a tipisa maTi<br />
formisa da funqciis gamo Sinaarsis miuxedavad. amaTganaa nawarmoebi moqmedebiTis<br />
formebi: a-Tb-ob-s, a-dn-ob-s, a-Wkn-ob-s da misT.<br />
amgvarad, vnebiTi gvaris zmnaTa umetesoba dRes -eb-a an -ev-a, -ob-a, -of-a, -em-a daboloebiania<br />
awmyos III pirSi, xolo I-sa da II pirSi _ -eb-i, -ev-i, -ob-i, -of-i, -em-i<br />
daboloebiani. maSasadame, vnebiTebia zmnaTa aseTi formebi:<br />
v-Sen-d-eb-i v-i-far-eb-i v-e-far-eb-i v-Tb-eb-i<br />
Sen-d-eb-i i-far-eb-i e-far-eb-i Tb-eb-i<br />
Sen-d-eb-a i-far-eb-a e-far-eb-a Tb-eb-a<br />
v-Sen-d-eb-i-T v-i-far-eb-i-T v-e-far-eb-i-T v-Tb-eb-i-T<br />
Sen-d-eb-i-T i-far-eb-i-T e-far-eb-i-T Tb-eb-i-T<br />
Sen-d-eb-i-an i-far-eb-i-an e-far-eb-i-an Tb-eb-i-an<br />
agreTve aseTebi: ingreva (engreva), irRveva (erRveva), irkveva (erkveva), iqceva (eqceva),<br />
ireva (ereva), imRvreva (emRvreva), eteva, eweva da sxvebi, aseve: i-xrC-ob-a (exrCoba)<br />
da misT.<br />
Zvel qarTulSi yvela aseT SemTxvevaSi subieqturi mesame piris niSnad, rogorc<br />
wesi, -s gamoiyeneboda. iyo: Tbebis, Sendebis, ifarebis, efarebis, ingrevis, iqcevis da<br />
a. S. axal saliteraturo qarTulSi awmyos mesame pirSi moekveca fuZis bolokiduri<br />
-i- da damkvidrda amgvar formebSi subieqturi mesame pirisaTvis -a niSani (Tbeba, Sendeba,<br />
ifareba, efareba, ingreva, engreva, iqceva...). es Tavisebureba Zveli da axali<br />
qarTulis movlenaTa erT-erT ganmasxvavebel niSnadac iqca.<br />
Tanamedrove qarTulSi arsebobs vnebiTi gvaris zmnaTa formebi Zveli qarTuli-<br />
1 qarTuli ena da literatura skolaSi, #3, 1981.
seburi daboloebiTac, magaliTad: ibmis, idagvis, idgmis, iTqmis, ikargvis, ikvlis, ikvris,<br />
iwvis, ismis, iZvris, ixatvis da a. S. isini sxvadasxvanairi sixSiriT gamoiyenebian.<br />
maTgan umravlesobas moepoveba -eb-a daboloebiani formebic (idageba, idgmeba, iTqmeba,<br />
ikargeba, ikvleba, ikereba, iwveba da misT). Tanamedrove saliteraturo enis<br />
normaTa TvalsazrisiT orivegvari daboloeba sworia, magram zog SemTxvevaSi Zveli<br />
formebi erTaderTi da Seucvlelia jer kidev (mag. sio ar iZvris, sio ar iZroda),<br />
xolo axleburi formebi iSviaTia: `qarxanaSi yofnisas SenSi aRiZvreba axali emociebi~<br />
(pres.); `matarebeli, sadac aris, daiZvreba~ (pres); `es cixe aZlevda pirvel ni-<br />
Sans, Tu dasavleTidan mteri daiZvreboda~ (pres).<br />
iTqmis, erwymis, ekvris... da misTana formebi ufro bunebrivad ixmareba, vidre iTqmeba,<br />
erwymeba, ekvreba... formebi: `sadRegrZeloebi SesaniSnavi wesrigiT iTqmoda~ (`lit.<br />
saq.~); `sicili gmirebis bunebidan gamomdinareobs, maTi utexi sulis Tvisebaa da organulad<br />
erwymis piesis qsovils~ (pres); `mwyeri inabeba, ekvris dedamiwas~ (vaJa).<br />
zogjer Zveli da axali warmoebis paralelur formebTan gansxvavebuli stilistikuri<br />
funqciaa dakavSirebuli: erTi mxriv, bunebrivia aseTi gamoyeneba: `Cvens ezos<br />
baRCa ekvris~ (ekvroda), magram aseT konteqstSi: `qilebs ekvreba iarliyi~ (pres), ekvris<br />
forma aRar gamodgeba; unda iyos an ekvreba forma, anda sulac aravnebiTi, aqtiuri<br />
akraven zmna.<br />
ufro bunebrivi Cans sunTqva ekvris, vidre sunTqva ekvreba: `misi soprano, romelic<br />
altis siRrmemde eSveba da iqac Cinebulad JRers, iseT mgznebarebas, Zalas... da<br />
eqspresiulobas, siTbosa da siwrfeles afrqvevs, rom kacs sunTqva ekvreba xolme~<br />
(pres).<br />
ekvreba formis varianti Cans ekroba, romelic zogjer gamoiyeneba Tanamedrove<br />
saliteraturo qarTulSic: `mtveri cxviris Siga lorwovan zedapirs ekroba“ (pres.),<br />
_ magram dialeqturi formaa da unda uarvyoT.<br />
aseTive Sinaarsobriv-stilistikur niuansebs SevniSnavT iwvis _ iwveba da ewvis _<br />
ewveba zmnebis gamoyenebis SemTxvevebSic: Tvalebi daewvis, guli daewvis, magram mWadi<br />
daewveba, xelebi daewveba: `me Sen getyvi, cecxlis danTebaze daewveba xelebi~<br />
(pres).<br />
ucecxlod iwvis, magram: `merabma SeamCnia, rom bigelis Semxebi nawili xSirad iwveboda~<br />
(pres).<br />
* * *<br />
vnebiTi gvaris zmnebi erTpiriani da orpirianebia. erTpirianebia: Tbeba, Sendeba,<br />
ifareba da misTanebi. orpirianebia: uTbeba, uSendeba, efareba da misTanebi. orpirianebis<br />
erT-erTi piri yovelTvis iribi obieqtia, amitom aseT zmnebSi obieqturi piris<br />
niSani aucilebelia, roca saamiso fonetikuri garemo arsebobs. magram, raki orpiriani<br />
vnebiTi gvaris zmnebi xmovanTavsarTianebia, dro-kiloTa I da II jgufis formeb-<br />
Si mesame obieqturi piris h- niSnis gamoCenisaTvis pirobebi ar arsebobs Tanamedrove<br />
saliteraturo qarTulSi moqmedi wesis Tanaxmad. dro-kiloTa III jgufis formeb-<br />
Si ki, ramdenadac es formebi TanxmovnebiT iwyeba, obieqturi mesame piris niSnis<br />
warmoCena Cveulebrivia, Tu fonetikurad asatani jgufi miiReba Tanxmovnebisa. amitom<br />
gvaqvs TurmeobiT I-Si (kiTxvaze ra uqnia?):<br />
mo-h-fer-eb-i-a<br />
mo-h-far-eb-i-a<br />
ga-s-Tb-ob-i-a<br />
ga-s-wiTl-eb-i-a<br />
ga-s-javr-eb-i-a da sxv.<br />
TurmeobiT II-Si (kiTxvaze ra eqna?):<br />
mo-h-fer-eb-od-a<br />
mo-h-far-eb-od-a<br />
53
ga-s-Tb-ob-od-a<br />
ga-s-wiTl-eb-od-a<br />
ga-s-javr-eb-od-a da sxv.<br />
obieqturi mesame piris niSnis xmarebis sxva wesebTan erTad es wesic didi xania<br />
dadgenilia 2 , magram amis miuxedavad jer kidev gvxvdeba misi darRvevis SemTxvevebi:<br />
`magda dedas aRar gatirebia im dilis Semdeg~ (pres). unda iyos: ga-s-tir-eb-i-a.<br />
`gzaSi siaruli gauWirda. fexi moyinoda~ (pres). unda iyos: mo-h-yin-od-a.<br />
`murias kudi aeprixa, Tvalebi dakusoda~ (pres). unda iyos: da-h-kus-od-a da a. S.<br />
* * *<br />
vnebiTi gvaris zmnebis dro-kiloTa sxvadasxva jgufis formaTa warmoebis TvalsazrisiT<br />
jer kidev araa daculi erTgvaroba.<br />
dro-kiloTa I jgufis formebis marTlweris wesebi iSviaTad irRveva, II da III<br />
jgufis dro-kiloTa formebis marTlwerisas ki darRvevebi jer kidev SeiniSneba, miuxedavad<br />
imisa, rom dadgenili normebi am sakiTxebze arsebobs da gamoqveynebulicaa.<br />
kerZod, miRebulia da Tanamedrove saliteraturo qarTulSi gatarebuli unda iyos<br />
Semdegi wesebi:<br />
1. dro-kiloTa II jgufis formebi i da e prefiqsiani vnebiTebisa mravlobiTi<br />
ricxvis III pirSi nen daboloebiani unda iyos, Tumca pirvelsa da meore pirSi Zveli<br />
qarTuli normisTvis damaxasiaTebeli n- axal saliteraturo qarTulSi aRar Cans 3 .<br />
Zveli qarTuli saliteraturo enis norma iyo:<br />
davimaleniT (kiTxvaze ra vqeniT? namyo ZiriTadSi)<br />
daimaleniT<br />
daimalnes<br />
xolo kavSirebiT II-Si (kiTxvaze ra vqnaT?) iyo aseTi norma:<br />
da-v-i-mal-n-e-T<br />
da-i-mal-n-e-T<br />
da-i-mal-n-e-n<br />
Tanamedrove saliteraturo qarTulisaTvis normaa aseTi formebi: namyo ZiriTad-<br />
Si (kiTxvaze ra vqeniT?):<br />
da-v-i-mal-e-T da-v-e-mal-e-T<br />
da-i-mal-e-T da-e-mal-e-T<br />
da-i-mal-nen da-e-mal-nen<br />
kavSirebiT II-Si (kiTxvaze ra vqnaT?):<br />
da-v-i-mal-o-T da-v-e-mal-o-T<br />
da-i-mal-o-T da-e-mal-o-T<br />
da-i-mal-o-n da-e-mal-o-n<br />
Zveli qarTulisaTvis damaxasiaTebeli formebi (davimaleniT, daimaleniT... namyo<br />
ZiriTadisa an davimalneT, daimalneT, daimalnen kavSirebiTi meorisa da maTi msgavsni)<br />
aqa-iq axlac iCens xolme Tavs nabeWd produqciaSi, magram isini Tanamedrove saliteraturo<br />
enis normaTa TvalsazrisiT arqaizmad an dialeqtizmad miiCneva.<br />
arasworia namyo ZiriTadis mravlobiTi ricxvis mesame pirSi daimalnen formis<br />
adgilas daimalen formis gamoyenebac, radganac dadgenilia, rom daimalnen forma<br />
ZiriTadia gavrcelebis mixedviT. -nen daboloeba erTaderTia namyo srulisaTvis sxva<br />
2 Tanamedrove qarTuli saliteraturo enis normebi, I, 1970, gv. 197-198.<br />
3 iqve, gv. 185-187.<br />
54
tipis vnebiTebSic (gaTbnen, aSendnen, gauTbnen, auSendnen...).<br />
-nen daboloebis aucilebloba namyo ZiriTadis mravlobiTi ricxvis mesame pirSi<br />
iwvevs ev sufiqsiani zmnebis formebSi sufiqsiseuli v- Tanxmovnis SenarCunebasac, 4<br />
roca namyo srulSi aseTi zmnebi -ia daboloebiania.<br />
awmyo: namyo ZiriTadi: mravlobiTi ricxvi:<br />
e-wv-ev-a e-wv-i-a e-wv-iv-nen<br />
e-Cv-ev-a mi-e-Cv-i-a mi-e-Cv-iv-nen<br />
e-r-ev-a mo-e-r-i-a mo-e-r-iv-nen<br />
Tanamedrove qarTuli mxatvruli Tu publicisturi nawerebis enaSi jer kidev<br />
gvxvdeba amgvari darRvevebi: ewvien, miewien, mieCvien, moerien da misT. amgvari formebic<br />
dialeqtizmad miiCneva Tanamedrove saliteraturo enis TvalsazrisiT.<br />
* * *<br />
kavSirebiTi II-is formebi i- da e- prefiqsiani vnebiTebisa, rogorc dasaxelebuli<br />
magaliTebidanac gamoCnda, -o sufiqsiTaa nawarmoebi Tanamedrove saliteraturo qar-<br />
TulSi, nacvlad Zveli qarTulis -e sufiqsiT warmoebisa. maSasadame, normad miiCneva<br />
amgvari formebi:<br />
ra vqnaT? da-v-i-far-o-T da-v-e-far-o-T<br />
da-i-far-o-T da-e-far-o-T<br />
da-i-far-o-n da-e-far-o-n<br />
`aoxrebuli qveynis fexze dasayeneblad erTgulni unda Semoikribon mefis taxtis<br />
garSemo~ (pres).<br />
gvxvdeba am mxriv darRvevebic: `mamakacebs vurCevT ewvivnon samomxmareblo kooperaciis<br />
bazrobebs~ (pres).<br />
ewvivnon formaSi II kavSirebiTis Zveli da axali warmoebis aRrevis Sedegi<br />
gvaqvs. kavSirebiTis axleburi -o mawarmoebeli ki aris, magram SemorCenilia Zveli<br />
qarTulisaTvis damaxasiaTebeli -n- sufiqsic. Zvelad iyo e-w-iv-n-e-n, axla unda iyos<br />
e-wv-i-o-n kavSirebiTi meorisaTvis.<br />
* * *<br />
2. dro-kiloTa II jgufSi formaTa erTnairobas ver gviCvenebs -ev sufiqsiani zmnebis<br />
vnebiTi gvaris formebi. kerZod, namyo ZiriTadis formebSi -ev sufiqsiseuli -i(v)<br />
zog zmnas SemorCenili aqvs, zogs ara. amitom erTmaneTis gverdiT gvaqvs amgvari<br />
formebi: erTi mxriv, ingreva (engreva), imtvreva (emtvreva) da misTana zmnebisaTvis<br />
namyo ZiriTadSi:<br />
mx. r. _ daingra (daengra); daimtvra (daemtvra) da misT.<br />
mr. r. _ da-ingrnen (daengrnen); daimtvrnen (daemtvrnen).<br />
meore mxriv, eweva, ewveva, eCveva, ereva da misTana zmnebisaTvis namyo ZiriTadis<br />
formebi: miewia, ewvia, mieCvia, moeria da misTanebi, romelTa mravlobiTis formebSi,<br />
rogorc iTqva, sufiqsiseuli -v- Tanxmovani aRdgeba (mi-e-w-iv-nen, e-wv-iv-nen, mi-e-Cv-ivnen.<br />
mo-e-r-iv-nen...).<br />
-ev sufiqsiani zmnebis vnebiTi gvaris formebSi iqneba Sesabamisad, erTi mxriv, daingres<br />
(daengres), daimtvres (daemtvres), daingrnen (daengrnen); meore mxriv, ewvios,<br />
miewios, mieCvios, moerios (mx. r.); ewvion, miewion, mieCvion, moerion da sxv. (mr. r.).<br />
-ev sufiqsiani vnebiTi gvaris zmnebis formaTa warmoebis aseT sxvadasxvaobas<br />
dro-kiloTa II jgufSi morfologiuri safuZveli aqvs. ar SeiZleba daingria an daimtvria<br />
formebi vnebiTad vixmaroT moqmedebiTTan formaTa damTxvevis gamo. amitom<br />
4 `normebi”, gv. 207-210.<br />
55
vnebiTisTvis gvaqvs daingra, daimtvra. 5<br />
sadac formaTa damTxvevis saSiSroeba ar aris, SegvrCa -ia daboloebiani formebi:<br />
miewia, ewvia, moexvia da misT. es erT-erTi gza iyo moqmedebiTi da vnebiTi gvaris<br />
zmnaTa garCevisa.<br />
-ev sufiqsian zog zmnas aRar SerCa vnebiTis warmoebis unari moqmedebiTTan dam-<br />
Txvevisa da meorenairi formebis uqonlobis gamo. aseT SemTxvevaSi aRwerilobiTi<br />
vnebiTiT Seicvala mosalodneli organuli warmoeba. aseTi zmnebia, magaliTad, ikvlevs,<br />
iwvevs, sZlevs, aCvevs, arbevs, amCnevs da sxvebi, romelTagan gamoikvlia, moiwvia,<br />
daiZlia, SeimCnia, dairbia, daiCvia... formebi mxolod moqmedebiTis Sinaarsisaa.<br />
saTanado vnebiTebi ki aRwerilobiTad ewarmoebaT da gveqneba mxolod ase: gamokvleul<br />
iqna, mowveul iqna, daZleul iqna, SemCneul iqna, darbeul iqna, daCveul iqna da<br />
sxva. calke sakiTxia, ramdenad gamodgeba es formebi sxvadasxvagvar konkretul Sem-<br />
TxvevebSi.<br />
* * *<br />
3. Tanamedrove saliteraturo qarTulSi yvelaze xSirad irRveva dro-kiloTa III<br />
jgufis formebis marTlwera vnebiTi gvaris zmnebisa. amgvari SemTxvevebisaTvis dadgenilia<br />
ramdenime wesi:<br />
a. erTpiriani vnebiTi gvaris zmnebi TurmeobiT pirvelSi (kiTxvaze ra uqnia?)<br />
rTuli Sedgenilobisaa. kerZod, namyo drois mimReobisa da meSveli zmnis awmyos<br />
formisagan Sedgeba (da-v-badebul-var, ga-v-zrdil-var) Zvel qarTulSi pirveli piris<br />
niSani -v- mimReobis win ar ixmareboda, pirveli piri aRiniSneboda mxolod meSveli<br />
zmniT, romelic yvela sxva pirSic srulad iyo warmodgenili, e. i. gvqonda aRweri-<br />
Ti warmoeba:<br />
mx. gazrdil var mr. gazrdil varT<br />
gazrdil xar gazrdil xarT<br />
gazrdil ars gazrdil arian<br />
II pirSi mxolod marTlwera Seicvala, erTmaneTs Seerwya mimReoba da meSveli<br />
zmna (gazrdilxar, gazrdilxarT). I pirSi ki mimReobis formaSi, zmniswinis Semdeg<br />
CaerTo subieqturi piris niSani da dRes sadavo aRar aris formebi:<br />
gavzrdilvar, davbadebulvar,<br />
gavzrdilvarT, davbadebulvarT.<br />
subieqturi pirveli piris niSani meSveli zmnis winac aris SenarCunebuli. 6<br />
b. TurmeobiTi meore (ra meqna? kiTxvaze) amgvar zmnebs ase ewarmoebaT: mimReobis<br />
fuZes daerTvis meSveli zmnis namyo ZiriTadis forma:<br />
gavzrdiliyav davbadebuliyav<br />
gazrdiliyav dabadebuliyav<br />
gazrdiliyo dabadebuliyo<br />
gavzrdiliyaviT davbadebuliyaviT<br />
gazrdiliyaviT dabadebuliyaviT<br />
gazrdiliyvnen davbadebuliyvnen<br />
organul warmoebaze gadasvla aq damTavrebulia imiT, rom meSvel zmnaSi subieqturi<br />
pirveli piris niSani aRar ixmareba; igi mimReobis win CaerTo imgvaradve, rogorc<br />
TurmeobiT pirvelSi. amitom erTpiriani vnebiTi gvaris zmnebisaTvis TurmeobiT<br />
II-Si swori formebia:<br />
gavzrdiliyav, gavmTbariyav, avSenebuliyav da misT. 7<br />
5 `qarTuli saliteraturo enis normebi”, I, 1970, gv. 207-210.<br />
6 iqve, gv. 211-213.<br />
7 iqve.<br />
56
g. orpiriani vnebiTi gvaris zmnebis I da II TurmeobiTis formaTa marTlwerisaTvis<br />
pirvel rigSi unda gvaxsovdes ukve naTqvami obieqturi mesame piris niSnis mar-<br />
Tlweris Sesaxeb: raki am zmnebs am formebSi xmovanTavsarTebi aRar uCanT, aucilebeli<br />
xdeba mesame obieqturi piris niSnis warmodgena, Tu zmnis dasawyisi Tanxmovani<br />
ar uSlis xels; ase:<br />
ahkidebia, mihgebebia, waswydomia, dasjaxebia, gastirebia da a. S.<br />
d. orpiriani vnebiTi gvaris zmnebis I TurmeobiTis formebic erTpirianTa msgavsad<br />
iwarmoeba nawilobrivad. am SemTxvevaSic saliteraturo qarTulis dRevandeli<br />
sistemiT es formebi meSvelzmniania da kanonieria I pirisaTvis iseTi formebi, romlebSic<br />
var meSveli zmnac moipoveba da v prefiqsic: movhferebivar, mivhgebebivar,<br />
movhkvdomivar, SevsZulebivar da a. S. oRond amgvar formebSi, Tumca, saerTod, savaldebuloa<br />
obieqturi mesame piris h- an s- prefiqsis xmareba, dasaSvebadaa miCneuli<br />
Semdegi: roca zmnis formaSi III irib obieqtur pirTan erTad I subieqturi piria<br />
warmodgenili, pirveli subieqturi piris v- niSnis Semdeg h- da s- prefiqsebi aRar<br />
ixmarebodes.<br />
amgvarad, mivhgebebivar da mivgebebivar Tanabaruflebiani paraleluri formebia.<br />
aseve: movhferebivar da movferebivar<br />
movhkvdomivar da movkvdomivar<br />
SevsZulebivar da SevZulebivar da misTanebi. 8<br />
e: orpiriani vnebiTi gvaris zmnebis I TurmeobiTis formaTa sawarmoeblad meSveli<br />
zmna erTvis ara mimReobis fuZes, aramed zmnur fuZes: mo-v-fereb-i-var, Se-v-Zuleb-i-var<br />
da a. S.<br />
zogjer Tanamedrove qarTulSi gvxvdeba darRvevebi am wesisa: erTpirianTa msgavsad<br />
amosaval fuZed aseT zmnebTanac mcdarad mimReobis fuZea miCneuli. Segvxvdeba<br />
mo-v-ferebul-var, Se-v-Zulebul-var da misTanebi, romlebic dialeqtizmad unda CaiTvalos.<br />
3. orpiriani vnebiTi gvaris zmnebis II TurmeobiTis formaTa warmoeba ufro metadaa<br />
gansxvavebuli erTpiriani zmnebis warmoebisagan. jer erTi, aqac amosavalia ara<br />
mimReobis fuZe, aramed zmnisa, romelsac erTpirianTa -iyav meSveli zmnis magivrad<br />
aq erTvis -od-i daboloeba. amgvari warmoeba gabatonebulia Tanamedrove saliteraturo<br />
qarTulSi da istoriuli TvalsazrisiTac gamarTlebulia. amitom unda ixmarebodes<br />
mxolod amgvari formebi:<br />
ra meqna? _ movferebodi, movkvdomodi, SevZulebodi<br />
mohferebodi, mohkvdomodi, SesZulebodi<br />
mohfereboda, mohkvdomoda, SesZuleboda. 9<br />
miuxedavad amisa, jer kidev xSiria amgvar formaTa marTlwarmoebisa da marTlweris<br />
darRvevis SemTxvevebi. kerZod, erTi mxriv, gvxvdeba -od-i (-od-a) warmoebis magivrad<br />
-iyav (-iyo) meSvelzmniani formebi: damalviyo, dasdgomiyo, gasCeniyo da misT.<br />
meore mxriv, erTpirianTa msgavsad am nakvTis forma gvxvdeba mimReobis fuZeze dar-<br />
Tuli meSveli zmniT: Sexvedriliyo, migebebuliyo, ziarebuliyo, SeerTebuliyo da<br />
sxva (nacvlad formebisa: Sexvedroda, mihgebeboda, ziareboda, SeerTeboda).<br />
`is am muSaobaSi iyo, rodesac glaxam miaxwia darialis cixes, sadac unda Seer-<br />
Tebuliyo sxva mgzavrebs da jars” (a. yazb).<br />
amgvari movlenebi umTavresad aRmosavleT saqarTvelodan gamosul nawerebSi SeiniSneba,<br />
radgan aRmosavluri dialeqtebisTvisaa damaxasiaTebeli. Tanamedrove saliteraturo<br />
enis norma istoriulad swori formis dakanonebas moiTxovs.<br />
orpiriani vnebiTi gvaris zmnebisaTvis TurmeobiTi II-is kanonieri formebia Semdegi:<br />
ra meqna?<br />
v-u-erT-d-eb-i- (me mas) zmnisTvis:<br />
8 `normebi~, gv. 201.<br />
9 iqve, gv. 214.<br />
57
SeverTebodi<br />
SeerTebodi<br />
SeerTeboda<br />
v-xvd-eb-i (me mas) zmnisTvis:<br />
Sevxvedrodi<br />
Sexvedrodi<br />
Sexvedroda<br />
mi-v-e-geb-eb-i (me mas) zmnisTvis:<br />
mivgebebodi<br />
mihgebebodi<br />
mihgebeboda<br />
v-e-ziar-eb-i (me mas. monawile, moziare gavxdebi) zmnisTvis:<br />
vziarebodi<br />
ziarebodi<br />
ziareboda<br />
magram am zmnis formaTa marTlwerisaTvis aqve unda SevniSnoT, rom zogjer es<br />
Cveulebrivad e niSniani orpiriani zmna erTpirianis gagebiT gamoiyeneba (roca niSnavs:<br />
ziarebas miiRebs). aseT SemTxvevaSi dro-kiloTa III jgufis formebi mas amgvari<br />
eqneba:<br />
ra miqnia? _ vziarebulvar, ziarebulxar, ziarebula.<br />
ra meqna? _ vziarebuliyav, ziarebuliyav, ziarebuliyo.<br />
am zmnis msgavsad SeiZleba aqve aRiniSnos zogi calkeuli SemTxveva:<br />
1. erToba zmnas forma orpiriani vnebiTi gvaris zmnis msgavsi aqvs, magram mxolod<br />
erTi piris gagebas Seicavs. I da II jgufis dro-kiloTa formebSi ar Cans gansxvaveba<br />
Cveulebrivi orpiriani vnebiTis formebisagan.<br />
mx. _ erToba, gaerToba, gaerTo, gaerTos (rogorc eTmoba, daeTmoba, daeTmo, daeTmos).<br />
mr. _ erTobian, gaerTobian, gaerTnen, gaerTon (rogorc eTmobian, daeTmobian, daeTmnen,<br />
daeTmon).<br />
dro-kiloTa III jgufis formebSi gamoCndeba erToba zmnis erTpirianoba. I TurmeobiTSi,<br />
ra uqnia? kiTxvaze gveqneba:<br />
gavrTulvar gavrTulvarT<br />
garTulxar garTulxarT<br />
garTula garTulan<br />
II TurmeobiTSi (ra eqna? kiTxvaze):<br />
gavrTuliyav gavrTuliyaviT<br />
garTuliyav garTuliyaviT<br />
garTuliyo garTuliyvnen<br />
gvxvdeba mimReobis sxva fuZeze damyarebuli formebic am zmnisa mniSvnelobis er-<br />
Tgvari gadaxriT:<br />
I TurmeobiTSi: gavrTobilvar II TurmeobiTSi: gavrTobiliyav<br />
garTobilxar garTobiliyav<br />
garTobila garTobiliyo<br />
amgvari gamoyenebac dialeqtizmad unda CaiTvalos.<br />
2. aqrobs moqmedebiTi gvaris zmnis Sesabamisad qarTulSi aris qreba vnebiTi gvaris<br />
zmna. istoriulad SeiZleba ivaraudeba am zmnaSi v Tanxmovnis arseboba (rac<br />
58
zog SemTxvevaSi gamoCndeba), magram Tanamedrove saliteraturo qarTulSi arc moqmedebiTi<br />
gvaris formaSi sadme da miT umetes arc vnebiTis formaSi araa marTebuli<br />
v Tanxmovnis gamoCena. Secdomaa qvreba, Cauqvria formebi, romlebic arc Tu iSvia-<br />
Tad ixmareba moswavleTa da abiturientTa nawerebSi, zogjer nabeWd produqciaSic.<br />
`WaRebi daaqvreo, es iyo pirveli sityva stumrisa~, an `Suqi raRad ginda, daaqvreo<br />
WaRebi~ (k. gamsax.); `maSin Caqvra SenSi adamianis suli~ (pres.).<br />
aqrobs-qreba zmnaTa formebi sxvadasxva jgufis dro-kiloebSi iqneba: aqrobs, Caaqro,<br />
Cauqria.<br />
qreba, Caqra, Caaqres, Camqrala, Camqraliyo...<br />
* * *<br />
Tanamedrove qarTul saliteraturo enaSi vnebiTi gvaris formaTa gamoyenebis SesaZlebloba<br />
sul ufro da ufro izrdeba. amis gamo amgvari formebis marTlweraze<br />
yuradRebis gamaxvileba aucilebeli xdeba. yvela gansakuTrebul SemTxvevaSi garkvevisaTvis<br />
dagvexmareba `qarTuli enis orTografiuli leqsikoni~.<br />
59
qarTuli zmnis nakvTeulTa dajgufebis principisaTvis 1<br />
60<br />
arnold Ciqobava<br />
moxsenebis sagania TurmeobiTis jgufis sakiTxi qarTulSi. am jgufis gamoyofa<br />
dro-kiloTa sistemaSi n. marma danerga. 1908 w. gamosul cnobil SromaSi: `ZiriTadi<br />
tabulebi Zveli qarTuli enis gramatikisa~, n. mari ganasxvavebs subieqtursa da obieqtur<br />
wyobas (absoluturi da mimarTebiTi formebiT), gamoyofs sam uRvlilebas (vaqe...<br />
v k a l ... v k r i b e ...), moqmedebiTsa da vnebiTs gvars, moqmedebiTSi _ xuT klassa<br />
da vnebiTSi _ oTx klass (saTanado jiSebiTa anu qcevebiT). zmna nauRvlebia cxra<br />
droSi, romelTac avtori sam jgufSi aerTianebs, pirvelSi Sedis awmyo (vaqeb), namyo<br />
usruli I (vaqebdi) da II (natvriTi _ v a q e b d e ) . meore jgufSi Setanilia: aoristi<br />
(vaqe) da kavSirebiTi (сослагат. vaqo). mesame jgufs qmnis: namyo sruli (wignuri m i -<br />
qies da xalxuri [вульгар.] m i q i a ) , winarewarsuli (meqo), namyo kavSirebiTi (прош.<br />
сослагат. meqos).<br />
raime ganmarteba am dajgufebas ar axlavs, magram isedac cxadia, rom pirveli<br />
ori jgufi gamoyofilia imis mixedviT, Tu ra gvaqvs amosavlad _ awmyo Tu aoristi,<br />
dajgufebis safuZvelia sawarmoebel fuZeTa sxvaoba. v a q e b da misgan nawarmoebi<br />
vaqebdi║ vaqebde, erTis mxriT, vaqe da vaqo, meore mxriT, imave wesiT aqvs n.<br />
mars gaerTianebuli, rogorc, vTqvaT, laTinuri laudo (vaqeb), laudabam (vaqebdi), laudabo<br />
(Sevaqeb) da laudavi (Sevaqe), laudaveram (ukve Sevaqe), laudavero (myof. II). aqac ori jgufi<br />
gvaqvs (awmyosi da namyosi) da n. maris sqemaSic, oRond erTi garemoeba iqcevs yuradRebas:<br />
laTinurSi Tavmoyrilia mxolod TxrobiTi kilos droebi, mariseul sqemaSi<br />
natvriTi (желат. vaqebde) da kavSirebiTi (сослагат. vaqo) Semoeria TxrobiTi<br />
kilos droebs: natvriTi da pirobiTi n. mars calke ara aqvs gamoyofili.<br />
qarTuli enis praqtikul gramatikebSi zmnis nakvTebs (droebs) axasiaTebdnen funqciis<br />
mixedviT (da ara warmoebisda kvalad!); funqciebi erTsa da imave erTeuls gansxvavebuli<br />
SeiZleba hqondes (Sdr. `mogewera~ frazebSi: Sen rom mogewera, daviTi<br />
ukve wasuli iyo _ Sen rom mogewera, daviTi dagxvdeboda...); qarTulsa da, saerTod,<br />
iberiul-kavkasiur enebSi sauRvlebel nakvTebSi drois garda sxvadasxva modaloba<br />
SeiZleba iyos aRniSnuli; amitom funqciaTa mixedviT nakvTebis kvalifikacia da<br />
dajgufeba rTuldeba; masTan funqciuri TvalsazrisiT natvriTi da pirobiTi calke<br />
unda gamoiyos.<br />
zemoxsenebul garemoebas arc Tu mcire wvlili udevs zmnis uRvlilebis sqemaTa<br />
im sirTuleSi, praqtikul gramatikebSi rom gvaqvs. oriode nimuSi:<br />
antonis `qarTuli Rrammatika~ sam kilos ganasxvavebs: TxrobiTs (sazRvrebiTi<br />
sqesi), brZanebiTsa da natvriTs (sawadisi sqesi). TxrobiTs kiloSi gvaqvs 6 dro:<br />
awmyo (Sevhkrav), namyo usruli (SevhkraÂdi), namyo sruli (Sevhkar), namyo usrulesi<br />
(Semikravs), namyo uusrulesi (Semekra), m y o o b a d i (Sevhkra). natvriTs kilo-<br />
Si garCeulia awmyo da myoobadi (vaSaTu SevkrÂde), namyo usruli (vaSaTu S e v -<br />
h k r  d i ) , namyo sruli da usrulesi (vaSaTu S e m i k r  e s ) , namyo uusrulesi (vaSa-<br />
Tu S e m e k r a ) ; erTi sityviT, natvriTi imave erTeulebs Seicavs, rasac TxrobiTi,<br />
oRond daerTvis `netavi~ (vaSaTu). garda amisa, saziaro erTeulebi aqvs awmyosa da<br />
myofads, namyo srulsa da usruless. terminebi: `namyo sruli~, `namyo usrulesi~,<br />
`namyo uusrulesi~ gvagrZnobineben, ramdenad nebismieri da xelovnuria saTanado<br />
nakvTebis (Sevhkar, Semikravs, Semekra) daxasiaTeba funqciis mixedviT, amasve mowmobs<br />
erTi da imave nakvTis Setana TxrobiTs kiloSic da natvriTSic.<br />
zogi avtori cdilobda ar gaemeorebina erTi da igive nakvTi TxrobiTsa da natvriTs<br />
kiloSi, nakvTebis wyeba erTi kilosTvis ganekuTvnebina, sxva kidev _ meori-<br />
1 iberiul-kavkasiuri enaTmecniereba, t. XIII, 1962.
saTvis. asea sil. xundaZesTan, ias. nikolaiSvilTan... sil. xundaZeca da ias. nikolaiSvilic<br />
gamoyofen TxrobiTs, natvriTsa da pirobiTs kilos (garda brZanebiTisa,<br />
romelic arsebiTad yvelgan erTi da imave saxiTa gvaqvs).<br />
sil. xundaZis sqema 2 ;<br />
T x r o b i T i (`moTxrobiTi~) kilo<br />
awmyo: vwer<br />
namyo I: vwerdi<br />
namyo II: vwere<br />
namyo III: miweria<br />
myofadi: davwer<br />
natvriTi kilo<br />
awmyo: vswerde<br />
namyo I: mewera<br />
namyo II: meweros<br />
myofadi I: vswerde (!)<br />
myofadi II: vswero<br />
pirobiTi kilo<br />
vswerdi<br />
es ori sqema erTmaneTs Zalian hgavs: ias. nikolaiSvilis sqemaSi igive erTeulebia,<br />
rac sil. xundaZisaSi, oRond TxrobiTSi myofadi ara Cans, natvriTSi namyo usruli<br />
da awmyo erTi da igive gamodis (iseve, rogorc sil. xundaZesTan myofadi I da awmyo).<br />
sil. xundaZe sam namyosa da or myofads ganarCevs da rigis nomrebs usxams, ias.<br />
nikolaiSvili _ kvalifikacias iZleva (namyo usruli, sruli, usrulesi, uusrulesi;<br />
martivad `namyoc~ Seutania; `myofadi sruli~ da `myofadi mravalgzisic~ gamouyvia...<br />
kargi eqsperimentia imis naTelsayofad, Tu ra siZnele axlavs uRvlilebis nakvTis<br />
daxasiaTebas funqciaTa mixedviT. Taviseburi da Zalze rTuli sqema gamoudis d. yifians.<br />
mis gramatikaSi TxrobiTi kilosaTvis 9 droa naCvenebi, pirobiTi kilosaTvis<br />
_ 5 da 6; sul oci. droSi ireva saxe (sruli, usruli). (es miT ufro moulodnelia,<br />
rom dim. yifianma absoluturi da mimarTebiTi formebi ganasxvava qarTuli zmnis<br />
uRvlilebaSi sakmao sizustiT). Tavisebur terminebs xmarobs d. yifiani droTa aRsaniSnavad:<br />
axlandeli dro (awmyos badlad), gavlili dro (=namyo), dro momavali<br />
(qvesaxeebiT: myoobadi, gasaTavebeli).<br />
I. TxrobiTikilo (`daxra CvenebiTi~) 4<br />
1. `dro axlandeli~: vakeTeb<br />
2. dro gavlili usruli: vakeTebdi<br />
3. dro gavlili sruli: gavakeTebdi<br />
4. dro gavlili usrulesi: vakeTe<br />
5. dro gavlili usrulesi sarwmuno:<br />
gavakeTe<br />
6. dro gavlili _ berZnuli aoristi:<br />
mikeTebia<br />
7. dro gavlili _ aoristi gaTavebuli:<br />
gamikeTebia<br />
8. dro momavali myoobadi martivi: `am<br />
ias. nikolaiSvilis sqema 3 ;<br />
T x r o b i T i (`moTxrobiTi~) kilo<br />
awmyo: vakeTeb<br />
namyo usruli: vakeTebdi<br />
namyo sruli: vakeTe<br />
namyo usrulesi: mikeTebia<br />
namyo uusrulesi: mekeTebia<br />
natvriTi kilo<br />
awmyo: (neta) vakeTebde<br />
namyo (!): (neta) mekeTebia<br />
namyo usruli: (neta) vakeTebde(!)<br />
myofadi sruli: (unda) vakeTo<br />
myofadi mravalgzisi: mekeTebios<br />
pirobiTi kilo<br />
namyo: vakeTebdi<br />
II. pirobiTi kilo (`daxra pirobiTi~)<br />
1. dro axlandeli usruli: vakeTebde<br />
2. dro axlandeli sruli: gavakeTebde<br />
3. dro gavlili usruli: mekeTebina<br />
4. dro gavlili sruli: gamekeTebina<br />
5. dro momavali martivi: vakeTo<br />
III. n a t v r i T i kilo (`daxra natvriTi~)<br />
1. dro axlandeli usruli: makeTebinos(?!)<br />
2. dro axlandeli sruli: gamakeTebinos(?!)<br />
3. dro gavlili usruli: mekeTebinos<br />
2 s i l . x u n d a Z e , qarTuli gramatika, 1907, gv. 61-65.<br />
3 ias. nikolaiSvili, qarTuli mokle gramatika, 1917, gv. 34-37.<br />
4 d i m . y i f i a n i , axali qarTuli gramatika, sankt-peterburRi, 1882, gv. 87 da Semdeg.<br />
61
zmnas es martivi saxe ara aqvs; amis magivrad<br />
ixmareba saxe axlandeli: vake-<br />
Teb~<br />
9. dro momavali gasaTavebeli: gavake-<br />
Teb<br />
4. dro gavlili sruli: gagvekeTebinos<br />
5. dro momavali martivi: makeTebina<br />
6. dro momavali gaTavebadi: gagvake-<br />
Tebina<br />
sruli saxeobis formebi calke droebad aris gamoyofili. es formebi rom gamovakloT,<br />
TxrobiTs kiloSi miviRebT 5 dros (vakeTeb, vakeTebdi, vakeTebde, mikeTebia,<br />
gavakeTeb), pirobiTSi _ 3-s (vakeTebde, mekeTebina, vakeTo), natvriTSi namdvilad mxolod<br />
erTi dagvrCeboda (mekeTebinos); makeTebinos (agreTve preverbiani: gamakeTebinos),<br />
makeTebina (gagvakeTebina) kauzativis nakvTebia da aq uadgiloa. rogorc Cans,<br />
natvriT kiloSi es nakvTebi moeqca. albaT, imitom, rom iTqmis: `netav makeTebina~,<br />
`netav makeTebinos~. sakonteqsto funqcia rom nakvTebis dasaxasiaTeblad ar gamodgeba,<br />
amas es SemTxvevac mowmobs.<br />
calke ganxilvas moiTxovs d. CubinaSvilis qarTuli gramatika. avtoris mier<br />
TxrobiTs kiloSi xuTi droa naCvenebi, pirobiTSi _ oTxi, saxeldobr:<br />
`sazRvrebiTi~ TxrobiTi kilo: 5<br />
1. `awmdgomi~ (awmyo): vhswer, vapob,<br />
vhsTli<br />
2. `qmnili usruli~ (namyo usruli):<br />
vhswerdi, vapobdi, vhsTlidi<br />
3. `qmnili sruli~ (namyo sruli):<br />
vhswere, vape, vhsTale<br />
4. qmnili uusrulesi (namyo winarewarsuli):<br />
miweria, mipia, miTlia<br />
5. qmnadi (myofadi): davhswer, davapob,<br />
gavhsTli<br />
TxrobiTi (pirobiTi) kilo<br />
1. `awmdgomi~ (awmyo): vhswerde, vapobde,<br />
vhsTlide<br />
2. qmnili sruli: mewera, mepo, meTala<br />
3. qmnili uusrulesi: meweros, mepos,<br />
meTalos<br />
4. qmnadi: vhswero, vTalo, vapo<br />
d. CubinaSvili ganmartavs: awmyosa da myofads erTi da igive saxe aqvT, oRond<br />
myofads Tavisi Tandebuli erTviso: vhswer, vapob, vhsTli _ davhswer, davapob, gavhsTli<br />
6 .<br />
pirobiTs kiloSi d. CubinaSvils samive kavSirebiTi mouqcevia da TurmeobiTi II.<br />
aRsaniSnavia, rom iqve piris niSnebTan dakavSirebiT d. CubinaSvili sqemas iZleva<br />
da am sqemaSi TxrobiTis garda kavSirebiTis nakvTebi Seutania:<br />
1. awmdgomi (awmyo): vhswer<br />
2. qmnili usruli: vhswerdi<br />
3. awmdgomi Tuobisa (`awmyo pirobiTi~): vhswerde<br />
4. qmnili sruli: vhswere<br />
5. qmnadi TuobiTi: vhswero<br />
6. qmnili sruli TuobiTi: mewera<br />
sqema im rigisad gamoiyureba, rogoradac axla valagebT: vwer _ vwerdi _ vwerde<br />
_ vwere _ vwero _ mewera (gvaklia myofadi, romelsac d. CubinaSvilis TqmiT igive<br />
saxe aqvs, rac awmyos, TurmeobiTi pirveli da kavSirebiTi III).<br />
ufro sayuradReboa, rom d. CubinaSvils naCvenebi aqvs, ra fuZec risgan iwarmoeba.<br />
calke Tavad gamoyofilia `warmoeba d r o T a o r T a p i r v e l T a m i m o x v r a S i ~ .<br />
aq d. CubinaSvili CamoTvlis, awmyosagan rac iwarmoeba da namyo ZiriTadisagan<br />
(wyvetilisagan) rac iwarmoeba:<br />
5 d a v . C u b i n o v i , qarTuli Rrammatika, s. peterburRi, 1887 (wamZRvarebulia `qarTul-rusul<br />
leqsikons~), gv. XIV (§ 24).<br />
6 iqve § 24,1. SeniSv. 1.<br />
62
1. awmyosagan iwarmoeba (`awmdgomis drosagan hswarmoeben~):<br />
a. namyo usruli TxrobiTi kilosi (-di- marcvlis mimatebiT, an –odi- marcvlis<br />
mimatebiT, Tu zmna vnebiTia)<br />
b. awmyo pirobiTi kilosi de-s (vnebiTSi _ ode-s) darTviT: vhswerde _ viwerode (?!).<br />
g. TurmeobiTi pirveli (`qmnili uusrulesi~) vh, va, vi-s mi-T Secvlisa da ia, ies<br />
darTviT: vhswer _ miweria, miweries, viWer _ miWeria an miWeries. amas SeniSvna aqvs: -eba,<br />
-oba-Ti daboloebul zmnebs ekargebaT es marcvalio: qeba _ miqia da ara miqebia; -av<br />
da -a-ze daboloebulT ekvecebaT es marcvali (!) da daerTvis -ia an -avs: vhmarTav _<br />
mimarTvia an mimarTavs; vhxnav _ mixnia, mixnavs... vnebiTSi mimReoba da meSveli zmna<br />
iqneba gamoyenebuli: werilvar, yofilvar, daWerilvar 7 .<br />
2. namyo ZiriTadisagan (namyo srulisagan) iwarmoeba:<br />
a. myofadi pirobiTi: vhswere _ vhswero (a, e, vi-s darTviT?!)<br />
b. namyo pirobiTi: vhswere _ mewera... vaSene _ meSena; vhsZebne _ meZebna, vvle _ mevlo...<br />
g. kavSirebiTi mesame (namyo uusrulesi pirobiTi kilosi): mewera _ meweros, mexsna<br />
_ mexsnas (amosavlad aq TiTqos TurmeobiTi II aqvs avtors navaraudevi _ a. C.).<br />
vnebiTi zmnebi mimReobasa da meSvels zmnas iyenebeno: weril viyav, weril viyo. brZanebiTs<br />
_ wers d. CubiniSvili _ ara aqvs `gansakuTrebuli daboloeba~ _ namyo Ziri-<br />
Tadis meore pirs iRebs meore pirisaTvis da kavSirebiTs II-s _ mesame pirisaTvis 8 .<br />
es yvelaferi exeba pirveli da meore uRvlilebis (`mimoxvris~) zmnebs (calkea<br />
ganxiluli mesame uRvlilebis zmnebi (hyvars (?!), miyvars; hrwams, mrwams; hsjera, mjera;<br />
uxarian, mixarian). aq dazustebas moiTxovs piris niSnebi, sawarmoebeli sufiqsebi,<br />
ucnaurad gamoiyureba zogi zmnac (vneb. viwerode... III uRvlil. hyvars). is mainc<br />
faqtia, rom d. CubinaSvilis gramatikaSi kavSirebiTis nakvTebi sworad aris gamoyofili<br />
(oRond TurmeobiTi II aris maTTan gaerTianebuli). rac mTavaria, naCvenebia<br />
ori amosavali nakvTi da rac iwarmoeba maTgan (ra _ awmyosagan da ra _ namyo Ziri-<br />
Tadisagan), inversiuli formebic ki (TurmeobiTi I, II) ayvanilia amosaval fuZeebTan.<br />
sakmarisia SevadaroT qarTuli zmnis uRvlilebis sqemebi praqtikul gramatikeb-<br />
Si (antoni I, dim. yifiani, sil. xundaZe, ias. nikolaiSvili) im sqemasTan, rac d. CubinaSvilTan<br />
da n. maris tabulebSia mocemuli, rom cxadi gaxdes, ra TvalsaCino upiratesobac<br />
aqvs am ukanasknels. sqemas TxrobiTisagan ara aqvs gamorCeuli pirobiTi<br />
da natvriTi, magram erTnairi warmoebis nakvTebis erTad moqcevas zmnis uRvlileba-<br />
Si garkveuloba Seaqvs, funqciaTa mixedviT dalagebisas ki qaosis STabeWdileba iqmneba.<br />
fuZeTa urTierToba zmnis uRvlilebaSi n. marze adre iyo cnobili, magram uRvlilebis<br />
es wesi n. marma d a n e r g a samecniero gramatikaSi, da es misi uTuo damsaxureba<br />
aris.<br />
n. maris sqema droTa pirvelsa da meore jgufs sawarmoebeli fuZis mixedviT<br />
alagebs, mesame jgufs ki aseTi fuZe ar moepoveba. ris mixedviT aris es jgufi gamoyofili?<br />
n. mari wers: `mesame jgufi Seicavs TxrobiTi kilos namyo srulsa da winarewarsuls<br />
da kavSirebiTis namyos. es sami dro erTad unda iyos, radganac isini nawarmoebia<br />
erTi da imave wesiT, Tumca verc erT maTgans ver ganvixilavT, rogorc<br />
sayrdenad xmarebul dros, romlisaganac sxvebi arian warmoqmnili~ 9 .<br />
TurmeobiTis jgufs ar moepoveba saerTo fuZe, amosavlad rom gvqondes warmoebisas.<br />
amiT gansxvavdeba TurmeobiTis jgufi awmyos da namyo ZiriTadis (n. mariT: aoristis)<br />
jgufisagan: awmyos jgufi awmyos fuZezea damyarebuli, namyo ZiriTadisa _<br />
namyo ZiriTadis fuZeze. Tu mesame jgufi (TurmeobiTis jgufi) mainc gaerTianda, es<br />
imitom, rom am jgufSi Semavali droebi `erTi da imave wesiT iwarmoeba~. marTlac,<br />
am jgufSi inversiuli wyoba gvaqvs maSin, rodesac awmyosa da namyo ZiriTadis jgu-<br />
7 dav. C u b i n o v i , dasax. wigni, gv. XVI, § 27.<br />
8 iqve, gv. XVII, § 27.<br />
9 N. marr et M. Briére. La Language géorgienne, Paris, 1931, § 163, 3, gv. 138.<br />
63
febSi wyoba pirdapiria: is aqebs, man aqo _ mas uqia, eqo, eqos. magram pirveli da meore<br />
jgufi wyobis mixedviT ar aris gamoyofili, iq warmoebaa amosavali, mesame jgufi<br />
sxva princips daemyara. amosavali principis cvla klasifikaciis elementaruli<br />
wesis darRvevad iTvleba mecnierebis yvela dargSi; enis movlenaTa aRwerac aq gamonakliss<br />
ver Seqmnis. mere da: wyobis cvla _ sintaqsuri konstruqciis cvla _ axasiaTebs<br />
gardamaval zmnebs; gardauval zmnebSi aseTi cvla ara gvaqvs. marTalia, gardauval<br />
zmnebSi TurmeobiTSi meSvelzmniani warmoeba iCens Tavs, magram es exeba erTpir<br />
i a n gardauval zmnebs (vSobilvar, vSobilviyav, vSobilviyo...). o r p i r i a n gardauval<br />
zmnebSi ki meSvel zmnas iyenebs TurmeobiTi pirveli (SevhkiTxebivar, SehkiTxebixar,<br />
SehkiTxebia); TurmeobiTs II-sa da kavSirebiTs III-Si aseTi warmoeba (SevhkiTxebiyav,<br />
SevhkiTxebiyve) fakultaturad-Ra gvxvdeba, ZiriTadi varianti organul formebs<br />
iZleva (SevhkiTxebodi, SevhkiTxebode). rac Seexeba konstruqcias, arc erTpiriani da<br />
arc orpiriani gardauvali zmna konstruqcias ar icvlis: uRvlilebis procesSi awmyos<br />
konstruqcia ucvlelad rCeba. amrigad, w a r m o e b i s wesi da s i n t a q s u r i<br />
konstruqcia TurmeobiTi jgufis gamosayofad mxolod gardamaval zmnebSi SeuZliaT<br />
ixmaron, da aqac igi klasifikaciis ZiriTadi wesis darRvevas niSnavs.<br />
iqneb, TurmeobiTis jgufi f u n q c i i s erTianobam gamogvayofinos: TurmeobiToba<br />
(unaxaoba) procesisa, rogorc niSandoblivi Tviseba jgufisa. a. SaniZe, romelsac<br />
ekuTvnis termini TurmeobiTi, wers: `pirvel TurmeobiTSi sami elementia: dro<br />
(wars.), kilo (Txr.) da aqti unaxavi. magaliTebi: miswavlia, micxovria; miweria (damiweria),<br />
miSenebia (amiSenebia)~ 10 ... `unaxavi aqtis mwkrivebi (kerZod I TurmeobiTi) `Turme~-s<br />
gagebas Seicavs: yofila=iyo Turme, wasula=wavida Turme. radganac unaxaobis<br />
kategoria marto warsulSi SegviZlia sagangebo formiT gamovxatoT, amitom iq, sadac<br />
forma gvaklia, `Turmes~ viSveliebT xolme. `sawyal gogos Tavisis TiTebiT<br />
mogrovilis fuliT erTi CiTmerdini u y i d n i a , imas (elisabeds) unaxavs da w a u r -<br />
T m e v i a . exla T u r m e Tavzed ikravs (Wav., `kac-ad~). aq `ikravs~ awymos formiT aris<br />
gadmocemuli, romelsac unaxaobis gamoxatva ar SeuZlia da aucilebelia Turmes<br />
darTva. TurmeobiTis formas ki `Turmes~ darTva aras hmatebs, _ is isedac aris Sig<br />
gamoxatuli da aqedan warmodga misi saxeli~ 11 .<br />
TurmeobiTi meoris Sesaxeb ak. SaniZe wers: `Sedgenilobis TvalsazrisiT II TurmeobiTi<br />
I-isagan erTi elementiT gansxvavdeba. es elementia Tanamdevroba (uwinaresi).<br />
[es] mwkrivi gadmogvcems iseT unaxav moqmedebas, romelic sxvas uswrebda: eswavla,<br />
ecxovra; ewera (daewera), eSenebina (aeSenebina). am mwkrivis kilo Cveulebriv Txrobi-<br />
Tia, magram SeiZleba misi gamoyeneba iseTi moqmedebis gadmosacemadac, romelic faqti<br />
ar iyo, magram romelic ivaraudeboda, rogorc piroba sxva moqmedebis SesrulebisaTvis.<br />
am SemTxvevaSi misi kiloa ara TxrobiTi, aramed pirobiTi ($ 257) da aqtis<br />
elementi (unaxaoba) formaSi aRar aris. miuxedavad amisa _ wers avtori _ mwkrivis<br />
saxeli mainc II TurmeobiTia~ 12 . amasTan dakavSirebiT, saWiroa iTqvas: 1. Tanamimdevroba<br />
(`Tanamdevroba~) TurmeobiT pirvelTanac xelSesaxebad igrZnoba: Sdr. `sawyal<br />
gogos... erTi CiTmerdini uyidnia~ _ `sawyal gogos... erTi CiTmerdini Turme eyid[n]a~:<br />
`uyidnia~ awymosTan aris mimarTebaSi, `eyidna~ _ namyosTan, fardoba oriveSi igrZnoba;<br />
am mxriv TurmeobiTi meore TurmeobiTs pirvels ver daupirispirdeba. 2. roca<br />
TurmeobiTi meore pirobiTis Sinaarss gadmogvcems (modaloba pirobiTi kilosi<br />
aqvs), maSin, marTlac, TurmeobiToba zmnaSi ara gvaqvs, `aqtis elementi (unaxaoba)<br />
formaSi aRar aris~; amitom gaugebaria, ratom aris misi saxeli `mainc meore TurmeobiTi~.<br />
pirobis aRniSvna TurmeobiTi meorisaTvis iSviaTi rom iyos, kidev _ ho, magram<br />
ase ar aris: pirobis aRniSvna am nakvTisaTvis Cveulebrivia. 3. TurmeobiTi pirveli,<br />
rogorc samarTlianad SeniSnavs a. SaniZe, ar saWiroebs `Turmes~ darTvas. mis-<br />
10 a. S a n i Z e, qarTuli gramatikis safuZvlebi, I, morfologia, Tb., 1953, $ 281, gv. 226.<br />
11 iqve, $ 281, gv. 227.<br />
12 iqve, $ 282, gv. 227.<br />
64
gan gansxvavebiT, TurmeobiTi meore, am damxmare sityvas (`Turme~) saWiroebs, Tu<br />
TxrobiTi kilos funqcia aqvs (da ara pirobiTisa).<br />
kavSirebiTi mesamis Sesaxeb: `TviToeul serias TavTavisi kavSirebiTi moepoveba,<br />
romelTac ama Tu im seriaSi Semavlobis mixedviT vnomravT: pirveli, meore, mesame.<br />
III kavSirebiTis magaliTebia: meswavlos, mecxovros; meweros (dameweros), meSenebinos<br />
(ameSenebinos). III kavSirebiTis xmarebis are axal qarTulSi Semcirda: fuli rom<br />
mqoneboda, gasesxebdi (nacvlad amisa: rom mqonebodes, gasesxebdi). Zveli konstruqcia<br />
SemorCenilia aqa-iq, mag., `raWaSi~ 13 . samwuxarod, aq araferia naTqvami imis<br />
Taobaze, Tu ra SemTxvevaSi aqvs `TurmeobiTis gageba~ kavSirebiTs mesames. Tu TxrobiT<br />
kilosTan am nakvTs araferi aqvs saerTo, Tu is yovelTvis pirobiTi kilos<br />
funqciiT gvevlineba, Turmeobis gageba mas ar aRmoaCnda (iseve, rogorc ara aqvs<br />
TurmeobiTs meores pirobis aRniSvnis SemTxvevaSi).<br />
zemoTqmulidan erTi daskvna gamomdinareobs: TurmeobiTi jgufis nakvTebi ver gaerTiandeba<br />
maTi funqciiT mixedviT; kerZod, TurmeobiToba ar aris am jgufisaTvis<br />
damaxasiaTebeli: kavSirebiTi mesamisaTvis TurmeobiTis gageba ucxoa. TurmeobiTi meore<br />
ar iZleva TurmeobiTobis Sinaars, roca risame pirobaze miuTiTebs; xolo roca<br />
TxrobiTi kilos funqcia aqvs TurmeobiT meores, maSin misTvis ganmsazRvrelia sxva<br />
drosTan fardoba (e. i. `Tanamimdevroba~).<br />
rCeba TurmeobiTi pirveli. `Turmes~ gageba masSi mkveTrad igrZnoba, Tumca aris<br />
TurmeobiTis erTi gamoyeneba, sadac TurmeobiToba am nakveTs ar axasiaTebs: ar uke-<br />
Tebia, ar dauweria, ar moutania, ar uTqvams... am SemTxvevas ak. SaniZem miaqcia yuradReba<br />
da scada es movlena daekavSirebina `unaxaobis aqtTan~, e. i. TurmeobiTis<br />
gageba daedasturebina aqac: `naxva SeiZleba mxolod dadebiTad Sesrulebuli moqmedebisa<br />
(vnaxe, rom werils werda da amitom vambob: d a w e r a _ meTqi). magram ar SeiZleba<br />
naxva iseTi moqmedebisa, romelsac adgili ara hqonia; amas vambobT mxolod Sedegis<br />
an sxvisi naTqvamis mixedviT da e s a r i s m i z e z i , rom moqmedebis uaryofa<br />
am mwkrivis saSualebiT aris xolme gadmocemuli~ 14 .<br />
mizezi rom `es ar aris~, es Cans TiTqos iqve moyvanili magaliTebis Sepirispirebidan:<br />
`dawera _ ar dawera _ ar dauweria~. `dawera~ formas uaryofiTad upirispirdeba<br />
ara misive mwkrivis `ar dawera~, aramed sxva mwkrivis forma (`ar dauweria~). es<br />
imitom, rom `ar dawera~ naxulis formaa da raki vnaxe, vici, rom ar i n e b a dawera.<br />
ase rom, aq gamoxatulia uaryofiTi damokidebuleba subieqtisa zmniT aRniSnul moqmedebisadmi.<br />
maSasadame, uaryofa orive mwkriviT SeiZleba gadmoices, magram ubralo<br />
uaryofisaTvis I TurmeobiTia gankuTvnili, wyvetili ki nebismier Caudenel moqmedebas<br />
aRniSnavs~ 15 .<br />
magaliTebis Sepirispireba, marTlac, cxadyofs, rom `ar dawera~ da `ar dauweria~<br />
erTmaneTs upirispirdeba; ufro sruli iqneba suraTi, Tu SevupirispireT: `ver dawera~,<br />
`ar dauweria~. pirvel SemTxvevaSi S e u Z l e b l o b a s esmis xazi: `ar SeeZlo~<br />
da imitom ar Sesrulda moqmedeba; meore SemTxvevaSi, subieqts a r u n d o d a da aman<br />
gamoiwvia moqmedebis Seusrulebloba: ar dawera imis gamo, rom ar undoda. `ar dauweria~-Si<br />
mizezi ara Cans, S e d e g i a R n i S n u l i a s t a t i k u r a d : `ar dauweria~ _<br />
ara aqvs dawerili; ratom moxda es _ ver SeZlo, ar moindoma, Tu sxva ram iyo mizezi,<br />
amaze zmna arafers gveubneba. ki, magram ratom aRmoCnda swored TurmeobiTi amis<br />
gadmosacemad gamosadegi? safiqrebelia, imitom, rom TurmeobiTs pirvels statikurobasTan<br />
warmomavloba akavSirebs (maSasadame, TurmeobiTi pirvelis gamoyenebas<br />
uaryofis gadmocemisas unaxaoba ar unda iwvevdes) 16 .<br />
`unaxaoba~, saerTod, ar unda iyos niSandoblivi TurmeobiTis SinaarsisaTvis. yo-<br />
13 a. S a n i Z e, qarTuli gramatikis safuZvlebi, I, morfologia, Tb., 1953, $ 283, gv. 227.<br />
14 iqve, $ 281, gv. 226-227. xazi Cvenia _ a. C.<br />
15 iqve, $ 283, gv. 227.<br />
16 uaryofiTi formebis gamoxatva, potencialisi da statikuroba qarTvelursa da zog iberiul-kavkasiur<br />
enaSi specialur ganxilvas moiTxovs.<br />
65
vel SemTxvevaSi, unaxaobas ver vivaraudebT, roca realuri subieqti pirvel pir-<br />
Sia 17 : `arc mqonia, arca maqvs, ar meqneba, mgonia~... `arc aravis ymad v y o f i l v a r ,<br />
arc aravin ymad myolia, Zveli Rvino wliT wlobamdis gamyolia~... Znelia<br />
mTqmels mivaweroT, rom mas uSualo codna ar moepoveboda imisa, rom mas `ara hqonda~,<br />
rom is `ar iyo yma~, rom mas `arc hyavda yma~, rom mas `gahyveboda Zveli puri da<br />
Rvino wliT wlobamdis~... pirveli piri TurmeobiTis dadebiTs formebSic araa iSviaTi:<br />
`saidam ici es? rogor Tu saidam?... Tvali m q o n i a , m i n a x a v s , yuri m q o n i a _<br />
msmenia, gulisyuri mqonia _ mivxvedrilvar, xsovna mqonia _ gonebaSi<br />
CamrCenia~ (ilia). `rom momgonebia Cemi uilajoba..., davcemulvar iatakzed<br />
da miwa miRrRnia, kbiliT xorci miglejnia, TiTebidan Cemi sisxli miwovnia~<br />
(ilia). mqonia, msmenia, minaxavs, mivxvedrilvar, CamrCenia, momgonebia,<br />
davcemulvar, miRrRnia, miglejnia, miwovnia... unaxaobaze miTiTebiT<br />
amgvari faqtebis axsna SeuZlebelia.<br />
es aRniSnuli aqvs iv. qavTaraZes. masve damajereblad aqvs naCvenebi, rom TurmeobiTis<br />
funqciebi ar daiyvaneba `unaxaobamde!~, rom TurmeobiTs ufro `Sedegebrivi~<br />
mniSvneloba Seefereba, vinem, `unaxaobis aqti~ 18 .<br />
amrigad: TurmeobiTi jgufis nakvTebi f u n q c i u r i TvalsazrisiT ver gaerTiandeba;<br />
Turmeobas ar gulisxmobs kavSirebiTi mesame; mxolod nawilobriv egueba es<br />
Sinaarsi TurmeobiTs meores; TurmeobiTs pirvelSic unaxaoba ar gadmoicema pirvels<br />
pirSi, uaryofiTi nawilakebis xmarebisas ki _ sxva pirebSic.<br />
Tu Sedegis aRniSvnas miviCnevdiT mesame jgufis ZiriTad funqciad, mainc imave Sedegs<br />
miviRebdiT: Sedegis gamoxatva ar ekisreba kavSirebiTs mesames arc TurmeobiTi<br />
meorisaTvis aris is niSandoblivi.<br />
sawarmoebeli fuZe TurmeobiTs, rogorc cnobilia, ar aerTianebs. rCeba mxolod<br />
konstruqcia winadadebisa; am niSnis mixedviT TurmeobiTi marTlac gamoirCeva da<br />
upirispirdeba pirvel or jgufs (is akeTebs, man akeTa, mas ukeTebia), oRond gardauval<br />
zmnebSi es niSani ar gamogvadgeba.<br />
sami jgufis gamoyofa zmnis uRvlilebaSi n a w i l o b r i v gamarTlebulia sintaqsuri<br />
TvalsazrisiT, nakvTebis warmoeba ki sintaqsis sagani ar aris, igi fuZeTa warmoebas<br />
ganekuTvneba da morfologiis sagani unda iyos (im TaviseburebaTa gaTvaliswinebiT,<br />
rac am rigis fuZeTa warmoebas axasiaTebs).<br />
TurmeobiTis jgufi zmnis uRvlilebis aRwerisas gamoiyo. enis movlenebis, ker-<br />
Zod, enis agebulebis aRwera rom mecnieruli iyos, is garkveul pirobas unda akmayofilebdes:<br />
unda iyos Tanamimdevruli da amisaTvis ki saWiroa, movlenaTa klasifikacia<br />
moaxdinos a r s e b i T i niSnis mixedviT _ struqturis movlenebi _ struqturuli<br />
niSnis mixedviT daajgufos, funqciuri cnebebi _ funqciur momentze daafuZnos. advili<br />
ar aris imis garkveva, ra miekuTvneba struqturis samyaros da ra unda daxasiaTdes<br />
funqciis TvalsazrisiT. magram siZnele ar iklebs imis gamo, rom struqturisa<br />
da funqciis momentebi erTmaneTSi aireva, ganurCevlad iqneba xan erTi, xan meore<br />
gamoyenebuli sayrdenad, aras vambobT imis Sesaxeb, rom saklasifikaciod niSnebis<br />
cvla movlenaTa aRweris procesSi mecnierebisaTvis savaldebulo elementaruli<br />
normis ugulvebelyofa iqneboda. gramatikis istoria sakmarze met masalas iZleva<br />
amgvari ugulvebelyofis sailustraciod. sakmarisia movigoniT metyvelebis nawilTa<br />
tradiciuli sqema, moZRvreba sintaqsis Sesaxeb, enaTmecnieruli codnis sxvadasxva<br />
dargis urTierTobis sakiTxi da sxva.<br />
mecnierulad swori aRwera enobrivi sistemisa mTel rig sakiTxebs gamoavlens,<br />
sakiTxis sworad dasmisaTvis safuZvels qmnis da movlenis istoriis daxmarebiT gasagebs<br />
gaxdis faqts, romelic sistemaSi ucnaurad gamoiyureba. Tu movlenis gageba,<br />
17 a. SaniZis saanalizo masalaSi pirveli piris formebi ar mogvepoveba.<br />
18 iv. qavTaraZe, unaxaobis kategoriis istoriisaTvis qarTulSi, iber.-kavkas. enaTmecniereba,<br />
VIII (1956), gv. 180-192.<br />
66
axsna mecnierebis mizans warmoadgens, swori aRwera movlenis istoriis sakiTxebs<br />
dagvasmevinebs sworad da miT movlenis gagebas xels uwyobs. nakvTi sauRvlebeli<br />
zmnis fuZes warmoadgens. nakvTebis warmoeba fuZeTa regularuli warmoebis tips iZleva<br />
(daaxloebiT im tipisas, rogoric aris sadaurobis aRmniSvneli warmoeba).<br />
nakvTebis warmoeba, rogorc fuZeTa warmoebis erTi tipi, moiTxovs imis garkvevas,<br />
risgan iwarmoeba esa Tu is nakvTi da riT (ra TavsarT-bolosarTebis meSveobiT)<br />
iwarmoeba igi. rac Seexeba nakvTis funqcias, aq saWiroa iyos gaTvaliswinebuli nakvTis<br />
semantikur-stilisturi Sinaarsi, erTis mxriT, da sintaqsuri mxare, e. i. konstruqcia,<br />
romelsac nakvTi moiTxovs. semantikuri TvalsazrisiT nakvTis Seswavla<br />
rTul viTarebas amJRavnebs; erTi romelime funqciiT nakvTis daxasiaTeba, ra Tqma<br />
unda, miT ufro SeuZlebelia, rom iseTi SedarebiT martivi movlena, rogorsac warmoadgens<br />
sadaurobis warmoeba, sadaurobis aRniSvniT ar amoiwureba (TuS-i _ TuSuri:<br />
Sdr. zmna _ zmnur-i da subieqt-i _ subieqturi). gaugebrobas agvacilebda nakvTis<br />
saxeli struqturuli TvalsazrisiT mogveca (ubralo nomeraciis wesiTac ki!), xolo<br />
Tu funqciebze dayrdnobiT davaxasiaTebdiT nakvTs, ZiriTadi funqcia unda gamovyoT<br />
da ar vivaraudoT, TiTqos amiT sruli funqciuri daxasiaTeba warmovadgineT.<br />
yovel SemTxvevaSi imas ver daviviwyebT, rom nakvTebis warmoeba aris fuZeTa warmoeba<br />
da, maSasadame, nakvTebis sistemaSi ama Tu im nakvTma is adgili unda daikavos,<br />
rac mas ekuTvnis warmoebis TvalsazrisiT.<br />
warmoebis TvalsazrisiT TurmeobiTis jgufi saerTo sayrdens moklebulia. mereda:<br />
gardamavali da gardauvali zmnebi gansxvavebulad iwarmoebs saTanado nakvTebs.<br />
I. gardamaval zmnaTa kavSirebiTi mesame da TurmeobiTi meore kavSirebiTi meorisa<br />
da namyo ZiriTadisagan iwarmoeba, maTs e-nian vnebiTs warmoadgens:<br />
aqo<br />
albo<br />
amko<br />
adno<br />
awyo<br />
adgina<br />
aCina<br />
amtvria<br />
amCnia<br />
grixa<br />
gawminda<br />
drika<br />
kla<br />
wva<br />
sva<br />
Cagra<br />
kortna<br />
gzavna<br />
eqo<br />
elbo<br />
emko<br />
ednos<br />
ewyo<br />
edgina<br />
eCina<br />
emtvria<br />
emCnia<br />
egrixa<br />
ewminda<br />
edrika<br />
ekla<br />
ewva<br />
esva<br />
eCagra<br />
ekortna<br />
egzavna<br />
aqos<br />
albos<br />
amkos<br />
adnos<br />
awyos<br />
adginos<br />
aCinos<br />
amtvrios<br />
amCnios<br />
grixos<br />
wmindos<br />
drikos<br />
klas<br />
wvas<br />
svas<br />
Cagros<br />
kortnos<br />
gzavnos<br />
67<br />
eqos<br />
elbos<br />
emkos<br />
ednos<br />
ewyos<br />
edginos<br />
eCinos<br />
emtvrios<br />
emCnios<br />
egrixos<br />
ewmindos<br />
edrikos<br />
eklas<br />
ewvas<br />
esvas<br />
eCagros<br />
ekortnos<br />
egzavnos<br />
II. gardauval erTpirian zmnaTa TurmeobiTi sauRvlebeli zmnis mimReobisa da<br />
meSveli zmnis SeerTeba-Serwymas warmogvidgens. meSveli zmna aRebulia awmyoSi, namyo<br />
ZiriTadsa da kavSirebiTs meoreSi; Sobila, Sobiliyo, Sobiliyos... momkvdara,<br />
momkvdariyo, momkvdariyos... awmyo (var, xar, a-) TurmeobiTi pirvelis sawarmoeblad
ixmareba, namyo ZiriTadi (viyav, iyav, iyo) _ TurmeobiTi meorisaTvis, kavSirebiTi meore<br />
(viyo, iyo, iyos) _ kavSirebiTi mesamisaTvis.<br />
amrigad, erTpiriani gardauvali zmnebi meSvel zmnas imave nakvTebSi iyenebs, rac<br />
gardamavali zmnebis sawarmoebel fuZes warmoadgens.<br />
aq erTi garemoebac iqcevs yuradRebas: namyos mimReoba, romelic gardauval zmna-<br />
Ta uRvlilebisas aris gamoyenebuli, nawarmoebia _ xSir SemTxvevaSi _ gardamavali<br />
zmnis fuZisagan.<br />
aris dis keTdeba iwereba rCeba<br />
yofil-a den-il-a keTebula [da]werila [da]rCenila<br />
yofiliyo deniliyo keTebuliyo [da]weriliyo [da]rCeniliyo<br />
yofiliyos deniliyos keTebuliyos [da]weriliyos [da]rCeniliyos<br />
mimReobaTa aseTi warmoeba garkveul Cvenebas iZleva aseTi mimReobis warmoqmnis<br />
qronologiisaTvis _ ris Semdeg SeiZleboda es mimReoba yofiliyo warmoebuli, risgan<br />
da rogor iwarmoeba orpirian gardauval zmnaTa TurmeobiTis nakvTebi? aq orgvari<br />
warmoeba gvaqvs: organuli da aRweriTi. aRweriTi iSveliebs i y o da i y o s,<br />
namyo ZiriTadsa da kavSirebiTs meores (hqonia, hqoniyo, hqoniyos). organuli warmoeba<br />
namyo usrulis sufiqss xmarobs TurmeobiTi meoresaTvis da kavSirebiTi pirvelisas<br />
_ kavSirebiTi mesamisaTvis (hqonia, h q o n o d a , h q o n o d e s ) . rogorc organuli,<br />
ise aRweriTi warmoeba TurmeobiTs pirvelzea dafuZnebuli: gasarkvevia, ras warmoadgens<br />
TurmeobiTi pirvelis fuZe. Tu es ZiriTadi nakvTia, TurmeobiTis jgufi _<br />
orpirian gardauval zmnebSi _ damoukidebel jgufad unda miviCnioT (warmoebis<br />
TvalsazrisiT). Tu TurmeobiTi pirvelis fuZe nawarmoebia, maSin TurmeobiTis jgufi<br />
mTlianad saTanado amosaval fuZes daukavSirdeba, rogorc meore rigis nawarmoebi<br />
nakvTi.<br />
TurmeobiTi pirveli orpirian gardauval zmnaSi imeorebs, erTis SexedviT, saTanado<br />
awmyos fuZes:<br />
etyoba dastyobia<br />
eyrdnoba dahyrdnobia<br />
espoba mospobia<br />
ewyeba daswyebia<br />
evseba avsebia<br />
eCveva SesCvevia<br />
ewveva swvevia<br />
ecema scemia<br />
edgmis dasdgmia<br />
ewvis daswvia<br />
magram amgvari magaliTebis mixedviT ver vityviT: orpirian g a r d a u v a l zmnaTa<br />
TurmeobiTi a m a v e zmnaTa awmyosagan iwarmoebao; bevria iseTi zmna, romelTa TurmeobiTis<br />
fuZe ar emyareba maTsave awmyos fuZes, sxvaoba TvalSi sacemia:<br />
imedi uqreba _ gahqrobia<br />
xeli uTbeba _ xeli gasTbobia<br />
pirSi udneba _ gasdnobia<br />
tyavi sZvreba _ gasZrobia...<br />
am SemTxvevaSi g a r d a m a v a l i zmnis fuZe Cans amosavali: aqrobs, aTbobs, adnobs,<br />
aZrobs... am zmnebs axal qarTulSi TurmeobiTi pirveli namyo ZiriTadisagan<br />
ewarmoeba (da ara awmyosagan): aqrobs _ uqvria, aTbobs _ uTbia, adnobs _ udvnia, aZrobs<br />
_ uZvria...<br />
namyo ZiriTadis fuZidan TurmeobiTi pirvelis warmoeba qronologiurad Zvelia,<br />
awmyos fuZidan warmoeba _ SedarebiT axali, Tumca es ufro axali tipi Zvel qar-<br />
68
TulSi gvaqvs (ubrZanebies, dautevebies, aRuSfoTebies-is msgavsad: miuRebies = miuRia,<br />
Seundobies = Seundvia, Seucvalebies = Seucvlia, ucnobies = ucvnia, udebies = udvia,<br />
dauZinebies = dauZinia, miucemies = miucia, miugebies = miugia, uSobies = uSvia,<br />
uyofies = uyvia...): TurmeobiTi I-is warmoebis xsenebuli ori tipidan ufro Zveli is<br />
tipi unda iyos, sadac amosavalia namyo ZiriTadis (aoristis) fuZe 19 .<br />
amrigad: gardamavali zmna aTbobs-tipisa TurmeobiTs pirvels iwarmoebs namyo ZiriTadis<br />
fuZisagan (aTbo _ uTbia), saTanado orpiriani gardauvali zmna ki awmyos<br />
fuZisagan, isev gardamavali zmnisa: aTbob-s: ga-s-Tbobia... awmyos fuZis gamoyeneba aq<br />
iseve mowmobs warmoebis siaxles, rogorc gardamaval zmnebTan. sakiTxavia: aris ki<br />
SesaZlebeli gardauvali zmnis nakvTi daemyaros gardamavali zmnis fuZes?<br />
SesaZlebelia iseve, rogorc SesaZlebelia `vnebiTi gvaris~ mimReoba iwarmoos<br />
moqmedebiTi gvaris zmnis fuZisagan: yof-s: yof-i-l-i, na-yof-i; Sob-s: na-Sob-i, Sobil-i;<br />
aSeneb-s: na-Sen-ebi, aSeneb-ul-i, a-sa-Seneb-el-i...<br />
nayof-, yofil-s igive fuZe aqvs, rac myof-s, myof-el-s (Seuracxmyofeli)... Sdr.<br />
aseve: naSob-i, Sob-il-i da mSob-el-i... naSenebi, aSenebuli da m-Seneb-el-i...<br />
cnobilia, rom gvarebis garCeva aq meoreulia (gardamavalisa da gardauvalis<br />
garCeva Zvelia)...<br />
gardauvalis warmoebisas gardamavalis fuZea aRebuli sawarmoeblad _ es SesaZlebloba<br />
garkveul kanonzomierebis saxes iRebs: mimReobaTa warmoebisas, masdaris<br />
warmoebisas (e. i. nazmnari atributivebisa da nazmnari substantiveb<br />
i s warmoebisas): aris _ yofa-a // yof-n-a... m-yof-i _ nayof-i...<br />
es kanonzomiereba saSualebas gvaZlevs defeqtur warmoebaTa Tavisebureba aixsnas.<br />
zemoTqmulis safuZvelze bunebrivia iseTi warmoeba, romlis nimuSicaa:<br />
aseve:<br />
sinaTle uqreba _ gahqrobia (sayrdenia: aqrob-fuZe)<br />
xeli uTbeba _ gasTbobia ( ` aTbob- ` )<br />
pirSi udneba _ gasdnobia ( ` adnob- ` )<br />
hbardeba _ Cahbarebia<br />
dRe uTendeba _ gasTenebia<br />
sakvebi akldeba _ dahklebia<br />
guli uRondeba _ SehRonebia<br />
naRrZobi usivdeba _ gasivebia<br />
tkivili uyuCdeba _ gahyuCebia<br />
vada uTavdeba _ gasTavebia<br />
umcirdeba _ Semcirebia<br />
kani sZvreba _ gasZrobia...<br />
erTi SexedviT, iseTi STabeWdileba rCeba, TiTqos TurmeobiTisaTvis amosavali<br />
iyos masdari: Cabareba, gaTeneba, dakleba, daRoneba, gasiveba, gayuCeba, gaTaveba, Semcireba...<br />
garegnulad, yovel SemTxvevaSi, masdars mogvagonebs sawarmoebeli fuZe... magram<br />
masdari TviTon awmyos fuZes emyareba, awmyos fuZisagan iwarmoeba garkveuli sufiqsebiT<br />
(-a...); da swored es sufiqsi aq ara gvaqvs, _ i-sufiqsi (Cahbareb-i-, gasTeneb-i-,<br />
dahkleb-i-...) erTvis awmyos fuZes (da ara: awmyosagan nawarmoeb masdars). da es awmyo<br />
gardamavali zmnis awmyoa (met wil SemTxvevaSi).<br />
rom gardamavali zmnis awmyos fuZesTan aqvs kavSiri orpirian gardauvali zmnis<br />
TurmeobiTs, es mkveTrad igrZnoba xmovanmonacvle zmnebSi, -i sufiqsian zmnebSi da<br />
av- sufiqsian zmnebSi.<br />
19 a r n . C i q o b a v a , TurmeobiTi pirvelis warmoebis erTi Tavisebureba uRvlilebis sistemis<br />
istoriasTan dakavSirebiT qarTulSi, literaturuli Ziebani, II, (1944).<br />
69
xmovanmonacvle zmnebi:<br />
exileba Tvali: gahxelia (amosavalia: axel-s)<br />
eZineba vaJi : SesZenia ( ` SesZens)<br />
efineba Suqi: mohfenia ( ` mohfens)<br />
uCndeba azri: gasCenia ( ` gaaCens)<br />
swyindeba lodini: moswyenia ( ` moawyens)<br />
ucdeba gakveTili: gascdenia ( ` gaacdens)<br />
-i- niSniani zmnebi:<br />
eRvreba wyali: dahRvria (amosavalia: da-Rvris)<br />
ecvleba feri: scvlia ( ` cvlis)<br />
eqmneba pirobebi: Sehqmnia ( ` qmnis)<br />
exsneba gza: gahxsnia ( ` xsnis)<br />
eSleba xeli: SeSlia ( ` uSlis)<br />
eRleba mklavi: dahRlia ( ` Rlis)<br />
esvreba fexsacmeli: dasvria ( ` svris)<br />
ebrZvis: SehbrZolebia ( ` a-brZoleb←br-Zav-al-eb-)<br />
av- sufiqsiani zmnebi:<br />
eRupeba Svili: daRupvia (amosav.: eRupvis: -av; Rupavs Zv. awmyo: *Rup-v-i-s)<br />
exateba suraTi: dahxatvia ( ` exatvis ` xatavs: *xat-v-i-s)<br />
exarjeba fuli: dahxarjvia ( ` exarjvis ` xarjavs: *xarj-v-i-s)<br />
enaxeba fuli: Senaxvia ( ` enaxvis ` inaxavs: *nax-v-i-s)<br />
ekargeba imedi: dahkargvia ( ` ekargvis ` kargavs: *karg-v-i-s)<br />
epareba eWvi: Sehparvia ( ` eparvis ` paravs: *par-v-i-s)<br />
ebereba muceli: gahbervia ( ` ebervis ` beravs: *ber-v-i-s)<br />
emaleba mzes: dahmalvia ( ` emalvis ` malavs: *mal-v-i-s)<br />
ewamleba sicocxle: moswamlvia ( ` ewamlvis ` wamlavs: *waml-v-i-s)<br />
exuWeba Tvali: daxuWvia ( ` exuWvis ` xuWavs: *xuW-v-i-s)<br />
exureba: daxurvia ( ` exurvis ` xuravs: *xur-v-i-s)<br />
bunebrivi da Tanamimdevruli iqneba, Tu amave TvalsazrisiT ganvixilavT, m o s -<br />
w o l i a , a h y o l i a da msgavsi tipis zmnaTa TurmeobiTi pirvelis warmoebas. mowola,<br />
ayola masdari aqac ar unda iyos amosavali TurmeobiTisaTvis. TviT am masdaris<br />
warmoeba moiTxovs axsnas. saidan miviReT wol-a masdarSi, ra aris aq masdaris sawarmoebeli<br />
afiqsi da risgan awarmoebs igi masdars?<br />
masdaris sawarmoebeli sufiqsi aqac iseve, rogorc zmnaTa did wilSi, Cvenis gagebiT<br />
-a aris; rac mas win uZRvis, awmyos fuZea:<br />
wol-←wv-al- ←wv-an-<br />
yol-←yv-al ←yv-an-<br />
qon-←qv-al ←qv-an<br />
awveba gulze: moswolia wol- wv-al-<br />
ahyveba amxanags: ahyolia yol-← yv-al-<br />
eqneba sazrunavi: hqonia qon-← qv-an-<br />
uZRveba saqmes: gasZRolia ZRol-← ZeRv-al<br />
amave gziT unda aixsnas:<br />
dasdgomia, dasjdomia, gasZRomia, SehbrZolebia...<br />
adgeba Tavze: dasdgomia (amosavalia: *deg-v-em-...)<br />
daujdeba Zvirad: dasjdomia ( ` : *jed-v-em-...)<br />
uZReba muceli: gasZRomia ( ` : *ZeR-v-em-...)<br />
70
Zveli qarTulis ZeglebSi ar mogvepoveba fuZeebi: deg-v-em-, jed-v-em-, ZeR-v-em-...<br />
rac mTavaria, ara Cans, ris maqnisi unda yofiliyo es sufiqsebi (-v-em), gardauval<br />
zmnebSi, Tu dgoma, jdoma, ZRoma gardauval zmnaTa masdaria. aris ki dgoma, jdoma,<br />
ZRoma da analogiuri masdarebi gardauval zmnaTa masdari? vfiqrobT, rom ara. aq<br />
gardamaval zmnaTagan nasesxeb masdarebTan unda gvqondes saqme: em (dgoma, jdoma,<br />
ZRoma-Si) iseve ar aris gardauvali zmniseuli sufiqsi, rogorc yof-n-a masdarSi -<br />
of- da -n ar miiCneva gardauval zmnaTa fuZeebidan momdinared (oRond yofna-Si mTeli<br />
fuZe isesxa aris _ zmnam; dgoma, jdoma-Si nasesxebia imave fuZis gardamavali varianti).<br />
sakiTxi specialur Seswavlas moiTxovs.<br />
davaskvniT:<br />
a. zmnis nakvTebSi, romelTac droisa da kilos funqcia aqvT qarTulSi, gairCeva<br />
Z i r i T a d i da n a w a r m o e b i nakvTebi.<br />
b. nawarmoebi nakvTebi SeiZleba iyos p i r v e l i rigisa da m e o r e rigisa (anu nawarmoebisagan<br />
nawarmoebi).<br />
g. ZiriTadi nakvTebia: a w m y o da n a m y o Z i r i T a d i . maTgan iwarmoeba yvela<br />
sxva nakvTi: u S u a l o d an S u a l o b i T , p i r d a p i r i wyobiT anda i n v e r s i u -<br />
lad.<br />
amisdakvalad nakvTebis warmoebisas gveqneba ori jgufi: a w m y o s jgufi da n a m -<br />
yo ZiriTadis jgufi.<br />
awmyos jgufi amJamad yvelaze mravalricxovania.<br />
I. gardamavali zmnis awmyosagan (cvl-i-s) iwarmoeba.<br />
a. pirdapiri wyobis nakvTebi:<br />
1. namyo usruli (cvl-i-da) → 3. kavSirebiTi pirveli (cvl-i-d-e-s)<br />
2. myofadi (Se-cvl-i-s) 4. myofadiseuli namyo usruli (Se-cvl-i-d-a)<br />
[5. 6. 7. TurmeobiTi I, II, kavSirebiTi III gardauval orpirian zmnaTa ([Se]scvlia,<br />
scvloda, scvlodes)].<br />
b. Sebrunebuli (inversiuli) wyobisa:<br />
8. TurmeobiTi pirveli gardamaval zmnaTa (u-cvl-i-a)<br />
II. n a m y o Z i r i T a d i s a g a n (cval-a) iwarmoeba nakvTebi:<br />
a. pirdapiri wyobisa:<br />
9. namyo ZiriTadis xolmeobiTi (Zv. qarTulSi): (cval-i-s)<br />
10. kavSirebiTi meore (cval-o-s)<br />
b. Sebrunebuli (inversiuli) wyobisa:<br />
11. TurmeobiTi meore gardamaval zmnaTa ([Se]ecvala)<br />
12. kavSirebiTi III gardamaval zmnaTa ([Se]ecvalos)<br />
71
mesame seriis dro-kiloTa warmoebisaTvis qarTulSi 1<br />
72<br />
nodar naTaZe<br />
dro-kiloTa mesame seria damaxasiaTebelia samive qarTveluri enisaTvis. pirveli<br />
da meore seriisagan gansxvavebiT mesame seriis nakvTTa calke seriad gamoyofis safuZvels<br />
warmoadgens ara amosaval fuZeTa erToba, aramed warmoebis erTgvaroba (inversia<br />
gardamaval zmnebTan da aRweriTi warmoeba gardauvalebTan) da Sinaarsobrivi<br />
msgavseba. pirveli da meore seriisagan mesame serias isic asxvavebs, rom masSi Semaval<br />
nakvTebs ara aqvT warmoebis msgavsi yalibi sxvadasxva tipis zmnebisaTvis. er-<br />
TmaneTs upirispirdeba, erTi mxriv, gardamavali zmnebi, romelTac nawilobriv orpiriani<br />
gardauvalebic mihyveba, da, meore mxriv, erTpiriani gardauvali zmnebi. amdenad<br />
mesame seriis nakvTebis warmoeba sxvadasxva tipis zmnebTan sxvadasxva odenobas<br />
warmoadgens rogorc enis ganviTarebis Tanamedrove etapze, ise istoriulad. rac Seexeba<br />
Sinaarsobriv mxares, am mxriv yvela zmnaTa mesame seriis nakvTebi srul igiveobas<br />
gviCveneben rogorc axalsa da Zvel qarTulSi, ise megrulsa da svanurSi.<br />
gardamavali zmnis datiuri konstruqcia, romelic damaxasiaTebelia qarTveluri<br />
enebisaTvis, mxolod mesame serias axasiaTebs. amdenad gardamavli zmnis datiuri<br />
konstruqciis sakiTxi qarTveluri enebisaTvis mesame seriis nakvTTa genezisis sakiTxia.<br />
datiuri konstruqcia gardamavali zmnisa specialur literaturaSi meoreulad<br />
aris miCneuli ergatiul da nominatiur konstruqciebTan SedarebiT. arn. Ciqobava<br />
wers: `inversiuli wyoba, sadac amosavlad gardamavali zmna gvaqvs, meoreulia:<br />
uklavs←← → →klavs, ekla←← → →ukla || kla, eklas←← → →uklas || klas. aqedan cxadia,<br />
rom TurmeobiTis nakvTebi SeiZleboda warmoqmniliyo mxolod mas Semdeg, rac<br />
Seiqmna is nakvTebi, romelTa inversiis gziTaa miRebuli TurmeobiTi pirveli, TurmeobiTi<br />
meore da kavSirebiTi mesame. es ki niSnavs: gardamaval zmnebTan datiuri<br />
konstruqcia ufro axalia, vinem nominatiuri da ergatiuli konstruqciebi~ 2 .<br />
rac Seexeba datiur konstruqcias gardauval zmnebTan, aq is uZvelesad aris miCneuli.<br />
is aramcTu ar gulisxmobs nominatiuri konstuqciis nakvTTa arsebobas, romelTa<br />
inversiis gziTac is iqneboda miRebuli, aramed SeiZleba nominatiursa da ergatiul<br />
konstruqciaze Zvelic iyos. arn. Ciqobavas azriT, `es zmnebi (igulisxmeba<br />
gardauvali inversiuli zmnebi: aqvs, hyavs, uyvars, sZuls, swads, swyuris. _n. n.) didi<br />
siZvelisaa; maTTan datiuri konstruqcia gacilebiT ufro Zvelia, vinem datiuri<br />
konstruqcia gardamaval zmnebTan, ufro Zvelia, vinem nominatiuri da ergatiuli<br />
konstruqcia imave gardamavali zmnebisa. gardauval zmnaTa datiuri konstruqciis<br />
sibrtyeze SeiZleba dadges uflies, upyries, hmosies... zmnaTa datiuri konstruqciac:<br />
aq saqme gvaqvs statikuri zmnebis saobieqto qcevasTan, raic inversiul<br />
wyobas iZleva~ 3 .<br />
amgvarad, erTsa da imave dros datiur konstruqcias qarTulSi gviCveneben, erTi<br />
mxriv, gardauvali zmnebi (garkveuli tipisa) da, meore mxriv, gardamavali zmnebi mesame<br />
seriaSi, sadac datiuri konstruqcia nominatiuri konstruqciis mqone nakvTTa<br />
inversiis gziTaa miRebuli. amasTan, meore SemTxvevaSi datiuri konstruqcia gacilebiT<br />
ufro axalia, vidre pirvelSi. am konteqstSi bunebrivia daisvas sakiTxi datiuri<br />
konstruqciis am ori SemTxvevis urTierTmimarTebis Sesaxeb: ra kavSirSia gardamavali<br />
zmnis datiuri konstruqcia gardauvali zmnis datiur konstruqciasTan?<br />
ukavSirdeba geneturad pirveli meores Tu saqme gvaqvs datiuri konstruqciis damoukideblad<br />
warmoSobis or SemTxvevasTan? Tu ukavSirdeba, maSin rogor unda warmovidginoT<br />
gardauvali zmnis inversiuli formebidan gardamavali zmnis datiuri kon-<br />
1 iberiul-kavkasiuri enaTmecniereba, VII, 1955.<br />
2 arn. C i q o b a v a , ergatiuli konstruqciis problema iberiul-kavkasiur enebSi, gv. 5.<br />
3 iqve.
struqciis ganviTarebis meqanizmi? Tu ara, maSin rogor unda avxsnaT inversiis warmoSoba<br />
gardamavali zmnis formebSi? ai sakiTxebi, romelnic gadawyvetas moiTxoven<br />
mesame seriis nakvTTa warmoebis Seswavlisas.<br />
1. gardamavali zmnis TurmeobiTi pirvelis srul analogias warmoebis mxriv, rogorc<br />
aRniSnulia, gviCvenebs gardauvali statikuri zmnis awmyo. es iTqmis rogorc<br />
statikuri vnebiTis Sesaxeb, ise zogi sxva -av, -am Temis niSniani zmnis Sesaxebac,<br />
romlebic mniSvnelobiT statikur vnebiTs udgeba. msgavseba TurmeobiT pirvelsa da<br />
xsenebuli statikuri zmnebis awmyos Soris imaSi iCens Tavs, rom gardamavali zmnis<br />
TurmeobiTi pirvelis warmoebaSi ar gvxvdeba arc erTi iseTi yalibi, romelic ar<br />
gvqondes statikuri zmnis awmyoSi.<br />
a) gardamavali zmnis TurmeobiTi pirvelis damaxasiaTebeli Zvel qarTulSi aris<br />
-i-e daboloeba, romelsac III pirSi piris niSani -s, -n an -d da mravlobiTi ricxvis<br />
niSani -an an -ed erTvis (mravlobiTis niSnis darTvisas TurmeobiTis damaxasiaTebeli<br />
-e aRar Cans):<br />
u m z a d e b i e s mas igi (kim. 1,134)<br />
d a u t e o b i a n mas igini (antioq. 93).<br />
egeve warmoebaa warmodgenili statikuri zmnis (statikuri vnebiTis) awymoSi:<br />
ze a R u p y r i e d (warty. iÀ)<br />
m i f l o b i e s (iqve, md)<br />
`rameTu xedviTca ara miflobies xilvaÁ misi.~ miflobies aq awmyoa.<br />
uflies (iqve, me)<br />
mgonies (saxismety., gv. 8)<br />
hgonien (iqve, gv. 10)<br />
umtkmied (iqve, gv. 28)...<br />
axal qarTulSi amgvari warmoeba ara gvaqvs. -ie(s) daboloebis adgili daiWira -i-a<br />
daboloebam mesame pirSi da -v-var -i-xar daboloebam _ pirvelsa da meore pirSi. es<br />
cvlileba Tanabrad Seexo rogorc gardamavali zmnis TurmeobiT pirvels, ise statikuri<br />
vnebiTis awmyos. maSasadame, moyvanili tipis warmoebaSi arc Zvelsa da arc<br />
axal qarTulSi TurmeobiT pirvelsa da statikuri vnebiTis awmyos Soris gansxvaveba<br />
ar aris.<br />
stat. vnebiTis awmyo TurmeobiTi pirveli<br />
ubnevia gaubnevia<br />
ugdia daugdia<br />
unTia aunTia<br />
uwyvia dauwyvia<br />
b) -av, -am Temis niSniani gardamavali zmnebisaTvis TurmeobiTi pirvelis warmoebis<br />
gabatonebuli yalibi Zvelsa da axal qarTulSi aris uniSnoba. fuZe TurmeobiT<br />
pirvelSi, Tu ar CavTvliT prefiqsebs, warmodgenilia imave saxiT, rogoriTac awymo-<br />
Si.<br />
awymo TurmeobiTi Zvel qarT.<br />
v-klav me mas mo(v)uklav me mas<br />
h-klav Sen mas mouklav Sen mas<br />
klav-s igi mas mouklav-s igi mas<br />
axal qarTulSi TurmeobiTis I da II piris formebs daerTo meSveli zmna: movuklavar<br />
me mas, mouklavxar Sen mas. amgvari warmoeba mxolod -av, -am Temis niSnian<br />
73
zmnebTan aris SesaZlebeli. sxva SemTxvevaSi misi gamoyenebis magaliTebi ara gvaqvs.<br />
asea gardauval statikur zmnebTanac, romelnic specialur literaturaSi `statikur<br />
vnebiTad~ arian miCneuli 4 . aseTi zmnebia:<br />
-av Temis niSniani:<br />
hnebavs (warty. mÀ)<br />
uxilved: Tualni ze uxilved (saxismety. 30)<br />
uZlavs (dabadeba, 32,25)<br />
sZinavs (Sdr. namyoSi e Z i n a )<br />
-am Temis niSniani:<br />
Casdgams (gori ram Casdgams Subis wvrad: vaJa-fSavela, `baxtrioni~).<br />
axal qarTulSi rogorc sasaubro metyvelebaSi, ise dialeqtebSi aris gaTanabrebis<br />
tendencia -av, -am Temis niSnian zmnaTa TurmeobiTi pirvelis formebisa danarCen zmna-<br />
Ta TurmeobiTis warmoebasTan, saxeldobr -av, -am Temis niSnebis magier Cndeba -i-a<br />
daboloeba; mag.:<br />
mouklavs magram amboben: mouklia<br />
Causxams ` ` Causxia<br />
uTqvams ` ` uTqvia da sxv.<br />
analogiuri tendencia statikuri zmnis awmyoSic SeiniSneba. Zvel qarTulSi dadasturebuli<br />
-av Temis niSnis adgilas axal qarTulSi -i-a daboloebiani forma<br />
gvaqvs:<br />
Zv. qarT. uZlavs ax. qarT. SeuZlia<br />
uxilved uxelia<br />
rogorc magaliTebidan Cans, Zvelica da axali qarTulic arCevs, erTi mxriv, -av,<br />
-am Temis niSnian zmnebs da, meore mxriv, yvela danarCenebs rogorc TurmeobiT pirvelSi,<br />
ise statikuri zmnis awmyoSi. gaTanabrebis tendenciac orive SemTxvevaSi SeiniSneba.<br />
es garemoeba gardamavali zmnis TurmeobiTi pirvelisa da statikuri zmnis<br />
kavSirze miuTiTebs. am mxriv sayuradReboa xevsurulis Cvenebac, sadac yvela zmnis -<br />
i-a daboloebiani warmoebis adgilas gvaqvs -av niSniani warmoeba, ganurCevlad imisa,<br />
statikuri zmnis awmyos exeba saqme Tu gardamavali zmnis TurmeobiT pirvels. xevsurulSi<br />
gvaqvs:<br />
statikuri zmna TurmeobiTi pirveli<br />
Rgulav (=hgulebia) giqnav (=giqnia)<br />
xkidav (=hkidia) amiRav (=amiRia)<br />
usxav (=usxia) minebebav (=minebebia)<br />
aCnav (=aCnia) wauyvanav (=wauyvania)<br />
xyenav (=hyenebia) gamigonavis (=gamigonia)<br />
uWerav (=uWeria) gaugonav (=gaugonia) da sxv.<br />
rogorc vxedavT, xevsurulSi aris imis sawinaaRmdego tendecia, romelic saliteraturo<br />
qarTulSi SeiniSneba. Tu saliteraturo qarTulSi -av, -am Temis niSniani<br />
zmnebi -i-a tipis warmoebaze gadadis da amiT unifikacia xdeba, xevsurulSi yvela<br />
tipis zmnaTa warmoeba -av Temis niSnianebisas gauTanabrda. es tendenciebi mxolod<br />
statikuri zmnis awmyoSi da gardamavali zmnis TurmeobiT pirvelSi SeiniSneba. maSasadame,<br />
am ori odenobis urTierTkavSiris gageba jer kidev cocxali yofila enaSi.<br />
2. rogorc garkveulia specialur literaturaSi, gardamavali zmna TurmeobiT pir-<br />
4 a. S a n i Z e , qarTuli gramatikis safuZvlebi, Tbilisi, 1953, gv. 327.<br />
74
velSi SeiZleba warmodgenili iyos pirveli seriis fuZiTac da meore seriis fuZi-<br />
Tac. fuZeTa garCevis kriteriumad gamoyenebulia Temis niSnis qona-arqona, fuZis kum-<br />
Sva da fuZis dreka 5 . am TvalsazrisiT Tu davyofT statikuri vnebiTis awmyos formebs,<br />
miviRebT or jgufs, romelTagan erTi warmodgenili iqneba im fuZiT, romelic<br />
pirvel seriaSi gvaqvs, xolo meore im fuZiT, romelic meore seriaSia gamoyenebuli.<br />
a) rig statikur zmnas awmyoSi aqvs Temis niSani, rigs _ ara. Temis niSnebi aqvT:<br />
hburavs, akravs, uWiravs, hxuravs... Temis niSnebi ara aqvT: abia, abadia, agdia,<br />
abeWdvia, agrovia, avalia, ukavia, ukeTia, alagia, hmarxia da sxv.<br />
b) fuZedrekadi zmnebi yvela uklebliv warmodgenilia TurmeobiT pirvelSi udrekeli<br />
fuZiT. udrekeli fuZiT aris warmodgenili statikuri zmnac awmyoSi:<br />
abnevia, ubjenia, akmevia, umwyvdevia, urevia, urCevnia, afrqvevia, uWeria, uWyetia,<br />
uxelia, uxvevia... gamonaklisi ar arsebobs.<br />
g) fuZekumSvadi zmnebi TurmeobiT pirvelSi warmodgenilia SekumSuli fuZiT.<br />
asea awmyoSi statikuri vnebiTic:<br />
hRvria, hyria, hSlia, sCria...<br />
aris SemTxvevebi (sul ociode zmna), roca statikuri zmna awmyoSi uTemisniSnodaa<br />
warmodgenili, mis Sesatyvis moqmedebiTs ki TurmeobiT pirvelSi Temis niSani<br />
aqvs, mag.: ukeTia _ ukeTebia, xatia _ dauxatavs da sxv. es movlena Tavis axsnas saWiroebs.<br />
statikuri zmnebis didi nawili awmyoSi imave fuZiT aris warmodgenili, ra fuZi-<br />
Tac warmodgenilia TurmeobiTSi maTi Sesatyvisi moqmedebiTi. maSasadame, TurmeobiTi<br />
pirveli da statikuri zmnis awmyo msgavsia ara marto sufiqsaciiT, aramed fuZiTac.<br />
statikuris awmyo moqmedebiTis TurmeobiTi<br />
upyries daupyries<br />
uxilved (saxismety.) uxilavs<br />
hrTavs (m 13,27 C) daurTavs<br />
hmosies Seumosies<br />
Casdgams Caudgams<br />
agdia daugdia<br />
avlia dauvlia<br />
anTia aunTia<br />
da mravali sxva.<br />
3. svanurSi gardamavali zmnis TurmeobiTi pirveli (anu namyo sruli) iwarmoeba -a<br />
sufiqsis saSualebiT 6 .<br />
es -a awarmoebs rogorc gardamavali, ise realatiuri gardauvali zmnis TurmeobiTs,<br />
msgavsad qarTuli warmoebisa. mag.:<br />
mimr-a mimzadebia amaxtvn-a damxatvia<br />
jimr-a gimzadebia ajxatvn-a dagxatvia<br />
xomr-a umzadebia aTxatvn-a daxatvia<br />
igive -a gvxvdeba statikur zmnaTa garkveuli jgufis awmyoSi im zmnebisa, romelnic<br />
mniSvnelobiT qarTulis statikur vnebiTs udgebian:<br />
xmTqa (sCvevia), xaWna (axvevia), xჲra (aweria), xafra (afaria) da sxvebi.<br />
es -a sufiqsi, romelic gvxvdeba statikuri vnebiTis awmyosa da TurmeobiT pirvelSi,<br />
TavisTavad am ori nakvTis iseTsave kavSirze miuTiTebs, rogoric gvaqvs qar-<br />
TulSi `weria _ dauweria~ formebs Soris. aseTi urTierTkavSiris naTel ilustra-<br />
cias svanurSi warmoadgens `wva~ zmnis magaliTi.<br />
5 arn. C i q o b a v a , ergatiuli konstruqciis problema iberiul-kavkasiur enebSi, gv. 92.<br />
6 v. T o f u r i a , svanuri ena, zmna, gv. 174.<br />
75
qa wva (Cans) _ miwva (minaxavs)<br />
agreTve: xorkala (urekia: stat. vnebiTi) _ qa xorkala (gaurekavs):<br />
`Cxara yvil sgvebin xorkala~<br />
(svanuri poezia, gv. 8).<br />
amgvarad, TurmeobiTi pirvelis kavSiri statikuri vnebiTis awmyosTan svanurSi<br />
faqtia.<br />
4. TurmeobiTi pirvelis kavSiri statikuri zmnis awmyosTan naTlad Cans megrul-<br />
Sic. TurmeobiTi pirveli iseve eyrdnoba statikuri zmnis formas (im SemTxvevaSi,<br />
roca Sesatyvisi statikuri zmna moepoveba), rogorc qarTulsa da svanurSi.<br />
Warun (weria) miWarun (miweria)<br />
Sdr. qa wva (Cans) miwva (minaxavs)<br />
upyries daupyries<br />
weria miweria, damiweria.<br />
yuradRebas iqcevs gramatikuli subieqtis pirTa aRniSvna megruli gardamavali<br />
zmnis TurmeobiT pirvelSi. pirvelsa da meore pirSi mxoloobiTSi gamoiyeneba -q sufiqsi,<br />
mesame pirSi _ -n, xolo mravlobiTSi -T I da II pirisaTvis da -an III pirisaTvis.<br />
amaTSi -q sufiqsi mxolod awmyoSi gvxvdeba yvela zmnasTan, -n mxolod awmyoSi<br />
gardauval zmnasTan (Zu-n _ Zevs; Waru-n _ sweria), -T yvela nakvTSi da -an ramdenime<br />
nakvTSi awmyos CaTvliT 7 . es imas mowmobs, rom TurmeobiTi pirveli megrulSi araTu<br />
awmyos fuZes eyrdnoba, aramed formiT TviT aris awmyo.<br />
5. rogorc davinaxeT, TurmeobiTi pirveli gardamavali zmnisa, samsave qarTvelur<br />
enaSi emTxveva Tavisi Sesatyvisi statikuri zmnis awmyos. saerTo gamodis fuZe, sawarmoebeli<br />
afiqsebi, warmoebis yalibis evoluciis tendenciebi. amdenad, am ori<br />
odenobis urTierTkavSiri faqtia.<br />
rogorRa aris es SesaZlebeli? ratom aris, rom erTi da igive forma gamodis<br />
erT SemTxvevaSi rogorc statikuri zmna, meore SemTxvevaSi rogorc moqmedebiTi;<br />
erT SemTxvevaSi rogorc awmyo, meoreSi _ rogorc warsuli? es mxolod imitom aris<br />
SesaZlebeli, rom TurmeobiTi pirveli gardamavali zmnisa istoriulad aris ara<br />
warsuli, aramed awmyo, SeiZleba vTqvaT, `awmyo sruli~ iseTive mniSvnelobisa, rogori<br />
mniSvnelobac aqvs `perfeqts~ Tanamedrove evropul enebSi. misi funqciaa aRniSnos<br />
dasrulebuli moqmedebis faqti, aRniSnos, rom moqmedeba momxdara, sul er-<br />
Tia _ rodis, da mocemul momentSi ukve dasrulebulia.<br />
TurmeobiTi pirvelis warmoSobis naTel suraTs iZleva `upyries~ zmna. am zmnis<br />
Tavdapirveli mniSvneloba aris mxolod awmyo. is aRniSnavs, rom arsebobs (statikurad)<br />
subieqtis mier obieqtis pyrobis faqti, aqedan ki ganviTarebulia TurmeobiTi<br />
pirveli (upyries, daupyries). rom mniSvnelobis amgvari evolucia SesaZlebelia, es<br />
Cans erTpiriani gardauvali zmnis TurmeobiTi pirvelis magaliTze. `warslul var~<br />
aSkarad awmyoa, amasTan statikuri, `wavsulvar~ _ dinamikuri zmnaa warsulSi iseTive<br />
mniSvnelobisa, rogoric aris `daupyries~. `warslul var~ formidan `wavsulvar~<br />
formamde evolucia qarTulis werilobiTi istoriiT aris dadasturebuli da eWvs<br />
ar iwvevs. maSasadame, bunebrivia `upyries _ daupyries~ SemTxvevaSiac analogiuri Sinaarsobrivi<br />
evolucia vivaraudoT.<br />
rogorc Zveli qarTuli, ise sxva qarTvelur enaTa monacemebi mxars uWeren im<br />
azrs, rom TurmeobiTi pirvelis pirvandel mniSvnelobad swored es `awmyo srulis~<br />
mniSvneloba vcnoT da misi mniSvnelobis sxva niuansebi Semdeg ganviTarebulad mi-<br />
7 sayuradReboa, rom qarTulSic Turm. pirveli gramatikuli subieqtis pirTa aRniSvnisaTvis<br />
pirisa da ricxvis mxolod im niSnebs iyenebs, romlebic awmyoSi ixmareba: mx. -s, -n, -d, -a, mr.<br />
-an, -ed.<br />
76
viCnioT. sailustraciod SeiZleba pirvel rigSi moviyvanoT axali qarTulidan kiTxviTsa<br />
da uaryofiT winadadebebSi TurmeobiTi pirvelis xmarebis magaliTebi. iseTi<br />
gamoTqmebi, rogoricaa: `es suraTi ginaxavs?~ `moskovSi ar vyofilvar~, srulebiT<br />
moklebulia TurmeobiTobis gagebas da mxolod imas gamoxatavs, rom zmniT aRniSnuli<br />
moqmedeba dasrulebulad ivaraudeba am momentisaTvis.<br />
am mniSvnelobiT gvxvdeba TurmeobiTi pirveli warTqmiT winadadebebSic (`amisTanebi<br />
bevri minaxavs~), oRond aq ufro xSirad TurmeobiTis niuansi sZlevs.<br />
Turmeobis gageba mesame seriis nakvTebSi saerTod naklebad igrZnoba svanurSi.<br />
damaxasiaTebelia am mxriv, rom garda mesame seriisa svanurs arainversiuli TurmeobiTic<br />
aqvs gamomuSavebuli. Zvel qarTulSic TurmeobiTi pirveli iseT SemTxvevaSic<br />
ixmareba, roca aRsaniSnia moqmedeba, romelic momxdara mocemul momentamde, sul<br />
erTia _ rodis, da Cven misi Sedegebis mixevdiT vmsjelobT. sailustraciod SeiZleba<br />
mravali magaliTis moyvana Zveli qarTulidan. sayuradReboa, rom im SemTxvevaSi,<br />
roca qarTuli oTxTavi TurmeobiT pirvels xmarobs, germanul oTxTavSi umetes Sem-<br />
TxvevaSi perfeqtis formebia gamoyenebuli:<br />
Tquen arasada ÃmaÁ misi gesma, arca elvaÁ misi gixilavs (i 5,37)<br />
Ihr habt nie weder seine Stimme gehört noch seine Gestalt gesehen.<br />
Jami Cemi arRa aRsrulebul ars (i 7,8)<br />
Meine Zeit ist noch nicht erfüllet.<br />
ese mcnebaÁ momiRebies mamisa Cemisagan (i 10,18).<br />
Solch Gebot habe ich empfangen von meinem Vater.<br />
me miZlevies sofelsa (i. 16, 33).<br />
Ich habe die WeIt überwunden.<br />
6. rogorc statikuri vnebiTis, ise TurmeobiTi pirvelis damaxasiaTebeli -i-e daboloebis<br />
paralelurad mesame pirSi -i-a tipis warmoebac gvxvdeba Zvel qarTulSi,<br />
magram iSviaTad. I da II pirSi am variantiT nawarmoebi TurmeobiTi I Zvel qarTulSi<br />
Cven mier Seswavlili Zeglebis mixedviT ar Cans, -i ki yovelTvis aris statikur vnebiTSic<br />
da TurmeobiTSic rogorc Zvel, ise axal qarTulSi.<br />
specialur literaturaSi aRniSnulia, rom es -i igivea, rac xolmeobiTis -i, magram<br />
xolmeobiTis -i gvxvdeba agreTve mravali zmnis awmyoSi. sakiTxavia, ra gziT aris<br />
es -i mosuli TurmeobiT pirvelSi? gadmoyolilia is rogorc xolmeobiTobis gaqvavebuli,<br />
fuZes Sexorcebuli formanti xolmeobiTi meoridan (Tu TurmeobiTi xolmeobiTis<br />
fuZes iyenebs), Tu gadmosulia statikuri vnebiTidan? (xolmeobiTs maSin<br />
mxolod imdenad daukavSirdeba, ramdenadac awmyos -i igive xolmeobiTis -i aris).<br />
vfiqrobT, meore SesaZlebloba ufro sarwmunoa. jer erTi, Tu davuSvebT -i sufiqsis<br />
gadmoyolas xolmeobiTidan, maSin is Zneli asaxsneli iqneba statikur vnebiTSi,<br />
statikuri vnebiTisa da TurmeobiTis formantTa igiveoba ki faqtia. meorec,<br />
is auxsneli darCeba im zmnebSi, romelTac awmyoSi -i ara aqvT, TurmeobiTSi da statikur<br />
vnebiTSi ki aSkarad pirveli seriis fuZiT warmogvidgebian. aseTebia fuZedrekadi<br />
zmnebi: ufenia _ daufenia, afrqvevia _ daufrqvevia, udrekia da sxv. Aamgvari magaliTebi<br />
mowmobs, rom -i TurmeobiTi pirvelis sakuTari mawarmoebelia da ara gadmoyolili<br />
moqmedebiTi zmnis xolmeobiTi meoridan. -i-e daboloeba qarTulis werilobiTi<br />
ZeglebiT dadasturebuli istoriis manZilze ukve TurmeobiTis sakuTari mawarmoebelia.<br />
misi xmareba morfologiur normad aris qceuli.<br />
es garemoeba xsnis erT-erT dabrkolebas gardamavali zmnis TurmeobiTi pirvelisa<br />
da statikuri vnebiTis awmyos dakavSirebisaTvis, saxeldobr imas, rom rig zmnas<br />
aqvs TurmeobiTi pirveli, magram ar moepoveba Sesatyvisi statikuri vnebiTi (magali-<br />
Tad, `uqria~ tipis zmnebi). Tu –ie/-ia formantiT warmoeba morfologiur normad<br />
aris qceuli ukve uZveles qarTulSi, SesaZloa am morfologoiuri normis gavrceleba<br />
`uqria~ tipis zmnebzedac vivaraudoT.<br />
77
meore da umTavresi dabrkoleba TurmeobiTi pirvelisa da statikuri vnebiTis<br />
dakavSirebisaTvis is aris, rom TurmeobiTi pirveli iyenebs moqmedebisaTvis damaxasiaTebel<br />
Temis niSnebs: -eb, -ob, -of, -em. arsebobs mosazreba, romlis Tanaxmad am<br />
moqmedebiTis fuZisaTvis damaxasiaTebeli sufiqsebis gamoyeneba TurmeobiT pirvelSi<br />
meoreulia da zmnis gaaqtiurebiT aris gamowveuli. magram esec rom ar iyos, am Temis<br />
niSnebis gamoyeneba mainc ver daCrdilavda TurmeobiTi pirvelisa da statikuri<br />
vnebiTis awmyos urTierTkavSiris faqts. aseT SemTxvevaSi, roca TurmeobiTis fuZeSi<br />
moqmedebiTis sufiqsebi Cans, amosavlad dagvrCeboda masdari, romelic moqmedebiTi<br />
gvaris zmnebidan gadmoyolil niSnebs Seicavs: cnoba _ ucnobies, cema _ miucemies...<br />
aseTi varaudis sabuTad isic gamodgeboda, rom orpiriani gardauvali zmnis TurmeobiTi<br />
pirveli, romelic agreTve -i-e tipis warmoebas misdevs, aSkarad masdaris fuZes<br />
iyenebs:<br />
dgas adgens dgoma dasdgomia<br />
wevs awevs wola daswolia<br />
ZReba aZRobs ZRoma misZRomia<br />
wvdeba awvdens wvdoma miswvdomia<br />
uZRveba ZRola gasZRolia<br />
jdeba jdoma dasjdomia<br />
icis codna scodnia<br />
rCeba arCens rComa darComia (Sdr. rCena _ darCenia)<br />
skdeba xeTqs skdoma gahskdomia...<br />
zemoTqmuls isic dauWerda mxars, rom -ie tipis warmoeba statikur zmnebTan uZvelesi<br />
movlenaa. igi gulisxmobs warmoebas arazmnuri (saxeluri an gaudiferencirebuli)<br />
fuZisagan. maSasadame, am yalibiT masdarisgan zmnis warmoeba, e. i. misi xelaxla<br />
`gazmnaveba~ moulodneli ar unda iyos, miT umetes, rom es warmoeba (statikuri<br />
vnebiTis SemTxvevaSi) dResEsaxelur fuZeebTan gvxvdeba: aqvavia, aSavia da sxv.<br />
7. TurmeobiT pirvelSi Zvelsa da axal qarTulSi -i-s win xSirad Cndeba -n. axal<br />
qarTulSi gansakuTrebiT xSiria es aRmosavlur kiloebSi.<br />
Zv. qarTulis ax. qarTulSi<br />
gipovnies gipovnia<br />
giToxnia<br />
giTxovnia<br />
gikocnia<br />
gityorcnia<br />
gcodnia<br />
uyidnia<br />
ulewnia<br />
usesxnia<br />
am -n-s warmoSoba naTeli araa. morfologiuri funqcia mas ara aqvs arc dRes,<br />
arc qarTulis werilobiT ZeglebSi. is fuZeSi Sesuli uZvelesi sufiqsis naSTi unda<br />
iyos. is gvxvdeba zogi zmnis pirian formebSi: kocnis, Toxnis, tyorcnis. am zmnebis<br />
TurmeobiTSi is SeiZleba piriani formidan momdinaredac migveCnia. magram rCeba<br />
`gcodnia, gipovnia, giTxovnia~ zmnebi, sadac -n pirian formebSi ar aris. aseT zmneb-<br />
Si is masdaridan momdinared unda vcnoT. amdenad, TurmeobiTisTvis aqac masdari unda<br />
viguloT amosavlad. sxva SemTxvevebSi -n analogiiT SeiZleba iyos gaCenili, rogorc<br />
es saenaTmecniero literaturaSia aRniSnuli.<br />
arsebobs TurmeobiTSi -n-s gaCenis sxva axsnac. mas xsnian im -n-s analogiiT, romelic<br />
TurmeobiT meoreSi gvxvdeba. amgvari axsna rom marTebuli iyos, maSin -n sistematurad<br />
unda yofiliyo TurmeobiT pirvelSi. gamoTqmulia mosazreba, rom -n momdi-<br />
78
nareobs -en sufiqsisagan, romlic zmnis fuZis mawarmoebelia (iv. q a v T a r a Z e ) .<br />
Tu naTqvami swori aRmoCndeboda, miviRebdiT aseT suraTs: TurmeobiTi pirveli<br />
iqneboda igive statikuri zmnis awmyo `upyries~ tipis zmnebSi da -av, -am Temis niSnian<br />
zmnebSi, romelTac Sesatyvisi statikuri vnebiTi aqvT. aqedan -i-e yalibiT warmoebis<br />
gavrcelebas vivaraudebdiT, erTi mxriv, `uqria~ tipis zmnebze (romelTac Sesatyvisi<br />
statikuri vnebiTi ar moepovebaT) da, meore mxriv, Temis niSnian masdarebze,<br />
romlebic gamoyenebuli gamovidoda rogorc fuZe TurmeobiTis warmoebaSi. ucnobies<br />
_ ucnia, miucemies _ miucia tipis dapirispireba aixsneboda, rogorc erTi da imave<br />
zmnis paraleluri warmoeba orive variantiT.<br />
8. qarTuli TurmeobiTi pirvelisa da statikuri vnebiTis -i sufiqsis Sesatyvisi<br />
megrulSi aris -u.<br />
mitax-u-n (mitexia). Sdr. Z-u-n (Zevs)<br />
miWar-u-n (miweria), War-u-n (sweria)<br />
es -u Temis -un niSnis naSTad ver miiCneva, radganac sistemebr gatarebulia rogorc<br />
im zmnaTa TurmeobiTSi, romelTac es Temis niSani aqvT, ise im zmnaTa TurmeobiTSic,<br />
romelTac es Temis niSani ara aqvT.<br />
magram:<br />
taxuns (texs) gutax-u-n (gautexia)<br />
radagans (laparakobs) uragad-u-n (ulaparakia)<br />
qarTulis TurmeobiTi pirvelis daboloebis -e elementis Sesatyvisi megrulSi<br />
ar moipoveba.<br />
qarTuli TurmeobiTi pirvelis -a sufiqsis Sesaxeb gamoTqmulia mosazreba, rom<br />
es aris `ars~ meSveli zmnis naSTi (a. SaniZe). -i sufiqsi vnebiTi gvaris mimReobis -<br />
il sufiqsis naSTad aris miCneuli (n. mari). Tu es mosazreba sworia, igi Tanabrad<br />
gamodgeba rogorc gardamavali zmnis TurmeobiTi pirvelis, ise statikuri vnebiTis<br />
-ia daboloebis asaxsnelad.<br />
magram TurmeobiTi pirvelisa da statikuri vnebiTis fuZe Sekvecil mimReobas ar<br />
SeiZleba warmoadgendnen, ramdenadac aq fuZeSi yovelTvis -i gvxvdeba, mimReobis sawarmoebeli<br />
ki yovelTvis -il sufiqsi ar aris. magaliTad:<br />
dadginebuli, magram TurmeobiTia: damidginebies...<br />
a. S a n i Z i s mosazrebis sasargeblod laparakobs is garemoeba, rom amgvar warmoebaSi<br />
gramatikuli subieqtis pirvel da meore pirTan `var~, `xar~ meSveli zmnaa gamoyenebuli:<br />
`unaxivar, unaxixar~, agreTve: `vxativar, vwerivar~ da sxv. amave axsnis<br />
sasargeblod laparakobs isic, rom orpiriani gardauvali zmnis TurmeobiT meoreSi<br />
meSveli zmnis namyoa gamoyenebuli (aRmosavlur dialeqtebSi):<br />
scodnia, magram: scodniyo, scodniyos.<br />
vfiqrobT, arc erTi am ori faqtidan gadamwyveti mniSvnelobisa ar aris. pirveli<br />
isevea miRebuli, rogorc `vzivar, vdgavar~ zmnebi, sadac `var~ meSveli zmna darTulia<br />
`vzi~, `vdga~ statikur zmnebs. es movlena damaxasiaTebelia ara marto qarTulisaTvis,<br />
aramed svanurisTvisac (Sdr. svanuri: sgurxvi || sgur _ vzivar). imave tendenciam,<br />
romelmac gamoiwvia `var~ meSveli zmnis darTva xsenebul statikur zmnebze,<br />
gamoiwvia misi darTva statikur vnebiTsa da TurmeobiT pirvelzedac rogorc qar-<br />
TulSi, ise svanurSi: vabivar, vunaxivar... xomaraxvi (vumzadebivar). pirvel SemTxveva-<br />
Si (vzi-var... sgur-xvi) meSveli zmnis darTva aSkarad meoreuli movlenaa. maSasadame,<br />
meoreuli unda iyos is TurmeobiTisa da statikuri vnebiTis SemTxvevaSic.<br />
rac Seexeba gardauvali orpiriani zmnis TurmeobiT meoreSi `iyo~ meSveli zmnis<br />
gamoyenebas, is SeiZleba TurmeobiT pirvelSi SemoRebuli meSvelzmniani warmoebis<br />
TurmeobiT meoreSi gadataniT aixsnas. statikuri vnebiTis namyoSi meSveliani warmoeba<br />
79
ar gvxvdeba.<br />
a. S a n i Z i s misazrebis sasargeblod TiTqos xevsuruli orpiriani gardauvali<br />
zmnis TurmeobiTi laparakobs. xevsurulSi aseT SemTxvevaSi -a niSnis adgilas<br />
gvaqvs -as, romelic aSkarad `ars~ (xevsurulad: as) meSvel zmnas warmoadgens. Tu am<br />
-as niSans TurmeobiTisaTvis pirveladad vcnobdiT, maSin iseTi formebi, sadac -as<br />
elementi ara gvaqvs, ukanasknelis mokvecis Sedegad unda CagveTvala.<br />
xevsurulSi gvxvdeba: dagvdgomiv _ dagvdgomiv-as<br />
scodniv<br />
xqvivnebiv...<br />
Sdr. xyonivas || xyoniv<br />
xqonivas<br />
gazZRolios || gazZRolivas<br />
Caswevivas || misweviv<br />
zdgomivas suli<br />
miaxloebivas<br />
gaxÃdios || gaxÃdivas...<br />
magram amis mixedviT zogadi daskvna ver gakeTdeba. xevsurulSi amgvari warmoeba<br />
moudis mxolod gardauval orpirian zmnebs. arc gardamavali zmnis TurmeobiT pirvelSi,<br />
arc statikur vnebiTSi -as-iT gaTavebuli forma ar gvxvdeba. aseTi warmoeba<br />
miRebuli unda iyos I da II pirTa formebis gavleniT `mivswevivar, miswevixar... miswevivas~...<br />
rac Seexeba -v-s gaCenas (misweviv), is miRebuli unda iyos an pirveli piris<br />
formis analogiiT, sadac -v meSvel zmnaSi pirveli piris niSania (mivwevi-v-ar) an -av<br />
Temis niSniT nawarmoebi `gaukeTebav, daukidebav~ tipis zmnaTa analogiiT, sadac -v-s<br />
qona TurmeobiTi pirvelisTvis morfologiur normad aris qceuli.<br />
-a sufiqsis warmomavloba meSveli zmnisagan rogorc statikur vnebiTSi, ise TurmeobiT<br />
pirvelSi mosalodneli iyo qarTvelur da sxva iberiul-kavkasiur enaTa saerTo<br />
konteqstis mixedviT 8 , ramdenadac am enebSi gvaqvs statikur zmnasTan meSveli<br />
zmnis gamoyenebis faqtebi. magram qarTveluri enebis faqtobrivi viTareba mainc ar<br />
gvaZlevs -a-s mimarTac amgvari varaudis uflebas: megrulSi meSveli zmna ixmareba<br />
erTpiriani gardauvali zmnis TurmeobiT pirvelSi (aRweriTi warmoeba), magram srulebiT<br />
ar ivaraudeba gardamavali zmnis TurmeobiTSi (SeiZleboda aseTad migveCnia -<br />
q sufiqsi, magram isic mxolod I da II pirSi).<br />
-a, romelic vlindeba statikuri vnebiTis awmyosa da gardamavali zmnis TurmeobiT<br />
pirvelSi mxoloobiTi ricxvis mesame pirSi, igive unda iyos, rac -a, romelic<br />
vnebiTSi enacvleba mesame piris Zvel niSans: TeTrdebis _ TeTrdeba, dgebis _ dgeba.<br />
rom statikuri vnebiTis awmyoSi da moqmedebiTis TurmeobiTSi es -a iseTive meoreuli<br />
unda iyos, rogoric am vnebiTSi, iqidan Cans, rom mravlobiT ricxvSi orive Sem-<br />
TxvevaSi is niSnebi gamoiyeneba, romlebic -s an -d, -n piris niSnebs Seesabameba da<br />
ara -a-s.<br />
Ddgebis, dgeba, magram: dgebian<br />
uqries, uqria _ gauqrian<br />
hgonies, hgonia _ hgonian...<br />
amgvarad, TurmeobiTi pirvelisa da statikuri vnebiTis awmyos warmoebis -ie variantis<br />
Secvla -ia variantiT iseve unda aixsnas, rogorc `Tbebis~ tipis warmoebis<br />
Secvla `Tbeba~ tipiT awmyoSi.<br />
rac Seexeba -e sufiqss (upyri-e, daudginebi-e), misi momdinareoba meSveli zmnisagan<br />
iseve mosalodnelia qarTvelur-kavkasiur enaTa konteqstSi, rogorc -a-si, magram<br />
aseTi varaudis sasargeblod sabuTebi jerjerobiT ar Cans. am mxriv saintereso iq-<br />
8 q. l o m T a T i Z e , q sufiqsi megrulSi: iberiul-kavkasiuri enaTmecniereba, t. I, 1946.<br />
80
neboda imis codna, -a enacvleba CvenTvis saintereso SemTxvevaSi -e-s, Tu erTvis mas<br />
da mis Cavardnas iwvevs, e. i. `Seumosia~ formas win uswrebda `Seumosiea~ forma Tu<br />
ara? bolodroindel samecniero literaturaSi garkveulia, rom aq -e-s mokvecasTan<br />
gvaqvs saqme.<br />
9. gardamavali zmnis TurmeobiTi meore da kavSirebiTi mesame qarTulSi Tavis Sesatyvis<br />
prefiqsiani vnebiTis relatiur formas emTxveva. erTi da igive forma konteqstis<br />
mixedviT SeiZleba mesame seriis formac iyos da misi Sesatyvisi vnebiTis meore<br />
seriis formac. sintaqsuri konstruqcia orive SemTxvevaSi erTi da igivea.<br />
meore seria (vnebiTi) mesame seria (gardamavali)<br />
damewera me igi damewera me igi<br />
dameweros me igi dameweros me igi<br />
amgvaradve ewarmoeba TurmeobiTi meore da kavSirebiTi mesame im zmnebsac, romel-<br />
Ta Sesatyvisi prefiqsiani vnebiTi enaSi ar moipoveba:<br />
momekla me igi gametexa me igi<br />
momeklas me igi gametexos me igi<br />
TurmeobiTi meorisa da kavSirebiTi mesamis sxva warmoeba gardamaval zmnebTan<br />
qarTulma ar icis.<br />
statikur zmnas qarTulSi, rogorc cnobilia, meore seriis warmoeba sakuTari<br />
fuZisagan ar SeuZlia. statikuri vnebiTi da zogi -av niSniani zmna, romelic mniSvnelobiT<br />
statikuri vnebiTis tolia, namyo drois gamosaxatavad Tavisi Sesatyvisi dinamikuri<br />
vnebiTis aoristis formas iyenebs, xolo kavSirebiTis gamosaxatavad _ mis<br />
kavSirebiT meores.<br />
upyries _ epyra, epyras (epyrobis zmnis II seriis formebi)<br />
abia _ eba, ebas (ebmebis zmnis II seria)<br />
uZlavs _ eZlo, eZlos (eZlebis ` ` )<br />
sZinavs _ eZina, eZinos (eZinebis ` ` )<br />
hnebavn _ eneba, enebos (enebebis ` ` )<br />
-am Temis niSniani statikuri zmnebi qarTulSi mcirea. maT namyo uwyvetlis sufiqsiT<br />
vxedavT axal qarTulSi:<br />
Casdgams, mosdgams, mosdgamda, mosdgamdes...<br />
miuxedavad amisa, ar aris SeuZlebeli es movlena meoreulad miviCnioT iseve, rogorc<br />
bevr sxva amgvar SemTxvevaSi, da `dgams~ zmnis namyod `idga~ vivaraudoT istoriulad.<br />
maSin -av da -am Temis niSniani zmnebi iseve moeqceoda erT sibrtyeze, rogorc<br />
eqceva TurmeobiTi pirvelis warmoebisas.<br />
amgvarad, gardamavali zmnis TurmeobiTi meore da kavSirebiTi mesame, erTi mxriv,<br />
da statikuri zmnis namyo da kavSirebiTi, meore mxriv, Sesatyvisi dinamikuri vnebi-<br />
Tis aoristisa da kavSirebiTis formebs iyenebs. amitom, Tu gvaqvs erTi Ziridan nawarmoebi<br />
moqmedebiTi da statikuri vnebiTi, pirvelis meore TurmeobiTi meoris namyos<br />
daemTxva, xolo pirvelis mesame kavSirebiTi _ meoris kavSirebiTs.<br />
statikuri moqmedebiTi (mesame seria)<br />
epyra, epyras daepyra, daepyras<br />
eba, ebas daeba, daebas<br />
ewera, eweros daewera, daeweros<br />
10. svanurSi gardamavali zmnis TurmeobiTi meore dinamikuri vnebiTis aoristTan<br />
siaxloves gviCvenebs. `namyo winarewarsuls namyo srulisagan aoristSi gamoyenebu-<br />
81
li vnebiTis mawarmoebeli bolosarTi asxvavebs~ 9 . es bolosarTia -n Tavisi dialeqturi<br />
variaciebiT. moqmedebiTi gvaris zmnas is mxolod TurmeobiT meoreSi aqvs, dinamikur<br />
vnebiTs _ mxolod aoristSi.<br />
moqmedebiTi dinamikuri vnebiTi<br />
mixtav n (mexata) TvSixn (daviwvi)<br />
jixtav n (gexata) TSixn (daiwvi)<br />
xoxtav n (exata) dSixn (daiwva)<br />
amgvari damTxveva qarTulis analogiuria.<br />
igive n sufiqsi gamoyenebulia statikur zmnaTa garkveuli jgufis namyo drois<br />
sawarmoeblad. es swored is statikuri zmnebia, romelTac awymoSi TurmeobiT pirvelTan<br />
saerTo -a bolosarTi aqvT.<br />
awymo namyo<br />
xuRva (aqvs) xuRvn || xuRvnda (hqonda)<br />
xoydna (uWiravs) xoydnn (eWira)<br />
xmTqa (sCvevia) xmTq n (sCveoda)<br />
xaJxa (hqvia) xeJxn(da) (erqva)<br />
xÁra (aweria) xeÁrn(da) (ewera)<br />
xabJa (hgonia) xebJn(da) (egona)<br />
xaSkda (aWedia) xeSkdn (eWeda)<br />
xmÁeda (SeuZlia) xemÁedn (SeeZlo)<br />
qa w a (Cans) qa wn(da) (Canda)<br />
aq -da sufiqsi namyo uwyvetlisaa. am formebSi is meoreulia, rac paraleluri<br />
xuRvn _ xuRvnda formebis arsebobidan Cans. misi darTva gamowveulia imiT, rom<br />
xuRvn Tumca warmoSobiT wyvetilis formaa, mniSvnelobiT uwyvetels utoldeba.<br />
igive movlenaa qarTulSi: sZinavs _ eZina (Sdr. araliteraturuli axali forma:<br />
sZinavda).<br />
Tu moqmedebiTsa da amgvar statikur zmnas erTi fuZe aqvs, pirvelis meore TurmeobiTi<br />
iseve emTxveva meoris namyos, rogorc qarTulSi.<br />
statikuri moqmedebiTi<br />
awmyo namyo TurmeobiTi I TurmeobiTi II<br />
qu w a qa wn (Cans, Canda) miwa miwn (minaxavs, menaxa)<br />
xorkala xorkaln (urekia, qa xorkala qa xorkaln (gaurekavs,<br />
ereka) gaereka)<br />
Sdr. upyries epyra daupyries daepyra<br />
analogiis sisrules qarTulTan is uSlis xels, rom qarTulSi gardamavli<br />
zmnis TurmeobiTi meorec da Sesaferi statikuri vnebiTis namyoc aucileblad erTi<br />
da imave e- prefiqsiT aris warmodgenili (ewera _ daewera). orive emTxveva erTmaneTs<br />
da Sesatyvisi dinamikuri vnebiTis relatiur formasac, Tu ki am zmnas prefiqsiani<br />
vnebiTi moepoveba (ewera igi, daewera igi mas, daewera mas igi). svanurSi ki moqmedebiTi<br />
gvaris TurmeobiT meoreSi qcevis aRsaniSnavad o/i prefiqsebi ixmareba, vnebiTi<br />
gvaris sasxviso qcevis aoristSi _ o/i rigic da e-c, xolo statikur zmnaTa namyoSi<br />
9 v. T o f u r i a, svanuri ena, zmna, gv. 178.<br />
82
umTavresad e, ufro iSviaTad o/i rigi 10 . magram xsenebuli sami nakvTis (statikuris<br />
namyo, vnebiTis aoristi, moqmedebiTis TurmeobiTi meore) urTierTmimarTebis igiveobas<br />
qarTulsa da svanurSi es garemoeba mainc ver daCrdilavs. jer erTi, is faqti,<br />
rom -n sufiqsi am sam nakvTSi gvaqvs da arsad sxvagan ar gvxvdeba uRvlilebis sistemaSi,<br />
am sami nakvTis fuZeTa igiveobaze miuTiTebs, rac ufro mniSvnelovania, vidre<br />
gansxvaveba qcevis prefiqsebSi. Mmeorec, e- da o/i prefiqsTa paraleluri arseboba<br />
statikuris namyosa da vnebiTis aoristSi nebas gvaZlevs maTi amgvarive paraleluri<br />
xmareba istoriulad moqmedebiTis TurmeobiTi meorisTvisac vivaraudoT. Tu<br />
amas davuSvebdiT, maSin o/i qcevis prefiqsTa gabatoneba TurmeobiT meoreSi TurmeobiTi<br />
pirvelis gavlenisTvis unda migvewera, sadac mxolod es prefiqsebi ixmareba.<br />
jeTxn (`geSova~ vnebiTi) da jiTxn (`geSova~ TurmeobiTi)<br />
Sdr.: jiTxa (`giSovia~)<br />
gasaTvaliswinebelia erTi garemoebac: svanurSi statikur vnebiTs namyoSi saarviso<br />
qcevis formebic SeiZleba hqondes.<br />
Qqa wva (Cans) _ qa wvn(da) (Canda)<br />
qarTulSi ki statikuri vnebiTis namyo yovelTvis e- prefiqsiTaa warmodgenili,<br />
rac saTanao, sasxviso an sazedao formas gulisxmobs:<br />
uyria eyara<br />
ayria eyara<br />
hyria eyara<br />
unda vifiqroT, rom svanuris TurmeobiT meoreSi qcevis aRniSvna imitom aris gansxvavebuli<br />
qarTulisagan, rom gansxvavebulia Sesatyvisi statikuri zmnis qcevis aRniSvna<br />
namyoSi.<br />
11. gardamavali zmnis kavSirebiTi mesame qarTulsa da svanurSi iseTsave SefardebaSia<br />
TurmeobiT meoresTan, rogorSic vnebiTis kavSirebiTi meore wyvetilTan da<br />
statikuri vnebiTis kavSirebiTi mis namyosTan:<br />
qarTuli<br />
statikuri: epyra _ epyras ewera _ eweros<br />
vnebiTi: daewera _ daeweros<br />
Turm. II daepyra _ daepyras... daewera _ daeweros...<br />
svanuri<br />
statikuri: xeirn _ xeirns (ewera _ eweros) qa wvn _ qa wvns<br />
(Canda _ Candes)<br />
vnebiTi: dSixns _ dSixns CvdmeCn _ CvdmeCns<br />
(daiwva _ daiwves) (daberda _ daberdes)<br />
Turm. II: xoÁr n _ xoÁrns xowvn _ xowvns (enaxa_enaxos) 11<br />
(ewera _ eweros)<br />
laSxurSi kavSirebiTi mesamis fuZes zogjer kavSirebiTi pirvelis -de mawarmoebeli<br />
erTvis. sxva kiloebSi igive formanti erTvis statikuri vnebiTis kavSirebiTs.<br />
pirvel SemTxvevaSi misi damateba imiT unda iyos gamowveuli, rom kavSirebiTi mesamis<br />
Sinaarsobrivi Sefardeba TurmeobiT meoresTan iseTivea, rogoric kavSirebiTi<br />
pirvelisa uwyvetelTan. meore SemTxvevaSi is imitom aris gamoyenebuli, rom stati-<br />
10 v. T o f u r i a , svanuri ena, gv. 178-181; 203-204.<br />
11 v. T o f u r i a , svanuri ena, I, gv. 199, 205, 178-180, 181.<br />
83
kuri vnebiTis namyo da kavSirebiTi (warmoSobiT aoristi da kavSirebiTi meore) dRevandel<br />
enaSi uwyvetlisa da kavSirebiTi pirvelis funqciiT gamodis.<br />
12. megrulSi mesame seriis nakvTTa urTierTmimarTeba principulad gansxvavebulia<br />
imisagan, rasac qarTuli da svanuri gviCvenebs. gardamavali zmnis TurmeobiTi meore<br />
da kavSirebiTi mesame iseve iwarmoeba TurmeobiTi pirvelisagan, rogorc kavSirebiTi<br />
pirveli da uwyveteli awmyosagan.<br />
miWaru(n) _ miWarudu _ miWarudas (miweria, mewera, meweros).<br />
es viTareba Tanxvdeba statikuri vnebiTis viTarebas, sadac namyo da kavSirebiTi<br />
agreTve awmyos fuZisagan iwarmoeba:<br />
Warun _ Warudu _ Warudas (weria, ewera, eweros).<br />
magram ar Tanxvdeba dinamikuri vnebiTis aoristsa da kavSirebiT meores maSin,<br />
roca qarTulsa da svanurSi es Cveulebrivia.<br />
13. qarTulSic da svanurSic gardamavali zmnis mesame seriaSi erTmaneTs upirispirdeba,<br />
erTi mxriv, TurmeobiTi pirveli da, meore mxriv, TurmeobiTi meore da kav-<br />
SirebiTi mesame.<br />
a) TurmeobiTi pirveli Tavisi formiT awmyoa, TurmeobiTi meore da kavSirebiTi<br />
mesame _ meore seriis formebi.<br />
b) TurmeobiTi pirveli Tavisi formiT statikuria, TurmeobiTi meore da kavSirebiTi<br />
mesame _ dinamikuri.<br />
mesame seriis nakvTTa warmoqmna dasaxelebul sam nakvTze ar Cerdeba. Zvel qar-<br />
TulSi SeniSnulia `mesame xolmeobiTi~ (sul ramdenime SemTxvevaa):<br />
ebrZanis (cxovr. iovanesi da efTvimesi, 58,11)<br />
brZola ecis... Seekribis... ganevlnian, moesrnian (giorgi mTawmindelis<br />
cxovreba)<br />
Tavs-edvis (iqve)<br />
etvirTvnian (xronoRr. 168) 12 .<br />
es nakvTi rogorc formiT, ise SinaarsiT imgvarsave SefardebaSia TurmeobiT meoresTan,<br />
rogorSic xolmeobiTi meore aoristTan. enaSi is ar damkvidrda, albaT,<br />
xolmeobiTis saerTo gaqrobis mizeziT.<br />
axal qarTulSi gvaqvs iseTi formebi, rogoric aris `gagegoneba~ `gagonili geqneba~<br />
`albaT, gagigonia~-s mniSvnelobiT (gare kaxeTSi msmenia). es aris momavlis nakvTi<br />
im dinamikuri vnebiTisa, romlis aoristi da kavSirebiTi meore TurmeobiT meoresa<br />
da kavSirebiT mesames qmnis. aseTi warmoeba iSviaTia, magram produqtiulia cocxal<br />
metyvelebaSi.<br />
orive xsenebuli nakvTi Tavisi warmoebiT TurmeobiT meoresa da kavSirebiT mesames<br />
ekedleba da upirispirdeba TurmeobiT pirvels.<br />
14. amgvarad, qarTulisa da svanuris uRvlilebis sistemaSi gvaqvs sami sxvadasxva<br />
nakvTi, romlebic imdenad emTxveva erTmaneTs formis mxriv, rom SeuZlebelia maT<br />
Soris geneturi kavSiri ar viguloT. es nakvTebia: statikuri zmnis namyo da kavSirebiTi,<br />
dinamikuri prefiqsiani vnebiTis aoristi da kavSirebiTi meore, gardamavali<br />
zmnis TurmeobiTi meore da kavSirebiTi mesame. statikuri vnebiTi rom namyosa da<br />
kavSirebiTSi dinamikuri vnebiTis formebs sesxulobs, es faqtia, magram ra mimarTebaSia<br />
maTTan gardamavali zmnis TurmeobiTi meore da kavSirebiTi mesame? statikuri<br />
zmnis namyosa da kavSirebiTis formebs iyenebs igi Tu dinamikuri vnebiTi aorist-kav-<br />
SirebiTisas? vfiqrobT, rom sakiTxi pirveli SesaZleblobis sasargeblod unda gadawydes.<br />
aseTi gadawyvetis sasargeblod laparakobs megrulis viTarebac, sadac<br />
12 a. S a n i Z e , erTi ucnobi mwkrivi Zvel qarTulSi, gv. 4-10.<br />
84
gvaqvs prefiqsiani dinamikuri vnebiTi, magram TurmeobiTi meore mainc aSkarad statikuri<br />
vnebiTis namyos iyenebs, xolo kavSirebiTi mesame mis kavSirebiTs:<br />
Warun _ Warudu _ Warudas (weria, ewera, eweros)<br />
miWarun _ miWarudu _ miWarudas (damiweria, damewera, dameweros).<br />
aseTi gadawyveta udavod mosalodnelia, Tu marTalia varaudi, rom TurmeobiTi<br />
pirveli aris statikuri vnebiTis awmyo. maSin TurmeobiTi meore da kavSirebiTi mesame<br />
iqneba amave zmnis namyo da kavSirebiTi, gamoxatuli im dinamikuri vnebiTis formiT,<br />
romelsac statikuri zmna namyosa da kavSirebiTis gamosaxatavad iyenebs. mesame<br />
seriis nakvTTa Sinaarsobrivi Sefardebac amgvar varauds adasturebs. es Sefardeba<br />
iseTivea, rogoric pirveli seriis nakvTTa awmyo-uwyvetel-kavSirebiTisa. pirveli<br />
TurmeobiTi gamoxatavs dasrulebuli moqmedebis arsebobis faqts awmyoSi, meore<br />
TurmeobiTi gamoxatavs amgvari faqtis arsebobas im momentSi, romelsac saubari exeba<br />
(aqedan _ Tanamdevrobis gageba). xolo kavSirebiTi mesame _ amgvari faqtis arsebobis<br />
SesaZleblobas an survils. sayuradReboa, rom kavSirebiTi SeiZleba gamoxatavdes<br />
amgvari faqtis arsebobas momavalSic, e. i. gviCvenebdes, rom esa da es moqmedeba<br />
dasrulebuli iqneba ama da am droisaTvis (es gamomdinareobs kavSirebiTis<br />
funqciidan _ aRniSnos momavali dro).<br />
`vidre arRa eyivnos qaTamsa, sam gzis uvar-myo me~ (maTe, 26,75).<br />
TurmeobiTobis gageba TurmeobiTi pirvelis msgavsad arc am or nakvTSi igrZnoba<br />
Zveli qarTulis ZeglebSi.<br />
15. mesame seriis nakvTTa Sinaarsobriv urTierTobaze naTel warmodgenas mogvcems<br />
maTi Sedareba evropuli enebis `perfeqtis~ droebTan.<br />
inglisuri germanuli franguli<br />
awmyo perfeqti: I have seen Ich habe gesehen ј’ ai vu Sdr. minaxavs<br />
namyo perfeqti: I had seen Ich hatte gesehen J’ a vais vu menaxa<br />
qarTuli gardamavali zmnis TurmeobiTi pirveli, rogorc zemoT gvqonda aRniSnuli,<br />
Sinaarsobrivad udgeba germanuli, inglisuri da franguli gardamavali zmnis<br />
perfeqts, xolo qarTuli TurmeobiTi meore am enebis pluskuamperfeqts, anu `warsul<br />
perfeqts~. rac Seexeba gardauval erTpirian zmnas, misi perfeqtis droTa warmoeba<br />
evropul enebSi zustad imeorebs qarTulis TurmeobiTebs rogorc SinaarsiT,<br />
ise formiT.<br />
germanuli qarTuli<br />
Ich bin gegangen warslul var<br />
Ich war gegangen warslul viyav<br />
msgavsi Sinaarsis gamosaxatavad sxvadasxva enam msgavsi saSualeba gamoimuSava.<br />
16. orpiriani gardauvali zmnis TurmeobiTi meorisa da kavSirebiTi mesamis warmoeba<br />
svanurSi gardamavali zmnis yalibs misdevs. TurmeobiTi meore imave - n sufiqs<br />
dairTavs, rasac gardamaval zmnasTan, kavSirebiTi mesame ki imave -n sufiqsiT warmogvidgeba.<br />
xvayen n (vyolodi) xvaynn (vyolode)<br />
xayen n (hyolodi) xayenn (hyolode)<br />
xayen n (hyoloda) xayenns (hyolodes)<br />
qarTulSi sawinaaRmdego viTareba gvaqvs. TurmeobiTi meore da kavSirebiTi mesame<br />
relatiur gardauval zmnas TurmeobiTi pirvelisagan ewarmoeba -od uwyvetlisa da -e<br />
85
kavSirebiTis formantTa saSualebiT.<br />
scodnia _ scodnoda _ scodnodes.<br />
amis mizezi is unda iyos, rom TurmeobiTi meore enaSi gagebulia rogorc TurmeobiTi<br />
pirvelis namyo uwyveteli, xolo kavSirebiTi mesame _ rogorc misi kavSirebi-<br />
Ti. gardamavali zmnis TurmeobiTi meorisa da kavSirebiTi mesamis warmoebasTan SedarebiT<br />
aseTi warmoeba gviandeli unda iyos: is gulisxmobs mesame seriis mwkrivTa<br />
dasrulebuli sistemis arsebobas Sinaarsobrivi SefardebiT: awmyo, uwyveteli, kav-<br />
SirebiTi. magram gasarkvevia: gvqonda am zmnebSi gardamavali zmnisaTvis damaxasiaTebeli<br />
warmoeba, romelic mere -od warmoebiT Seicvala, Tu amgvar zmnebs Turmeobi-<br />
Tebi saerTod ar ewarmoebodaT da maTi mesame seria saerTod gviandeli warmonaqmnia.<br />
uZveles ZeglebSi orpiriani gardauvali zmnis TurmeobiTi saerTod ar gvxvdeba.<br />
Cndeba SedarebiT gvian.<br />
is garemoeba, rom -od sufiqsi, romelic relatiuri gardauvali zmnis TurmeobiT<br />
meoreSi ixmareba, uZvelesi formantia, `scodnoda~ formebis gviandelad miCnevisaTvis<br />
dabrkoleba ver iqneba. Tumca es sufiqsi Zvelia, magram dResac cocxali formantia,<br />
maSasadame, SesaZlebelia enam igi ixmaros axal nakvTSi, Tu ki Sesaferisi Sinaarsis<br />
aRniSvna gaxdeba saWiro. amis magaliTad SeiZleba gamodges `bneloda~ `cxeloda~<br />
tipis zmnebi, sadac -od formantis darTva aSkarad Semdegdroindeli movlenaa<br />
(awmyoSi: bnela `bnel ars~, cxela `cxel ars~).<br />
SeiZleba davaskvnaT: gardamavali zmnis TurmeobiTi pirveli qarTvelur enebSi<br />
warmoadgens istoriulad statikuri zmnis sasxviso qcevis awmyos.<br />
TurmeobiTi meore Sesatyvisi statikuri vnebiTis zmnebTan igivea, rac am zmnaTa<br />
vnebiTis namyo. aseve kavSirebiTi mesame warmoadgens Sesatyvisi statikuri vnebiTis<br />
kavSirebiTs. im moqmedebiT zmnebze, romelTac statikuri vnebiTi ar moepovebaT, mesame<br />
seriis warmoebisas arsebuli morfologiuri norma gavrcelda.<br />
maSasadame, gardamavali zmnis mesame seria qarTvelur enebSi miRebuli Cans statikuri<br />
vnebiTis awmyosa, namyosa da kavSirebiTisagan mxolod mniSvnelobis evoluciis<br />
Sedegad. ukanasknelma asaxva ver pova formaSi romelime mawarmoeblis saxiT<br />
(Tu ar CavTvliT, erTi mxriv, preverbis darTvas samsave qarTvelur enaSi, rac arsebiTi<br />
ar aris, da, meore mxriv, sxvaobas qcevis aRniSvnaSi svanurSi, rac agreTve fu-<br />
Zes ar exeba).<br />
86
87<br />
ivane qavTaraZe<br />
dro-kiloTa mesame seriis warmoebis erTi Tavisebureba axal qarTulSi 1<br />
qarTuli enis gramatikuli wyobis Seswavla arkvevs rogorc am enis struqturisa<br />
da istoriis rTul movlenebs, ise misi ganviTarebis Sinagan kanonzomierebaTa specifikas.<br />
enis gramatikuli wyoba `ufro nela icvleba, vidre ZiriTadi leqsikuri fondi.<br />
igi, ra Tqma unda, icvleba droTa viTarebaSi, igi ufro srulyofili xdeba, aumjobesebs<br />
da azustebs Tavis wesebs, iZens axal wesebs, magram gramatikuli wyobis<br />
safuZvlebi rCeba metad didi xnis ganmavlobaSi, radgan am safuZvlebs, rogorc istoria<br />
gviCvenebs, SeuZliaT warmatebiT emsaxuron sazogadoebas mTeli rigi epoqebis<br />
manZilze~ 2 .<br />
am debulebidan Sinagani aucileblobiT gamomdinareobs daskvna, rom gramatikul<br />
wyobaSi uaxlesi warmoebis formaTa gverdiT, ganviTarebis procesSi SeZenil axal<br />
erTeulebTan erTad, SeiZleba Semonaxuli gvqondes uZvelesi warmoebis formebic,<br />
winaT moqmedi gramatikuli kanonzomierebis gadmonaSTebi. cxadia, rom swored amitom<br />
enaSi moqmedi obieqturi kanonebis ZaliT, TandaTanobiT, xangrZlivad mimdinare<br />
procesebis Sedegad xdeba enobrivi formebis mudmivi srulyofa da mowesrigeba-gaumjobeseba.<br />
Eena Tavidan iSorebs uZvelesi periodisaTvis damaxasiaTebel zedmet konkretulobas,<br />
erideba erTnairi mniSvnelobiT sxvadasxva formebis xmarebas da cvlis<br />
maT ufro abstraqtuli formebiTa da kategoriebiT.<br />
am aspeqtSi unda ganvixiloT dro-kiloTa mesame seriis warmoebis erTi Tavisebureba<br />
axal qarTul enaSi. saqme exeba gardamaval zmnaTa -n elementdarTul formebs<br />
TurmeobiTebsa da iSviaTad kavSirebiTs mesameSi: u m u S a v - n - i a , g a u t a c - n - i a ,<br />
uyid-n-ia... emuSav-n-a, gaetac-n-a, eyid-n-a da misTana zmnebs, agreTve<br />
gardauval daviwy-n-i-a, damarT-n-i-a tipis warmoebas, romlis xmarebaSic er-<br />
Tgvari midrekileba SeiniSneba mxatvruli literaturisa da presis enaSi.<br />
qarTul gramatikul literaturaSi am -n sufiqsis Sesaxeb sxvadasxva mosazrebaa<br />
gamoTqmuli. igi SeniSnuli hqonda jer kidev Tedo J o r d a n i a s , romelic u y i d - n -<br />
i-a, uqadag-n-i-a tipis formebSi -n-s keTilxmovanebis moTxovnilebiT gaCenilad<br />
miiCnevda 3 . s. x u n d a Z e s miaCnda, rom -n sufiqsiani zmnebis gamoyenebasTan saTanado<br />
morfologiuri gansxvavebaa dakavSirebuli: minadirn-i-a, miyvar-n-ia _ saSuali<br />
gvaris zmnebia, xolo m i n a d i r e b i a , m i y v a r e b i a _ moqmedebiTi zmnis formaao<br />
4 . samagierod, meore qarTveli gramatikosi ar. q u T a T e l a Z e -n-s xmarebaSi aravi-<br />
Tar gamarTlebas ar xedavda. igi werda: `SeniSnulia, rom namyo gagrZelebulSi da<br />
namyo srulSi zmnebs uzis xSirad aso `n~, romelic, Cvenis azriT, `paraziti~ unda<br />
iyos, radganac araviTari Zala da mniSvneloba mas uRvlilebis dros ara aqvs _ mag.,<br />
`wov-n-a (wova), tyorc-n-a (tyorca)...~ 5 .<br />
avtoris Tvalsazrisi gasagebia: parazitia (e. i. zedmetia) es sufiqsi imdenad,<br />
ramdenadac misi xmareba aucilebeli araa, umisodac formebi advilad iwarmoeba da<br />
gasagebia, magram Secdomaa, roca avtors igi klasikuri qarTulidan momdinared miaCnia<br />
da d e v - n - a tipis formebSi -n sufiqss imave odenobad miiCnevs, rac gan-acv-n-a-<br />
Si gvaqvs 6 .<br />
TurmeobiTebSi gamovlenili -n sufiqsis axsnisaTvis iyo cda imave nakvTebis pre-<br />
1 iberiul-kavkasiuri enaTmecniereba, VII, Tb., 1955.<br />
2 i. stalini, marqsizmi da enaTmecnierebis sakiTxebi, 1954, gv. 23.<br />
3 T. J o r d a n i a , qarTuli grammatika: etimologia da sintaqsi, tfilisi, 1889, gv. 28.<br />
4 s. xundaZe, qarTuli zmnebi, quTaisi, 1891, gv. 62.<br />
5 ar. q u T a T e l a Z e , qarTuli zmnebis klasifikacia, tfilisi, 1897, gv. 38.<br />
6 Sdr. iqve.
fiqsuli vnebiTebis mravlobiTis warmoebaze miTiTebisa 7 , magram SemdegSi aseTi gageba<br />
aRar gvxvdeba 8 .<br />
-n sufiqsi dro-kiloTa mesame seriis zmnebSi werilobiTi Zeglebis mixedviT sistemebr<br />
dasturdeba meTxuTmete saukunidan. igi am droidan gansakuTrebiT Tanamimdevrulad<br />
ixmareba qarTlur-kaxuri warmoSobis istoriul sabuTebSi 9 , Tumca sporadulad<br />
misi xmarebis SemTxvevebs Zveli qarTulis ZeglebSic vadasturebT: arcaRa<br />
israÀlTa Soris esodeni sarwmunovebaÁ m i p o v - n - i e s : mT 8,10; hgonebda viTarmed safase<br />
dafaruli u p o v n i a : kim. I, 327,6; romelsa-ese u j o b - n - i e s huriisa: urh. 334,14.<br />
magram Zvel qarTulSi -n aseT SemTxvevaSi mxolod maSinaa, roca igi nasaxelar<br />
zmnaTa da masdaris Sesabamis fuZeSicaa: Sdr., erTi mxriT, ToÃ-i: ToÃ-n-a: vidremde<br />
m o u T o à n o me magas garemo: lk. 13, 8; meore mxriT, Z e b - n - a (Zebna evlogiaÁ:<br />
zarzm. 179,30). p o v - n - a (umzirdes mas p o v n a d rasme sityuasa: lk. 11,44) da sxv.<br />
unda aRiniSnos, rom Zvel qarTulSi zmnasa da saxelSi -n yovelTvis Tanamimdevrulad<br />
rodi meordeba: masdarebSi aris -n sufiqsi 10 : Sewev-n-a, datev-n-a, mor<br />
e v - n - a (=daZleva)... magram zmnebSi araa; zmnaSi ar aris, magaliTad -n, saxelSi ki<br />
Tavs iCens: araras bralsa v h p o v - e b kacisa amis Tana: lk. 2, 3, 4; a R x u t y o r c - e b<br />
tyavsa amas ze aerTa: qrest. 16,21. sazogadod, rogorc qvemoTac vnaxavT, -eb sufiqsi<br />
ufro wignuri Cans aseT SemTxvevebSi. nagvianev ZeglebSi (XIII _ XV saukuneebidan)<br />
igi zmnaSi Cveulebriv aRar Cans, mis adgils -n iWers: styorc-eb-s sayovelTaod<br />
Secvala styorc-n-i-s, xolo mogiRuaw-eb-ies (Ruawli keTili mogiRuaweb<br />
i e s ; xanZT. iÀ 29) adgilas umetes SemTxvevaSi m i R v a w - n - i a gvaqvs: (uari miTqvams<br />
maszed, rac xmeleTze m i R v a w n i a : i. maCab. Targm. I, 184,19).<br />
Zveli qarTulis magaliTebidan irkveva, rom mesame seriis nakvTebSi -n sufiqsi<br />
erTbaSad ar gavrcelebula. roca vambobT _ mas vadasturebT XIV_XV saukuneebidano,<br />
mxedvelobaSi gvaqvs pirvel yovlisa iseTi fuZeebi, romlebSic -n TiTqos ar<br />
iyo mosalodneli. esaa uyid-n-i-a tipis zmnebi, romelTa xmareba pirvelad am xanebidan<br />
SeiniSneba: m i u y i d - n - i a venaÃi: dokum. II, 31.<br />
rogor unda warmovidginoT -n sufiqsis gaCena aRniSnul SemTxvevebSi?<br />
-n sufiqsi qarTulSi gavrcelebuli elementia zmnur fuZeTa sawarmoeblad. igi<br />
sxvadasxva xmovnebTan erTad qmnis zmnis Tematur niSanTa wyebas rogorc gardamaval,<br />
ise gardauval zmnebSi 11 . igi TiTqmis Tanabradaa gamoyenebuli nasaxelar zmneb-<br />
Tanac da iseTebSic, romelTac amosavlad saxeladi fuZe ar uCanT. oRond Wirs<br />
Tqma: yovelTvis ivaraudeba Tu ara -n-s win xmovani da romelia igi (erTia Tu sxvadasxva).<br />
rogorc vTqviT, Zvel qarTulSi -n sufiqsi srulebiTac ar iyo aseT SemTxvevaSi<br />
imdenad gavrcelebuli, ramdenadac dResaa. Zvel qarTulSi srulebiT ar iyo igi fu-<br />
ZeSi, anda fuZis savrcobad -eb sufiqsi ixmareboda: iTxov-s, iglov-s... hpov-eb-s,<br />
styorc-eb-s... yovel SemTxvevaSi, gamoyenebis mxriv -eb sufiqsi ufro Zveli da gavrcelebulia<br />
Semdeg zmnur fuZeebSi:<br />
saÃmari Cemi momiRebies: kim. I, 209, 23.<br />
me momivlinebian igini Senda: saqme mociq. 10,20 g.<br />
Sdr. me momivlenian igini Senda: iqve, a.<br />
7 a. S a n i Z e , qarTuli gramatika, morfologia, 1930, § 155, gv. 157-158.<br />
8 Sdr. a. S a n i Z e , qarTuli gramatikis safuZvlebi, I , 1953, gv. 454.<br />
9 i. q a v T a r a Z e , XIII _ XVIII ss. qarTuli istoriuli sabuTebis enis fonetikuri da morfologiuri<br />
Taviseburebani: enis institutis VI samecniero sesia, 1949, muSaobis gegma da moxsenebaTa<br />
Tezisebi, gv. 8-9.<br />
10 -n sufiqsiani masdarebis Sesaxeb: a. S a n i Z e , qarTuli gramatikis safuZvlebi, I,<br />
1953, $ 573.<br />
11 v. Tofuria, zmnis uZvelesi sufiqsaciisaTvis qarTulSi: saqarTvelos ssr mecn. akad. moambe,<br />
III5, 1942, gv. 489-491.<br />
88
Ruawli keTili mogiRuawebies: xanZT. iÀ 29.<br />
romelTa dahviwyebies ufali: iob. 8, 13.<br />
dedaena daviwyebia: i. gogeb. II, 375.<br />
did xans ar daviwyebia esmas: g. wereT. 34,18.<br />
ara sxÂsa... xuÀdrebulisagan hqonebia: tibik. 52,9.<br />
naTesavTa CemTa... mimsaxurebia: tibik. 10,17.<br />
rogorc umsaxurebiaT, iseve msaxuron: dokum. I, 394 (1738 wl.).<br />
mamani da papani Tquenni... erTgulebasa Sigan daÃocilan da CuenTa guarTaTÂs<br />
umsaxurebiaT: saq. siZv. I1, 2(1451 w.).<br />
ori dRe mka, ori dRe barva damidebia: dokum. I, 15 (1603 w.).<br />
sxuaÁ araÁ visi momixmarebies: rkonis sigeli: qronik. II, 134,8.<br />
ra guarica amas winaT hqonebia: dokum. I, 3 (1477 w.).<br />
rogorc Tquens mama-papas hqonebia, isTe TquenTvis gviboZebia: saq. siZv. III, 453<br />
(1739 w.).<br />
Zalian saqme gqonebiaT: e. ninoSv. I, 15,18.<br />
rom sxvaze mdidrulad mqoneboda saxli morTuli: l. ardaz. 67, 25.<br />
rom saliteraturo fondi mqoneboda: i. gogeb. I, 432.<br />
visic siyvaruli unda hqoneboda: akaki, IV, 331`,16.<br />
TiTqos meore Tvalic SuSis hqonebodes: r. gvet. kreb. 1948 w. 88, 28.<br />
aqedan da qvemoT aRwerili magaliTebidan Cans, rom awmyo-myofadis -eb sufiqsi<br />
gadahyveba pirvel da meore TurmeobiTSi agreTve iseT zmnebs, romelnic nakluli<br />
nakvTebis Sesavsebad vnebiTis fuZes iyeneben; amave rigisaa Cveulebriv zogierTi e-<br />
prefiqsiani vnebiTic: icis: e c o d i n e b a _ scodnebia; e s a x e b a _ Casaxebia:<br />
TiTqos sdomebia mTeli saflavi... gulSi Caikraso: ilia, II, 324.<br />
magas qe sdomebia macis sacolo; a. furc. 50.<br />
ufross sdomebia Tavis colisda andrias gaurigos: i. ekal. 37,15.<br />
Tu Seni suli Cahsaxebia visme: ilia, II, 61.<br />
omi dagiwyia, Svilo, mamas ar dakiTxebixar: l. qiaC. II, 40.<br />
SeiZleba Cvens uneburad mtris mzveravebs SevCexebodi: mix. mrevl. 51.<br />
ar ifiqroT, rom me SurisZieba mdomebodes: akaki, 380.<br />
rac avs kacs damarTebodes: dokum. I, 49. (1673 wl.).<br />
magram e- prefiqsiani vnebiTi gvaris im zmnebisaTvis, romelTac awymo-myofadSi<br />
-av Tematuri sufiqsi awarmoebs, TurmeobiTis ufro Zveli da tipobrivi saxeobaa<br />
damkvidrebuli saliteraturo enaSi. am Zveli saxeobisaTvis amosavalia awymos uZvelesi<br />
varianti, romelic -eb sufiqsiT araa garTulebuli: mal-av-s: e-mal-v-i-s (Sdr.<br />
e-mal-eb-i-s), aqedan: da-mal-v-i-a. asea yvela -av sufiqsiani zmna: damarTvia (ilia, II,<br />
238), dafarvia, dakargvia da a. S.<br />
TurmeobiTis fuZis warmoeba am xaziT rodi warimarTa. rig SemTxvevaSi awymoseuli<br />
-eb sufiqsi an Secvala -n sufiqsma, an zogjer nawarmoeb fuZesac ki daerTo (magaliTad:<br />
eZebs || Zeb-n-i-s: momeZeb-n-a: a. yazb. 152; Sob-s, Sv-a: uSob-n-i-a; i. gogeb. I, 158.<br />
Sdr. Zveli qarTuli: arame magas uSobie Sen: kim. I, 136,29). amgvarad, zemoT ganxiluli<br />
zmnuri fuZeebi an tipobrivad maTTan axlo mdgomi, Semdegnairadac ixmareba literaturaSi:<br />
laSqari miTxovnia: saq. siZv. I1, 34 (1611 wl.).<br />
amilaxorisagan miSovnia: iqve.<br />
uglovnia da daumarxia: i. gogeb. I, 494; i. maCab. II, 483.<br />
sikos sami wlis glovis Semdegac ar daviwynia... deda: e. ninoSv. II, 245,37;<br />
I, 128,22.<br />
rac mTavaria, dagviwyniaT: mix. mrevl. 9.<br />
89
ava damviwynia... Cemi xeloba: a. beliaSv. ium. 31,32.<br />
ar dagviwyniaT cekva: r. gvet. 10.<br />
bavSvebs ar daviwyniaT... mSvenieri wigni: `lit. da xelovn.~ 1952, 1/VII, 2.<br />
Sen batonoba gdomnia: baC. 448,9.<br />
arc imis ubedureba mdomnia: ilia, II, 421.<br />
analogiiT -n Cndeba kauzativis fuZis mqone saxelebSi da zmnebSi: mirTmev-n-a,<br />
Wmev-n-a (afxazeTis sakaTalikozos glexTa davTari, XVI _ XVII ss., gv. 56): amis feSqaSad<br />
momirTmevnia: saq. siZv. III, 128 (1578 wl.). -eb Secvala -n-m agreTve tyorc-n-a,<br />
tyorc-n-i-s fuZeebSi.<br />
Zvel qarTulSi zogierTi zmnisaTvis pirveli TurmeobiTis sawarmoeblad awymos<br />
saziaro fuZe iyo gamoyenebuli, axalSi igi meore seriis (namyo wyvetilis) fuZiT<br />
Seicvala, anda piriqiT 12 . vfiqrobT, am aspeqtSi unda SeiZlebodes saSuali gvaris<br />
zmnaTa pirveli TurmeobiTis fuZis ganxilva. sagulisxmoa, rom saSual zmnaTa monacvle<br />
fuZe (danaklisi nakvTebis Sesavsebad gamoyenebuli) -eb sufiqsiania da es sufiqsi<br />
TurmeobiTSi Cveulebriv gadahyveboda xolme. rogorc zemoT aRwerili erTi<br />
tipis magaliTebidan Cans, es wesi daculia ufro adrindel ZeglebSi da nawilobriv<br />
Tanamedrove saliteraturo enaSic (Sdr. uyvars: eyvar-eb-a _ h-yvar-eb-i-a...). magram<br />
aqvs, hyavs zmnebSi da agreTve rig gardamaval fuZeebSi masdarTan an meore serias-<br />
Tan saziaro fuZea gamoyenebuli. ase, rom am saxiT sakmaod gavrcelebuli da zogierTi<br />
maTgani ukve damkvidrebulicaa (mag. h q o n i a ) :<br />
sasaflao ara hqoniaT: saq. siZv. III, 178. (1797 wl.).<br />
Ãeli hqonodes da am wesiT emsaxuros: dokum. I, 29 (1645 wl.).<br />
ori dRe muSaoba damidvia: dokum. I, 15 (1716 wl.)...<br />
pirveli TurmeobiTis awmyoze dayrdnobili fuZidan TandaTanobiT idevneba -av, -<br />
eb sufiqsebi da maT adgils -n sufiqsi iWers.<br />
-av sufiqsiani zmnebi. I da II TurmeobiTi:<br />
SenTvis ramdenjer Semomificnia: saq. siZv. III, 35 (1788 w.).<br />
Sin ar Semouxednia: ilia, II, 43.<br />
laparakic ver gaubednia: i. gogeb. I. 213.<br />
rogor gagibedniaT xelis mowerao: akaki. I, 46.<br />
arc Cems Tvals waukiTxnia: i. gogeb. I, 420.<br />
aravisTvis ar miubaZnia: i. javax. saist. mwerl. I, 288.<br />
Tavi ar dauzognia nikos gamozrdaSi: akaki, I, 88.<br />
yoveli ndoba daukargnia moyvasTa Soris: i. gogeb. I. 158.<br />
Zlier moumarTnia xeli skolisaTvis: i. gogeb. I, 151.<br />
saqme ufro kidev auwewnia: i. gogeb. I. 181.<br />
`wyalsac uzidnia cxorica da qveyanac~: a. yazb. II, 74.<br />
bulbuls Tvalebi dauxuWnia: i. gogeb. I, II. 58.<br />
momilocnia, Tbilis-qalaqo: g. leon. samg. 15,11.<br />
simindic uparnia am aramzadas: s. SanS. moTxr. 225.<br />
Cveni ambavi gekiTxna: saq. siZv. III, 77 (1798 wl.). aseve: i. gogeb. I, 329; ilia, II, 37;<br />
l. qiaC. II, 10; s. SanS. moTxr. 101.<br />
naTesavni Tan mohyolodnen da eficnaT: saq. siZv. I1, 127 (1706 wl.).<br />
vervis gaebedna wasuliyo: axali q´ca 36,13. aseve: i. gogeb. I, 407; i. javax. saist.<br />
Mmwerl. I, 231; l. qiaC. II. 64, 174.<br />
rom... calmxriv ar Seexedna: i. gogeb. I, 433. aseve: l. qiaC. II, 38; s. SanS.<br />
12 a r n. C i q o b a v a, TurmeobiTi pirvelis warmoebis erTi Tavisebureba axal qarTulSi: literaturuli<br />
Ziebani, III, 1943, gv. 134.<br />
90
moTxr. 278.<br />
ukanaskneli valdebuli iyo... fiCxi... ezidna: i. gedev. 214,13;<br />
darabis WuWrutanidan ezverna: s. SanS. 36.<br />
Rrublebi alisfrad SeeRebna:L s. SanS. 187.<br />
karga xania gadaelaxnaT Zveli Cveuleba: mix. mrevl. moTxr. 6.<br />
gza da biliki... mtvers gadaelesna: iqve, 104.<br />
qali cdilobda imedi daeTesna adamianis gulSi: iqve, 84.<br />
eqimisaTvis migemarTnaT da ara CemTvis: i. maCab. II, 78.<br />
Sarvlis totebi Caekecna CeqmebSi: ilia, II, 195.<br />
rom meoreebs... pirvelebis... magaliTis mixedviT waebaZnoT: i. gogeb. II, 136.<br />
saerTo wesisa da Zveli literaturuli normis mixedviT TiTqos -eb sufiqsi unda<br />
hqonoda pirvelsa da meore TurmeobiTSi qvemoT CamoTvlil zmnebs, magram ufro<br />
xSirad aris amgvaradac:<br />
berua daupatiJnia Rvinosa: i. gogeb. I, 179.<br />
zogjer avtori TviT moTxrobas gautacnia: i. javax. saist. Mmwerl. 130; aseve:<br />
i. gogeb. I, 260; vaJa I, 166,34; ilia, II, 31; mix. mrevl. 85; uiaraRo, mamel. 85.<br />
ar uRalatnia sinidisisaTvis: g. Ciqovani, kreb. 1948, 533,18; aseve: mix. mrevl.<br />
158,7; `lit. da xelovn.~ 1952, # 31, gv. 4.<br />
mSvenieri nawarmoebi Seumatnia Cveni literaturisaTvis: i. gogeb. I, 136.<br />
TiTo winadadebis meti ar gamoumetnia: i. javax. saist. mwerl. I, 204.<br />
Ãeli sxvagan moukidnia: saq. siZv. III, 323 (1797 w.). aseve: i. gogeb. I, 69; 78.<br />
Cems gamdels swyenia da es upasuxnia: akaki, I, 4; aseve: i. gogeb. I, 550; ilia, II,<br />
87; `lit. da xelovn.~ 1952, # 31, gv. 2.<br />
patara mowafes ukarnaxnia: s. SanS. moTxr. 317.<br />
samzareuloSi moukalaTnia: n. lorTq. II, 26; aseve: T. razik. 373, 14; i. gogeb.<br />
moTxr. 57.<br />
orpiroba arasodes mikadrnia: i. gogeb. I, 424.<br />
mec movgonebivar gaWirvebis Jams da ai, gaumarjvnia kidec; l. qiaC. moTxr.<br />
kreb. 373.<br />
weros daepatiJna da qoTanSi moexarSa saWmeli: ilia, II, 410; aseve mix. mrevl. 3.<br />
saxalxo skolisaTvis aekidna kiserze es movaleoba: i. gogeb. I, 101; aseve:<br />
T. razik. 211,12; a. yazb. I, 18; k. lorTq. 380; 385; mix. mrevl. 82.<br />
radgan xmis umetesoba daadgenda, is ueWvelad TviTeul wevrsac unda ekisrna:<br />
akaki, I, 105; aseve: i. gogeb. I, 65, 246.<br />
daeca da veRar adga, frTaSi Zalas eRalatna: g. leon. samg. 79, 4.<br />
ver hpovebda verc verafers Zliers da mtkices, rom exla ekarnaxna misTvis:<br />
barnovi, ferad-feradi 354,25.<br />
cdilobda... alersisaTvis TavdaWerili RimiliT epasuxna: mix. mrevl. 25.<br />
Jins metad gaetacna: a. yazb. I, 120,23; aseve: barnovi f.f. 320,10; b. CxeiZe 558,40;<br />
s. SanS. 58; i. gogeb. moTxr. 73.<br />
rom mowafeebis raodenobas ematna: i. gogeb., I, 266.<br />
rom Tavi ar gamoemetna, mefec datyvevebuli Seiqneboda: i. gogeb. moTxr. 288.<br />
gadaebotna uSvelebels savse rumbzed: ilia II, 229.<br />
cecxlTan... axlo... moekalaTna... katas: l. qiaC. II, 39,55.<br />
mirCies fasanauramde cxeni meqiravna: ilia, II, 23.<br />
zogT mkvdrebis TavSi daebudnaT: i. maCab. I, 53.<br />
gadawyvetili hqondaT an gaemarjvnaT, an brZolis velze daxociliyvnen:<br />
i. gogeb. moTxr. 68.<br />
aRniSnul SemTxvevebSi -n sufiqsi gamodis -eb sufiqsis monacvled pirvelsa da<br />
meore TurmeobiTSi maSin, roca awymoSi zmna -eb niSniania. rac Seexeba -av sufiqsia-<br />
91
nebs (h-xed-av-s), TurmeobiTebSi gamovlenili -n aq analogiiT gaCenilia. sagulisxmoa,<br />
rom dadasturebulia zmnis paraleluri formebi -n da -eb sufiqsiT orive TurmeobiTSi<br />
da maTi Tanabari mniSvnelobiT xmareba:<br />
-eb sufiqsiT:<br />
Cixa-maxoebi TqvenTvis miCuqebia: g. erisTavi, gayra, 157.<br />
mkiTxaoba miCuqebia SenTvis: ilia, II, 214.<br />
aznauroba miCuqebiao: e. ninoSv. I, 6,9.<br />
sicocxle uCuqebia SenTvis: d. maCxaneli, 21,15.<br />
raki gaumindvrebia da gauvaknia, rogorRac is devgmiruli xma Caswyvetia<br />
[Tergs]; ilia, II, 9.<br />
Semcdarxar, ver giangariSebia kargad: l. qiaC. II, 42.<br />
kerZo interesebiT ar mixelmZRvanelebia: iqve, 101.<br />
qulaja eCuqebia: g. wereTeli, moTxr. 448,3, aseve: a. yazb. mamis mkvl. 211,39;<br />
k. lorTqif. 289,3.<br />
SesaZleblad vcani es qali TeatrSi damepatiJebina: W. lomT. II, 63,1.<br />
bevrjer davupatiJebivar: g. wereT. 156,3, aseve vaJa, V, 60,2.<br />
didisa da sazogadosaTvis... ar miRalatebia: akaki, I, 72.<br />
rom despine gaetacebina dilamde: e. ninoSv. II, 162,3.<br />
sayvarelas Svildi moemarjvebina: S. aragvisp. 198.<br />
pasuxi veRar moexerxebinaT: a. yazb. elguja, 122,1. aseve: akaki, IV, 405,19.<br />
-n sufiqsiT 13 :<br />
fSavelebisaTvis uCuqniaT pankisi da alvani: «lit. gazeTi», # 15, 1954, gv. 4.<br />
[`gogoTur da afSinaSi~] vaJas Tavis Tavi ugulisxmnia gogoTuris saxiT:<br />
iqve.<br />
sxva aRaravin undomnia: ilia, II, 325.<br />
`unda mexerxna rame, rom sawyali gogo maxeSi ar gabmuliyo~: ilia, II, 89.<br />
komisia iyo arCeuli, romelsac mindobili hqonda SeemuSavna... wesdeba:<br />
v. gunia, 156.<br />
frTxilobda meduqne _ zedmeti ar eangariSna: s. SanS. 180.<br />
amgvarad, aq ganxilul fuZeebSi cxadia -n da -eb sufiqsebis monacvleoba arsebi-<br />
Ti funqciuri gansxvavebulobis gareSe. ramdenadac meore TurmeobiTi axal qarTul-<br />
Si, Cveulebriv, pirveli TurmeobiTis fuZes emyareba, amdenad uangariSebia da eangariSna<br />
tipi unda miviCnioT erTi da imave aRnagobis zmnis or monacvle formad, Ti-<br />
Toeuli maTgani SeiZleba dasturdebodes orive nakvTSi.<br />
aRweril zmnur fuZeTa umetesobis damaxasiaTebeli isaa, rom awmyo-myofadis fu-<br />
Zes aq -eb sufiqsi awarmoebs. magram amis miuxedavad -n aqac Cndeba. igi gvaqvs xSirad<br />
-i sufiqsian an fuZedrekad da martivTemian zmnebSic:<br />
ese yoveli... mogviyidnia: saq. siZv. II, 117.<br />
erTi CiTmerdini uyidnia: ilia, II, 145.<br />
jogi veRar gauyidnia: mix. mrevl. 99. aseve: uiaraRo, 1954, 85.<br />
`kbiliT xorci miglejnia... Cemi sisxli miwovnia~: ilia, II, 105.<br />
arc naTesavebi dauxocniaT TqvenTvis: s. SanS. 15.<br />
batonis guli cxeli tyviiT gauxvretnia: a. furc. 4.<br />
sosanas Zlier undoda Tan gahyoloda an eSvelna rogorme misTvis: i. gogeb.<br />
moTxr. 312. aseve: mix. mrevl. 218.<br />
kargi iqneboda sasxvisod ar gaexadna Tavi: ilia, II, 285.<br />
13 magaliTebi Seadare agreTve zemoT.<br />
92
aq moeyarnaT Tavi alvanel mwyemsebs: mix. mrevl. 7.<br />
melia didxans ilokavda Tavis iaras... rom sisxlis dena Seewyvitna: i. gogeb.<br />
moTxr. 78.<br />
pirveli rigebi zvrisa ukve Camoekrifna... axalgazrdobas: mix. mrevl. 71.<br />
yvela cdilobda Tavisi grZnobebi am xelismoweraSi Caeqsovna: mix. mrevl. 16.<br />
saqarTvelos dascemodnen da Cxubi aetexnaT: i. gogeb. 223, 289.<br />
roca xeivans gaivlida... winidanac srola aetexnaT: l. qiaC. II, 71.<br />
ar vicodi, rom unda damezRvevna: s. SanS. 282.<br />
`miwevnia uReli~: ilia, II, 40.<br />
sandro... xalxs aivnis moajirTan mieWylitna: mix. mrevl. 139.<br />
moyvanili magaliTebidan Cans, rom zmnis fuZis agebulebas -n sufiqsis gaCenisaTvis<br />
ara aqvs arsebiTi mniSvneloba, Tumca, rogorc qvemoT vnaxavT, misi SenarCunebisaTvis<br />
fuZiseul Tanxmovnebs erTgvari gavlena SeiZleba hqondes.<br />
ratom da rogor gaCnda aq -n sufiqsi?<br />
cnobilia, rom pirveli TurmeobiTi awmyos fuZes iyenebs, meore TurmeobiTi ki<br />
wyvetilis fuZes emyareba. magram es Cveulebrivia axali qarTulis zogi magaliTis<br />
CvenebiT. saqme isaa, rom sxva SemTxvevebSi pirveli TurmeobiTi awmyos fuZesac iyenebs<br />
da wyvetilisasac. `TurmeobiTi pirvelis warmoebis xsenebuli ori tipidan ufro<br />
Zveli is tipi unda iyos, sadac amosavalia aoristis fuZe (meore jgufis droTa<br />
fuZe)~ 14 . amdenad sarwmunoa, rom zemoT aRweril formaTagan ufro Zvelia is fuZe,<br />
romelSic -eb sufiqsi ara Cans. marTalia, -eb sufiqsiani warmoeba Zvel qarTulSi<br />
gvaqvs (miuRebies, mogiRuawebies...), magram igi erTgvari neologizmi Cans, rasac,<br />
sxvaTa Soris, axalSi zogi zmnis usufiqso formebiT Secvlac adasturebs. axali<br />
qarTulis m i u R i a , m i R v a w i a . . . tipis zmnebi saliteraturo enis fuZe-dialeqtebis<br />
Semonatani Cans.<br />
igive SeiZleba iTqvas meore TurmeobiTis Sesaxebac: axal qarTulSi aq awmyosA(resp.<br />
TurmeobiTi pirvelis) fuZec gvaqvs da wyvetilisac. gardamaval zmnaTa meore<br />
TurmeobiTi savsebiT emTxveva e- prefiqsian zmnaTa wyvetils: moqmedebiTi d a a -<br />
w e r a , d a u x o c a ; vnebiTi d a e w e r a , d a e x o c a . es d a e w e r a , d a e x o c a amave<br />
dros gardamaval zmnaTa meore TurmeobiTicaa. es ufro sagrZnobi iyo Zvel qar-<br />
TulSi, radganac vnebiTis e- prefiqsiani warmoeba ufro gavrcelebuli iyo zogierT<br />
fuZeSi, vidre -d sufiqsiani: a R e n i S n a , a R e s rula, daemkÂdra, daemyara... 15<br />
Zvel qarTulSi sistemebr gatarebulia meore TurmeobiTis amgvari warmoeba. amosavali<br />
fuZea ara pirveli TurmeobiTi, aramed namyo wyvetili. aseTi viTareba sporadulad<br />
mecxramete-meoce saukunis zog qarTvel mweralTanac SeiniSneba. msgavsi vi-<br />
Tarebaa qarTuli enis mTis dialeqtebSi, agreTve ingilourSi, fereidnulSi, qiziyurSi.<br />
rameTu igi netarsa dedasa febronias ganezarda da mamisa grigolisda daemowafa:<br />
xanZT. p. ingoroyvas gamoc. 87,25.<br />
siCCoÁTganve RÂnoÁ da Ãorci ara SeÃda pirsa missa, vinaÁTgan qristÀsa ganekuTvna<br />
suli TÂsi: iqve, 14,8.<br />
[grigol] aRzrdil iyo ÃeliTa keTilad msaxurisa dedoflisa... romelsaca<br />
eSvila: iqve, 14,1.<br />
Semdgomad samisa dRisa SevediT navsa, romelsa daezamTra mas Walaksa Sina:<br />
saqme mociq. 28,11.<br />
da erCdes mas, rameTu mravliT JamiTdan grZnebiTa ganekÂrvnes igini: iqve, 8,11.<br />
romelni brZolasa Sina daSures da romelni mcvelad daetevnes, maT egreve<br />
misca daviT nawili; kim. II, 184,20.<br />
14 arn. C i q o b a v a , TurmeobiTi pirvelis warmoebis erTi Tavisebureba qarTulSi: literaturuli<br />
Ziebani, III, 1943, gv. 137.<br />
15 a. SaniZe, qarTuli gramatikis safuZvlebi, I, 1953, $ 368.<br />
93
vaÁ weli daeyo sukaÁs lavrasa ganmgeblobasa da skÂTopoliss aReSÀna mo-<br />
nasteri: kim. II, 216,31.<br />
eseni iyvnes, romelTa SeeCuena Tqumuli krebulisa qalkidonisaÁ: kim. II, 180,6.<br />
da moemzada yoveli saÃmari: kim. II, 209,6.<br />
movides... Zeni da coli misi udabnod, sada-igi daebanaka mTasa mas sinas: ga<br />
moslvaTaÁ, 18,5.<br />
mefe giorgis sofeli eboZa TqvenTvis: saq. siZv. II, 332 (XVII s.).<br />
amis meti ambavi ar vicodi, rom momexsena: saq. siZv. III. 32, 1787 w.<br />
meore oqmi kidev amilaxvar mdivanbegzed ebrZana: dokum. I, 65. (1680 w.).<br />
sigeli vnaxeT, esreT ewera da gaeriga: saq. siZv. I1, (1611 w.).<br />
rus wyali marneulelT moendomaT: saq. siZv. I1, 1706 w.<br />
saydari gaekeTa da gaeaxlebina: T. Jordania, qarTl-kax. sabuT. 33. (1710 w.).<br />
batons Teimurazsac egreT daemtkica: saq. siZv. III, (511, 1710 w.).<br />
taZari Tqueni sulkurTxeulTa ÃelmwifeTa... aRemaRlnes da edidnes: dokum.<br />
I, 415, (1746 w.).<br />
jgufad momigrovda yoveliferi, rac ki dametova Cems... qveyanaSi; ilia, II, 11.<br />
daekvirva Tvali xatebisaTvis da tuCebs acmacunebda: ilia, II, 440.<br />
mraval saeWvo sulierebs SeeZloT SiSianobis dros aq Tavi SeefaraT: ilia,<br />
II, 130.<br />
kerasTan cecxlis Sori-axlo ZaRli iwva... Tavzed banjvliani kudi gadmoe-<br />
fara, cxviri kudis boloSi waeyo da eZina: ilia, II, 321.<br />
`vgdebuliyav CemTvis bakSi, erTi lazaTianad gamomeZina~: ilia, II, 235.<br />
sulels fiqradac ar mouvida, rom TiTon gaegebina yvelaferi: ilia, II, 209.<br />
ver moegona, sad enaxa: ilia, II, 231. aseve: s. SanS. 125; uiaraRo, 114.<br />
avtors... undoda... ganeziara mkiTxvelisaTvis Tavisi sagramatiko mosazrebani:<br />
i. gogeb. I, 159.<br />
rom mis sisxlisTvis mimeniWos mefis Rirseba: i. maCab. I, 38.<br />
rom Cems dReSi ar wameqezos Cemi xelmwife: i. maCab. I, 36.<br />
me valad medo morCileba gamomecxada: i. maCab. II, 16.<br />
gaige, rogor daemcira Tavi lord hastings im dedakacis winaSe: i. maCab. I, 8.<br />
cota rom gameqarva misi wuxili, baasi isev Seqspirze Camovagde: v. gunia, 161.<br />
ganieri... Sarvali windebSi Caetana: k. lorTq. 380.<br />
nanas ar undoda daejera: `lit. gaz.~ 1954, # 13, gv. 3.<br />
amgvarad, konteqstis gareSe g a d m o e f a r a , e k u r T x a , C a e t a n a . . . SeiZleba<br />
vnebiTis namyo wyvetilic iyos da gardamavali zmnis TurmeobiTi meorec. magram epoqaTa<br />
ganmavlobaSi enis gramatikuli wyoba icvleba, igi ufro daxvewili da srulyofili<br />
xdeba, ena Tavidan iSorebs omonimur formebs, scvlis mas unificirebuli<br />
formebiT. unifikaciis Sedegebi gamomJRavnda rogorc vnebiTi gvaris zmnaTa warmoebaSi,<br />
ise TurmeobiTi meoris gamoxatvaSi. Tu Zvel qarTulSi vnebiTis prefiqsiani<br />
warmoebis gverdiT sufiqsiani aqa-iq SeiniSneba (magaliTad: gan-e-mtkic-n-es ferÃni<br />
misni || gan-u-mtkic-n-es ferÃni misni: saqme mociq. 3,7 a, g), axal qarTulSi ukanaskneli<br />
sabolood damkvidrda an mkvidrdeba. Cveulebrivia: upirispirdeba, gaumklavda 16<br />
ganumtkicda da sxva 17 , nacvlad epirispireba, gaemklava, ganemtkica... formebisa, TurmeobiTi<br />
meorisaTvis ki pirveli TurmeobiTis fuZe iqna gamoyenebuli. ase rom, pirvelsa<br />
da meore TurmeobiTs Soris fuZeTa warmoebis mxriv ZiriTadad iseTi mimarTeba<br />
damyarda, rogoric axal qarTulSi awmyosa da namyo uwyvetels Soris: g a a k e -<br />
Tebs _ gaukeTebia, xolo gaakeTa _ g a e k e T a wyvilebis nacvlad saliteraturo<br />
enaSi gvaqvs: gaakeTebs _ gaukeTebia _ gaekeTebina. amitomaa, rom<br />
16 Sdr. gamogvemklaveba: ilia, II, 1941, gv. 171.<br />
17 iv. q a v T a r a Z e , zmnis ZiriTadi kategoriebis istoriisaTvis Zvel qarTulSi, 1954, gv. 311.<br />
94
meore TurmeobiTis zemoT moyvanilma formebma gadmonaSTis saxe miiRo da umetes<br />
SemTxvevaSi -eb-i-n-a daboloebiT Seicvala: d a e k v i r v a →daekvirvebina, daemcira→daemcirebina,<br />
gameqarva→gameqarvebina da a. S.<br />
magram meore TurmeobiTSi -eb aRmoCnda im SemTxvevebSi, roca igi pirvel TurmeobiTSic<br />
moipoveboda. sxva SemTxvevaSi amis adgilze -n sufiqsi SeiniSneba. amitom ise-<br />
Ti STabeWdilebaa, TiTqos meore TurmeobiTis formebi e k u r T x - n - a (i. javaxiSvili,<br />
saist. mwerl. I, 169) da e k u r T x - e b - i n - a erTdroulad, magram sxvadasxvagan<br />
Cndeba: maT gamoyenebaSi Tavdapirvelad dialeqturi sxvadasxvaoba SeimCneva (-eb ufro<br />
dasavluri fenis kuTvnileba Cans). asea Tu ise, am sufiqsebis gamoyenebas Sedegad<br />
mohyva gardauvali zmnis namyo wyvetilisa da gardamavalTa meore TurmeobiTis<br />
formaTa gansxvaveba. sagulisxmoa, rom -n sufiqsis gamoyeneba meore TurmeobiTSi,<br />
gansakuTrebiT iseT zmnebTan, romelTac awmyoSi -eb niSani ara aqvT, garkveviT avlens<br />
dapirispirebas namyo wyvetilsa da TurmeobiTs Soris gardamaval da gardauval<br />
zmnebSi:<br />
namyo wyvetili TurmeobiTi meore<br />
Seelaxa = Seilaxa misi rom... Tavmoyvareoba misi ar Semelaxna:<br />
i. gogeb. I, 311.<br />
`iqneb ar wasula da me damemala~: magidas dayrdnoboda da saxe mklavebSi<br />
a. yazb. 533. Caemalna: s. SanS. 58.<br />
gaZRa cxvari da daeyara: T. razik. aq moeyarnaT Tavi alvanel mwyemsebs:<br />
210, 1. mix. mrevl. 7.<br />
magdeni fiqriT feri sul daekarga: Tundac Toki ar daekargna: s. SanS. 269.<br />
S. aragvispireli, II, 517.<br />
daexarja = daixarja misi imis dro xom mqonda, rom megobrebSi...<br />
dro damexarjna (pres.).<br />
aekida = ahkides mas SesaZlod racxda... skolisaTvis aekidna<br />
kiserzed es movaleoba: i. gogeb. I, 101.<br />
daebada = daibada misi am movlenas unda daebadna is ucnauri<br />
Secdoma: i. gogeb. I. 176.<br />
ebrZola = brZola gaumarTa yvela sawarmos rom... meti energiiT<br />
ebrZolna (pres.).<br />
moelaparaka = molaparakeba awarmoa `me mindoda daTikosTan momelaparakna~.<br />
ilia, II, 99.<br />
eTamaSa = iTamaSa masTan imis dro xom mqonda, rom amxanagebSi<br />
preferansi meTamaSna (pres.)<br />
amgvarivea warmoebiT gaexada da gaexadna, daekiTxa da daekiTxna, moeTxova da moeTxovna,<br />
Caikeca da Caekecna da rigi sxva, rac literaturaSi ixmareba.<br />
rac Seexeba pirvel TurmeobiTs, aq -n sufiqsi meore TurmeobiTSi gaCenis imavdroulad<br />
vlindeba. ase, rom Znelia Tqma _ igi aq meore TurmeobiTis analogiiT<br />
iyos gaCenili 18 . es imiT ufro nakleb sarwmunoa, rom pirveli TurmeobiTi zogjer<br />
sxvagvaradaa nawarmoebi, vidre meore (Sdr. daexarjna da dauxarjavs...). Tu analogiaze<br />
midga saqme, maSin -n orive TurmeobiTSi analogiiT SeiZleba iyos gavrcelebuli.<br />
da am analogiis safuZveli, rogorc es aRniSnulia, iseTi zmnebi iqneboda, romelTa<br />
fuZeSi -n moipoveba (Sov-n-a, pov-n-a, m o T x o v - n - a da misT.). damaxasiaTebelia, rom -n<br />
sufiqsi dinamikuri gardamavali zmnebis TurmeobiTSia, xolo statikuri gardauvali<br />
zmnebis awmyoSi igi ar SeiZleba. amitom gvaqvs, erTi mxriT: u x a r i a , u w e r i a ,<br />
uTesia, uyenia (uremi ezoSi uyenia), da, meore mxriT: uxar-n-i-a, uwer-ni-a,<br />
uTes-n-i-a, [mo]uyen-eb-i-a. marTalia, ukanaskneli formebi uzmniswinod<br />
18 Sdr. a. S a n i Z e , qarTuli gramatikis safuZvlebi, I, 1953, gv. 455, § 493.<br />
95
ar ixmareba (da amiTac gansxvavdeba statikuri awmyosagan), magram -n-s gamovlena mainc<br />
angariSgasawevia:<br />
gauxarnia mis WroRa Tvalsa: s. mgalobl. I, 180,4.<br />
visac siyrmeSi ar gauxarnia: k. gamsaxurdia, didost. 82,21.<br />
cotaodeni sikeTe damiTesnia: i. gogeb. I, 314.<br />
magram ZiriTadi gansxvaveba -n sufiqsiani zmnebisa sxva formebisagan aqac mainc<br />
amosavali fuZis TaviseburebaSi mdgomareobs: -n sufiqsi gvxvdeba iseTi saSuali gvaris<br />
zmnebSi, romelTac gardamaval zmnaTagan aqvT nasesxebi formebi, anda saTaviso<br />
qcevas awarmoeben gansxvavebulad 19 . amitom ZiriTadad paradigmi aseTia: xarobs _ gaixara<br />
_ gauxarnia; axarebs _ gaaxara _ gauxarebia:<br />
vin icis, ramdeni... qvrivi Tu oboli gagixarebiaT simarTliT: l. ardaz. 167,9.<br />
[balaxi] daminergavs gulSi da... cremliT gamixarebia: a. WumbaZe, 190,10.<br />
daamuSavebs _ daamuSava _ daumuSavebia; muSaobs _ imuSava _ umuSavnia:<br />
CemTvis mimuSavnia: saq. siZv. III, 529, (1789 w.).<br />
moZRvars svindisierad umuSavnia: i. gogeb. I, 149.<br />
rac giorgi mTawmindels umuSavnia: i. javaxiSv. I, 148.<br />
axalgazrdobasTan bevri umuSavnia studiis mTavar reJisors: (pres.).<br />
agemebs _ agema _ ugemebia; igemebs _ igema _ ugemnia:<br />
bevrs Tqvengans zamTris susxi amis metad ar ugemnia: T. razik. 377,5.<br />
visac odesme siyvaruli gamoucdia, mas ugemnia TviT sikvdili: k. gamsaxurdia,<br />
didost. 233,22.<br />
asesxebs _ asesxa _ usesxebia; isesxebs _ isesxa _ usesxnia:<br />
rac medicinaSi uebari wamalia, eqimebs xalxisagan usesxnia: i. gogeb. I, 156.<br />
bevrjer gvisesxnia misgan fuli. g. wereTeli, 177,11.<br />
daafiqrebs _ daafiqra _ daufiqrebia; fiqrobs _ ifiqra _ ufiqrnia:<br />
didxans aRar ufiqrnia: ilia, II, 78.<br />
ilikos gaqceva aRar ufiqrnia: i. ekalaZe, rC. 9,18, aseve: T. razik. 231,17;<br />
e. ninoSv. II, 228, 23...<br />
avtors yvelaferi windawinve moufiqrnia: i. javax. saist. mwerl. I, 67.<br />
amgvaradve unda aixsnas usauzmnia (s. SanS. 297), ulaparaknia (n. lorTq. Txz. 162).<br />
uavadmyofnia (f. gogiCaiSvili, i. gogeb. kreb. 280) umoqmednia, unadirnia (g. wereT.<br />
382,30), uqeifniaT (ilia, III, 26), dauZinia da dauZinebia zmnebis xmareba Tanamedrove<br />
mxatvrul literaturasa da presaSi.<br />
marTalia, -n da -eb sufiqsebis gamoyenebaSi aseTi ganawileba igrZnoba, magram es<br />
araa Zveli movlena; maTi monacvleoba maTi odindeli erTobis maCvenebelia. amgvari<br />
monacvleoba erTsa da imave fuZeSi zeviTac aRiniSna: g a u m a r j v e b i a || gaumarjvnia;<br />
daumsaxurebia || daumsaxurnia (i. gogeb. I, 158); daumarTebia ||<br />
d a u m a r T n i a (l. qiaC. II, 26) da sxv. 20 danarCen SemTxvevebSi -n fonetikur mizezTa<br />
gamo ar Cans, Torem -eb sufiqsis monacvled is ivaraudeba: d a s c l i a || dascalebia,<br />
hyolia || h y o l e b i a tipis formebi amis damadasturebelia. Tu fonetikuri<br />
piroba damabrkolebeli araa, -n sufiqsi TiTqmis yovelTvisaa warmodgenili. sayuradReboa,<br />
rom ramdenime vnebiTi gvaris zmnaSi dRes saliteraturo enaSi -n sufiq-<br />
19 amis mixedviT aris gansxvavebuli qarTuli enis ganmartebiT leqsikonSi formebi: gaiWrialebs<br />
_ gauWrialnia; daaZaxebs _ dauZaxebia; dauZaxebs _ dauZaxnia, Tumca -n da -eb sufiqsebis<br />
xmarebaSi normatulobis principi araa daculi: ainavardebs _ aunavardnia, magram: gainavardebs<br />
_ gaunavardnia || gaunavardebia; gautacnia || gautacebia...<br />
20 Sdr. daaZax-eb-ina-s mniSvnelobiT imerxeulSi daaZaxnia (iman emri qna, Telals daaZaxnia:<br />
TP. VII, gv. 61).<br />
96
sis gavrcelebisaken ufroa midrekileba: S e s c i v d a _ S e s c i v n i a (Sdr. Sescivebia),<br />
mohSivda _ mohSivnia (Sdr. mohSivebia), astkivda _ astkivnia (Sdr. astkivebia),<br />
m o u n d a _ m o s d o m n i a (Sdr. mosdomebia), jani g a v a r d a _ jani g a -<br />
v a r d n i a (ilia, II, 160) da a. S.<br />
magram aseTi warmoeba yvelgan ar damkvidrda. vnebiTi gvaris orpirian zmnaTaTvis<br />
TurmeobiT pirvelSi xan -en sufiqsiani fuZea (dasavlur dialeqtebSi upiratesad),<br />
xan masdaris fuZe: daxvda: daxvdomia da daxvdenia; moukvda:<br />
mokvdomia da mokvdenia; darCa: darComia da darCenia; gadaxda: gadaxdomia<br />
da gadaxdenia.<br />
-en sufiqsiani formebi aq im sibrtyeze unda iqnes ganxiluli, razedac d a m a r -<br />
T n i a tipis zmnebSi. es kia, rom -en aqac axalia 21 da ori variantidan ufro Zvelia<br />
is, romelic masdaris saziaro fuZes iyenebs. amgvarad, am ramdenime zmnasTan gamovlenili<br />
-en sufiqsi gvafiqrebinebs, rom -e xmovani unda miuZRodes -n Tanxmovans yvela<br />
zemoT ganxilul zmnaSi. aseTi sufiqsi sxva SemTxvevaSic gvaqvs: Sdr. aRagzebs<br />
da aRvagz-en:<br />
siborgilsa aRagzebs: equsTa dReTaჲ. 102, 23.<br />
agzebdes mRdeli igi SeSasa: levit. 6, 2.<br />
raჲTa Seugznan ali cecxlisaჲ: kim. II, 24,7.<br />
marTalia, astkivda _ astkivnia vnebiTi gvaris zmnaa, magram -n sufiqsi<br />
yvelgan vnebiTis rodia TurmeobiTebSi. es sufiqsi sxva nakvTis formaSic gvaqvs da<br />
aravnebiTSic. sazogadod, vnebiTis niSnad misi miCneva gaWirdeboda. magaliTebis SeswavliT<br />
irkveva, rom igi Cndeba erTsa da imave dros pirvelsa da meore TurmeobiT-<br />
Si. Tu pirvel TurmeobiTSia, meoreSic gadahyveba (Sdr. mosuliyvnen iosebTan da<br />
Sexvewn odnen: saq. siZv. III, 376, 1769 w.). ricxvs mniSvneloba ara aqvs: mxoloobiT-<br />
Siacaa da mravlobiTSic. amgvarad, miyidnia, gamitexnia zmnebSi ver iqneba -n vnebiTisa<br />
iseve, rogorc sxva zmnebSi, romelTa sintaqsuri mniSvneloba garkveviT moqmedebiTia.<br />
isicaa mxedvelobaSi misaRebi, rom -n sufiqsis xmarebas TurmeobiTSi ase Tu<br />
ise sistemuri xasiaTi eZleva XIV_XV saukuneebidan. cnobili kia, rom am droisaTvis<br />
-n, rogorc vnebiTis sufiqsi, mkvdaria. is ar ixmareba aRarc nasaxelar fuZeTa<br />
vnebiTis sawarmoeblad, arc miT ufro sxva zmnebSi.<br />
dasturdeba, rom es -n (← -en) zmnuri fuZis iseTive sawarmoebeli sufiqsia, rogoric<br />
-an, -on, -ev da sxvebi, gamoyenebuli sxvadasxva seriis formebSi 22 . es -n gvqonda<br />
erTi tipis zmnebSi da maTi analogiiT aqac gavrcelda. yuradRebas iqcevs –n (← -en)<br />
sufiqsis xmareba rig SemTxvevaSi iq, sadac sxva magaliTebis mixedviT -eb sufiqsicaa<br />
cnobili (mou-mat-eb-ia || mou-mat-n-ia...). ramdenadac sarwmunoa, rom saxelisa da<br />
zmnis fuZeSi -eb sufiqsi erTi da igive odenobaa geneturad da istoriulad 23 , xolo<br />
saxelis morfologiur kategoriaSi gamoyenebuli -n da -eb sufiqsebi semantikurad<br />
agreTve erTi da igivea 24 . amdenad cxadia, rom -n-s igive funqcia aqvs moumat-n-ia-Si,<br />
rac -eb-s amave moumat-eb-ia-Si. am sufiqsis gaCenasa da damkvidrebas ramdenime Sem-<br />
TxvevaSi SegviZlia kidec vadevnoT Tvali qarTuli enis istoriaSi. cnobilia, rom<br />
Zvel qarTulSi statikuri zmna martivi fuZiT ixmareboda h-mat-s. rodesac axal<br />
formaTa warmoebis SesaZlebloba da saWiroeba warmoiSva, dialeqtebis mixedviT<br />
sxvadasxva sufiqsi iqna gamoyenebuli, erTi mxriT: mou-mat-eb-ia, meore mxriT, mou-<br />
21 Sdr. gadaxdomia || gadaxdenia (s. SanS. 5): xed (Ãed) fuZes erTvis -en.<br />
22 Sdr. daicavs _ daicev, davadg-er...<br />
23 iv. q a v T a r a Z e , zmnis ZiriTadi kategoriebis istoriisaTvis Zvel qarTulSi: 1954, gv. 93.<br />
24 arn. C i q o b a v a , mravlobiTobis sufiqsTa genezisaTvis qarTulSi: iberiul-kavkasiuri<br />
enaTmecniereba, VI, 1954, gv.gv. 72-73.<br />
97
mat-n-ia, maSasadame: vu-mat-eb || vu-mat-en 25 ... swored iseT SemTxvevebSi aqvs adgili sufiqsTa<br />
monacvleobas, rodesac zmnis fuZe odindeli martivi fuZea da Tematur ni-<br />
SanTa darTva, ase vTqvaT, Cven Tvalwin xdeba. literaturaSi dasturdeba d a i k v e -<br />
xebs da daikvexnis 26 imitom, rom SesaZlebelia i-kvex-s, rac amosavalia orive<br />
maTganisaTvis:<br />
_ eg ra aris? me ki ar davdgebodi xolme gaWenebul cxenze Cem patara biWoba-<br />
Si! _ daikvexa luarsabma.<br />
_ nu ikvex.<br />
_ gana kvexnisaTvis vambob? (ilia, II, 196).<br />
verc erTi kavkasiis nawili ver daikvexebda amisTana myudroebas: i. gogeb. I, 407.<br />
bunebrivia, rom ori aseTi sufiqsis gamoyenebas SemdegSi dakavSireboda saTanado<br />
diferenciacia mniSvnelobis mixedviT. -n sufiqsi gamoyenebuli iqna wyvetilis vnebi-<br />
Tisagan moqmedebiTis meore TurmeobiTis gasarCevad 27 , erTi mxriv, aqtivisa da medioaqtivis<br />
formaTa sadiferenciaciod, meore mxriv 28 , Tumca am sufiqsis gareSec TurmeobiTSi<br />
rigi zmnuri fuZe ixmareba axal qarTulSi:<br />
dauviwyia (`mnaTobi~. # 6, 1954, gv. 128), gikisria (akaki, 153).<br />
ukisria (i. maCab. II, 249, 19), gautacia (g. leonoiZe, 442,18).<br />
daukidiaT (i. elefTeriZe, 51,24), dauZaxia (S. aragvisp. I, 126).<br />
misaubria (l. qiaC. 146), dahxocia (k. lorTq. 24,5; mix. mrevl. 99) amoukenkia (s.<br />
SanS. 41)...<br />
menaxa (ilia, II, 11), gagexeTqa, gageyara (ilia, II, 424), aekrifa (mix. mrevl. 137),<br />
gaemarjva (uiaraRo, 24), gadaetexa (mx. mrevl. 126), amoekiTxa (mix. mrevl. 81), mepasuxa<br />
(s. SanS. 315), gaemarTaT (s. SanS. 109), aekida (s. SanS. 17), ekadra (i. gogeb. 73), daezilaT<br />
(ilia, II, 264), daenaxaT (ilia, II, 252), CaeSala, SeelaxaT (i. gogeb. 295), moeyaraT<br />
(ilia, II, 426), Camoefxata (ilia, II. 24), gaeCexaT, gaetexaT (a. yazb. I, 22), eyida (a. yazb.<br />
I, 13), daepatiJaT (s. kld. 169,14), moemarjva (s. SanS. 104), moekalaTaT (baCana, 371,20).<br />
egulisxma (a. SaniZe, gramat. safuZvl. 29.).<br />
Sinaarsobrivi gansxvavebisaTvis -n-s gamoyeneba meoreuli, SedarebiT gviandeli<br />
movlena Cans. Tavdapirveli misi funqcia _ zmnuri fuZis savrcobad gamoyenebaa. pirveli<br />
TurmeobiTi eyrdnoba Zveli permansivis fuZes, romelsac SemdegSi cnobili -av,<br />
-eb afiqsebi jer kidev ar moudioda. amitom T e s - i - s _ u T e s i a tipi ufro Zvelia,<br />
vidre Tesavs _ uTesavs. es ukanasknelia Zvel qarTulSi gamomuSavebuli, wignuri<br />
tradiciiT ganmtkicebuli da literaturul normad damkvidrebuli. danarCen Sem-<br />
TxvevebSi amnairi formebi swored amosaval fuZeSi gansxvavebuli viTarebiT unda<br />
aixsnas. Tu awmyo i x m a r e b s formas gvidasturebs, pirvel TurmeobiTSi mosalodnelia<br />
m o u x m a r e b i a , xolo i x m a r s , c v e T s , k v e T s , t e x s ... tipis fuZeebSi aseve<br />
gauvrcobel fuZes gamoiyenebs TurmeobiTic. oRond analogiiT -n sufiqsiani formebicaa<br />
dadasturebuli 29 .<br />
Tu -n zmnuri fuZis sawarmoebeli sufiqsia, ratom araa aucilebeli misi xmareba<br />
25 zmnis Tematur sufiqsTa monacvleobiT dialeqtTangan yvelaze met yuradRebas iqcevs<br />
mesxur-javaxuri (akeT-eb-s || akeT-en-s... S. Z i Z i g u r i , Ziebani qarTuli dialeqtologiidan,<br />
1954, gv. 142. a. m a r t i r o s o v i , javaxuris mesxurTan mimarTebis sakiTxisaTvis: puSkinis<br />
saxelobis Tbilisis ped. institutis Sromebi, 1950, t. VIII. gv. 295).<br />
26 Sdr. qarTuli enis ganmartebiTi leqsikoni, t. III. 1953 w., sv. 361.<br />
27 a . S a n i Z e , qarTuli gramatikis safuZvlebi, I, 1953, gv. 421-453, $ 492.<br />
28 iqve, gv. 421, Sdr. gv. 488.<br />
29 SedarebiT erTferovnebas am mxriv vpoulobT i a k o b g o g e b a S v i l i s nawerebSi: uxmarnia<br />
(I, 88), SegekveTnaT (I. 138). aetexnaT (moTx. 223).<br />
98
yvela am tipis zmnaSi? -n marTlac, ar gvxvdeba yvelgan. zogjer erTi winadadebac<br />
ki mis xmareba-uxmareblobas gvidasturebs 30 . es imiT unda aixsnebodes, rom -n saliteraturo<br />
enaSi gamoyenebiT jer kidev axalia da farTod gavrcelebuli araa. -n sufiqsis<br />
nakleb gavrcelebaSi garkveul SemTxvevebSi udavod wili uZevs fonetikur<br />
process: l, r, n narnara Tanxmovnebze damTavrebul fuZeebTan igi umetes SemTxveva-<br />
Si ikargeba. usargeblnia (i. javax. 88) da esargebla (i. javax. 73). gamoulaSqria<br />
|| gamoulaSqrnia (iqve, 247), ecxovra || e c x o v r n a (iqve, 185), g a -<br />
daufiqria || m o u f i q r n i a (iqve, 247; 67)... misi gauCinareba TanxmovanTa SejgufebiT<br />
unda aixsnas. amitomaa yovelTvis: g a u S l i a , C a u y r i a , m o u x d i a . . . magram<br />
Cveulebriv: gaeSalna, Caeyarna, moexadna...<br />
kiTxva ismis: ra progresul movlenas warmoadgens am sufiqsis gamoyeneba, aqvs<br />
Tu ara farTod gavrcelebis perspeqtiva, SeiZleba Tu ara damkvidrdes igi sayovel-<br />
Taod dRevandel qarTul saliteraturo enaSi?<br />
qarTuli saliteraturo enis normaTa damdgenma saxelmwifo komisiam am kiTxvas<br />
1936 wels uaryofiTad upasuxa da paralelur formaTagan _ d a u W e r i a || dauWernia,<br />
gautexia || g a u t e x n i a ... marTebulad CaTvala da miiRo pirveli 31 .<br />
marTlac, -n sufiqsi TurmeobiTebis formebSi arc ise Zveli movlenaa saliteraturo<br />
enaSi. marTalia, TiTqmis xuTi saukunis istoria aqvs mis xmarebas qarTlur-kaxur<br />
dialeqtebSi, magram igi upiratesad SeiniSneba iseT fuZeebSi, romlebSic sxva<br />
niSnebi iyo ukve gamoyenebuli (-av, -am, -eb...). sagulisxmoa isic, rom -n sufiqsi Tanabrad<br />
araa gavrcelebuli qarTuli enis dialeqtebSi dRes, zogma dialeqtma igi srulebiT<br />
ar icis (xevsuruli, TuSuri, fSauri, mesxur-javaxuri, raWuli, imeruli, guruli...).<br />
amdenad, dRevandel qarTul metyvelebaSi igi jer kidev araa sakmaod gavrcelebuli.<br />
-n sufiqsi Tavdapirvelad SeimCneva qarTlur-kaxurSi, rogorc zmnuri fuZis sawarmoebeli<br />
niSani. SemdegSi igi gamoyenebul iqna gardamavali da gardauvali zmnebis<br />
sxvadasxva nakvTebis sadiferenciaciodac, magram rig SemTxvevaSi misi gramatikuli<br />
daniSnuleba gauCinarebulia. amiTac aixsneba, rom -n sufiqsiani da usufiqso<br />
formebi an gverdigverd ixmareba (m i y i d i a || miyidnia; ametexa || a m e t e x n a 32 .<br />
`lit. gaz.~ 1954, 27.VIII, gv. 4), an srulebiTac ara gvaqvs igi... m i u c i a _ m i e c a , a u -<br />
R i a _ a e R o , d a u g d i a _ d a e g d o , S e u q i a _ S e e q o , g a u z r d i a _ g a e z a r -<br />
da, dauklia _ daeklo, ganucdia _ ganecada, gauSvia _ gaeSva, Sehxvedria,<br />
dastexia, Cahkecia, damalvia da a. S.<br />
SemTxveviT damsgavsebuli sxvadasxva nakvTis formaTa garCevisaTvis -n-s gamoyenebis<br />
aucilebloba srulebiTac ar igrZnoba, gansxvaveba umisodac gvaqvs konteqstSi<br />
rogorc morfologiurad, ise sintaqsurad. morfologiurad: erTi tipis zmnebis didi<br />
wili uzmniswinoa da uTemisniSno, meore tipisa ki zmniswiniani an TemisniSniani.<br />
Sdr. muSaobs da daamuSavebs: umuSavia 33 da d a u m u S a v - e b - i a ; v a r j i -<br />
Sobs da avarjiSebs: uvarjiSia da uvarjiS-eb-ia...<br />
rac Seexeba meore TurmeobiTs, igi axal saliteraturo qarTulSi -eb sufiqsian<br />
zmnebTan ufro da ufro farTod iyenebs pirveli TurmeobiTis fuZes, Zalian iSvia-<br />
Tad namyo wyvetilisas: awmyo: gaitacebs, datovebs, dabadebs, uRala-<br />
30 araa, Cveulebriv, i l i a s nawerebSi, Tanamedrove mweralTa nawerebis did umetesobaSi,<br />
presis enaSi.<br />
31 saliteraturo qarTulis normebi, I, 1936, gv. 34-39: sadavo sakiTxebi droTa mesame jgufis<br />
warmoebisas (arn. C i q o b a v a s moxsenebis mixedviT).<br />
32 aseTi faqtebi SeiniSneba i. gogebaSvilis (moTxr. gv. 48, Sdr. gv. 51), ilias (II, 264; 259),<br />
akakis (Tavgadas. 428; 447), i. ekalaZis, S. aragvispirelisa da sxvaTa nawerebSi.<br />
33 -n sufiqsian formebs (u m u S a v-n-i a , u m s a x u r-n-i a , u v a r j i S-n-i-a, u g e m-n-i a ...) vxvdebiT<br />
mxolod qarTlur-kaxurSi, romlis gavleniTa da mibaZviTac aixsneba maTi xmarebis SemTxvevebi<br />
mxatvrul literaturasa da presaSi.<br />
99
tebs, ahkidebs... TurmeobiTi pirveli: gautac-eb-ia, dautov-eb-ia, daubad-eb-ia,<br />
uRalat-eb-ia, aukid-eb-ia... TurmeobiTi meore: gaetac-eb-ina,<br />
daetov-eb-ina, daebad-eb-ina, eRalat-eb-ina, aekid-eb-ina... (da<br />
ara g a e t a c a an g a e t a c n a da misT.).<br />
sintaqsuri safuZveli am gansxvavebisa imaSi mdgomareobs, rom mesame seriaSi<br />
sxvagvaria qvemdebare-damatebisa da Semasmenlis urTierToba, meoreSi _ sxvagvari:<br />
meore seriaSi (namyo wyvetilSi), roca Semasmeneli e- prefiqsiani vnebiTia, mas qvemdebarec<br />
iTanxmebs mravlobiT ricxvSi da garkveul SemTxvevaSi iribi damatebac:<br />
d a e R u p a S v i l i sanaTas.<br />
daeRupnen Svilebi sanaTas.<br />
daeRupaT Svili fSavelebs.<br />
meore TurmeobiTSi ki Semasmenels iTanxmebs mxolod realuri subieqti, iribi damateba<br />
ara gvaqvs, pirdapiri damateba Cveulebriv ar iTanxmebs. amas garda, gansxvavebas<br />
sxvadasxva tipis zmnebSi, -n sufiqsis gareSe, zmnasTan Sewyobili pirebic iZleva:<br />
umuSavia, umsaxuria _ mas; daumuSavebia, daumsaxurebia _ mas igi.<br />
amgvarad, formaTa gasarCevad ufro arsebiTi niSnebi da konteqsti gvaqvs. sxva<br />
saSualebis gamoyeneba am daniSnulebiT gamoiwvevda formaTa siWreles enaSi. Tu ki<br />
aseTi saWiroeba mxedvelobaSi araa miRebuli da miTqvams, mimalavs, minaxavs<br />
(awymo, resp. TurmeobiTi pirveli) formebis gverdiT daSvebuli araa saliteraturo<br />
enaSi m i T q v i a , [da]mimalia, m i n a x i a (sakuTriv TurmeobiTisaTvis), cxadia, amgvarive<br />
unda iqnes damokidebuleba -n sufiqsis mimarTac.<br />
uyidia _ uyidnia, gaetexa _ gaetexna, umuSavia _ umuSavnia... iseT<br />
mimarTebaSia erTmaneTTan, rogorSiac g a h y i d v o d a _ g a h y i d v i y o , g a s t e x o d a<br />
_ dastexiyo, damuSaveboda _ damuSavebiyo... Zvelia da ufro gavrcelebuli<br />
pirveli saxeobebi.<br />
amgvarad, -n sufiqsiani formebi srulebiT gaumarTlebelia iseT fuZeebSi, romelTac<br />
awymo-myofadSi awarmoebs -av, -am, -eb sufiqsebi. paralelur formaTagan: d a -<br />
viwyebia || daviwynia || daviwyia; daukidebia || daukidnia || daukidia;<br />
daetovebina || daetova... unda darCes mxolod -eb sufiqsiani, rogorc<br />
ufro Zveli da gavrcelebuli, gramatikulad swori da saliteraturo enis ganviTarebis<br />
perspeqtivisaTvis Sesaferisi. igive SeiZleboda gveTqva u m u S a v - n - i a tipis<br />
zmnaTa (e. w. medioaqtiur varjiSobs, fiqrobs, cxovrobs, nadirobs, sadilobs,<br />
sauzmobs, trialebs, laparakobs, qadagobs, yaraulobs, uZaxis, moqmedebs, ybedobs,<br />
arSiyobs, navardobs...) Sesaxeb, miuxedavad imisa, rom -n sufiqsiani formebi aq, am bolo<br />
dros TiTqos ufro vrceldeba da saliteraturo enaSic lamobs danergvas.<br />
100
mimReobis warmoeba qarTulSi 1<br />
101<br />
ekaterine osiZe<br />
mimReoba zmnis fuZidan nawarmoebi saxelia, nazmnari zedsarTavi saxeli. rogorc<br />
saxels, mas yvela is morfologiuri kategoria aqvs, rac ama Tu im enaSi saxels moepoveba.<br />
amave dros mimReoba Cveulebriv zmnis romelsame (an ramdensame) gramatikul<br />
kategoriasac gamoxatavs. amiT gansxvavdeba igi zmnis fuZidan nawarmoeb arsebiT saxelTagan<br />
_ moqmed pirTa saxelebisagan.<br />
qarTulSi mimReobis warmoebis ganxilvis dros Cven ZiriTad mizans Seadgens mim-<br />
Reobis warmoebis istoriis, misi Camoyalibebisa da ganviTarebis gzebis gaTvaliswineba.<br />
mimReobaTa warmoebis istoriuli viTarebis gasaTvaliswineblad ki unda gairkves,<br />
ramdenad damaxasiaTebelia istoriulad mimReobisaTvis zmnis gramatikuli kategoriebis<br />
gamoxatva.<br />
im enebSi, sadac droisa da gvaris kategoria moepoveba mimReobas, unda gvqonoda<br />
moqmedebiTi gvaris mimReoba samive droisa da vnebiTi gvaris mimReoba awmyo, namyo<br />
da myofadi droisa. magram enaTa did umravlesobaSi aseTi sizuste warmoebisa ar<br />
aris daculi. riT aris es gamowveuli?<br />
es kiTxva qarTulSi mimReobaTa warmoebis ganxilvis drosac dgeba da axsnas<br />
Txoulobs. amgvarad, mimReobaSi droisa da gvaris gamoxatvis sakiTxia gasarkvevi da<br />
amasTan dakavSirebiT ki mimReobis fuZisa da mawarmoebel afiqsTa analizia saWiro.<br />
qarTulSi mimReoba 2 gairCeva drois, gvarisa da aspeqtis mixedviT. gvaqvs sami<br />
drois _ awmyo, namyo da myofadi drois mimReoba. moqmedebiTi da vnebiTi gvaris mim-<br />
Reobebi, sruli da usruli aspeqtis mqone mimReobis formebi.<br />
qarTulSi mimReoba iwarmoeba zmnis fuZidan; e. i. zmnis im nawilidan, romelic<br />
arcerTi gramatikuli kategoriis matarebeli ar aris da romelic saerToa zmnis<br />
yvela piris, drois, qcevisa da a. S. formebisaTvis. zmnis fuZeze garkveuli afiqsebis<br />
darTviT viRebT mimReobas.<br />
mimReobas awarmoebs: a) prefiqs-sufiqsi, b) mxolod prefiqsi, g) oden sufiqsi. aqedan<br />
sufiqsuri warmoeba namyo drois mimReobaSi gvaqvs mxolod; prefiqsul-sufiqsuri<br />
da oden prefiqsuli warmoeba samive drois mimReobaSi SeiZleba Segvxvdes.<br />
prefiqsebad mimReobaTa warmoebaSi gvxvdeba m-, sa-, na || ne. mimReobis mawarmoebel<br />
prefiqsTagan sa- prefiqsiani mimReoba myofadi droisaa, na- || ne- prefiqsiani warmoeba<br />
namyo droisa, m-iani warmoeba awmyo da namyo droisa.<br />
m- prefiqsiani mimReoba aqvs gardamaval zmnebs (m-cem-el, m-tanjv-el, m-Reb-el, m-<br />
Tesv-el...), gardauval ugvaro dinamikursa (m-wyr-al, m-STv-ar, m-kud-ar, m-wyud-ar...) da<br />
statikur zmnebsac (m-frinv-al, m-tir-al, m-dum-ar, m-rokv-el...). gardamaval zmnaTagan<br />
da statikuri zmnebidan m prefiqsiT (xmovniTurT) nawarmoebi mimReoba awmyo droisaa,<br />
gardauval ugvaro dinamikur zmnaTagan nawarmoebi mimReoba ki namyo droisa.<br />
m- prefiqsiT nawarmoebi mimReoba yovelTvis sasubieqtoa, e. i. etoleba Sesabamisi<br />
zmnis subieqts. calke dgas mxolod inversiuli statikuri zmnebi. aq m- TavsarTiani<br />
mimReoba saobieqtoa, udris Sesabamisi zmnis gramatikul obieqts (magram realur subieqts):<br />
mo-Zul-e _ `visac sZuls~, mo-yuar-e _ `visac uyvars~, mokÂrne _ `visac<br />
ukÂrs~ (da viyav raÁ ama saqmisaTÂs? mokÂrne, kimeni I, 297, 20).<br />
sa- prefiqsiani mimReoba iwarmoeba gardamaval zmnaTagan da inversiul statikur<br />
zmnTagan. erTpirian zmnas (statikursa Tu dinamikurs) sa- (agreTve na- || ne-) prefiqsi-<br />
1 Tbilisis saxelmwifo universitetis Sromebi, 67, Tb., 1957.<br />
2 termini `mimReoba” xelovnurad aris nawarmoebi, ar aris zusti da ar gadmoscems im<br />
Sinaarss, rasac am terminiT gamoxatuli gramatikuli kategoria aRniSnavs. upiratesoba am<br />
terminisa imaSi mdgomareobs mxolod, rom igi tradiciiT aris damkvidrebuli specialur<br />
literaturaSi.
ani formebi mimReobisa Cveulebriv ara aqvs. Tumca aqa-iq erTpirian zmnas mimReobis<br />
sa-prefiqsiani formebic moepoveba, magram isini dros ar gamoxataven da aRniSnaven<br />
an moqmedebis adgils (sa-rb-i-el, sa-dg-ur...), an iaraRs, riTac moqmedeba warmoebs.<br />
gardamaval zmnaTagan sa- prefiqsiT nawarmoebi mimReoba myofadi droisaa, xolo<br />
imave prefiqsiT statikur inversiul zmnaTagan nawarmoebi mimReoba dros ar aRniSnavs<br />
(sa-yuar-el, sa-Zul-el, sa-wad-el...).<br />
drois momenti daCrdilulia im formebSic, romlebic gasubstantivdnen. amis gamovea,<br />
rom iaraRisa da moqmedebis adgilis aRmniSvnel mimReobebSi preverbiani variantebi<br />
ar gvxvdeba. preverbis darTvis SemTxvevaSi myofadi drois mimReobas viRebT:<br />
sa-zrd-el da ga-sa-zrd-el, sa-vseb-el da a-sa-vseb-el, sa-Txr-el da ga-sa-Txr-el...<br />
mimReobis mawarmoebel prefiqsad gvxvdeba Tanxmovani xmovnis TanxlebiT da uxmovnodac.<br />
s prefiqsTan mudam a xmovani gvaqvs, n-sTan _ a da e xmovnebi, m- prefiqsi<br />
uxmovnodac aris gamoyenebuli da a, e, o xmovanTa TanxlebiTac. qarTulSi mimReoba-<br />
Ta warmoebis erT-erTi sakiTxia, gairkves ra funqciis mqone arian es xmovnebi da saerTod<br />
aris Tu ara SesaZlebeli mimReobis mawarmoebel prefiqsTa daSla xmovniT<br />
da TanxmovniTs elementebad?<br />
mimReobis mawarmoebel prefiqsTa daSlis SesaZleblobas is garemoeba iZleva,<br />
rom erTsa da imave TanxmovanTan sxvadasxva xmovani gvxvdeba da isic, rom xmovnian<br />
mawarmoebelTa gverdiT gvaqvs prefiqsis uxmovno variantebic.<br />
magram erTia daSlis SesaZlebloba da meore _ TiToeuli elementisaTvis funqciis<br />
daZebna. kiTxva dgas: aqvs Tu ara xmovniT elements garkveuli funqcia?<br />
specialur literaturaSi arsebobs mosazreba, romlis mixedviT mimReobis mawarmoebeli<br />
prefiqsis xmovniT elements kavSiri unda hqondes zmnis fuZis prefiqsul<br />
xmovanTan 3 .<br />
am varauds garkveuli dabrkolebebi xvdeba win:<br />
1. sxvadasxva xmovani mxolod m- prefiqsTana gvaqvs. s-sTan mxolod a xmovani gvxvdeba.<br />
nawilobriv es iTqmis na- prefiqsis Sesaxebac.<br />
2. zmnis fuZes xSirad i xmovani awarmoebs; mimReobis formebSi i prefiqsi ar Cans.<br />
3. da piriqiT, zmnis fuZis mawarmoeblad ara gvaqvs o prefiqsi; mimReobis warmoebaSi<br />
prefiqsTan o xmovani iRebs monawileobas.<br />
4. mimReobis warmoebaSi monawile prefiqsebi (xmovniTurT) gvxvdeba saxelisagan<br />
nawarmoeb saxelebSic. Tu mimReobaSi prefiqsis xmovniTi nawili zmnis fuZis mawarmoebeli<br />
prefiqsia, ra funqcia aqvs imave xmovnebs saxelebSi?<br />
magram CamoTvlil dabrkolebaTa miuxedavad es varaudi bevr SemTxvevaSi mar-<br />
Tldeba.<br />
kerZod, roca a xmovani gvxvdeba m- prefiqsTan erTad, igi zmnaTa absoluturi umravlesobisaTvis<br />
fuZis mawarmoebeli prefiqsia: ma-mko-bel _ amkobs, maqebel _ aqebs,<br />
maSenebel _ aSenebs, mauwyebel _ auwyebs, maginebel _ aginebs...<br />
gamonaklisia mxolod mimReobis sami forma: ma-ZR-ar, ma-Sur-al, ma-val.<br />
mTel rig SemTxvevebSi e xmovanic zmnis fuZis mawarmoebeli prefiqsi Cans: metyuel<br />
_ etyvis, meZiebel _ eZiebs, metyebel || metyebar _ etyebda...<br />
o zmnis fuZis mawarmoebel prefiqsad ar gvaqvs qarTulSi da saerTod o xmovani,<br />
rogorc afiqsi, bevr SemTxvevaSi meoreulia da fonetikur niadagzea miRebuli.<br />
aris Tu ara SesaZlebeli mimReobis mawarmoebeli prefiqsis xmovniTi elementis<br />
o-s axsna fonetikur niadagze.<br />
am mxriv yuradRebas iqcevs im zmnaTa mimReobis formebi, romelTa fuZes i xmovani<br />
awarmoebs; mimReobaSi Sesabamisad prefiqsTan o xmovania warmodgenili: mo-yuar-e<br />
_ m-i-yuar, mo-ZRu-ar _ m-i-ZRÂs, mo-swraf-e _ i-swraf-i-s, mo-cin-ar _ i-cin-i-s, mo-<br />
3 ix. a) G. deeters, das khartvelische Verbum, Leipzig, 1930, gv., 225, § 425, 413, 434.<br />
b) a r n . C i q o b a v a , saxelis fuZis uZvelesi agebuleba qarTvelur enebSi, $ 85, gv., 214.<br />
102
kÂrn-e _ m-i-kÂr-s, mo-cal-e _ i-cl-i-s, mo-urn-e _ i-urv-i-s, mo-qm-ed _ i-qm-s, mo-qadul<br />
_ i-qad-i-s, mo-nan-ul _ i-nan-i-s, mo-Ruaw _ i-Ruw-i-s, mo-Tmin-e _ i-Tmen-s, mo-brZav<br />
(sulT-mobrZavi) _ i-brZv-i-s, mo-Zrav _ i-Zrv-i-s, mo-zard-ul || mo-zard _ i-zrd-eb-a,<br />
mo-rev _ i-rev-a.<br />
vfiqrobT, SemTxveviTi ar unda iyos, rom i- prefiqsiani zmnebi mimReobaSi o xmovans<br />
gamoavlenen. aseTi damTxveva garkveuli kanonzomierebis xasiaTs atarebs.<br />
magram sakmao raodenobiT aris imis magaliTebic, roca zmnas i prefiqsi ar awarmoebs,<br />
magram mimReobaSi o prefiqsi gvaqvs (mo-rC-il _ erCis, mo-rbed _ rb-i-s, mo-kudav<br />
_ kudavs, mo-sav _ vesav...). o xmovnis arseboba aseT SemTxvevaSi analogias miewereba:<br />
enaSi iyo garkveuli yalibi mimReobis warmoebisa da misi gamoyeneba SeeZlo<br />
sxvadasxva prefiqsiT warmoebul zmnas.<br />
mainc aRsaniSnavia, rom is zmnebi, romlebic, ase vTqvaT, umarTebulod gamoavlenen<br />
mimReobaSi o xmovans, ZiriTadad statikuri zmnebia: mo-Zul-e, mo-surn-e || mo-surv-e,<br />
mo-rcxv-i, mo-Tn-e, mo-sav, mo-rC-il, mo-rb-ed, mo-Surn-e...<br />
statikur zmnaTa umravlesobaSi i statikurobis morfologiuri niSani (romelic<br />
istoriulad diuratiuli aspeqtis maCvenebelia) warmodgenilia, magram igi sufiqsad<br />
gvxvdeba yovelTvis.<br />
iqneb mimReobis am formaTa mixedviT vivaraudoT, rom am aspeqtiseuli -i afiqsis<br />
adgili zmnaSi ar iyo imTaviTve fiqsirebuli da igi SeiZleba prefiqsadac mogvvlineboda.<br />
am mxriv sainteresoa zog inversiul statikur zmnaSi i prefiqsis gamovlena I da<br />
II pirSi (III-Si i→u), romelic arc qcevisaa da arc vnebiTi gvarisa: m-i-yuar, gi-yuar,<br />
m-i-kÂr-s, g-i-kÂr-s, m-i-xar-i-s.<br />
ras unda gamoewvia mimReobis formebSi i-s o-d Secvla? labializaciis procesiT<br />
amis axsna gaWirdeboda imis gamo, rom m prefiqsTan a da e xmovnebic gvxvdeba da amgvar<br />
fonetikur process adgili ara aqvs.<br />
safiqrebelia, rom mi-m mogvca mo garkveul dialeqtSi. iqneb am fonetikur process<br />
xeli Seuwyo im garemoebam, rom i-iani forma mimReobisa zmnis pirian formas<br />
daemTxveoda bevr SemTxvevaSi: mi-yuar-e, mi-Zul-e, mi-Tmin-e, mi-wyal-e, mi-surv-e...<br />
qarTuli metad mdidaria mimReobis mawarmoebeli sufiqsebiT, Cveulebriv sufiqsebi<br />
prefiqsTan erTad arian warmodgenili mimReobaSi. mxolod -il da -ul sufiqsebi<br />
prefiqsis gareSec awarmoeben mimReobas. oden sufiqsiani warmoeba mimReobisa namyo<br />
droisaa yovelTvis. mimReobis mawarmoebeli sxva sufiqsebi sxvadasxva droisa da<br />
gvaris mimReobebSi gvxvdeba.<br />
gansakuTrebiT produqtiulia qarTulSi mimReobis mawarmoebeli -el sufiqsi. igi<br />
m-, ma-, me-, mo- prefiqsebTan erTad awarmoebs sasubieqto mimReobas gardamavali da<br />
gardauvali statikuri zmnebidan. imave gardamaval zmnaTagan -el sufiqsiTa da sa-<br />
prefiqsiT nawarmoebi mimReoba ki saobieqtoa, e. i. udris amosavali zmnis pirdapir<br />
obieqts.<br />
namyo drois mimReobaSi na- prefiqsTan erTad -el sufiqsi ar gvxvdeba, Tu mimReobis<br />
formad ar miviCnieT na-T-el _ nawarmoebi saxeli (Sdr. a-T-ev-s, gan-T-en-a, T-end-eb-a,<br />
gan-T-i-ad).<br />
oden -el sufiqsi Cans mimReobis mawarmoeblad mimReobis ganmÃel formaSi. `ganÃmel~<br />
rom mimReobis formaa, amas preverbi cxadyofs. mxolod kiTxva ismis, xom ar<br />
aris am formaSi m- prefiqsi dakarguli fonetikur niadagze n-s mezoblobaSi? aseTi<br />
SesaZlebloba gamoricxuli ar aris. magram, meore mxriv, iqneb prefiqsis uqonloba<br />
Sinagan kavSirSi iyo preverbis darTvasTan (Seadare analogiuri viTareba Wanur mim-<br />
ReobaSi).<br />
Ãmebis `zmnisagan (romlis mimReobac ars `ganÃmel~) ganmÃmar mimReobis forma iyo<br />
mosalodneli, romelic gvxvdeba kidec. magram gvaqvs `Ãmel~ zedsarTavi saxelic.<br />
`ganÃmar~ mimReoba da `Ãmel~ zedsarTavi saxeli SinaarsiT savsebiT faraven erTmaneTs<br />
(Sdr. am mxriv `didi~ da `gadidebuli~). amitom, SesaZlebelia, `ganÃmel~ forma-<br />
103
Si gan preverbiani zedsarTavi saxeli gvqondes: `Ãmel~ gaiazres rogorc mimReoba da<br />
preverbis darTvac aRar iyo SeuZlebeli.<br />
-el sufiqss mimReobaTa warmoebaSi xSirad -ar enacvleba. gvaqvs am afiqsTa paralelurad<br />
xmarebis SemTxvevebi: m-xedv-el || m-xedv-ar, m-zraxv-el || m-zraxv-al←m-zraxv-ar,<br />
sayud-el || sa-yud-ar...<br />
-ar sufiqsi gvxvdeba gardamaval zmnaTagan nawarmoeb awmyo drois mimReobebSi msufiqsTan<br />
erTad, myofadi drois mimReobaSi sa-prefiqsTan erTad da namyo drois<br />
mimReobaSi na- prefiqsTan erTad. namyo droisaa agreTve dinamikur ugvaro zmnaTagan<br />
m- prefiqsiTa da -ar sufiqsiT nawarmoebi mimReobebic.<br />
-ar sufiqsi Sedis rTuli sufiqsis -ar-e-s SemadgenlobaSic, romelic mxolod m-<br />
prefiqsTan erTad gvxvdeba da awarmoebs mimReobas gardauvali statikuri zmnebidan:<br />
m-wux-ar-e, m-RÂZ-ar-e, m-dum-ar-e, m-brwyinv-al-e ← m-brwyinv-are...<br />
-are-sufiqsi rTulia (ar+e), radgan:<br />
1. qarTulisaTvis ar aris damaxasiaTebeli ormarcvliani mawarmoebeli afiqsi. yvela<br />
rTuli afiqsi iSleba: ier←iv-er, eul←ev-ul, iad←iv-ad... da<br />
2. mimReobis warmoebaSi gvxvdeba -ar sufiqsica da -e-c cal-calke.<br />
-ar sufiqsi unda aRvadginoT sufiqsad mimReobis im formebSi, sadac mimReobis<br />
mawarmoeblad oden r Tanxmovani gvaqvs: m-kueT-r, m-Zov-r, m-wux-r... oden Tanxmovniani<br />
warmoebis gverdiT moipoveba paraleluri -ar sufiqsiani variantebic: m-Zov-ar, m-wuxar-e...<br />
uxmovno, r Tanxmovniani warmoeba mimReobisa im kilosi da drois kuTvnilebad<br />
unda CaiTvalos, sadac da roca intensiuri dinamikuri maxvili moqmedebda.<br />
-e sufiqsi mimReobaSi gvxvdeba m-, me-, mo- prefiqsebTan erTad awmyos mimReobaSi.<br />
myofadi drois mimReobaSi -e sufiqsi mimReobis mxolod or formaSi Cans aSkarad:<br />
sa-qm-e da sa-vs-e.<br />
magram -e gvaqvs mimReobis mawarmoebel sufiqsad sxva SemTxvevebSic: sa-Tn-o←sa-<br />
Tn-v-e (←sa-Tn-ev-e, sa-S-o←sa-Sv-e←sa-Sev-e, sa-s-o←sa-sv-e←sa-sav-e, sa-c-o←sa-cv-e←<br />
sa-cav-e... o mimReobis am formebSi pirveladi ar aris da zmnis fuZiseuli -v-isa da<br />
mimReobis mawarmoebeli -e sufiqsis Serwymis gziT aris miRebuli. im SemTxvevebSi,<br />
roca aRniSnuli fonetikuri safuZveli ar Cans (sa-wyin-o, sa-Cin-o, sa-swav-l-o...) o-s<br />
arseboba analogiiT unda aixsnas.<br />
-ur, -ed, -al sufiqsiT nawarmoebi mimReobis formebi SedarebiT iSviaTad gvxvdeba.<br />
-ed sufiqsi mimReobis mxolod or formaSi dasturdeba: mo-qm-ed, mo-rb-ed.<br />
-al sufiqsis gamoyenebis arec Zalze SezRudulia ukve Zvel qarTulSi: mo-mk-al,<br />
sa-mk-al, da-m-lb-al, dam-lp-al 4 . -al sufiqss gamoyofs mimReobis mawarmoeblad iv.<br />
javaxiSvili m-Zev-al formaSic (amosavalia Z-ev-s zmna) 5 .<br />
mimReobis mawarmoebeli sufiqsi Cans namyos mimReobis zog formaSi -ev sufiqsic:<br />
na-qmn-ev (Sdr. na-qm-ar), na-Ruar-ev 6 .<br />
iSviaTad gvxvdeba mimReobis mawarmoeblad -an sufiqsic m-prefiqsTan erTad: m-<br />
4 mimReobis `damlbal” da `damlpal” formebSi SesaZlebelia al←ar. mimReobis es formebi<br />
dinamikuri ugvaro zmnebisaa, romelnic mxolod m-prefiqsiTa `da ar sufiqsiT awarmoeben<br />
mimReobas. amasTan erTad sagulisxmo isic aris, rom amosavali zmnebis fuZeSi orsave Sem-<br />
TxvevaSi l Tanxmovani gvaqvs. amitom asimilaciis procesic gasaTvaliswinebelia.<br />
5 i v . j a v a x i S v i l i , qarTuli da kavkasiuri enebis Tavdapirveli buneba da naTesaoba, gv.<br />
231-232.<br />
6 sainteresoa, rom svanurSi, romelic mimReobis mawarmoebeli sufiqsebiT metad Raribia, naprefiqsiT<br />
nawarmoebi mimReoba -s gamoavlens: na-tix- _ `nabrunebi”, na-kid- _ `anaRebi”: es<br />
qarTulis -ev sufiqss unda ukavSirdebodes, romelic swored na||ne prefiqsebTan gamovlindeba<br />
qarTulSic.<br />
104
tyuv-an, m-tkiv-an, m-siv-an, m-civ-an... specialur literaturaSi mimReobis am formebSi<br />
gamovlinebuli -an mimReobis mawarmoebel sufiqsad aris miCneuli 7 .<br />
magram -an sufiqsi gamovlindeba garkveuli tipis zmnaTa mimReobebSi. es is zmnebia,<br />
romlebsac awmyoSi mesame subieqturi piris niSnad a aqvT: kiv-a, yiv-a, Civ-a, civ-a,<br />
tkiv-a, Cxav-a...<br />
an elementis gamovlena mxolod am tipis zmnaTa mimReobebSi eWvs badebs, xom ar<br />
aris an zmnis fuZis kuTvnileba da ara mimReobis mawarmoebeli sufiqsi?<br />
ar unda iyos gamoricxuli, rom am tipis zmnebSi a←an (n-s dakargva auslautSi<br />
ar aris ucxo fonetikuri movlena qarTveluri enebisaTvis). -an iqneb mesame subieqturi<br />
piris uZvelesi niSani iyos, romelic mTliani saxiT mimReobis am formebSia<br />
Semonaxuli.<br />
-il da -ul sufiqsebi mimReobas prefiqsis gareSec awarmoeben, drois mixedviT -il<br />
da -ul sufiqsiani mimReoba namyo droisaa da amosavali moqmedebiTi gvaris zmnis<br />
pirdapir obieqts udris. -ul sufiqsi Cveulebriv bagismieri bgeriT daboloebul<br />
zmnaTa mimReobaSi gvaqvs; amitom, SesaZlebelia, igi -il sufiqsisagan momdinareobdes<br />
i-s labilizaciis Sedegad 8 . magram garkveul SemTxvevebSi -ul damoukidebeli<br />
morfologiuri odenoba Cans: qmn-ul, Sj-ul, gavT-ul, msaj-ul, mo-saj-ul, mo-qadul,<br />
mo-nan-ul, mo-ciq-ul... am magaliTebSi labializaciis procesisaTvis safuZveli<br />
ar Cans.<br />
rogorc aRvniSneT, mimReobis mawarmoebeli yvela sufiqsi garda -il da -ul sufiqsebisa<br />
mxolod prefiqsTan erTad awarmoebs mimReobas. aRsaniSnavia, rom oden sufiqsiT<br />
nawarmoebi mimReoba Cveulebriv preverbiania (upreverbo formebi subsantivebs<br />
warmoadgenen: Txrili, krebuli, werili...). preverbis darTva da prefiqsis uqonloba<br />
TiTqos Sinagan kavSirSia erTmaneTTan. vfiqrobT, ar unda iyos SeuZlebeli<br />
prefiqsis uqonloba oden sufiqsian warmoebaSi preverbis arsebobiT avxsnaT (analogiuri<br />
viTarebaa megrul-WanurSic).<br />
mimReobis mawarmoebeli sufiqsebi uaryofiTi formebis warmoebaSic iReben monawileobas.<br />
mimReobis mawarmoebeli prefiqsebi uaryofiT formebSi ar gvxvdeba. gvaqvs<br />
mxolod u- prefiqsi, romelsac uaryofiToba ukavSirdeba swored. mimReobis uaryofiTi<br />
formebi namyo drois saobieqto mimReobebs aqvT. sasubieqto mimReobas sapirispiro<br />
uaryofiTi formebi ara aqvs da saTanado Sinaarsi gadmoicema sasubieqto mim-<br />
Reobis dadebiT formaze u-prefiqsis darTviT: u-mgbar (xolo ukueTu, u m g b a r iyvis,<br />
i. da efT. 70, 12), u-m c x o r b e l (Seumkobel iyos sofeli da u m c x o r e b e l<br />
cxorebaÁ _ ekl. 163,27), u-m c v a l e b e l (da Secvala... uZravi Semcvaleblad da moZravi<br />
u m c v a l e b l a d . Stb. mr. gv. 10)... axal qarTulSi sasubieqto mimReobis uaryofiTi<br />
formebi aRweriTad iwarmoeba `ara~ nawilakis darTviT mimReobis dadebiT formaze:<br />
argamkeTebeli, armcodne... Tumca amgvari warmoeba Zvel qarTulSivea dadasturebuli<br />
nuwarsawymedeli, arameCuqvari...<br />
magram gvaqvs udavo magaliTebic imisa, roca uaryofiTi mimReoba SinaarsiT (da<br />
ara mxolod warmoebiT) upirispirdeba sasubieqto mimReobas: u-tyu da me-tyu-el, urC<br />
da mo-rC-il, u-Ruaw da mo-Ruaw, u-kudav da mo-kudav, u-sm da m-smen-el, u-qm da mqmn-el;<br />
axal qarTulSi: uqnara kaci, uTqmeli kaci (sapirispiro formebia: mqmnel,<br />
mTqmel).<br />
cnobilia, rom qarTuls mimReobis formaTa mravalferovneba axasiaTebs, rac<br />
warmoebis saSualebaTa mravalferovnebiT aris gamowveuli da rasac ZiriTadad mim-<br />
Reobis mawarmoebeli sufiqsebi da prefiqsis xmovniTi nawili qmnis.<br />
amitom qarTulSi mimReobaTa warmoebis ganxilvis dros upirvelesad yovlisa<br />
unda gairkves mizezebi mimReobis warmoebis mravalferovnebisa.<br />
7 a r n . C i q o b a v a , saxelis fuZis uZvelesi agebuleba qarTvelur enebSi, gv. 95, $ 39.<br />
8 a) G. deeters, das khartvelische Verbum, gv. 225, $ 424.<br />
b) a . S a n i Z e , qarTuli gramatikis safuZvlebi, gv. 593, $ 59.<br />
105
damaxasiaTebelia am mxriv ak. SaniZis SeniSvna am sakiTxze: `arsad ar aris areuli<br />
erTmaneTSi sxvadasxva epoqisa da sxvadasxva kilos qoneba, rogorc mimReobis<br />
formebSi~ 9 .<br />
amgvarad, warmoebis saSualebaTa mravalferovnebis axsna sxvadasxva mizeziT SeiZleba:<br />
I. SesaZlebelia qarTulSi erTi da imave Sinaarsis mqone mimReobis sxvadasxva<br />
formaTa arseboba imaze miuTiTebdes, rom saqme gvaqvs sxvadasxva dialeqtur monacemTan.<br />
Zvel qarTulSi mimReobis sxvadasxva formaTa arseboba ukve imis maCvenebelia,<br />
rom Zvel qarTulSive (samwerlo enaSi) iyo SeduRebuli sxvadasxva dialeqtis monacemebi.<br />
amitom erT-erTi ZiriTadi sakiTxi mimReobaTa warmoebisa qarTulSi aris gamijvna<br />
sxvadasxva dialeqturi monacemisa, mimReobis warmoebis tipebis ganawileba<br />
dialeqtTa mixedviT.<br />
mimReobaTa warmoebis mxriv qarTulis dialeqtebSi cotad Tu bevrad msgavsi vi-<br />
Tarebaa. arsebiTi xasiaTis sxvaoba maT Soris ar SeiniSneba. calke dgas mxolod ingilouri,<br />
romelic mimReobaTa warmoebaSi rig Taviseburebebs gamoavlens:<br />
1. na- prefiqsiani mimReoba namyo drois saobieqto mimReobis garda awmyo drois<br />
sasubieqto mimReobis gamosaxatavad ixmareba; e. i. gvaqvs iq, sadac m- prefiqsiani mim-<br />
Reobaa mosalodneli: danagdev _ damgdebi, naqnar _ myofi, nacodn _ mcodne...<br />
2. uaryofiTi mimReobis formebSi uaryofiTobis u- prefiqsi preverbis winac gamoCndeba:<br />
u-mo-u-fiqrvel, u-go-u-yidel...<br />
3. myofadi drois mimReobebSi, mimReobis mawarmoebeli sa- prefiqsis TanxmovniTi<br />
nawili preverbis darTvis SemTxvevaSi ikargeba: ma-a-Wr-el, da-a-mbel, ma-a-klol...<br />
4. myofadi drois gamosaxatavad ingilours sakuTari nakvTi ar moepoveba. saTanado<br />
Sinaarss aq gadmoscems myofadi drois sa- prefiqsiani forma mimReobisa, romelsac<br />
subieqturi piris aRsaniSnavad erTvis meSveli zmna: wa-a-yon-e var _ waviyvan,<br />
saqnevar _ vizam...<br />
sainteresoa, rom udur enaSic myofadis warmoebis igive principi gvaqvs, rac ingilourSi.<br />
mimReobaTa warmoebis ganxilvam qarTul dialeqtebSi gviCvena, rom qarTuli enis<br />
dialeqtTa Tanamedrove mdgomareoba ar iZleva imis saSualebas, rom mimReobis warmoebis<br />
tipebi dialeqtTa mixedviT ganawildes.<br />
dialeqturi formebis gamoyofis SeuZlebloba, safiqrebelia, dialeqtebze saliteraturo<br />
enis gavleniT iyos gamowveuli. es gavlena, SesaZlebelia, Zveli qarTuli<br />
saliteraturo enis epoqaSive dawyebuliyo saqarTvelos erTiani saxelmwifos Camoyalibebis<br />
Semdgom.<br />
magram erTi garemoebac aris gasaTvaliswinebeli: mimReobis warmoebaSi monawile<br />
yvela sufiqsi upirveles yovlisa martiv arsebiTsa da zedsarTav saxelebSi dasturdeba.<br />
am afiqsTa funqciaa moaxdinos gaudiferencirebeli fuZis (Ziris) rogorc<br />
saxelis fuZis konkretizacia. sufiqsTa (saxelis fuZis determinantTa) amgvari interptretaciT<br />
ixsneba imave sufiqsTa arseboba mimReobaSic. mimReobaSi es sufiqsebia,<br />
zmnur fuZes rom saxelad aqcevs 10 .<br />
saxelis fuZis yvela determinanti, romelic mimReobis mawarmoebel sufiqsebad<br />
gvevlineba, imav dros, qarTulis yvela dialeqtSi gvxvdeba. amitom dialeqts SeeZlo<br />
yvela determinanti gamoeyenebina mimReobis sawarmoeblad.<br />
arc es momentia gamosaricxavi, roca mimReobaTa warmoebaSi dialeqturi tipebis<br />
gamoyofis SeuZleblobaze vlaparakobT.<br />
II. mimReobis formaTa mravalferovneba SeiZleba imiTac iyos gamowveuli, rom saq-<br />
9 a . S a n i Z e , qarTuli gramatikis safuZvlebi, gv. 588, $ 584.<br />
10 a r n . C i q o b a v a , saxelis fuZis uZvelesi agebuleba qarTvelur enebSi, Tbilisi, 1942.<br />
106
me gvqondes qarTuli enis ganviTarebis sxvadasxva periodisaTvis damaxasiaTebel<br />
warmoebasTan.<br />
Zvelsa da axal qarTuls (vgulisxmobT XII_XIX s.s. qarTuls) Soris mimReobaTa<br />
warmoebis mxriv arsebiTi xasiaTis sxvaoba ar dasturdeba. mimReobis warmoebis Camoyalibebis<br />
procesi Zvel qarTulSivea damTavrebuli da imitom.<br />
Zvel qarTulSi dadasturebuli mimReobis warmoebis yvela tipi axal qarTulSic<br />
gvxvdeba; magram zogierTi warmoebis moqmedebis are SezRudulia. es warmoebis is<br />
tipebia, romlebic Zvel qarTulSive ar iyo produqtiuli.<br />
Zvelsa da axal qarTuls Soris mimReobaTa warmoebaSi sxvaoba ZiriTadad imaSi<br />
SeiniSneba, rom axali qarTuli upiratesobas aZlevs mimReobaTa oden prefiqsian<br />
warmoebas; maSin, roca Zveli qarTulisaTvis prefiqsul-sufiqsuri warmoeba iyo damaxasaiTebeli.<br />
specialur literaturaSi oden prefiqsuli warmoebis gabatoneba axal qarTulSi<br />
sufiqsTa funqciis daCrdilviT aris axsnili 11 . mimReobis mawarmoebel sufiqsTa<br />
funqcia rom savsebiT daCrdilulia, es upirveles yovlisa iqidan Cans, rom misi<br />
uqonloba mimReobaSi mniSvnelobis cvlilebas ar iwvevs.<br />
sufiqsi mimReobis sawarmoeblad enis ganviTarebis garkveul safexurze, kerZod,<br />
enaSi gramatikuli klas-kategoriis moqmedebis periodSi, aucilebeli iyo. sufiqsis<br />
saSualebiT zmnis klasovani forma nazmnar saxelad formdeboda.<br />
pirovan uRvlilebaze gadasvlis Semdeg ki mimReoba, romelic Zveli mawarmoeblebiT<br />
(e. i. klasis niSnebiT) darCa gaformebuli, zmnis piriani formisagan gansxvavebuli<br />
iyo. amis gamo sufiqsis funqciac daiCrdila.<br />
magram gramatikuli klas-kategoriis arsebobis kvali ukve Zvel qarTulSive ar<br />
igrZnoboda. aseT SemTxvevaSi riT avxsnaT is garemoeba, rom usufiqso warmoebam<br />
Zvel qarTulSive ar moikida fexi?<br />
Zvel qarTulSi mimReobis sawarmoeblad prefiqsTan erTad sufiqsis gamoyeneba<br />
tradicias unda mieweros. sufiqsis darTvis saWiroeba im drois gadmonaSTia Zvel<br />
qarTulSi, roca misi darTva zmnis fuZisagan saxelis gasaformeblad iyo aucilebeli.<br />
mimReobaTa warmoebis mravalferovnebis mizezebis rkvevisas gaTvaliswinebuli unda<br />
iyos mesame momentic: SesaZlebelia, mimReobis formaTa mravalferovneba imiTac<br />
iyos gamowveuli, rom sxvadasxva tipis zmnebi (gardamavali Tu gardauvali, statikuri<br />
da dinamikuri, moqmedebiTi Tu vnebiTi gvarisa) mimReobis sawarmoeblad sxvadasxva<br />
mawarmoebels iyenebdes.<br />
es kiTxva gadaWrili iqneba mimReobis warmoebasTan dakavSirebuli ori ZiriTadi<br />
sakiTxis ganxilvis Semdeg: riT da risgan iwarmoeba qarTulSi mimReoba; e. i. roca<br />
gaanalizebuli iqneba mimReobis sawarmoeblad gamoyenebuli zmnis fuZe da mimReobis<br />
mawarmoebeli afiqsebi.<br />
moqmedebiTi gvaris zmnas qarTulSi samive drois mimReoba aqvs: awmyo, namyo da<br />
myofadi droisa. awmyo drois mimReoba sasubieqtoa, e. i. udris Sesabamisi zmnis<br />
subieqts, xolo myofadi da namyo drois mimReobebi amosavali moqmedebiTi gvaris<br />
zmnis pirdapir obieqts gamoxatavs.<br />
moqmedebiTi gvaris zmnas ara aqvs sasubieqto mimReoba namyo da myofadi droisa<br />
da saobieqto mimReoba awmyo droisa. enaSi xSirad am formebis gamoxatvaa saWiro da<br />
sainteresoa, ra saSualebas mimarTavs amisaTvis ena?<br />
axal qarTulSi namyo da myofadi drois mimReobis Sinaarss gadmoscems awmyo<br />
drois mimReobis preverbiani forma: mkiTxveli _ `vinc kiTxulobs~, wamkiTxveli _<br />
`vinc waikiTxavs~ an `vinc waikiTxa...~ magram preverbi ver qmnis sxvaobas myofadi da<br />
namyo drois mimReobebs Soris.<br />
magram namyo drois sasubieqto mimReobis gamosaxatavad ena sxva saSualebasac mi-<br />
11 iqve, gv. 126, $ 47.<br />
107
marTavs: namyo drois saobieqto mimReobis win daismis amosavali zmnis pirdapiri<br />
obieqti da es rTuli fuZe mTlianad moqmedebiTi gvaris zmnis subieqts gamoxatavs:<br />
xmalamowvdili, pirdaRebuli, cxviraweuli... es warmoeba Zvel qarTulSivea farTod<br />
gavrcelebuli: naTelRebuli, Tmagardatevebuli, bunebaSecvalebuli, pirdayofili...<br />
principi am warmoebisa damaxasiaTebelia iberiul-kavkasiuri enebisaTvis. amitomac<br />
warmoebis es tipi ar SeiZleba Zveli ar iyos 12 .<br />
am warmoebaSi gadamwyveti mniSvneloba aqvs pirdapiri obieqtis adgils. Tu is<br />
win uZRvis mimReobis formas, mTlianad mimReoba sasubieqtoa: xmalamowvdili _<br />
`vinc xmali amoiwvada~. kompozitSi monawile forma mimReobisa calke aRebuli ki saobieqtoa<br />
_ amowvdili xmali.<br />
arsebiTad aseTsave warmoebasTan gvaqvs saqme `nacarqeqias~ tipis mimReobebSic.<br />
saxeladi nawili kompozitisa aqac Sesabamisi zmnis pirdapir obieqts warmoadgens.<br />
mimReobis es tipi axal qarTulSia (zepirmetyvelebaSi, zRaprebSi) gavrcelebuli: nacarqeqia,<br />
kaciWamia, doylapia, xatiparia, Citirekia, nemsiylapia, gudabertyia...<br />
am tipis mimReobebSi zmnuri nawili brZanebiTis formiT aris warmodgenili: nacarqeqia←nacarqeqe-a,<br />
_ nemsi-ylapia←nemsiylape-a. e daviwroebulia a sufiqsis dar-<br />
Tvis gamo. megrulSi i. yifSiZes dadasturebuli aqvs kompozit mimReobaTa iseTi<br />
warmoeba, roca saxeladi nawili Sesabamisi zmnis pirdapir obieqts warmoadgens, xolo<br />
meore nawili zmnis brZanebiTi kilos formas meore pirisa: uSquri-korobi _<br />
`vaSlis Semkrebi` [vaSli-krife], Caka-zidi _ `kalaTis mzidavi~ [kalaTi-zide] 13 ...<br />
rom `nacarqeqias~ tipis mimReobaSi sufiqsiseuli i←e da TviT mimReoba zmnis<br />
brZanebiTi kilos formaa, amas isic mowmobs, rom am tipis warmoebaSi mxolod is<br />
zmnebi monawileoben, romlebic brZanebiTSi e-s gamoavlenen: ylape, bertye, Wame, reke...<br />
(da ara gvaqvs kaci-klia, SeSi-Wria, da a. S. formebi). radgan zmnuri nawili kompozitis<br />
am formebSi zmnis piriani formaa, saxeladi nawilis i sufiqsi ar SeiZleba<br />
naTesaobiTi brunvis niSniseuli iyos.<br />
-a sufiqsi am warmoebaSi masubstantivebeli elementi Cans.<br />
mimReoba iwarmoeba agreTve ugvaro dinamikuri zmnebidan (e. w. uniSno vnebiTi gvaris<br />
zmnebidan). am tipis zmnebs mxolod namyo drois mimReoba aqvs: gamTbari, gamSrali, gamxmari,<br />
mkvdari, maSvrali... awmyo da myofadi drois mimReobis formebi dinamikur ugvaro<br />
zmnebs ara aqvs. roca es Sinaarsia gamosaxatavi, ena sawarmoeblad iyenebs ara zmnis<br />
fuZes, aramed masdarisas da saTanado afiqsTa darTviT awarmoebs awmyos (m- prefiqsiT)<br />
da myofadis (sa- prefiqsiT) mimReobebs: m-Zrom-el _ `vinc Zvreba~, m-Srom-el _<br />
`vinc Sureba~, sa-cxrom-el _ `rac dacxreba~, sa-STom-el _ `rac daSTeba~ 14 ...<br />
mimReobis formebi statikur zmnebsac aqvT (aq Sedis e. w. saSualo gvaris zmnebic).<br />
erTpirian statikur zmnebs mxolod sasubieqto mimReobis formebi aqvT m- prefiqsiT<br />
nawarmoebi. inversiul statikur zmnebs ki mimReobis or-ori forma aqvT: moyuar-e<br />
da sa-yuar-el, mo-Zul-e da sa-Zul-el, mo-kÂrvn-e da sa-kÂrv-el, mo-Tn-e da sa-<br />
Tn-o... m- da sa- prefiqsiani formebi drois mixedviT ar arian dapirispirebuli.<br />
amgvarad, qarTulSi mimReoba iwarmoeba moqmedebiTi gvaris zmnebidan, ugvaro dinamikuri<br />
zmnebidan da ugvaro statikuri zmnebidan. amasTan TiToeul maTgans ar axasiaTebs<br />
mimReobis warmoebis mxolod erTi garkveuli tipi. m_ar warmoeba mimReobisa,<br />
magaliTad, damaxasiaTebelia ara marto dinamikuri ugvaro zmnebisaTvis, aramed<br />
amave prefiqs-sufiqsiT awarmoebs mimReobas moqmedebiTi gvaris zmnebica da statikuri<br />
zmnebic.<br />
12 a r n . C i q o b a v a , qarTuli enis zogadi daxasiaTeba, qarTuli enis ganmartebiTi leqsikoni,<br />
t. I, gv. 77, $ 45, SeniSvna.<br />
13 И. Кипшидзе, Грамматика мингрелъского (иверского) языка c х рестоматиею и словарем, СПБ, 1913, gv. 131,<br />
§ 129.<br />
14 amosavali fuZe masdariseulad miviCnieT imis gamo, rom -om, -ol sufiqsebi mxolod masdarSi<br />
gvxvdeba.<br />
108
drois gamoxatvis sakiTxi mimReobaTa warmoebaSi<br />
dro zmnis gramatikuli kategoriaa, magram mimReobac, rogorc nazmnari zedsar-<br />
Tavi saxeli, drois mixedviT aris gansazRvruli. qarTulSi sami drois mimReoba<br />
gvaqvs: awmyo, namyo da myofadi droisa. drois gamoxatvis momentiTaa, rom mimReoba<br />
saxelisagan nawarmoeb saxels upirispirdeba.<br />
im enebSi, sadac mimReoba drois mixedviT aris gansazRvruli, drois gamoxatva<br />
ekisreba mimReobis sawarmoeblad aRebul zmnur fuZes (magaliTad xunZurSi) an mim-<br />
Reobis mawarmoebel afiqss (magaliTad, udurSi).<br />
ra viTarebaa qarTulSi? gamoixateba Tu ara mimReobaTa warmoebaSi dro gramatikulad<br />
da drouli gageba zmnur fuZesTan aris dakavSirebuli Tu ara? sxvanairad<br />
rom vTqvaT: namyos mimReoba zmnis namyos fuZeze aris damyarebuli da Sesabamisad<br />
awmyos mimReoba Tu iyenebs amosavlad zmnis awmyos fuZes? 15<br />
mimReobis fuZeTa analizi cxadyofs, rom sawarmoeblad gamoyenebuli zmnis fuZe<br />
ar iZleva droul gansxvavebas. mimReobaTa absoluturi umravlesoba (awmyo da namyo<br />
droisac) sawarmoeblad iyenebs zmnis awmyos fuZes:<br />
m-yof-el _ na-yof, yo-f-il _ sa-yof-el<br />
m-Sob-el _ na-Sob, So-b-il _ sa-Sob-el<br />
m-taceb-el _ na-taceb<br />
m-cem-el _ cem-ul _ sa-cem-el<br />
m-cum-el _ cum-ul<br />
m-cxeb-el _ cxeb-ul<br />
m-Reb-el _ Reb-ul<br />
da-m-badeb-el _ da-badeb-ul<br />
ma-uwyeb-el _ uwyeb-ul<br />
ma-gineb-el _ gineb-ul<br />
ma-qeb-el _ qeb-ul _ sa-qeb-el<br />
m-qadageb-el _ qadageb-ul<br />
ma-Seneb-el _ Seneb-ul _ sa-Seneb-el<br />
ma-SfoTeb-el _ aR-SfoTeb-ul<br />
ma-xareb-el _ xareb-ul<br />
m-pyrob-el _ pyrob-il _ sa-pyrob-el<br />
ma-vneb-el _ vneb-ul _ sa-vneb-el...<br />
arafers gveubneba sawarmoebeli fuZe erTemian zmnaTa mimReobebSi imis gamo, rom<br />
am zmnebs saerTo fuZe aqvs awmyosa da aoristSi.<br />
(m-wer-el _ wer-il, m-Wam-el _ Wam-ul, m-Txov-el _ Txov-il...)<br />
erTi SexedviT TiTqos sawarmoebeli fuZis mixedviT arian dapirispirebuli -av<br />
Temis niSnian zmnaTagan nawarmoebi mimReobebi: m-xil-v-el da xil-ul, m-tanj-v-el da<br />
tanj-ul, m-klv-el da (mo)-kl-ul, m-far-v-el da far-ul... magram am SemTxvevebSic<br />
zmnis awmyos fuZea amosavali namyos mimReobisaTvis: xil-ul←xil-v-il, tanj-ul-<br />
←tanj-v-il, mo-klv-ul←mo-klv-il, far-ul←far-v-il...<br />
mimReobis fuZeTa analiziT irkveva, rom mimReobis sawarmoeblad gamoyenebul<br />
zmnis fuZesTan ar aris dakavSirebuli drois aRniSvna mimReobaSi.<br />
arc mimReobis mawarmoebeli sufiqsebi miuTiTeben droze: mimReobis mawarmoebeli<br />
TiToeuli sufiqsi sxvadasxva drois mimReobebSi gvxvdeba.<br />
amJamad da Zvel qarTulSic drois gamoxatva mimReobaSi prefiqsebTan aris dakav-<br />
Sirebuli: m- awmyos mimReobas awarmoebs, sa- myofadisas, na || ne namyo drois mimReo-<br />
15 myofadi drois gamoxatvis sakiTxi amosavali zmnis fuZis mixedviT ixsneba imis gamo, rom<br />
myofadi drois gamosaxatavi sakuTari nakvTi Zvel qarTulSi ar arsebobda.<br />
109
as. magram istoriulad arc prefiqsebi unda yofiliyvnen drois gamomxatveli elementebi.<br />
prefiqsebiT drois aRniSvnis sakiTxi moxsnilia ukve im debulebiT, rom igive m-,<br />
sa-, na- afiqsebi saxelisagan nawarmoeb saxelebSi gvaqvs, sadac drois aRniSvna gamoricxulia.<br />
istoriulad arc prefiqsTan da arc sufiqsTan ar aris dakavSirebuli drois gamoxatva<br />
mimReobaSi. aseT viTarebaSi mosalodneli iyo swored, rom zmnis fuZes moeca<br />
miTiTeba droze; magram, rogorc aRvniSneT, arc mimReobis sawarmoeblad gamoyenebuli<br />
zmnis fuZe iZleva drois gagebas.<br />
maSasadame, gramatikulad dro mimReobaSi imTaviTve ar yofila gamoxatuli.<br />
mimReobaTa warmoebaSi drois aRniSvnis meoreulobaze isic miuTiTebs, rom zmnis<br />
erTi formidan yvela drois mimReoba ar iwarmoeba:<br />
1. moqmedebiTi gvaris zmnis sasubieqto mimReoba mxolod awmyo droisaa da ara<br />
gvaqvs mimReobis namyo da myofadi drois formebi. amave zmnebidan nawarmoebi saobieqto<br />
mimReobebi ki namyo da myofadi droisaa. awmyo drois saobieqto mimReobebi ki<br />
ara gvaqvs.<br />
2. dinamikur ugvaro zmnebs mxolod namyo drois mimReobis warmoeba SeuZlia.<br />
3. statikur zmnaTa mimReobebSi saerTod moxsnilia drois gamoxatvis sakiTxi.<br />
amJamad mimReobaTa warmoebaSi drois kategoria gamoxatulia, magram drois mixedviT<br />
gansxvavebuli mimReobebi SedarebiT axali viTarebis amsaxvelia. istoriulad<br />
qarTulSi drois mixedviT dapirispirebuli mimReobis formebi ar unda gvqonoda.<br />
radgan mimReobaTa warmoebaSi drois kategoria imTaviTve ar iyo gamoxatuli, ar<br />
aris gamoricxuli SesaZlebloba, mimReobaTa Camoyalibeba zmnis uRvlilebaSi drois<br />
kategoriis warmoqmnamde vivaraudoT.<br />
magram garkveuli dabrkolebebi am varauds mainc eRobeba win: Tu davuSvebT, rom<br />
mimReoba Camoyalibda im xanaSi, roca drois kategoria ar iyo warmoqmnili da zmnis<br />
uRvlileba ganarCevda aspeqtebs (e. i. gvqonda mxolod ori ZiriTadi nakvTi: aoristi<br />
da xolmeobiTi), maSin mimReobis sawarmoeblad gamoyenebuli zmnis fuZe martivi unda<br />
iyos dro-kiloTa meore wyebisa; magram, rogorc aRvniSneT, mimReoba Cveulebriv<br />
zmnis awmyos fuZes iyenebs amosavlad.<br />
da mainc gvaqvs mimReobis formaTa erTi wyeba, romlebic am varauds (e. i. imas,<br />
rom mimReobaTa Camoyalibeba droSi win uswrebs zmnis uRvlilebaSi drois kategoriis<br />
warmoqmnas) uWers mxars. es is mimReobebia, romelTac sawarmoeblad gamoyenebulad<br />
aqvT zmnis martivi, dro-kiloTa meore wyebis fuZe: pir-m-S-o (←pir-m-Sev-e), sa-So<br />
(←sa-Sev-e), sa-vs-e, ne-St, ne-rg, sa-mos-el, m-mos-el, m-kurn-al, mo-kicx-ar, m-tkecil,<br />
sa-b-el, sa-rty-el, ne-stu, m-xed, m-zrax, Se-m-racx, Se-u-racx, mo-Ruaw, sa-tyorc,<br />
u-sm, u-rC, za-m-T-ar...<br />
aRsaniSnavia, rom dinamikuri ugvaro zmnebi (e. w. uniSno vnebiTebi) mimReobis war-<br />
moebisaTvis amosavlad iyeneben mxolod zmnis martiv fuZes: m-kud-ar, ma-ZR-ar, ma-<br />
Sur-al, m-wyued-ar, m-STv-ar, m-gb-ar, m-wyr-al, m-dn-ar, m-Wn-ar...<br />
am tipis zmnebi ki uZvelesi xanis zmnebad arian miCneuli specialur literaturaSi<br />
(ak. SaniZe, q. lomTaTiZe).<br />
mimReobis es formebica da mimReobaTa warmoebaSi drois gamoxatvis meoreulobac<br />
mxars uWers im mosazrebas, rom SeuZlebeli ar aris mimReobaTa Camoyalibeba<br />
zmnis uRvlilebaSi drois kategoriis warmoqmnamde vivaraudoT.<br />
awmyos fuZis gamoyeneba mimReobis sawarmoeblad SedarebiT axali viTarebis amsaxvelia,<br />
kerZod, awmyos wyebis dro-kiloTa Camoyalibebis Semdegdroindeli. drois<br />
aRniSvnac mimReobaSi am xanidan unda dawyebuliyo; oRond droze miTiTeba daekisra<br />
ara zmnis fuZes, aramed ufunqciod darCenil afiqsebs.<br />
Tu zmnis uRvlilebaSi drois kategoria ukve Camoyalibebuli iyo, ratom imTaviTve<br />
ar gamoixata dro mimReobaTa warmoebaSi da mere daekisra es funqcia mimReobis<br />
mawarmoebel afiqsebs?<br />
110
adgan mimReobis formebSi istoriulad drois kategoria arc gramatikuli afiqsiT<br />
da arc sawarmoeblad gamoyenebuli zmnis fuZiT ar aris gamoxatuli, cxadia,<br />
mimReobaTa warmoebaSi drois gamoxatva meoreulia.<br />
TavisTavad drois gamoxatvis meoreuloba mimReobaTa warmoebaSi sainteresoa<br />
masdarisa da mimReobis istoriuli urTierTobis TvalsazrisiT. specialur literaturaSi<br />
gamoTqmulia mosazreba masdarisa da mimReobis diferenciaciis meoreulobis<br />
Sesaxeb 16 . masdarSi drois gamoxatvis sakiTxi moxsnilia. mimReobaSi drois gamoxatvis<br />
meoreuloba am mxrivac mosalodneli iyo.<br />
gvaris gamoxatvis sakiTxi mimReobaTa warmoebaSi<br />
rogor dgas gvaris gamoxatvis sakiTxi mimReobaTa warmoebaSi? specialur literaturaSi<br />
aRniSnulia, rom mimReobas moepoveba gvaris kategoria. mimReobis formebi<br />
garda droisa gvaris mixedviTac arian dapirispirebulni: ma-Seneb-el _ `vinc aSenebs”<br />
_ moqmedebiTi gvaris mimReobaa, sa-Seneb-el aSeneb-ul _ `rac aSendeba”, `rac<br />
aSenda” _ vnebiTi gvarisaa.<br />
ra gvaZlevs mimReobis am formebis vnebiTi gvarisad miCnevis SesaZleblobas? _<br />
mxolod Sinaarsi. saWiroa gavarkvioT aris Tu ara mimReobaTa warmoebaSi gvari gamoxatuli<br />
gramatikulad, ramdenad damaxasiaTebelia istoriulad gvaris gamoxatva<br />
mimReobisaTvis?<br />
am sakiTxis gasarkvevad gaanalizebuli unda iqnes mimReobis mawarmoebeli afiqsebi<br />
da mimReobis sawarmoeblad gamoyenebuli zmnis fuZe. fuZeTa analiziT garkveuli<br />
iqneba, gvaqvs Tu ara mimReobaTa warmoebaSi gvaris gamomxatvelad igive afiqsebi,<br />
rac zmnis pirian formaSi gvxvdeba; e. i. miuTiTebs Tu ara zmnis fuZe gvarze. xolo<br />
afiqsTa analizi gaarkvevs, vnebiTi gvaris mimReobas moqmedebiTi an ugvaro zmnaTa<br />
mimReobis formaTagan gansxvavebuli mawarmoeblebi aqvs Tu ara; e. i. dakavSirebulia<br />
Tu ara gvaris gamoxatva mimReobis mawarmoebel afiqsTan.<br />
mimReobis mawarmoebeli sufiqsebi ver CaiTvleba gvaris aRmniSvnelad imis gamo,<br />
rom TiToeuli maTgani gvxvdeba rogorc moqmedebiTi, ise vnebiTi da ugvaro zmnebis<br />
mimReobebSic.<br />
igive iTqmis mimReobis mawarmoebel prefiqsTa Sesaxebac.<br />
mimReobaTa warmoebaSi gvaris gamoxatvis sakiTxis garkvevisaTvis gadamwyveti<br />
mniSvneloba aqvs vnebiTi gvaris mimReobis fuZeTa analizs. Tu mimReobaTa warmoebisaTvis<br />
gamoyenebulia vnebiTi gvaris zmnis fuZe, cxadia, mimReobis es formebi vnebi-<br />
Ti gvarisad CaiTvleba.<br />
vnebiTi gvaris zmnis fuZeebi moqmedebiTi gvarisagan vnebiTis afiqsebiT gansxvavdeba.<br />
vnebiTi gvaris mawarmoebelia i- da e- prefiqsebi, -d sufiqsi. gvaqvs Tu ara es<br />
afiqsebi vnebiTi gvaris mimReobis sawarmoeblad gamoyenebul zmnaTa fuZeebSi? vnebi-<br />
Ti gvaris mimReobad miCneul formebSi arsad ara Cans vnebiTis mawarmoebeli afiqsebi.<br />
yvelgan sawarmoeblad gamoyenebulia moqmedebiTi gvaris zmnis fuZe: sa-Seneb-el,<br />
Seneb-ul, gakeTeb-ul da a. S. _ vnebiTi gvaris mimReobebi amosavlad iyeneben moqmedebiTi<br />
gvaris zmnis fuZes. vnebiTi gvaris zmna rom gvqonoda mimReobis am formebSi<br />
gamoyenebuli, am mimReobebs Semdegi saxe eqnebodaT: *sa-Sendeb-el, *Sendeb-ul, *gakeTdebul<br />
da a. S. mimReobis amgvari formebi ki enaSi ar gvxvdeba.<br />
rom vnebiTi gvaris zmnebidan mimReoba ar iwarmoeba, amaze fuZedrekadi zmnebis<br />
mimReobebic miuTiTeben. namyo drois vnebiTi gvaris mimReobani fuZedrekadi zmnebisa<br />
e-s Seicaven: drek-il, wyvet-il, wyued-il... da es imitom, rom es mimReobebic moqmedebiTi<br />
gvaris zmnis awmyos fuZisagan aris nawarmoebi.<br />
radgan vnebiTi gvari ar aris gamoxatuli mimReobaSi, amitom gvaris gamoxatvis sakiTxi<br />
mimReobaTa warmoebaSi saerTod ixsneba da arc gvaris mixedviT dapirispire-<br />
16 a r n . C i q o b a v a , masdarisa da mimReobis istoriuli urTierTobisaTvis qarTulSi, iberiul-kavkasiuri<br />
enaTmecniereba, t. V, 1953.<br />
111
uli mimReobis formebi gvaqvs. amitomac mimReobaTa warmoeba im droisad unda miviCnioT,<br />
roca zmnis uRvlilebaSi gvaris kategoria ar iyo Camoyalibebuli da zmnebi<br />
gardamavloba-gardauvlobis mixedviT iyvnen dapirispirebulni (mTis kavkasiur eneb-<br />
Si axlac ar aris Camoyalibebuli gvaris kategoria. zmna gardamavalia, magram ar<br />
aris moqmedebiTi gvarisa; iseve, rogorc gardauvali zmna ar aris vnebiTi gvarisa).<br />
e. w. vnebiTi gvaris mimReobebi gardamavali zmnisagan aris nawarmoebi da Tavdapirvelad<br />
mxolod gardamavali zmnis pirdapir obieqts aRniSnavdnen, xolo gvarTa<br />
Camoyalibebis Semdeg vnebiTi gvaris mimReobis sawarmoeblad enam imitom ar gamoiyena<br />
vnebiTi gvaris zmnis fuZe, rom gardamavali zmnis sasubieqto mimReobiT vnebiTi<br />
gvaris zmnis subieqtis gamoxatvac SeiZleboda (moqmedebiTi gvaris zmnis pirdapiri<br />
obieqti vnebiTSi subieqtad gvevlineba da imitom). am mxriv damaxasiaTebelia, rom m-<br />
prefiqsiani (e. i. gardamavali zmnis subieqts rom aRniSnavs) mimReoba vnebiTi gvarisa<br />
ara gvaqvs.<br />
im mcire SemTxvevebSi, roca mimReoba vnebiTi gvaris zmnidan iwarmoeba, mimReobis<br />
fuZeSi vnebiTis niSanic aris warmodgenili: ga-m-ty-d-ar, ga-m-sq-d-ar-, mo-Zrav, mozard<br />
|| mo-zard-ul (zmnis fuZiseul i-s rom o enacvleba mimReobaSi, amis Sesaxeb<br />
ukve iyo naTqvami). sainteresoa, rom `gamsqdari~, `gamtydari~ formebi Zvel qarTul-<br />
Si ar gvxvdeba. mimReobis es formebi SedarebiT axali warmoebisa Cans.<br />
vnebiTi gvaris zmnis mimReobebia agreTve m-frin-d-al (g a d a m f r i n d a l a s ma-<br />
Sin qalundauri saniske, b. g. 159, 14), ga-u-frin-d-om (gaRvfrindi g a u f r i n d o m s a<br />
jarais wyaros sxvisasa, b. g. 178, 11), a-tir-d-om-il (a t i r d o m i l vin gaacinis, ilia:<br />
II, 27). mimReobis am formebSi vnebiTis d mawarmoebeli warmodgenilia.<br />
cxadia, mimReobis es formebi zmnis uRvlilebaSi gvaris kategoriis Camoyalibebis<br />
Semdegdroindelia.<br />
radgan moqmedebiTi gvaris zmnas awmyo drois saobieqto mimReobis formebi ar<br />
moepoveba, enas ara aqvs Sesabamisad vnebiTi gvaris zmnis subieqtis gamosaxatavi<br />
formac awmyo droisa. magram enaSi xSirad am Sinaarsis gamoxatvaa saWiro da ena<br />
amisaTvis sxvadasxva saSualebas mimarTavs:<br />
1. vnebiTi gvaris awmyo drois mimReobis Sinaarss ena zogjer moqmedebiTi gvaris<br />
formiTve gadmoscems:<br />
Se-m-w-e _ vinc Seawevs da Seeweva<br />
mo-m-rev _ vinc urevs da vinc ereva<br />
Se-m-bm-el _ vinc abams da vinc Seebmis<br />
da-m-sxm-el _ vinc asxams da vinc esxmis 17 ...<br />
2. magram ena cdilobs vnebiTi gvaris awmyo drois mimReobebi moqmedebiTi gvaris<br />
sasubieqto mimReobisagan gansxvavebulad awarmoos. Cveulebriv es aris oden me- || mo-<br />
prefiqsebiT nawarmoebi formebi mimReobisa: me-Trev-i _ `rac eTreva~, mo-rev-i _ `rac<br />
ireva~, me-wv-el-i _ `rac iwveleba~, me-tex-i _ `rac tydeba~, me-ryev-i _ `rac iryeva~,<br />
mo-zard-i _ `rac izrdeba~.<br />
sainteresoa, rom vnebiTi gvaris mimReobis am formebSi m- prefiqsi gvaqvs warmodgenili.<br />
m- prefiqsis gamoyeneba am warmoebaSi imaze miuTiTebs, rom misi funqciaa Sesabamisi<br />
zmnis subieqtis aRniSvna da gaxazavs im faqts, rom sa- da na- prefiqsiT nawarmoebi<br />
mimReoba moqmedebiTi gvaris zmnis kuTvnilebaa.<br />
3. iSviaTad awmyo drois vnebiTi gvaris Sinaarss gadmoscems moqmedebiTi gvaris<br />
zmnis namyo drois saobieqto mimReobac:<br />
`kninRa yovelTa araxilulTa da xilulTa.. warmoaCinna~... (ekl. 2,17).<br />
`yoveli arsi, sulieri Tu usulo, xiluli Tu uxilavi, erTsadaimave msoflio<br />
kanons eqvemdebareba (akaki IV, 9). aq xiluli vnebiTi gvaris zmnis subieqts gamoxatavs:<br />
xiluli _ `TvaliT dasanaxi~, `rac ixilveba~.<br />
17 ix. a k . S a n i Z e , qarTuli gramatikis safuZvlebi, 1953, gv. 603, $ 605.<br />
112
`zogs oci kaci hyvanda, zogs ocdaaTi hyvanda cxvris mixedulaTa~ (gudamayruli).<br />
mixeduli _ mwyemsi, meTvalyure; mixedulia _ `vinc ixedeba~.<br />
4. vnebiTi gvaris awmyo drois mimReobis Sinaarsis gadmosacemad gamoyenebulia<br />
agreTve masdari mimarTulebiT brunvaSi: Wedadi _ `rac iWedeba~, drekadi _ `rac idrikeba~,<br />
msxvrevadi _ `rac imsxvreva~...<br />
es warmoeba Zvel qarTulSivea sakmaod gavrcelebuli: ganxrwnadi, dacemadi, daWnobadi,<br />
daviwyebadi, Wamadi...<br />
amgvarad nawarmoebi formebi potencialisis (SesaZleblobis) gagebas Seicaven.<br />
mimReobaTa warmoebaSi gvaris sakiTxis garkvevasTan dakavSirebiT erTi kiTxva<br />
dgas: ramdenad zustia terminebi `moqmedebiTi gvaris mimReoba~, `vnebiTi gvaris mim-<br />
Reoba~, `saSualo gvaris mimReoba~?<br />
terminis qveS `vnebiTi gvaris mimReoba~ SeiZleba is igulisxmebodes, rom mimReoba<br />
nawarmoebia vnebiTi gvaris zmnidan (es termini aseTi gagebis SesaZleblobas uTuod<br />
iZleva). amitom aq ara marto terminis sakiTxi dgas, aramed mas arsebiTi mniSvneloba<br />
eniWeba.<br />
radgan vnebiTi gvaris zmnidan mimReoba ar iwarmoeba, xolo saSualo gvaris Sesaxeb<br />
specialur literaturaSi garkveuli azri arsebobs (kerZod, uaryofilia am<br />
gvaris calke gamoyofa) da, maSasadame, saSualo gvaris mimReobazedac ver vilaparakebT,<br />
amitom sruliad gamarTlebuli iqneba, Tu am terminebis nacvlad gamoviyenebT<br />
q. lomTaTiZis mier xmarebul terminebs `subieqturi mimReoba~, `obieqturi mimReoba~<br />
18 . es mizanSewonili iqneba, Tundac mxolod termins Seexebodes sakiTxi.<br />
warmoebis mixedviT SesaZlebelia ufro zusti iyos terminebi: `sasubieqto mimReoba~,<br />
`saobieqto mimReoba~; e. i. subieqtisaTvis gankuTvnili da obieqtisaTvis gankuTvnili<br />
mimReoba.<br />
mimReobis fuZeTa analizi<br />
mimReobis sawarmoeblad gamoyenebuli zmnis fuZeTa analizi, garda imisa, rom<br />
mimReobaSi zmnis gramatikuli kategoriebis gamoxatvis sakiTxs arkvevs, sxva mxrivac<br />
aris saintereso. kerZod, zogi mimReobis fuZeTa analizma, SesaZlebelia, garkveuli<br />
zmnebis fuZeTa agebulebas Suqi mohfinos.<br />
mimReoba Cveulebriv sawarmoeblad iyenebs Sesabamisi zmnis awmyos fuZes; magram<br />
garkveul SemTxvevebSi mimReobis formebSi iseTi elementebia warmodgenili, romlebic<br />
arc mimReobis mawarmoeblad miiCneva da arc amosavali zmnis fuZeSi dasturdeba.<br />
es ucnobi elementebia ZiriTadad -n, -v, -eb. asaxsnelia am elementTa funqcia da<br />
daniSnuleba.<br />
faqtobriv am sakiTxis garkveva zmnis fuZis analizis saqmea da mimReobaTa warmoebas<br />
ar Seexeba, magram vinaidan es elementebi mimReobis formebSi gamovlindeba<br />
(xSirad masdarSic) da zmnis pirian formebSi ar gvxvdeba, amitom es sakiTxi mimReobaTa<br />
warmoebis ganxilvis drosac dgeba.<br />
-v elementi (←av) warmodgenilia mimReobis Semdeg formebSi da ara gvaqvs Sesabamisi<br />
zmnis fuZeSi: m o - k u d a v (kudeb-i-s), m - S j - a v - r (Sj-i-s), m - x u r - v - a l - e (xurs),<br />
sa-kÂrv-el (u-kÂr-s), m o-sur-v-e, sa-su-rv-el (sur-i-s), war-ZRuan-vil<br />
(war-u-ZRuan-ebs).<br />
-av elementi unda aRvadginoT mimReobis Semdeg formebSi: sa-mk-a-ul← sa-mkav-il,<br />
sa-sw-a-ul← sa-sw-av-il, Se-mk-ul← Se-mk-av-il, sa-wy-a-ul←<br />
sa-wy-av-il, sa-cn-a-ur← sa-cn-av-ur, u-cn-a-ur← u-cn-av-ur.<br />
-n elementi mimReobis Semdeg formebSi gvxvdeba: m - t k i v n - e : dedakaci vinme Zu-<br />
ZuÁTa mtkivne evedreboda w˜dsa mas (kimeni, I, 291, 8); m o - k  r - n - e : da viyav raÁ amis<br />
18 q . l o m T a T i Z e , T b e b a tipis zmnis istoriisaTvis qarTulSi, iberiul-kavkasiuri enaTmecniereba,<br />
t. IV, 1953.<br />
113
saqmisaTÂis mokÂrne (kimeni, I, 297, 20); m o - s u r - n - e : da movida maTda sasurveli igi<br />
kaci RmrTisaÁ mosurneTa maT Tana (xanZT. l. 12) m o - u r - n - e : da uvis vinme kaci... mourne<br />
da mzrunveli eqsoriobasa Sina (ekl. 35, 29). (axali qarTulis `kolmeurne ~, `meurneoba~.)<br />
mo-wev-n-ul, Se-sa-wev-n-el, pov-n-il, mo-m-pov-n-eb-el, m-din-ar-e, dam-tev-n-el, Se-urev-n-el,<br />
da-u-lev-n-el, m-rb-en-el...<br />
eb elementi ara gvaqvs Sesabamisi zmnis fuZeSi da warmodgenilia mimReobis Semdeg<br />
formebSi:<br />
W a m - e b - u l : daukla mas zuaraki igi Wamebuli (l. 15, 30 DE).<br />
SinaarsiT `Wamebul~ mimReobis kauzatiuri formaa. -eb kauzativis mawarmoebeli<br />
Cans. magram TviT zmna kauzativis maCveneblad -ev-s gamoavlens: a-Wm-ev-s.<br />
m - c v a l e b - e l : quyanisa cad Semcvalebelno (xanZT. a. 10)<br />
m - T x r - e b - l : da ornive STacÂvian mTxreblsa (mT. 15. 14 C || DE)<br />
u - c - e b (Sdr. u-vic): uceb xar Sen mefe sasmenelTagan da saxedvelTagan (kimeni I,<br />
152, 18).<br />
rogorc aRniSnuli iyo, mimReobis zemoT CamoTvlil formebSi warmodgenili<br />
elementebi amosavali zmnis fuZeSi ar dasturdeba; amitom SeiZleboda es elementebi<br />
mimReobis mawarmoebel sufiqsebad migveCnia. magram am varauds garkveuli dabrkolebebi<br />
axlavs: jer erTi, mimReobis am formebSi mimReobis mawarmoebeli sxva sufiqsi<br />
gvaqvs; meore _ igive elementebi masdaris fuZeSic gamovlindeba xSirad (pov-n-a,<br />
cval-eb-a, sur-v-il-i, d-en-a...)<br />
amitom es elementebi zmnis fuZis kuTvnileba unda iyos. mimReobebSi maTi adgilis<br />
mixedviT isini zmnis Temis niSnis morfologiur ekvivalentad unda davsaxoT.<br />
mimReobis es formebi imiT aris saintereso, rom maTi saSualebiT SesaZlebelia<br />
aRvadginoT zmnis iseTi formebi, romlebic ara Tu dRes, Zvel qarTulSic ar dasturdeba.<br />
mimReobis am formaTa mixedviT aRdgenili zmnebi am saxisa unda yofiliyo:<br />
*kudavs, *Ãuravs, *sjavs, *kÂravs, *cnavs, *suravs, *Txrebs, *icebs...<br />
safiqrebelia, zmnis es formebi qarTulis romelime dialeqtis kuTvnilebas warmoadgendnen.<br />
aRdgenili *sjavs zmnis mixedviT m-saj-ul || mo-saj-ul mimReobis formebSi SeiZleba<br />
-ul sufiqsi aRar gamovyoT: m-saj-ul←m-saj-av-il (amosavali iqneboda aRdgenili<br />
*sjavs zmna).<br />
SesaZlebelia, sxva SemTxvevebSic -ul sufiqsi mimReobis formebSi am gziT iyos<br />
miRebuli da ar iyos pirveladi. sa-mk-a-ul, sa-wy-a-ul mimReobis formebi amis SesaZ-<br />
leblobas iZleva.<br />
gamoricxuli ar aris SesaZlebloba, rom mo-ciq-ul, mo-qad-ul, mo-nan-ul formebSi<br />
-ul ar iyos pirveladi. am varauds is garemoebac uWers mxars, rom mimReobaTa<br />
oden sufiqsur warmoebaSi -ul momdinareobs -il sufiqsidan.<br />
Tu prefiqsul-sufiqsur warmoebaSic -ul sufiqsi ar aris pirveladi, maSin yvela<br />
SemTxvevaSi is fonetikur niadagze iqneba miRebuli. Tu es asea, maSin prefiqsTan er-<br />
Tad qarTulSi -il sufiqsi gveqneba dadasturebuli mimReobis am formebSi.<br />
rogorc aRniSnuli iyo, mimReoba amosavlad zmnis awmyos fuZes iyenebs. awmyos<br />
fuZis mawarmoebeli elementebi (Temis niSnebi) mimReobebSi Cveulebriv warmodgenilia:<br />
eb: da-m-bad-eb-el, m-RaRad-eb-el, m-gz-eb-el<br />
av: m-par-av, m-kl-v-el, mo-baZ-av...<br />
am: sa-b-m-el, sa-su-m-el, sa-c-m-el...<br />
em: sa-c-em-el, m-c-em-el...<br />
ob: m-gm-ob-el, m-pyr-ob-el...<br />
of: na-y-of, m-y-of-el<br />
114
ev: sa-kum-ev-el, aR-r-e(v)-ul, rC-e(v)-ul...<br />
en: m-rq-en-al, m-kb-en-ar...<br />
magram i Temis niSniani zmnebis mimReobebSi ar Cans i elementi: zrd-i-s _ m-zrdel,<br />
sa-zrd-el, mk-i-s _ mo-mk-al, sa-mk-al; xrwn-i-s _ m-xrwn-el, sa-xrwn-el, Txr-i-s _<br />
sa-Txr-el, m-Txr-el...<br />
sainteresoa, rom im zmnaTa mimReobebi, romelTac i aqvT awmyoSi, i-s nacvlad -n,<br />
-av elementebs gamoavlenen: sur-i-s _ mo-sur-n-e || mo-sur-v-e, iurv-i-s || mo-ur-n-e, sj-i-s<br />
_ m-Sj-av-r, d-i-s _ m-d-in-ar-e←m-d-en-ar-e... -i sufiqss mimReobaSi zogjer -eb-ic enacvleba:<br />
Txr-i-s _ m-Txr-eb-l, cvl-i-s _ m-cval-eb-el, i-c-i-s _ u-c-eb...<br />
mimReobis am formaTa mixedviT -n, -av, -eb elementebi i sufiqsis morfologiur<br />
monacvled unda miviCnioT.<br />
magram kategoriulad mtkiceba imisa, rom i sufiqsi ara gvaqvs mimReobis sawarmoeblad<br />
gamoyenebuli zmnis fuZeSi, ar SeiZleba: i iqneb fonetikur niadagze iyos dakarguli<br />
mimReobis mawarmoebeli sufiqsis darTvis gamo. am mxriv sagulisxmoa is<br />
faqti, rom i Temis niSnian zmnaTa awmyo drois mimReobebSi mimReobis mawarmoebeli<br />
sufiqsi yovelTvis aris warmodgenili (m-Txr-el, m-Wr-el, m-yvir-al, m-xrwn-el, m-Tlel,<br />
m-qmn-el...) 19 .<br />
magram isic SesaZlebelia, rom i sufiqsis warmodgena mimReobis fuZeSi ar iyo<br />
aucilebeli.<br />
-i sufiqsis funqcia garkveulia specialur literaturaSi. igi istoriulad diuratiuli<br />
(gangrZobiTi) aspeqtis maCvenebelia zmnaSi 20 .<br />
-i rom ara gvaqvs mimReobis fuZeSi warmodgenili, es imaze xom ar unda miuTiTebdes,<br />
rom diuratiuli aspeqtis gamoxatva mimReobaSi aucilebeli ar iyo. amis daSveba<br />
TiTqos SesaZlebelia: mimReoba nazmnari zedsarTavi saxelia da zedsarTavis<br />
msgavsad raime niSnis mixedviT axasiaTebs sagans. statikuri zmnac (gangrZobiTi aspeqti<br />
da statikuroba Sinagan kavSirSia erTmaneTTan. statikuri zmna diuratiuli<br />
aspeqtisaa yovelTvis) sagnis mdgomareobas aRniSnavs da es mdgomareoba Tvisebis<br />
msgavsad ucvlelia, erTgvarovania. statikuroba da mimReobis Sinaarsi erTgvarad faravs<br />
erTmaneTs. amitom statikurobis, diuratiulobis -i sufiqsi SeiZleba arc gvqo-<br />
noda mimReobis formebSi.<br />
Tu es axsna marTebulia, maSin statikur zmnebs mimReoba ar unda hqondes. mainc<br />
aRsaniSnavia, rom statikur zmnaTa did umravlesobas arc dRes ewarmoeba mimReobis<br />
formebi.<br />
statikuri zmnebisagan mimReobis warmoeba rom ar unda yofiliyo damaxasiaTebeli,<br />
amas mimReobis is formebic mowmoben, romlebic zmnis pirian formas warmoadgenen.<br />
aRsaniSnavia, rom yvela es forma mimReobisa an statikuri zmnaa an dinamikuri<br />
zmna diuratiuli aspeqtiT. `arsi~, `Rirsi~, `xerTvisi~, `miyuar~, `msgavsi~ _ zmnis piriani<br />
formebicaa da imave zmnis mimReobebic.<br />
mimReobaTa warmoebis Camoyalibebis gza<br />
mimReobis warmoebis Seswavla gulisxmobs mimReobis warmoebis Camoyalibebis<br />
gzebs, Tuki amis SesaZleblobas masala iZleva.<br />
am mxriv qarTulis mimarT risame kategoriulad mtkiceba ar iqneboda swori; magram<br />
qarTulis masala iberiul-kavkasiur enaTa monacemebis moSveliebiT garkveuli<br />
19 safiqrebelia, sufiqsis darTvis aucilebloba i-ian zmnaTagan nawarmoeb mimReobebSi imiT<br />
aris gamowveuli, rom sufiqsis gareSe mimReoba saxelobiT brunvaSi zmnis pirian formas daemTxveoda;<br />
m-yid-i, m-tyorcn-i, m-tkepn-i... amas isic mowmobs, rom i-ian zmnaTagan sa- da na- prefiqsiT<br />
nawarmoeb mimReobebSi ar aris aucilebeli sufiqsis warmodgena: sa-cer-i, na-car-i,<br />
na-yid-i, sa-t-yorcn-i.., mimReobis es formebi zmnis pirian formas ver daemTxveva da imitom.<br />
20 ix. a r n . C i q o b a v a , ergatiuli konstruqciis problema iberiul-kavkasiur enebSi, I, 1948.<br />
115
varaudebisa da mosazrebaTa gamoTqmisaTvis SesaZleblobas mainc iZleva.<br />
qarTulSi mimReobas zmnis gramatikuli kategoriebidan gvarisa da drois gamoxatva<br />
SeuZlia. a. SaniZis azriT, mimReobas moepoveba agreTve gezi, orientacia (romlebic,<br />
imave avtoris azriT, zmnis gramatikul kategoriebs warmoadgens), aspeqti da<br />
kontaqti 21 . amaTgan gezi, orientacia da aspeqti (axlandeli gagebiT) zmniswiniT gamoixateba<br />
da Tavad mimReobaSi ar aRiniSneba. kontaqti (kauzativi) ki zmnis fuZeSia<br />
gamoxatuli, magram zmnis kauzatiuri formisagan mimReoba Cveulebriv ar iwarmoeba.<br />
mimReobis warmoebaSi droisa da gvaris gamoxatvis sakiTxis ganxilvisas gamoirkva,<br />
rom mimReoba istoriulad arc drosa da arc gvars ar aRniSnavda.<br />
mimReobis prefiqsul warmoebaSi prefiqsi miuTiTebs erTdroulad drosa da<br />
gvarzedac. m- prefiqsiani warmoeba awmyo droisaa, na- prefiqsiani warmoeba namyo<br />
droisa, sa- prefiqsiani _ myofadi droisa; m-iani warmoeba moqmedebiTi gvarisaa, na-<br />
da sa- prefiqsiani warmoeba vnebiTi gvarisa.<br />
oden sufiqsur warmoebaSi ki sufiqsi Cans droisa da gvaris gamomxatveli (-il<br />
da -ul sufiqsiani warmoeba vnebiTi gvarisaa da namyo droisa). prefiqsul-sufiqsur<br />
warmoebaSi sufiqsi ufunqcio Cans da gvarsa da dros prefiqsi gamoxatavs.<br />
qarTuli aglutinaciuri tipis enaa da aglutinaciur enaTa principis safuZvelze<br />
yovel afiqss Tavisi erTi funqcia SeiZleba hqondes.<br />
radgan oden prefiqsul warmoebaSi prefiqsia droisa da gvaris gamomxatveli, unda<br />
vivaraudoT, rom mas erTi funqcia hqonda istoriulad. igive iTqmis prefiqsulsufiqsur<br />
warmoebaSi mimReobis mawarmoebeli prefiqsis Sesaxeb; xolo sufiqss, romelic<br />
amJamad ufunqcio Cans, ar SeiZleba istoriulad funqcia ar hqonoda.<br />
zeviT SevniSneT, rom am ori funqciidan, romelic mimReobis mawarmoebel afiqsebs<br />
aqvT dakisrebuli, arc droisa da arc gvaris aRniSvna ar aris pirveladi. maS<br />
ra funqcia hqonda am afiqsebs istoriulad?<br />
mimReobis mawarmoebeli prefiqsi axlac aSkarad Sesabamisi zmnis subieqtisa da<br />
obieqtis maCvenebeli Cans: m- moqmedebis subieqtze miuTiTebs gardamaval da gardauval<br />
zmnaTa mimReobebSi, sa- da na- pirdapir obieqtze. amitom mosalodneli iyo mim-<br />
ReobaSic subieqtisa da obieqtis igive maCveneblebi gvqonoda, rac zmnaSi gvaqvs.<br />
zmnaSi subieqti da obieqti piris mixedviT gairCeva; mimReobaSi prefiqsi imave subieqtsa<br />
da obieqts aRniSnavs, magram piris gaurCevlad. amave dros zmnaSi m- prefiqsi<br />
subieqtis niSnad ara gvaqvs (igi obieqtis maCvenebelia) da n-, s- ki obieqts ar aRniSnavs.<br />
cxadia, m-, n-, s- mimReobis mawarmoebeli prefiqsebi zmnis subieqturi da obieqturi<br />
piris maCveneblebi ar arian.<br />
specialur literaturaSi mimReobis mawarmoebeli prefiqsebi gramatikuli klasis<br />
maCveneblad aris miCneuli. m adamianis klasis aRmniSvneli iyo, n-, s- nivTis<br />
klasisa 22 .<br />
Tu mimReobis mawarmoebeli prefiqsebi istoriulad gramatikuli klasis niSnebia,<br />
romlebic amosavali zmnis subieqtsa an obieqts aRniSnavdnen, maSin am gramatikuli<br />
kategoriis moqmedebis periodSi gardauval zmnas eqneboda subieqtis aRmniSvneli<br />
sami (ori ZiriTadi) forma mimReobisa: m- prefiqsiani forma mimReobisa subieqt-adamians<br />
gamoxatavda, n-, s- prefiqsiani forma _ subieqt-nivTs. m- prefiqsiani sasubieqto<br />
mimReoba dResac aqvs gardauval zmnas. ar dasturdeba s- da n- prefiqsiani formebi<br />
sasubieqto mimReobisa.<br />
cvlilebebi mimReobaTa warmoebaSi gramatikuli klas-kategoriis moSlis Semdeg<br />
unda vivaraudoT. roca enaSi aRar iyo dapirispirebuli nivTi da adamiani, bunebrivia,<br />
subieqtis gamosaxatavad mimReobis erTi forma darCeniliyo. m- prefiqsiani forma<br />
mimReobisa ki imis gamo darCa subieqtis aRsaniSnavad, rom m- adamians, aqtiurs aR-<br />
21 a k . S a n i Z e , qarTuli gramatikis safuZvlebi, gv. 586, $ 582.<br />
22 ix. a r n . C i q o b a v a , saxelis fuZis uZvelesi agebuleba qarTvelur enebSi, Tbilisi, 1942.<br />
116
niSnavda; subieqti _ moqmedebis Semsrulebeli ki Cveulebriv vin klasis saxelia.<br />
ra viTareba igulisxmeba gardamaval zmnebTan?<br />
gardamaval zmnas aqvs sasubieqto da saobieqto mimReobis formebic. Tu gramatikuli<br />
klas-kategoriis moqmedebis periodSic aseT viTarebas vigulisxmebT, maSin sasubieqto<br />
da saobieqto mimReobebi formiT erTmaneTs daemTxveoda.<br />
magram gardamavali zmnis mimReobaSi morfologiurad mxolod erTi afiqsia warmodgenili.<br />
is an obieqtis klasis maCvenebeli iyo an subieqtisa. aseT pirobebSi rogorRa<br />
aris SesaZlebeli erTma da imave formam mimReobisa moqmedebis subieqtsa da<br />
obieqtzec miuTiTos. Teoriulad es Zneli warmosadgenia, magram amis daSvebis SesaZleblobas<br />
mTis kavkasiur enaTa monacemebi iZleva.<br />
bacburSi gardamavali zmnis mimReoba mxolod pirdapiri obieqtis klass aRniSnavs,<br />
magram imis mixedviT Tu ra pozicia ukavia mimReobis mimarT pirdapir obieqts,<br />
is SeiZleba moqmedebis subieqtsac etolebodes da pirdapiri obieqtic aRniSnos:<br />
`dayin~ mimReobis forma calke aRebuli qarTulis saobieqto mimReobasac udris<br />
(`SeWmuli~) da sasubieqto mimReobasac (`mWameli~), Tu pirdapiri obieqti win uZRvis<br />
mimReobis formas, is gardamavali zmnis subieqts aRniSnavs `fhor dayin~ _ vaxSmis<br />
mWameli (vaxSam-naWami); Tu obieqti mosdevs mimReobas, is gardamavali zmnis obieqts<br />
udris: dayin fhor _ SeWmuli vaxSami (naWami vaxSami).<br />
qarTulSi savsebiT analogiuri warmoeba gvaqvs `xmalamowvdilis~ tipis mimReobebSi.<br />
qarTulSic gramatikuli klas-kategoriis moqmedebis periodSi gardamavali zmnis<br />
mimReobaSi obieqtis klasis niSani iyo warmodgenili, xolo mimReoba SeiZleba sasubieqtoc<br />
yofiliyo.<br />
gardamaval zmnas dResac mimReobis sami forma aqvs: m-, s- da n- prefiqsiani; amaTgan<br />
m- prefiqsiani forma mimReobisa sasubieqtoa, s- da n- prefiqsiani formebi moqmedebis<br />
obieqts aRniSnaven.<br />
n- da s- prefiqsebi mimReobaSi obieqtis maCveneblad darCa; es imiT aixsneba, rom<br />
obieqti pasiurs, umoqmedos warmoadgens da mas nivTis klasis niSani ganekuTvna, mim-<br />
Reobac mxolod obieqtze miuTiTebs.<br />
m- prefiqsiani forma mimReobisa sasubieqtoa; mxolod m- prefiqsi ukve moqmedebis<br />
subieqtis maCvenebelia da ara pirdapiri obieqtisa. subieqtze miTiTeba ki mimReobaSi<br />
zmnis fuZis gaaqtivebis Semdeg, e. i. awmyos wyebis dro-kiloTa Camoyalibebis Semdgom<br />
unda dawyebuliyo, roca zmnaSi subieqtis aRniSvnac gaxda aucilebeli. amitomvea<br />
mimReobis m- prefiqsiani forma awmyo droisa.<br />
ra funqcia hqonda mimReobis mawarmoebel sufiqsebs?<br />
mimReobis mawarmoebeli sufiqsebis funqcia garkveulia monografiaSi `saxelis<br />
fuZis uZvelesi agebuleba qarTvelur enebSi~ 23 .<br />
mimReoba nazmnari zedsarTavi saxelia, zmnis fuZidan nawarmoebi saxeli. imisaTvis,<br />
rom zmnisagan saxeli migveRo, bunebrivi iyo saxelis fuZis mawarmoebeli sufiqsi<br />
gamoeyenebina enas. prefiqss, romelic mimReobis warmoebaSi iRebs monawilebas, ar<br />
SeeZlo zmnuri fuZe saxelad eqcia. prefiqsi gramatikuli klasis niSani iyo da Tanabrad<br />
damaxasiaTebeli rogorc zmnisa, ise saxelisaTvis. zmnur fuZes saxelad<br />
swored mimReobis mawarmoebeli sufiqsi aqcevda.<br />
amgvarad, mimReobis mawarmoebeli afiqsebidan prefiqsi gramatikuli klasis maCvenebeli<br />
iyo istoriulad, xolo sufiqsi saxelis fuZis determinanti, romelic<br />
zmnur fuZes saxelad aqcevda. drosa da gvarze miTiTeba am afiqsebma mas Semdeg<br />
ikisres, roca maTi pirvandeli funqcia daiCrdila.<br />
radgan istoriulad mimReobaSi arc gvari da arc dro ar gamoixateboda, mimReoba<br />
zmnis fuZidan nawarmoebi Cveulebrivi saxeli unda yofiliyo (droisa da gvaris<br />
mixedviT ganusazRvreli), romelic mxolod subieqtis an obieqtis klass aRniSnavda.<br />
23 ix. a r n . C i q o b a v a , saxelis fuZis uZvelesi agebuleba qarTvelur enebSi, Tbilisi, 1942.<br />
117
gramatikuli klas-kategoriis moSlisa an zmnis uRvlilebaSi drois kategoriis Camoyalibebis<br />
Semdeg zmnis fuZidan nawarmoebi saxeli mimReobad Camoyalibda: gramatikuli<br />
klasis niSnebma droisa da gvaris gamoxatva ikisres.<br />
aseTi unda iyos qarTulSi mimReobaTa warmoebis Camoyalibebis gza, magram TiTqos<br />
SesaZlebelia ufro adrindeli safexurebis gaTvaliswinebac.<br />
vidre zmnis fuZisagan saxels miviRebdiT, mimReobas sxva forma da Sinaarsi unda<br />
hqonoda.<br />
mimReobas, rogorc saxels, istoriulad mimReobis mawarmoebeli sufiqsi aformebda.<br />
magram qarTulSi gvxvdeba usufiqso mimReobaTa erTi tipi, romelic ZvelisZveli<br />
viTarebis amsaxvelad aris miCneuli da romlis siZvele dokumentobrivad mtkicdeba<br />
24 . mimReobis es formebi qarTuli enis uZveles ZeglebSia dadasturebuli. damaxasiaTebelia,<br />
rom mimReobis am formebSi zmnis martivi fuZea mocemuli, rac maT siZveles<br />
gaxazavs: me-ot, me-ox, u-rC, mo-Ruaw, u-Ruaw, u-qm, u-tyu, u-sm, m-xed, m-zrax, nerg,<br />
ne-St, ne-stu.<br />
mimReobis es tipi erTi mxriv iqcevs yuradRebas: arsebiTi mniSvneloba aqvs im<br />
faqts, rom mimReobebis am formebSi sufiqsi ara gvaqvs.<br />
raki mimReobis Camoyalibebis dros gramatikuli klasis kategoria cocxali iyo<br />
da zmnac gramatikuli klasis mixedviT iuRvloda (nacvlad ufro gviandeli pirovani<br />
uRvlilebisa), maSin zmnis klasovani forma da usufiqso forma mimReobisa erTmaneTs<br />
daemTxveoda: prefiqsebi m-, n-, s- obieqtis an subieqtis klasis maCveneblebi iqneboda<br />
zmnasa da mimReobaSic (imis mixedviT gardamavali iyo zmna Tu gardauvali).<br />
rom istoriulad SesaZlebeli iyo mimReobis forma zmnis klasovan formas dam-<br />
Txveoda, amas dRevandeli qarTulis masalac cxadyofs.<br />
mimReobis funqciiT qarTulSi zmnis piriani formebica gvxvdeba: `arsi~, `Rirsi~,<br />
`msgavsi~, `xerTvisi~ _ varT Cuen x e r T Â s i s a erTisani... (kimeni, II, 23, 24), `iqcevisi~<br />
_ da daadgina qerobini motyinare da maxvili i q c e v i s i dacvad gzisa cxorebisasa<br />
(dab., 3’ 24), `iZrvisi~ _ ars romelime i Z r v i s i , romeli iwodebis grZRabi (mÃecT,<br />
iz.,1) `mrwamsi~ _ mrwamssa ityoda da cremlooda (kimeni I, 170,35), `miyuari~ _ miy<br />
u a r i siZisaÁ mis, romeli dgan da ismenn (i. 3, 29 C; DE redaqciaSi: `megobari siZisa~).<br />
zmnis piriani forma rom mimReobis funqciiT gamoiyenebodes, amis magaliTebs uxvad<br />
gvawvdis Wanuri (i. yifSiZe megrulSic adasturebs amis magaliTebs). es ki imas<br />
mowmobs, rom qarTveluri enebisaTvis zmnis piriani formiT mimReobis Sinaarsis gamoxatva<br />
da Semdeg misi saxelad qcevis SesaZlebloba ar unda yofiliyo SeuZlebeli.<br />
gansakuTrebiT sayuradRebo is aris, rom mimReobis es formebi statikuri zmnebia<br />
imav dros. statikuri zmna ki drois mixedviT SezRudulia; faqtobriv drois kategoria<br />
statikur zmnebs ara aqvT. e. i. zmnis iseT formas SeiZleboda hqonoda mimReobis<br />
funqcia, romelic drois mixedviT ar aris gansazRvruli.<br />
meore mxriv, zmnis is formebi, romlebic mimReobis Sinaarssac gadmoscemen, dinamikuri<br />
zmnis diuratiuli aspeqtis formas warmoadgenen (iZvrisi, xerTvisi, iqcevisi).<br />
zmna statikur-diuratiuli sawyisiT minimalurad gansxvavdeba saxelisagan (arn.<br />
Ciqobava), diuratiulobis i sufiqsis gamoa, rom zmnis piriani forma imav dros mim-<br />
Reobis Sinaarssac gadmogvcems.<br />
Tu istoriulad mimReobaTa warmoebis usufiqso tipia Zveli, maSin dinamikur<br />
zmnas mimReobis Sinaarsi SeeZlo gadmoeca mxolod im SemTvevaSi, Tu igi diuratiuli<br />
aspeqtis formiT iqneboda mocemuli.<br />
amitom dinamikur zmnaTa usufiqso mimReobebSi, romlebic gramatikuli klas-kategoriis<br />
moqmedebis periodSi zmnis klasovan formas emTxveoda, diuratiulobis i su-<br />
24 a r n . C i q o b a v a , saxelis fuZis uZvelesi agebuleba qarTvelur enebSi, gv. 126, $ 47.<br />
118
fiqsi unda gvqonoda (sainteresoa, rom svanur mimReobasa da masdarSic i sufiqsi<br />
aris SerCenili).<br />
maSasadame, mimReobis warmoebis Camoyalibebis gza qarTulSi SesaZlebelia aseTi<br />
yofiliyo: Tavdapirvelad mimReobis Sinaarss gamoxatavda zmnis piriani (klasovani)<br />
forma diuratiuli aspeqtiT; Semdeg mimReobis mawarmoebel sufiqsTa darTviT mivi-<br />
ReT droisa da gvaris mixedviT ganusazRvreli nazmnari saxeli, xolo enaSi gramatikuli<br />
klas-kategoriis gaqrobis Semdeg _ nazmnari zedsarTavi saxeli, romelic<br />
ukve zmnis morfologiur kategoriebsac aRniSnavs.<br />
SemoklebaTa ganmartebebi 25<br />
dab. = dabadebisaÁ, wigni Zuelisa aRTqumisani, a. SaniZis gamocema, t. I, nakveTi I,<br />
Tbilisi, 1947 w.<br />
ekl. = TargmanebaÁ eklesiastisaÁ mitrofane zmÂrnel mitropolitisaÁ, k. kekeliZis<br />
gamocema, tfilisi, 1920 w.<br />
i. da efT. = cxovrebaÁ... iovanesi da efTÂmesi..., gamosacemad daamzada iv. javaxiSvilma,<br />
Tbilisi, 1946 w.<br />
i., lk., mrk., mT. = iovane, luka, markoz, maTe, qarTuli oTxTavis ori Zveli redaqcia.<br />
sami Satberduli xelnaweris mixedviT. a. SaniZis gamocema, Tbilisi, 1946 w.<br />
kimeni = qarTuli hagiografiuli Zeglebi, k. kekeliZis gamocema t. I, tfilisi, 1918<br />
w.; t. II, Tbilisi, 1946 w.<br />
mÃecT = mÃecTaTÂs saxisa sityuaÁ, n. maris gamocema, Тексты и разыскания по армяно-грузин-<br />
ской филологии, VI, С-Пб., 1904.<br />
Stb. mr. = Satberdis mravalTavi, S 1141, xelnaweri, saq. muzeumi.<br />
xanZT. = SromaÁ da moRvawebaÁ... grigolisi... xanZTisa da Satberdisa aRmaSÀnebelisaÁ,<br />
n. maris gamocema, Тексты и разыскания по армяно-грузинской филологии, VI, С-Пб.,<br />
1911.<br />
b. g. = besarion gabuuri, Ãevsuruli masalebi, a. SaniZis redaqciiT, weliwdeuli,<br />
I_II, 1923_1924 w. w.<br />
akaki = akaki wereTeli, TxzulebaTa sruli krebuli, p. ingoroyvas redaqtorobiT,<br />
t. IV, Tbilisi, 1948 w.<br />
ilia = ilia WavWavaZe, nawerebis sruli krebuli, p. ingoroyvas da al. abaSelis redaqciiT,<br />
1926 w.<br />
25 mogvyavs mxolod is teqstebi, romlebic damowmebuli gvaqvs am werilSi.<br />
119
arsebiTi saxeli 1<br />
120<br />
viola kalandaZe<br />
arsebiTi saxeli, substantivi, metyvelebis nawili; damoukidebeli mniSvnelobis<br />
mqone sityva, romelic aRniSnavs sagans. gramatikuli niSnebis mixedviT sagnad<br />
iTvleba yvelaferi (materialuri sagnebi Tu aramaterialuri, ganyenebuli sagan-cnebebi<br />
da movlenebi), rasac daesmis kiTxva vin? an ra? (adamiani, dedamiwa, samSoblo,<br />
Tavisufleba). zedsarTav, ricxviT da nacvalsaxelTan erTad arsebiTi saxeli ganekuTvneba<br />
saxelTa klass. xasiaTdeba farTo sityvawarmoebiTi SesaZleblobebiT; icvleba<br />
brunvisa da ricxvis mixedviT; winadadebaSi upiratesad asrulebs qvemdebarisa<br />
da damatebis funqcias; gamoiyeneba agreTve gansazRvrebad, garemoebad da Sedgenili<br />
Semasmenlis saxelad nawilad.<br />
gamoiyofa arsebiTi saxelTa urTierTgadamkveTi leqsikur-gramatikuli jgufebi:<br />
sulierTa da usuloTa, adamianTa da araadamianTa (vin jgufi da<br />
r a jgufi), sakuTari da sazogado, konkretuli da abstraqtuli,<br />
krebiTi, nivTierebaTa da moqmedebisa, romlebic formawarmoebis, sityvawarmoebisa<br />
da sityvaTSexamebadobis TvalsazrisiT sakuTar qvesistemebs qmnian.<br />
s u l i e r T a jgufs ganekuTvneba sulier, sakuTari ZaliT moZrav cocxal arseba-<br />
Ta _ adamianTa da cxovelTa saxelebi: qali, megobari, ciyvi, Tevzi. u s u l o T a<br />
jgufs ganekuTvneba usulo, sakuTari ZaliT gadaadgilebis unars moklebul saganTa<br />
saxelebi: ca, varskvlavi, zRva, mTa. usuloTa jgufSia gaerTianebuli mcenareTa saxelebi:<br />
cacxvi, ia... sulierTa jgufis masTan gaTanabrebul saxelebs Seewyoba hyavs<br />
zmna (Svili, ZaRli, manqana hyavs), usuloTa jgufis da saxelebs _ aqvs zmna (mamulebi<br />
aqvs).<br />
qarTulSi adamianTa, gonier arsebaTa saxelebi gamijnulia sxva cocxal arseba-<br />
Ta saxelebisagan. es ukanasknelni usulo, aragonieri sagnis saxelebTan arian gaTanabrebuli.<br />
a d a m i a n T a ( g o n i e r T a ) jgufSi gaerTianebulia adamianTa, RvTiur<br />
da miTologiur arsebaTa saxelebi. daesmis kiTxva vin? (aqedan _ termini v i n j g u -<br />
fi): RmerTi, angelozi, adamiani, mwyemsi, devi. araadamianTa (aragonierTa) jgufs<br />
ganekuTvneba sxva danarCeni sulieri (cxovelebis, frinvelebis, wylis binadrebis,<br />
qvewarmavlebis, mwerebis) da usulo sagnis saxelebi. daesmis kiTxva ra? (aqedan _<br />
termini r a j g u f i ) : vefxvi, orbi, delfini, mdinare, saxli.<br />
adamianis saxelebs sadaurobis mawarmoeblad upiratesad -el sufiqsi moudis (kaxeli<br />
glexi), araadamianTa saxelebs _ -ur sufiqsi (kaxuri Rvino).<br />
s a k u T a r i saxeli saxels sdebs erT romelime sagans (giorgi, bagrationi, saqarTvelo,<br />
gelaTi). s a z o g a d o saxeli aRniSnavs mraval erTgvar sagans (qalaqi,<br />
qveyana, daTvi, mgeli). sakuTari saxeliT sagnis erTaderTobis xazgasma, misi individualizacia<br />
xdeba, sazogado saxeliT _ erTgvar saganTa ganzogadeba.<br />
sakuTar saxelebSi gamoiyofa Semdegi Tematuri jgufebi: geogr. saxelebi _ toponimebi,<br />
adamianTa (pirTa) saxelebi _ anTroponimebi, RmerTebis saxelebi _ Teonimebi,<br />
xalxTa da tomTa saxelebi _ eTnonimebi, cxovelTa saxelebi _ zoonimebi, ciur sxeulTa<br />
saxelebi _ kosmonimebi da sxv.<br />
sakuTari saxelebi, rogorc sagnobrivi mniSvnelobisagan met-naklebad daclili<br />
sityvebi, enis Cveulebriv ganmartebiT leqsikonSi ar SeaqvT (gamonaklisia mxolod<br />
eTnonimebi). am leqsikis Tavmoyra onomastikur leqsikonebSi xdeba. mas enaTmecnierebis<br />
specialuri dargi onomastika Seiswavlis.<br />
sazogado saxelebTan SedarebiT, sakuTar saxelTa ricxvi gacilebiT mcirea. ma-<br />
Ti formawarmoebiTi da sityvawarmoebiTi SesaZleblobebi SezRudulia. sakuTari saxelebi<br />
leqsikis naklebad cvalebad da naklebad Sevsebad sferos ganekuTvnebian.<br />
1 qarTuli ena, enciklopedia, Tb., 2008.
adamianTa saxelebs ganmeorebis maRali sixSire axasiaTebs, geografiul saxelebSi<br />
damTxvevas SemTxveviTi xasiaTi aqvs.<br />
sakuTar saxelebSi calke jgufad gamoyofen moculobiT did da semantikurad<br />
mravalferovan leqsikas _ e. w. saxelwodebebs. esenia mxatvruli nawarmoebebis, Jurnal-gazeTebis,<br />
dResaswaulebis, sxvadasxva kulturuli Tu sayofacxovrebo obieqtebis<br />
(Teatrebis, kafe-barebis...), Rvinoebis, seriuli warmoebis saganTa da misT. saxelebi.<br />
saxelwodebad, sakuTar saxelTan erTad, farTod gamoiyeneba sazogado saxelic,<br />
romelic konteqstSi sakuTari saxelis funqcias asrulebs. mag.: leqsi `merani~,<br />
Jurn. `ciskari~, dResaswauli `giorgoba~, sastumro `metexi~, gemi `saqarTvelo~, ludi<br />
`Satili~ da misT. leqsikis es nawili, aRsaniSni obieqtebis msgavsad, swrafad<br />
icvleba da ivseba axal-axali saxelebiT. saxeldeba adamianTa mizanmimarTuli saqmianobis<br />
Sedegia da masSi yovelTvis irekleba saxelmdebi koleqtivis kultura da gemovneba.<br />
k o n k r e t u l i a saxeli, romelic aRniSnavs konkretul sagnebs, faqtebsa da movlenebs.<br />
bunebaSi realurad arsebul saganTa saxelebis (kaci, adamiani, mze, Senoba,<br />
yvavili) garda, aq aramaterialur saganTa saxelebic Semodis (dro, saukune, mizani,<br />
fiqri, dardi). a b s t r a q t u l i saxeli nawarmoebi (motivirebuli) saxelia, aRniSnavs<br />
ganyenebul sagan-cnebebs, ixmareba mxoloobiTi ricxvis formiT (amaoeba, dideba,<br />
WeSmariteba, mSvidoba, sikeTe).<br />
k r e b i T i saxeli leqsikurad (mxoloobiTi ricxvis formiT) gamoxatavs erTgvar<br />
saganTa simravles, krebuls, rogorc erT ganuyofel mTels. pirveladi krebiTi saxelebia:<br />
eri, xalxi, Temi, fara, jogi, rema. nawarmoebi krebiTi saxelebia: glexoba,<br />
Tavadaznauroba, naZvnari, bewveuli, vercxleuli.<br />
n i v T i e r e b a T a saxelebi aRniSnaven erTgvarovan nivTierebebs, romelTa danawileba,<br />
awona da gazomva SeiZleba, calkeul sagnebad warmodgena ki _ ara. nivTiereba-<br />
Ta saxelebs ganekuTvneba metalebis, mineralebis, kvebis produqtebis, sasoflo-sameurneo<br />
kulturebis, sxvadasxva masalebis, qsovilebisa da misT. saxelebi (oqro, graniti,<br />
Rvino, xorbali, xe-tye, farCa).<br />
m o q m e d e b i s saxelebi zmnis fuZisagan nawarmoebi saxelebia, aRniSnaven moqmedebas<br />
an mdgomareobas (xatva, keTeba, dgoma, wola). moqmedebis saxelis mniSvnelobiT<br />
ixmareba agreTve terminebi sawyisi da masdari.<br />
lit.: S a n i Z e a., qarTuli gramatikis safuZvlebi, I, Tb., 1953; k v a W a Z e l ., qar-<br />
Tuli ena, I, Tb., 1981; Русская грамматика, I, М., 1982.<br />
121
zedsarTavi saxeli 1<br />
122<br />
viola kalandaZe<br />
zedsarTavi saxeli, a d i e q t i v i , metyvelebis nawili; damoukidebeli mniSvnelobis<br />
mqone sityva, romelic gamoxatavs sagnis niSan-Tvisebas. zedsarTavi saxelis<br />
kiTxvebia: rogori? romeli? sadauri? rodindeli? (didi saxli, TeTri iasamani, uRrublo<br />
zeca, qarTuli sagaloblebi, saSviliSvilo saqme, SarSandeli Tovli). zedsarTavi<br />
saxeli miekuTvneba msazRvrel saxelebs. ibrunvis rogorc a t r i b u t u l i<br />
(SeTanxmebuli) m s a z R v r e l i ; winadadebaSi asrulebs atributuli gansazRvrebis<br />
funqcias, gamoiyeneba agreTve Sedgenili Semasmenlis saxelad nawilad (`boroti kaci<br />
daniaSic boroti aris~. iv. maCab., Targm.).<br />
tradiciulad imijneba erTmaneTisagan zedsarTav saxelTa ori ZiriTadi jgufi:<br />
viTarebiTi, romelic sagnis niSan-Tvisebas asaxelebs uSualod, sxva saganTan mimarTebis<br />
gareSe (wiTeli vaSli, keTili kaci, avi ZaRli) da m i m a r T e b i T i , romelic<br />
sagnis niSan-Tvisebas warmoaCens sxva saganTan mimarTebiT (xavsi _ xavsiani qva,<br />
kultura _ kulturuli memkvidreoba, Soban _ saSobao ardadegebi).<br />
viTarebiT zedsarTav saxelTa udidesi nawili pirveladi, aramotivirebuli<br />
sityvaa. mag.: TeTri, Savi, didi, patara, kargi, cudi, viwro, farTo, boroti, keTili,<br />
mlaSe, mcire, mtkice, wminda, WeSmariti, brma, yru, cru... warmodgenili masala Sedgenilobis<br />
mixedviT araerTgvarovania. istoriulad martivfuZian (sakuTar Tu nasesxeb)<br />
zedsarTav saxelTan erTad misi Sevseba xdeboda (da xdeba) dabinduli struqturisa<br />
da semantikis mqone nasaxelari zedsarTavi saxelisa da im mimReobebis xarjze,<br />
romlebsac dakarguli aqvT zmnuri kategoriebi. amitom, viTarebiTi zedsarTavi<br />
saxelis pirveladobisa da aramotivirebulobis Sesaxeb msjelobisas, amosavlad Tanamedrove<br />
qarTulis viTareba ivaraudeba.<br />
viTarebiTi zedsarTavi saxeli garkveuli gramatikuli da leqsikuri TaviseburebebiT<br />
xasiaTdeba: a) awarmoebs xarisxis formebs (didi _ udidesi _ modido); b) unari<br />
aqvs egeve Sinaarsi aRweriTi formiTac gadmosces (Zalian didi _ odnav didi); g)<br />
qmnis sapirispiro mniSvnelobis mqone (antonimur) wyvilebs (didi _ patara, maRali _<br />
dabali); d) aqvs zmnizeduri formebi (Cqari _ Cqara, kargi _ kargad); e) abstraqtul<br />
saxelebs upiratesad si _ e afiqsebiT awarmoebs (axali _ siaxle, Rrma _ siRrme). es<br />
niSnebi yvela zedsarTavi saxelisTvis erTnairad damaxasiaTebeli ar aris. brma,<br />
yru, cru, neli, Cumi... absolutur, mudmiv niSans gamoxatavs, amitom xarisxis formebs<br />
ver awarmoebs; xarisxis naklulovani sistemiT xasiaTdeba: wminda _ uwmindesi,<br />
axali _ uaxlesi... feris da, nawilobriv, zomis aRmniSvneli saxelebisaTvis bunebrivi<br />
Cans odnaobiTi xarisxis formebi: wiTeli _ mowiTalo, yviTeli _ moyviTalo (uwiTlesi,<br />
uyviTlesi gramatikulad dasaSvebi formebia, Tumca es mniSvneloba saliteraturo<br />
enaSi upiratesad aRweriTad gadmoicema: muqi wiTeli, xasxasa mwvane, qaTqaTa<br />
TeTri), aseve: didi-modido, grZeli-mogrZo... zogi specialisti am formaTa warmoSobas<br />
sityvawarmoebas ukavSirebs (T. zurabiSvili).<br />
miRebuli Sexedulebis Tanaxmad, xarisxis formebi, sazogadod, viTarebiTi zedsarTavi<br />
saxelis kuTvnilebaa, mimarTebiTi zedsarTavi saxeli am unars moklebulia.<br />
is niSan-Tviseba, romelsac igi gamoxatavs (mqonebloba _ uqonloba, warmomavloba,<br />
daniSnuleba...) sagans SeiZleba axasiaTebdes, an ar axasiaTebdes. am Tvisebis met-naklebi<br />
odenobiT warmodgena ki SeuZlebelia. Tu romelime mimarTebiTi zedsarTavi<br />
saxeli xarisxis formas awarmoebs, es imas niSnavs, rom mas dakarguli aqvs mimarTebiToba<br />
da viTarebiTad aris qceuli (a. SaniZe). es zedsarTavebia: Zlieri (Zal-ier-i),<br />
Ronieri, gonieri, bednieri, mSvenieri, gemrieli, Wkviani (Wku-ian-i), patiosani (pativosan-i),<br />
mniSvnelovani, guliTadi, diadi (did-ad-i), Zvirfasi, erTguli, keTilSobili.<br />
1 qarTuli ena, enciklopedia, Tb., 2008.
dasaxelebuli zedsarTavi saxelebi awarmoeben xarisxis formebs: bednieri _ ubednieresi,<br />
keTilSobili _ ukeTilSobilesi. xarisxis formaTa warmoebis unaris gamo vi-<br />
TarebiT zedsarTav saxelad ganixileba agreTve mimReoburi formebi: mwife, morcxvi,<br />
myrali, mxurvale.<br />
mimarTebiTi zedsarTavi saxeli yvela nawarmoebi, motivirebuli saxelia gam-<br />
Wvirvale struqturiTa da semantikiT. fuZis mixedviT mimarTebiTi zedsarTavi saxeli<br />
warmoqmnili an Txzulia. warmoqmnil zedsarTavebSi Zireul saxelad<br />
(semantikur birTvad) upiratesad arsebiTi saxeli gvxvdeba (Saqriani, sazeimo), SedarebiT<br />
iSviaTad _ sxva metyvelebis nawili: zedsarTavi saxeli (saswrafo, mciredi),<br />
nacvalsaxeli (Cveneburi, saCveno), ricxviTi saxeli (erTiani, pirveladi), zmnisarTi<br />
(aqauri, samudamo), zmna (mSvenieri, mSieri), damxmare sityva (saTuo, uebro); formis<br />
mixedviT warmoqmnili zedsarTavi saxeli, Cveulebriv, sufiqsuri (mziani, wignieri)<br />
an prefiqsul-sufiqsuria (meocnebe, saSemodgomo), iSviaTad _ oden prefiqsuli (uricxvi,<br />
alogikuri, araordinaruli, antikorufciuli); semantikis (mniSvnelobis) mixedviT<br />
gamoiyofa warmoqmnil zedsarTav saxelTa Semdegi jgufebi: qonebis (yabalaxiani,<br />
Subosani, Zalovani, wesieri), uqonlobis (ugemuri, uwignuri, ugulo, udisciplino),<br />
warmomavlobis (qalaqeli _ qalaquri, wliuri, guSindeli), daniSnulebis (safosto,<br />
saqveyno, saswrafo).<br />
yuradRebas iqcevs moqmedebiTi da viT.arebiTi brunvis niSnebiT nawarmoebi zedsarTavi<br />
saxelebi: dadebiTi, weriTi, ricxviTi, JangviTi; drekadi, denadi, xsnadi, kum-<br />
Svadi. am tipis zedsarTavTa gamoyenebis are terminologiuri daniSnulebiT ganuzomlad<br />
farToa.<br />
T x z u l i zedsarTavi saxeli aris fuZegaorkecebuli (giJmaJi, uzarmazari, ma-<br />
Ral-maRali) an nairfuZiani (Rarib-Rataki, cocxal-mkvdari; vardisferi, gulqva,<br />
gulkeTili, gulgatexili).<br />
zedsarTavi saxeli, rogorc niSan-Tvisebis gamomxatveli sityva, sagnis saxelTan<br />
_ arsebiT saxelTan (sazRvrulTan) erTad funqcionirebs: qmnis msazRvrel-sazRvrulis<br />
sintaqsur wyvils, ibrunvis rogorc atributuli msazRvreli (wiTeli vaSli,<br />
wiTelma vaSlma...). zedsarTavi saxeli konteqstSi SeiZleba damoukideblad, arsebiTi<br />
saxelis (sazRvrulis) gareSec Segvxvdes. am SemTxvevaSi igi gasubstantivebulia, Sesityvebas<br />
qmnis zmnasTan, asrulebs arsebiTi saxelis funqcias da ibrunvis rogorc<br />
saTanado fuZis arsebiTi saxeli (mag.: kuzians samare gaasworebso).<br />
zogierTi enaTmecnieri afarToebs zedsarTavi saxelis tradiciul CarCos da mas-<br />
Si, rogorc nazmnari zedsarTavi saxeli, mimReobac Seaqvs (S. kekelia, a. daviTiani).<br />
rusul saenaTmecniero literaturaSi es CarCo kidev ufro gafarToebulia da zedsarTavi<br />
saxelis, rogorc metyvelebis nawilis, SemadgenlobaSi, sakuTriv zedsarTavi<br />
saxelis garda, brunebis wesisa da sintaqsuri funqciis msgavseba-erTianobis safuZvelze,<br />
mimReobasTan erTad SeaqvT rigobiTi ricxviTi saxeli da nacvalsaxeli<br />
(piris nacvalsaxelis garda).<br />
lit.: S a n i Z e a . , qarTuli gramatikis safuZvlebi, I. morfologia, Tb., 1953 (1973);<br />
imnaiSvili i., saxelTa bruneba da brunvaTa funqciebi Zvel qarTulSi, Tb., 1957;<br />
zurabiSvili T., odnaobiTis formaTa istoriisaTvis qarTvelur enebSi. _ «smam»,<br />
1962, t. 29, #5; k e k e l i a S . , d a v i T i a n i a., qarTuli ena, Tb., 1973; k v a W a Z e l .,<br />
qarTuli ena, naw. 1, Tb., 1981.<br />
123
nacvalsaxeli 1<br />
124<br />
aram martirosovi<br />
nacvalsaxeli, sityva, romelic miuTiTebs saganze an mis Tvisebaze. saxelwodeba<br />
miRebulia ori sityvis SeerTebiT: nacval + saxeli. adrindel gramatikul literaturaSi<br />
am terminma arsebiTi roli Seasrula nacvalsaxelis raobisa da mniSvnelobis<br />
dadgenaSi. igi ganisazRvreboda iseT enobriv erTeulad, romelic saxelis nacvlad,<br />
mis magivrad ixmareba. mag., gaioz reqtoris `qarTul RrammatikaSi~ (1789)<br />
ikiTxeba: `nacual-saxeli ars nawili sityisa, romelic naclad saxelisa daidebis<br />
sityaTa Sina~. aseTi ganmarteba sxvadasxva redaqciiT dResac ZalaSia rogorc qar-<br />
Tul, ise sxva enebis normatiul gramatikebSi. daxasiaTeba zogadad sworia, magram<br />
sruli ar aris, radgan igi erTnairad ar moicavs yvela nacvalsaxels. tradiciuli<br />
ganmarteba ar gamodgeba, mag., I da II piris nacvalsaxelebis mimarT, romlebic mTqmelisa<br />
da Tanamosaubris, e. i. piris saerTo, zogadi saxelebia. cnobilia, rom saxeli<br />
zmnas Seewyoba III piris formaSi, amitom sintaqsurad es nacvalsaxelebi ar SeiZleba<br />
ixmarebodes saxelis nacvlad. yovel SemTxvevaSi, maT mier saxelis Secvla ise, rom<br />
ar dairRves winadadebis mTeli wyoba, SeuZlebelia. amdenad, nacvalsaxeli SeiZleba<br />
ganisazRvros iseT sityvad, romelic winadadebaSi umTavresad arsebiTis, zedsarTavis<br />
an ricxviTi saxelis ekvivalentad gvevlineba.<br />
antikuri gramatikuli literaturidan dRemde, metyvelebis nawilTa tradiciuli<br />
klasifikaciis mixedviT, nacvalsaxelis ZiriTadad damoukidebel metyvelebis nawilad<br />
iyo miCneuli. Tu amovalT iqidan, rom `metyvelebis nawili morfologiis cnebaa<br />
da am cnebis dadgenisas safuZveli morfologiuri niSani unda iyos~ (arn. Ciqobava)<br />
da, amave dros, Tu gaviTvaliswinebT nacvalsaxelTa ZiriTad daniSnulebasac,<br />
isini calke metyvelebis nawilad ar gamoiyofa. erTi nawili SeiZleba arsebiT saxelTa<br />
jgufSi gaerTiandes, sxvebi ki _ zedsarTavebs daukavSirdes. amis mixedviT,<br />
yvela nacvalsaxeli Seva saxelis Semcvlel metyvelebis nawilSi, Tumca misgan mainc<br />
gansxvavdeba. nacvalsaxelis ZiriTadi Tviseba aris abstraqciis Taviseburi unari.<br />
abstraqcia, marTalia, met-naklebad axasiaTebs yvela metyvelebis nawils, magram<br />
zogadisa da kerZos SeTavseba ise, rogorc es nacvalsaxelSia mocemuli, sxva metyvelebis<br />
nawilisaTvis ar aris niSandoblivi. saxelisaTvis mTavaria is, Tu ras aRniSnavs,<br />
nacvalsaxelisTvis ki _ rogor aRniSnavs. arsebiTi, zedsarTavi (agreTve<br />
ricxviTi) saxeli pirdapir asaxelebs sagans, moqmedeba-mdgomareobas, aRniSnavs mis<br />
niSan-Tvisebas, xarisxsa da raodenobas, nacvalsaxeli ki zogadad, ganyenebuli saxiT<br />
miuTiTebs maTze. sxvadasxvagvar situaciaSi, xmarebis calkeul SemTxvevebSi igi<br />
avlens konkretul mniSvnelobasac.<br />
XIX s. I nax-idan qarTul gramatikul literaturaSi nacvalsaxelTa klasifikacias<br />
safuZvlad sxvadasxva principi edo. gansxvavebuli iyo agreTve nacvalsaxelTa<br />
jgufebis raodenoba da maTi aRmniSvneli terminebic. Tanamedrove gramatikuli literaturris<br />
mixedviT, gamoiyofa nacvalsaxelTa Semdegi jgufebi: piris (me, Sen, Cven,<br />
Tqven...) (ix. piris nacvalsaxelebi), k u T v n i l e b i T i (Cemi, Seni, Cveni, Tqveni, misi...),<br />
C v e n e b i T i (es, eg, is › igi, aseTi...), k i T x v i T i (vin? ra? romeli? rogori?...), m i -<br />
marTebiTi (vinc, rac, romelic, rogorc...) urTierTobiTi (erTmaneTi), gans<br />
a z R v r e b i T i (TviT, TviTon, TiToeuli, yvela, yoveli...), g a n u s a z R v r e l o b i -<br />
T i (vinme, rame, romelime, zogi, zogierTi...), u a r y o f i T i (aravin, veravin...).<br />
gramatikuli TvalsazrisiT, nacvalsaxelebs sxva saxelebTan aqvT msgavsebac da<br />
gansxvavebac. ganmasxvavebeli Tviseba isaa, rom maT ar moepovebaT erTiani morfologiuri<br />
yalibi. mag., I da II piris nacvalsaxelebi brunvaTa mixedviT ar icvleba,<br />
1 qarTuli ena, enciklopedia, Tb., 2008.
maT mravlobiTi ricxvi morfologiurad ar ewarmoebaT; kiTxviTi nacvalsaxeli vin?<br />
oTxi brunvisaTvis sul or formas gviCvenebs (vin _ saxelobiTi da moTxrobiTi, vis<br />
_ micemiTi da naTesaobiTi), mravlobiTi, Cveulebriv, ar ewarmoeba; Zireuli Cvenebi-<br />
Ti nacvalsaxelebi brunvaTa formebs upiratesad supleturad awarmoeben, or sxvadasxva<br />
fuZes iyeneben: erTia saxelobiTisaTvis _ ama, maga, ima, im; yvela es nacvalsaxeli<br />
saxelobiTSi fuZis saxiT ixmareba. moTxrobiTSi maT organul warmoeba axasia-<br />
TebT: ma-n, ama-n, ima-n, maga-n. rac Seexeba kuTvnilebiT da zogierT sxva nacvalsaxels,<br />
isini TavianTi daniSnulebiT msazRvreli sityvebia da ise ibrunvian, rogorc<br />
zedsarTavi saxelebi.<br />
lit.: SaniZe a., qarTuli gramatikis safuZvlebi, I, Tb., 1953; martiroso-<br />
v i a., nacvalsaxeli qarTvelur enebSi, Tb., 1964; C a r T o l a n i n., CvenebiT nacvalsaxelTa<br />
sistemebi qarTulSi sxva qarTvelur enebTan SedarebiT, Tb., 1985.<br />
125
icxvi 1<br />
126<br />
lali ezugbaia<br />
ricxvi, logikur-gramatikuli kategoria. logikuri TvalsazrisiT, ricxvi gulisxmobs<br />
semantikur opozicias: erTi _ erTze meti. es ukanaskneli SeiZleba iyos<br />
ori, sami, oTxi da a. S. garda amisa, arsebobs jgufi e. w. uTvladi sagnebisa, romel-<br />
Ta ricxvis gageba gansxvavebulia Tvladi sagnebis ricxvis gagebisagan. gramatikuli<br />
TvalsazrsiT, ricxvis kategoria emyareba semantikur opozicias: mxoloobiTi _<br />
mravlobiTi, rac enaTa umravlesobisTvisaa damaxasiaTebeli. zog enaSi gvxvdeba<br />
orobiTi, samobiTi da a. S. ricxvic.<br />
zemoTqmulidan gamomdinare, specialur literaturaSi ricxvis warmoebis ori<br />
sistemaa gamoyofili: logikuri da gramatikuli, romelTa Tanxvedra arsebiT saxelebSi<br />
xdeba. sxvagvarad, ricxvi aris enobrivi azrovnebis obieqtTa (saganTa) raodenobrivi<br />
maxasiaTebeli, romelic mxolod arsebiT saxelebsa da piris (CvenebiT) nacvalsaxelebs<br />
SeiZleba hqondes. danarCen metyvelebis nawilebs ricxvi sintaqsurad<br />
ewarmoeba. kerZod, saxelis an nacvalsaxelis ricxvis formas eTanxmeba zmnis forma.<br />
aseve, zedsarTavi saxelis formac gamoxatavs mimarTebas arsebiTi saxelis r-is<br />
formisadmi. orsave SemTxvevaSi gvaqvs ricxvSi SeTanxmeba, romelic sintaqsuri kategoriaa<br />
da ara logikuri.<br />
saxelis mravlobiTi ricxvi gulisxmobs simravlis (raodenobriobis) cnebas, romelic<br />
yvela enaSi erTnairad aRiqmeba, amave dros logikurad da gramatikuladac<br />
erTi da igive odenobaa. saxelis mxoloobiTi ricxvi erTis gagebas emyareba, Tumca<br />
isic pirobiTia da damokidebulia ama Tu im enis msoflxedvaze.<br />
zmnis ricxvis forma gviCvenebs, moqmedebs erTi, Tu erTze meti piri. amdenad,<br />
mravlobiTobis gageba sakuTriv zmnaSi ki ar devs, aramed qvemdebare-subieqtSi, anu:<br />
`isini modian~ gamoxatavs ara imdenad `siaruls~, ramdenadac `mosiaruleebs~. esaa<br />
gramatikuli movlena, romlis safuZvelzedac gamoiyofa ricxvis morfosintaqsuri<br />
kategoria.<br />
amrigad, ricxvis kategoria moicavs enis morfologiur, sintaqsur da semantikur<br />
doneebs. Sesabamisad, erTi mxriv, ricxvi gramatikuli kategoriaa, meore mxriv, is<br />
leqsikur kategoriaTa sferosac ganekuTvneba. aq igulisxmeba ricxviTi saxelebi,<br />
raodenobis aRmniSvneli saxelebi, rogoricaa `bevri~, `mravali~ da a. S.<br />
qarTulSi gramatikuli ricxvis warmoeba afiqsTa saSualebiT xdeba. arsebobs<br />
mravlobiTis aRmniSvnel morfemaTa sxvadasxvagvari kvalifikacia: ricxvi warmoqmnis<br />
kategoriad aris miCneuli, amitomac saxelis mravlobiTis mawarmoebeli -eb sufiqsi<br />
warmosaqmnel afiqsTa rigSi dgas (a. SaniZe). fleqsiur da derivaciul afiqsTa gverdiT<br />
gamoyofilia e. w. gardamavali tipis afiqsebi _ -eb morfema saxelebSi da -T _<br />
zmnaSi (arn. Ciqobava). mesame TvalsazrisiT, saxelTa mravlobiTobis -n da -eb sufiqsebi,<br />
msgavsad pirTa mravlobiTis -T, -en sufiqsebisa zmnaSi, leqsikur mniSvnelobas<br />
ver cvlian formebSi, isini mxolod fleqsiuri elementebia (T. uTurgaiZe). ramdenadac<br />
zmnas ricxvi sintaqsurad ewarmoeba, zmnaSi gamoyenebuli ricxvis formantebi<br />
oden fleqsiuri elementebi SeiZleba iyos. saxelebSi gansxvavebulad dgas sakiTxi,<br />
radgan amosavalia ricxvis logikur-semantikuri gageba, erTisa da mravlis semantikuri<br />
opozicia.<br />
qarTul enaSi saxelis mravlobiTis warmoeba xdeba -eb, -n da -T sufiqsebiT. amaTgan<br />
-eb Zvel qarTulSi naklebad ixmareboda, ZiriTadad usulo sagnebis an `socialurad<br />
pasiur arsebaTa~ aRmniSvnel saxelebTan (k. dondua). Sesabamisad, -eb morfemas<br />
ar hqonda sintaqsuri Zala. am funqciiT aRWurvili iyo n/T-iani mravlobiTi. magram<br />
imTaviTve arsebobda sxvaoba: -eb morfemiT r-is warmoebis aglutinaciuri prin-<br />
1 qarTuli ena, enciklopedia, Tb., 2008.
cipia gatarebuli _ yvela brunvaSi warmodgenilia -eb sufiqsi, rogorc ricxvis<br />
formanti da mas erTvis brunvis niSani. amas ver vityviT -T-sufiqsze, romelic er-<br />
Tdroulad ricxvisa da brunvis niSnis funqciebs iTavsebs. -n morfema oden ricxvis<br />
aRmniSvnelia, magram mxolod or brunvaSi _ saxelobiTsa da wodebiTSi. saxelisa<br />
da zmnis ziari ricxvis formantebia swored -n da -T elementebi, romlebsac oden<br />
fleqsiuri funqcia Tu SeiZleba hqondes. am TvalsazrisiT calke dgas -eb morfema.<br />
misi Tavdapirveli funqcia, rogorc Cans, semantikuri opoziciis (erTi _ erTze meti)<br />
im wevris markireba iyo, romelic simravles aRniSnavda. -eb krebiTobis sufiqsma<br />
mogvianebiT SeiZina sintaqsuri Zala, romelic qarTuli enis dialeqtebSi dResac<br />
meryeobs. imave dialeqtebSi SeiniSneba tendencia -eb morfemis sityvawarmoebiTi funqciiT<br />
xmarebisa.<br />
arsebiT saxelTa mravlobiTi ricxvis gamoxatva xSirad saxeluri Ziris semantikazea<br />
damokidebuli. iseTi saxelebi, rogoricaa abstraqtuli, geografiuli, sakuTari,<br />
nivTierebis, agreTve ricxviTi saxelebi, masdarebi (sawyisi) mxoloobiTi ricxvis<br />
formiT ixmareba. mravlobiTobis niSniT maTi markireba mxolod garkveul konteqstSia<br />
SesaZlebeli. rogorc wesi, aseT SemTxvevaSi xdeba aRsaniSnis gaazreba Tvlad<br />
sagnad. mag. (1) qvevrSi Rvino asxia; (2) marnis Taroze Rvinoebi awyvia. (1) pirvel winadadebaSi<br />
Rvino ver gadmoicema mravlobiTis formiT, radgan konteqstiT nagulisxmevia<br />
sityvis pirveladi mniSvneloba `siTxe~. (2) meore winadadebaSi mravlobiTis<br />
forma _ Rvinoebi _ dasaSvebia, radgan konteqstiT xdeba mniSvnelobis sxvagvarad<br />
gaazreba. igulisxmeba WurWeli (mag., boTli), romelSic siTxe (Rvino) asxia. moqmedebs<br />
ekonomiis wesi, roca substantivi Cavardeba da msazRvreli iTavsebs mis mniSvnelobas.<br />
winadadeba: `marnis Taroze Rvinoebi awyvia~ igivea, rac: `marnis Taroze<br />
Rvinis boTlebi awyvia~.<br />
adamianis sakuTari saxelic SeiZleba mravlobiTis formiT gadmoices, rodesac<br />
isini iZenen sazogado saxelis funqcias: `RmerTma gazardos daviTebi, Tamarebi~... dasaSvebia<br />
ricxviTi saxelis mravlobiTis warmoebac, Tu igi Sefasebis semantikiT daitvirTeba<br />
da substantivad gaigeba: `bavSvma xuTebi miiRo~ da a. S. aseve masdaric,<br />
romelic, Cveulebriv, mr. ricxvs ar iwarmoebs, garkveul konteqstSi SesaZlebelia<br />
am formiT warmogvidges: `Catarda sakontrolo werebi~.<br />
Taviseburia nacvalsaxelTa mravlobiTi ricxvis warmoebac. zogs mxolod n-ariani<br />
formebi gaaCnia: ra-n-i, yovel-n-i, igi-n-i... zogs _ orive: nar-ianic da eb-ianic: Cemn-i<br />
/ Cem-eb-i; sxva-n-i / sxv-eb-i... zogierTs ki saerTod ar ewarmoeba: ramdeni, araviTari,<br />
romelime... Tumca sasaubro enaSi ki gvxvdeba aseTi formebic: visebi, vinmeebi, rameebi.<br />
rogorc Cans, nacvalsaxelTa ricxvis gramatikuli gamoxatvis procesi gviandelia.<br />
savaraudoa, rom Tavdapirvelad erTisa da mravlis garCeva leqsikuri supletivizmiT<br />
xdeboda: me ~ Cven, Sen~ Tqven.<br />
qarTulisTvis ucxo ar aris mravlobiTis formaTa leqsikalizaciis procesic.<br />
mag., daviT-n-i, locva-n-i tipis saxelebs mravlobiTi ricxvis gageba ar axlavs. amgvari<br />
formebi xSiria geografiul saxelebSi, rogoricaa rko-n-i, koSk-eb-i, mowame-Ta...<br />
aRsaniSnavia, rom mTel rig toponimebSi Semonaxulia -ev, -eT ricxvis sufiqsebi<br />
(a. SaniZe).<br />
lit.: C i q o b a v a a r n ., enaTmecnierebis Sesavali, Tb., 1952; d o n d u a k . , rCeuli<br />
naSromebi, I, Tb., 1967; S a n i Z e a . , Txzulebani, III, Tb., 1973; u T u r g a i Z e T . , qarTuli<br />
enis saxelis morfonologiuri analizi, Tb., 1986; jorbenaZe b., qarTuli dialeqtologia,<br />
I, Tb., 1989.<br />
127
ormagsufiqsiani mravlobiTi guSin da dRes 1<br />
128<br />
levan bregaZe<br />
-eb-iani (anu pirveli) da nar-Taniani (anu meore) mravlobiTis formebi uxsovari<br />
droidan Tanaarsebobs gverdigverd qarTul enaSi, oRond Tuki narTaniani mravlobi-<br />
Ti Zvel teqstebSi ufro xSirad iyo gamoyenebuli, vidre -eb-iani, amJamad piriqiT<br />
aris: eb-iania ufro gavrcelebuli narTanianTan SedarebiT.<br />
iSviaTad orive sufiqsi erTdroulad gamoiyeneboda.<br />
akaki SaniZis `qarTuli enis gramatikis safuZvlebSi~ vkiTxulobT: `sasaubro ena-<br />
Si xSirad gvxvdeba ormagi sufiqsi mravlobiTSi. saliteraturo ena amas gaurbis,<br />
magram SeiZleba sadme Segvxvdes~, da iqve batoni akaki ormagsufiqsiani mravlobiTis<br />
nimuSebad imowmebs formebs aleqsandre yazbegis Txzulebebidan: ~asamdin msurveli<br />
gamovida CerqezebTagan, TuSebTagan da danarCen mTiel qarTvelebTagan~, `sxva daxocilebT<br />
Soris~, `erTs im bilikebTaganzed~ (SaniZe a., 1973: $112).<br />
magram es ormagsufiqsiani mravlobiTis guSindeli dRea. amJamad saliteraturo<br />
ena amgvar formebs aRar gaurbis. dRes mravlobiTSi ormag sufiqss SeiZleba SevxvdeT<br />
gamoCenil prozaikosTanac da profesional enaTmecnierTanac.<br />
magaliTebi:<br />
`JurnalistebTagan ramdenime gogonas, moqcevisa Tu dalagebuli saxis mixedviT, etyoboda<br />
ojaxiSviloba...~ (rezo WeiSvili, `literaturuli saqarTvelo~, 2001, #8, gv. 1);<br />
`...fsiqiatriul stacionarebs, romlebTac Cvendauneburad, xSirad Segnebuladac, sagiJes<br />
vuwodebT, gverds vuvliT xolme~ (rezo WeiSvili, `literaturuli saqarTvelo~, 2001, #8, gv.<br />
16);<br />
`warmodgena ar gvqonda masonTa loJebze, romlebTac saqarTveloSi, faqtiurad, arc SemouRweviaT~<br />
(rezo WeiSvili, gaz. `mwerluri cxovreba~, 2005, 30 oqtomberi _ 14 noemberi, #7,<br />
gv. 9);<br />
`sirbilaZeebs, didbariZeebs, ebauriZeebT (isini saamqveynod aRar eweren), ise rogorc bare<br />
orsa da bevrsa, visac ekiTxeboda, ara gaugiaT-ra~ (rezo WeiSvili, `jvarisa~, `kalmasoba~,<br />
@2007, #2 (101), gv. 3).<br />
`...dedamdinare _ mtkvari _ daupirispira saqarTvelos danarCen mdinareebs, romlebTac,<br />
Tu enis amoRebaa, marTlac ar amoeRebaT ena, radgan mtkvari yvela maTganze didia...~ (aleqsandre<br />
focxiSvili, ~literaturuli saqarTvelo~, 2007,N#6, gv. 7).<br />
aseT SemTxvevebSi ori sufiqsis gamoyeneba SeiZleba ase agvexsna: radgan -T<br />
sufiqsi or funqcias asrulebs (gamoxatavs mravlobiT ricxvs da brunvas), igi erT<br />
funqcias (mravlobiTobis gamoxatvas) `uTmobs~ -eb sufiqss da TviTon mxolod<br />
brunvas aRniSnavs. magram saqme is aris, rom -T sufiqsiT gamoixateba sami brunva<br />
(moTxrobiTi, micemiTi da naTesaobiTi), Tandebulis am konteqstis gareSe -Tsufiqsiani<br />
formis brunvis garkveva SeuZlebelia. es ormagsufiqsian formebSic asea.<br />
amdenad, -eb sufiqsi aseT SemTxvevebs ver `Svelis~.<br />
iqneb stilistikur doneze moeZebnos rame axsna aseT formebs?<br />
paraleluri formebi _ romlebsac // romelTac, Jurnalistebisgan // JurnalistTagan<br />
_ mniSvnelobiT erTni arian da mxolod stilistikur doneze gansxvavdebian<br />
erTmaneTisagan: pirvelni stilistikurad neitralurni arian, meoreni ki arqaulad<br />
da maRalfardovnad JReren da saTanado stilistikuri efeqtis Seqmnas emsaxurebian.<br />
ver vityviT, rom ormagsufiqsiani forma raRac saSualo iyos amaT Soris (arc<br />
mTlad arqauli, arc mTlad neitraluri), an sulac raime sruliad axali stilistikuri<br />
niuansis gadmocema xerxdebodes misi meSveobiT. yovel SemTxvevaSi, jerjerobiT<br />
amgvar pretenzias is ver acxadebs.<br />
1 qarTuli saliteraturo enis sakiTxebi: istoria da Tanamedrove mdgomareoba, Tb., 2007.
verc imas vityviT, rom zemomoyvanil citatebSi es formebi mdabiuri stilis imitaciisTvis<br />
gamoeyenebinoT avtorebs.<br />
amrigad, vidre ormagsufiqsiani mravlobiTisTvis raime mkafio funqcia gamoikve-<br />
Tebodes, manamde es formebi saliteraturo qarTulis TvalsazrisiT umarTebulod<br />
unda CaiTvalos da maT kvlavindeburad TiTosufiqsiani mravlobiTis formebi unda<br />
vamjobinoT.<br />
* * *<br />
gvxvdeba Tu ara ormagsufiqsiani mravlobiTi saxelobiTSi?<br />
am kiTxvaze pasuxis gasacemad gavecnoT amonarids Salva sabaSvilis werilidan,<br />
`weris maRali kulturisaTvis~ (`literaturuli saqarTvelo~, 16. 03. 2007,N#10, gv. 5):<br />
`saintereso saxis Secdomaa frazaSi: `maSin oci-ocdaerTi wlisanebi viyaviT~. ufro<br />
sworad, sainteresoa forma `wlisanebi~, kuriozulic ki. igi mcdaria. marTlac,<br />
erT adamianze iTqmis: `ocdaerTi wlisa~, ramdenimeze ki _ `ocdaerTi wlisebi~, an<br />
`ocdaerTi wlisani~. orive sufiqsi _ `eb~ da `an~ _ mravlobiT ricxvs awarmoebs.<br />
pirvels `ebiani forma~ hqvia, meores ki `narTaniani forma~ (am ukanasknelis nimuSebi<br />
sxvadasxva brunvaSi aris `kacni~, `kacTa~). maSasadame, wlisebi~ da `wlisani~ aSkarad<br />
migviTiTebs, rom saubaria adamianTa simravleze. maS, `wlisanebi~ raRaa? swored rom<br />
kuriozuli forma, vinaidan masSi mravlobiTi ricxvis warmoebis ori sxvadasxva<br />
xerxi, ori sxvadasxva sufiqsi (`eb~ da `n~) erTdrouladaa gamoyenebuli. es zedmeti<br />
da xelovnuri operacia, vfiqrob, avtorma uneblieT moaxdina, magram igi sxvebs SeumCneveli<br />
ar unda darCenodaT~ (damowmebulia fraza vano CxikvaZis miniaturidan<br />
`ludi~, `kalmasoba~, 2006, #1, gv. 10).<br />
meore magaliTi ormagsufiqsiani mravlobiTisa saxelobiTSi, romelzedac Salva<br />
sabaSvilma migviTiTa, aseTia: `kukiaze arian Cemi xnisanebi, romlebsac araferi stkivaT,<br />
Tamarjan~ (alan Toreli, `mairiki~, `literaturuli saqarTvelo~, 24. 11. 2006, gv.<br />
13).<br />
orive SemTxvevaSi saqme gvaqvs sazRvrulis gareSe warmodgenil marTul anu naTesaobiT<br />
brunvaSi mdgar msazRvrelTan, romelic imis gamo, rom usazRvrulod dar-<br />
Ca, iZulebulia TviTon dairTos brunvis niSnebi naTesaobiTi brunvis niSnis Semdeg.<br />
sazRvruli, romelic gamotovebulia, advili aRsadgenia: `oci-ocdaerTi wlisani~<br />
gulisxmobs oci-ocdaerTi wlis axalgazrdebs, `Cemi xnisani~ gulisxmobs Cemi xnis<br />
adamianebs. wina magaliTebisagan gansxvavebiT aq jer meore mravlobiTis sufiqsi<br />
gvaqvs (n) da Semdeg _ pirvelisa (eb).<br />
gansaxilavi formebi (wlisanebi, xnisanebi) Cveni azriT, analogiis gziT unda<br />
iyos miRebuli, kerZod, daboloebiT es sityvebi -ovan sufiqsiani zedsarTavebis<br />
mravlobiTis daboloebebs hgavs: Zalovani // Zalovanebi, (mcire)wlovani // (mcire)wlovanebi<br />
da misT. wlisanebi da msgavsi formebi SeiZleba wlovanebis tipis<br />
warmoebis analogiiT miRebulad miviCnioT.<br />
sxva SemTxveva saxelobiTSi mravlobiTis ormagi sufiqsis gamoyenebisa CvenTvis<br />
cnobili ar aris. arsebiT saxelebSi amgvari ram SeuZlebeli Cans: Zneli warmosadgenia<br />
vinmem, Tundac saubarSi, Tqvas qalaqebni an qalaqnebi, kacebni an kacnebi, Tumca<br />
TiTqos SesaZlebeli Cans aseTi gaarsebiTebuli zedsarTavebis gamoCenac: didebni,<br />
marTlebni, gambedavebni da misTanani, rac funqcias moklebuli da, amdenad, gaumarTlebeli<br />
iqneba.<br />
129
zmnizedis swavlebis zogierTi sakiTxi 1<br />
130<br />
cira RvinaZe<br />
zmnizeda swavlebis TvalsazrisiT erT-erTi rTuli da `daCagruli” metyvelebis<br />
nawilia. amaze jer kidev 50-ian wlebSi miuTiTebdnen mkvlevrebi 2 .<br />
zmnizedis swavlebis sirTules iwvevs e. w. zmnizedis funqciiT naxmari sityvebis<br />
raodenoba da formaTa nairgvaroba. zmnizedadaa CaTvlili: a) viTarebiT brunvaSi<br />
dasmuli yvela zedsarTavi da ricxviTi saxeli (kargad, mSvidad, bevrad, orad, xu-<br />
Tad...), krebiTi arsebiTi saxelebi (jgufad, mwkrivad...); b) moqmedebiT brunvaSi dasmuli<br />
abstraqtuli, moqmedeba-mdgomareobisa da emociurobis gamomxatveli nazmnari<br />
arsebiTi saxelebi (gagiJebiT, siyvaruliT...), adgilmdebareobis, droisa da zoma-wonis<br />
arsebiTi saxelebi (gverdiT, moSorebiT, diliT, wlobiT, droebiT, tonobiT, urmobiT...),<br />
ricxviTi saxelebi (asobiT, milionobiT, bevriT, measediT...), Txzuli arsebi-<br />
Ti saxelebi (drogamoSvebiT, RapaRupiT, gulistkeniT...), Sorisdebulebi da nawilakebi<br />
(vaiT, jerjerobiT, viSviSiT...), g) micemiT brunvaSi dasmuli zogi arsebiTi da<br />
zedsarTavi saxeli (dRes, wels, Zirs, didxans, pirs, Sors, axlos). 3<br />
gamodis, rom zmnizedis funqciiT SeiZleba ixmarebodes zmnis garda yvela sityva.<br />
samecniero literaturaSi ki zmnizedis funqciiT sxva sityvaTa gamoyenebis nacvlad<br />
saubaria zmnizedaTa jgufebis simravleze, raki zmnizedebad miiCneven zmnizedad gamoyenebul<br />
zog zedsarTavsa da ricxviT saxels, arsebiTsa da nacvalsaxels da a. S.<br />
es, Cveni azriT, logikur Seusabamobas iwvevs: roca metyvelebis nawilTa funqciaze<br />
vlaparakobT, mxedvelobaSi gvaqvs is, Tu ras aRniSnaven isini, sityvaTa rogor<br />
erTobliobas aerTianeben erTi niSnis qveS. mag., arsebiTi saxelis funqcia sagnis<br />
aRniSvnaa, zedsarTavi saxelisa ki _ sagnis niSan-Tvisebisa. es sityvebi xSirad ixmareba<br />
erTmaneTis funqciiT (brmam manqana ver dainaxa; erTi uremi SeSa gayida), magram<br />
amis gamo `brma~ arsebiTi saxelia, xolo `uremi~ _ zedsarTavio, aravin ityvis. maS<br />
ratom iTvleba SesityvebebSi `tba lurjad kamkamebs” da `lurji tbis sikamkame~ _<br />
`lurji~ xan zedsarTav saxelad, xan ki zmnizedad? Cveni azriT, aseTi Seusabamobis<br />
saTave SemdegSi mdgomareobs:<br />
zmnizedis gramatikul-sintaqsuri funqcia winadadebaSi garemoebis gadmocemaa da<br />
amitom yvela sityva, romelic garemoebas gamoxatavs, specialur literaturaSi morfologiuri<br />
TvalsazrisiT zmnizedadaa miCneuli.<br />
gramatikul literaturaSi warmodgenili gansazRvrebis mixedviT, zmnizedad iTvleba<br />
yvela is sityva, romelsac: a) damoukidebeli mniSvnelobac aqvs da b) formaucvalebelicaa.<br />
pirveladi zmnizedebi akmayofileben am orive moTxovnas. igive ver<br />
iTqmis meoreul zmnizedebze, romlebic specialur literaturaSi sxva metyvelebis<br />
nawilebisagan miRebulad iTvlebian `ZiriTadi mniSvnelobisagan daclisa~ da `formis<br />
gaqvavebis~ Semdeg.<br />
rogorc cnobilia, sityvis mniSvneloba icvleba maSin, roca met-naklebad icvleba<br />
aRsaniSni. magaliTad:<br />
qudi _ aRniSnavs sagans (`adamianis Tavze dasaxuravi~); 4<br />
qudiani _ aRniSnavs niSans (`visac qudi axuravs~);<br />
saqude _ niSania (`qudisaTvis gankuTvnili~) da a. S.<br />
aseve, wiTeli _ niSania;<br />
wiTldeba _ moqmedebaa (`wiTel fers iRebs~);<br />
1 qarTuli enis da literatura skolaSi, N1-4, 1987.<br />
2 m. TalakvaZe, qarTuli enis swavlebis meTodika, Tb., 1959; m. CinCalaZe, qarTuli zmnizedis<br />
swavleba skolaSi, Tb., 1955.<br />
3 magaliTebi amoRebulia m. CinCalaZis dasax. naSromidan.<br />
4 ganmartebebisaTvis gamoyenebulia `qarTuli enis ganmartebiTi leqsikoni”, t. I-VIII., 1950-1965.
siwiTle _ abstraqciaa (`wiTlis Tviseba, wiTeli feris qona~).<br />
Tamamad SegviZlia vTqvaT, rom aq moyvanil yvela erTeuls (qudi_qudiani_saqude;<br />
wiTeli_wiTldeba_siwiTle) damoukidebeli mniSvneloba aqvs, e. i. yoveli momdevno<br />
erTeuli `daclilia ZiriTadi mniSvnelobisagan~.<br />
vnaxoT, rogor aris es momenti warmodgenili zmnizedis SemTxvevaSi. ganvixiloT<br />
winadadebaTa wyvilebi:<br />
1. matarebeli zantad daiZra;<br />
2. zanti kameCi gzaze miizlazneba.<br />
1. lurjad molaplape tba gamoCnda;<br />
2. lurj caze mze anaTebs.<br />
1. mdumared ijda;<br />
2. mdumare Rame SiSis momgvrelia.<br />
1. Seikra mrisxaned warbi;<br />
2. mrisxane batonis SiSiT yvelas guli uskdeba.<br />
1. xalxi orad gaiyo;<br />
2. or abazad gayida.<br />
1. iq jgufad isxdnen buzebi;<br />
2. moseirneTa jgufi tyeSi gauCinarda.<br />
1. es iseTnairad miTxra, rom...<br />
2. iseTnairi xma momesma, romelic arasdros gamigonia.<br />
Cveni azriT, warmodgenil winadadebebSi araviTari `mniSvnelobisagan dacla~ da<br />
`damoukidebeli mniSvnelobis~ miReba ar xdeba. aq sityvam mxolod funqcia icvala:<br />
`viTarebiT brunvaSi dayenebuli zedsarTavi (an mimReoba) 5 , rogorc amas Zveli<br />
gramatikosebic aRniSnavdnen, zmnizedis funqciiTaa aRWurvili~ 6 . zmnizedis sintaqsuri<br />
funqcia ki am SemTxvevaSi viTarebis garemoebis gamoxatvaa, razedac adrec gvqonda<br />
laparaki.<br />
garda amisa, zmnizedis Seswavlamde, saxelebisa da zmnis analizis dros yuradReba<br />
maxvildeba imaze, rom enaSi arsebobs sityvis mniSvnelobis mcvleli (e. w. warmomqmneli)<br />
da sityvaTa Soris urTierTobis aRmniSvneli (e. w. mimosaxreli) afiqsebi.<br />
warmomqmneli afiqsebi sityvis mniSvnelobis cvlasTan erTad xSir SemTxvevaSi<br />
funqciasac ucvlian mas:<br />
xerx-i _ xerx-ian-i<br />
xerx-av-s<br />
a-xerx-eb-s<br />
mo-xerx-eb-ul-i<br />
Sav-i _ si-Sav-e<br />
a-Sav-eb-s<br />
Sav-d-eb-a<br />
or-i _ or-ob-iT-i<br />
ga-or-d-a<br />
Cem-i _ Cem-eul-i<br />
Cem-ob-a (SenCemoba)<br />
u-Cem-o-d<br />
5 amaT unda daematos yvela ricxviTi saxeli, zogi arsebiTi saxeli da nacvalsaxeli, rogorc<br />
zemoTac aRvniSneT.<br />
6 a. SaniZe, Txzulebani, t. III, Tb., 1980, gv. 592.<br />
131
da-i-Cem-a<br />
wer-s _ wer-il-i<br />
m-wer-al-i<br />
da-wer-il-i<br />
mimosaxrel afiqsebze ki, kerZod, brunvis niSnebze, moswavleebs aseTi kategoriuli<br />
debuleba eZlevaT saxelmZRvaneloSi: `erTi da igive saxeli mniSvnelobis Seucvlelad<br />
SeiZleba Svidi sxvadasxva formiT Segvxvdes~ 7 . maSasadame, maT ician, rom<br />
Sav-i qud-ian-i<br />
Sav-ma qud-ian-ma<br />
Sav-s qud-ian-s<br />
Sav-is qud-ian-is<br />
Sav-iT qud-ian-iT<br />
Sav-ad qud-ian-ad<br />
Sav-o qud-ian-o<br />
formebi tolfasia mniSvnelobiT da winadadebaSi sxva sityvebTan saurTierTod ixmareba.<br />
zmnizedis swavlebisas ki veubnebiT, rom saxeli romelime formiT `qvavdeba~<br />
da es gaqvavebuli forma sxva metyvelebis nawilia, romelic erTvis zmnas.<br />
mecnieruli TvalsazrisiT, SeiZleba gadamwyveti mniSvneloba arc hqondes imas,<br />
`Savad~ zmnizeda iqneba Tu zedsarTavi saxelis viTarebiTi brunvis forma, magram<br />
moswavleebs uWirT am rTuli procesis cxadad warmodgena. saskolo saxelmZRvaneloSi<br />
da saenaTmecniero literaturaSi warmodgenili aRniSnuli formula ase SeiZleba<br />
gamartivdes: viTarebiT brunvaSi dasmuli zedsarTavi saxeli rCeba imav metyvelebis<br />
nawilad anu zedsarTav saxelad, oRond mas sintaqsurad viTarebiTi garemoebis<br />
funqciis gamoxatva daekisreba.<br />
gramatikis erT-erT odiTganve saintereso da sadavo sakiTxs metyvelebis nawil-<br />
Ta klasifikacia warmoadgens. imis mixedviT, Tu ras aviRebT saklasifikacio principad<br />
(Sinaarss, formas Tu funqcias), sityvaTa sxvadasxva dajgufebebs miviRebT. ara<br />
marto sityvaTa, nebismieri sistemis elementTa klasifikaciisas, rogorc wesi, or<br />
savaldebulo moTxovnas iTvaliswineben: 1. sistemis arc erTi elementi ar unda dar-<br />
Ces klasifikaciis gareT; 2. erTi elementi mxolod erT jgufSi unda Sediodes. Cven<br />
SemTxvevaSi ki `Savi~ da, saerTod, yvela zedsarTavi saxeli yovelgvari Sinaarsobrivi<br />
cvalebadobis gareSe erTdroulad ori klasis wevri gamodis _ zedsarTavi saxelicaa<br />
da zmnizedac. aq SeiZleba Semogvedavon: Sinaarsi Tu ar icvleba, funqcia<br />
xom aris gansxvavebulio, magram gavixsenoT analogiuri viTareba: naTesaobiTSi dasmuli<br />
arsebiTi saxeli anu marTuli msazRvreli winadadebaSi gansazRvrebis funqcias<br />
asrulebs, im sintaqsur funqcias, romelSic, Cveulebriv, zedsarTavi saxeli gvevlineba<br />
xolme, magram aravis uTqvams konstruqciaSi `xis saxli~_ `xis~ zedsarTavi<br />
saxeliao.<br />
`viTarebiTi brunvis formiT (zogjer brunvis niSnis nawilobrivi SekveciT) warmodgenilia<br />
Semdegi zmnizedebi: Cqara (Cqarad), nela (nelad), maRla (maRlad)~... 8<br />
mocemul SemTxvevaSi warmodgenilia zedsarTavi saxelisagan nawarmoebi iseTi<br />
formebi, romlebic moqmedebis ragvarobas an adgilmdebareobas gamoxataven da mniSvnelobiTac,<br />
formiTac da funqciiTac zmnizedebia. enam maTi zedsarTavi saxelebisagan<br />
gamosayofad TviTon monaxa saSualeba _ moakveca brunvis niSnis bolo Tanxmovani,<br />
aqcia `gaqvavebul~ formad da mospo zedsarTav saxelTan maTi gaigivebis SesaZlebloba.<br />
dRes enaSi erTmaneTis gverdiT arsebobs paraleluri formebi:<br />
maRali _ maRla<br />
7 a. SaniZe, i. imnaiSvili, l. kvaWaZe, qarTuli ena, V kl. saxelmZRvanelo, Tb., 1983, gv. 32.<br />
8 a. SaniZe, Txzulebani, t. III, Tb., 1980, gv. 591.<br />
132
dabali _ dabla<br />
neli _ nela<br />
Cqari _ Cqara<br />
kargi _ karga (karga mozrdili lukma)<br />
marTali _ marTla<br />
maTi erTmaneTSi areva gamoricxulia.<br />
imaves ver vityviT meore SemTxvevaze:<br />
`micemiTis formiT warmodgenilia Semdegi zmnizedebi: Zirs, axlos, Sors, saRamos,<br />
dilas, dRes, wels...~ 9 dasaxelebul zmnizedaTagan zogi arsebiTi saxelisagan<br />
aris miRebuli (Zirs, saRamos, dilas...), zogi _ zedsarTavi saxelisagan (axlos,<br />
Sors). am SemTxvevaSi enam, rogorc Cans, ver miaRwia formobriv cvlilebas, samagierod,<br />
am fuZeTa Cveulebrivi micemiTis forma Sinaarsobrivad ise dascilda Tavis<br />
`gaqvavebul~ variants, rom dRes isini ufro omoformebad aRiqmebian, vidre erTsa<br />
da imave sityvebad: maT erTmaneTTan pirdapiri Sinaarsobrivi kavSiri dakarges:<br />
Zirs _ dabla, qveviT, qvemoTken;<br />
Zir-i (Zir-s) _ raime sagnis an movlenis qveda nawili.<br />
maSasadame, yvela zedsarTavi saxeli da ricxviTi saxeli, zogi arsebiTi saxeli<br />
da nacvalsaxeli `ZiriTadi mniSvnelobisagan ki ar icleba~ da zmnizedad ki ar iqceva,<br />
funqcias icvlis da winadadebaSi viTarebis garemoebis rolSi gamodis.<br />
rogorc aRniSnuli iyo, samecniero literaturaSi iTvleba, rom viTarebiT brunvaSi<br />
dasmuli yvela zedsarTavi saxeli da ricxviTi saxeli, zogi arsebiTi saxeli<br />
da nacvalsaxeli `gadaqceulia viTarebis zmnizedad~.<br />
es `gadaqceva~ ase SeiZleba warmovidginoT: raki viTarebis garemoeba viTarebis<br />
zmnizediT unda iyos gadmocemuli, xolo zmnizeda TavisTavad formaucvleli<br />
sityvaa, sxva gamosavali ar aris, garemoebad gamoyenebuli saxelebi viTarebiTi<br />
brunvis formiT gaqvavebul formad unda gamovacxadoT. magram daviwyebulia is garemoeba,<br />
rom, raki zmnizeda zmnas `gansazRvravs~, xolo zmna, rogorc cnobilia,<br />
masze damokidebuli metyvelebis nawilis formis Tavisuflebas `ver itans~, TavisTavad<br />
viRebT `gaqvavebul~ formebs. ganvixiloT ori Sesityveba:<br />
Tavs kargad maCvenebs _ Tavs bavSvad maCvenebs.<br />
Tavi kargad momaCvena _ Tavi bavSvad momaCvena.<br />
Tavi kargad mouCvenebia _ Tavi bavSvad mouCvenebia.<br />
ratom aris gayinuli, gaqvavebuli forma `kargad~, `bavSvad~ ki ara? Tu zmnas arsebiTi<br />
saxelisagan SeuZlia viTarebiTi brunvis forma moiTxovos, zedsarTavi saxelisagan<br />
ratom ar SeuZlia? ratom iTvleba, rom `bavSvad~ arsebiTi saxelia ubralo<br />
damatebis funqciiT, xolo `kargad~ zmnizedaa da ara zedsarTavi saxeli viTarebis<br />
garemoebis funqciiT? aRsaniSnavia is garemoeba, rom viTarebiTi brunvis funqcia<br />
`viTarebis~, moqmedebis ragvarobis gamoxatvaa da zedsarTav saxels, romelic arsebiT<br />
saxels axasiaTebs, igi sulac ar sWirdeba (Tu mxedvelobaSi ar miviRebT msazRvrel-sazRvrulis<br />
e. w. Sebrunebul wyobas, romelic Tanamedrove qarTulSi Zalian<br />
iSviaTia):<br />
Savad dauRamda _ Sav dRed dauRamda.<br />
orad gaiyo _ or nawilad gaiyo.<br />
Cemad momeCvena _ Cem wignad momeCvena.<br />
yovelive zemoTqmulidan aseTi daskvna SeiZleba gakeTdes: 1) viTarebiT brunvaSi<br />
9 iqve, gv. 589.<br />
133
dasmuli yvela zedsarTavi saxeli da ricxviTi saxeli, zogi arsebiTi saxeli da<br />
nacvalsaxeli formis gaqvavebis gamo sxva metyvelebis nawilad ki ar unda CaiTvalos,<br />
aramed ufro logikuri iqneba, Tu vityviT, rom isini, Zireuli funqciisagan<br />
gansxvavebiT, garemoebadac gamoiyenebian winadadebaSi.<br />
amrigad, Cveni azriT, zmnizedebad CaiTvleba:<br />
a) e. w. pirveladi zmnizedebi, romelTa formac dRevandeli TvalsazrisiT, mar-<br />
Tlac, gaqvavebulia: guSin, xval, aq, iq, win, ukan...<br />
b) meoreuli zmnizedebi, romlebic<br />
1. fuZis gaormagebiTaa miRebuli: adgil-adgil, xSir-xSirad, naWer-naWer, Tanda-<br />
Tan, SoriSors...<br />
2. saxelis fuZiTaa warmodgenili: Zlier, nakleb, Zalian...<br />
g) meoreuli zmnizedebi, romlebic sityvaTwarmomqmneli afiqsebis darTviTaa mi-<br />
Rebuli:<br />
1. `-obiT~ _ zafxulobiT, wlobiT, urmobiT, tonobiT, dilaobiT...<br />
2. `-obliv~, `-obriv~ _ fuTobliv...<br />
3. `-iv~ 10 _ marjvniv, marcxniv, miwyiv, nawilobriv...<br />
4. `jer~ _ `xel~ _ `gzis~ nawilakdarTulni _ orjer, aTjer, erTxel, mravalgzis,<br />
samgzis...<br />
d) meoreuli zmnizedebi, romelnic brunvis formis modifikaciiT arian miRebulni:<br />
1. zedsarTavi saxelis viTarebiTi brunvis niSans ekeceba bolo Tanxmovani: maRla,<br />
dabla, magra, nela, Cqara...<br />
2. arsebiTi da zedsarTavi saxelis micemiTi brunvis forma `qvavdeba~ da mniSvnelobac<br />
ecvleba: dRes, wels, Sors, Zirs...<br />
10 `iv” sufiqsi Zvel qarTulSi moqmedebiTi brunvis niSani iyo.<br />
134
Tandebuli qarTulSi 1<br />
135<br />
aram martirosovi<br />
Tandebulebi momdinareoben calke, damoukidebeli mniSvnelobis mqone sityvaTagan.<br />
TavisTavadi sityvebi xSiri xmarebisagan droTa viTarebaSi ise gacvTnen, rom nawilakebad<br />
iqcnen. nawilakebi mxolod sxva sityvasTan urTierTobisas asruleben<br />
garkveul funqcias da maTi leqsikuri mniSvnelobac maSin mJRavndeba. zogierT enaSi<br />
dResac aris darCenili kvali am odesRac damoukidebeli mniSvnelobis mqone sityva-<br />
Ta pirvandeli brunvisa. berZnulSi kargadaa daculi έν da περί windebulTa brunebis<br />
odindeli saxe: ἕνί (adgil. br.: ‘ze, Si’); πέρί (adgil. br.), παραί (mic. br.), παρά (instr.)<br />
πάρος (naTes. br.).<br />
istoriulad Tandebuli saxels rom miekedla, dakarga damoukidebeli mniSvneloba<br />
da Tavis mxriT gavlena moaxdina saxelTa brunebis sistemaze. procesi ise Sors<br />
wavida, rom Tandebulianma brunvam nawilobriv Seaviwrova da rig SemTxvevaSi gandevna<br />
kidec zogierTi damoukidebeli brunva. aseTi bedi ewia brunvebs, mag., frangulsa<br />
da inglisurSi. rusulSi windebulianma brunvam Sescvala odindeli adgilobrivi<br />
brunva. qarTulSi e. w. dawyebiTs brunvas mogvianebiT Tandebuliani forma<br />
Seenacvla. aseve, lokativis mniSvnelobis micemiTis adgili Tandebulianma micemiTma<br />
daiWira. amas garda, saxelze Tandebulis darTvam qarTulSi gamoiwvia isic, rom<br />
zogierTi brunvis formebs daekargaT brunvis niSani da garegnulad fuZes daemsgavsnen<br />
(saxl+Si, amxanag+Tan, magida+ze, dRe+mde).<br />
Tandebulebi qarTulSi imave funqcias asruleben, rasac sxva enebSi windebulebi.<br />
arsebiTi gansxvaveba isaa, rom windebuli win uZRvis saxels, Tandebuli ki mosdevs<br />
mas. magram es gansxvavebac umniSvnelo aRmoCndeba, Tu gaviTvaliswinebT ganviTarebis<br />
im gzas, romelic gaiares windebulianma enebma. mag., germanulSi SeniSnulia, rom<br />
rigi windebulebi, romlebic jer axlo kavSirSi iyvnen zmnisarTebTan, win ki ar<br />
uZRodnen saxels, aramed mosdevdnen mas. Tanamedrove germanulSi mraval am rigis<br />
windebuls aqa-iq SemorCenili aqvs Zveli wesi, aseTebia: durch, über, rodesac dros aRniSnaven.<br />
mag. drei Tage durch, den Tag über... Nach SeiZleba saxelis Semdeg gvevlinebodes<br />
maSin, roca igi gamoxatavs ‘Tanaxmad’ (‘согласно, по’), mag., dieser Methode nach, meiner Meinung<br />
nach. aseve ixmareba gemäss. Zu gamoyenebulia saxelis Semdeg, roca igi gadmoscems moZraobis<br />
mizans, mag., er strebt dem Ziele zu.saxelis Semdeg SeiZleba iyos agreTve: entgegen,<br />
gegenxber, zuwider, zufolge, wegen da sxv. Halber ki yovelTvis postopoziciurad ixmareba 2 .<br />
aseve rusulSi ради windebuli zogjer saxels mosdevs.<br />
ase iyo Zvel qarTulSic: nawilaki saxelTan windebuladac gvevlineboda da Tandebuladac.<br />
Tandebuli erTvis arsebiTs, zedsarTavsa da ricxviT saxelebs, nacvalsaxelebs,<br />
zmnisarTebsa da saxelzmnas ama Tu im brunvaSi. sxva enebis msgavsad, qarTulSi Tandebuli<br />
ixmareba irib brunvebTan. moTxrobiTi da wodebiTi Tandebuls ver iguebs.<br />
saxelobiTTan mxolod v i T Tandebuli gvxvdeba da isic mogviano periodis qar-<br />
TulSi. misi sabolood Camoyalibeba jerac ar aris dasrulebuli.<br />
Tandebuli Cveulebriv erT romelime brunvas erTvis, zogi ki orsa da samsac moiTxovs,<br />
magram sxvadasxva brunvasTan xmarebuli Tandebuli sxvadasxva funqciis mqonea,<br />
rusulSi, mag., windebuli в, на braldebiTsa da windebulian brunvebs erTvis,<br />
germanulSi ki an, auf, hinter, neben, in, über, vor, zwischen _ braldebiTsa da micemiTs, magram<br />
am brunvaTa gamoyenebaSi is gansxvavebaa, rom pirvelTan kiTxvaze sad? (где? wo?) sag-<br />
1 iberiul-kavkasiuri enaTmecniereba, I, 1946.<br />
2 Л. Р. Зиндер и Т. В. Сокольская, Научная грамматика немецкого языка, gv. 79.
nis adgilmyofobas uCveneben, braldebiTTan ki kiTxvaze saiTken? (куда? wohin?) _ mimarTulebas.<br />
rusulSi сошел с вершины, ростом с сестру, говорил со мною, с windebuli pirvel<br />
winadadebaSi (naTesaobiTTan) gadmoscems mimarTulebas, meoreSi (braldebiTTan)<br />
_ Sedarebas, mesameSi ki (moqmedebiTTan) Tanaobas. aseve qarTulSi gan Tandebuli<br />
kiTxvaze visgan? risgan? naTesaobiTs erTvis da gamoxatavs moqmedebis Camdens an<br />
masalas, risganac rame keTdeba, xolo moqmedebiTTan kiTxvaze saidan? _ gamosaval<br />
punqts adgilisas Tu droisa.<br />
qarTveluri enebidan mxolod qarTulia mdidari TandebulebiT. megrul-Wanuri<br />
da svanuri SedarebiT Raribia. amasTan, Wanuris oTxi Tandebulidan k a l a , n i , q i s ,<br />
k e l e ukanaskneliRaa bgeriTi SedgenilobiT da mniSvnelobiTac qarTul k e n (←<br />
`kerZo~) ̕s Sesatyvisi 3 . svanuri imiT gansxvavdeba megrul-Wanurisa da TviT qarTulisagan,<br />
rom zogierTi kavkasiuri enis msgavsad, iyenebs or Tandebuls erTad (lSx.<br />
lyr-Te+Ji = saxuravis-ken+ze, koj-Te+isa = kldisa-ken+Si: -Te+Ji = -ken+ze, -Te+isa =<br />
-ken +Si), Tumca msgavs movlenas vxvdebiT xevsurulSic 4 .<br />
miuxedavad imisa, rom sxva enebis windebulTa funqcias qarTulSi zmniswinebi da<br />
Tandebulebi asruleben, qarTuls mainc ar axasiaTebs ukanasknelTa (TandebulTa)<br />
simcire.<br />
Tandebulebi, romlebic saxels TavSic erTodnen da boloSic (Sina, zeda, Tana),<br />
amJamad mxolod mosdeven maT. saxelis Semdeg ganmtkicdnen Tandebulis funqciis<br />
mqone zmnisarTebic (qveS, qveviT, zeviT, win, gareT, garSemo da sxv.), Tumca zogi maTgani<br />
(rogoricaa: msgavsad, nacvlad, garda, maxloblad da sxv.) saxelis winac<br />
gvxvdeba, magram, rogorc d. k a r i W a S v i l i SeniSnavda, maTi ase xmareba eucxoveba<br />
axal qarTuls 5 .<br />
Zveli adgili SeinarCuna TiTqmis yvela erTmarcvlianma Tandebulma: -g a n , -ur T ,<br />
-m d i s , -T v i s , -e b r , -d a m da sxva.<br />
Seicvala urTierToba brunvebisa TandebulebTan. g a m o Tandebuli Zv. qarTulSi<br />
ixmareboda moqmedebiTsa, naTesaobiTsa da viTarebiT brunvebTan, amJamad mxolod na-<br />
TesaobiTs marTavs. analogiuria - k e n (kerZo) Tandebulis gamoyeneba brunvebTan.<br />
z e d a , T a n a , w i n a S e Tu naTesaobiTsa da micemiT brunvas iTxovdnen, axla z e ,<br />
T a n mxolod micemiTs daerTvis, w i n a S e ki _ naTesaobiTs.<br />
istoriulad cvlileba mouvida ara marto Tandebuls, aramed saxelis brunviTs<br />
formasac masTan Tandebulis Serwymis gamo. ase, mag., Sina, zeda Tandebulebs moekvecaT<br />
-na, -da elementebi da saxelma dakarga micemiTi brunvis niSani -s TandebulTa<br />
Tavkidur S da z TanxmovanTan mezoblobis gamo. brunvis niSani SemorCa mxolod mesame<br />
piris nacvalsaxels (masSi), -Si Tandebuli zog kiloSi iqca Ci-d.<br />
Tana Tandebulsac moekveca bolo xmovani (-a). misi darTvisas boloTanxmovnian<br />
saxelebs ekargebaT micemiTis niSani -s.<br />
(kerZo→) ken Tandebulma axal qarTulSi da dialeqtebSi icvala saxe: ked, ke, ka,<br />
k, yen, ye.<br />
aseve nairsaxovania Tvis Tandebuli kiloebSi: Tvin, Tvi, Tun, da mde Tandebulic:<br />
mdis, mdisi, mdisin, mdi, mdin, mden, mdvin.<br />
zogi funqcia daekarga gamo, gareSe Tandebuls, gaufarTovda daniSnuleba Si, ze,<br />
gan, Tan, Tvis Tandebulebs da Tandebulis funqciiT xmarebul zmnisarTebsac.<br />
SeizRuda urT Tandebulis xmarebis sfero.<br />
xmarebidan gamovida TÂnier, wiaR, wil da maTi funqcia ikisres sxva Tandebulebma.<br />
mogviano qarTulSi gamovlinda viT, dam Tandebulebi, pirveli ganmtkicda Tanamedrove<br />
saliteraturo enaSi, meore ki xmarebidan gavida.<br />
3 a r n . C i q o b a v a , Wanuris gramatikuli analizi, gv., 65-66.<br />
4 v . T o f u r i a , brunebis sistemisaTvis lakur enaSi: saq. muzeumis moambe, Xb, gv.<br />
5 qarTuli enis gramatika, etimologia, 1930, gv., 126.<br />
136
* * *<br />
Tandebulia nawilaki, romelic saxels marTavs garkveul brunvaSi. ase ar iyo gagebuli<br />
Tandebuli. amitom zogierTi gramatikosi Tandebuls uwodebda zmniswinebsac.<br />
yvela saxis nawilakic Tandebulad iyo miCneuli. mag., p. k v i c a r i Z e werda:<br />
`Tandebulebi arian orgvarni: w i n a m Z R o lni da mimyolni. winamZRolebad iwodebian<br />
isini, romelnic sityvas TavSi moezavebian da gviCveneben moqmedebis mimarTulebas,<br />
anu kidev saxis sisrules a(R), ga(n), Ca, Se, aRma, Semo, mimo, gada,<br />
u k e da sxv. mimyolni Tandebulni sityvas boloSi moesmian. eseni arian: S i , z e (d),<br />
urT, viT, gamo, ebr, Tvis, dmi, mde, ken, ve da sxv. 6<br />
aseve gaerTianebuli aqvs Tandebuli da zmniswini d. y i f i a n s 7 . zmniswini Tandebulad<br />
aris kvalificirebuli d. CubinaSvilis gramatikaSic 8 . m. janaSvilis<br />
azriT, zmniswinebi saxels TavSi dasmuli Tandebulebia 9 , g. f i r a l o v i cota sxvanairad<br />
yofs zmniswinebs da Tandebulebs: `Tandebulni arian ganyofilni da ganuyofelni~.<br />
misTvis Sina, Soris, TÂs, mde, zeda... Tandebulebi arian ganyofilni, ganuyofelni<br />
ki: qÀ, vi, Se, garda, gan. mag., q À - mdebare, v i - msaxure, S e - viyvare, g a n - vixile.<br />
10 aq zmniswins rom Tavi davaneboT, pirveli pirisa da qcevis niSani v-i- Tandebulad<br />
aris gamocxadebuli. pl. i o s e l i a n i mi, mo, Se, Sa, Ca da msgavsT uwodebs ganmaviTarebel<br />
marcvals, `romelnica moezavebian sityÂsa nawilTa~, da yvela amas TandebulTan<br />
erTad ixilavs. 11<br />
erTi SexedviT kaci ifiqrebda, rom zmniswinisa da Tandebulis erTad moqceva ubralo<br />
saxelwodebis saqmeao. magram ase rom yofiliyo, maSin avtorebs unda gaemijnaT<br />
zmniswinisa da Tandebulis morfologiuri da sintaqsuri funqcia, Tundac ise,<br />
rogorc es a n t o n i s gramatikaSia. a n t o n i zmniswinebsa da nawilakebs aseT magaliTebSi<br />
_ aRviReb, miviReb, mimovhxri, STaval, davhsjdebi, ganvhxdi, Tana-vhÃmob, av-<br />
RÂarebca, daviwyebiesye, valsadame da sxv. Tandebulebs ar uwodebs. `xolo ese vi-<br />
TarTa ar SesaZlo Tandebulad Tqmaჲ, Tumca ar iynesmca saxelTa zeda darTul,<br />
xolo Tan-debulni sakuTrad igini arian, romelnica a R a S e n e b e n b r u n asa,<br />
anu iTxoven~ 12 (dayofa Cvenia. _ a. m.). a n t o n i sruliad samarTlianad zmniswinebsa<br />
da sxva nawilakebs ar Tvlis Tandebulad, ramdenadac maTTvis araa damaxasia-<br />
Tebeli marTva brunvaSi.<br />
zmniswinebs Tandebulebs uwodebs T. J o r d a n i a c , magram maT mainc ganasxvavebs<br />
erTmaneTisagan. `arian Tandebulni sazmneboni, romelnic SeuerTdebian zmnaTa da<br />
ara iTxoven brunvaTa, mag.: ga, wa, me... da sxv.~ 13<br />
zmniswini da Tandebuli gamijnulia da cal-calkea ganxiluli z . S a n S o v a -<br />
nis, gaiozis, d. kariWaSvilis, s. xundaZis, i. nikolaiSvilis,<br />
ar. quTaTelaZis gramatikebSi.<br />
rigi zmniswinebisa da Tandebulebis aRreva uTuod imitom xdeboda, rom garegnulad<br />
msgavsni geneturadac erTi da igive arian. zogi maTgani zmnasTan zmniswinis<br />
rols asrulebs, saxelTan ki _ Tandebulisas da orive SemTxvevaSi ZiriTadi funqcia<br />
TiTqmis erTi da igivea. aseTia, magaliTad, gan. 14 Se- zmniswinic iseTive warmo-<br />
Sobisa Cans, rogoric Si- Tandebuli. amaze miuTiTebs maTi msgavseba mniSvnelobis<br />
mxrivac.<br />
6 qarTuli swormetyveleba, pirveli wigni, gv. 154.<br />
7 axali qarTuli grammatika, gv. 131.<br />
8 qarTuli Rrammatika, gv. XXVIII.<br />
9 qarTuli grammatika, gv. 128.<br />
11 pirÀl-dawyebiTni kanonni qarTulisa Rrammatikisa, 1840, gv. 79.<br />
12 qarTuli Rrammatika, gv. 99.<br />
13 qarTuli grammatika, gv. 154.<br />
14 v . b e r i Z e , sagan-sityvis etimologiisaTvis: saq. ssr mecn. akad. moambe, III, # 4, gv. 382-383.<br />
137
Tandebulebi mi, mo, romlebic saxelis winac ixmareba da Semdegac (miukunisamde,<br />
moaqamomde, misdami, Cemdamo), zmniswinadac aris gamoyenebuli (mi-vida, mo-itana). specialur<br />
literaturaSi aRniSnulia, rom `mi da mo TandebulTa gadatana saxelis bolos<br />
maCvenebelia axali etapisa qarT. salit. enis istoriaSi~ 15 .<br />
istoriulad zmniswinisa da Tandebulis kavSirze miuTiTebs is garemoebac, rom<br />
zogierTi zmnisarT-TandebulSi elementad Sedis zmniswini mi, mo, aR: m i m a r T ,<br />
garSemo, gamo, wiaR.<br />
Tu movigonebT, rom meti wili Tandebulebisa damoukidebeli mniSvnelobis mqone<br />
sityvebidan _ zmnisarTebidan momdinareobs da zmniswinebic amgvarive warmoSobisa<br />
arian, maSin sruliad bunebrivi aRmoCndeba maTi geneturi kavSiri. es kavSiri amJamadac<br />
xelSesaxebia rusul enaSi. aq ramdenime rTuli Sedgenilobis windebuli (для,<br />
ради, кроме da sxv.) ar gvevlineba zmniswinad, Torem TiTqmis yvela martivi windebuli<br />
amave dros zmniswinadac ixmareba, aseTebia, mag., в, за, из, на, без da sxv.<br />
miuxedavad amisa, arc rusulSi da, miT umetes, arc qarTulSi ar SeiZleba gavaigiveoT<br />
es ori gramatikuli kategoria. zmniswini zmnasTan ixmareba da, mimarTulebis<br />
aRniSvnis garda, aspeqts awarmoebs, dros ganasxvavebs da sxv. Tandebuli ki saxels<br />
garkveul brunvaSi marTavs da sxvadasxva brunvasTan sxvadasxva funqcia aqvs. Tandebuli<br />
saxelis kategoriaSi Sedis, zmniswini ki _ zmnis kategoriaSi.<br />
TandebulTa Sesaxeb gramatikuli literaturis mokled daxasiaTebis Semdeg gadavalT<br />
TviT TandebulTa mimoxilvaze 16 . aq mizanSewonilad migvaCnia Semdegi Tanamimdevroba<br />
davicvaT: uwinares yovlisa warmovadginoT amJamad martivi Sedgenilobis,<br />
erTmarcvliani Tandebulebi, Semdeg or- da metmarcvliani Tandebulebi, romlebic<br />
calke iwerebian, da bolos zmnisarTebi, romlebic Tandebulis funqciasac<br />
iTavseben. amosavlad axali qarTulia aRebuli. Tandebulebi Tavis mxriv dajgufebulia<br />
brunvaTa mixedviT da, SeZlebisdagvarad, gamovlinebulia TiToeuli maTganis<br />
mniSvneloba. klasifikaciisas amosavlad semantikuri principi ver gamodga, ramdenadac<br />
TandebulTa met wils mravali funqcia aqvs.<br />
I. martivi erTmarcvliani Tandebulebi<br />
1. zeda →ze<br />
Zvel qarTulSi ixmareba zeda. igi Mam saxiT e. w. saSual qarTulSic gadmovida<br />
da me-19 saukunis mweralTa enaSi (rogoricaa n. baraTaSvilis, al. WavWava-<br />
Z i s , g. o r b e l i a n i s ena) arqaizmad gvevlineba. saS. qarTulSive mas ekveceba -da<br />
elementi da -ze uerTdeba saxels. z’s gavleniT saxeli hkargavs micemiTi brunvis<br />
niSans -s’s da STabeWdilebaa, TiTqos uSualod ukavSirdebodes igi saxelis fuZes:<br />
saxelsa zeda → saxelsa zed → saxelsze → saxelze. ara Cans, rom procesi amgvari<br />
cvlilebisa erTdroulad an garkveuli TanamimdevrobiT momxdariyo. mag., `vefxistyaosanSi~<br />
gvxvdeba samive saxe: zeda, zed, ze. 1707 wlis dokumentSi moipoveba ramdenime<br />
forma, sadac zeda Serwymulia saxelTan da brunvis niSani – s’c Semonaxulia:<br />
mamulszeda (dokumentebi, 182)... magram amaze adrindel ZeglebSi dasturdeba<br />
formebi, romelTac brunvis niSani dakarguli aqvT da Tandebuli Sekvecili saxi-<br />
Tac daerTvis (zed, ze). es Tandebuli sruli formiT daculia xalxur leqsebSi, mag.:<br />
kurdRelma Tqva: CirgvSi vzivar, vervin mova Cemz e d a o ,<br />
gavixede serz e d a o , batoni zis cxenz e d a o ...<br />
15 a. S a n i Z e , mde Tandebulis genezisaTvis: saq. ssr mevn. akad. moambe, III, # 4, gv. 370.<br />
16 Segnebulad gverds vuxvevT im SecdomaTa aRnusxvas, romelTac uSveben gramatikosebi TandebulTa<br />
kvalifikaciisas; mag., Tandebulad miaCniaT -dmi -dami (g a i o z s , C u b i n a S v i l s a<br />
da sxv.) maSin, roca igi viTar. brunvis -d׀׀-da sufiqsisa da -mi Tandebulisgan Sedgeba ( v . T o -<br />
f u r i a : enimkis moambe, I, gv. 119); gaugebaria roca -meTqi, -Tqo nawilakebi TandebulebSi aqvs<br />
moqceuli d . y i f i a n s .<br />
138
saSuali qarTulis zogierT ZeglSi aris SemTxveva, roca saxels brunvis niSani<br />
mokvecili ara aqvs ze TandebulTanac: lazaresze (Teimuraz II, 32)...<br />
Tanamedrove qarTulSi micemiTi brunvis niSani ze Tandebulis darTvisas mxolod<br />
mesame piris nacvalsaxelSia SenarCunebuli (m a s z e , Sdr. Zmaze...), yvela sxva<br />
saxelTan ki brunvis niSani ikargeba.<br />
saSual qarTulSi Tu, erTi mxriT, zeda Tandebuli gamartivda da ze’mdis davida,<br />
meore mxriT, mas boloSi daerTo n elementi (←na) da miviReT zedan. 17 am saxiT<br />
igi me-19 saukunemdis modis, Tumca sporadulad zogierT kiloSi dResac ixmareba.<br />
tariel Savsa z e d a n zis (v. t. 1409); casa z e d a n damalul iyvnes (visr. 22,); moxuediT<br />
karsa z e d a n (saq. siZv. III, 186); dilaz e d a n (Teimuraz II, 78), cecxlz e d a n<br />
(gr. orbeliani, 41), biWebz e d a n , Sindebz e d a n (mesxuri) 18 .<br />
ze || zed Tandebuli dialeqtebSi fonetikur cvlilebebs ganicdis. mag.: xevsureT-<br />
Si z Tanxmovani r’s Semdeg Z’d aris qceuli: karZed maudis mlocavi (xevs. poez.<br />
13)... zemoaWarulSi xmovanfuZian saxelebTan ze Tandebuli martivdeba _ ikargeba z:<br />
kaloe (←←kaloze), t b a e (← ←tbaze), m T a e (←← mTaze) da misT 19 .<br />
zeda’s paralelurad unda gvqondes zena, rac Semonaxulia imerulSi zen saxiT:<br />
fxarzen, dilazen, stolzen 20 .<br />
xevsurulsa, fSaursa da mTaraWulSi dawyebiTi brunvis -iT sufiqsi xSirad er-<br />
Tvis ze, Si Tandebulian formas. `am SemTxvevaSi adgili, saidanac raime gamodis, meti<br />
sisworiTaa aRniSnuli~. 21 mag.:<br />
c x e n z e i T Camadioda = cxenze ijda da iqidan Camodioda; erekle batoniSvili<br />
t a x t z e i T garmamÃdarao (xevs. poez. 19); Ãmalsa nu SamxsniT w e l z e i T ÃevsurTad<br />
kais mqnelia (gabur. 161)...<br />
aseTi formebi ar aris damaxasiaTebeli saliteraturo qarTulisaTvis. am mxriv<br />
mTis zogierTi kilo gancalkevebiT dgas qarTulisagan. aseve `vefxistyaosanSi~<br />
brunvaSi xmarebuli Tandebuliani forma `man sxva uxmos mkurnali da m a j a S i s a<br />
Semtyvebari~ (univ. gamomc. 662) sruliad uCveuloa qarTulisaTvis. sxva gamocemebSi<br />
am formis magier aris: `... da majisa Semtyobari~.<br />
adgilis mixedviT Zv. qarTulSi zeda Cveulebriv saxels mosdevs, magram araiSvia-<br />
Tad saxelis winac ixmareba. e. w. saS. qarTulSi saxelis win sporadulad gvxvdeba,<br />
axal saliteraturo qarTulSi ki win srulebiT ara Cans: sabolood ganmtkicda boloSi.<br />
zeda Tandebuli erTvis arsebiTs, zedsarTavsa da ricxviT saxelebs, nacvalsaxelebsa<br />
da saxelzmnas. amas garda, Zv. qarTulSi igi kerZo zmnisarTis winac ixmareba:<br />
moaqcie z e d a k e r Z o missa bunebaგ wyalTaგ (antioq. 129 27_8); da vixilÀ lanknasa<br />
z˜a... kravi erTi... da z˜a kerZo misa tredi erTi f˜d brwyinvalÀ (Опис. 112) (Sdr. S i -<br />
nakerZo).<br />
Zvel qarTulSive zeda erTvis naTesaobiT brunvaSi dasmuls z e d a ’ s da viRebT<br />
zmnisarTs zedaჲs-zeda: z e d a ჲ s - z e d a miuwerda ebistoleTa ersa mas (kim. 13130); movaln<br />
misa z e d a ჲ s z˜a da etyჳn mas (boln. 5011). saS. qarTulSi ki zedaჲs-zeda zmnisarTi<br />
iRebs zeda-zed an zedi-zed saxes.<br />
Zv. qarTulSi zeda da axalSi zed ixmareba zmnisarTis funqciiT. igi wevria kompozitisac;<br />
z e d a miwevniT (ax. qarT. zedmiwevniT), z e d a p i r i da sxv.<br />
17 -n’s darTvaze miuTiTebs svanuri Ji || Jn ‘ze’ da -n’Ti garTulebuli winaSen. mag.: R ˜Tis<br />
w i n a S e n me daviT... amis mowame var (saq.siZv. I, 153 12).<br />
18 S. Z i Z i g u r i , mesxuri dialeqtis aRweriTi analizi: enimkis moambe, X, gv. 244.<br />
19 S. ZiZiguri, zemoaWaruli dialeqtis Taviseburebani (wakiTxulia moxsenebad qarTv. ena-<br />
Ta gany. sxdomaze 1944 wl. noemberSi).<br />
20 Ш. Дзидзигури, К характеристике нижнеимерского говора: Пам яти акад., Н. Я. Марра, gv. 127.<br />
21 a. S a n i Z e , qarTuli kiloebi mTaSi, gv. 195.<br />
139
zeviT da qveviT an zemoT da qvemoT zmnisarTebi axali warmoebisaa, Zv. qarTulSi<br />
amaT movaleobas mxolod ze da que asrulebda:<br />
z e aRamaRla bunebaჲ adameanTaჲ (sasul. rg 38); aRtyorca z e aerTa (xan-meti, 391) 22<br />
(Sdr. q u e : r ˜i q u e idva aRadgina da r ˜i z e iyo ara utevebs (boln. 42 1_2).<br />
ze SemorCenilia z e c a saxelSi, romlis sapirispiroa q u e y a n a : gamoSCndi yovelTa<br />
dabadebulTa z e c i s a da q u e y a n i s a T a (sasul. od 155 ).<br />
Zv. qarTulSi zeda Tandebuli saxels marTavda micemiTsa da naTesaobiT brunva-<br />
Si. mag.:<br />
mic. br.: davrdomil idva queyanasa zeda (kim. 14913)<br />
ara daSTes qvaჲ q v a s a z e d a (qrest. 912)<br />
davardes p i r s a z ˜a maTsa (haemeti, 6V14)<br />
naT. br.: moiwia... samgzis sanatrelisa S u S a n i k i s z e d a wylulebaÁca<br />
(SuS. 39)<br />
ganrisxna o˜i s o l o m o n i s z ˜a (III mef. 11,9)<br />
Ãeli o˜lisaჲ iyo m s a j u l i s a m i s z˜a (kim. 1925-6)...<br />
saS. qarTulSi am Tandebulebis naTesaobiT brunvasTan xmarebis TiTo-orola<br />
SemTxvevaRa gvaqvs. mag.: asre da ama p i r i s a z e d a (dokumentebi, 608); wamsve movida<br />
m i s z e d a suli RvTis movlinebisa (Teimuraz II, 1) da amdenad arqaizmad SeiZleba<br />
CaiTvalos. `vefxistyaosanSi~ arc erTi SemTxveva ara gvaqvs, rom zeda naTesaobiT<br />
brunvas erTodes.<br />
Tanamedrove qarTulSi z e Tandebuli saxels mxolod micemiT brunvaSi marTavs.<br />
brunvis niSani mokvecilia: k e d e l z e , m a g i d a z e , x e z e da sxv.<br />
micemiT da naTesaobiT brunvasTan zeda Tandebulis gansxvavebuli xmareba Zv.<br />
qarTulSi pirvelad aRniSna k. k e k e l i Z e m da ase Camoayaliba: `usulo saganTa aRmniSvneli<br />
saxelebi, agreTve maTi Semcvleli nacvalsaxelebi (mas, romelsa) yovel-<br />
Tvis micemiTs brunvaSia~; micemiT brunvaSia agreTve sulieri sagnebi ra jgufisa da<br />
arsebiT saxelad gagebuli zedsarTavi; aseve `Tu mxedvelobaSi miRebulia ara konkretuli<br />
romelime pirovneba, aramed zogadad, ganyenebulad, es ukanasknelic micemiTs<br />
brunvaSia~. magram `adamianis sakuTari saxelebi da maTi Semcvleli nacvalsaxelebi<br />
(mis, romlisa) yovelTvis naTesaobiTSia. naTesaobiT brunvaSia agreTve `sulieri~<br />
sagnebi vin jgufisa (mamisa, mefisa, disa, monisa, mTavarepiskoposis~ 23 . Tu<br />
sadme es wesi darRveulia, amis axsnac mocemuli aqvs avtors 24 .<br />
Zveli qarTulis analogiuri mdgomareobaa svanurSi, sadac Tandebulebi saerTod<br />
daerTvis micemiT brunvas, magram adamianis sakuTari da zogierTi zogadi saxeli na-<br />
TesaobiTSia maT mier marTuli 25 . mag.:<br />
lSx. mi xvard i v a n Smy (naT.) = me viyavi ivanesas, magram: mi xvard m e z -<br />
vbelmy (mic.) = me viyavi mezoblisas...<br />
bz. mi esRvri i v a n cax n (naT.) = me mivdivar ivanesTan (erTad), magram: mi es-<br />
Rvri m racax n (mic.) = me mivdivar kacTan (erTad)...<br />
lSx. laჲr emÃad i v a n S x e n (naT.) = werili momivida ivanesgan; laჲr emÃad m e z -<br />
vbelxen (mic.) = werili momivida mezoblisagan da sxv.<br />
Zveli qarTulis es Tavisebureba axsnili aqvs k. kekeliZes, rogorc gadmonaS-<br />
22 drois gamomxatveli ze’c egeve ze Cans.<br />
23 `winaSe~, `Tana~ da `zeda~ TandebulTa sintaqsuri funqciisaTvis Zvel qarTulSi, II: saq.<br />
ssr mecn. akad. moambe, t. III, # 3, gv. 284.<br />
24 iqve, gv., 285.<br />
25 amaze mimiTiTa da saTanado masalac SearCia v . T o f u r i a m .<br />
140
Ti qarTulSi odesRac garCeuli gramatikuli klas-kategoriisa. axsna misaRebi Cans,<br />
ramdenadac es uZvelesi movlena sxva SemTxvevebSic dadasturebulia (iv. javaxiSvili,<br />
arn. Ciqobava, k. dondua) 26 da swori Cans debulebac, rom `gramatikul<br />
klas-kategoriaTa m o r f o l o g i u r i s i s t e m i s moSla sxvadasxva qarTvelur<br />
enebSi erTdroulad ar unda momxdariyo: yvelaze adre es qarTulsa da zanurs<br />
(Wanur-megruls) unda dastyoboda, ufro gvian _ svanurs~ 27 .<br />
mniSvnelobis mxriv zeda → ze Tandebuli<br />
a) gamoxatavs sagnis a d g i l m y o f o b a s z e d a p i r z e . mag.: daeca m k e r d s a<br />
z e d a netarisasa (kim. 16430); Sen gzasa zeda maxe dauge (visr. 4916-17); m x a r z e d<br />
xeli dahkra (ilia, III, 17)...<br />
Zvelsa da zogjer saSual qarTulSi am funqciis gamosaxatad uTandebulo micemiTic<br />
ixmareba. mag., daidva s a f l a v s a , viTarca mkudari (sasul. ie XX3); meoresa<br />
k u b o s a mwvanesa dajda dedofali (amirandarej. 85)... (Sdr. Sina Tandebuli, gv. 219).<br />
b) gadmoscems d r o s : s m a s a z e d a umizezod gavxe rame ugemurad (v.t. 1127); am<br />
s i t y v a s a z e d a mas kacsa gaecina (sibrZne sicr. 13); mamlis y i v i l z e wamodgeboda<br />
(akaki, 358)... saRamoze, gazafxulze, magram: zamTarSi.<br />
Zv. qarTulSi am funqcias asrulebs ze, romelic naTesaobiT brunvas daerTvis:<br />
konstantine didisa m e f i s a z e (kim. 436) r˜ni iwamnes antioq˜is ql˜qsa antioxos m e -<br />
fisa zeÀ (Опис. 128).<br />
g) ixmareba x a r i s x T a n , oRond es axali funqcia gamovlinda e. w. saSualo qar-<br />
TulSi da amJamad ganmtkicebulia: Sen ukekluce xar yovelTa k e k l u c s a z e d a o<br />
(visr. 54); T q v e n z e ufrosi var (Teim. II. 146); q v i S a z e d umravlesi jari axvevia<br />
Turme (ilia, 401). Zveli qarTuli am SemTxvevaSi naTesaobiTi brunvis formas iyenebda<br />
uTandebulod.<br />
d) z e d a ’ s Seenecvla Tanamedrove qarTulSi m i m a T an w i n a a R m d e g : viT moixmaros<br />
monaman p a t r o n s a z e d a xmalia (v. t. 1485); wamoemarTa qarTvelTa m e f e s a<br />
z e d a (qarT. cx. 38)...<br />
e) saSualsa da axal qarTulSi ze Tandebuli moxmarebulia mniSvnelobis gasaZliereblad:<br />
ganmeorebuli obieqtidan meore saxeli z e Tandebuliania: nu moimateb<br />
Wirsa W i r z e d a (visr. 252); daCemebiT sclida yanws y a n w z e (d. kld. 150)... zogjer<br />
saxelis ganmeorebas enacvleba zmnisarTi zedazed an zedized: ambavs zediz<br />
e d gacnobeb saqmesa patronisasa (Sahn. II, 3068); papiross zedized eweoda (qiaCeli).<br />
mniSvnelobisave gasaZliereblad ze darTul saxels kvlav z e d zmnisarTi emateba<br />
xolme: saldaTebma z e d g v e r d z e d Camouares (ilia, III, 11)...<br />
ze Tandebulis funqciebi amiT ar amoiwureba. zogjer Wirs misi konkretuli daniSnulebis<br />
moZebna. magram aqedanac kargad Cans, rom Zveli qarTulidan moyolebuli<br />
dRemde am Tandebulma sakmaod Seicvala leqsikuri mniSvneloba. amis Sedegia, albaT,<br />
rom ze zogjer sxva Tandebulis adgilas ixmareba. mag.:<br />
is gauyvania d a f a z e (akaki, 396), Sdr. d a f a s T a n gauyvania; didi namsaxuri da<br />
garjili xar C v e n z e d (saq. siZv. I, 14) = C v e n T v i s ; Sen rasca CemTuis iqm, m a s<br />
R m e r T s a z e d a ( = RvTisaTvis) iqm (visr. 166)... araiSviaTad erTmaneTs enacvlebian<br />
ze da Si Tandebulebi: mec unda wevide s a y d a r z e (nin. I, 7) = s a y d a r S i ; Sens<br />
m o l o d i n z e ( = m o l o d i n S i ) davmale arayiani minao (xevs. poez. 144)...<br />
amgvarad, Zvel qarTulSi xmarebuli zeda aRwevs me-19 saukunemde da romantikos<br />
mweralTa enaSi arqaizmad gvevlineba. igi saSual qarTulSive ze’mdis dadis da<br />
am saxiT sabolood batondeba axal saliteraturo enaSi. saS. qarTulSi vlindeba<br />
26 iv. javaxiSvili, qarTuli da kavkasiuri enebis Tavdapirveli buneba da naTesaoba, gv.<br />
165-234; К . Дондуа, О двух суффиксах множественности в грузинском: Язык и мышление, I, 43-66; a r n.<br />
C i q o b a v a , saxelis fuZis uZvelesi agebuleba qarTvelur enebSi, gv. 135-262.<br />
27 a r n . C i q o b a v a , saxelis fuZis uZvelesi agebuleba qarTvelur enebSi, gv. 261.<br />
141
zedan (←← *zedana), romelic zogierT kiloSi dResac ixmareba. imerulSi dasturdeba<br />
zeda’s paralelurad mosalodneli z e n a ’ s Sekvecili saxe z e n . yvela eseni<br />
iSleba: ze-da, ze-na, *ze-da-na.<br />
2. Sina → Si<br />
am Tandebulebmac arsebiTad igive gza gaiara, rac z e d a ’ m . Zvel qarTulSi gabatonebulia<br />
S i n a , zogierT ZeglSi gvxvdeba agreTve S i d a da S i g a n . mag., nu STahvardebi<br />
wyalsa magas S i d a (Tek. 116); SuSanik TreviT moiTria TiÃaTa S i g a n (SuS.<br />
27).<br />
e. w. saSual qarTulSi mravldeba Sina Tandebulis s a x e c v l i l i formebi, saxeldobr:<br />
Sin, Sigan, Siga, Sig, Sidan, Sida, Sid, Si, Ciga, Ci. ai Ti-<br />
To-orola magaliTi:<br />
da iyo svimon mefe cixesa S i n tfilisisa (ax. qarT. cx. 163); kokasa S i g a n raca<br />
dgas, igive warmosdindebis (v. t. 1094); sicocxlisa S i g a ver avhÃdebiT RmrTisa<br />
gangebasa (visr. 66); gibednieros... Cvensa erTgulad s a m s a x u r S i d a n (dokument.<br />
676); s a n T e l S i d (saq. siZv. I, 53); f a r v a n a C i g eweros (saq. siZv. III, 142, 1626 w.)...<br />
S i g a n , S i d a , S i d Cveulebriv dokumentebSi gvxvdeba da isic xSirad imereTidan<br />
gamosulSi. rac Seexeba S i g a n , S i g a , S i g formebs, eseni mTels saS. qar-<br />
Tuls axasiaTeben da saxelTan Seuxorcebladac warmogvidgebian da Sexorcebuladac.<br />
pirvel SemTxvevaSi brunvis niSani saxels SenarCunebuli aqvs:<br />
mindorsa S i g a n (amirandarej. 44); erTgulobasa S i g a n (saq. siZv. II, 21)... meore<br />
SemTxvevaSi ki dakargulia: gveli W a n g S i g a n eWira (Teim. II, 206); dRe S i g a (amirandarej.<br />
61); dReSig (saq. siZv. II, 61)...<br />
S i d da S i zogjer SeerTebulia saxelTan, magram micemiTi brunvis niSani -s<br />
jer kidev ar aris dakarguli: gacemasSid (saq. siZv. I, 47); mTis kacsSi (dokument.<br />
583)...<br />
axal saliteraturo qarTulSi SemorCenilia mxolod Si, kiloebSi ki daculia:<br />
Siga, Sig, Sid, SiT, Ci. amaTgan Siga, Sig xevsurulSi gvxvdeba. mag.: Ãeli<br />
gkra sayeloS i g a (xevs. poez. 15); lekeTS i g ÃevsurT jaria (iqve, 102)... S i d d a<br />
S i T ki dasavlur kiloebSi ixmareba. rac Seexeba Ci’s, igi axasiaTebs rogorc aRmosavlur,<br />
ise dasavlur dialeqtebs; mag.; ube C i , Wala C i , qalaq C i (xevs.), saaT C i<br />
(qvemoimer.), sax C i (zemoaWaruli), sangar C i , bolo C i (fereid.), asevea: gurulsa,<br />
mTiulursa da ingilourSi.<br />
-ze Tandebulianis msgavsad mTis kiloebSi -Si Tandebulian brunvas erTvis dawyebiTi<br />
brunvis -iT daboloeba:<br />
Tol Camodis c a S i g i T a (xevs. poez. 285); mTaS i g i T ambav mavida (iqve, 65); qistebS<br />
i g i T ori qali gamaerCiva (gabur. 172).<br />
misi adgilis Sesaxeb igive iTqmis, rac zeda’ze iyo aRniSnuli: igi saxelis winac<br />
ixmareboda da Semdegac, amJamad mxolod mosdevs. saxelisa da saxelzmnis garda<br />
Zvel qarTulSi igi erToda uformo sityvebsac: m u n , a q a , mag.:<br />
qmna m u n S i n a saswaulni mravalni (kim. 19320); iloce mun Sina farulad<br />
(boln. 1828); poon a q a S i n a mravali sargebeli (Опис. 170).<br />
S i n a ixmareba naTesaobiT brunvaSi gaqvavebul nasaxelar zmnisarTTan m y i s .<br />
mag.: m y i s v e S i n a Tqua kacman man (kim. 19413); dadga myisa Sina ferÃTa T ˜sTa z ˜a<br />
(saba asuri, 18). am Zeglis gamomcemeli s. j a n a S i a SeniSnavs, rom micemiTis magier<br />
S i n a Tandebuli naTesaobiT brunvasTan aris SeTanxmebulio 28 .<br />
zogjer S i n a Tandebulis darTvisas m y i s zmnisarTi micemiT brunvaSi moeqceva:<br />
mosca maT myissa Sina (kim. 1117). aseve S i n a erTvis k e r Z o ’ s : S i n a k e r Z o T a<br />
maT adgilTa Sevides (antioq. 1159).<br />
28 arili, gv. 23.<br />
142
Sina Sedis Sinagan zmnisarTSi: Sinagan mocale ars muceli magisi (kim.<br />
15515); erTiTa xolo S i n a g a n sacmeliTa dga (iqve, 2008-9).<br />
Sina warmodgenilia maSin zmnisarTSi (←mas Sina), romlis amgvar warmoSobas<br />
kiTxvis qveS ayenebs n. m a r i da ufro SesaZleblad miiCnevs gamoyos Ziri m a S , naTesaobiTis<br />
-i n (maS-in) da micemiTis -a formanti (maS-a) 29 .<br />
Zvel qarTulSi S i n a zmnisarTicaa; mag.: viTar Seved S i n a , vixile xati misi<br />
(SuS. 21); xolo igi S i n a ara daxuda (xanZT. T13). amave mniSvnelobiT S i n a _ S i n<br />
axal qarTulSi: Sin mivdivar...<br />
Sina→→ S i Tandebuli saxels marTavs micemiT brunvaSi, oRond axal qarTulSi,<br />
garda mesame piris nacvalsaxelisa, brunvis -s niSani yovelTvis ikargeba.<br />
mniSvnelobis mxriv S i n a → S i Tandebuli<br />
a) gamoxatavs S i g m y o f o b a s :<br />
[mSrome]lTa amas e k l e s i a s a S i n a Sexewie (qrest. 18); jda igi s a x l s a S i n a<br />
missa (haemeti, 15V13-14); wver-ulvaSSi WaRara gamorevia (ilia, 476). aseTive gageba aqvs<br />
am SemTxvevaSic: ama sawuTrosa Sigan.... veras gaixareb (visr. 28.); konstantine<br />
warvida T a T r e b S i g a n (ax. qarT. cx. 36) W l e q S i Cavardeba (nin. I, 49).<br />
b) gadmoscems d r o s :<br />
maSin imarxviden mas d R e s a S i n a (haemeti, 20V9-10); vimarxav SabaTsa Sina or<br />
dRÀ (boln. 538); Cems patara b i W o b a S i bevri kargi naxula (ilia, 388)...<br />
g) saSualsa da axal qarTulSic zogjer Si enacvleba S o r i s Tandebuls:<br />
aqamdis mudam omi iyo C v e n S i da g a n j e l e b S i (saq. siZv. III, 223); aRara darComila<br />
ra C e m s a da S e n S i salaparako (dokument. 225)...<br />
d) Si ixmareba erTnair saganTa Soris erT-erTis amorCevisas:<br />
y v a v i l e b S i Sen xar Raribi, f r i n v e l e b S i me var, mgonia (Teim. I, 11); rad gamoerCie<br />
tol q a l e b S i (ardaz. 14).<br />
mniSvnelobis gasaZliereblad Si Tandebulian saxels win S i g emateba: S i g Sua<br />
w y a l S i cxenidam gadmovxti (ilia, 382); S i g marcxena Z u Z u S i dambaCa daveci (iqve,<br />
380).<br />
rogorc CamoTvlil mniSvnelobaTgan Cans, Zvelsa da saSual qarTulSic S i n a<br />
Tandebuls rig SemTxvevaSi sxva araviTari funqcia ara hqonda, Tu ara is, rom ufro<br />
metad daezustebina Sinaarsi, romelic micemiT brunvas TviTonve moepoveboda. leqsikuri<br />
mniSvneloba S i n a Tandebulisa Zv. qarTulSi SezRuduli iyo, Cveulebriv<br />
gamoxatavda d r o s a da a d g i l s da amitom am funqciis gadmocema micemiT brunvas<br />
uTandebuloTac SeeZlo. mTeli qarTulis manZilze Tandebuliani micemiTis funqcias,<br />
araiSviaTad, viTarebiTi brunvac asrulebda; mag.: avazaki Sevida s a m o T x e d<br />
(boln. 227); martoჲ Sevidoda t a Z r a d (Опис. 6) rac miuTiTebs am ori brunvis zog<br />
msgavs funqciaze.<br />
amgvarad, rom SevajamoT naTqvami S i n a → S i Tandebulis Sesaxeb, aseTi suraTi<br />
gadagveSleba: Zvel qarTulSi gvxvdeba S i n a , S i d a , S i n a g a n ; saSual qarTulSi<br />
amaT paralelurad gamoyenebulia: Sin, Siga, Sig, Sidan, Sid, Si, Ciga,<br />
C i . axal saliteraturo qarTuls mxolod Si SehrCa, kiloebSi ki daculia: S i g a ,<br />
Sig, Sid, SiT, Ci.<br />
naTelia am formaTa Sedgenilobac: Si-na, Si-da, Si-ga, Si-da-n ← *Si-da-na, Si-ga-n←←<br />
*Si-ga-na (Sdr. ze-na, ze-da).<br />
3. Tana → Tan<br />
Zv. qarTulis Tana gadmovida saS. qarTulSic. axal qarTulSi T a n a Semonaxulia<br />
-c da -ve nawilakis darTvisas.<br />
saS. qarTulSi mTavrdeba procesi am Tandebulis saxelTan Serwymisa: xmovanfuZia-<br />
29 Грамматика древнелит. Груз. Языка, gv. 116.<br />
143
ni saxelebi inarCuneben micemiTi brunvis niSans, TanxmovanfuZianebi ki hkargaven mas 30 .<br />
saS. qarTulis ZeglebSi dasturdeba gardamavali formebic, rodesac boloTanxmovnian<br />
saxels Tandebulis win brunvis niSani Semonaxuli aqvs: moabadsTana (visr.<br />
50), arabsTana (amirandarej. 50)... sainteresoa, rom msgavsi magaliTebi dResac mravlad<br />
daiZebneba xevsurulsa da imerulSi. aq Cveulebrivia: ufrosebsTana (xevs. poez.<br />
167), qalsTan (iqve, 148), lekebsTanao (iqve, 109), debsTan, qmrebsTan, mamebsTan (imeruli).<br />
31<br />
aris piriqiTi movlenac: s-s mezoblad Tan Tandebulis T ikargeba xolme imerulsa,<br />
gurulsa da aWarulSi: xelmwifesan, masan...<br />
Zv. qarTulSi T a n a da axalSi T a n asrulebs zmnisarTis funqciasac. igi zmnas<br />
Cveulebriv win uswrebs da iSviaTad mosdevs kidec: angelozni T a n a dges... (sasul.<br />
rT 194-195); Tana hyvanda kaci naTesavi misi (kim. 2528); T a n moitana da sx. w a r à d a<br />
zmnas T a n mniSvnelobas ucvlis: gverdi auqcia; magaliTad: ... da viTarca SeuZlebelsa<br />
Tana warvhÃdeT (antioq. 7136-37)...<br />
gansakuTrebiT Zv. qarTulSi T a n a xSirad erTvis saxels axali cnebis gamosaxatad:<br />
Tanaarsi, Tanamyofi, TanaSemoqmedi, TanaSemwe, Tanaswori, Tanamdebi, Tanamorwmunoebaჲ,<br />
Tanamodase, Tanaganmgebeli, Tanamzraxvali...<br />
z e d a Tandebulis msgavsad, T a n a Zv. qarTulSi saxels m a r T a v d a m i c e m i T -<br />
sa da naTesaobiT brunvaSi. magaliTad, mic.: Seviyvano erTsa senaksa r ˜ l ars<br />
karsa Tana (kim. 2057_8); ... da ese miiRis erTgzis kჳriakesa Sina k a p a r s a T ˜ na damwnilsa<br />
mariliTa (saba as. 5 14_15) da sxv. naT.: Rirs yos m a m i s a T a n a (sasul. nb<br />
151); wmidisa mis k a c i s a T a n a viyveniT (antioq. 926)... gamorkveulia, rom T a n a<br />
TandebulTan `Tu saxeli cocxali `sulieri~ sagnis aRmniSvnelia, is naTesaobiTs<br />
brunvaSia, xolo Tu `usulosi~ _ micemiTSi~ 32 .<br />
saS. qarTulSi T a n a - sTan naTesaobiTi brunvis xmarebis TiTo-orola SemTxveva-<br />
Ra gvxvdeba, ax. qarTulSi ki T a n mxolod micemiT brunvas moiTxovs (xesTan, saxlTan).<br />
Tana→ T a n Tandebulis funqciaa aRniSnos:<br />
a) a d g i l i , romelime saganTan s i a x l o v e , axlos, piras, gverdiT yofna:<br />
Tavadi dga k i d e s a T a n a tbisa mis genesareTisasa (haemeti, 19г3_4); STavideT venaÃad,<br />
romel ars g z a s a T a n a opizisasa (xanZT. oe1-2); daagdo igi s u e t s a T˜a<br />
mis w˜disisa (kim. 2385-6)...<br />
b) Tanaoba, erToba, erTad yofna, erTad moqmedeba:<br />
gamovida igi nersÀs Tana (habo, 6729); s˜lni ÃorciTa T a n a ganbanna (kim. 1029);<br />
warityuÀna zaqaria... da m i s T ˜na simr˜vle erisaჲ (boln. 44_5); ... S e n T a n sicocxle,<br />
S e n T a n sikvdili, S e n T a n yofna da S e n T a n darCena (ilia, I149)... amave mniSvnelobiT<br />
SeiZleba Segvxvdes T a n a v e : m i s T a n a v e iyo arseni (xanZT. mb 169); meca<br />
vtirode misTanave (SuS. 810_11)... ax. qarTulSi T a n a o b a zogjer gaZlierebulia<br />
e r T a d zmnisarTis darTviT: baTayvam z a l i k a s T a n e r T a d mTas Seafara Tavi<br />
(lit. saq. 26 seqt. 1941 w.)...<br />
Zv. qarTulSi amave mniSvnelobisaa T a n a mimarTvis aseT konteqstSi: mSÂdobaÁ<br />
T˜qn T a n a (qrist. iov 20, 26); mSÂdobaÁ gaqundes C e m T a n a (boln. 262)...<br />
g) dro:<br />
d a s a s r u l s a T a n a galobisasa sulica mis ...ÃorcTagan ganvida (antioq. 9626);<br />
à m a s a m a s T a n a sayÂrisasa... warmoudge meufesa (zarzm. 15226_28)...<br />
Tanamedrove qarTulSi dros gadmoscems, Tu Tan Tandebulian sawyiss (iSviaTad<br />
30 a . S a n i Z e , qarT. gramat. safuZvlebi, I, gv. 68.<br />
31 Ш. Дзидзигури, К характеристике нижнеимерского говора... gv. 126.<br />
32 k. k e k e l i Z e , `winaSe~, `Tana~ da `zeda~ TandebulTa sintaqsuri funqciisaTvis... saq. ssr<br />
mecn. akad. moambe, III, # 3, gv. 283.<br />
144
saxelsac) e r T a d zmnisarTi mosdevs: m i s a l m e b a s T a n e r T a d qali gulSi Caikra<br />
(yazb. 103); am s i t y v e b T a n e r T a d ucnobi kaci mivida qvasTan (iqve, 68).<br />
d r o s gadmoscems agreTve -ve nawilakiani T a n a , darTuli naTesaobiTi brunvis<br />
sawyiss: w a s v l i s T a n a v e , a S e n e b i s T a n a v e da sxv. 33<br />
d) m i m a r T u l e b a , v i n m e s T a n a n r a m e s T a n misvla, gagzavna...:<br />
xvale ganslvaÁ ars Cemi ÃorcTagan da misvlaÁ... iesu qristჱs Tana (habo, 7038_39);<br />
maSinve v i r o s T a n a kaci gagzavna (visr. 88); mivediT iamansa W a b u k s a T a n a 34 (amirandarej.<br />
25) da sxv. Zvel qarTulSi Cveulebriv amas udris nagenetivari mimarTulebiTi:<br />
maSin movida i ˜ Â iovanჱsa (kim. 129); warvide mamisa Cemisa da vrhq˜ a<br />
(boln. 3617); moved C ˜ nda savsჱ madliTa (kim. 1039)...<br />
e) ixmareba Sedarebisas:<br />
kanjris jogsa l o m T a n ara SeeZlebis (Sahn. II, 4355)...<br />
T a n iSviaTad g a n Tandebuls enacvleba, roca igi moSorebas gadmoscems: Cemi<br />
d a T i k o s T a n (=daTikosgan) moSorebac eZneleboda (ilia, 314)...<br />
4. TÂs → Tvis<br />
n. m a r s aRniSnuli aqvs, rom Zv. qarT. T Â s || Tuis (ax. qarT. Tvis) Tandebuli<br />
da T Â s || Tuisi (Tvisi) nacvalsaxeli momdinareobs Tu (← Tavi) Ziridan. igi amave<br />
Zirs ukavSirebs T Â n -s (ax. qarT. T v i n ), romelic Zv. qarTulis T Â n - i e r (Tuin-ier)<br />
zmnisarTSi gvaqvs da, rogorc Tandebuli, Zvelsa da saSual qarTulSi ixmareboda. 35<br />
am azrs iziarebs a. S a n i Z e c . marTlac T Â s Tandebulis amgvari warmoSoba eWvmiutaneli<br />
Cans, oRond igi uSualod qarT. T a v - i d a n rom momdinareobdes, nakleb dasajerebelia,<br />
radganac saTanado normebis mixedviT T a v sityvis reduqciis Semdeg<br />
umarcvlo u-s miReba (T) Zv. qarTulisaTvis sruliad uCveuloa. amitom ufro bunebrivi<br />
iqneboda, rogorc es TviT n. m a r s aqvs aRniSnuli36 , rom es T u migveCnia Sekvecil<br />
saxed TuT Zirisa, romlis Sesatyvisia megr. d u d - i ̕̕̕Tavi̕̕̕.<br />
maSin gamarTlebuli<br />
iqneboda umarcvlo u-s arseboba T Â s || T u i s TandebulSi.<br />
Zv. qarTulSi gvxvdeba mxolod TÂs|| Tuis Tandebuli. me-11 saukunis erT-erT<br />
xelnawerSi dadasturebulia Tuin formac: sityuani... araTu mdidarTaTuin oden<br />
33 a. S a n i Z e , qarTuli gramatikis safuZvlebi, nakveTi pirveli, gv. 69.<br />
34 Tanamedrove qarTulSi naTesaobiT brunvasTan T a n a msgavsebas aRniSnavs: d e d i s T a n a ,<br />
a m i s T a n a ... a . S a n i Z e fiqrobs, rom es T a n a sxva warmoSobisaa. igi wers: `msgavsis~ mniSvnelobiT<br />
megrulSi ixmareba `cali~, romelic qarTulidan aris gadasuli: Cqimi-cali (`CemisTa-na~)...<br />
`cal~is aRsaniSnavad ki `marcvlis~ aRmniSvneli sityva aris xolme gamoyenebuli<br />
zogierT enaSi (sparsulSi, TurqulSi, somxurSi). es aris spars. dna (romelic TurqulSia<br />
Sesuli da Tana-d gamoiTqmis) da somx. hat... `qarTuli `Tana~ (`mezoblisTana~ da `amxanagis-<br />
Tana~-Si) aris sparsuli `dna~ (`marcvali~) im gamoTqmiT, romelic TurqulSia dadasturebuli<br />
da im mniSvnelobiT, romelic saTanado sityvas somxurSi aqvs miRebuli~. avtori ar uaryofs<br />
meore SesaZleblobasac, rom es Tana warmoSobiT igive T a n a Tandebuli iyos, romelic<br />
Zv. qarTulSi naTesaobiT brunvasTan ixmareboda: Tana Tandebulis `mniSvnelobisagan<br />
`msgavsis~ miReba SeuZlebeli ar aris, magram naTeli araa aseTi semantikuri ganviTarebis<br />
gzebi~ (qarT. gramatikis safuZvlebi, I, 115-116).<br />
miuxedavad aseTi mravalmxrivi Ziebisa da Sedarebisa, SeiZleba SeiniSnos, rom `msgavsis~<br />
funqciiT T a n a mxolod ax. qarTulSi gvevlineba. Tumca Zneli ar iqneboda am periodSi<br />
sparsuli an Turquli enis iseTi rigis gavlena gvevaraudebina, rogoricaa morfologiuri<br />
elementis (T a n a - s ) sesxeba, magram T a n a TandebulisaTvis `msgavsis~ miReba SesaZlebeli<br />
Cans, ramdenadac saS. qarTulSi sporadulad T a n gamoyenebulia Sedarebis dros da, meorec,<br />
Zv. qarTulSi or brunvasTan xmarebuli T a n a SemdgomSi micemiT brunvasTan inarCunebs<br />
Zvel funqcias da naTesaobiTTan iviTarebs axals.<br />
35 Грамматика древнелит . груз. языка gv. 94.<br />
36 iqve, gv. 95<br />
145
Tqmul ars a˜ d glaxakTaca (Опис. 7 2 ).<br />
TÂs|| T u i s formiT igi gvxvdeba saS. saukuneebis adrindel ZeglebSic. umarcvlo<br />
unis gadavardnis Semdeg viRebT T v i s -s. mis paralelurad saSual qarTulSi<br />
ixmareba Tuin, Tvin(a) da Tvins formac: naxvisa Tuin (visr. 208), kacisa Tvin<br />
(saq. siZv. III, 63), TurisaT v i n s (Sahn. II, 424)...<br />
Tvis Tandebuls -s aqvs mokvecili. saS. saukuneTa zogierT ZeglSi: SvilTa T -<br />
vi, TanazrdilTa Tvi, simagrisaTvi (Sahn. II, 3436); mijnurTaTui (Sahnavaz.. 4), Cven-<br />
T v i (guram. 32), mejinibis T v i (dokument. 82), Svilebis a T v i (saq. siZv. II, 141).<br />
ax. saliteraturo qarTulSi gabatonda Tvis, kiloebSi ki ixmareba agreTve<br />
Tvin, Tvi (rogorc baris, ise mTis kiloebSi), Tun (ingiloursa da mesxurSi), Ti<br />
(fereidnulSi).<br />
TÂs → T v i s Tandebuli uCvenebs:<br />
a) daniSnulebas, gankuTvnebas:<br />
viTarca igi a b r a h a m i s T  s ufali ity s (xanZT. ia27); gardamoÃda zeciT...<br />
momwydarTaTÂs (sasul. oe184-185); romeli TquenTÂs da mravalTaTÂs ganitexebis<br />
(Jamis-wir. lÀ3_4); t a r i e l i s a T v i s cremli gvdis SeuSrobeli (v. t. 7).... gadaeSala...<br />
kalTebi... pawia s t u m r e b i s a T v i s (ilia, III, 65)...<br />
b) moqmedebis m i z e z s :<br />
...sada igi xiyvnes mowafeni damalul S i S i s a T Â s huriaTaÁsa (qrest. iov. 20, 19);<br />
visos g a y r i s a T v i s guli umcrdeboda (visr. 128); mogyide Cvenis didis g a W i r e -<br />
b i s a T v i n (saq. siZv. I, 81)... vai Tu baxva gaeba sisxlis samarTlis saqmeSi kacis<br />
d a W r i s a T v i s (g. wer. 52)...<br />
daniSnulebisa da mizezis gadmocemisas Zvelsa da gansakuTrebiT saS. qarTulSi<br />
T v i s Tandebuls xSirad scvlis nagenetivari viTarebiTi: umjobÀs ars C e m d a sikudili<br />
R˜ Tisa CemisaTÂs (kim. 88_9); mza var x v a l i s a d (amirandarej. 64)... amJamad ase-<br />
Ti formebi metad damaxasiaTebelia xevsurulsa da fSaurisaTvis. zogjer mas xmarobs<br />
il. W a v W a v a Z e c . magaliTebi: erTxan mefe e r e k l i s a d gamaucxadebav omi<br />
TaTars (xevs. 161); bevr saCuqaric uZlevav aludaurisad (iqve, 174); xolo simar-<br />
Tlis T q m i s a d a rad ginda Cveni gvemao (vaJa, IV, 7); Tu aqvs, rad uWris erTi T a -<br />
v i s a d , meore S v i l i s a d ? (ilia, III, 78). naTesaobiTis -is niSans darTulma viTarebiTis<br />
-da formantma dasavlur kiloebSi urTierTgavlenis gamo Semdegi fonetikuri<br />
cvlileba ganicades: i s d a → izda → iza: d-sTan s asimilaciiT z-d iqca da d<br />
daikarga 37 : marto Tvaltanadobis g u l i z a waiyvanen saldaTaT (nin. II, 174)... s a x -<br />
l i z a minda, w y a l i z a wevida 38 ; raWulSi adrindeli (gardamavali) saxecaa Senaxuli:<br />
glexebizda, jixvebizda 39 .<br />
5. kerZo → ken<br />
Zv. qarTulSi kerZo garda saxelisa erToda zeda da Sina Tandebuls: moaqcie<br />
z e d a k e r Z o missa bunebaჲ wyalTaჲ (antioq. 12927); maRnarsa amas S i n a k e r Z o SemovidodeT<br />
(iqve, 11531)... igi mosdevda agreTve m i e r da w i a R (mier k e r Z o , w i a R<br />
kerZo), quemo da ukuanaგ zmnisarTebs: ganvediT litaniasa q u e m o k e r Z o lavrasa<br />
(kim. 16519-20); davdeg ukuanaჲ kerZo maT yl˜Tasa (iqve, 21135-36); dadga e r T k e r -<br />
Z o da Ãma yo (iqve, 14313)...<br />
Zv. qarTulsa da saS. qarTulis adrindel xanaSi k e r Z o sam brunvasTan gvxvdeba:<br />
moqmedebiTsa, viTarebiTsa da naTesaobiTTan. mag.:<br />
moqmedebiTTan: adgili erTi ars huriastaniT kerZo (qebaTa qeba, ld1);<br />
37 Н. Марр, Грамматика древнелит. груз. языка, gv. 010.<br />
38 s. J R e n t i , guruli kilo, gv. 66.<br />
39 S. Z i Z i g u r i , qarTuli enis mTaraWuli dialeqtis ZiriTadi Taviseburebani: enimkis moambe,<br />
II, gv. 78.<br />
146
poves saxlaki erTi C r d i l o ჲ T kerZo (SuS. 283)...<br />
v i T a r e b i T T a n : aRvida m T a d k e r Z o mokiTxvad... elisabedisa (kim. 18232-33);<br />
egrÀT waremarTa x a n Z T a d k e r Z o (xanZT. ob79)...<br />
naTesaobiTTan: romelni mis kerZo da misTa saqmeTa ziar xarT (SuS. 15)...<br />
naTesaobiTTan iSviaTia da, rogorc Cans, mas SedarebiT gvian daerTo. saxelis sam<br />
brunvaSi marTva am Tandebulis funqciis nairsaxeobiT ar aixsneba: igi yvelgan aRniSnavs<br />
adgils an mimarTulebas.<br />
axal qarTulSi k e r Z o - s Seenacvla ken Tandebuli. igi saxelebTan marto naTesaobiTSi<br />
ixmareba da mxolod da mxolod m i m a r T u l e b a s gamoxatavs; magaliTad:<br />
soflisaken, saxlisaken da sxv. -ken Tandebuli moqmedebiT brunvasTan aris<br />
SemorCenili zmnisarTebSi: saiT k e n , aqeT k e n , qveviT k e n , zeviT k e n . xevsurulSi am<br />
zmnisarTebsac ken || ke-s saxiT naTesaobiTSi erTvis: i q i s k e gaxpatiJeben (xevs. poez.<br />
210); saiske mimavalia? (iqve, 27); mainc iqisken gamwevda (iqve, 139)... Cans, naTesaobi-<br />
Ti da moqmedebiTi brunva erTmaneTs enacvlebian.<br />
saS. qarTulSive ken-is paralelurad gvxvdeba ke-c: mindorTake (v. t. 567), RmrTisake<br />
(visr. 34), sawolisake (Sahnavaz. 171), m i s k e (amirandarej. 37), imereTisake (saq.<br />
siZv. III, 130)...<br />
sxvadasxvagvarad Seicvala k e n Tandebuli kiloebSi: ke aqvs mTis kiloebs (xevsuruls,<br />
fSaurs, mTaraWuls): marcxni s k e (xevs. poez. 16). miwiske, ciske (vaJa, IV,<br />
22)... zogjer ke Sekvecili da dasulia k Tanxmovnamdis: Sini s k (xevs. poez. 217). xevsureTisak<br />
(iqve, 213), kaci s a k (ingilouri, 231)... gvxvdeba ked, ka-c: Sini s k e d (xevs.<br />
poez. 277), gaviqe wisqvili s a k a (iqve, 267); fSauri isr i k a (=iqiTken), asr i k a (=aqeTken)<br />
40 ...<br />
mTaraWulSi ke-s darTvisas ikargeba naTesaobiTi brunvis -s elementi: saxli k e ,<br />
svanebi k e 41 .<br />
rig kiloebSi (ingilouri, fereidnuli, garekaxuri, mTaraWuli, qvemoimeruli) ken<br />
Tandebuli warmodgenilia agreTve yen || yes-s saxiT. fereidnulSi -ye erTvis naTesaobiTsa<br />
da micemiTs da mniSvnelobiT Seesatyviseba moqmedebiT brunvasTan xmarebul<br />
-g a n Tandebuls kiTxvaze saidan? zogjer ki -k e n Tandebuls udris. magaliTad: ispanisaye<br />
qaRazi mouvida (=ispaanidan); Caviyav, amoiRe j i b e s a y e fuli (=jibidan),<br />
magram: Tebsaye geveparneTye (=mTebisaken) 42 ... qvemoimerulSi y e n Tandebulis gamoyenebisas<br />
naTesaobiTs s Tanxmovani -y-sTan erTad (sy) wy kompleqsad iqceva: saxliw<br />
y e n , tyiw y e n 43 .<br />
Zv. qarTulSi k e r Z o , etyoba, Tandebulad Camoyalibebis procesSia. saxelis<br />
brunvaSi marTvis mxriT mas jer kidev ar gaaCnia iseTi Zala, rogoric sxva Tandebulebs:<br />
saxeli mas nakleb angariSs uwevs brunvaSi. igi Tavisuflad erTvis uformo<br />
sityvebsac. saS. qarTulSi igi naTesaobiTTan ufro ganmtkicda da sistematuradac<br />
ixmareba. amave dros igi damoukideblobasac kargavs da sakmaod cvTeba.<br />
masalaTa analizis mixedviT k e r Z o s - s ganviTarebis aseTi safexurebi Cans: jer<br />
ekveceba o xmovani: kaci s a k e r Z (amirandarej. 5), afxazTa k e r Z (qarT. cx. 224)... SemdegSi<br />
TiTqos Z-s dakargviTa da r-sa da n-s monacvleobiT miRebul iqna ken: xorasni<br />
s a k e n (visr. 25)... ukanaskneli saxiT Semovida igi axal saliteraturo qarTulSi.<br />
saS. qarTulis ZeglebSi ara Cans, jer Z daikarga da Semdeg r-s n Seenacvla, Tu<br />
orive procesi erTdroulad moxda. imis dadgenac ki Wirs, Tu am Tandebulebma ro-<br />
40 a . S a n i Z e, qarTuli kiloebi mTaSi, gv. 196.<br />
41 S. ZiZiguri, qarT. enis mTaraW. dialeqtis ZiriTadi Taviseburebani: enimki-s moambe. II1, gv.<br />
77.<br />
42 arn. C i q o b a v a , -ye nawilaki fereidnulSi da misi mniSvneloba gramatika-loRikis urTierTobis<br />
TvalsazrisiT: weliwdeuli, gv. 32-33; misive, fereidnulis mTavari Taviseburebani:<br />
tf. universitetis moambe, VII, gv. 214.<br />
43 Ш. Дзизигури, К характеристике нижнеимеретинского говора... gv. 126-127.<br />
147
dis rogori cvlileba ganicada, magaliTad, vefxistyaosanSi gvxvdeba samive saxe:<br />
kerZo, ken, ke.<br />
k e r Z o -dan k e n -is miReba TiTqos advilad mtkicdeba: boloSi Tanxmovnisa da<br />
xmovnis mokveca Cveulebrivi movlenaa (es sxva Tandebulebsac mouvida), magram er-<br />
Tgvarad Wirs dasabuTeba r → n. egebis aq Senacvleba ki ar gvqondes, aramed k e r -<br />
Z o - d a n uSualod miRebul k e -ze -n ← -na elementis darTva (Sdr. zedan, Sigan, wina-<br />
Sen). gamodis, rom ke ufro Zveli saxea, vidre ken. am mxriv sagulisxmoa is faqti,<br />
rom vefxistyaosanSi ken iSviaTia, ke ki aTeuls iTvlis.<br />
n. m a r i ken-s ukavSirebs keda-ro-s, romlis ro elementi mas CaCnuris mr.<br />
ricxvis го-s fardad miaCnia. 44 aqve kiTxvaa dasmuli _ aris Tu ara amis Sesatyvisi<br />
k e d e l i . k e d a r o - sTan k e n - i s dakavSirebas TiTqos mxars uWers xevsurulSi<br />
k e d (a) Tandebulis arseboba: wamava a r x o t i s k e d a (xevs. poez. 105); stumreb Sinisked<br />
vawie (iqve, 277)... magram, rogorc zeviT aRvniSneT, faqtiuri masala k e r Z o - sgan<br />
warmomavlobas ufro adasturebs, xevsuruli k e d || k e d a ki unda Seicavdes -da<br />
elements iseve, rogorc Sida, zeda... da igi (-da) fardi unda iyos -na-si (ke-da || kena,<br />
Sdr. ze-da || ze-na...).<br />
k e r Z o Tandebulis kvali Cans zmnisarTSi c a l k e (←←cal-kerZ←← calkerZo).<br />
c a l k e r Z saS. qarTulSi aRniSnavs: erT mxares, cal mxares, cal mxriv, cal kedaros.<br />
magaliTad: C e m k e r Z gamoxvalo (amirandarej. 66); xvavi calkerZ daagroves da<br />
bze c a l k e r Z (sibrZne sic. 148). aseTi mniSvneloba k e r Z o Tandebuls savsebiT Seefereba.<br />
6. ebr<br />
n. m a r i Tavdapirvelad am Tandebuls yofda or nawilad: eb (=сущий) + r (resp. re<br />
= образ), m e b r formaSi ki m ganusazRvreli me (Sdr. vin-me) nawilakis narCenad miaCnda45<br />
. SemdegSi uaryo man aseTi analizi da ebr-s sxvanairi axsna misca: `Суффикс ebr<br />
цельное по происхождению иверское этнонимическое слово (ebr ← ber или e-b[u]r), со значением,<br />
вскрываемым палеонтологически: ̕̕̕дитя<br />
̕̕̕<br />
→ ̕̕̕<br />
род || образ ̕̕̕<br />
(→ подробно, подробный)~ 46 .<br />
m. b r i e r T a n erTad gamocemul qarTuli enis gramatikaSi n. m a r i am azrs avi-<br />
Tarebs da aRniSnavs, rom e b r miRebulia ber-isagan bgeraTa gadasmis saSualebiTo.<br />
aqve Sedarebulia b e r → e b r xalxur f e r - T a n A da amave konteqstSi moyvanilia:<br />
u-ebr-o47 .<br />
-e b r Tandebulis dakavSireba b e r -Tan SeuZlebelia, ramdenadac bgeraTa iseTi<br />
gadasma, rom b e r -s -e b r moeca, faqtiuri masaliT ar dasturdeba. ebr-is gamoyofa<br />
u-br-o, u-ebar-Si ki savsebiT gasaziarebelia.<br />
m. andronikaSvili ebr-s ebar-iasgn momdinared Tvlis da ase Slis: e + br<br />
← e + bar. misi azriT, e naSTia es CvenebiTi nacvalsaxelisa, bar ki igivea, rac sityvebSi:<br />
Tanabari (Tanaswori), baribari48 .<br />
sabuTiani Cans e b r - i s somx. իբըև -Tan dakavSireba49 .<br />
44 Граматика древнелит. груз. языка, gv. 33.<br />
45 Тексты и разыскания по армяно-грузинской филологии, VI, gv., 97.<br />
46 О кавказской версии библии в грузинских палимпсестных фрагментах: Тексты и разыскания по кавказской филологии,<br />
gv., 52, SnS. 2.<br />
47 La langue géorgienne, gv., 628<br />
48 -ebr sufiqsi `vefxistyaosanSi~ (wakiTxulia moxsenebad studentTa saenaTmecniero wris<br />
sxdo-maze 1941 wels).<br />
49 hr. aWarianis mtkicebiT ebr somxuridan aris Semosuli qarTulSi, radganac<br />
e b r i v -Si -iv momdinareobs somx. եւ-sagan, romelsac aqvs indoevropul warmoSobao. -iv-s dakavSireba<br />
somx. եւ-Tan saeWvoa.<br />
148
ebr Tandebuli aRniSnavs m s g a v s e b a s . zogjer igi udris v i T Tandebuls da<br />
sityvas mixedviT. mTeli qarTulis manZilze zogjer mas enacvleba msgavsad.<br />
saxels marTavs n a T e s a o b i T brunvaSi. magaliTad: ganikurnes s i t y ჳsa ebr...<br />
grigolisa (xanZT. 63523); Saqrisaebr tkbiliTa, naRvlisaebr mware pasuxi SeuTvala<br />
(visr. 2823-24)... laparaki locvisaebr... esmoda (nin. I, 69).<br />
zogierT kiloSi e b r ixmareba micemiTis daboloebian nacvalsaxelTan: S e n s e e f<br />
(←←Sensaebr←←←Sensaebr), C e m s e e f (←←Cemsaeb←← Cemsaebr) 50 .<br />
e b r Tandebuli erTvis fuZesac, boloxmovnianebs SeiZleba bolo xmovani moekvecos:<br />
kualad ganaxlebad ars p i r v elebr ÃeliTa sabanisiTa (xanZT. id3-4); xrqua<br />
mas hebraelebr (qrest. 1310); sxuad saxed y r m e b r ara raჲ hqmen (SuS. 40)... mis bednierebas<br />
c a e b r gasxivebuli Zvirfasi Tvali aklda (g. wer. 67).<br />
e b r Tandebuliani forma zogjer saxeladaa gamoyenebuli da ibruneba kidec: nuca<br />
eZiebT Ã o r c i e l e b r s a rasme (boln. 2120); gulisagan n a R v l i s a e b r i sityva<br />
amoyara (visr. 2025)...<br />
-e b r rTuldeba -iv sufiqsiT da -ebriv-is mqone saxeli ibruneba Cveulebriv: a n -<br />
g ˜lzebriviTa moq˜lqobiTa (barlaam, 12216); T o v l e b r i v TeTrsa... (ilia, IV21)...<br />
ebr-s -ur sufiqsic daerTvis 51 : s a m a r i s e b u r i siCume Camovarda (qiaC. 30); tanze<br />
nacvami begTari vaJma f q v i l e b u r gayara (xevs. poez. 4).<br />
saSualsa da axal qarTulSi e b r Tandebuli r Tanxmovnis mokveciTac ixmareba:<br />
zogjer zafranisaeb gayuiTldis (visr. 17230); rkinis W a x r a k i s e b magra veWire<br />
(ilia, 368)...<br />
e b r -s paralelurad mTeli qarTulis manZilze gvxvdeba agreTve mebr: S j u l i -<br />
samebr mos ჱsisa (xanmeti, 382); s i t y ჳsamebr (kim. 7712), moqmedebisamebr (saq.<br />
siZv. III, 274)... m e b r Zvel qarTulSi da i. W a v W a v a Z e s T a n a c gamoyofilia xolme<br />
saxelisagan da damoukidebeli mniSvnelobiT ixmareba.<br />
i. g r i S a S v i l s samarTlianad aqvs SeniSnuli, rom m e b r v e -s am SemTxvevaSi<br />
ilia xmarobs rusuli и тому подобный-s mniSvnelobiT, gasaziarebeli araa amave avtoris<br />
azri, TiTqos m e b r v e sparsuli sityva iyos 52 .<br />
m e b r igive ebr-ia, oRond, rogorc m. a n d r o n i k a S v i l i varaudobs, m aris ma<br />
nacvalsaxelis naSTi 53 .<br />
7. gan<br />
adre n. mari gan-Si (erT-gan, sxua-gan, yovel-gan) Ziriseulad ga-s gamohyofda da<br />
sparsul `adgils~ ukavSirebda, n (←an) ki meore micemiTis (D II) daboloebad miaCnda.<br />
1929 w. sxva sakiTxTan dakavSirebiT n. mari kvlav daubrunda am Ziris analizs da<br />
igi daukavSira arabul `mxares~, egvipt. gamoTqmiT: ganāb 54 .<br />
ukanasknel xanebSi saTanado masalis analizis safuZvelze gairkva, rom igi qar-<br />
Tvelur enaTa saerTo kuTvnilebaa. gan-i Tavdapirvelad aRniSnavda adgils. es<br />
mniSvneloba daculia gan TandebulSic: yvelgan, misgan, TbilisiTgan 55 ...<br />
gan TandebulSi ga Zireuli masala Cans, romelic sxva Tandebulsa da zmnisar-<br />
TSic dasturdeba: ga-mo, ga-re, ga-re-Se, ga-rda da sxv. (Sdr. i-g-i, e-g-e, ma-g).<br />
g a n sxvadasxva saxes iRebs kiloebSi. xevsurulSi moqmedebiTTan zogjer igi ges<br />
formiT gvevlineba: a d r i T g e TuSeTs mavala? (xevs. poez. 63); o ÃS m o b i T g e Saudeg<br />
(iqve, 211)... Tg → dg: gaTeneb i d g e wamova (iqve, 89); dabadeb i d g e (iqve, 81)... xan<br />
50 m. andronikaSvili, -ebr sufiqsi `vefxistyaosanSi~.<br />
51 a. S a n i Z e , qarTuli gramatikis safuZvlebi, I, 114.<br />
52 ilia da mebvre: literaturuli saqarTvelo, 1937, # 14 (36).<br />
53 ebr sufiqsi `vefxistyaosanSi~.<br />
54 Арабский термин hanif в палеонтологическом освещении: ИАН, 1929, gv. 87.<br />
55 v. b e r i Z e , sagan-sityvis etimologiisaTvis: saq. mecn. akad. moambe, III, # 4, gv. 382.<br />
149
ge garTulebulia saniTac: a d r i d g e s miCveulia (xevs. poez. 288); sami w l i d g e s am<br />
aludaurs Tavi gaunebebav yaraulobisad (xevs. 175) s i k v d i l i d g e s (iqve, 160)... m.<br />
a n d r o n i k a S v i l s dadasturebuli aqvs, rom xevsurulSi ge an ges mxolod maSin<br />
ixmareba, roca igi dros gadmoscems. amave kiloSi g a n Tandebulis g Tanxmovani<br />
gamkveTrebulia k-d da iSviaTad y-d «bevrgan, sxvagan, yvelgan» da sxva znmisarTebSi:<br />
b e v r k a n bevria TiToi (xevs. 228); qali ara sjob s x v a k n u r i (xevs. poez. 2459);<br />
Sarcxvnili xar y v e l y a n a (iqve, 2456).. visramianSic gvaqvs erTi SemTxveva k a n -is<br />
xmarebisa: romeli m i s k a n kide aravisgan Ãams wyalobisa molodna.<br />
gurulSi g a n Tandebuli Secvlilia gin formiT dawyebiT brunvaSi: v i z d g i n<br />
(← visiTgin) es saqme momxTara; C e m d g i n nufers nu eli da sxv. 56 ; aWarulSi g a n →<br />
q a n ; baRnebis e r T q a n gayvana veRar gabeda; Seiyares e r T q a n 57 . . . aSkaraa, q miRebulia<br />
T-sTan progresuli asimilaciiT.<br />
naTesaobiT brunvasTan g a n Tandebuli a R n i S n a v s :<br />
a) ganyofas, mocilebas, moSorebas:<br />
SeunierTa dedisa da Z m i s g a n mogaSora (visr. 69)... cxeni... q o x i s a g a n sakmaod<br />
moSorebiT daeyenebia (yazb. 216)...<br />
b) w y a r o s , visganac an risganac zmniT gamoxatuli moqmedeba momdinareobs.<br />
magaliTad: r˜i igi iSva m a r i a m i s a g a n (kim. 821); samgzis... ganZebul viqmen mamisa<br />
grigolisagan (xanZT. ჲg5_6); Seni vardi a n g e l o z i s a g a n dargulia da R m r T i -<br />
s a g a n daculi (visr. 189); bevrjer minaxavs iremi damfrTxala Z a R l i s a g a n (ilia,<br />
306)... saerTod vnebiTi gvaris zmnebTan yof. qvemdebare -g a n Tandebulian ubralo<br />
damatebad iqceva: s˜lieri samoseli m a m i s a g a n moiqsoebis (boln. 4621). axal saliteraturo<br />
qarTulSi am funqciiT Cveulebriv m i e r Tandebuliani saxeli ixmareba.<br />
g) masalas, risganac rame keTdeba:<br />
Sehqmen m i w i s g a n k˜ci (Опис. 161); sazrdelad misa iyo puri q a t o ჲ sag˜ n qrTilisa<br />
(saba as. 513); qaRaldi q v i s g a n arodes Seiqmnebis da arca Ruino l i m o s a g a n<br />
(visr. 272)... [tariels] balaxisagan dawnuli qudi daexura (qiaC. 57)...<br />
d) mizezs:<br />
r˜li Z v r i s a g ˜n daeca (Опис. 179)... aCrdilisagan Senobebi Cabnelebuliyo (g.<br />
wer. 105)... am mniSvnelobiT -g a n Tandebulis magier Tanamedrove saliteraturo qar-<br />
TulSi g a m o Tandebulic ixmareba, zogjer ki moqmedebiTi brunvac Seenacvleba.<br />
e) saS. qarTulis zogierT ZeglSi, gansakuTrebiT vefxistyaosansa da visramianSi,<br />
araiSviaTad ixmareba -gan-iani naTesaobiTi iq, sadac axal qarTulSi uTandebulo<br />
formaa; magaliTad: aqvs T a v i s a g a n imedi, viyvneT guliTa mSvidiTa (v. t. 1036; Sdr.<br />
ax. qarTuli: aqvs Tavis imedi); a v T a n d i l i s g a n Senc ici CemTvis Tavisa dadeba<br />
(iqve, 1470).<br />
v) saS. qarTulSi da sporadulad me-19 s. romantikosTa enaSi g a n Tandebuli ixmareba<br />
ufroobiT xarisxTan. g a n erTvis Sesadarebel saxels, xolo zedsarTavi an<br />
ufroobiT formiTaa warmodgenili, an aRweriT. magaliTad: h e m z i s a g a n umaRleso<br />
Ãelmwifeo (visr. 132); q a r i s a g a n umale iara (iqve, 192); erTgulTaTuis mowyaleba<br />
gWirs; S a q r i s a g a n utkbilesi (Sahnavaz. 306); s i k v d i l i s a g a n sicocxle awi Cemi<br />
ufro mwarea (Teim. I, 21); irmisagan umkvircxlesi jixvi... Sescqeris myinvars (al.<br />
WavW. 20)...<br />
paralelurad gvxvdeba uTandebulo naTesaobiTic: saqme mWirs s i k v d i l i s uaresia<br />
(Sahn. II, 4312); d e d o f l i s ulamazesi, mefis c x e n i s umsuqnesi da mefis S e -<br />
v a r d n i s umalesi ar iqnebis (sibrZne sicr. 55)...<br />
am SemTxvevaSi saS. qarTulSive -gan-is monacvled Cndeba -ze Tandebuli da batondeba<br />
axal qarTulSi: S a q a r z e utkbesi, c x e n z e umsuqnesi da sxv.<br />
56 s. J R e n t i , guruli kilo, gv. 67.<br />
57 j. noRaideli, aWara dialeqtologiurad, gv. 32-33.<br />
150
saS. qarTulSi g a n Tandebulian saxels Tu mosdevs zmnisarTi k i d e , maSin mas<br />
mniSvneloba aqvs g a r d a Tandebulisa (an meti-sa). magaliTad: Sen gueli xar,<br />
c r e m l i s a g a n k i d e ara ici; Sen mgeli xar, romel v n e b i s a g a n k i d e aras iqm<br />
(visr. 196); R m r T i s a g a n k i d e vin iyo kaci amisad msaxvelad! (v. t. 1180)... amave<br />
mniSvnelobisaa k i d e v uTandebulo naTesaobiTTanac: m e f o b i s a C e m i s a k i d e<br />
romelica mTxovo, mogceo! (sibrZne sicr. 18).<br />
gan Tandebuli erTvis moqmedebiT brunvasac. Zveli qarTulidan moyolebuli<br />
dRemdis dasturdeba fonetikuri cvlilebis sami safexuri: iT-gan →→id-gan →→id-an<br />
(sofliT-gan →→soflid-gan→→ soflidan). pirveli forma Zv. qarTulSi Cndeba, modis<br />
me-19 s-mdis da zogierT kiloSi dResac aris SemorCenili, meore saS. qarTulSi vi-<br />
Tardeba da axal qarTulSic iCens Tavs, mesame ki dasturdeba me-18 s-is ZeglebSi 58<br />
da sabolood batondeba axal saliteraturo qarTulSi. magaliTad: k a x e T i d a n<br />
(Teim. II, 102), v a W r o b i d a n (sibrZne sicr. 1658)... igi me-18 saukunis dokumentebSic<br />
Cans: erTis s o f l i d a n meore sofelSi asaxlebs (1786 w.: saq. siZv. I, 157); e r e v a -<br />
n i d a n (1790 w.: saq. siZv. III, 57); S a m S a d i l i d a n (1787 w.: iqve, 26)...<br />
moqmedebiT brunvasTan g a n Tandebuli a R n i S n a v s :<br />
a) a d g i l s , moqmedebis dawyebis p u n q t s da miugebs kiTxvaze saidan? magali-<br />
Tad:<br />
kidiTgan cisaჲT vidre kidedmde c i s a esჱ ars (xanZ. pa12_13); guemul iyo<br />
ferÃiTa b a r k l i T g a n misiT (kim. 24430); Ã u r e l i T a g a n guelsa gamoiyvaneben<br />
(visr. 59); k˜ci movida stamboliTg˜n (saq. siZv. I, 61)...<br />
Zvelsa da araiSviaTad saS. qarTulSi aris SemTxvevebi, roca kiTxvaze saidan<br />
moqmedebiTis nacvlad g a n Tandebuliani naTesaobiTia: gamoved q u e y a n a s a g a n Senisa<br />
da naTesavisagan Senisa da saxlisagan mamisa Senisa (habo, 641_2); v˜r gamoეda<br />
u d a b n o გ s a g a n (xanmeti mravalT. 24b21_22); SuaRame c i x i s a g a n Camovida<br />
(visr. 295); yma c x e n i s a g a n gardiWra... (v. t. 1335)...<br />
Zv. qarTulSi zogjer erTsa da imave winadadebaSi kiTxvaze saidan erTgan uTandebulo<br />
moqmedebiTia: aRmogiRo wueli igi TualiT SeniT (xanmeti, 376), meoregan<br />
ki g a n - i a n i naTesaobiTi: aRmoiRe... T u a l i s a g a n S e n i s a (iqve, 379). aris iseTi<br />
SemTxvevebic, rodesac winadadebaSi erTgvari wevrebidan erTi uTandebulo moqmedebiTi<br />
brunviTaa warmodgenili, meore ki _ g a n - i a n i naTesaobiTiT. magaliTad: moiwines...<br />
Zmani antioqiad i˜ჱmiT da qalaqisagan ludisa (kim 311_12)...<br />
vefxistyaosansa da visramianSi kiTxvaze saidan sporadulad micemiTi brunvac ixmareba:<br />
... c x e n s a gardaxda asmaTis mosaxvevelad (v. t. 1358); ra moabad c i x e s a gaiyvana<br />
visi, casa erTi mze sxua moemata (visr. 132)...<br />
b) d r o s kiTxvaze r a d r o i d a n ? magaliTad: iyo sixaruli d i l i T g a n (kim.<br />
6123); gardacvalebiTgan misiT daiwera cxorebaÁ (xanZT. pg3); raminis guli a d -<br />
r i T g a n wyluli iyo (visr. 85) 59 ...<br />
cnobilia, rom Zv. qarTulSi kiTxvaze s a i d a n Cveulebriv uTandebulo moqmedebiTi<br />
mougebda. magaliTad: gardamovarda z e c i T q ˜ynad (boln. 2714)...<br />
uTandebulo moqmedebiTi amave funqciiT saS. qarTulSic xSiria: yovliT q u e y -<br />
niT... mecnierni moiyvanna (visr. 21); taxtiT gardiWra (Teim. I, 55); omiT mosruli<br />
tariel saWvretad sasurvelia (v. t. 475); m T i T baramdi ukleblad TquenTvis guiboZebia<br />
(saq. siZv. III, 140)... igi SemorCa mTel rig kiloebs (xevsuruls, moxeurs, fSa-<br />
58 Sdr. arn. C i q o b a v a , erTi ucnobi Tandebuli axal qarTulSi: enimkis moambe, I, gv. 57.<br />
59 amave mniSvnelobiTaa, rom me-18 s. dokumentebsa da zogierTi mwerlis nawerebSi gvxvdeba<br />
Z v e l a d g a n . magaliTad: Z v e l a T g a n a c saxaso da Cveni yma yofiliyveniT (dokument. 557);<br />
Z v e l a d g a n Tqveni samkuidro iyo (saq. siZv. II, 156); Z v e l a d g a n saxelganTqmuli<br />
(baraTaSv. 35); rac ki Z v e l a d g a n gaugonia (nin. 1, 8). ise ki Cveulebrivia Zveli d g a n . sxva<br />
SemTxveva, viTarebiTTan rom g a n Tandebuli iyos naxmari, ar Segvxvedria. Cans, -g a n aq daerTo<br />
Z v e l a d zmnisarTs.<br />
151
urs, ingilours, fereidnuls da mTaraWuls).<br />
irkveva, rom Zv. qarTulSi uTandebulo moqmedebiTi mxolod gamosvlis, moqmedebis<br />
dawyebis p u n q t s gamoxatavda da igi drois gadmosacemad Cveulebriv ar ixmareboda<br />
60 . isic irkveva, rom am funqciiT gan Tandebuli adre mxolod naTesaobiT brunvasTan<br />
unda xmarebuliyo, moqmedebiTTan ki misi gamoyeneba SedarebiT gviandelia.<br />
amas gvafiqrebinebs: 1. Zv. qarTulSi gamosvlis punqts kiTxvaze saidan unaklod gadmoscemda<br />
e. w. dawyebiTi brunva (uTandebulo, moqmedebiTi); 2. xSirad am funqcias<br />
g a n Tandebuliani naTesaobiT asrulebda; 3. g a n Tandebuliani moqmedebiTi dawyebi-<br />
Tis mniSvnelobiT Zveli qarTulis adrindel ZeglebSi iSviaTia; 4. g a n Tandebuliani<br />
moqmedebiTi brunvis pirveladi funqcia d r o i s gamoxatva iyo, SemdegSi mas adgilis<br />
gadmocemac daekesra.<br />
8. dam<br />
m o q m e d e b i T b r u n v a s erTvis dam Tandebulic, igi saSual qarTulSi vlindeba<br />
da gadmodis axal qarTulSi. gramatikul literaturaSi d a m miCneuli iyo gan<br />
Tandebulis saxecvlad: iTgan→→ idgan→→ idan || idam (mari, kariWaSvili, qu-<br />
T a T e l a Z e ) . amJamad udavod garkveulia misi genezisi arn. Ciqobavas mier 61 . igi<br />
wers: `Tu -am-iani warmoeba (soflid-am) -an-ianis (soflid-an) davukavSireT, is am ukanasknelisagan<br />
miRebulad unda CavTvaloT (da ara piruku)... magram Tu asea, saxlidam,<br />
soflidam mas SemdegRa SeiZleboda migveRo, rac saxlidam, soflidam saxeobas<br />
miaRwia movlenis ganviTarebam, e. i. istoriulad saxlidam, soflidam ar SeiZleba<br />
uswrebdes saxlidan, soflidan- tips. is mas unda mosdevdes. namdvilad ki -am- tipi<br />
gacilebiT ufro adre Cndeba, vinem is -an, romlisgan miRebuladac es -am miaCniaT~. 62<br />
-dam Tandebuli miRebulia daRma zmnisarTisagan. am ukanasknelma gamartivebis<br />
procesSi gaiara ramdenime safexuri: daRma || daRme → dame ( || dama) → dam~ 63 . ai<br />
oriode magaliTi: ramin k o S k i d a R m a n . . . dainaxa (visr. 300); s a y r i d a R m e n . . . warmoviReT<br />
(qarT. cx. 896); k b i l i d a R m e . . . margalitis feri gamohkrTis (Teim. II, 192);<br />
Camobrunda m T i d a m (Sahnavaz. 712)...<br />
T. J o r d a n i a d a m -s g a m o Tandebulisagan miRebulad Tvlida wyl-id-amM=wyliT-gamo<br />
64 . erTi SexedviT dam-is amgvarad miReba advili Cans da Tavisi fonetikuri<br />
cvlilebiT mogvagonebs moqmedebiTi brunvis niSnisa da gan Tandebulis cvlas (iTgan→→<br />
idgan→→ idan); daRma || daRme→→ dame→→ dam procesi ki ufro rTuli da mravalmxrivia,<br />
magram, miuxedavad amisa, ar iqneboda swori, ukanaskneli uargveyo, ramdenadac<br />
misi istoriuli ganviTarebis yvela safexuri TvalnaTlivi Cans. daRma ||<br />
daRme→dame→dam formebi `istoriulad dasturdeba mecamete saukunidan meTvrametemdis<br />
(CaricxviT)~ 65 .<br />
9. urT<br />
m o q m e d e b i T brunvasTan gamoiyeneba urT Tandebulic. genetikurad igi ricxviT<br />
saxels e r T -s ukavSirdeba. am saxiT gvevlineba igi Zv. qarT. u r T i e r T a s -Si 66 .<br />
Zv. qarTulis ZeglebSi urT xSiria r a ჲ kiTxviT nacvalsaxelTan, romelic kvlav<br />
moq. brunvaSia dasmuli. magaliTad: viTarme... spetak ars da r a ჲ TurTiT siSavჱ ara<br />
ars misTana (fiz. v5_7) n. mari raჲT u r T i T formas arqaulad Tvlis 67 .<br />
60 ix. q. Z o w e n i Z e , gan Tandebuliani moq. br. funqciisaTvis Zv. qarTulSi, ike, I, 1946.<br />
61 erTi ucnobi Tandebuli axal qarTulSi: enimkis moambe, I, gv. 55.<br />
62 iqve, gv. 57.<br />
63 iqve, gv. 62-63.<br />
64 qarTuli grammatika, gv. 153.<br />
65 arn. C i q o b a v a , erTi ucnobi Tandebuli, gv. 63.<br />
66 Н. Марр, Грам.., gv. 33.<br />
152
zogierT ZeglSi u r T Tandebuli mcdari analizis Sedegad T u r T - a d aris gagebuli<br />
da gvaqvs magaliTebi: soflebiT-TurT, yovliT-TurT, e r i T - T u r T , ZaliT-<br />
TurT, wmidiT-TurT (warty. 72); vcodeT, ufalo, mamiT CueniT-TurT (Wil-etr. 91<br />
V5_6)... gramatikis zogierT avtorsac T u r T miaCnda Tandebulad (pl. i o s e l i a n i ,<br />
d. CubinaSvili, d. yifiani). saeWvoa, maTi mcdari daskvnis wyaro yofiliyo<br />
Zeglebis zemomoyvanili SemTxvevebi, d. y i f i a n i s gagebiT T u r T pirdapir saxelobiTs<br />
daerTvis. aSkaraa, daskvna araswori analizis Sedegia: moqmedebiTi brunvis T<br />
elementi u r T Tandebuls aqvs mikuTvnebuli 68 .<br />
saS. qarTulis zogierT ZeglSi da v a J a - f S a v e l a s nawerebSic aqa-iq urT Tandebuli<br />
T mokvecilad ixmareba xolme; magaliTad: RmerTman Tqvenca gyvnes Z i T u r<br />
gebulad (Tamariani, XII, 76); yovliTur TqvenTvin... gviboZebiaT (saq. siZv. II, 122)... saxlic<br />
waiRo W e r x o T u r (vaJa, IV, 53)...<br />
urT Tandebuli aRniSnavs Tan, erTad, -ianad. magaliTad: gardamovarda<br />
xati igi... s u e t i T u r T (kim. 1455_6): x˜ i˜ჳ m o w a f i T u r T ganeSora maTgan (haemeti,<br />
374); me da useni S v i l i T u r T aw axlad davibadeniT (v. t. 1120)...<br />
araiSviaTad uTandebulo moqmedebiTiTac aris gadmocemuli egeve mniSvneloba.<br />
magaliTad: aRmovida babilovniT iჱmad coliT-SviliT misiT (kim. 16622); misi<br />
coli da Svilebi q a l i T d a v a J i T mogarTviT (saq. siZv. I, 76)... amitom gaumar-<br />
Tlebeli geCveneba kacs p . k v i c a r i Z i s sayveduri axali mwerlebis mimarT, rom<br />
isini ar xmaroben u r T Tandebuls: `moqmedebiTs brunvas jerdebian da erTi ram ugvanoba<br />
gamodis, mag. `erTi mandilosani patara qaliT baRSi modioda~, `gladstoni<br />
Tavis meuRliT noTingemSi wavida~... TiTqo patara qali, an gladstonis meuRle etli<br />
iyos an cxeni~ 69 .<br />
axal qarTulSi u r T Tandebuli marTlac iSviaTad ixmareba; mis magier xSirad<br />
gvxvdeba aseTi formebi: colSvilianad, qalebianad da sxv. etyoba, aseTi formebi<br />
u r T Tandebulis sruliad gandevnian xmarebidan.<br />
10. mde || mdis<br />
n. m a r i s azriT mdis || mde-Si m msazRvreli nawevaria, di || de ki Tandebuli. es<br />
ukanaskneli ukavSirdeba xunZuri enis mimarTulebiTi brunvis de _ di niSans 70 .<br />
a. S a n i Z e m marTebulad miiCnia mde || mdis Tandebulis or nawilad gayofa:<br />
m+de, magram ar gaiziara n. m a r i s azri maTi warmoSobis Sesaxeb, TviTon sworad<br />
warmogvidgina m d e Tandebulis genezisi: `m miRebuli Cans mi-sgan, romelic saxeleb-<br />
Si Tandebulad aris gamoyenebuli, zmnebSi ki _zmniswinad~... (mi-vida, mi-ukunisamde),<br />
de ki naSTi unda iyos dRe sityvisa, `romelic Tavdapirvelad viTarebiTis formiT<br />
unda yofiliyo, warmodgenili: dRed... mde Tandebulis pirvandeli saxe yofila mi-dRed...<br />
mdis miRebulia mi-dis, e. i. mi-dRis-agan, e. i. dRe sityvis naTesaobiTi brunvis<br />
formisagan, romelsac win mi aqvs darTuli~ 71 .<br />
Zv. qarTulSi gabatonebulia mde, araiSviaTia mdis, sporadulad mdin-ic gvaqvs.<br />
zogierT ZeglSi igi m d À saxiTac ixmareba. magaliTac: mcenareTa m d À (qebaTa qeba,<br />
e101), Jamadm d À (fiz. b33), naTesavadm d À (xanZT. b9)... am SemTxvevaSi À e-sa da À -s aRrevis<br />
Sedegia, Tumca n. mari fiqrobda, rom ` Быть может, существовал тогда говор с такою<br />
особенностью, и форма послелога dÀ (вм. di resp. de) соответственно древняя~ 72 .<br />
67 Тексты и разыскания по армяно-грузинской филологии, VI, gv. XLIII.<br />
68 v. T o f u r i a , bunebrivi kompleqsebisaTvis: enimkis moambe, I, gv. 119.<br />
69 qarTuli swormetyveleba, gv. 155.<br />
70 Грам.,, gv. 63-64; misive, Непочатый источник истории Кавказского мира: ИАН, 1917, gv. 309.<br />
71 mde Tandebulis genezisaTvis: saq. ssr mecn. akad. moambe, III, # 4, gv. 369-371.<br />
72 ТР, VII, gv. I.I.<br />
153
m d i n gvevlineba magaliTebSi: v˜e SoaR a m e m d i n (Опис. 182); moiRo netarebaÁ TesliTi-T<br />
e s l a m d i n (kim. 17938)...<br />
saS. qarTulSi mdin ukve sistematur xmarebaSia, aqve gvxvdeba mdi formac: s a m -<br />
x r a m d i (visr. 137). q v e y a n a m d i (v. t. 1374)... SahnameSi xSirad m d i n s gvaqvs. magaliTad:<br />
s a R a m o m d i n s orTave erTmaneTsa sces (II, gv. 43024); ZiriT-T a v a m d i n s marmariloTa<br />
nagebi aris (424); k o W T a m d i n s Caswvdeboda (383); m T a m d i n s mimiyvanes<br />
(377)... Sdr. mteris saqmisa T v i n s da Zmis sikvdilis a T v i n s nu daiRrej (iqve, 426)...<br />
am SemTxvevaSi s-s daniSnuleba ara Cans. unda vifiqroT, rom igi mdin da mdis<br />
_ am ori paraleluri formis Serwymis Sedegia: mdin + s (Sdr. T v i n da T v i s →<br />
Tvin + s); cxadia, s gviandeli danarTia. aseve Serwymis Sedegia saS. qarTulSi naxmari<br />
mdisin: samxramdisin (amirandarej. 47), Seyramdisin (Sahnavaz. 84)... xolo -n<br />
mokvecilia mdisi: c a m d i s i (Sahn. II, 427); dabla m d i s i (Sahnavaz. 709)... -n(-a) elementdarTulia<br />
mden: ukunisa m d e n (dokument. 380)...<br />
TiTqmis yvela es saxe Semovida axal qarTulSi: a q a m d i s i n (d. kld. I, 152), manamdisin<br />
(ardaz. 12); dilidan saRamomdisin ar mqonda mosvenebao (xalx.)... Semodgoma<br />
m d i n (ilia, 346).. xelmwife m d i (ilia, III, 36)..<br />
Tanamedrove saliteraturo qarTulSi gabatonebulia mde da mdis. presa cdilobs<br />
m d e gaabatonos, mwerlebi ki erTsac xmaroben da meoresac. kiloebSi gvxvdeba<br />
agreTve: mdin, mdi, mden, mdisin, mdvin. ukanasknelSi v-s S. ZiZiguri<br />
Tvin-is analogiiT xsnis 73 .<br />
mde || mdis marTavs v i T a r e b i T brunvas. jer kidev Zv. qarTulSi viTarebiTi<br />
brunvis sruli formis paralelurad m d e xSirad d mokvecilsac erToda. magali-<br />
Tad: aRsasrulamde soflisa (qrest. 5), Sua d R e m d e (kim. 161)... saS. qarTulis adrindel<br />
ZeglebSi iSviaTad gvxvdeba m d e TandebulTan sruli formis viTarebiTi (sikvdiladm<br />
d i s _ v.t. 610)... gr. o r b e l i a n i s cadmde arqaizmia.<br />
mde || m d i s TandebulTa viTarebiTi brunvis d elementis dakargvam gamoiwvia<br />
erTgvari gaugebroba. zogierT gramatikaSi aRniSnulia, rom mde Tandebuli naTesaobiT<br />
brunvas daerTviso (d o d a S v i l i 74 , quTaTelaZe75). h. fogtis qarTuli<br />
enis gramatikaSi a m d e Setanilia im TandebulTa wyebaSi, romelnic saxelobiTsa da<br />
micemiT brunvasTan ixmarebian 76 .<br />
al. c a g a r e l i SecdomiT wers, rom m d e , m d i n Tandebuli saxelobiTs daer-<br />
Tvis da i-ze daboloebuli saxelebi am xmovans a-d gadaaqcevso 77 .<br />
viTarebiTSi d-s dakargvis mizezi dasabuTebuli aqvs p. kvicariZes: `mde iTxovs<br />
cvalebiTs brunvas: qalaqadmde... raTgan ori d-d-s gamoTqma enisaTvis saZneloa,<br />
amisTvis pirveli maTgani fonetikuraT spobila da vambobT: qalaqamde~ 78 ...<br />
mde || m d i s Tandebulis funqciaa gamoxatos `garkveul punqtamde miwevna~<br />
adgilisa, droisa da raodenobis mixedviT 79 . magaliTad: meored m o s v l a d m d e<br />
qristჱsa (xanZT. ma11); Tma koWamdis Casdioda (Teim. II. 192); Ãari mokla ocamdis<br />
i n , risxua maTze moawivna (Sahnavaz. 240)...<br />
m d e Tandebulis gamoyenebisas zogjer saxels win erTvis vidre an kidev mi, mo<br />
nawilaki: v i d r e cecxlisa S e m T x e v a d m d e hlocvides (spevs. 33580); m i s a z R -<br />
vradmde qaldiaÁsa (habo, 663); M m o a q a m o m d e (ax. qarT. cx. 7); xazina Cemi gavrcelda<br />
v i d r e ocdaaT T u m n a m d i s (ardaz. 24)...<br />
73 qarT. enis mTaraW. dialeqtis ZiriTadi Taviseburebani: enimkis moambe, II, 77.<br />
74 Semoklebuli qarTuli Rrammatika, gv. 64.<br />
75 pirvel-dawyebiTi qarTuli grammatika, 121.<br />
76 Esquisse d ̕̕̕une<br />
grammaire du géorgien moderne, gv. 56.<br />
77 Сведения , I, вып. III, gv., 74.<br />
78 qarTuli swormetyveleba, gv. 154.<br />
79 a . S a n i Z e , mde Tandebuli genezisaTvis, gv. 362.<br />
154
11. viT<br />
sxvebTan erTad h. fogtma aRniSna, rom viT aris v i n nacvalsaxelis moq. brunvis<br />
forma 80 .<br />
sxva TandebulebTan SedarebiT v i T Taviseburia, jer erTi, imiT, rom igi iribi<br />
brunvebis (micemiTi, naTesaobiTi) garda saxelobiT brunvasac erTvis, rac uCveuloa<br />
qarTuli TandebulisaTvis da saerTod windebulebis mqone sxva enebisTvisac: meorecaada,<br />
es Tandebuli brunvaSi marTvis mxriv ganasxvavebs boloxmovnian da boloTanxmovnian<br />
saxelebs erTmaneTisagan. albaT amiT aixsneba is eWvi, romelic adreve iyo<br />
gamoTqmuli gramatikul literaturaSi misi Tandebuleobis Sesaxeb (k a r i W a S v i -<br />
li, ioseliani, CubinaSvili).<br />
marTlac, saS. qarTulSi viTa zmnisarTi iyo, igi kavSiris funqciasac asrulebda,<br />
magram es garemoeba mas xels ar uSlida Tandebulis movaleobac Seesrulebina. igi<br />
sityvas yovelTvis win uZRoda. ax. qarTulSi mas a moekveca da aRniSnuli sami funqciidan<br />
ukanaskneliRa SemorCa da Cveulebriv saxelis Semdeg moeqca. zogierT kiloSi<br />
viT-s ekveceba bolo Tanxmovanic: S a S v i v i (xevs. poez. 106), t u r a s v i ,<br />
kdarvi, Cemsvi (ingilouri) 81 .<br />
saS. qarTulis adrindel ZeglebSi viTa, rogorc Tandebuli, ara Cans. magaliTad,<br />
vefxistyaosanSi igi mxolod kavSirisa da zmnisarTis funqcias asrulebs. SahnameSi<br />
mJRavndeba misi Tandebulad qcevis tendencia. aq mas adgili ucvlia, saxelis Semdeg<br />
gadasula, magram saxels jer kidev ar Serwymia, magaliTad: miwis piri sisxlis z R v a<br />
viTa Relvida (II, gv. 422); gagzavnili, qari viTa, wavida (iqve, 402); mokazmes qalaqi<br />
samoTxe viTa (iqve, 400); sisxli ru viTa vadinoT (iqve, 426) da sxv. mTaraWulSi<br />
fuZexmovnian saxelebTan aseTi formebi dResac ixmareba: xeviT, mzeviT, gundaviT<br />
82 .<br />
kavSirad xmarebisas v i T yovelTvis win uZRvis saxels. amitom swored adgilis<br />
Senacvleba unda iyos pirveli niSani misi gaTandebulebisa.<br />
viT Tandebuli imasve a R n i S n a v s , rasac sityva rogorc: miuTiTebs msgavsebaze.<br />
igi sam brunvasTan ixmareba: boloxmovnian saxelebsa da nacvalsaxelebs mxolod micemiT<br />
brunvaSi daerTvis, boloTanxmovnian saxelebs ki _ micemiTsa, naTesaobiTsa<br />
da saxelobiTSi.<br />
magaliTebi: viT micemiT brunvasTan: dedasaviT uyvardi (visr.); Saqris yinulsaviT<br />
tkbilad SegaberoT (ilia, 354)... naTesaobiTTan: erTi TuTi hyvanda, adamianisaviT<br />
laparakzed gawrTvnili (Teim. II. 159), SvilisaviT gavzardeo (saq. siZv.<br />
II, 53); xevis b e r i s a v i T (ilia, 475), g i J i s a v i T (yazb. 102)... boloxmovnianTanac:<br />
d e d i s a v i T (ilia, III, 52)...<br />
gramatikis zogi avtori cdilobda SemoeRo viT Tandebulis xmarebis garkveuli<br />
wesi. ase, magaliTad, s. xundaZis mixedviT `Tu Tandebuli viT i-ze daboloebul saxelTan<br />
aris naxmari, maSin xan saxelobiTs Txoulobs da xan micemiTs; magaliTad: es<br />
bavSvi yurdgeliviT zis, am bavSvs yurdgelsaviT sZinavs. am SemTxvevaSi viT im brunvas<br />
Txoulobs, romelSic qvemdebarea dasmuli, e. i. aq brunva Semasmenelzea damokidebuli~<br />
83 .<br />
ase msjelobda i. nikolaiSvilic 84 .<br />
magaliTebidanac kargad Cans, rom v i T Tandebulis mier brunvis marTva sruliad<br />
araa damokidebuli Semasmenelze. winadadebaSi Tandebuls SeuZlia brunva Secvalos:<br />
saxelobiTis magier micemiTs daerTos da piriqiT, magram sintaqsurad da mniSvnelo-<br />
80 Esquisse d ̕̕̕une<br />
grammaire du géorgien moderne, gv. 64.<br />
81 m. janaSvili, saingilo: Zveli saqarTvelo, II, gv. 232.<br />
82 S. Z i Z i g u r i , qarT. enis mTaraW. dialeqtis Taviseburebani, gv. 77.<br />
83 qarTuli gramatika, meore gamocema, 1907, gv. 52.<br />
84 qarTuli enis gramatika, 1927, gv. 105.<br />
155
is mxriTac mdgomareoba ar Seicvalos 85 .<br />
UII. calke mdgomi Tandebulebi<br />
1. gamo<br />
g a m o TiTqos iSleba: ga+mo. ga albaT igivea, rac g a n zmniswini da Tandebuli.<br />
ga warmodgenilia zmnisarTebSi: ga-re, ga-re-mo, ga-re-Se, ga-r-da (← ga-re-da), ga-r-na<br />
(← ga-re-na). meore nawilic mo igivea, rac windebul-Tandebuli da zmniswini mo (movida,<br />
mo-aqamomde, Cemda-mo; Sdr. garSe-mo, gare-mo, zegarda-mo).<br />
Zvelsa da saSual qarTulSi gamo moqmedebiT da naTesaobiT brunvasTan<br />
ixmareboda. brunvaTa mixedviT am Tandebulis funqciac gansxvavebuli iyo. m o q m e -<br />
d e b i T T a n , kiTxvaze saidan adgils, gamosaval p u n q t s aRniSnavda, n a T e s a o -<br />
biTTan ki, kiTxvaze ris gamo, ra mizeziT _ mizezis garemoebas gadmoscemda.<br />
magaliTad: moqmedebiTTan: ÃmaÁ hiyo zeciT gamo (haemeti, 369); dajda da<br />
aswavebda ersa mas n a v i T g a m o (iqve, 383); mun xma iyo R r u b l i T g a m o (Teim. II,<br />
31)... naTesaobiTTan: x˜aw amis i u d a ჲs g a m o amier videvnebi (qrest. 523)...<br />
g a m o Tandebulis Sedgenilobidan Cans, rom Tavdapirveli misi funqcia gamosavali<br />
punqtis gadmocema unda yofiliyo, mizezis garemoebis funqcia ki ufro gviandelia.<br />
SemdegSi pirveli funqciis gadmocema g a n Tandebulian moqmedebiTs daekisra<br />
(rac isedac hqonda) da ax. qarTulSi g a m o -s daumkvidrda meore _ mizezis garemoebis<br />
aRniSvna. magaliTad: k u W i s s i s u s t i s gamo yurZnis Wama akrZaluli hqonda<br />
(akaki, 378); Cemis e r T g u l o b i s g a m o bevrs SevZuldi (ilia, 349)...<br />
2. Soris, Sua<br />
Zv. qarTulSi ori saxiT ixmareba: S o r i s , S o v r i s . n. m a r i am Tandebuls ukav-<br />
Sirebs *Sovar || Suval ← *Suvan fuZes. amasTan erTad avtori asaxelebs axal qar-<br />
TulSi Senaxul Svan-a-s, romelic momdinareobs S u v a n - i d a n da romlis paraleluri<br />
formaa Sual (gansxvaveba bolokidur TanxmovnebSia), xolo es ukanaskneli<br />
igive fuZea, romelic gvaqvs saSual-o-Si. jer kidev Zv. qarTulSi daikarga bolokiduri<br />
n || l da miviReT Sua, aqedan dialeqturi Sva(Si). avtori am Sva-s axal qarTulis<br />
formad warmogvidgens. n. m a r i s azrTa msvleloba sqematurad aseTia: Sovris<br />
← *Sovar || Suval ← *Suvan; amasTan dakavSirebiT: Svan [← *Suvan] || Sual (←←sa-Sual-o)→→<br />
Sua→→ Sva 86 .<br />
adgilis mixedviT axal qarTulSi S o r i s Tandebuli Cveulebriv s a x e l i s<br />
S e m d g o m ixmareba, Zv. qarTulSi ki igi ufro xSirad s a x e l i s w i n iyo, xolo mesame<br />
piris nacvalsaxelTan (mx. ricx.) Cveulebriv saxelis Semdeg Cans.<br />
marTvis mxriv yvela saxels micemiT brunvaSi moiTxovda, III p. nacvalsaxels<br />
ki _ n a T e s a o b i T S i . magaliTad: damkჳdrebul ars RmerTi mis Soris (kim. 23432_33);<br />
SiSi mkჳdr iyo mis Soris (xanZT. ib8)... amgvarsave SemTxvevebs vxvdebiT saSualsa da<br />
axal qarTulSic.<br />
axal qarTulSi boloTanxmovaniani saxeli zogjer kargavs micemiTis niSans. magaliTad:<br />
oTaxis k e d l e b S o r i s momwyvdeuli Tina SiSisagan gamxdariyo (qiaC. 27).<br />
Soris Tandebuli a R n i S n a v s a d g i l s : mdinare sisxlisaჲ dioda S o r i s q a -<br />
laqsa (warty. z19); dadga Soris saÃumilsa mas (Tek. 105); aravin ars naTesavsa<br />
Sensa Sovris, r˜lsa hrqჳan saxeli ege (haemeti, 381); Seiqmna didi Tqmuloba<br />
mefesa, vazirsa da ruqas Soris (sibrZne sicr. 7028)... dadga dedasa da<br />
85 dawvrilebiT T. S a r a Z e n i Z e , viT Tandebuli qarTulSi: Tbilisis saxelmwifo universitetis<br />
Sromebi, X.<br />
86 Грам., gv. 33-34.<br />
156
S v i l s Soris mZime siCume (g. wer. 81)...<br />
mogviano qarTulSi am funqciiT xSirad Sua || Suva-c ixmareba da zogjer cvlis<br />
kidec mas. magaliTad: c a s a da q v e y a n a s S u v a (saq. siZv. I, 13922); C v e n s S u v a (guram.<br />
20262)... Camovarda Suri k a x b a t o n s a da... s v i m o n s Sua (qarT. cx. 956); sofel-<br />
Si gazrdil da qalaqSi myof b a v S v e b s S u a iseTi gansxvavebaa, rogoric n a m -<br />
d v i l s a da mis a C r d i l s Sua (akaki, 350)... 1647w. imerul dokumentSi dasturdeba<br />
Sva-c: ama z R u r e b i s S v a SenTvis gviboZebia (dokument. 674).<br />
S u a Cveulebriv or saxels Soris gvevlineba, erT saxelTan ki maSin SeiZleba<br />
iyos, Tu igi mravlobiTSia 87 .<br />
a d g i l i s aRsaniSnad Zv. qarTulSi S o r i s -Tan erTad gamoyenebulia agreTve<br />
saSual || saSuval. magaliTad: vpoveT saSuval qalaqsa oras sameoc (warty,<br />
ჲ g21); r˜mdinarÀ cecxlisaჲ dis s a S u a l m a T s a (boln. 73)...<br />
Sua-c saxels micemiTSi daerTvis, magram ax. qarTulSi araiSviaTia misi naTesaobiT<br />
brunvasTan gamoyenebis SemTxveva. magaliTad: bewvis xidia, s i b n e l i s a da s i -<br />
n a T l i s Sua bedisagan gadebuli (akaki, 288). ori saxelidan zogjer erTi micemiT-<br />
Sia da meore naTesaobiTSi: romel ars Z a l i s a da W a p u r s Sua (ax. qarT. cx.<br />
5213_14).<br />
ax. qarTulSi S u a TandebulTan boloTanxmovniani saxeli zogjer kargavs micemiTis<br />
s niSans. magaliTad: warbeb-Sua (ilia, III, 99); adgileb Sua (yazb. 22); foTleb<br />
da buCqeb Sua gamoCnda (ilia, 306)...<br />
3. Tჳnier<br />
T ჳn i e r modis Zv. qarTulidan moyolebuli TiTqmis me-19 s.-mdis. axal qarTulSi<br />
mas Seenacvla g a r d a . misi Sedgeniloba aseTia: Tu-in-ier. Tuin efardeba Tuis-s<br />
da iSleba Tu Zirad da in formantad, ier ki igivea, rac m-ier, mag-ier, im-ier-Si<br />
gvaqvs. n . m a r i T er ← * her || *ჲer 88 , rac swori ar unda iyos. namdvilad ier ←<br />
iv-er (Sdr. Zliv: Zlier).<br />
Tჳnier yovelTvis saxelis win ixmareboda, marTavda mas naTesaobiTSi da<br />
aRniSnavda imasve, rasac amJamad g a r d a , g a r e S e , u m i s o d (saba). magaliTad:<br />
v˜rmca gamovida muclisgan Svili T ჳnier mamakacisa (kim. 17920_21); r˜amca mouvlina<br />
netari iovane T ჳnier SfoTisa antioqelTag˜n (qrest. 558); arRa-ra izraxeboda<br />
sxa ena qarTlsa Sina, T ჳnier qarTulisa (qarT. cx. 3224_25);<br />
zmnisarTadac gamoyenebulia zog konteqstSi T ჳn i e r , magaliTad: mosres yoveli<br />
naTesavi maTi, T ჳn i e r daSTes orni Svilni maTni (qarT. cx. 5826_27)...<br />
saS. saukuneTa dokumentebSi T ჳn i e r -Tan gvxvdeba k i d e darTuli -gan Tandebuliani<br />
saxeli. magaliTad: aravin gvibrZanebia mSleli da macilebeli Tvinier Tanadgomisagan<br />
kide (dokument. 151); nu mouSliT Tviniar (sic) Sewevnisa da Ta-<br />
nadgomisagan kide (iqve, 137).<br />
mniSvnelobis g a s a Z l i e r e b l a d T ჳn i e r -isgan marTul saxels zogjer emateba<br />
meti: aravin iyos amisi mcile da modave T v i n i e r R ˜T i s meti (saq. siZv. I, 140)...<br />
4. garda<br />
g a r d a saS. qarTulSi gamovlinda. Zveli qarTulis ZeglebSi igi ar iyo: iq<br />
T ჳnier iyo gamoyenebuli.<br />
garda geneturad gares-s ukavSirdeba. n. maris azriT, gar (←kar) Zirma, ro-<br />
87 a.SaniZe, qarTuli enis gramatika, gv. 32.<br />
88 Грам., gv. 32.<br />
157
melic Tavdapirvelad karebs aRniSnavda, mimarTulebiTSi mogvca gaqvavebuli forma:<br />
garda 89 . sinamdvileSi ki igi sxvagvari Sedgenilobisa Cans: garda ← ga-re-da (aseve:<br />
garna ← ga-re-na). Zireuli masalaa ga (Sdr. ga-re, ga-mo).<br />
garda-s adgili Tavisufalia: saxelis winac ixmareba da Semdegac. roca mosdevs<br />
saxels, ukanaskneli micemiT brunvaSic SeiZleba iyos da naTesaobiTSic.<br />
magaliTad, mic.: nasyidobis w i g n s g a r d a erTi xmali giboZeT (dokument. 561); m a -<br />
m u l s g a r d a rac nivTi darCeba, samad gaiyofa (saq. siZv. III, 139)... mcireoden n a -<br />
w i l s g a r d a , yvelam icoda (nin. I. 45)...<br />
naT.: saydris ymis garda... nuras kacs nu daanebeb (dokument. 587) sikvdils ar-<br />
Cevda, vinem l e v a n i s g a r d a sxvas misTxovdeboda (qiaC. 71)... aqve unda SevniSnoT,<br />
rom es / eg CvenebiT nacvalsaxelTan garda Cveulebriv m i c e m i T T a n da zogjer na-<br />
TesaobiTTan ixmareba, is / igi nacvalsaxelTan ki _ naTesaobiTTan. magaliTad:<br />
amas garda cxeni moukuda (saq. siZv. III, 88); amas garda rac wlis Wirnaxuli<br />
hqonda, mesamedi gamoiRo (g. wer. 15)... a m i s g a r d a esec motyuebiT momixda (saq. siZv.<br />
159)... magram: i m i s g a r d a ... kidev sxva gamogverTos (saq. siZv. I, 154); mis garda<br />
yvela maswavlebels vuyvardi (akaki, 396)...<br />
g a r d a Tu win aris, saxels yovelTvis n a T e s a o b i T S i moiTxovs: yovelive ke-<br />
Tilad Seicvleba, g a r d a dedis... s i k v d i l i s a (gr. orb. I, 10); es bavSvuri scenebi...<br />
suyvelas moewona g a r d a m o u r a v i s a (akaki, 384)...<br />
Tundac Tandebulsa da mis mier marTul saxels Soris ramdenime msazRvreli CaerTos,<br />
naT. brunvaSi marTva mainc ar aris darRveuli. magaliTad: g a r d a darejan<br />
batoniSvilis ufrosi v a J i s a , ukanve daabrunes gzidan (akaki, 358)...<br />
saS. saukuneTa ZeglebSi, umTavresad ki dokumentebSi, g a r d a - T i marTul CvenebiT<br />
nacvalsaxels da kavSiri Seerwymis da viRebT: a m a s d a g a r d a . magaliTad:<br />
amasdagarda... brZanebul viqmeniT... da aRvasruleT sityua (saq. siZv. II, 10122_24);<br />
a m a s d a g a r d a sxva gamosaRebi arc ara Tqvena gTxovoT (dokument. 387)... amave ZeglebSi<br />
garda Tandebuli naT. da nanaTesaobiTar viTarebiTSic gvxvdeba. magaliTad:<br />
kidevac amas g a r d a i s SegiwyaleT (saq. siZv. II, 277); amasda gardaisad... (dokument.<br />
124)...<br />
5. wil<br />
modis Zvelidan moyolebuli me-19 s.-dis. mas vxvdebiT n. baraTaSvilis, gr. orbelianis,<br />
al. WavWavaZisa da a. wereTlis zogierT leqsSi, viTarca gardmonaSTs. magaliTad:<br />
satrfos c r e m l i s w i l ...damecemian ciurni cvarni (baraTaSv. 2921); Sen<br />
wamlis wil myis momapyar dana guls (a. WavW. 3); Rvinis wil _ kvasi, mzisa<br />
w i l _ yinva (gr. orb. 34); t k b i l i s w i l xmasa mwares naRvliT savse naRvlad vismen<br />
(akaki, 48)...<br />
Tanamedrove qarTulSi xmarebaSi aRaraa, Tu ar Zvel gamoTqmebSi: sisxli s i s -<br />
xlisa wil; Tvali Tvalisa wil.<br />
wil Tandebuli yovelTvis saxelis Semdgom ixmareba da mas marTavs naTe-<br />
s a o b i T brunvaSi. w i l i saxelia. amitom bunebrivia, rom mis mier saxelis marTva<br />
iseTive xasiaTisa iyos, rogoric saxelis mier saxelis marTva. igi saxelis mniSvnelobiT<br />
dResac cocxalia. adiSis oTxTavSi vkiTxulobT: xolo juars-acues igi, ganiyves<br />
samoseli misi w i l i T , raჲ Ta aResrulos Tqmuli winaswarmetyuelisaჲ : ganiyves<br />
samoseli Cemi da Tavisa maTisa da kuarTsa Cemsa zeda w i l igdes (mT. 27, 35):<br />
wil igdes=ax. qarTuliT w i l i y a r e s .<br />
w i l i saSualsa da axal qarTulSi ixmareba kuTvnili nawilis mniSvnelobiT. magaliTad:<br />
Tvisi w i l i mamuli... ZmiswulebisaTvis mieca (saq. siZv. II, 1082_3); dedaCems<br />
Tvisi w i l i gaugzavne (ilia, 320)... w i l -s Seicavs n a w i l i da orive erTi da igivea<br />
am winadadebaSi: Seni w i l i da n a w i l i gudans gasayo rCebisa (xevs. poez. 19)...<br />
89 iqve, 32, 165.<br />
158
dokumentebSi w i l -s zogjer enacvleba k e r Z i . magaliTad, giboZeT... b e J a n i s<br />
k e r Z i (=wili) mamuli (saq. siZv. II, 67)...<br />
wil Tandebulis funqciaa gamoxatos magivroba da udris magier,<br />
n a c v l a d . magaliTad: s i y u a r u l i s a Cemisa w i l masmendes me (qrest. 437); axareT<br />
raqels g o d e b i s a w i l galobaჲ (sasul. ჲb); dajda m i s w i l ZÀ misi (habo, 6312);<br />
Z v l i s a w i l spilenZi Cavugdev (sibrZne sicr. 95)... nawilobriv saS. qarTulSi,<br />
mTlianad ki ax. qarTulSi w i l -is funqcias asrulebs n a c v l a d da m a g i e r .<br />
6. wiaR<br />
SedgenilobiT aris wi+aR: wi igive Cans, rac win, winaSe TandebulebSia, aR ki<br />
cnobili preverbia. igi gamoyenebulia Zvelsa da saSual qarTulSi, axalma qarTulma<br />
ar icis. w i a R ise gamovida xmarebidan, rom Zvelsa da saS. qarTulSi savsebiT<br />
arc ki iyo Camoyalibebuli Tandebulad. mas ufro metad zmnisarTuli mniSvneloba<br />
hqonda da amave dros igi arcTu xSirad gamoiyeneboda.<br />
wiaR Tandebuli micemiTsa da naTesaobiTTan gvevlineboda. ixmareboda<br />
Cveulebriv w y a l T a n (zRvasTan, mdinaresTan) dakavSirebiT da aRniSnavda a d -<br />
g i l s . magaliTad: movida w i a R z R u a s a mas (haemeti, 374); ganvida qvemoT kerZo<br />
w i a R m d i n a r i s a m i s (qarT. cx. 917)... amitomaa, a. S a n i Z e varaudobs, rom `es wiaR<br />
warmomdgari Cans wylis aR-isagan~ 90 .<br />
7. mier<br />
am Tandebulis m nacvalsaxeluri Ziria, ier ki rTuli sufiqsia: -iv-er.<br />
saxels marTavs naTesaobiT brunvaSi da aRniSnavs visgan an risgan<br />
xdeba moqmedeba. visi saSualebiT warmoebs moqmedeba. miuTiTebs moqmedebis<br />
C a m d e n z e . magaliTad: kanjari... moivlina o ˜lisa mier (kim. 14312); v a r s k u l a -<br />
visa mier euwya Sobaჲ (sasul. oe 163)...<br />
am funqciiT gansakuTrebiT saS. qarTulSi xSirad g a n Tandebuli ixmareba (gv.<br />
229).<br />
araa swori, TiTqos es Tandebuli Zv. qarTulSi moqmedebiT brunvasac erToda (n.<br />
mari da m. brieri) 91 . am SemTxvevaSi albaT mxedvelobaSia miRebuli aseTi magaliTebi:<br />
gardamovediT m i e r k o S k i T (kim. 30); gardamovidoda igi m i e r t a Z r i T<br />
(boln. 5524). ase rom iyos, maSin mier viTarebiT brunvasTanac unda gvevaraudebina.<br />
magaliTad: raTa ganuteos... m i e r q u e y a n a d afxazeTisa (habo, 6535). faqtiurad aq<br />
m i e r z m n i s a r T i a ; igi damoukidebeli mniSvnelobisaa. Zvel qarTulSi mier-Tan<br />
erTad xmarebaSia m a g i e r .<br />
T. Jordaniasa da ar. quTaTelaZis mier aseve umarTebulod aris gamocxadebuli<br />
Tandebulad a m i e r da i m i e r zmnisarTebi 92 .<br />
8. magier<br />
ma-g-ier iseTive Semadgenlobisaa, rogoric m-ier (ma-g nacvalsaxeluri Ziria).<br />
Tandebulis funqciiT da im gagebiT, rogoric mas amJamad aqvs, saS. qarTulSi<br />
vlindeba 93 . igi niSnavs n a c v l a d . Zv. qarTulSi swored es ukanaskneli ixmareboda<br />
magier-is adgilas.<br />
saxels marTavs naTesaobiT brunvaSi: qeba Seasxa ramins da agre miuwera visis<br />
magier (visr. 20413_14)... k a c i s m a g i e r tomara Camohkides (ilia, III, 15)...<br />
90 qarT. gram. safuZvl. I, gv. 255.<br />
91 La langue géorgienne, gv., 343.<br />
92 T. J o r d a n i a , qarTuli grammatika, gv. 155, a. q u T a T e l a Z e , pirvel dawyebiTi qarTuli<br />
grammatika, gv. 121.<br />
93 Zv. qarTulSi ki TiTo-orola SemTxvevaa amisa: hrqua m e f i s a m a g i e r (kim. 8561).<br />
159
C e m nacvalsaxelTan m a g i e r -is Serwymisas mosalodneli ori m-dan zogjer er-<br />
Ti m rCeba, magaliTad: moaÃsene C e m a g i e r ramins (visr. 299); egre uTxar C e m a g i e r<br />
(iqve, 2827);); Sdr. C e m s m a g i e r maT kacTa uTxar (sibrZne sicr. 103).<br />
dokumentebSi dasturdeba magiar da magiarad (rogorc es mTis kiloebSia:<br />
ier → iar); xuTi Tumani zaalis wilis y m i s m a g i a r geeRo (dokument. 593); sxva<br />
s a C u q r i s m a g i a r a d Tqven gaCuqeT kuabli (sic) nacvalaSvili moZRvara (iqve, 178)...<br />
9. mimarT, momarT<br />
am TandebulebSi mi da mo gamoiyofa da SerCenili aqvs mimarTulebis mniSvneloba.<br />
Zv. qarTulidan moyolebuli dRemde daculia wesi, rom pirveli piris nacvalsaxelTan<br />
(Cem, Cven) m o m a r T ixmareba, meore da mesamesTan ki _ m i m a r T , Tumca es wesi<br />
zogjer irRveva: piriqiTac gvxvdeba.<br />
mimarT da momarT Cveulebriv saxels mosdevs xolme, Zv. qarTulSi sporadulad<br />
m i s w i n a c ixmareba. mag.: mimarT apolonisa (kim. 13632); mimarT R˜Tisa<br />
(Опис. 29) da sxv.<br />
Zv. qarTulSi erTvis nanaTesaobiTar viTarebiTsa da viTarebiTs, Tanamedrove<br />
qarTulSi ki mxolod n a T e s a o b i T s . orive SemTxvevaSi aRniSnavs m i -<br />
marTulebas. magaliTad: iloca R˜isa mimarT (kim.346)... aRutevebda Ãmasa c a d<br />
mimarT (antioq. 867); [aristo] ukan gamobrunda ginebiTa da lanZRviT m a s p i n Z l i s<br />
m i m a r T (d. kld. 182)...<br />
III. zmnisarTuli Tandebulebi<br />
qarTulSi erTi wyeba z n m i s a r T e b i s a Tavisuflad iTavsebs Tandebulis funqciasac.<br />
eseni sintaqsurad ar gansxvavdebian maTgan: Tandebulis msgavsad uSualod<br />
daerTvian saxels ama Tu im brunvaSi da kargaven damoukideblobas.<br />
zmnisarTSi Tandebulis funqciis SeTavseba sruliad bunebrivia, radganac rigi<br />
Tandebuli da zmnisarTi leqsikurad erTia. SemTxveviTi araa, rom rogorc qarTul-<br />
Si, ise sxva enebSic TandebulTa funqciiT mxolod adgilisa da drois zmnisarTebia<br />
gamoyenebuli, sxvebi ki ara, radganac isini leqsikurad ar Seesatyvisebian Tandebuls.<br />
Tuki zogierTi zmnisarTi Tandebulad gamoiyeneba, riT unda ganvasxvaoT es ori<br />
gramatikuli erTeuli _ zmnisarTi da Tandebuli erTmaneTisgan? sxva niSnebTan er-<br />
Tad mTavaria b r u n v a S i m a r T v a . Tandebuli saxels marTavs brunvaSi; Tuki aseTi<br />
Zala zmnisarTsac aRmoaCndeba, maSin mas SeiZleba vuwodoT z m n i s a r T u l i T a n -<br />
d e b u l i _ zmnisarTuli Tandebulebia:<br />
1. gareSe, gareT<br />
Zv. qarTulSi yovelTvis w i n uZRvis saxels, Tanamedrove qarTulSi ki mosdevs.<br />
orive SemTxvevaSi moiTxovs micemiTs.<br />
Zvelad mas ori mniSvneloba hqonda: a) uCvenebda adgils da udrida gareT-s.<br />
magaliTad: ...r˜ lsa ewoda kanob gareSe qalaqsa (kim. 10819); pova adami... gareSe samoTxesa<br />
mas v˜ a cxovari gareSe baksa (Опис. 40). am mniSvnelobiT Zvelsa da saS.<br />
qarTulSi ixmareboda agreTve gare. magaliTad, z m n i s a r T a d : v˜d gamovides gare<br />
da zraxva yves misTჳs (qrest. 21); Tandebulad: rameTu vaqsen velsa gare dga<br />
(qarT. cx. 1892_3)...<br />
saS. qarTulSive gareSe-sa da gare-s enacvleba gareT zmnisarTi da mxolod es<br />
ukanaskneli ixmareba Tanamedrove qarTulSi. gareT gvxvdeba saxelis Semdeg micemiTsa<br />
da naTesaobiT brunvasTan. magaliTad: qalaqs gareT qaravani axlos dadga<br />
(sibrZne sicr. 14323); gaviqeci qalaqs gareT (ardaz. 23)... saydris gareT ezoSi SeiyareniT<br />
(saq. siZv. I, 199); cxovrebis wris gareT gamdgarviyaviT (ilia, IV, 66)...<br />
160
) udrida garda Tandebuls. win ixmareboda Tu Semdeg, saxels moiTxovda n a -<br />
TesaobiT brunvaSi, sporadulad micemiTSic. magaliTad: ara gareSe saRmrToჲsa<br />
gangebisa iqmna saqme ese (antioq. 6731_32); gareSe Senisa... aravin vakurTxoT (kim.<br />
1296).<br />
saS. saukuneTa ZeglebSi, gansakuTrebiT ki dokumentebSi, da sporadulad yazbegis<br />
nawerebSic gareT ixmareba gareSe da garda Tandebulis funqciiT. magaliTad:<br />
amas gardaisad, rac agre rigi saydris ymas gareT anu aznauriSvili da glexi<br />
esaxlos. isinic isrev mouSlelad iyunen (dokument. 38); mamul gareT yvela davanebe<br />
(saq. siZv. I, 114); im qalis g a r e T monadiris dedasTanac miirbens (yazb. 74)...<br />
2. garSemo<br />
esec a d g i l s aRniSnavs. -mo mis mniSvnelobas azustebs. garSemo gamoxatavs<br />
irgvliv da es ukanaskneli zogjer enacvleba kidec.<br />
g a r S e m o saSualsa da axal qarTulSi ixmareba, Zvel qarTulSi ki am mniSvnelobis<br />
gadmocema Cveulebriv ekisreboda zmnas, romelsac mi-mo zmniswini erToda.<br />
saS. sauk-is Zeglebsa da i. WavWavaZis nawerebSic garSemo-s paralelurad gareSemoc<br />
ixmareba. orive Cveulebriv naTesaobiT brunvas moiTxovs. magaliTad: iqidama TeTr<br />
cixis gareSemo davwviT alabuti (qarT. cx. 946); am sabZlis gareSemo adamianis<br />
kvali ar sCanda (ilia, 308)...<br />
3. queSe → qveS<br />
Zvelsa da saS. qarTulSi queSe-a. amJamad q v e S saxels mosdevs, rogorc es iyo<br />
Zv. qarTulSic, Tumca iq zogjer saxelis w i n a c gvevlineboda. mniSvnelobiT a d -<br />
gils uCvenebs.<br />
Zvelsa da saSual qarTulSi m i c . b r u n v a s T a n ixmareboda, sporadulad mesame<br />
piris nacvalsaxelTan naTesaobiTTanac, ax. qarTulSi ki orive brunvasTan<br />
TiTqmis Tanabrad ixmareba, Tumca igrZnoba tendencia naTesaobiTTan gabatonebisa.<br />
magaliTad: s a r T u l s a q u e S e ara Sesruliyo igi (saba as. 1633_34); Sensa f a r m a n -<br />
s a q u e S e iyos (visr. 613); cota mteri ormos hgavs, Tivas qveS damalulsa (sibrZne<br />
sicr. 7822)... SeZvren s uf r a s qveS (akaki, 354), magram i f n i s q ve S isxden (vaJa.<br />
IV, 34)...<br />
micemiT brunvaSi saxels zogjer moekveceba s niSani, aseT SemTxvevaSi Tandebuli<br />
saxelTanaa Serwymuli. magaliTad: k a k a l q v e S CavsxediT (ilia, 486); f e x q v e S<br />
Cauvardebi (iqve, 359).<br />
4. winaSe<br />
Zvelsa da saSual qarTulSi winaSe Cveulebriv saxels win uZRoda, axal qar-<br />
TulSi ki saxels mosdevs.<br />
me-18 saukunis sabuTebsa da TxzulebaSi gvxvdeba winaSen. magaliTad: rac mizezi<br />
qondes RmerT winaSen (saq. siZv. III, 10)... RvTis winaSen davapire wamodgoma,<br />
magram weli ver avitane (s. mgal. 93)...<br />
Zv. qarTulSi winaSe marTavda saxels micemiTsa da naTesaobiTSi. magali-<br />
Tad, mic.: mRdelman Sesawiravi ganhmzada w i n a S e patiosansa j u a r s a (xanZT. ჲz2_3)...<br />
naT.: maradis hnaTob winaSe RmrTisa (sasul. la11); wargadginnes winaSe mamisa<br />
misisa (spevs. 330 38)...<br />
asevea saS. qarTulSi, axalSi ki igi saxels naT. brunvaSi marTavs. dadgenilia,<br />
rom Zv. qarTulSi Tu saxeli `sulieri~ sagnis aRmniSvnelia, is ueWvelad naTesaobiTs<br />
brunvaSia, xolo Tu `usulosi~ _ micemiTSi 94 .<br />
94 k . k e k e l i Z e , `winaSe~, `Tana~ da `zeda~ TandebulTa sint. funqciisaTvis Zvel qarTul-<br />
Si, gv. 283.<br />
161
5. wina → win<br />
momdinareobs Zv. qarTulidan da cocxalia dResac. Zvelsa da axal qarTulSi<br />
win ixmareba naTesaobiT brunvasTan, zogjer ki micemiTTan, saSual qar-<br />
TulSi ki ufro metad m i c e m i T T a n .<br />
Zvelad igi Cveulebriv d r o s gadmoscemda. magaliTad: h˜qa mas helene: v˜r S e n -<br />
sa wina r˜li naTesavi iyo (qrest. 5013)... es funqcia mas saSualsa da axal qarTul-<br />
Sic gadmohyva. w i n a -s gverdiT gamovlinda win, uwin (Zv. qarT. uwinarჱs), w i n a T ,<br />
w i n e T . magaliTad: yovel d R e s a s w a u l o b i s w i n ... did mosakiTxebs ugzavnida (akaki,<br />
369); mxolod ziarebas wineT Serigebulan (iqve, 345); TxuTmets weliwads<br />
u w i n ... javaxeTs gardasula (dokument. 463).<br />
ama CvenebiT nacvalsaxelTan w i n a T ganusazRvrel dros gadmoscems, magaliTad:<br />
a m a s w i n a T Cems mefesa... nugeSsacemi wigni mouvida (saq. siZv. III, 273).<br />
saSualsa da axal qarTulSi w i n aRniSnavs a d g i l s a c , magaliTad: sadac<br />
s a x l i s w i n Wandari idges da W a n d r i s win auzi iyos, mun monaxe da povebo!<br />
(sibrZne sicr. 169)... b u x r i s w i n qvabebs dastrialebda (ilia, 331)...<br />
6. ukuana → ukan<br />
Zvel qarTulSi ukuana gvaqvs, xevsurulSi ukven formac. saxels marTavs m i c e -<br />
miTSi, axal qarTulSi mic. da naTesaobiTSi.<br />
Zv. qarTulSi a d g i l s aRniSnavs, saS. da axal qarTulSi ki a d g i l T a n erTad<br />
d r o s a c gadmoscems, magaliTad: s a x l s u k a n iyo midgmuli (g. wer. 9).. s a x l i s<br />
u k a n kalo-sabZelia (ilia, III, 41)...<br />
7. Semdeg, Semdgom<br />
Semdeg da Semdgom axal qarTulSi d r o s gadmoscems, orive Cveulebriv mosdevs<br />
saxels da marTavs mas n a T e s a o b i T s a da m i c e m i T S i , magaliTebi:<br />
naT.: s a d i l i s S e m d e g luarsabi Seqeifianebuli wavida (ilia, 425); l o d i n i s<br />
S e m d e g erTad Seyriliyvnen (yazb. 103)..<br />
mic.: l e v a n s S e m d e g ilaparaka tarielma (qiaC. 54)...<br />
mwerlebi da presis muSakebi brunvis mxriT am Tandebuls Tavisufalad epyrobian:<br />
naTesaobiTTanac xmaroben da micemiTTanac, Tumca nacvalsaxelebs ufro metad<br />
micemiTSi svamen.<br />
zogierTi mwerali S e m d e g -is nacvlad mere(T)-s iyenebs: sasiZo xom mova n i S -<br />
n i s m e r e T , imas raRas uzam (ilia, 434); Cemi TinaTin ar daiCagros C e m s m e r e (qiaC.<br />
72).<br />
8. aqeT, iqiT<br />
Tandebuli funqciiT pirvelad saS. qarTulSi gvxvdeba Cveulebriv m i c e m i T<br />
brunvasTan, zogjer ki n a T e s a o b i T T a n a c . am mxriv meryeoba ufro Tanamedrove<br />
qarTulSi SeimCneva. misi f u n q c i a a aRniSnos a d g i l i da d r o . magaliTad: didsa<br />
w y a l s i q i T Ãidi CemTuis sworia (visr. 13); k e r a s a q e T - i q i T TiTo taxtia dafenili<br />
(ilia, III, 42)... a d a m s a q a T mexuTe Ãelmwife yofila (visr. 725)... d i l a s<br />
a q e T ara miWamia-rao (ilia, III, 16)...<br />
ZvelTan SedarebiT saSualsa da axal qarTulSi gaizarda zmnisarTebis Tandebulad<br />
xmarebis sfero. gamovlinda zogi axali Sedgenilobis zmnisarTic, magram Cven<br />
amiT davkmayofildiT da sanimuSod davaxasiaTeT ramdenime zmnisarTuli Tandebuli<br />
da isic umTavresad saxelTa brunvaSi marTvis TvalsazrisiT.<br />
162
Sorisdebuli axal saliteraturo qarTulSi 1<br />
163<br />
sergi JRenti<br />
qarTuli da kerZod axali qarTuli saliteraturo ena gansakuTrebiT mdidaria<br />
SorisdebulebiT. rogorc cnobilia, sxva metyvelebis nawilebisagan Sorisdebulebi<br />
gamoirCevian da qmnian Tavisebur sistemas. amis gamo zogierTi avtori Sorisdebulis<br />
miCnevas metyvelebis nawilad sacilobladac ki Tvlis.<br />
frangi enaTmecnieri J. v a n d r i e s i Sorisdebulebs samarTlianad miakuTvnebs<br />
`afeqtur~ metyvelebas da ganasxvavebs mas `inteleqtualurisagan~ 2 .<br />
Sorisdebuli adamianis rTul emociebsa da sulieri ganwyobilebis eqspresias<br />
gadmogvcems. Sorisdebulebs xmis sakuTari modulacia da intonacia axasiaTebs, amitom<br />
afeqturi elferi, intonaciur-eqspresiuli da fonetikuri mxare Sorisdebulebs<br />
gacilebiT ufro mdidari aqvT, vidre sxva metyvelebis nawilebs. garda amisa,<br />
Sorisdebuls xSirad Tan axlavs Jest-mimikuri moZraobebic. samagierod Sorisdebuli<br />
moklebulia nominatiur funqcias, materialur mniSvnelobas da gramatikul gaformebas.<br />
calkeuli Sorisdebuli udris sityva-winadadebas: `Sorisdebulebi warmoadgenen<br />
sityvaTa da winadadebaTa ekvivalentebs~, _ wers v. v i n o g r a d o v i 3 .<br />
Cveulebriv Sorisdebuli winadadebis wevrs ar Seadgens. is winadadebebis warmoTqmaSi<br />
gamoiyofa gansakuTrebuli intonaciiT, xolo weraSi _ mZimiT.<br />
SorisdebulTa semantika mdidaria da mravalferovani. is SeiZleba gamoxatavdes<br />
aRtacebas, sixaruls, siamovnebas, mowodebas, kmayofilebas, zizRs, dawunebas, moulodnelobas,<br />
tanjvas, vnebianobas, Civils, muqaras, wyenas, mwuxarebas, tkivils, dananebas,<br />
sayvedurs, gankicxvas, natvras, gakvirvebas, gaqirdvas, dacinvas, niSnisgebas,<br />
akrZalvas, waqezebas, gambedaobasa da sxv.<br />
SorisdebulTa klasifikaciis umTavresi siZnele imaSi mdgomareobs, rom erTi da<br />
igive Sorisdebuli SeiZleba sxvadasxva mniSvnelobisa iyos 4 . mis mniSvnelobas konteqsti<br />
gansazRvravs, ase, mag., `ui~ umTavresad gamoxatavs mwuxarebas, wyenas, magram<br />
amave dros sxva konteqstSi man SeiZleba gamoxatos aRfrTovaneba, sixaruli; mag.:<br />
`ui, qa, sawyali torua~ (vaJa) `ui, mexi ki dageces mag uxeiro Tavze~ (i. WavW.), magram<br />
`ui, Sen ki Cagekone mag gemriel sulSi~ (i. WavW.)... aseve sapirispiro mniSvnelobis<br />
gamomxatvelia Sorisdebulebi: `uh~, `ox~, `oh~, `hm~ da sxv. mag.: `uh, ra SemeSinda~ (ninoSvili);<br />
`u h , u h , ra mtkiva muxlebi~ (iqve), magram `u h , u h , u h ! eg Roris sukebi~<br />
(i. WavW.); `u h , u h , u h ! ra tkbilia! _ tuCebis cmacuniT da siamovnebiT viZaxdiT yvelani~<br />
(S. aragvisp.)... `o x , o x ! miSveleT, momkla!~ (W. lomT.), magram `o x , Cemo Tvalis<br />
Cino!~ (S. aragvisp.)... o h , rogor civa da msusxavi qaric uberavs~ (Seqsp. `hamleti~),<br />
magram `o h ! gabadrulo mTvarev!~ (al. WavW.)... hm, hm, hm! daigmina qalbatonma~<br />
(ninoSvili), magram `h m ! Caicina moxevem~ (i. WavW.) da sxv.<br />
emociuri xasiaTis Sorisdebulebisgan unda ganvasxvaoT imperatiuli xasiaTis Sorisdebulebi;<br />
mag. `ei, msaxurno! daamzadeT sanadimod yovelive~ (al. sumbaTaSvili,<br />
`Ralati~). Sdr. `hei, didi seiri iqneba~ (iqve); `hei, Zamiebo, sayvarlebo, lamazebo,<br />
mSvenierebo...~ (W. lomT.)... `hau, kudianebo, h a u ! Tqveni sviT da Tqveni WameT...~ (iqve).<br />
zogierTi avtori, mag. H. Paul-i 5 , E. Schwentner-i 6 emociis gamomxatvel SorisdebulTa<br />
gverdiT ganixilaven e. w. onomatopoetur bgeriT kompleqsebsa da sityvebs, romlebic<br />
xmis mibaZvis safuZvelze arian warmoSobilni. Cven aseTi bgeriTi kompleqsebi da<br />
1 iberiul-kavkasiuri enaTmecniereba, I, 1946.<br />
2 Ж. Вандриес, Язык, rusuli Targ., Москва 1937, gv. 135.<br />
3 В. В. Виноградов, Современний русский язык, II, Москва, 1939, gv. 569.<br />
4 А. Шахматов, Синтаксис русского языка, вып. II, 101.<br />
5 Prinzipien der Sprachgesichte, 1909, gv., 179.<br />
6 Die primare Interjectionen in der Indogermanischen Sprachen, Heidelberg, 1924.
sityvebi Segnebulad ar SevitaneT SorisdebulebSi da isini calke gamovyaviT.<br />
qarTul SorisdebulTa agebuleba<br />
fonetikurad Sorisdebuli yovelTvis ufro metia, vidre is asoebiT gadmoicema.<br />
Sorisdebuls weraSi mxolod miaxloebiT gadmovcemT.<br />
qarTulSi Sorisdebuli, ise rogorc sxva enebSi umetesad erTi an ramdenime<br />
xmovnisagan Sedgeba. SesaZlebelia xmovans Tan axldes Tanxmovanic. Sorisdebuli,<br />
rogorc adamianis rTul emociaTa gamomxatveli, usaTuod gulisxmobs xmovnur elements,<br />
radganac tonis moZraoba _ misi awev-dawevis gamoxatva _ mxolod xmovnis sa-<br />
SualebiT xerxdeba. zogjer Sorisdebuli weraSi SesaZlebelia warmodgenili iyos<br />
uxmovnodac. magram aseT SemTxvevaSi savaraudoa TanxmovanTan erTad e. w. neitraluri<br />
xmovani () igulisxmebodes, rac weraSi gamoxatuli araa.<br />
Sorisdebuli SesaZlebelia Sedgebodes mxolod erTi xmovnisagan; mag.: `a, abdulav,<br />
a, samurav!~ (vaJa). tonis moZraobisa da afeqturi elferis gasaZliereblad SesaZlebelia<br />
Sorisdebuli pirobiTac ori an sami erTnairi xmovniT iyos gadmocemuli:<br />
`aa, migixvdi, axla rogor iqneboda saqme~ (ninoSvili); `aa, Tavado, kuWs nu meiyvan,<br />
Tvara adre daberdebi~ (iqve); `aaa, mSiSarav, mSiSarav~ (S. aragvisp.); `aaa, moi-<br />
SiSvle im adgils, sadac gaq dakodili~ (ninoSvili). xSirad xmovan a-s win uZRvis<br />
yelismieri spiranti h; mag.: `h a , yurSa, h a ! _ dauZaxa moZRvarma~ (yazbegi); `h a , bur-<br />
Ti, h a , moedani~ (ak. wereTeli).... SesaZlebelia a-s mosdevdes h; mag.: `a h ! ... levan! _<br />
warmosTqva iman~ (yazbegi); `a h , gojaspir xasiaSvilma qvrivi ki ar SeirTo~ (kldiaSvili).<br />
xmovan a-s, SesaZlebelia win uZRodes an mosdevdes ukanaenismieri spiranti x;<br />
mag.: `ax, ra kargia!... a x ... ra.. kargia!~ (S. aragvisp.)... `aax! _ Tavisda uneburad wamoikvnesa!~<br />
(S. aragvisp.)... `aaaax! _ fexzed wamovardniT wamoiZaxa saSineli xmiT titikom~...<br />
(S. aragvisp.). xSirad am Sorisdebuls pirveli piris nacvalsaxeli `me~ daer-<br />
Tvis: ` a x m e ! _ kbilebis xrWialiT da Tavis gaqneviT wamoiZaxa...~ (yazbegi). zogjer<br />
SeZaxilis Sorisdebuli warmodgenilia a da u xmovanTa SeerTebiT: `au, bedSavo Cemo<br />
Tavo~ (yazbegi); `au, ras meubnebi~ (iqve)... SesaZlebelia `au~-s h uZRodes win: `hau,<br />
kudianebo, h a u ! Tqveni sviT da Tqveni WameT, Cvensas jvari dagviwereT, h a u , kudianebo,<br />
h a u ! (W. lomT.). SesaZlebelia xmovan a-s win uZRodes kbilbagismieri v; mag.:<br />
`v a , darejan, mama gicxondaT~ (vaJa); `v a , dalocvilo, raRasa javrob~ (vaJa). zogjer<br />
Sorisdebuli `va~ h-s gaiCens boloSi: `v a h , dedas Cemis mtrisas~ (vaJa); `v a h , droni,<br />
droni, nagebni mtkbarad...~ (al. WavW.). xSirad es Sorisdebuli pirveli piris nacvalsaxels<br />
`me~-s dairTavs: ` v a h m e , Cemo sicocxlis momniWebelo~ (vaJa); ` v a h m e ! v a h -<br />
m e ! Cveno mamalo! _ tirilis xmazed ambobdnen bavSvebi~ (vaJa). xmovnis Secvlis safuZvelze<br />
es Sorisdebuli `vohme~ formiTac gvxvdeba: ` v o h m e , v o h m e , Cemo nikora<br />
kameCo!~ (vaJa). dadasturebulia `vohxme! variantic: `vohxme, vohxme, ro magondeba,<br />
TavSi damkravs Jruanteli da fexebSi gamvardeba~ (vaJa). aris SemTxveva, roca<br />
mxolod `va~ dairTavs `me~-s: `vame, Sors myofsa Sensa~ (al. WavW.). v-s Semcvelia `vai~;<br />
mag.: `vai, sawyalo! v a i , sawyalo! _ Semoirtya ivanem TavSi xeli~ (ninoSvili);<br />
`vai, v a i , v a i ! aki venacvale imas i ena-pirSi~ (vaJA); `vai, misi Wirime, ramxela gazrdila~<br />
(lalioni); Sdr. `hai, h a i , rom vnaxe, _ upasuxa biWma...~ (yazbegi). ` v a i ~ - s<br />
SesaZlebelia a xmovanic gauCndes win: ` a v a i , jajalau! ras sCadi?~ (yazbegi); `cota<br />
xans Semdeg viRaca dedakacma kvnesiT da xmis kankaliT warmosTqva: `avai!~ (yazbegi).<br />
Sorisdebuli SesaZlebelia e xmovanzedac iyos agebuli: `e, Sexede, Se kaco, Tu<br />
vcdebi! Tu sisuleles geubnebi! e, Sexede, e, Tu vcdebi... e, rava etyoba! axlac ver<br />
xedav! (kldiaSvili). xSirad es Sorisdebuli gaormagebuli da gasammagebuli saxi-<br />
Taa warmodgenili; mag.: ` e e , RmerTo, ici kidev ras gexvewebi?~ (vaJA); `biWo, beJano,<br />
sada xar, e e e ! ? (vaJa). xSirad xmovan e-s win uZRvis h: `he! _ niSnis mogebiT warmos-<br />
Tqva giorgim~ (yazbegi); `he, RmerTo erTo, Sen Sehqmen saxe yovlisa tanisa~... (rusTaveli);<br />
`he, mamulo sasurvelo~ (gr. orbeliani). aseve SesaZlebelia h mosdevdes e<br />
xmovans: `m e k i , e h ! _ mwared Caiqnia xeli da mosxletiT daeSva taxtzed~ (S. arag-<br />
164
visp.); `eh, Zmav, wadi Sen Sens gzaze simReriT~ (gr. orbeliani); `e h jani gavardes,<br />
aTi iyos~ (i. WavWavaZe)... `eeeh! ra kacia da...~ (vaJa). SesaZlebelia es Sorisdebuli e<br />
da i xmovanTa SeerTebiT iyos warmodgenili: `ei, msaxurno! daamzadeT sanadimod yovelive~<br />
(al. sumbaTaSvili, `Ralati~); `ei, ufroso~ (iqve). `ei~-s SesaZlebelia h uZRodes<br />
win; mag.: `h e i , h e i ! _ naRvlianad wamoiZaxa man~ (kldiaSvili); `hei, Zamiebo,<br />
sayvarlebo, lamazebo, mSvenierebo!..~ (W. lomT.)... e-s SesaZlebelia win uZRodes kbilbagismieri<br />
v da mosdevs h; mag,: `v e h !~ _ daiyvira. cud niSans vxedav...~ (ak. wereTeli)...<br />
xSirad e-s win uZRvis an mosdevs ukanaenismieri spiranti x: `Sen styui, Sen unda<br />
daisajo... x e ! x e ! x e ! amitom mibrZandi karcerSi~ (W. lomT.); `x e ! x e ! x e ! _<br />
xvixvinebs ufrosi, _ x e ! x e ! x e !~ (iqve)... `eeex~ _ amoskda gulis siRrmidan da<br />
gulCaTuTqulma Tvalebi mixuWa~ (S. aragvisp.); ` e e e x ! marTla da ra suleli gamovdeqi~<br />
(iqve).<br />
Sorisdebulis safuZvlad SesaZlebelia gamoyenebuli iyos i xmovani: `iiii, ra<br />
Zaan Rvinoa~ (S. aragvisp.). msgavsad a da e xmovnebisa, SeiZleba i-s win uZRodes an<br />
mosdevdes h; mag.: `h i , venacvale RmerTsa! _ etyoda xolme qmars elisabedi. h i , venacvale!<br />
jer Cemze ukeTesi unda SeerTo da merme CemTvis niSni moego! h i , venacvale<br />
RmerTsa!~ (i. WavW.); `h i , Se baiyuSo, iqneba xeli moiWeri~ (vaJa); `h i , h i , h i ! miyvars.<br />
ma ra?~ (W. lomT.)... `i h , i h ! ra gemrielia~ (S. aragvisp.); `i h , bednieri qveyana yofila<br />
guria, kniaz!~ (W. lomT.). zogjer i-s ukanaenismieri spiranti x uZRvnis win; mag.: `x i ,<br />
x i , x i ! _ CavixiTxiTe, roca es miTxra~ (S. aragvisp.). SesaZlebelia am Sorisdebuls<br />
haec daerTos: `x i h ! sisulele!.. RreWiT upasuxa SeSlilma~ (S. aragvisp.). xSirad i-s<br />
win uZRvis kbilbagismieri v da mosdevs h; mag.: `v i h ! uneblieT wamoiZaxa, rodesac<br />
uecriv Tvali mohkra Tavis dambnedavs...~ (S. aragvisp.); `v i h , avetiq, netavi Cems gulSi<br />
Cagaxeda~ (al. WavW.); `v i h , netavi ras ambob?~ (iqve). SesaZlebelia es Sorisdebuli bolovdebodes<br />
spirant S-ze; mag.: `v i S , ra dilaa, ra dilaa, RmerTo Cemo~ (W. lomT.). aris<br />
SemTxveva, rodesac i-s wyvilbagismieri f mosdevs: `i f ! i f !.. damixedeT, damixedeT<br />
mTis mebatonis Svils~ (yazbegi); `i f !... Seni Wirime, Seni, Cemo biZia~ (kldiaSvili).<br />
xSirad Sorisdebulad gamoyenebulia o xmovanic; mag.: `o, o, eg didi saqmea~ (i.<br />
WavW.)... ` o o o , gaumarjos Cvens Tamadas! uraa! _ daiZaxes TiTqmis yvelam erTad~ (S.<br />
aragvisp.). ise rogorc a, e, i xmovnian SorisdebulebTan, o-sac SesaZlebelia win<br />
uZRodes an mosdevdes h; mag.: `h o , h o , h o , h o , ra pur-Rvinoa~ (ninoSvili)... ` h o o ,<br />
Seni Wirime, RmerTo!~ (vaJa). es Sorisdebuli zogjer o da i xmovanTa SeerTebiTaa<br />
warmodgenili: ` h o i , sazaro saSinelo usjuloebav!~ (Seqsp. `hamleti~); ` h o i , bnelo<br />
Ramev, mejavrebi me~ (i. WavW.)... o-s mosdevs h; mag.: `o h , o h ! vahme, movkvdi, dedas<br />
Cemo, aRaravina xarT qristiani~ (vaJa); o h , netavi ki maSin TqvenTan mec vyofiliyav~<br />
(Seqsp. `hamleti~)... xmovan o-s SesaZlebelia win uZRodes an mosdevdes ukanaenismieri<br />
spiranti x; mag.: `x o , x o , x o ! ra kargi ramaa~... `o x ! Cemo Tvalis Cino~ (S. aragvisp.);<br />
`o x , o x , miSveleT, momkla, momkla!~ (W. lomT.)... `am dros mucelam SimSilic igrZno<br />
da erTi Rrmad amoixvneSa: o o x , dedav!~ (vaJa).<br />
Sorisdebulia u xmovanic; mag.: `kirile, batono kirile!.. u... u~ (kldiaSvili)! `u!<br />
u! u! _ gugunebda tusaRTa brbo da talRebad iwevda win~ (S. aragvisp.)... u u ! u u ! ufro<br />
uaresad waigmines tusaRebma~ (iqve). xSirad u-s win uZRvis an mosdevs h; mag.: `h u ,<br />
h u , h u ! _ gangeb Caaxvela Tedom~... (S. aragvisp.)... `huu!.. Cemda uneburad magrad amovisunTqe~<br />
(S. aragvisp.)... `u h , u h ! . . ranairad yinavs!~ (iqve); `u h , u h , u h ! eg Roris<br />
sukebi~ (i. WavW.). aris SemTxveva, rodesac u-s wyvilbagismieri f mosdevs; mag.: `u-uf!<br />
rogor moRuSa warbebi, rogor gajavrda!~ (W. lomT.); `u f , ra grili Ramea~ (ninoSvili).<br />
zogjer Sorisdebuli warmodgenilia u da i xmovanTa SeerTebiT; mag.: `u i , Sen<br />
ki Cagekone mag gemriel sulSi~ (i. WavW.); `ui, u i ! daxe imas, im wyeuls...~ (iqve). am<br />
Sorisdebuls SesaZlebelia pirveli piris nacvalsaxeli `me~ daerTos; mag.: ` u i m e ,<br />
uime! _ iyvira darikom da gamwarebuli loyazed xels irtyamda, _ uime... uime...<br />
es ra gaigona Cemma yurebma!~ (kldiaSvili). mTel rig SemTxvevaSi u-s win uZRvis<br />
wyvilbagismieri f; mag.: `f u , Se verano! _ wamoiZaxa Tedom da xvela auvarda~ (S.<br />
165
aragvispireli); `f u , SegaCvenos RmerTma~ (W. lomT.). SesaZlebelia es Sorisdebuli<br />
`fui~ saxiT iyos warmodgenili; mag.: `f u i , dalaxvra RmerTma~ (ilia); `fui, f u i , _<br />
saCqarod gadaafurTxa da xelebi gaasavsava...~ (S. aragvispir.). aris SemTxveva, rodesac<br />
am Sorisdebuls win T miuZRvis; mag.: `Tfui! _ sibraziT gadaafurTxa daTuam da<br />
Tvalebi daxuWa~ (S. aragvispireli).<br />
zemoganxiluli Sorisdebulebis mixedviT erTi metad saintereso movlena irkveva:<br />
SorisdebulebSi xmovanTa win hae daculia maSin, rodesac qarTulSi garda `haer~<br />
da `hava~ sityvebisa hae xmovnis win ikargeba. vfiqrobT, rom SorisdebulebSi h-s<br />
gaCena xmovanTa win xmovnis fSvinvieri SemarTvis safuZvelze unda momxdariyo da<br />
xmovnis win misi SenarCunebisaTvis xeli unda Seewyo im rTuli emociuri grZnobis<br />
intensiurobas, romelsac SorisdebulTa warmoTqmisas aqvs adgili 7 . amis gamo Sorisdebulebi<br />
h-s auslautSic inarCuneben da inlautSic; mag.: ` a h a , Tendeba is didi<br />
dRe, Zneli saambod~ (gr. orbeliani); `aha, guli gamijnurda, mihxdomia velTa rbena~<br />
(rusTaveli)... ` a h u , diaci yofilxar~ (yazbegi)... ` e h e , rogor gaigo, kaco, mkiTxavi<br />
xom ara xar?~ (vaJa); ` e h e e , didi Zala aqvs sofelsa~ (vaJa)... `vina xar, e h e mSveniero,<br />
moxveli siTa~ (vax. orbeliani)... ` o h o , o e ! _ sTqva kvlav gogolam gamxiarulebulma~<br />
(vaJa); `oho! _ gaikvirva beJiam~ (yazbegi) 8 .<br />
Tumca iSviaTia aseTi magaliTebi, magram mainc gvxvdeba, rodesac Sorisdebuli<br />
erTi an ori TanxmovniTaa warmodgenili uxmovnod. ase, mag., Tu garkveuli sulieri<br />
ganwyobilebis gamosaxatavad (gminva, Cacineba) haernakadis dena cxviris gziT xdeba<br />
da ara piridan, maSin warmovTqvamT Sorisdebuls: h m , romelic Serwymul cxvirismier<br />
fSvinvier bgeras warmoadgens; mag.: `h m , h m , h m ! _ daigmina qalbatonma~ (ninoSvili);<br />
`h m ! _ Caicina oficerma~ (i. WavW.). Sorisdebuli zogjer weraSi erTi Tanxmovni-<br />
Tac aris gamoxatuli; mag.: `rodis visesxe, rom Sagimowmebia, h?~ (S. aragvisp.): `uu!...<br />
h! h!.. uecriv wamoikvnesa beram da qviTini morTo~ (S. aragvisp.). aseT SemTxvevaSi, rogorc<br />
zemoT aRvniSneT, Cven TanxmovanTan erTad vgulisxmobT e. w. neitralur xmovans<br />
(-s), romelic weraSi ar gadmoicema. aseve zogjer Sorisdebulad gamoyenebulia<br />
mxolod s; mag.: `s s s ! cota siCumis Semdeg uTxra direqtorma~ (Wola lomTaTi-<br />
Ze); `s s s !.. CumaT! tyuilad irjebi, versad waxval!~ (lalioni). es Sorisdebuli SesaZlebeli<br />
t-sa da s-s SeerTebiTac iyos warmodgenili: `t s ! ar gabedo meorejer<br />
CemTan egeni! _ waulaparaka maswavlebelma mowafes~ (W. lomT.).<br />
garda zemoganxiluli bgeriTi kompleqsebisa, Sorisdebulad gamoyenebulia sityvebi:<br />
aba; aba-ba-ba; mag.: `aba, mdevari, a b a mdevari!_ hyvirian~ (vaJa)... `aba-ba-ba, ra ZaRli<br />
yofila eg dalocvili~ (vaJa); `aba-ba-baa! ramodena xalxi wavida~ (vaJa). gvxvdeba<br />
`aba~-s variantic apa: `apa, Se glaxav, Sen magas rogor mibedav...~ (vaJa). `aba~ zogjer<br />
gaZlierebulia `ha~ Sorisdebulis darTviT: `aba h a , daTiko, Sen xom amisTanoba Zalian<br />
gexerxeba~ (ninoSvili); `aba ha, gavwioT~ (iqve). zogjer `aba~-s pirveli piris<br />
nacvalsaxeli `me~ erTvis; mag.: `abame, abame, ranairi Ronieria~ (S. aragvisp.); `abai<br />
m e , onise! _ wamoiZaxa erTma da yvelam Tofebi CamouSves~ (yazbegi).<br />
vaSa: `gamarjveba mZlevel jarso! v a S a ! v a S a ! imaT Rvawlsa...~ (ak. wereTeli);<br />
`vaSa! v a S a ! dahkariT taSi, dahkariT taSi, amxanagebo! (W. lomT.).<br />
ura (rus.): `ura, u r a ! _ daiRriala xalxma da imaTac Sestyorcnes maRla Cabalaxebi~(W.<br />
lomT.); `ura! _ daiyvira luarsabma...~ (i. WavW.).<br />
heri: es sityva dRes Sorisdebulia, magram warmoSobiT ki zmnaa da niSnavs imasve,<br />
rasac rus. марш (←frang. marche). am mniSvnelobiT es sityva dadasturebuli aqvs in-<br />
7 s. J R e n t i , xmovanTa fSvinvieri SemarTva svanurSi: saq. ssr mecn. akademiis moambe. t. VI,<br />
1945, # 5.<br />
8 aris SemTxveva, rodesac mwerali Sorisdebuls arasworad agebs; mag;: `u h u , u h u , u h u ,<br />
eZaxian, eZeben erTi meores...~ marTalia, u xmovani Zaxilis Sorisdebulia, magram vinaidan or<br />
erTnair xmovans h hyofs, igi Zaxilis Sorisdebulad ver gamodgeba.<br />
166
gilourSi m. j a n a S v i l s (`her~ _ iare!). rogorc irkveva, aseTi mniSvneloba aqvs am<br />
sityvas qarTul saliteraturo enaSic; Sdr. `aba, biWo, tanT Caicvi da skolisken<br />
heri, heri~; `melas dro darCa, Sexta, erTbaSad xeli staca qals, Seigdo kudze<br />
da h e r i , biWo! gaswia da ra gaswia~ (vaJa).<br />
eriha: `eriha, mohyevi Seneburad raxuns!~ (ninoSvili); `eriha, mgonia, Sen kidec Segyvarebia,<br />
_ gaexumra deda Tavis qals~ (iqve)... `eriha~ Sedgenili Sorisdebuli unda<br />
iyos: eri+ha. pirveli naxevari igive `heri~ Cans, xolo h dakargula. Tavkidur h-s dakargva<br />
SeiZleba `ha~-s darTviT iyos gamowveuli (*heriha → eriha).<br />
yoCaR: ` y o C a R , y o C a R ! _ daiZaxes devebma da iseTi mxiaruleba SeeqmnaT, rom<br />
sul maRla-maRla xtodnen~ (vaJa); `y o C a R , kodala! baraqala...~ (vaJa).<br />
dililme: `dililme, dililme, xval CurCxelebsa vWamo, gozinaysac vWamo~<br />
(S. aragv.). `dililme~ Sedgenili Sorisdebulia: d i l i l + m e . ras unda niSnavdes<br />
pirveli naxevari, CvenTvis ucnobia.<br />
afsus (spar.): `afsus, a f s u s ! wisqvilo! Tedes amago!~ (vaJa); `afsus, badrisa da<br />
usupis jiSo, rogor wamxdarxarT da gafuWebulxarT~ (vaJa).<br />
ololo: `ololo Sen, ver gamoican~ (i. WavW.).<br />
biWo! biWos!: `heri, biWo! gaswia da ra gaswia~ (vaJa); `biWos! mosula? (xalxuri).<br />
Wov (aWar. Sekvecili biWo): `Wov da _ me qali minda, qals me undebvar, Sen vin<br />
xar, Sen TiTon CamomeTxove-meTqi~ (W. lomT.).<br />
qa (qalo): `q a , eg biWi ise ar ucqeris ma qalsa, TiTqos SeWma undodeso~ (vaJa);<br />
`ui, q a , sawyali torua!~ (vaJa).<br />
baraqala (arab.): `baraqala, Cemo daTo!~ (i. WavW.); `baraqala, baraqala, Seni<br />
erTguleba mec ar maviwydeba~ (yazbegi).<br />
beCa (bedSavi): `beCa! dedakaci yofila!~ (yazbegi); `beCa! rada mklav?~ (S. aragvisp.);<br />
`beCau! erTai, erTai mainc makoce...~ (yazbegi).<br />
ojo (vaJo): `o j o , carieli fuli aferi araa, Tu kaci TiTon ar varga~ (lalioni);<br />
`ra saqmea axla imisTanai, o j o ? ai adgili amasobaSi qe Cagelia xelSi~ (iqve);<br />
`miswere, o j o , viSoni Tu ara, mainc ase sjobs~(iqve).<br />
daxe (← daxede): `d a x e , d a x e , Tqveni Wirime! es ra moigona~ (i. WavW.); `d a x e , sada<br />
yofilxar~ (al. sumbaTaSvili, `Ralati~).<br />
Wita: `SeSinebuli bavSvebi saSineli wiviliT garbodnen iqiT-aqeT da imaleboden,<br />
magram marine poulobda maT, daRunavda Tavs, gauWvretda, TiTqo kata Cits eparviso,<br />
`W i t a ~ _ daiZaxebda da gaiqceoda damalul bavSvisaken, radgan marine Tavisi `Witas~<br />
ZaxiliT Soridanve atyobinebda bavSvs movdivaro, bavSvi aswrobda gaqcevas da<br />
sxva adgilze damalvas~ (ninoSvili).<br />
su (←←sule): am sityvas Cveni yuradReba miaqcia prof. v. b e r i Z e m 9 . es ukanaskneli<br />
forma Cveulebriv gavrcelebuli sityvaa qarTlsa da kaxeTSi da iyeneben mas<br />
bavSvis gasaCumeblad. `sule~ `vefxistyaosanSic~ gvxvdeba:<br />
`etyoda: `sule, ramc giyav, kaci var, adamiani~ (t. 257) 10 .<br />
s a b a s dadasturebuli aqvs: `sulelva _ cxenT dasamSvidebeli stuena~ da `d a -<br />
s u l e b a _ daCumeba~. dRes es Sorisdebulad qceuli sityva Cveulebriv `su~ formiT<br />
ixmareba; mag.: `s u , s u , naCalnikma ar gaigonos~ (ninoSvili); `s u , Cumad meTqi!~<br />
(vaJa). am Sorisdebuls s Semdgom boloSi gasCenia: `susss!.. Cumadve upasuxa elisabedma~<br />
(yazbegi).<br />
Cupri-Cupri: `Cupri-Cupri, Cupri-Cupar, Cupri darejansa! ura! ai gidi, qudi<br />
WerSi~ (ilia).<br />
ime (imer. ime): `Se kaco, SenTan rom movide da ucxo kaci momyves, Cemi keTili saw-<br />
yenad dagirCeba?.. a, miTxari, Tu Zma xar?.. karSi gamomagdeb? _ i m e !~ (kldiaSvili);<br />
`i m e , raRa vTqva... riTi gadagixado magieri~ (iqve).<br />
9 v. b e r i Z e , `vefxistyaosnis~ garSemo; tf. sax. un. Sromebi, t. III, 1935, gv. 156.<br />
10 S. rusTaveli, vefxistyaosani, k. WiWinaZis gamocemiT.<br />
167
evri qarTuli Sorisdebuli bgeriTi kompleqsisa da xSirad semantikis mxrivac<br />
msgavsia evropul enebSi xmarebuli Sorisdebulebisa. amaSi rom davrwmundeT, davasaxelebT<br />
ramdenime magaliTs:<br />
ger. ach, hol. ach, polon. ach, Cex. ach, rus. ax 11 ; Sdr. `a x , ra kargia!.. ax... ra... kargia!~<br />
(S. aragvisp.).<br />
msgavsad qarTulisa, germanulsa da zog sxva evropul enaSi a da o xmovnian Sorisdebulebs<br />
fSvinvieri SemarTvis safuZvelze uviTardebaT h; mag.:<br />
germ. ha! ha! ing. ha, halloo, holand. ha, ha, polon. ha, berZ. ά; Sdr. rus. xa; Sdr. ` h a ,<br />
burTi, h a , moedani~ (ak. wereTeli).<br />
germ. hai, Zv. ind. hai, Zv. frang. hai, rum. hai; Sdr. ` h a i , h a i , rom vnaxe, upasuxa<br />
biWma~ (yazbegi).<br />
germ. hei, laT. hei, rum. hei, ing. hey, Cex. hey; ` h e i , h e i _ naRvlianad wamoiZaxa<br />
man~ (kldiaSvili).<br />
germ. ho, esp. ho, ho, ing. ho, Cex. ho, ho, rum. ho, ax. frang. ho; Sdr. `hoo, Seni Wirime,<br />
RmerTo~ (vaJa).<br />
germ. hi, hi, hi; esp. hi, hi; rum. hi; Sdr. `h i , h i , h i ! miyvars, ma ra?~ (W. lomTaTiZe).<br />
germ. hu, hu; Sdr. ` h u u . . . Cemda uneburad magrad amovisunTqe~ (S. aragvisp.).<br />
germ. aha, Cex. aha; Sdr. ` a h a ! guli gamijnurda, mihxdomia velTa rbena~ (rusTaveli);<br />
rus. ух: `Ух жарко!~ ( Некрасов): Sdr. `u h , u h ... ranairad yinavs~ (S. aragvisp.).<br />
rus. чу: `Чу, два похоронных удара!~ ( Некрасов): Sdr. `C u , gamoxta ager mwyeri~.<br />
germ. uff, uph, frang. ouf, berZ. ὅπ, rum. uf; Sdr. `u f , ra grili Ramea~ (ninoSvili).<br />
berZ. φϋ laT. fue, fū germ. pfui, esp. fu, rus. тьфу; Sdr. `Tfui! _ sibraziT gadaafur-<br />
Txa daTuam da Tvalebi daxuWa~ (S. aragvisp.).<br />
germ. hm, Sved. hm, hum; Zv. ind. hūm? rus. гм; Sdr. `h m ! agi umisod vicodi me~ (ninoSvili).<br />
germ. weh: `Weh! Weh! Weh! sie kommen Bitter Tod~ (Goethe); Weh! Weh! Du hast sie zerstört...<br />
Sdr. `v e h !~ _ daiyvira, cud niSans vxedav~ (ak. wereTeli) da sxv.<br />
am Sedarebidan naTlad Cans, rom yovel enas specifikur SorisdebulebTan erTad<br />
moepoveba iseTebic, romelnic msgavsni arian sxva enaSi arsebuli Sorisdebulebisa.<br />
ibadeba kiTxva: am SemTxvevaSi xom ara gvaqvs saqme sesxebasTan an gavlenasTan? vfiqrobT,<br />
rom ara. am sxvadasxva sistemis enebSi (vgulisxmobT qarTulsa da indoevropul<br />
enebs) bgeriTi kompleqsis mxriv da zogjer semantikuradac msgavsi Sorisdebulebi<br />
erTmaneTisagan damoukideblad unda Camoyalibebuliyvnen. Cans, sxvadasxva enas<br />
rTul emociur grZnobaTa gamosaxatavad erTnairi enobrivi masala gamouyenebia. es<br />
garemoeba nawilobriv unda aixsnas im fsiqiur-fiziologiuri TaviseburebebiT, romelnic<br />
SorisdebulTa safuZvels Seadgenen da mas sxva metyvelebis nawilTagan ga-<br />
11 E. Schwentner, Die primare Interjectionen in der Indogermanischen Sprachen, Heidelberg, 1924, gv., 17.<br />
168
nasxvaveben. mdidari intonaciur-eqspresiuli da fonetikuri mxare Sorisdebulebs<br />
sxvadasxva enaSi erTnair xmovanTa an erTnair TanxmovanTa da xmovanTa SeerTebiT<br />
gamouxatavs, magram es srulebiTac ar niSnavs imas, rom saerTod Sorisdebulis sesxebas<br />
adgili ar hqondes. ase, mag., SeiZleba davasaxeloT rusulidan qarTulSi Semosuli:<br />
u r a a ! b r a v o ! somxuridan _ a f s u s ! Turqulidan: i a l a h ! da sxv. evropul<br />
enebs da kerZod rusuls inglisuridan usesxebia Sorisdebulad qceuli sityvebi:<br />
стой! алло! TaTrulidan rusulSi nasesxebia: айда da sxv.<br />
Sorisdebuli winadadebaSi<br />
rogorc zemoT aRvniSneT, Sorisdebuli damoukidebeli winadadebaa. amitom isini<br />
yovelTvis gamoiyofian winadadebisagan warmoTqmaSi gansakuTrebuli intonaciiT,<br />
xolo weraSi _ mZimiT.<br />
bevr SemTxvevaSi Sorisdebuli momdinareobs metyvelebis sxva nawilebisagan, ase,<br />
mag.: ` d a x e , d a x e , Tqveni Wirime, es ra moigona~ (i. WavW.). am winadadebaSi `daxe~<br />
Sorisdebulia da momdinareobs igi zmnisgan `daxede~; an kidev: `C u , gamoxta ager<br />
mwyeri~: `Cu~ warmodga formisgan: C u m a d . zemoxsenebuli forma W i t a uTuod miRebulia<br />
W v r e t a - s a g a n ; zmnuri warmoSobisaa Sorisdebuli: h e r i , s u (sule) da<br />
sxv. wodebiTi formis saxelebisagan momdinareoben Sorisdebulebi: q a , romelic<br />
sityva `qalo~-s Sekvecili formaa, b e C a (← bedSavo), o j o (← vaJo), W o v (← biWo:<br />
aWar.), biWo, biWos! da sxv.<br />
amasTan erTad aRsaniSnavia isic, rom bevr SemTxvevaSi Sorisdebuli dRes winadadebis<br />
wevrad (qvemdebared an danamatad) gvevlineba 12 ; mag.: ` u r a a ! _ daiyvira luarsabma<br />
da, radgan gulaRma iwva, Taviseburad taxtzed erTi fexic aiSvira maRla da<br />
manam `ura~ ar gaaTava, fexi ar CamouRia~ (i. WavW.). am magaliTSi pirveli `ura~ Sorisdebulia,<br />
magram meore `ura~ Sorisdebuli ki ar aris, aramed Sorisdebulis saxelwodebaa<br />
da winadadebaSi is damatebis rols asrulebs. `gauTlels CeCens, rogorc<br />
Cvena gvgonia, piri mouridebia, zizRiT gadaufurTxebia da Tvalebis cisken<br />
miqceviT wamouZaxnia: i a l a h ! magram es `ialah!~ unda gaegonaT, ra xmiT warmouTqvams<br />
imas~ (yazbegi). am magaliTSi pirveli `ialah!~ Sorisdebulia, meore _ Sorisdebulis<br />
saxelwodebaa, damatebaa. `fSataZe rom brazobda da misZaxoda `hai-huis~ tyesa<br />
da velsa...~ (vaJa). aq ` h a i - h u i s ~ Sorisdebulis saxelwodebaa, damatebaa. `hai-haa, hai-haa~-s<br />
ZaxiliT erTmaneTs aRar vaclidiT~ (S. aragvisp.). `hai-haa~ am winadadebaSi<br />
damatebaa. `mjiRis gulSi CakvriT daiZaxes `vahi~ da saCqarod gavidnen~ (yazbegi). `vahi~<br />
damatebaa saxelobiT brunvaSi dasmuli. `v a i s gaveyare, u i s Seveyareo~ _ `vais~,<br />
`uis~ damatebebia micemiTSi dasmuli. `luarsabs iama da, rom ukan ar CamorCes alersSi,<br />
TiTonac uCqmita da zed tkbilis xmiT da RimiliT `hi~ daatana~ (i. WavW.). `hi~ am<br />
winadadebaSi damatebaa. `rodesac miuaxlovdnen, `vai~-ze `ui~ meti daerToT~ (ak. wereTeli).<br />
aq `u i ~ qvemdebarea, xolo `vai~ damateba. `gaCnda ` h a i - h u i ~ , afrines kaci<br />
mefesTan (vaJa). `h a i - h u i~ am winadadebaSi qvemdebarea; xolo `Cven jer gavjavrdiT,<br />
`hai-huis~ viZaxdiT, magram bolos vsdumdiT~ (vaJa) _ `hai-hui~ damatebaa. `magram ubralo<br />
`viSi~ saqmes ver Sveloda~ (yazbegi). `viSi~ aq qvemdebarea. `vai Sens moses~ (i.<br />
WavW.). aq `vai~ qvemdebarea da sxv.<br />
zemoT moxsenebulis safuZvelze SeiZleba davaskvnaT:<br />
1. qarTulSi Sorisdebuli SesaZlebelia agebuli iyos aeio an u xmovanze an<br />
kidev difTongebze: a i , e i , o i , u i . xmovnebs SesaZlebelia win uZRodes an mosdevdes<br />
spirantebi: yelismieri h an ukanaenismieri x, an kidev kbilibagismieri v da<br />
wyvilbagismieri f. zogjer tonis moZraobisa da afeqtis gasaZliereblad xmovnis<br />
gaormagebasa da gasammagebas aqvs adgili.<br />
12 А. И. Германович, Междомеьтие как часть речи: `Русский язык в школе~ 1941, # 2, gv. 30: Sdr.<br />
a . S a n i Z e , qarTuli gramatikis safuZvlebi, nakv. I, Tbilisi, 1942, gv. 76.<br />
169
2. aris magaliTebi, Tumca mcire, rodesac Sorisdebuli gadmocemulia uxmovnod<br />
erTi an ori TanxmovniT (mag., h! hm!). aseT SemTxvevaSi warmoTqmaSi sagulisxmebelia<br />
e. w. neitraluri xmovani.<br />
3. hae qarTulSi xmovanTa win Cveulebriv ikargeba (garda `haer~ `hava~ sityvebisa),<br />
magram igi SorisdebulebSi xmovanTa win Tu Semdeg da xmovanTa Soris SenarCunebulia.<br />
4. qarTuli Sorisdebulebi bevr SemTxvevaSi mimdinareoben sxva metyvelebis nawilTagan;<br />
mag.: `daxe~, `Wita~, `heri~, `su~, `qa~, `biWo~, `ojo~, `beCa~ da sxv.<br />
5. bevri qarTuli Sorisdebuli bgeriTi kompleqsisa da semantikis mxrivac msgavsia<br />
indoevropul enebSi xmarebuli Sorisdebulebisa. isini am sxvadasxva sistemis<br />
enebSi erTmaneTisgan damoukideblad unda Camoyalibebuliyvnen.<br />
6. aRsaniSnavia, rom Sorisdebulebi winadadebaSi, rogorc saxelwodeba, gvevlineba<br />
qvemdebared da damatebad.<br />
170
nazmnari modaluri elementebi qarTulSi 1<br />
171<br />
besarion jorbenaZe<br />
qarTulSi gamoiyofa ramdenime modaluri elementi, romlebic zmnuri warmomavlobisa<br />
arian: egeb/egeba, iqneb/iqneba, etyoba, Cans, lamis, unda, ginda/gind, Tugind/<br />
Tunda... zogi maTgani (egeb/egeba, lamis...) mxolod modaluri elementis statusiT<br />
daCndeba Tanamedrove qarTulSi, sxvani gamoiyenebian rogorc modaluri daniSnulebiT,<br />
aseve sakuTriv zmnis funqciiT.<br />
* * *<br />
egeba/egeb forma Zvel qarTulSi warmodgenili iyo rogorc egebis; esaa e-prefiqsiani<br />
vnebiTis yalibis mqone zmna, romlis fuZea (Ziria) -g-: e-g-eb-i-s. masdaria geba.<br />
Zvel qarTulSi igi sakmaod xSirad gamoiyeneboda mniSvnelobiT `SeZleba, jeryofa~. 2<br />
sagulisxmoa, rom Zvel qarTulSive paralelur teqstebSi am zmnis mniSvnelobiT gamoiyeneboda<br />
`SesaZlebel ars~ da `jer ars~ aRweriTi formebi:<br />
miugo nikodemos da hrqua mas: viTar e g e b i s ege yofad? || miugo nikodemos da hrqua:<br />
viTar SesaZlebel ars ese yofad? (i. 3,9).<br />
hrqua mas naTanael: da nazareTiT e g e b i s - m e raჲ keTili raჲme yofad? || hrqua mas<br />
naTanael: nazareTiT SesaZlebel arsa keTilisa raჲsame yofad (i. 1,46).<br />
araჲ e gebis kacisa huriaჲsa; || ara j e r a r s kacisa huriisa (saq. moc. 10,28).<br />
am mniSvnelobiT Tanamedrove qarTuls egebis zmna SemorCa mxolod gamoTqmaSi<br />
ar egebis, romlis variantia ar egeba (`ar SeiZleba, SeuZlebelia, ar iqneba~). 3<br />
qarTuli enis ganmartebiTi leqsikonis rvatomeulSi magaliTebad dasaxelebulia:<br />
`mewyina, magram daSla aRar egeboda~ (ilia), `sanovagis gataceba ar egeboda~ (v.<br />
barn.).<br />
Tanamedrove qarTulSi es forma mxolod modaluri elementis (nawilakis, morfemoidis)<br />
daniSnulebiT gamoiyeneba (gamonaklisia zemoT dasaxelebuli gamoTqma).<br />
misi mniSvnelobaa: `iqneba SeiZleba; vin icis, vinZlo~ 4 (anu: gamoixateba SesaZlebloba<br />
an daeWveba). aseTi semantikuri cvlileba moulodneli ar aris: `SesaZlebel ars,<br />
SeiZleba~`SesaZloa, iqneb, vin icis~.<br />
modalur elementad gamoyenebisas paralelur formebad gvxvdeba: egebis || egeba<br />
da egebi || egeb; zog dialeqtSi (mesxurSi) dadasturebulia agreTve egia.<br />
amgvari formobrivi cvlilebac advilad aixseba: zmnuri mniSvnelobis daCrdilvis<br />
Semdgom xdeba formis fonetikuri cveTa, igi `garegnuladac~ nawilakebis rangSi<br />
gadadis: e-g-eb-i-segebi || egeb, e-g-eb-aegeb, agreTve: e-g-eb-a*e-g-e-a (b-s CavardniT)egia<br />
(eaia fonetikuri cvlilebis safuZvelze).<br />
ufro arsebiTi cvlileba moxda sintaqsuri wyobis TvalsazrisiT: e.w. masdaruli<br />
konstruqcia (`egebis yofad~ tipisa) Seicvala SesityvebiT, romelSic egebis || egeba<br />
Sexamebulia kavSirebiTis formasTan: `egeb inebos batonma~ (vaJa). Sexameba xdeba samive<br />
kavSirebiTis formasTan (oRond Tanamedrove qarTul saliteraturo enaSi III<br />
kavSirebiTis adgilas ixmareba II SedegobiTi; garda amisa, ar SeiniSneba myofadis<br />
kavSirebiTi): egeb werdes, daweros, dawera (=daeweros). arsebiTad aq SesaZleblobis<br />
kilos funqciaa gamoxatuli. imavdroulad egeba || egeb ifarToebs gamoyenebis ares<br />
da exameba sxva paradigmis formebsac.<br />
1 qarTuli sityvis kulturis sakiTxebi, wigni meaTe, 1993.<br />
2 i . a b u l a Z e , Zveli qarTuli enis leqsikoni, Tbilisi, 1973.<br />
3 egebis _ egeba formobrivi cvlileba saerTo movlenaa vnebiTi gvaris zmnebisaTvis: tf-eb-i-s<br />
Tb-eb-a, e-mal-eb-i-s e-mal-eb-a da misT.<br />
4 qarTuli enis ganmartebiTi leqsikoni, III, Tbilisi, 1953.
I seria: awmyo: wers<br />
namyo usruli: egeb werda<br />
kavSirebiTi: werdes<br />
ar dasturdeba myofadis wris formebTan.<br />
II seria: aoristi: dawera<br />
II kavSirebiTi: egeb daweros<br />
III seriaSi gvxvdeba II SedegobiTisa da III kavSirebiTis formebTan: egeb daewera,<br />
daeweros (amaTgan, rogorc iTqva, II SedegobiTi gamoyenebulia III kavSirebiTis nacvlad).<br />
zemoxsenebulis safuZvelze SeiZleba iTqvas: qarTulSi gamoikveTa SesaZleblobis<br />
kilos gamoxatvis tendencia. gamoxatva xdeba nazmnari modaluri elementis (egeba<br />
|| egeb) saSualebiT, romelic exameba awmyos, namyo usrulis (gangrZobiTis), awmyos<br />
kavSirebiTis, aoristis (namyo ZiriTadis), II kavSirebiTis, II SedegobiTis (III kavSirebiTis<br />
funqciiT gamoyenebis SemTxvevaSi) da III kavSirebiTis (upiratesad dialeqtebSi)<br />
formebs.<br />
* * *<br />
Zvel qarTulSi lamis aseve damoukidebeli zmnis daniSnulebiT gamoiyeneboda. am<br />
zmnis masdarad ivaraudeba lama `ndoma, wadili; survili, wafa~. i. abulaZes nimu-<br />
Sad dasaxelebuli aqvs: `hlamoda Seslvasa ovseTad~. lamis imave struqturis zmnaa,<br />
rac `sur-is/sur-i-n~ `surs~ (`viTarca sur-i-n iremsa~, _ fs. 41, 2; `sur-od-a sulsa<br />
Cemsa~, fs. 118, 174), s-wyur-i-s (`s-wyur-i-an || sur-i-an sulsa Cemsa Sendami~, fs. 62,2 da<br />
misT.) anu lam-i-s, sadac -s mxoloobiTi ricxvis III subieqturi piris niSania, -i _<br />
zmnuri sufiqsi; fuZea lam-, romelic amJamad, rogorc zmna, -ob Temis niSniTaa gaformebuli:<br />
lam-ob-s (`gakeTebas lamobs~). 5<br />
lam-i-s forma zmnis funqciiT XIX saukunemde iyo SemorCenili, ufro mogvianebiT<br />
igi upiratesad stilizaciis mizniT Cans gamoyenebuli. Sdr.:<br />
mokvlas l a m o d a (saba): lam-i-slam-od-a; utandari geaxla, dedofalo, Sens xilvas<br />
lamis (S. dad.). 6<br />
amdenad, qarTuli enis ganviTarebis gviandel safexurze erTmaneTis paralelurad<br />
dasturdeba ori forma:<br />
awmyo: v-lam-i || v-lam-ob<br />
h-lam-i || (h)-lam-ob<br />
(h)-lam-i-s || (h)-lam-ob-s<br />
namyo usruli: v-lam-od-i || v-lam-ob-d-i<br />
h-lam-od-i || (h)-lam-ob-d-i<br />
(h)-lam-od-a || (h)-lam-ob-d-a<br />
kavSirebiTi: v-lam-od-e || v-lam-ob-d-e<br />
h-lam-od-e || (h)-lam-ob-d-e<br />
(h)-lam-od-e-s || (h)-lam-ob-d-e-s<br />
amaTgan, pirveli sistemidan SemorCa lamis, rogorc modaluri elementi (mniSvnelobiT:<br />
`TiTqmis, kinaRam~). xolo meore sistema damkvidrda rogorc lam-ob-s zmnis<br />
uRvlileba.<br />
modaluri elementi lamis upiratesad II kavSirebiTis formas exameba: `SiSisgan<br />
lamis me Cemi damemarTos~. Rirssacnobia, rom mas modalur elementad gamoyenebis<br />
drosac unari aqvs zmnisTvis damaxasiaTebeli konstruqcia Seqmnas (Tumca zmnuri<br />
5 i. abulaZe, dasax. naSr.<br />
6 nimuSebi dasaxelebulia qeglidan, t. IV.<br />
172
semantikisgan daclilia): `lamis, rom ar Saewios~ (vaJa). 7 lamis am SemTxvevaSi mTavari<br />
winadadebis daniSnulebiTaa gamoyenebuli sintaqsurad, Tumca morfologiurad<br />
da semantikurad modaluri elementia (nawilakia). es, Tavis mxriv, xdeba imis mizezi,<br />
rom lamis formasTan Cndeba aris zmna: `lamis aris, SiSisgan guli wauvides~. gasaTvaliswinebelia<br />
isic, rom Tavad aris formac qarTulSi zogjer gamoiyeneba modaluri<br />
elementis daniSnulebiT: `oriod-sami puric aris waiReo~ (saba); gamoixateba<br />
mniSvneloba: `mainc, ki~. 8 gvxvdeba asec: mainc aris (`sikvdiliT mainc aris exsna am<br />
mwuxarebisagan~, _ a. furc.). ra Tqma unda, lamis-Tan aris formas es mniSvneloba ar<br />
aqvs, aq igi ufro meSveli zmnis daniSnulebas asrulebs: `lamis aris || lamisaa, guli<br />
wauvides~ (Sdr. `es-esaa movida~).<br />
lamis ifarToebs zmnur formasTan gamoyenebis sferos: II kavSirebiTis garda, igi<br />
SeiZleba Seexamos sxva paradigmis formebsac: lamis tiris, tiroda, itira, etira;<br />
anu: awmyos, namyo usruls (gangrZobiTs), aorists (namyo ZiriTads), II SedegobiTs<br />
(gamoyenebuls III kavSirebiTis funqciiT).<br />
* * *<br />
i-qn-eb-a Tanamedrove qarTulSi ori daniSnulebiT gamoiyeneba: sakuTriv zmnisa<br />
da modaluri elementisa.<br />
i-qn-eb-a zmna polisemiuria:<br />
a)Ggamoxatavs myofobas, uRvlilebisas Seenacvleba ari-s zmnas:<br />
I seria awmyo: ari-s<br />
Mmyofadi: i-qn-eb-a<br />
pirobiT-xolmeobiTi: i-qn-eb-od-a<br />
kavSirebiTi: i-qn-eb-od-e-s<br />
II seria: aoristi: i-y-o<br />
II kavSirebiTi: i-y-o-s<br />
III seria: I SedegobiTi: yofil-a<br />
II SedegobiTi: yofil-iyo<br />
III kavSirebiTi: yofil-iyos<br />
Sdr. `is kaci axla iq aris~ _ `is kaci xval ar iqneba~.<br />
b) gamoiyeneba Sedgenili Semasmenlis zmnur wevrad: `patara Tu ar gaizarda, didi<br />
rogor iqnebao~ (andaza).<br />
aqac i-qn-eb-a Seenacvleba ari-s zmnas, magram wina SemTxvevisagan gansxvavebiT<br />
(roca II seriaSi mas mxolod i-y-o zmna Seenacvleboda), am daniSnulebiT (i-y-o<br />
zmnasTan erTad) i-qn-eb-ai-qn-a II seriaSic daCndeba:<br />
awmyo: didi arisdidia<br />
myofadi: didi iqneba<br />
aoristi: didi iyo/didi (Se)iqna<br />
arsebiTad meSveli zmnis daniSnulebiT aris gamoyenebuli i-qn-eb-a aRweriTi vnebiTis<br />
formebSic (am SemTxvevaSi II seriaSi upiratesad am fuZisgan nawarmoebi formebia<br />
damowmebuli; i-y-o iSviaTia):<br />
moqmedebiTi: vnebiTi:<br />
myofadi: ga-i-R-eb-s (Tanxas) gaRebul i-qn-eb-a (Tanxa)<br />
aoristi: ga-i-R-o (Tanxa) gaRebul i-qn-a (Tanxa).<br />
am rigisaa: ayvanil, atanil... iqneba (iqneboda, iqnebodes; iqna, iqnas...).<br />
7 a . S a n i Z e , qarTuli enis gramatikis safuZvlebi, I, Tb., 1973, gv. 615.<br />
8 l . k v a n t a l i a n i , qarTuli zepiri metyvelebis sintaqsis sakiTxebi, Tb., 1990, gv. 98-100.<br />
173
g) dadasturebulia SesaZleblobis funqciis gamosaxatavad: `erTxelac iqneba<br />
(=SesaZloa), melas mindorze gauTendebao~, `Tofis srola ar iqneba~ (=ar SeiZleba). 9<br />
SevniSnavT, rom gamoTqmaSi ar iqneba zmna SesaZloa arqauli formiTac iyos warmodgenili:<br />
ar iqnebis (Sdr.: ar egeba da ar egebis): `kakali unaWuWod ar iqnebis~ (andaza).<br />
d) daCndeba gamoTqmebSi: ra || raRa iqneba (iqna), rogorc iqneba (iqna), rac iqneba,<br />
ver || ar iqna (an: vera da ver iqna, ara da ar iqna)...<br />
yvela am SemTxvevaSi i-qn-eb-a (i-qn-a) i-prefiqsiani vnebiTis formaa.<br />
amave fuZis moqmedebiTis forma II da III seriaSia damowmebuli da isic mxolod<br />
am mniSvnelobiT: `gaakeTa, Caidina, moimoqmeda~ (`madli qeni da marilic moayareo~,<br />
`maS davsxdeT da samarTali vqnaT~ 10 ).<br />
am zmnis paradigma aseTia:<br />
awmyo: Svr-eb-a<br />
myofadi: i-zam-s<br />
aoristi: qn-a<br />
I SedegobiTi: u-qn-i-a.<br />
Tavis mxriv qn-a da i-qn-a formobriv ki aris erTmaneTis mimarT moqmedebiTi da<br />
vnebiTi, magram semantikurad maT Soris amgvari kavSiri daCrdilulia (Sdr.: h-y-o da<br />
i-y-o).<br />
zogadi mniSvneloba i-qn-eb-a zmnisa aris: `iarsebebs~, aqedan ganviTarebulia sasurvelobis<br />
semantika `vinZlo iyos || iarsebos~, rac safuZvlad daedo kidec am formis<br />
gamoyenebas modaluri elementis daniSnulebiT: `mgeli cxvars sami weli dasdevda<br />
_ iqneba duma Camouvardeso~ (andaza). 11<br />
i-qn-eb-a zmnis modalur elementad gamoyenebam ganapiroba misi fonetikuri cveTa:<br />
i-qn-eb-aiqneb, i-qn-eb-a*i-qn-e-a (b-s CavardniT)iqnia (eaia fonetikuri cvlilebis<br />
safuZvelze); bolo forma dadasturebulia mesxurSi (Sdr.: egia).<br />
rogorc iTqva, i-qn-eb-a formis modalur elementad gamoyenebas safuZvlad daedo<br />
sasurvelobis (survilobis) semantika, Semdgom igi ifarToebs semantikur sferos da<br />
amJamad gamoxatavs varaudis mniSvnelobasac. Sesabamisad gafarTovda misi formobrivi<br />
Sexamebis sferoc: II kavSirebiTis formebis garda (iqneba || iqneb daweros, gaakeTos,<br />
movides, gaTbes...), igi SesaZloa gamoyenebul iqnes sxva paradigmis formebTanac:<br />
iqneba || iqneb wers, werda, werdes; dawera, daewera, daeweros; iqneba || iqneb icis,<br />
icoda, icodes (anu: awmyos, namyo usrulis, awmyos kavSirebiTis, aoristis, II SedegobiTis,<br />
III kavSirebiTis formebTan, II SedegobiTTan _ III kavSirebiTis nacvlad).<br />
iqneba, rogorc damoukidebeli an meSveli zmnis, da iqneba, rogorc modaluri<br />
elementis, gamoyenebis sferoebi enaSi mkveTrad gamijnulia: saxelTan (an pirvel<br />
masdarTan, mimReobasTan) igi mxolod zmnis funqciiT gvxvdeba (iqneba kaci, zeimi, gakeTebuli),<br />
xolo zmnasTan _ mxolod modaluri elementis daniSnulebiT (iqneba ||<br />
iqneb wers, werda, dawera...)<br />
* * *<br />
unda zmnis amosavali fuZe (Ziri) n aris, igive, rac uZveles u-n-eb-s/u-n-eb-n zmna-<br />
Si (`unebn maT~, _ m. 27, 15). u-nd-a istoriulad namyo usrulis formaa, 12 awmyoa u-nd-a<br />
(romelic zog dialeqtsa Tu kilokavs _ mesxurs, qiziyurs _ dRemde daucavs). Semdgom<br />
unda awmyos formad iqna gaazrebuli da, amis kvalobaze, axali paradigmuli ri-<br />
gi aigo. Sdr.:<br />
9 ix.: qegl, t. IV, 1955.<br />
10 ix.: qegl, t. VII, 1962.<br />
11 qegl, t. IV.<br />
12 a . S a n i Z e , dasax. naSr. gv. 223-225.<br />
174
awmyo: u-n-a u-nd-a<br />
namyo usruli: u-n-d-a u-nd-od-a<br />
kavSirebiTi: u-n-d-e-s u-nd-od-e-s.<br />
u-n-eb-s/u-n-eb-n formaSi -eb Temis niSania, romelic Semdgom fuZes Seuxorcda da<br />
sxva (-av) Temis niSani dairTo: h-neb-av-s/h-neb-av-n. es cvlilebac sakmaod adreul periodSi<br />
moxda _ ukve oTxTavis paralelur teqstebSi SeiniSneba maTi Senacvlebis<br />
SemTxvevebi: `xolo dResaswaulTa Cueul iyo mTavari igi, miutevis ersa mas pyrobili<br />
erTi, romelica u-n-eb-n maT~; paralelur variantSia: `romelica h-neb-av-n~ (m. 27,<br />
15). unebs xmovani prefiqsis gareSec gvxvdeba Zvel qarTul teqstebSi: h-n-eb-s.<br />
es zmnebi survilis, ndomis semantikas gamoxatavdnen. Ggvaqvs maTi urTierTCanacvlebis,<br />
agreTve amave semantikis sxva zmnebTan Senacvlebis SemTxvevebi:<br />
raoden gzis m i n d a Sekrebaჲ naSobTa SenTaჲ; Sdr.: raoden gzis v i n e b e Sekrebaჲ<br />
SvilTa SenTaჲ (m. 23, 37)<br />
v-i-neb-e aoristia, m-i-n-d-a _ namyo usruli (=`mindoda~); orsave SemTxvevaSi survilis<br />
mniSvnelobaa gamoxatuli.<br />
xolo herode viTarca ixila iesu, ganixara friad, rameTu unda (=`undoda~) misi xilvaჲ<br />
mravliT JamiTgan amisTჳ s; Sdr.: rameTu swadoda mravliT JamiTgan xilvaჲ misi (l. 23, 8).<br />
unda Zvel qarTulSive gamoiyeneba rogorc subieqturi, aseve obieqturi wyobiT:<br />
a) (v-)u-nd-i, u-nd-i (`undi me~ 13 ); igivea, rac axali qarTuli: v-u-nd-i-var, u-nd-ixar;<br />
b) m-i-nd-a, g-i-nd-a, u-nd-a.<br />
Tanamedrove qarTulSi unda zmna ori mniSvnelobiT ixmareba:<br />
a) `surs, swadia~: `brmas ra unda da _ oriv Tvalio~ (andaza);<br />
b) `esaWiroeba, saWiroa misTvis~: `karg mTqmels kargi gamgone undao~ (andaza) 14 .<br />
marTalia, es ori mniSvneloba sakmaod axlosaa erTmaneTTan, magram am Tundac<br />
mciredma semantikurma sxvaobam isini uRvlilebiTac ganasxvava: rogorc subieqturi,<br />
aseve obieqturi wyobis uRvlileba am zmnas mxolod pirveli mniSvnelobis gamoxatvisas<br />
aqvs:<br />
awmyo: vundivar, undixar, [unda]<br />
minda, ginda, unda<br />
namyo usruli: vundodi, undodi, [undoda]<br />
mindoda, gindoda, undoda<br />
awmyos kavSirebiTi: vundode, undode, [undodes]<br />
mindodes, gindodes, undodes<br />
myofadi: vendomebi, endomebi, [endomeba]<br />
mendomeba, gendomeba, endomeba...<br />
I SedegobiTi: v(n)domebivar, s(n)domebixar, [s(n)domebia]<br />
m(n)domebia, g(n)domebia, s(n)domebia...<br />
zmna inversiulia, axasiaTebs defeqturi uRvlileba (saerTod ara aqvs II seria;<br />
13 i . a b u l a Z e , dasax. naSr., gv. 326 (ix.: ndoma).<br />
14 qegl, t. VI, 1960.<br />
175
awmyos wris garda, sxva paradigmebSi iyenebs Senacvlebul fuZes: e-prefiqsiani vnebi-<br />
Tis yalibs).<br />
meore mniSvnelobis gamoxatvisas unda zmnas mxolod obieqturi wyoba aqvs da,<br />
Tanac, oden awmyos wris paradigmebi moepoveba (`kargi gamgone minda~ = `kargi gamgone<br />
mWirdeba~, `kargi gamgone mindodes, vipovnidi~ = `kargi gamgone mWirdebodes, vipovnidi~).<br />
swored am meore mniSvnelobisagan ganviTarda is semantika, romelsac modaluri<br />
elementi unda gamoxatavs: `saWiroa, aucilebelia~.<br />
mniSvnelobaTa amgvari gadasvla moulodneli ar aris: `surs, survili<br />
aqvs~→`sWirdeba, esaWiroeba~→`saWiroa, aucilebelia~.<br />
modaluri elementis statusiT aRWurvili unda Tavisi formobrivi qmedebiT (moqceviT)<br />
principulad gansxvavdeba unda zmnisagan: `unda~ modaluri elementi exameba<br />
mxolod kavSirebiTis formebs (garda myofadis kavSirebiTisa) da ar iuRleba.<br />
marTalia, survilis gamomxatveli unda zmnac kavSirebiTis formebTan ixmareba,<br />
magram sxvaobac aSkaraa:<br />
a) icvleba piris, ricxvisa da dro-kilos mixedviT:<br />
TxrobiTi kilo:<br />
awmyo: minda vakeTebde, gavakeTo<br />
I<br />
minda vakeTebdeT, gavakeToT<br />
II<br />
III<br />
ginda akeTebde, gaakeTo<br />
gindaT akeTebdeT, gaakeToT<br />
unda akeTebdes, gaakeTos<br />
undaT akeTebdnen, gaakeTon<br />
namyo: I mindoda gamekeTebina (=gamekeTebinos)<br />
gvindoda gagvekeTebina (gagvekeTebinos)<br />
II<br />
III<br />
kavSirebiTi kilo:<br />
gindoda gagekeTebina (gagekeTebinos)<br />
gindodaT gagekeTebinaT (gagekeTebinoT)<br />
undoda gaekeTebina (gaekeTebinos)<br />
undodaT gaekeTebinaT (gaekeTebinoT)<br />
awmyo: mindodes vakeTebde, gavakeTo<br />
gindodes akeTebde, gaakeTo<br />
undodes akeTebdes, gaakeTos<br />
namyo: m(n)domeboda (|| m(n)domebodes) gamekeTebina (gamekeTebinos)<br />
g(n)domeboda (|| g(n)domebodes) gagekeTebina (gagekeTebinos)<br />
s(n)domeboda (|| s(n)domebodes) gaekeTebina (gaekeTebinos)...<br />
anu: TxrobiTi kilos gamoxatvisas awmyoSi erTmaneTs exameba unda zmna awmyos formiT<br />
da awmyos an II kavSirebiTi; namyoSi: unda zmna namyo usrulis formiT da II SedegobiTi<br />
(|| III kavSirebiTi). kavSirebiTi kilos gamoxatvis SemTxvevaSi ki awmyoSi Sexamebulia<br />
unda zmna awmyos kavSirebiTis formiT da awmyos an II kavSirebiTi, nam-yoSi _ unda<br />
zmna II SedegobiTis an III kavSirebiTis formiT da II SedegobiTi (|| III kavSirebiTi).<br />
SeniSvna: 1. II kavSirebiTisa da II SedegobiTis (III kavSirebiTis) formebi SesaZloa<br />
gamoyenebul iqnes rogorc zmniswiniT, aseve uzmniswinod: minda vakeTo || gavakeTo,<br />
mindoda mekeTebina || gamekeTebina...; 2. TxrobiTi kilos namyoSi mosalodneli iyo unda<br />
zmna II SedegobiTis formiTac yofiliyo warmodgenili (mndomeboda, gndomebo-<br />
176
da...), magram imis gamo, rom II kavSirebiTi, Cveulebriv, III kavSirebiTis funqciiT<br />
gamoiyeneba, es forma kavSirebiTis kilos gamoxatvisas daCndeba, xolo TxrobiTi kilos<br />
namyoSi unda mxolod namyo usrulis formiTaa damowmebuli; 3. pirTa Sexameba<br />
SesaZloa nairgvari iyos:<br />
minda vakeTebde, akeTebde, akeTebdes<br />
gavakeTo, gaakeTo, gaakeTos...<br />
ginda vakeTebde, akeTebde, akeTebdes<br />
gavakeTo, gaakeTo, gaakeTos da misT.<br />
4. II kavSirebiTis formebTan Taviseburi semantikuri viTareba iqmneba: minda /ginda<br />
/unda (=`survili~) awmyoa, xolo sauRlebeli zmna (gavakeTo /gaakeTo /gaakeTos) myofads<br />
gamoxatavs.<br />
b) saqme gvaqvs rTuli qvewyobili winadadebis erT-erT nairsaxeobasTan: minda<br />
vakeTebde an minda gavakeTo arsebiTad igivea, rac: minda rom vakeTebde, an: minda,<br />
rom gavakeTo... amitomac minda vakeTebde an minda gavakeTo tipis konstruqciebi dawerilobisas<br />
zogjer asec aris warmodgenili: minda, vakeTebde an minda, gavakeTo (e.<br />
i. ise, rogorc ukavSiro rTuli qvewyobili winadadeba).<br />
garda amisa, sasurvelobis gamomxatveli unda zmna SesaZloa Sexamebuli iyos<br />
masdarTan: minda (ginda, unda...) am saqmis gakeTeba (an: TamaSi, varjiSi, simRera...), agreTve<br />
arsebiT saxelTan: minda (ginda, unda) wigni (suraTi...), rac gamoiricxeba maSin,<br />
roca unda modaluri elementis funqciiTaa gamoyenebuli.<br />
gamoiricxeba zemoxsenebuli ori damaxasiaTebeli niSan-Tvisebac unda zmnisa.<br />
a) modaluri elementi unda gamoiyeneba kavSirebiTis yvela piris formasTan (orsave<br />
ricxvSi) ucvleli formiT (ar gvxvdeba mxolod myofadis kavSirebiTTan).<br />
vakeTebde<br />
awmyo: unda akeTebde<br />
akeTebdes<br />
(ga)vakeTo<br />
myofadi: unda (ga)akeTo<br />
(ga)akeTos<br />
gamekeTebina (gamekeTebinos)<br />
namyo: unda gagekeTebina (gagekeTebinos)<br />
gaekeTebina (gaekeTebinos)...<br />
b) unda modaluri elementi gamoricxavs unda vakeTebde an unda gavakeTo tipis<br />
struqturaTa gagebas hipotaqsur (rTul qvewyobil) konstruqciebad (unda, rom<br />
vakeTebde an unda, rom gavakeTo niSnavs, rom `mas survili aqvs vakeTebde || gavakeTo~,<br />
da ara valdebulebas, ris gamoxatvac akisria modalur elements unda).<br />
g) niSandoblivia, rom am SemTxvevaSi ar ganirCeva TxrobiTi da kavSirebiTi kilo.<br />
saqme is aris, rom unda modaluri elementiT gamoixateba specifikuri _ valdebulebebis<br />
(debitivis) mniSvneloba, romelic kavSirebiTi kilos erT-erT semantikur<br />
nairsaxeobad unda ganisazRvros (Sdr.: kargi iqneba, gaakeTos _ gaakeTos! _ unda gaakeTos!).<br />
SevniSnavT, rom orsave SemTxvevaSi (maSinac, roca unda warmodgenilia zmnis<br />
funqciiT, da im SemTxvevaSic, roca unda modaluri elementia) dasaSvebia unda formisa<br />
da zmnis gaTiSva zmnisarTebiT: minda (/ginda /unda) swrafad (kargad, dRes,<br />
xval...) gavakeTo (/gaakeTo/ gaakeTos), Sdr.: unda swrafad (kargad, dRes, xval...) gavakeTo<br />
(/gaakeTo/ gaakeTos).<br />
177
modalur elementad gamoyenebisas unda SesaZloa formobrivadac icvalos _ fonetikuri<br />
cveTis Sedegad. aseTi viTarebaa, magaliTad, aWarulsa da mesxurSi, sadac<br />
unda || unanda || da || na (zmnas daerTvis windebulad an ukudebulad): iq-nda || iq-na<br />
mivides `iq unda mivides~, dasweros-na `unda daweros~ (aWaruli), na-gavakeTo || gavakeTo-na<br />
`unda gavakeTo~, gaakeTos-da `unda gaakeTos~ (mesxuri). sakuTriv zmnis funqciiT<br />
gamoyenebuli unda ki arasdros ganicdis amgvar fonetikur cvlilebebs. es<br />
kidev erTi nimuSia imisa, Tu ra zegavlenas axdens funqciuri mxare formobrivze.<br />
* * *<br />
unda zmnis II piris forma sxvadasxva modifikaciiT damoukidebliv (ginda || gind ||<br />
gin) an Tu nawilakTan Serwymulad (Tuginda || Tugind) aseve gamoiyeneba modaluri<br />
daniSnulebiT (sintaqsurad kavSirebs warmoadgenen), amave funqciiT gvxvdeba agreTve<br />
Tu nawilakTan Serwymuli III piris forma (Tu ginda _ Tunda || Tund):<br />
gind regvenisaTvis giswavlebia, gind mkvdrisTvis giwamlebiao (andaza); Tunda amodi, mzeo, da Tund<br />
nu amoxval mbrwyinavi (vaJa).<br />
analogiuri viTareba Zvel qarTulSive daCndeba, roca gamoiyeneboda II piris forma<br />
gina: `moiwiis Wiri gina devnulebaჲ sityჳsa misTჳs~.<br />
zemoxsenebuli mniSvnelobebis mqone gina amJamad gvxvdeba zog dialeqtsa Tu kilokavSi<br />
(qiziyurSi...).<br />
* * *<br />
nazmnari formebis gamoyeneba modaluri elementebis daniSnulebiT qarTulSi<br />
arcTu ise iSviaTi movlena Cans.<br />
nazmnar formebad miiCneva, magaliTad, TiTqmis (←*Tu iTqmis) 15 da TiTqos (←*Tu<br />
iTqvas). SesaZloa, zmnuri warmomavlobisa iyos vinZlo elementic (*vin-(Se)-iZlo→<br />
vinZlo); sxva varaudiT: *vin-Zi ro(m)→vinZlo. 16 zmnuri Sesityvebisganaa miRebuli<br />
varaudis gamomxatveli modaluri elementi vinicobaa (←vi-nicoba aris←vinicoba←<br />
vin-ic(is)-oba←vin icis): `vinicobaa, eWvi aiRon, ase uTxari~... varaudis modalobas<br />
gamoxataven agreTve Cans da etyoba formebi: `Cans, barSiac Tovli mosula~ (xSirad<br />
Sexamebulia rogorc formasTan: rogorc Cans); `etyoba, stumars iqauroba moewona~ 17 .<br />
modaluri mniSvnelobebi SeuZeniaT modi da adga zmnur formebsac.<br />
pirveli waqezebis daniSnulebiT gamoiyeneba (`modi, vnaxoT, venaxi~), meore eqspresiulobas<br />
matebs frazas (`adga mewisqvilema da SaaWma erTi qaTmi~, _ nimuSi<br />
mTiuluridanaa).<br />
* * *<br />
nazmnar formaTa gamoyenebas modaluri daniSnulebiT uwinares yovlisa TviT amosavali<br />
zmnis semantika uwyobs xels: unda `surs~→unda `sWirdeba~→unda `saWiroa,<br />
aucilebelia~; Tu iTqmis (gamoixateba varaudi)→TiTqmis (gamoixateba miaxloebiTobis<br />
semantika) da misT.<br />
TviT amgvari semantikuri gadaxris SesaZlebloba ki enis imanenturi dinamizmis<br />
uSualo Sedegia.<br />
15 a . S a n i Z e , dasax. naSr., gv. 614.<br />
16 iqve.<br />
17 qegl, t. III, 1953; t. VIII, 1964.<br />
178
kvlav erTi sadavo sakiTxis gamo 1<br />
179<br />
elene koSoriZe<br />
ubralo damatebisa da garemoebaTa gamijvnis sakiTxi dResac sadavoa gramatikuli<br />
literaturis mixedviT. amis mizezi gaxlavT gamijvnis kriteriumis subieqturi<br />
arCevani: winadadebis wevrTa gamoyofisas xom mxolod formalur niSnebs ar veyrdnobiT,<br />
viTvaliswinebT Sinaarssac, es ki movlenis subieqturi aRqmisa da Sesabamisi<br />
interpretaciis saSualebas iZleva.<br />
es werilic erT-erTi cdaa ubralo damatebisa da garemoebaTa urTierTobidan<br />
erTi sakiTxis garkvevisa, kerZod, -ken Tandebuliani saxelis funqciebisa Tanamedrove<br />
qarTulSi.<br />
gramatikulsa da meTodikur literaturaSi -ken Tandebuliani saxelis mniSvnelobaze<br />
sxvadasxva azria gamoTqmuli. zogi 2 -ken Tandebulian saxels garemoebad miiCnevs,<br />
zogis 3 azriT ki aseTi saxeli garemoebis garda obieqtur mimarTebasac gamoxatavs.<br />
es sadavo sakiTxi Tavs iCens swavlebis drosac. rogorc saskolo 4 , aseve studentTaTvis<br />
gankuTvnil saxelmZRvaneloSi 5 -ken Tandebuliani saxelis mxolod erT<br />
mniSvnelobazea miTiTebuli (garemoebis mniSvnelobaze) da aRniSnulicaa, rom -ken<br />
Tandebuliani saxelis funqcia iyo garemoebis mniSvnelobis gadmocema da es funqcia<br />
SemorCa mas dRemde 6 .<br />
marTlac, Zvel qarTulSi -ken
garemoebis nimuSebia: tyisken gamoiseirna, sasaxlisaken gavwie... magram garkveuli<br />
semantikuri jgufis saxelebSi -ken Tandebuliani formebi obieqtur mimarTebasac aRniSnavs<br />
da amgvarad ubralo damatebasac gamoxatavs.<br />
aseTad migvaCnia pirvel yovlisa, -ken Tandebuliani abstraqtul anu ganyenebul<br />
cnebaTa gamomxatveli saxelebi: Cemi zurmuxti, Cemi Zowi, Cemi bivrili xelyofisaken<br />
waaqezebs zogierT gvamebs 12 ; tkbilad iwvevdnen mas kerZo siamovnebisaken; (moWarbebuli<br />
sisxli) Seucnobeli Trobisaken ezideboda; Tavisuflebisaken mltolvels mTa<br />
ufro aRelvebda...<br />
warmodgenil magaliTebSi -ken Tandebuliani saxelebi xelyofisaken, siamovnebisaken,<br />
Trobisaken, Tavisuflebisaken ubralo damatebad gaiazreba, Tumca ver gamovricxavT<br />
miznis garemoebis Sinaarssac.<br />
aseve, TiTqos davas ar unda iwvevdes cocxali arsebis gamomxatveli -ken Tandebuliani<br />
saxelebi, gansakuTrebiT `vin~ jgufisa. amis Taobaze Tavis leqciebSi SeniSnavda<br />
prof. v. Tofuria. miuTiTeben sxvebic 13 .<br />
Cvenc migvaCnia, rom ubralo damatebaa gamoxatuli `vin~ jgufis saxelebiT yvela<br />
qvemoT moyvanil SemTxvevaSi: masac idumali grZnoba ezideboda vaJisaken; ar gamouxedavs<br />
dedunasaken; ra mizidavda am gadagvarebuli adamianisaken.<br />
ufro rTulia zRvari daidos ubralo damatebasa da garemoebas Soris, roca -ken<br />
Tandebuli `ra~ jgufis saxelebs daerTvis, magram Cven mainc vcadeT damatebaTa Sinaarsis<br />
gamomxatveli ramdenime semantikuri jgufi gamogveyo araadamianTa saxeleb-<br />
Si, romlebic sabolood erTi niSniT gavaerTianeT.<br />
ubralo damateba iqneba -ken Tandebuliani `ra~ jgufis yvela sulieri saxeli<br />
(`gabrazebuli gaeqana Txisken~) da usulo saxelTagan iseTi, romelsac sivrceSi<br />
masStaburi orientiris mniSvneloba ara aqvs, magaliTad, sxeulis nawilis, nivTis,<br />
masalisa da a. S. aRmniSvneli saxelebi: gavaparebT mosaxvevis yurs Tvalebisaken;<br />
ZarRvebi TiTebisaken micocavda; Tavi muxlebisaken mihqonda; mere radiomimRebisaken<br />
gaiwoda xeli; kata xan kedels ebRauWa, xan pirdapir Zexvebisaken Sextoma scada; ra-<br />
RacisaTvis taxtisaken daxrili moxuci isev biWisken Semobrunda; xeli lambaqze dalagebuli<br />
atmebisaken waiRo; wiwilebma saswrafod gaswies nagvisken.<br />
damatebis kiTxvas rom unda mieces upiratesoba, amas gansakuTrebiT naTlad warmoaCens<br />
-Si da -ze Tandebulian kiTxvebze dakvirveba.<br />
Sesadareblad ramdenime nimuSs warmovadgenT: momiteveT, qaRaldis naglejze<br />
vwer: n. l. 111, 17,6; poetebi mxolod qaRaldze riTmebiT molaparakeni rodi arian. g.<br />
l. 17,5; foTlebze Turme qristes tirili sweria: g. l. 42,31; ese ambavi melisa xevSi<br />
erT qvaze sweria: 159,18; fardagze gaagora: in. 15,10 da sxva.<br />
an kidev -Si Tandebuliani saxelebi: daWrils nigozSi Cavarda: S. ar. 10, muxrovan-<br />
Si unda waiyvanoT da cxenis nakelSi CaawvinoT: in. 56, 2, dedaCemi mivida da Cadga<br />
gubeSi: vaJa, 15, 20, Cahyo xeli TaflSi: S. ar. 8.<br />
es urTierTgamowveuli da Sexamebuli formebi: -Si Tandebuliani da Ca- zmniswiniani:<br />
nigozSi Cavardna, nakelSi CavawvinoT, gubeSi Cadga, TaflSi Cahyo ubralo damatebis<br />
Sexamebas gvavaraudebinebs zmna-SemasmenelTan da raSi? raze? kiTxvasac Seiwyobs.<br />
amave rigisad migvaCnia arsebiTi saxelis ekvivalenti piris nacvalsaxelebi, romlebic<br />
pirovnebas aRniSnaven:<br />
visken miaqvT es almebi,<br />
vis uxdian CaCqans? l. as. gv. 68.<br />
mouTmenloba gipyrobs, miawvdino yovelive maTac, viskenac gamudmebiT iswrafvi:<br />
in. 8, 11, guli mainc Cvenken ufro aqvs: a. w. 417, 21. gaiZro tanisamosi da gadmoyara<br />
12 yvela magaliTi amoRebulia XX saukunis qarTvel mweralTa Txzulebebidan, e.i. axali saliteraturo<br />
enis faqts warmoadgens.<br />
13 m. TalakvaZe, dasax. naSromi, gv. 313; a . d a v i T i a n i , gv. 403; g . b e r i Z e , ubralo<br />
damatebisa da adgilis garemoebis swavlebisaTvis, `qarTuli ena da literatura skolaSi~,<br />
1979, #4, gv. 18-22.<br />
180
Cemken: ilia, 213, 3.<br />
ubralo damatebas vvaraudobT maSinac, rodesac -ken Tandebuli daerTvis arsebiT<br />
saxelTan gaTanabrebul sxva metyvelebis nawils: zedsarTavs an mimReobas. magaliTad:<br />
da Seni marTali maxvili mtrisken, bnelisken mimarTe; romels mouxria vaJkacis<br />
suli borotisaken; qalmac ramdenime nabiji gadadga mosulebisaken.<br />
amrigad, -ken Tandebuliani saxeli, marTalia, yvela SemTxvevaSi mimarTulebas gamoxatavs,<br />
magram garemoebis garda ubralo damatebadac gvevlineba, rodesac:<br />
I. mimarTuleba Seexeba obieqts da ara sivrces.<br />
II. metyvelebis nawilebad gvxvdeba:<br />
a) sulieri arsebiTi saxelebi;<br />
b) usulo, roca gamoxatavs raime sagans, obieqts an masalas, sxeulis nawils an<br />
abstraqtul cnebas;<br />
g) piris nacvalsaxelebi da<br />
d) arsebiT saxelTan gaTanabrebuli sxva metyvelebis nawilebi.<br />
III. ubralo damatebas kiTxvasac garemoebisagan gansxvavebuls SevuwyobT: visken?<br />
risken?<br />
aSkaraa, rom -ken Tandebulianma saxelma axal qarTulSi funqcia gaifarTova. Cveni<br />
varaudi aseTia: rac -ken Tandebulma moqmedebiTi da viTarebiTi brunvebidan naTesaobiTisaken<br />
gadmoinacvla, amas Sedegad mohyva -ken Tandebulian saxelTa funqciebis<br />
gafarToeba garkveuli jgufis saxelebTan, e. i. -ken Tandebulianma saxelma obieqturi<br />
mimarTebac gamoxata mas Semdeg, rac sabolood daukavSira naT. brunvas.<br />
ivaraudeba, rom -ken Tandebuliani saxelis am funqcias TviT naT. brunvis mniSvneloba<br />
ganapirobebs. naT. brunvis ZiriTadi funqcia Zvel qarTulSive ar yofila garemoebis<br />
gadmocema 14 , cnobilia -gan Tandebuliani naTesaobiTi gamosvliTis mniSvnelobiT<br />
15 , magram mimarTulebas mxolod im SemTxvevaSi aRniSnavda, roca mas mimarTulebi-<br />
Ti brunvis niSani erTvoda (e. w. nanaTesaobiTari viTarebiTi) 16 ; amitom sruliad bunebrivia,<br />
rom -ken Tandebuliani saxelis sabolood dakavSirebam naTesaobiTTan garkveuli<br />
semantikuri jgufis -ken Tandebulian saxelebs axali mniSvneloba SesZina.<br />
kiTxvis xerxTan erTad, romelic erT-erTi ZiriTadi saSualebaa winadadebebis<br />
wevris amocnobisa, garkveuli mniSvneloba aqvs imasac, Tu ra metyvelebis nawiliTa<br />
da ra formiT gadmoicema esa Tu is wevri.<br />
magram, rodesac orive kiTxvas iguebs Tandebuliani saxeli: garemoebisac da damatebisasac,<br />
Cven im mosazrebas vuWerT mxars, romlis mixedviTac angariSi unda gaewios<br />
semantikur mxares. aRniSnulicaa 17 , rom Zveli qarTulidanve garemoebis Sinaarss<br />
brunvis formebi ara mxolod TandebuliT, aramed uTandebulod kidev ufro<br />
xSirad gamoxatavda, Tumca ara yvela, aramed mxolod isini, romelTac semantikurad<br />
teritoriuli Sinaarsi an raime kavSiri hqondaT teritoriis semantikasTan.<br />
amasTanave gasaTvaliswinebelia isic, Tu ra sintaqsur urTierTobas varaudobs -<br />
ken Tandebuliani saxeli zmnasTan an saxelzmnasTan.<br />
specialur literaturaSi es urTierToba miCneulia SualobiT marTvad 18 , sust mar-<br />
Tvad (Tu am termins SemoviRebT) an subordinaciul doneze marTvad 19 .<br />
zmna-Semasmeneli mxolod erTi formiT an ori formiT moiTxovs saxels.<br />
magaliTad, erTi formiT moiTxovs: SemTxveviTi araa n. xomskis mobruneba mentaliz-<br />
misaken: a. C. ike, XX, gv. 19, 8 ...xelovnebisaken savali gza gaxsnilia: g. k. `baxtr~. 159, 7.<br />
14 a r . m a r t i r o s o v i , micemiTi da naTesaobiTi brunvebis warmoeba da funqciebi Zvel<br />
qarTulSi, saxelis brunebis istoriisaTvis qarTvelur enebSi, 1956, gv. 390.<br />
15 ar. martirosovi, dasax. naSromi, gv. 386. iv. imnaiSvili, saxelTa bruneba da<br />
brunvaTa funqciebi Zvel qarTulSi, 1956, gv. 713-714.<br />
16 ar. martirosovi, dasax. naSromi, gv. 390. iv. imnaiSvili, dasax. naSromi, gv. 711-713.<br />
17 a . d a v i T i a n i , dasax. naSromi, gv. 290.<br />
18 a r n . C i q o b a v a , martivi winadadebis problema qarTulSi 1968, gv. 117.<br />
19 a . d a v i T i a n i , dasax. naSromi, gv. 287.<br />
181
albaT, am SemTxvevaSi -ken Tandebuliani sityvebis sxva formiT warmodgena gaWirdeboda.<br />
magram xSirad iolad icvleba -ken Tandebuliani saxeli sxva formiT. magaliTad:<br />
mwuxare RrialiT gaqanda elgujasaken: a. y. 1, 74 (an SeiZleba: elgujasTan); raikomis<br />
mdivnisaken gaemarTa: g. S. 147, 30 (mdivanTan gaemarTa).<br />
es ukanaskneli viTareba ki, roca SeiZleba sxva Tandebuliani saxeli Seenacvlos<br />
-ken Tandebulians, marTvis dasustebis gamomxatvelia, dadasturebaa imisa, rom `mar-<br />
Tvis dasustebis procesi dResac grZeldeba~ 20 . am gziT, `marTvis dasustebis xaziT,<br />
mivdivarT mirTvisaken. am xazze ki SeiZleba Segvxvdes iseTi movlenebi, romelTa Sesaxeb<br />
Znelia Tqma _ marTvaa igi Tu mirTva~ 21 .<br />
rogorc Cans, am sintaqsur urTierTobas ganapirobebs zmna-Semasmenelic. -ken Tandebuliani<br />
saxeli swored `moZraobis~ wris zmnebTanaa mirTuli: `mihyavs~, `adis~,<br />
`gaqanda~, `gaemgzavra~, `gaemarTa~ da a. S., romlebic gamonaklisis gareSe gadaadgilebas,<br />
mimarTulebas (sivrculsa da arasivrculs) gamoxataven.<br />
am sintaqsur wyvilSi -ken Tandebuliani saxelis marTva Sesustebulia, TiTqos<br />
mirTvaa, magram mirTuli nimuSebi: gaqanda elgujasaken (elgujasTan), wavida mefisaken<br />
(mefesTan), mihyavs didebisaken (didebasTan) mainc ubralo damatebad migvaCnia,<br />
radganac mimarTuleba exeba pirovnebas an iseT cnebas, romlis sivrced, teritoriad,<br />
adgilad aRqma SeuZlebelia. ukanasknel SemTxvevaSi mimarTuleba, gadaadgileba<br />
arasivrculi iqneba.<br />
Tanac es nimuSebi `sad?~ kiTxvas ar gamoricxavs, rac erTxel kidev adasturebs<br />
imas, rom enaSi SeiZleba arsebobdes ara marto iseTi Sualeduri movlenebi, romel-<br />
Ta Sesaxeb Znelia Tqma _ marTvaa igi Tu mirTva, aramed Sualeduri movlenebi Sinaarsis<br />
mixedviTac da miT ufro Sinaarsis mixedviT, radganac swored es ukanasknelia<br />
subieqturi sazomi.<br />
ase vvaraudobT ara marto -ken Tandebuliani saxelis mimarT, aramed yovelgvari<br />
Tandebuliani saxelis mimarT, romelic orgvari mniSvnelobiT gvxvdeba: damatebisa<br />
da garemoebisa. magaliTad, miwas daeca da miwaze daeca _ cnobili enobrivi procesia:<br />
iribi damateba (miwas) e. i. pirmimarTi damateba Tandebulis meSveobiT daukav-<br />
Sirda zmna-Semasmenels, pirmiumarTavi gaxda, rogorc mas uwodebda prof. v. Tofuria.<br />
amgvari sintaqsuri urTierTobis Secvlis Sedegi ubralo anu pirmiumarTavi damateba<br />
unda iyos, magram droTa viTarebaSi -ze Tandebuliani saxeli garemoebad gaazrianda,<br />
rodesac adamianis cnobierebaSi sivrcisa da teritoriis cneba daukavSirda<br />
Tandebulian saxels.<br />
mkacri sintaqsuri urTierTobis mixedviT rom vimsjeloT, SeiZleba ufro martivadac<br />
gadawydes sakiTxi, Tuki yvela Tandebulian saxels meorexarisxovan wevrs vuwodebT,<br />
radganac sintaqsuri urTierTobis mixedviT isini erTmaneTisagan ar gansxvavdebian.<br />
am etapze ki, roca winadadebis wevrTa gamoyofisas araa ugulebelyofili Sinaarsobrivi<br />
mxare, -ken Tandebuliani saxelic SeiZleba iyos rogorc garemoeba, aseve<br />
ubralo, anu pirmiumarTavi damateba, radganac isic iseve monawileobs sityvaTSexamebebSi,<br />
sadac gabatonebuli wevri zmnaa, rogorc sxva Tandebuliani sityvebi, romlebic<br />
`orgvar semantikur damokidebulebas gviCveneben: damatebiTs (obieqturs) da<br />
garemoebiTs (adverbialurs)~ 22 .<br />
amgvarad, -ken Tandebuliani saxeli ubralo damatebad unda miviCnioT, Tu igi miuTiTebs:<br />
a) arasivrcul gadaadgilebas an b) sivrcul gadaadgilebas sulieri yvela<br />
da arasulieri iseTi sagnebisaken, romelTac sivrceSi masStaburi orientiris mniSvneloba<br />
ara aqvT.<br />
20 a . d a v i T i a n i , dasax. naSromi, gv. 293-294.<br />
21 arn. Ciqobava, dasax. naSromi, gv. 120.<br />
22 a . d a v i T i a n i , dasax. naSromi, gv. 288.<br />
182
183<br />
arnold Ciqobava<br />
martivi winadadebis evoluciis ZiriTadi tendenciebi qarTulSi 1<br />
I<br />
narkvevSi `martivi winadadebis problema qarTulSi, I...“ SemTxveva gvqonda Zveli<br />
qarTulis masalis analizis saSualebiT gveCvenebina, rom:<br />
1. qarTuli winadadebis sintaqsuri meqanizmi xasiaTdeba rigi TaviseburebiT, rac<br />
arsebiTad ganasxvavebs mas evropis Zvel da axal enaTa winadadebis sintaqsuri meqanizmisagan;<br />
2. am sintaqsur TaviseburebaTa wyaroa morfologiuri Tavisebureba: zmnaSi subieqtis<br />
pirisa da ricxvis garda obieqtis pirisa da ricxvis aRniSvna, ris gamoc:<br />
3. orpirian zmnebSi, gardamavalSica da gardauvalSic, subieqti da obieqti a r -<br />
sebiTad erTnairi sintaqsuri uflebiT sargeblobs: subieqtis sintaqsuri Zala<br />
ganelebulia, obieqtisa _ gaZlierebuli, da amis Semdeg sintaqsuri dapirispireba<br />
subieqtisa (qvemdebarisa) da obieqtisa (damatebisa) moxsnilia, damateba winadadebis<br />
meorexarisxovani wevri ki araa, aramed iseTive `mTavari~ wevria, rogorc qvemdebare 2 .<br />
axal qarTulSi winadadebis sintaqsuri meqanizmis sqematurma analizma 3 cxadi gaxada,<br />
rom sityvaTa sintaqsuri urTierTobis p r i n c i p i ar Secvlila; arc SeiZleboda<br />
Secvliliyo, ramdenadac dagvrCa winandeli morfologiuri safuZveli: zmnis<br />
polipersonaluroba _ axal qarTulSi zmnaTa didi wilis uRvlileba subieqtisa da<br />
obieqtis pirTa cvlas gulisxmobs iseve, rogorc Zvel qarTulSi.<br />
piris aRniSvnis cvlileba ar momxdara (mxedvelobaSi ar viRebT piris n i S a n T a<br />
mxriv arsebul cvlilebebs). samagierod, moxda cvlileba ricxvis aRniSvnaSi: sintaqsuri<br />
cvlileba, rac qarTuli martivi winadadebis meqanizmSi miviReT, ekvivalenturia<br />
im cvlilebisa, rac winadadebis morfologiur safuZvelSi, zmnis uRlebaSi,<br />
aisaxa.<br />
ZiriTadi movlena, riTac xasiaTdeba es cvlileba, or garemoebaSi iCens Tavs: er-<br />
Tis mxriT, viRebT saxelobiTi brunvis sintaqsuri rolis dasustebas, meore mxriv<br />
ki, _ micemiTi brunvis rolis gaZlierebas 4 .<br />
orive mJRavndeba mravlobiT ricxvSi saTanado saxelebisa (saxelobiTisa da micemi-<br />
Tis) da zmnis urTierTobaSi, zmnis SeTanxmeba-arSeTanxmebaSi xsenebul saxelebTan.<br />
raSi mdgomareobs es cvlileba? ra iwvevs mas?<br />
saxelobiTi brunva Zvel qarTulSi, rogorc cnobilia, iwarmoeboda -n- da -eb-<br />
sufiqsebiT. maTgan pirveli (-n-) zmnas iTanxmebda ricxvSi yovelTvis imisda miuxedavad,<br />
realur subieqts udrida es saxelobiTi Tu realur obieqts:<br />
...ZmaÁ igi vals _ Z m a n i i g i v l e n a n ...<br />
...mas uyuars s a m w y s o Á T Â s i _ m a s u y u a r a n s a m w y s o n i T Â s n i ...<br />
...petres k l i t À aqus _ petres k l i t e n i h q o n a n sasufevelisani...<br />
...mas v e n a à i daunergavs _ mas v e n a à n i d a u n e r g v i a n ...<br />
...ganakurva man igi _ ese v˜riTa sityÂTa g a n a k u r v n a mSobelni...<br />
mesame piris Sesaxeb Tqmuli savsebiT exeba pirvelsa da meore pirsac.<br />
1 a r n . C i q o b a v a , martivi winadadebis problema qarTulSi, I, Tb., 1968.<br />
2 a r n . C i q o b a v a , martivi winadadebis problema qarTulSi, I. qvemdebare-damatebis sakiTxi<br />
Zvels qarTulSi, Tbilisi, 1968, gv. gv. 213-222.<br />
3 a r n . C i q o b a v a , ra Taviseburebebi axasiaTebs qarTuli enis agebulebas? V: Jurn. `kulturuli<br />
aRmSenebloba, 1930, gv. 741, # 7/8.<br />
4 pirvel rigSi es exeba mesame piris saxelebs.
-eb-iani saxelobiTi Zvel qarTulSi iSviaTad gvxvdeboda da zmnas ricxvSi ar<br />
iTanxmebda imisda miuxedavad, iqneboda igi realuri subieqti Tu realuri obieqti:<br />
...aRfrinda siri _ ...da r˜l igi s i r e b i a R f r i n d a ...<br />
...movidoda xarWa _ ...da m o v i d o d a x a r W e b i c a mefisa agripaÁsi p e t r e À s a ...<br />
...hyvanda... brma _ ...r˜lTa h y v a n d a maT Tana mkeloblebi, b r m e b i (ix. aqve, gv.gv.<br />
204_207).<br />
...daiswavla man wigni _ d a i s w a v l a m a n w i g n e b i ...<br />
-eb-iani saxelobiTi, amrigad, mravlobiTis uflebiT ar sargeblobda.<br />
aseTi gansxvaveba saxelobiTis or saxeobas Soris _ -n-ian saxelobiTsa da -eb-ian<br />
saxelobiTs Soris, safiqrebelia, imiT iyo gamowveuli, rom pirveli organulad<br />
ukavSirdeboda zmnis mravlobiTobis mesame piris niSans -en || -an sufiqsebs, romlebic<br />
istoriulad mravlobiTobis niSnad unda iqnen miCneuli, xolo -eb- sufiqsi sul<br />
sxva formaciisaa da sxva dialeqturi wridan momdinareobs. sainteresoa, rom misi<br />
ekvivalenti sufiqsi mravlobiTisa qarTul z m n a S i ar moipoveba.<br />
micemiTi brunvis mravlobiToba Zv. qarTulis zmnaSi ar aRiniSneboda arc maSin,<br />
roca igi realur obieqtze miuTiTebda da arc im SemTxvevaSi, roca miT realuri<br />
subieqti gadmoicemoda:<br />
...hrqua mas _ hrqua maT...<br />
...mouwoda mas _ mouwoda maT...<br />
...uxaris mas _ uxaris maT: ...y˜l T u x a r i s d a x l d e b i a n ...<br />
...swyuris mas _ swyuris maT: ...m a T s w y u r i s da sxuaTa asumen...<br />
...STaucuams mas igi _ ...STaucuams m a T igi...<br />
aq micemiTs brunvaSi mesame piris saxelia; aseve iqneboda, Tu meore pirs aviRebdiT:<br />
...gkiTxav Sen _ gkiTxav Tquen: amas... xolo g k i T x a v T˜qn...<br />
...gxedav Sen _ gxedav Tquen: ...a˜d gxedav Tquen r˜gnebavs smenad...<br />
...giyuars Sen _ giyuars Tquen...<br />
...grwams Sen _ grwams Tquen...<br />
pirveli piris nacvalsaxeli _ Cuen _ TiTqos arRvevs saerTo wess; marTalia,<br />
gvaqvs iseTi SemTxvevebi, rogoricaa:<br />
...nu d a m i v i w y e b T Cuen... m e t y  a n C˜n megobarni...<br />
maqus Cuen igi... m o m i g o Cuen abukura... da sxv.<br />
am Cuen-obieqtis mravlobiToba zmnaSi ar aRiniSneba, magram aranakleb xSiria Cuen-obieqtis<br />
aRniSvna gu-prefiqsiT, e. i. zmna TiTqos eTanxmeba micemiTSi dasmul obieqts<br />
ricxvSi:<br />
msuris me _ g u s u r i s Cuen... mibrZanebs me _ g  b r Z a n e b s Cuen... maswavebda me _<br />
g u a s w a v e b d a Cuen... maxara me _ g u a x a r a Cuen...<br />
amisda miuxedavad ver vityviT, gu- pirveli piris obieqtis mravlobiTobas aRniSnavdes:<br />
roca Cuen-obieqti saxelobiTSia, mravlobiTobis aRsaniSnavad dairTavs -en ||<br />
-n sufiqss imisda miuxedavad gu- prefiqsi gvaqvs Tu m- prefiqsi; es SeuZlebeli iqneboda,<br />
gu- prefiqsi rom Zvel qarTulSi mravlobiTobis maCvenebeli yofiliyo:<br />
...morwmuneni aw S e m o m k r i b n a winaÁswarmetyuelman daniel...<br />
Sdr.: ...brZanebaman qristÀsman S e gukribn a dRes...<br />
ix. agreTve iseTi magaliTebi, rogoricaa:<br />
...dagubadna man Cuen... mogÂkiTxna man Cuen... daguamdablna man Cuen...<br />
184
aRguamaRlna man Cuen... dagÂcven Sen Cuen...YguyveniT Tquen Cuen... da sxv.<br />
-en- || -n- sufiqsis xmareba aq sruliad gaugebari iqneboda, Tu gu- prefiqsi ukve aRniSnavda<br />
mravlobiTobas. xolo Tu gu- saxelobiTSi dasmul obieqtTan araa mravlobiTobis<br />
prefiqsi, arc m i c e m i T S i dasmul obieqtTan iqneba am funqciis mqone;<br />
gu- prefiqsi Zvel qarTulSi araa obieqtis mravlobiTobis aRmniSvneli arc iseT<br />
magaliTebSi, rogoricaa ganguaZliern a man Cuen... arc iseT magaliTebSi, romel-<br />
Ta nimuSia g u aswavebda Cuen.<br />
maS, risi maqnisia igi? amaze _ calke [ix. arn. C i q o b a v a , martivi winadadebis<br />
problema qarTulSi, I, Tb., 1968, , gv. 188, SeniSvna].<br />
am ganmartebis Semdeg SegviZlia zogadad vTqvaT: micemiTSi dasmuli saxelebi samive<br />
pirisa zmnas mravlobiTSi ar iTanxmeben imisda miuxedavad, realuri subieqti<br />
iqneba am micemiTiT gadmocemuli, Tu realuri obieqti.<br />
am mxriv Z v e l q a r T u l S i micemiTi brunva da eb-iani saxelobiTi erTnairs<br />
sintaqsur Zalas amJRavneben: arc erTi iTanxmebs zmnas mravlobiTSi da arc meore.<br />
ra xdeba Semdeg, _ meTormete saukunidan dRemdis?<br />
n-ian saxelobiTis adgils iWers -eb-iani saxelobiTi; Zma-n-i _ Zm-eb-i... qva-n-i _ qveb-i...<br />
xe-n-i _ xe-eb-i... Tu Zvel qarTulSi eb-iani saxelobiTi iyo iSviaTi, axal qar-<br />
TulSi isaa gabatonebuli, -n-iani warmoeba ki SerCa zog nacvalsaxels (isi-n-i... yve-la-ni...),<br />
anda misi SesaZlo xmareba daukavSirda stilistikur saWiroebas (Sdr. mimdinareobebi<br />
_ mimdinareobani, dawesebulebebi _ dawesebulebani... da sxv.).<br />
magram eb-iani warmoebis asparezze gamosvlam saxelobiTs daukarga is sintaqsuri<br />
uflebebi, rac mas hqonda n-iani warmoebis gamoyenebisas: eb-ian saxelobiTs Zvel qar-<br />
TulSi zmna arasodes eTanxmeboda, n-ian saxelobiTs yovelTvis eTanxmeboda (ix. zemoT).<br />
eb-iani saxelobiTi cdilobs moipovos n-iani saxelobiTis uflebebi, SeiTanxmos<br />
zmna ricxvSi: es procesi saliteraturo qarTulSi dResac ar damTavrebula, magram<br />
misi mimarTuleba da perspeqtivebi cxadad Cans.<br />
saxeldobr: eb-iani saxelobiTi obieqtad xmarebisas zmnas ar iTanxmebda Zvel<br />
qarTulSi, ar iTanxmebs axal qarTulSi da am mxriv raime cvlilebas arc momaval-<br />
Si unda movelodeT: Sdr. Zv. qarT. dawerna werilni _ ax. qarT.: dawera werilebi...<br />
am SemTxvevaSi saxelobiTma brunvam sabolood dakarga is uflebebi, romlebic nian<br />
warmoebas moepoveboda Zv. qarTulSi (am uflebis dacva maSinac ki Zneli mosaxerxebeli<br />
iqneboda, n-iani warmoebis saxelobiTic rom winandeburad gabatonebuli<br />
yofiliyo).<br />
zmnis SeTanxmeba -eb-ian saxelobiTTan iwyeba im SemTxvevebidan, sadac saxelobiTi<br />
realur subieqtad gvevlineba, masTan yvelaze aqtiur subieqts, adamians, aRniSnavs,<br />
Semdeg ki vrceldeba iseT magaliTebze, sadac realuri subieqti adamiani araa, magram<br />
zmna moqmedebiTi gvarisaa; aq jer kidev gvaqvs ryeva, Tumca ganviTarebis tendencia<br />
naTelia...<br />
Tqmulis Sesabamisad axal qarTulSi gvaqvs:<br />
amxanagebi meubnebian... bavSvebi izrdebian; `WamiT isini vera sWamen, smiT isini ve-<br />
Rara smen. ra kacebi arian? (ilia); `kacebi jgufad Segrovdnen~ (ilia);<br />
`patara Cemi amxanagebi Cems gulCvilobas iq dascinodnen~ (ilia); Sdr.: mTeb<br />
i m o C a n s ... x e e b i g a x m a ... `soflis saTaveSi o r R o b e e b i i w y e b o d a ~ (ilia);<br />
`is s a r T u l e b i ai ra ferisa i y o ~ (ilia); `mTidan m o v a r d a R v a r e b i , wyliT<br />
a v s e b u l a x e v e b i ~ (vaJa-fSavela)... `TiTqos k l d e e b i ingreva, ismis griali,<br />
zanzari~ (vaJa). `jariskacebSi g a i s m i s x m e b i ~ .<br />
axal qarTulSi SeuZlebelia `gaismian xmebi~, `sarTulebi ai ra ferisa iyvnen~,<br />
magram Zvel qarTulSi normaluri iqneboda `Ãmani ismian~, `sarTulni iyvnes~ da sxv.<br />
185
n-ianma saxelobiTma axal qarTulSic SeinarCuna T i T q m i s mTlianad winandeli<br />
sintaqsuri Zala, _ vgulisxmobT realur s u b i e q t a d xmarebis SemTxvevas:<br />
...`ileva bindi Ramisa, caSi v a r s k v l a v n i h q r e b i a n ~ ... `Tergi rbis, Tergi Rrialebs,<br />
k l d e n i bans e u b n e b i a n ~ ... `isini iyvnen imis akvnad da bolos saflavadac<br />
gadaeqcnen~ (i. W.)... `arian adamianis cxovrebaSi imisTana wuTni~ (ilia)... (Sdr.<br />
`Cemi ganTiadisa d R e n i batonisa saxlSi d a m i R a m e b i a ~ ... (ilia) _ aq `dReni~ realuri<br />
obieqtia) 5 .<br />
roca realur subieqts adamiani ar warmoadgens, SeTanxmebaSi ryevaa: `baraqala<br />
im kacis metyvelebas, romlis s i t y v e b i unugeSosac a n u g e S e b s saflavis karamdina~<br />
(ilia) _ Sdr. ...`es s i t y v e b i a R o n e b d n e n guls~ (ilia)... `imis s i t y v e b i<br />
gaWirvebaSi guls mogfxanen, Wirs gagiadvileben, gulsa da gonebas gagiwrTvnian<br />
da sikeTisaTvis wagaxaliseben~ (ilia).<br />
naTargmni literatura aZlierebs saxelobiTTan zmnis SeTanxmebis tendencias:<br />
mecnieruli Tu mxatvruli literatura iTargmneba iseTi enebidan, sadac saxelobi-<br />
Ti qvemdebarea da zmna mas eTanxmeba uciloblad...<br />
amisda miuxedavad dResac, saliteraturo qarTulSi imdenad mkveTrad igrZnoba<br />
gansxvaveba `bavSvebi izrdebian~ da `xeebi izrdeba~ konstruqciebs Soris, rom<br />
ukanasknelSi SeTanxmeba p e r s o n i f i k a c i i s efeqts mogvcemda: `xeebi izrdebian~...<br />
mxatvruls mwerlobaSi amis magaliTebi xSiria _ mas iyeneben, rogorc stilistikur<br />
xerxs _: ...`xeebic me d a m x a r i a n zevidam, TviTon TavSiSvelni totebs me m a f a r e -<br />
b e n ~ (vaJa-fSavela)... `yvavilebi siciliT ixoceboden~ (vaJa-fSavela).<br />
saliteraturo qarTulSi -eb-ian saxelobiTTan zmnis SeTanxmebis procesis normaluri<br />
ganviTareba rTuldeba ara mxolod realuri subieqtis sxvaobasTan da<br />
zmnis gvarTan dakavSirebiT, aramed dialeqturi metyvelebis zegavleniTac: imerulsa<br />
da gurulSi amJamadac -eb-iani saxelobiTi zmnas ar iTanxmebs iseve, rogorc ar<br />
iTanxmebda zmnas Zv. qarT. -eb-iani saxelobiTi: Zveli qarTulis norma aq jerac daculia<br />
da amis anarekli Tanamedrove saliteraturo qarTulSic gvaqvs (...darCa<br />
m g z a v r e b i cis qveS... a x a l g a z r d e b i quds a f r i a l e b s ... m o x u c e b i salams<br />
m a Z l e v s ...) .<br />
rTuli procesi saxelobiTisa da zmnis sintaqsuri urTierTobis ganviTarebisa<br />
Zveli qarTulidan dRemdis monografiul damuSavebas gulisxmobs.<br />
aq ZiriTadi tendenciis aRniSvniTRa vkmayofildebiT: -eb-iani saxelobiTis sintaqsur<br />
uflebaTa intensiuri zrdis miuxedavad, saxelobiTi brunvis sintaqsuri Zala<br />
axal qarTulSi gacilebiT ufro sustia, vinem Zvel qarTulSi. n-iani warmoebis -ebiani<br />
warmoebiT Secvlaa imis erTi m T a v a r i mizezi, rom qarTuli winadadebis evoluciis<br />
procesSi saxelobiTi brunvis sintaqsuri Zalis es dasusteba miviReT.<br />
iyo sxva mizezic: micemiTis gaZliereba.<br />
II<br />
Zvels qarTulSi micemiTi brunvis mravlobiToba zmnaSi aRuniSvneli rCeboda ma-<br />
Sinac, roca es micemiTi realur subieqtze miuTiTebda da im SemTxvevaSic, roca mas<br />
realuri obieqtis aRniSvna uwevda.<br />
es sintaqsuri urTierToba arsebiTad Seicvala XII_XVIII saukuneTa manZilze;<br />
cvlileba moxda samsave pirSi, oRond ara Tanabari da ara erTi da imave mizezisa<br />
gamo.<br />
mesame pirSi cvlileba gamoiwvia saxelis funqciam: zmnam aRniSna iseTi saxelis<br />
mravlobiToba, romelic realur subieqtze, moqmedze miuTiTebda.<br />
5 Tumca isic unda aRiniSnos, rom zogjer n-iani saxelobiTi, realuri subieqti, zmnas<br />
ricxvSi aRar iTanxmebs: aq ukve n-iani warmoeba -eb-iani warmoebisaTvis damaxasiaTebel normebs<br />
eqvemdebareba iseve, rogorc obieqtis aRniSvnis SemTxvevaSi.<br />
186
aseTi micemiTi inversiul zmnebTan 6 gvaqvs: inversiisaTvis swored isaa damaxasia-<br />
Tebeli, rom obieqtis niSniT warmodgenili saxeli sinamdvileSi obieqti ki araa,<br />
aramed _ subieqti, realuri subieqti; da, piruku, subieqtis niSniT gadmocemuli saxeli<br />
realur obieqts etoleba.<br />
inversiul zmnaTa ori jgufia Semdegi:<br />
1. gardamaval zmnaTa TurmeobiTi: yoveli gardamavali zmna TurmeobiT pirvelSi,<br />
TurmeobiT meoresa da kavSirebiTs mesameSi inversiuli xdeba:<br />
Sdr. daviTi aSenebs saxls _ daviTs uSenebia saxli, daviTs (rom) eSenebina saxli,<br />
daviTs (rom) eSenebinos saxli...<br />
2. gardauvali zmnebi, romelTac awmyos jgufSive inversia axasiaTebs, e. i. romelnic<br />
mxolod inversiuli wyobisani arian:<br />
daviTs hyavs, aqvs, uyvars, esmis... is...<br />
Sdr. inversiul zmnebTan micemiTi mesame pirisa Zvelsa da axal qarTulSi.<br />
Zv. qarT.: maT s w y u r i s da sxuaTa asumen (xelnaw. # 1949) _ ax. qarT.: maT s w y u -<br />
r i a T da sxvebs asmeven...<br />
` ` qva da kiri friad SoriT m o a q u n d a ZnelTa maT gzaTa kacTa<br />
zurgiTa (gr. xnZT. lg) _ qva da kiri metad Soridan m o h q o n<br />
d a T Znelad saval gzebze da adamianTa zurgze.<br />
` ` Tana h y v a n d a maT, erTi menaveTa maTgani (kim. 3811) _ Tan hyav<br />
daT maT erTi im menaveTagani...<br />
` ` maRlad u p y r i e s maT (aTon. kreb., 3142) _ maRla u p y r i a T<br />
maT...<br />
` ` Subli igi uSueradre g a m o u q m n i e s ÃelovanTa maT (kim.<br />
15029) _Subli ulamazod g a m o u y v a n i a T (`gamouqmniaT”) osta<br />
tebs.<br />
` ` r ˜lTa STaucuams (kim. 15521) _ romelTac C a u c v a m T .<br />
magram Tu zmna inversiuli araa, mesame piris mravlobiTs, micemiTSi dasmuls,<br />
zmna ar SeeTanxmeba:<br />
uTxra mas _ uTxra maT, mouwoda mas _ mouwoda maT, ubrZana mas _ ubrZana maT<br />
da ase Semdeg.<br />
sxvagvari mdgomareobaa pirvelsa da meore pirSi: amaTi mravlobiToba zmnaSi yovelTvis<br />
aRiniSneba:<br />
Tqven _ gwyuriaT, gaqvT, gqondaT... gikeTebiaT, CagicvamT...<br />
Cven _ gvwyuria, gvaqvs, gvqonda, gvyavs, gvyavda... gvikeTebia, Cagvicvams...<br />
es inversiuli formebia, micemiTis mravlobiTobis aRniSvnas zmnaSi aq igive safuZveli<br />
aqvs, rac _ mesame pirSi (ix. zemoT).<br />
magram arainversiul formebSic zmna eTanxmeba T q v e n , C v e n saxelebs ricxvSi:<br />
man maT uTxra _ magram: Tqven giTxraT, Cven gviTxra...<br />
` maT mouwoda _ ` Tqven mogiwodaT, Cven mogviwoda...<br />
` maT ubrZana _ ` Tqven gibrZanaT, Cven gvibrZana...<br />
` maT dauwera _ ` Tqven dagiweraT, Cven dagviwera...<br />
inversiuls formebSi zmna micemiTs eTanxmeboda ricxvSi, radganac es micemiTi<br />
realuri viTarebis mixedviT iyo moqmedi aqtiuri _ ris mixedviT? zmnis mniSvnelobis<br />
mixedviT.<br />
zmnis fuZis Sinaarsma es micemiTi mravlobiTSi SeTanxmebis uflebiT aRWurva mi-<br />
6 inversiuli zmnebi yvela gardauvalia: saSualo an vnebiTi gvarisaa, kerZod TurmeobiTi<br />
pirveli awmyos statikuri vnebiTis sasxviso qcevas etoleba, TurmeobiTi meore da kavSirebi-<br />
Ti mesame _ aoristisa da kavSirebiTi meoris sasxviso qcevis vnebiTs.<br />
187
uxedavad imisa, rom zmnis piris niSani amave micemiTs obieqtad saxavs _ zmnis formisa<br />
da Sinaarsis kolizia ukanaskneli momentis sasargeblod gadawyda.<br />
magram: giTxraT, gviTxra... gibrZanaT, gvibrZana... da msgavs magaliTebSi micemiTis<br />
mravlobiTis aRniSnvas racionaluri safuZveli ar moepoveba: aq, cxadia, analogiis<br />
moqmedebasTan gvaqvs saqme; analogia lamobs imis damTavrebas, ramac inversiul<br />
zmnebSi garkveuli mizezebis gamo Tavi iCina.<br />
erTi garemoebacaa mxedvelobaSi misaRebi: pirveli piris obieqtis niSani m- mravlobiTSi<br />
ukve aRar gvaqvs axal qarTulSi; gv- prefiqsiRaa xmarebaSi. Zvel qarTul-<br />
Si SeiZleboda m o m ec Cuen _ mogue c Cuen: obieqtis mravlobiToba arc erTSi ar<br />
Canda; axal qarTulSi m o m e c Cven SeuZlebelia; erTi variantiRa _ m o g v e c i Cven _<br />
SegvrCa da mas mieniWa mravlobiTobis Cvenebis funqcia (zemoT ukve iTqva, rom gu-<br />
mravlobiTi ricxvis prefiqsi ar iyo Zvel qarTulSi).<br />
aseT pirobebSi, Tu SeiZleba iTqvas, stiqiurad aisaxa obieqtis mravlobiToba<br />
pirvel pirTan: pirisa da ricxvis niSani SeTavsda gv- prefiqsSi.<br />
amave niadagze zmnaSi aRniSnuli aRmoCnda Cven- nacvalsaxelis mravlobiTi, roca<br />
igi saxelobiTis funqciisa iyo da obieqtze miuTiTebda: Cagvwera Cven, gvaqo Cven,<br />
Segvawuxa Cven 7 ...<br />
amrigad: zmnis fuZis Sinaarsma, gv- prefiqsis monopoliurma mdgomareobam (obieqtis<br />
pirveli piris mravlobiTSi) da analogiis procesma gansazRvres micemiTi brunvis<br />
sintaqsur uflebaTa intensiuri zrda axal qarTulSi Zvel qarTulTan SedarebiT.<br />
aRmosavleT saqarTvelodan gamosuli zogi mwerlis enaSi SeimCneva zmnis SeTanxmeba<br />
micemiT brunvasTan mesame pirSi maSinac ki, roca es micemiTi realur obieqts<br />
aRniSnavs, e. i. roca zmna arainversiulia:<br />
`erTi kuziani mxerxavi a e d e v n a T ~ (a. SanSiaSvili. `ur. SeSa~.).<br />
`waiyvanes Temis aRmaskomis TavmjdomaresTan; ambako m i z d e v T TavCaRunuli~<br />
(a. SanS. `amb.~).<br />
`zurabi aRelvebas ver faravda; e k i T x e b o d a T : . (a. SanS.<br />
`amb.~)...<br />
`aladim ifiqra: <br />
da g a e p a r a T ~ (a. SanS. `amb.”).<br />
`rusi petro Znasa Slis. Tan uyviriT [glexebs]: ~ (a. SanS. `me<br />
Con.~).<br />
`zurabma S e u y v i r a T : ~ (a. SanS. `amb.~).<br />
Znis patroni... e x v e w e b a T :... `gavaTavoT, Tqveni WirimeT!~ (a. SanS. `meCon.~).<br />
`daRlili mevele movida da g a u c x a d a T : ~ (a. SanS.).<br />
`...baTos mamam zRapari daiwyo da yvela smenad gadaiqca. m o u T x r o b d a T Ra<br />
rib glexis Tavgadasavals~ (a. SanS.)...<br />
maT _ aedevnaT... ekiTxebodaT... uyviriT... exvewebaT... gaucxadaT... mouTxrobdaT...<br />
ra udevs safuZvlad amgvar SeTanxmebas? es realur subieqts ar warmoadgens,<br />
realuradac obieqtia; masTan zmnis SeTanxmeba gaumarTlebeli Cans:<br />
Cven agvedevna, Tqven agedevnaT, maT aedevnaT...<br />
Cven gvekiTxeboda, Tqven gekiTxebodaT, maT ekiTxebodaT...<br />
Cven mogviTxrobda, Tqven mogiTxrobdaT, maT mouTxrobdaT...<br />
mesame piris es -T-iani formebi agrZeleben pirveli da meore piris formaTa xazs:<br />
micemiTi brunvis obieqti samsave pirSi iTanxmebs zmnas ricxvSi.<br />
7 TqvenTan ki, _ CagweraT, gaqoT, SegawuxaT..., _ analogia moqmedebs.<br />
188
aseTia Sedegi. p r o c e s o b r i v ki mesame piris am formis warmoqmnaSi axali faqtori<br />
unda gvqondes: dialeqtobrivi norma. zog qarTul kiloSi (raWulSi, kaxurSi,<br />
ingilourSi, fereidnulSi, imerulSi), maT Soris, kaxurSic, xmarebaSia -ye || -ke nawilaki.<br />
igi miuTiTebs, pirvel yovlisa, obieqtze mravlobiTis micemiTSi: aedevna mas _<br />
aedevnaye maT... ekiTxeboda mas _ ekiTxebodaye maT... mouTxrobda mas _ mouTxrobdaye<br />
maT... exveweba mas _ exvewebaye maT da sxva.<br />
amrigad: aedevnaT, ekiTxebodaT, mouTxrobdaT, exvewebaT... da msgavs formebSi -T<br />
sufiqsi -ye nawilakis adgilasaa gamoyenebuli da misi rolica aqvs dakisrebuli _<br />
masala (T- sufiqsi) saliteraturo qarTulisaa, funqcia _ dialeqtobrivia.<br />
qiziyurSic, kaxurSic amgvari -T-iani formebi: ekiTxebaT ... exvewebaT ... mouTxrobT<br />
sakmaod xSiria; -ye nawilakis xmareba ki sul ufro da ufro iSviaTi<br />
xdeba. es ori procesi erTmaneTTan Sinagan kavSirSi unda iyos: -T-s moxSirebaSi<br />
-ye-s gaiSviaTebis kompensacia Cans.<br />
ekiTxebaT ... tipis warmoeba jerxnobiT ucxoa saliteraturo enis kodeqsisaTvis,<br />
magram saliteraturo enis saperspeqtivo ganviTarebis xazze ki Zevs, amdenadve<br />
sagulisxmoa.<br />
zmnis inversiuloba, analogia, gu- prefiqsis erTaderT prefiqsad qceva mravlobiTis<br />
pirvel pirSi (obieqtisaTvis), dialeqtobrivi norma _ yvela es faqtori Taviseburad<br />
xels uwyobs micemiTi brunvis sintaqsuri rolis zrdas.<br />
zemoT vnaxeT, rom eb-iani saxelobiTi brunvis sintaqsuri funqciebic Zvel qar-<br />
TulTn SedarebiT axal qarTulSi TvalsaCinod metia (Tumca -n-ian saxelobiTisas<br />
CamorCeba.)<br />
masTan cnobilia, rom saxelobiTica da micemiTic zmnis subieqtad da obieqtad<br />
gvevlinebian erTdroulad _ orpirian gardauval da gardamaval zmnebTan:<br />
is ekiTxeba mas... is hyavs mas... is sZuls mas... is unaxavs mas...<br />
romel maTgans SeuTanxmdeba zmna mravlobiTSi _ saxelobiTs Tu micemiTs? zogadad<br />
erTsac aqvs amis SesaZlebloba da meoresac. konkretulad? pirveli da meore<br />
piri (Cven, Tqven), saxelobiTis funqciiT iqneba Tu micemiTisaTi, realuri subieqtis<br />
aRmniSvneli iqneba Tu obieqtisa, Tanabrad uflebamosilia znma SeiTanxmos ricxvSi.<br />
mesame pirSi ki mainc SeimCneva sxvaoba saxelobiTsa da micemiTs Soris, realur subieqtsa<br />
da realur obieqts Soris, mTlianad: saxelobiTisa da micemiTis mravlobi-<br />
Tobis aRniSvnaSi zmnis mier mJRavndeba urTulesi sintaqsuri urTierToba polipersonaluri<br />
zmnis Semcveli winadadebisa. gansakuTrebiT es iTqmis inversiul zmnaTa<br />
Sesaxeb:<br />
Tqven gv-iyvarxar-T Cven: Tqven _ saxel., Cven _ micem.; zmnaSi orives mravlobiTobaa<br />
aRniSnuli: gv- Cven-ze miuTiTebs, -T_Tqven-ze...<br />
Cven g-iyvarvar-T Tqven: Cven _ saxel., Tqven _ micem., aq saxelobiTis mravlobiTi<br />
Cans. -T masze miuTiTebs; meore saxelic _ Tqven _ agreTve SeiZleboda -T sufiqsiT<br />
aRniSnuliyo, magram aq -T misi mravlobiTobis maCvenebeli araa _ giyvar-var-T _ winamavali<br />
var- amas mowmobs.<br />
ufro martivia is SemTxvevebi, roca zmnaSi mocemulia ara pirveli da meore piris<br />
_ Cven, Tqven _ saxelTa koordinacia, aramed pirvelisa da mesamis, anda meorisa<br />
da mesame pirisa:<br />
Cven _ isini, Tqven _ isini... Cven _ maT, Tqven _ maT...<br />
Cven vuyvarvarT maT, Tqven uyvarxarT maT _ Cven, Tqven saxeloebiT-<br />
Sia, maT _ micemiTSi; da es micemiTi mesame pirisaa, saxelobiTi _ pirveli da meore<br />
pirisa; zmna am saxelobiTis mravlobiTobas aRniSnavs, micemiTis mravlobiToba aRuniSvneli<br />
rCeba.<br />
magram saxelobiTSi rom mesame piris saxeli gvqonoda, micemiTi gadaswonida:<br />
Cven vuyvarvarT maT _ Sdr. isini uyvarT maT: zmnis sufiqsi -T maT-nacvalsaxel-<br />
Tanaa dakavSirebuli, _ sakmarisia mas vixmaroT da -T sufiqsi zmnas ar aRmoaCndeba:<br />
isini uyvarT maT _ isini uyvars mas.<br />
189
`generlebi geyolebaT Tqven, qarTvelebs?~ (ilia WavWavaZe, `mgzavris werilebi~).<br />
zmna SeeTanxma ricxvSi micemiTs Tqven: mravlobiToba saxelobiTisa zmnaSi ara<br />
Cans, da es imitom, rom zmna orpiriania da saxelobiTis korelatad micemiTia warmodgenili.<br />
erTpirian zmnas `generlebi~ SeiTanxmebda ricxvSi: generlebi seirnoben, ibrZvian,<br />
musaifoben, sxedan, dganan...<br />
aris SemTxvevebi, sadac saxelobiTi -n sufiqsiania da zmna mas mainc ar eTanxmeba:<br />
`(Tergi miCumebulia imitom, rom) mobane kldeni gverdiT ar axlavs~ (i. W.)...<br />
`Cemi ganTiadis dReni batonis saxl-karSi damiRamebia~ (i. W.).<br />
Zvels qarTulSi gveqneboda: kldeni axlavan... dReni damiRamebian... axal qarTul-<br />
Si aseTi SesaZlebloba gamoiricxa.<br />
saxelobiTis sintaqsuri uflebebi, amrigad, Sepirobebulia meore, korelati, saxelis<br />
uflebiT; maSasadame, roca vambobT: Tu saxelobiTi adamians aRniSnavs, zmna<br />
mas ricxvSi eTanxmebao, es gulisxmobs erTpirian zmnebs. orpirian zmnebTan am wess<br />
savaldebulo xasiaTi srulebiTac ara aqvs.<br />
stumrebi modian _ magram: ...stumrebi myavs... stumrebi miyvars... stumrebi mZuls...<br />
ar iTqmis axali qarTuliT: stumrebi miyvaran... mZulan... magram aucilebelia:<br />
stumrebi gviyvars Cven, giyvarT Tqven, uyvarT maT... stumrebi gvZuls Cven, gZulT<br />
Tqven, sZulT maT...<br />
micemiTis sintaqsuri upiratesoba aq cxadi da ueWvelia.<br />
magram saxelobiTisa da micemiTis xvedri wona aseTi sicxadiT yovelTvis rodia<br />
mocemuli; xSirad Zneli gadasawyvetia, romels unda mieces upiratesoba, romels unda<br />
SeuTanxmdes zmna, micemiTsa Tu saxelobiTs:<br />
(maT ra egonaT, Tu) `mexreebi mbrZaneblebad gamouCndebodnen~? aq zmna SeTanxmebulia<br />
saxelobiTTan, SeuZlebeli ar iyo micemiTs SeTanxmeboda: ar egonaT, Tu mexreebi<br />
maT mbrZaneblad gamouCndebodaT...<br />
SeiZleba erTma da imave zmnam erTs konteqstSi upiratesoba mianiWos saxelobiTs,<br />
meoreSi ki _ micemiTs:<br />
`stanciebSi cxenebi xSirad akldebaT~ (i. W. `mgz. wer.~).<br />
maT akldebaT cxenebi _ zmna SeTanxmebulia micemiTTan maT.<br />
Sdr. gakveTils akldebian mowafeebi _ gakveTilebs akldebian mowafeebi _ aq<br />
zmna eTanxmeba saxelobiTs.<br />
pirvels SemTxvevaSi _ maT akldebaT cxenebi _ akldeba inversiuli<br />
z m n a a , meore SemTxvevaSi _ m o w a f e a k l d e b a g a k v e T i l s _ pirdapiri wyoba<br />
gvaqvs: m o w a f e realuradac subieqtia da zmnis agebulebis TvalsazrisiTac, g a k -<br />
v e T i l s _ realuradac obieqtia da verbaluradac (Sdr. inversiuli wyobis Sem-<br />
Txveva: molares fuli daaklda... mzes Zala akldeba...).<br />
konteqstis gareSe aRebul akldeba-zmnas ornairi mravlobiTi SeuZlia mogvces:<br />
pirdapiri wyobisa: akldebian isini mas...<br />
inversiuli wyobisa: akldebaT maT is...<br />
ra mimarTebaSia saxelobiTisa da micemiTis sintaqsuri Zalis zrda am saxelebis<br />
funqciasTan _ aRniSnon realuri subieqti gina realuri obieqti?<br />
rogorc aq, ise zemoT Tqmulidan Cans, rom -eb-iani saxelobiTica da micemiTic<br />
swored im SemTxvevebSi iTanxmebdnen zmnas mravlobiTSi, roca realurad moqmedebs,<br />
aqtiur saxelebs gvavaraudebinebda zmnis Sinaarsi (mxedvelobaSi gvaqvs mesame piri).<br />
ase iyo d a s a w y i s S i . magram am faqtorebamdis ver daiyvaneba yvela is SemTxveva,<br />
sadac saxelobiTma da micemiTma zmna SeiTanxma droTa viTarebaSi:<br />
saxelebi: Cven, Tqven Tanabrad iTanxmeben zmnas ricxvSi imisda miuxedavad r e a -<br />
l u r i s u b i e q t i a gadmosacemi Tu r e a l u r i o b i e q t i , saxelobiTis rolSi<br />
gamodian es saxelebi, Tu micemiTisaSi:<br />
190
RS _ Cven, Tqven _ saxelobiTSia: RO_ Cven, Tqven _ saxelobiTSia:<br />
Cven vaqebT Cven gvaqo<br />
Tqven aqebT Tqven g-aqo-T<br />
RS _ Cven, Tqven _ micemiTSia: RS _ Cven, Tqven _ micemiTSia:<br />
Cven gv-iqia is is gv-aqeb-s Cven<br />
Tqven g-iqia-T is is g-aqeb-T Tqven 8<br />
analogiisa da sxva momentebis wyalobiT (ix. zemoT) farTod gaexsna gza iseT<br />
procesebs, romelTac stiqiuri xasiaTi aqvT.<br />
maT moqmedebasac iqiTken mivyavarT, rom realuri subieqtisa da realuri obieqtis<br />
sintaqsuri dapirispireba, principulad moxsnili orpirian (da sampirian) qar-<br />
Tul zmnaSi, faqtobrivadac TandaTanobiT nakleb xelSesaxebi xdeba, _ Cven, Tqven _<br />
saxelTa Sepirispirebisas ki nolamdis dadis.<br />
teqstSi warmodgenili masala mxolod sailustracioa. is mowodebulia xelSesaxebi<br />
gaxados, ramdenad rTulia qarTuli martivi winadadebis meqanizmi da ra tendenciebi<br />
axasiaTebs mis ganviTarebas.<br />
sirTulis wyaroa zmnis polipersonalizmi: zmnaSi subieqtis pirisa da ricxvis<br />
garda obieqtis pirisa da ricxvis aRniSvna.<br />
pirTa aRniSvna, rogorc morfologiuri faqti, qarTul zmnaSi mtkice da uryevia:<br />
realurad (garkveuli afiqsiT) Tu potencialurad (nol-afiqsiT) samive piri aRiniSneba,<br />
subieqtisac da obieqtisac.<br />
ricxvis (mravlobiTis) aRniSvnaSi ryeva gvaqvs: am mxriv mniSvneloba aqvs, erTpiriania<br />
zmna Tu orpiriani, pirdapiri wyobisaa Tu inversiulisa, ra brunvaSia saxeli<br />
_ micemiTSi Tu saxelobiTSi, realuri subieqtia igi Tu obieqti.<br />
ar SeiZleba qarTuli sintaqsis Sesaxeb vilaparakoT da es gamogvrCes iseve, rogorc<br />
ar SeiZleba qarTuli morfologiis Sesaxeb vmsjelobdeT da zmnis orpirianoba<br />
SeumCneveli dagvrCes.<br />
8 principulad arafers cvlis iseTi SemTxveva, sadac RS mesame piria da zmnaSi misi mravlobiTobaRa<br />
Cans: maT gaqes Tqven _ Sdr. man g-aqo-T Tqven.<br />
191
192<br />
anton kiziria<br />
obieqtis mier zmnis SeTanxmeba mravlobiT ricxvSi Tanamedrove qarTulSi 1<br />
obieqtebis Sewyoba zmnasTan Sepirobebulia subieqtisa da zmnis urTierTobiT:<br />
roca subieqtad pirveli piria, obieqtad SeiZleba iyos meore an mesame piri; Tu subieqtad<br />
meore piria, obieqtad gvaqvs pirveli an mesame piri, xolo, Tu subieqtad mesame<br />
piria, obieqtad SeiZleba iyos pirveli, meore an mesame piri. rac Seexeba obieqtebs,<br />
roca uaxloes obieqtad pirveli an meore piria, irib obieqtad SeiZleba iyos<br />
mesame piri da piruku: roca uaxloes obieqtad mesame piria, irib obieqtad SeiZleba<br />
iyos pirveli, meore an mesame piri da a. S.<br />
obieqtis mravlobiTi ricxvis aRsaniSnavad Tanamedrove qarTulSi pirveli pirisaTvis<br />
gamoyenebulia gv- prefiqsi, meore-mesame pirebisaTvis -T sufiqsi. es ukanaskneli<br />
Tavdapirvelad aRniSnavda mxolod subieqturi pirebis mravlobiTobas, isic mxolod<br />
pirvelsa da meore pirSi, Semdeg ki ori obieqturi piris mravlobiTobis aRsaniSnavadac<br />
iqna gamoyenebuli: iribisaTvis meoresa da mesame pirSi, uaxloesisaTvis ki _ marto<br />
meore pirSi 2 . es -T miCneulia momdinared d-sagan, romelic Semonaxulia svanurSi 3 .<br />
obieqtis mravlobiTi ricxvis aRniSvnisas qarTulTan mimarTebiT sxva qarTveluri<br />
enebi msgavsebasTan erTad gansxvavebasac gviCveneben:<br />
zanurSi damatebis mravlobiTi ricxvis aRmniSvnelia sufiqsebi:<br />
O1 _ -an -es, -T<br />
O2 _ -an, -es, -T<br />
O3 _ -an, -es.<br />
Sdr. subieqtis mravlobiTi ricxvis niSnebi:<br />
S1 _ -T<br />
S2 _ -T<br />
S3 _ -an, -es 4 .<br />
saerToa S1 da S2 mr. r. niSani -T da O1 da O2 niSani -T; S3 -an, -es da O1, O2, O3 _<br />
-an, -es.<br />
svanurSi ki gvaqvs: S1 _ -d, S2 _ -d, S3 _ -x;<br />
O1 _ g_ (|| n-); O2 _ x, O3 _ x 5 .<br />
aqac saerToa S3 da O3-is x niSani.<br />
Zvel qarTulSi obieqti zmnas iTanxmebda mxolod im SemTxvevaSi, Tu saxelobiT-<br />
Si iyo da mravlobiT ricxvs -en -n niSniT gamoxatavda (obieqtis I piris mr. ricxvis<br />
gv- niSani sxva warmoSobisadaa miCneuli), -T ki am funqciiT axali warmonaqmnia.<br />
cxadia, uZveles qarTvelur enebSi mravlobiTi ricxvisa da pirTa gamoxatvis sa-<br />
Sualebani erTnairi unda yofiliyo.<br />
orpirian gardauval da sampirian gardamaval zmnas ukavSirdeba iribi obieqti,<br />
gardamavals _ iqneba is orpiriani Tu sampiriani _ uaxloesi obieqti.<br />
obieqtis pirveli piri aRiniSneba m- prefiqsiT mxoolobiT ricxvSi da gv- prefiqsiT<br />
_ mravlobiTSi, Sdr. Sen memalebi me _ Sen gvemalebi Cven, Sen meferebi me _ Sen<br />
gveferebi Cven, Sen mexmarebi me _ Sen gvexmarebi Cven..., Sen mxatav me _ Sen gvxatav<br />
Cven, Sen maxareb me _ Sen gvaxareb Cven..., Sen me momeci igi _ Sen Cven mogveci igi,<br />
Sen me damixate igi _ Sen Cven dagvixate igi da a. S.<br />
magaliTebi:<br />
Zmebo, Cvenc mogveciT TqvenTan bina: vaJa, VII, 37; erTi papirosi mogveciT, maswav-<br />
1 iberiul-kavkasiuri enaTmecniereba, XXIV, 1985.<br />
2 a. S a n i Z e , qarTuli enis gramatikis safuZvlebi, Tb., 1973, gv. 182.<br />
3 v. T o f u r i a, Sromebi, I, Tb., 1967, gv. 1-15.<br />
4 a r n . C i q o b a v a, Wanuris gramatikuli analizi, tfilisi, 1936, gv. 99-100.<br />
5 v. T o f u r i a, Sromebi, gv. 9-10.
lebelo: n. dumb. 264.<br />
roca obieqtis maravlobiTi ricxvi gamoxatulia pirvelisa da meore piris Seer-<br />
TebiT, upiratesobas pirveli piri isakuTrebs da aRiniSneba pirveli piris mravlobiTi.<br />
asevea maSinac, roca SeerTebulia pirveli da mesame piri: veravin da veraferi<br />
gagvyris me da Sen: k. gams. V. 388; me da Sen... didi manZili gviZevs win: k. gams. V, 389...,<br />
me da daTiko Segvaqo mezobelma; me da daTikos gamogvidga muria...<br />
roca zmnas ukavSirdeba subieqtad meore an mesame piri da obieqtad pirveli piri,<br />
obieqtis mravlobiTi ricxvis gv- niSani yovelTvis warmodgenilia: gv- niSniT<br />
aRiniSneba ricxvi orive obieqtisa. orpiriani da sampiriani zmnebi ar gansxvavdebian<br />
erTmaneTisagan.<br />
a) orpiriani gardauvali zmna:<br />
minam cxenebi Camogvividoda, daTikom rusuli tanisamosi gaiZro: ilia, I, 294; Cven<br />
ukan agvedevna erTi cxenosani: ilia, I, 313...<br />
b) orpiriani gardamavali zmna:<br />
Ceven dagvayenes did batonis naTlidedasTan: ilia, I, 270...<br />
g) sampiriani gardamavali zmna:<br />
maswavlebelma mogvatana Tvali: akaki, IV, 49; erTma... manqana gagviCera: n. dumb. 62...<br />
meore piri obieqtad, uaxloesi iqneba igi Tu iribi, zmnas Seewyoba maSin, roca<br />
subieqtad pirveli an mesame piria. sampirian zmnasTan ki, roca subieqtad pirveli piria,<br />
orive obieqti mesame pirSia an erTi obieqti mesame pirSia, meore _ meoreSi.<br />
roca subieqtad pirveli piria da obieqtad meore piri, erTmaneTs ecileba am saxelTa<br />
mravlobiTi. metic _ obieqti upiratesobiT sargeblobs: aseT SemTxvevaSi<br />
zmnaSi aRiniSneba mxolod obieqtis niSani. am movlenis axsna mogvca arn. Ciqobavam,<br />
romelmac Seupirispira qarTulisa da mTis iberiul-kavkasiur enaTa monacemebi. mTis<br />
iberiul-kavkasiur enebSi, sadac zmna saxelTa klasebis mixedviT icvleba, igi mxolod<br />
obieqts aRniSnavs, anda _ mxolod subieqts: oden obieqturia gardamaval zmna-<br />
Ta uRvlileba (mag. xunZurSi) 6 .<br />
arn. Ciqobavam aRniSna, rom klasovani uRvlileba warmoadgenda amosavals pirovani<br />
uRvlilebisaTvis 7 . am ukanasknelma gamoiwvia subieqtis sintaqsuri rolis gaZliereba<br />
gardamaval zmnaSi 8 .<br />
ricxvis aRniSvna Tanabrad SeuZlia orive saxels, oRond, Tu aRniSnulia subieqtis<br />
ricxvi, ar Cans obieqtisa; Tu aRniSnulia obieqtis ricxvi, ar Cans subieqtisa<br />
da es xdeba amitom, rom orive ricxvi gamoxatulia -T sufiqsiT. ai, nimuSebic:<br />
me giyureb Sen _ me giyurebT Tqven, Cven giyurebT Tqven...<br />
me gemalebi Sen _ me gemalebiT Tqven, Cven gemalebiT Sen _ Cven gemalebiT Tqven...<br />
me mogaxseneb Sen _ me mogaxsenebT Tqven, Cven mogaxsenebT Sen _ Cven mogaxsenebT<br />
Tqven...<br />
me giTxra Sen _ me giTxraT Tqven, Cven giTxraT Sen _ Cven giTxraT Tqven...<br />
meore piris obieqtis mravlobiTi ricxvi aRiniSneba maSinac, rodesac subieqtad<br />
mesame piria. aqac garegnulad SeTanxmeba ar Cans, Tu meore saxeli, mesame piris subieqti,<br />
mravlobiT ricxvSia da aqvs ricxvSi SeTanxmebis unari: `wvrilfexaSvilebi<br />
gedavebaT naxevar wisqvils~: akaki. IV, 164, magram `wvrilfexaSvilebi gedavebian naxevar<br />
wisqvils~.<br />
da ase:<br />
6 a r n . C i q o b a v a , subieqtisa da obieqtis SefardebiTi rolisaTvis ergatiuli konstruqciis<br />
istoriaSi: Tbilisis saxelmwifo universitetis profesor-maswavlebelTa saiubileo samecniero<br />
sesia, Tb. 1961, 17-20 maisi, Tezisebi, gv. 133.<br />
7 a r n . C i q o b a v a , iqve, gv. 134.<br />
8 a r n . C i q o b a v a , ergativis nairsaxobani da maTi sintaqsuri Zala klasovani da pirovani<br />
uRvlilebis gardamaval zmnaSi: Tbilisis sax. universitetis filologiis fakultetis XVII<br />
samecn. sesia 1974 wlis 21-24 maiss. muSaobis gegma da moxsenebaTa Tezisebi, Tb., 1974, gv. 24.<br />
193
Tqvenma imedma ar mogatyuaT Tqven: ilia, I, 252.; man ar mogatyuaT Tqven _ maT ar<br />
mogatyues Sen || Tqven; RmerTma mSvidobis mgzavroba mogceT: ilia, I, 248: man mogceT<br />
igi _ maT mogces Sen || Tqven igi... Sdr. numc mogakldebaT dilis cvari: k. gams. II,<br />
191; erTi fanjara Ria dagrCaT: ilia, I, 253...<br />
amgvarad, zmna mravlobiT ricxvSi yovelTvis eTanxmeba I da II piris obieqts da<br />
warmodgenilia igi gv- da -T niSnebiT; II piris obieqtis mravlobiTi ricxvis -T sufiqsi<br />
ar Cans maSin, rodesac zmnasTan dakavSirebuli meore saxeli, subieqti, iqneba<br />
is pirveli Tu mesame pirisa, mravlobiTSia.<br />
cocxali metyvelebis anareklia iseTi formebi, roca Semonaxulia zmnasTan dakavSirebuli<br />
orive saxelis (subieqtisa da obieqtis) mravlobiTi ricxvis niSani:<br />
sxva mgaloblebic gaxlavanT: vaJa, VII, 82; gexvewebianT Tqven siymoSiiT: vaJa, VII, 145;<br />
kargi iqneba, Tqvenc egre lekebma dagiWironT: vaJa, V, 58; Cveni xalxi... ar giRalatebenT<br />
da ganze ar gagidgebianT (Tqven): a. yazb., I, 131...<br />
aq obieqtis mravlobiToba gamoxatulia subieqtis mravlobiTobis gverdiT. msgavsi<br />
formebi dadasturebulia moxeursa da fSaurSi da gvxvdeba vaJa-fSavelasa da al.<br />
yazbegis nawerebSi 9 .<br />
im SemTxvevaSi, rodesac subieqtad pirveli piria da obieqtad mesame, obieqtis<br />
ricxvi zmnaSi ar aRiniSneba.<br />
magaliTebi:<br />
wowialis Semdeg Cvenebs SevuerTdi: g. Satb. II, 305; mec Sevyureb patara rgolebs:<br />
m. javax. II, 485..., egre daviWireT uamravi jagnarebi: k. gams. V, 357; isev gavmarTe sadRegrZeloebi:<br />
k. gams. V. 787..., sadils mezoblebs vurigeb: m. javax. III, 432..., moCxubrebs<br />
Soriaxlo Cavuare: k. lorTq. 14...<br />
Tu subieqtad meore piria, xolo obieqtad _ mesame, obieqtis mravlobiToba arc<br />
am SemTxvevaSi aRiniSneba:<br />
zestafonel biWebs Sen gaeqcevi? a. bel., nov. 399; Sen aaSene lamazi saxlebi, Sen daxate<br />
kargi suraTebi; Sen waiyvane bavSvebi tyeSi... Sen auSene mezoblebs lamazi saxlebi;<br />
Sen dauxate megobrebs kargi suraTebi; Sen wauyvane amxanagebs bavSvebi tyeSi...<br />
zog gardauval orpirian zmnasTan inversiis procesi damTavrebulia. aseT Sem-<br />
TxvevaSi SeTanxmebis unari aqvs micemiT brunvaSi dasmul saxels. winadadebaSi `stanciebSi<br />
cxenebi Turme akldebaT~, ilia, I, 257. Sdr. `stanciebSi cxenebi gvakldeba~,<br />
`stanciaSi cxenebi gakldebaT~... zmna inversiulia, aseve inversiulia winadadebaSi<br />
`moxeleebsac dahklebiaT xarebi~: m. javax. IV, 28... magram pirdapiri wyobisaa zmna winadadebaSi<br />
`moswavleebi akldebian gakveTils~ (Sdr. Cven vakldebiT gakveTils,<br />
Tqven akldebiT gakveTils, isini akldebian gakveTils...), sadac iTanxmebs saxelobiT-<br />
Si dasmuli saxeli, ver iTanxmebs micemiT brunvaSi dasmuli saxeli. `konteqstis gareSe<br />
aRebul akldeba zmnas ornairi mravlobiTi SeuZlia mogvces: pirdapiri wyobisa:<br />
akldebian isini mas... inversiuli wyobisa: aklebaT maT is~ 10 .<br />
saxelobiTSi dasmuli saxelis sintaqsuri Zalis dasustebas mohyva micemiTSi<br />
dasmuli saxelis sintaqsuri Zalis gaZliereba.<br />
akldeba zmnis tipis ormagi bunebiT unda aixsnas saxelobiTis Sesusteba maSinac,<br />
rodesac meore saxeli, micemiTSi dasmuli, mxolobiT ricxvSia: kruxs wiwilebi aklda:<br />
vaJa, V, 191, Sdr. kruxebs wiwilwi akldaT, kruxebs wiwilebi akldaT...<br />
gardauvali orpiriani zmna iguebs or Tanabari uflebis mqone saxels _ subieq-<br />
tsa da irib obieqts. orive saxels SeuZlia zmna SeiTanxmos ricxvSi. sintaqsurad<br />
9 i v . q a v T a r a Z e , micemiTis mravlobiTSi dasmuli saxelis gamoxatvis istoriisaTvis zmna-<br />
Si, saiubileo krebuli, al. baramiZes, dabadebis 70 wlisTavze, Tb. 1974, gv. 229.<br />
10 a r n . C i q o b a v a , martivi winadadebis evoluciis ZiriTadi tendenciebi qarTulSi. saqarTvelos<br />
ssr mecnierebaTa akademiis moambe, II, # 6, 1941, gv. 566.<br />
194
aseTi zmna emsgavseba gardamavali zmnis mesame seriis formas, romelsac ukavSirdeba<br />
micemiTSi dasmuli subieqti da saxelobiTSi dasmuli obieqti im gansxvavebiT,<br />
rom gardauval zmnasTan, Tu is inversiuli ar aris, subieqtad gvaqvs saxelobiTSi<br />
dasmuli saxeli, obieqtad _ mocemiTSi dasmuli saxeli. aseT orpirian zmnas midrekileba<br />
aqvs inversiisaken. sampirian zmnasTan inversia gamoricxulia: orpiriani gardauvali<br />
zmnis iribi obieqti meti sintaqsuri siZlierisaa, vidre sampiriani gardamavali<br />
zmnisa. sampiriani gardamavali zmnis mesame seriis micemiTSi dasmuli saxelis<br />
msgavsad xdeba micemiTSi dasmuli obieqtis mier zmnis SeTanxmeba ricxvSi.<br />
SeTanxmebisaTvis amosavalia zmnis wyoba. mesame pirTan zmnis wyoba (subieqturi,<br />
obieqturi) miCqmalulia, magram pirveli da meore piri obieqtur wyobas gvavaraudebinebs,<br />
roca micemiTSi dasmuli saxelis sintaqsuri Zala sWarbobs saxelobiTSi<br />
dasmuli saxelis sintaqsur Zalas: moxeleebs cxeni... gaeqcaT: m. javax. IV, 36 _ Cven<br />
gagveqca cxeni, Tqven gageqcaT cxeni, maT gaeqcaT cxeni...: moxucebs Tvalebi ubrwyinavT:<br />
g. Satb. II, 314 _ Cven gvibrwyinavs Tvalebi...<br />
SeTanxmeba SeimCneva maSin, rodesac Semasmenlad gardauvali orpiriani zmnaa im<br />
pirobiT, rom mas `ar unda hqondes aseTi qvemdebare, romelic zmnisagan aucileblad<br />
moiTxovdes mravlobiTi ricxvis formas~ 11 .<br />
mesame piris subieqtTan obieqtad SeiZleba iyos pirveli, meore an mesame piri.<br />
pirveli da meore obieqturi piri iTanxmebs zmnas ricxvSi, mesame pirvelisa da meoris<br />
xazs agrZelebs da manac daimkvidra pirvelisa da meore pirebis Tvisebebi: gaCnda<br />
tendencia mesame piris obieqtmac SeiTanxmos zmna ricxvSi.<br />
amisi damadasturebelia aseTi magaliTebic: naxiri... moudiT aq saZovrad soflidan<br />
mwyemsebs: vaJa, VII, 36; TavSi mRvdeli daujdaT: akaki, IV, 17; viRac wvermoSvebuli<br />
mestvire moadgaT: akaki, IV, 174; SabaT saRamos estumraT Tevdore: vaJa, VI, 193;<br />
win CauZRvaT totia: vaJa, VI, 13; axla misi SiSic miemataT mezoblebs: d. kld. I, 30;<br />
erT adgilas maTken mimavali mRvdeli SexvdaT: d. kld. I, 191; mdevari mieSvelaT: m.<br />
javax. IV, 198; menaveebs Sig Sua mdinareSi didi qariSxali amouvardaT: i. gogeb. V,<br />
351; mariamobas Cinebuli dari daudgaT ofoTlebs: g. wer. 487; isidore RimiliT SemoegebaT<br />
WiSkarTan: `ciskari~, 1981, # 5, 47...<br />
mesame piris obieqtis mier zmnis SeTamxmebisas xSiria meryeoba, mag.: `iremi monadireebs<br />
tyeSi daemala~: i. gogeb. V. 197 da `iremi monadireebs tyeSi daemalaT~: iqve,<br />
399; dedakaci bavSvebs mouZRoda~: g. Satb. II, 301; maT win mouZRoda... TeTrcxeniani<br />
mxedari~: akaki, IV, 399 da `win kirile mRvdeli uZRodaT~: akaki, IV, 125..<br />
SeTanxmebisaTvis mniSvneloba aqvs sxva garemoebasac: rodesac zmnasTan Tavs iyris<br />
mravlobiTi ricxvis cocxali sagnis aRmniSvneli subieqti da aracocxali sagnis<br />
aRmniSvneli obieqti an aracocxali sagnis aRmniSvneli subieqti da cocxali<br />
sagnis aRmniSvneli obieqti, maTi damokidebuleba zmnasTan sxvadasxvanairia, Sdr.<br />
`mezoblebi... egzavnebodnen daviTs da mis Svilebs~: e. nin. I, 208 da `gazeTebi egzavnebaT<br />
xelismomwerlebs~. egzavnebodnen || egzavnebaT pirdapiri wyobis zmnebia, magram<br />
erT SemTxvevaSi zmna eTanxmeba saxelobiT brunvaSi dasmul saxels, subieqts,<br />
meore SemTxvevaSi _ micemiT brunvaSi dasmul saxels, irib obieqts.<br />
labiluria ricxvSi SeTanxmeba, roca subieqtica da obieqtic mravlobiT ricxvSia<br />
da orive cocxali sagnis aRmniSvnelia: erT SemTxvevaSi subieqtis sintaqsuri<br />
Zala metia obieqtisaze, meore SemTxvevaSi _ piriqiT: obieqti iTanxmebs, subieqti ver<br />
iTanxmebs: Cveulebriv ki iTanxmebs subieqti _ saxelobiTSi dasmuli saxeli: kurdRlebs<br />
mohyvnen Svlebi: vaJa, VII, 42; Svlebs arCvebi mohyvnen: vaJa, VII, 42; TuSebs inteligentebi<br />
blomad moepovebian: vaJa, X, 81; stumrebi karga xans esaubrnen tyveebs:<br />
k. lorTq. 185...<br />
roca saxelobiTSi dasmuli saxeli (subieqti) cocxali sagnis aRmniSvnelia, mi-<br />
cemiT brunvaSi dasmuli saxeli (obieqti) _ aracocxalisa, an orive aracocxal sa-<br />
11 a. S a n i Z e , qarTuli enis gramatika, II, Tb., 1948, gv. 119.<br />
195
gans gamoxatavs, subieqtis sintaqsuri Zala metia obieqtisaze: wyeuli buzebi daexvien<br />
Cem tkbil masalebs: akaki, VII, 32; gvadis Tvalebic maSinve moswydnen Soreul saxeebs:<br />
l. qiaC. III, 259...<br />
magram micemiTSi dasmuli saxeli (obieqti) iTanxmebs zmnas ricxvSi, roca saxelobiTSi<br />
dasmuli saxeli aracocxali sagnis aRmniSvnela: beJanis ZaRlebs ramdeni<br />
nakbilarebi etyobaT: vaJa, VII, 20 gaunaTdaT Tvalebi moxucebs: (pres.)<br />
Tumca SeTanxmeba dasaSvebia maSinac, roca saxelobiTSi dasmuli saxelic cocxali<br />
sagnis aRmniSvnelia: ZaRlebi, katebi da qaTmebic ki moudiodaT (maT) wisqvilis<br />
sanaxavad: vaJa, V, 108..<br />
es gamowveulia imiT, rom erTmaneTs daupirispirda adamianis aRmniSvneli micemiTSi<br />
dasmuli saxeli, romelic iTanxmebs zmnas mravlobiT ricxvSi, da saxelobiT-<br />
Si dasmuli araadamianTa klasis aRmniSvneli cocxali sagnis gamomxatveli saxeli.<br />
saxelobiTisa da micemiTis dapirispireba ricxvis aRniSvnisas naTlad naCvenebia<br />
arn. Ciqobavas gamokvlevaSi `martivi winadadebebis evoluciis ZiriTadi tendenciebi<br />
qarTulSi~. avtori aanalizebs mravlobiTi ricxvis aRniSvnis SemTxvevebs da miuTi-<br />
Tebs, rom mravlobiTi ricxvis aRniSvnaSi ryeva gvaqvs: am mxriv mniSvneloba aqvs,<br />
erTpiriania zmna Tu orpiriani, pirdapiri wyobisaa Tu inversiulisa, ra brunvaSia<br />
saxeli, micemiTSi Tu saxelobiTSi, realuri subieqtia is Tu obieqti 12 .<br />
erTpirian zmnaSi subieqtis mravlobiToba aRiniSneba im SemTxvevaSi, roca subieqtad<br />
cocxali sagnis aRmniSvneli saxelia, an, Tu aracocxali sagnis aRmniSvnelia,<br />
cocxalis TvisebebiTaa aRWurvili, Tumca SeTanxmebaSi meryeoba aqac SeiniSneba:<br />
glexebi sxvadasxva mxares gaikrifnen: m. javax. IV, 236; Tagvebi cxovrobdnen Tavis-<br />
Tvis: akaki, IV, 318; saqaTmidan gamoiSalnen qaTmebi: i. gogeb. V. 484...<br />
da ase:<br />
qviTinebdnen simebi: akaki, IV, 179; Rrublebi kvlav CaiSalnen: S. dad. III. 59; nela<br />
qanaoben maRali alvebi: k. gams. V. 949...<br />
magram:<br />
wisqvilis qvebi gafuWda: vaJa, V, 108; dadumda ZarRvebi: n. lorTq. I, 23; es Tvalebi<br />
xafangSi gabmul TagviviT darbis: m. javax. III. 428...<br />
erTpiriani zmnis beds iziareben orpiriani da sampiriani zmnebic: aqac zmna maSin<br />
eTanxmeba subieqts, roca es ukanaskneli sulieri sagnis aRmniSvnelia an sulieris<br />
Tvisebebi miewereba, magaliTad: xmels wifels xeebi Soridan udganan: vaJa, I, 84; xeebi<br />
amayad dascqerian beCavs xmels wifels: vaJa, V, 86...; es sityvebi aRoneben guls:<br />
ilia, I, 264; kunTebSi moZraoba daiwyes: S. aragv. II, 191; daTvi wylulebma Seawuxes:<br />
vaJa, VI, 269...<br />
magram:<br />
yurebma wivili damiwyo: akaki, IV, Sdr. iqve: yurebma wivili damiwyes: 186.<br />
Saqros sityvebma magdana gamoafxizla: S. aragv. I, 15, Sdr. Cemma sityvebma imas guli<br />
Cemken moubrunes: ilia, I, 302 da a. S.<br />
subieqtisa da obieqtis erTnairi sintaqsuri Zalis gamovlenis Sedegad orive saxels<br />
Seswevs unari zmna SeiTanxmos mravlobiT ricxvSi:<br />
isini daxvdnen mas || maT _ is daxvdaT maT<br />
isini mohyvnen mas || maT _ is mohyvaT maT<br />
isini moswydnen mas || maT _ is moswydaT maT<br />
isini esaubrnen mas || maT _ is esaubraT maT<br />
isini moadgnen mas || maT _ is moadgaT maT<br />
isini estumrnen mas || maT _ is estumraT maT<br />
isini miematnen mas || maT _ is miemataT maT<br />
isini Sexvdnen mas || maT _ maT is SexvdaT maT<br />
isini gauwyrnen mas || maT _ is gauwyraT maT<br />
12 a r n . C i q o b a v a , martivi winadadebis evoluciis ZiriTad tendenciebi qarTulSi, II, gv. 567.<br />
196
isini mieSvelnen mas || maT _ is mieSvelaT maT<br />
isini Semoegebnen mas || maT _ is SemoegebaT maT..<br />
mesame pirSi rom micemiTSi dasmuli obieqti iTanxmebs zmnas ricxvSi, es axali<br />
qarTulis warmonaqmnia, Zvel qarTuls aseTi forma ar hqonda. saerTod ar aRiniSneboda<br />
agreTve meore piris micemiTSi dasmuli saxelis mravlobiTi ricxvi. aseT vi-<br />
TarebaSi Zvel qarTulSi iyo erTaderTi forma _ ricxvSi SeuTanxmebeli forma: igi<br />
Segxuda Sen _ igi Segxuda Tquen, igi gxatavs Sen _ igi gxatavs Tquen...<br />
amJamad meore piris damateba yovelTvis iTanxmebs zmnas ricxvSi: igi Segxvda Sen<br />
_ igi SegxvdaT Tqven; igi gxatavs Sen _ igi gxatavT Tqven..., man dagxata Sen _ man<br />
dagxataT Tqven...<br />
rogorc Cans, pirveli piris msgavsad SeTanxmeba gaCnda meore pirTanac.<br />
micemiTSi dasmuli saxelis mier zmnis mravlobiT ricxvSi SeTanxmebis formebi<br />
SemCneulia XV _ XVII saukuneebis ZeglebSi da savaraudoa, rom igi cocxal metyvelebaSi<br />
ufro adrec unda yofiliyo damkvidrebuli 13 .<br />
aseT SemTxvevaSi `analogia lamobs imis damkvidrebas, ramac inversiul zmnebSi<br />
garkveuli mizezebis gamo Tavi iCina~ 14 .<br />
amgvarad, pirveli piris obieqtis simravle yovelTvis aRniSnulia zmnaSi gv- prefiqsiT.<br />
meore pirmac Seisisxlxorca zmnis mravlobiTSi SeTanxmebis unari, rac aRiniSna<br />
-T sufiqsiT. mesame pirmac -T niSani gamoiyena obieqtis mravlobiTi ricxvis<br />
gamosaxatavad. amiT `es -T-iani formebi agrZeleben pirveli da meore piris formaTa<br />
xazs: micemiTi brunvis obieqti samsave pirSi iTanxmebs zmnas ricxvSi~ 15 .<br />
arn. Ciqobava aqve miuTiTebs, rom `mesame piris am formis warmoqmnaSi axali faqtori<br />
unda gvqondes: dialeqtobrivi norma. zog qarTul kiloSi (raWulSi, ingilourSi,<br />
fereidnulSi, imerulSi)... xmarebaSia -ye || -ke nawilaki: igi miuTiTebs...<br />
obieqtze mravlobiTis micemiTSi~ 16 da aqedan gamomdinare naCvenebia, rom aedevnaT,<br />
ekiTxebodaT, mouTxrobdaT, exvewebaT... da msgavs formebSi -T sufiqsi -ye nawilakis<br />
adgilasaa gamoyenebuli da misi rolica aqvs dakisrebuli 17 . viTareba ise<br />
warimarTa, rom -T’s moxSirebaSi -ye’s gaiSviaTebis kompensacia Cans 18 .<br />
rogorc vxedavT, -T’sa da -ye’s mimarTeba dialeqturisa da saliteraturo enis mimarTebaa.<br />
orive gamomxatvelia obieqtis mravlobiTi ricxvisa, magram dialeqtur -ye’s<br />
aviwroebs saliteraturo -T sufiqsi, romelic TandaTan mkvidrdeba axal qarTulSi<br />
da gvaqvs dialeqtebSic.<br />
magram Cveulebrivia SeuTanxmebeli formebi: micemiTSi dasmuli iribi obieqti<br />
ver iTanxmebs zmnas ricxvSi. es SeiZleba aixsnas imiT, rom zmna subieqturi wyobisad<br />
aris gagebuli, magaliTad: am dros gerac miuaxlovda maT: l. qiaC. III, 89 (me mivuaxlovdi<br />
maT, Sen miuaxlovdi maT, is miuaxlovda maT…); niavi sasiamovnod ealerseboda<br />
bavSvebs: g. Satb. II, 399 (me vealersebodi maT, Sen ealersebodi maT, is ealerseboda<br />
maT..); goCa buzRuniT daedevna maT: g. Satb. II, 407 (me davedevne maT, Sen daedevne<br />
maT, is daedevna maT…) da a. S.<br />
da ase:<br />
frinveli dastrialebda irmebs: vaJa, VI, 191; magdana qalebs miuvarda: m. javax. IV,<br />
117; mieaxla xogaisZe qistebs: k. gams. II, 199...…<br />
Zvel qarTulSi saxelobiT brunvaSi dasmuli obieqti, Tu misi mravlobiTi ricxvi<br />
n (-en) niSniT iyo aRniSnuli, zmnas iTanxmebda mravlobiT ricxvSi da aCenda n ni-<br />
13 i v . q a v T a r a Z e , micemiTis mravlobiTSi dasmuli saxelis gamoxatvis istoriisaTvis<br />
zmnaSi, gv. 228-229; a. k i z i r i a , qvemdebare da damateba axal qarTulSi, kreb. qarTuli enisa<br />
da literaturis swavlebis sakiTxebi skolaSi, V, Tb., 1953, gv. 25.<br />
14 arn. Ciqobava, martivi winadadebebis evoluciis ZiriTadi tendenciebi qarTulSi, gv. 562.<br />
15 iqve, gv. 564.<br />
16 iqve.<br />
17 iqve.<br />
18 iqve.<br />
197
Sans 19 : aman cremliTa daaltvna ferÃni Cemni.: l 7, 44; qaTamman Seikribnis marTueni<br />
queSe frTeTa: C m 23, 37; miscna igini sapyrobilesa mzaraulT moZRurisa mis: dab. 40,<br />
5; ganutevna igini mTavarman man: kim. 1, 56, 20.…<br />
SeTanxmebisas Cuen da Tquen nacvalsaxelebiT gamoxatul obieqtebs, Tu saxelobiTSi<br />
ivaraudeboda, iseTive Zala hqonda, rogorc mravlobiTi ricxvis -n niSnian damatebas:<br />
me Segiyuaren Tquen: i 15, 12; dagicvna Tquen RmerTman: warty. nz.; vixilne Tquen:<br />
DE 16, 22... Sdr. aravin dagmidginna Cuen DE m 20, 7; aravin dagჳidginna Cuen: C m 20, 7...<br />
axal saliteraturo qarTulSi aseTi SeTanxmeba gadaSenebulia, magram SemorCenilia<br />
cocxal metyvelebaSi (raWulSi 20 , fSaurSi 21 ...).<br />
mag.:<br />
r a W u l i : avTandilma... daTalna Samfurni: S. ZiZiguri, qarT. dial. masalebi, Tbilisi,<br />
1974, 135; amoarCivna orni lekvani: S. ZiZ. Ziebani qarT. dialeqtologiidan, 199...<br />
fSauri: Caacvna i tanisamosni: g. cocaniZe, fSauri dialeqti, 122; avawioken<br />
cxvar-mwyemsni: iqve, 122; iman iseni gaicilna: fSauri, qarT. dialeqtologia, 134; kacma...<br />
daSWrna frCxilni: iqve, 134...<br />
x e v s u r u l i : gaziT gaarTvna kalTani: Ãevs. 241, 17; Ãel-ukuRm garmaqneulma dagiWrna<br />
ubis masrani: iqve, 221, 5...<br />
TuSuri: iq daÃocnes orniv:L TuSuri, qarT. dial. 117; virebiT kalon galewnes:<br />
TuSuri, qarT. dial. 110; ded-mamaT dagvzardnes: TuSuri, qarT. dialeqt. 123...<br />
fSaurSi Semonaxuli Zveli qarTulis formebi gamoyenebulia vaJa-fSavelas mier<br />
22 . Tvals xelni daifarnian: II, 80; erTs wiTel-wveras davtyliSe, davaglejinen<br />
ybania: I, 44; Camovlnes Walani: III. 76 da sxva.<br />
Tanamedrove qarTulSi gardamavali orpiriani zmnis mesame piris uaxloesi obieqti<br />
zmnas ver iTanxmebs ricxvSi verc maSin, roca is micemiTSia da verc maSin, roca<br />
saxelobiT brunvaSia. da es xdeba imitom, rom subieqti, romelic aseT zmnebTan saxelobiTsa<br />
da moTxrobiTSi daismis, meti sintaqsuri Zalis mqonea. moTxrobiTSi<br />
dasmuli saxelis sintaqsuri SesaZlebloba metia micemiTisa da saxelobiTisaze.<br />
mag.:<br />
avdari patarZlebs Tu SeaSinebs: k. gams. V, 55;<br />
erTi RrmaT moxucebuli berikaci baRSi vaSlebs amynobda: i. gogeb. V, 198;<br />
dRes qeTevanma wamoiRo rveulebi gasasworeblad: e. yif. I, 363...<br />
cocxali metyvelebis kvalia, roca uaxloesi obieqti iTanxmebs zmnas ricxvSi da<br />
aCens -T niSans.<br />
magaliTebi:<br />
aman kidev ufro gaajiutaT: akaki, VII, 793.<br />
daswyevloT RmerTma _ sirajoben kideca: ilia, I, 345.<br />
ai, dalaxvraT RmerTma _ sTqva TavisTavad petrem; ilia, I, 411.<br />
dalaxvraT Cemma gamCenma: d. kld. I, 16.<br />
SimSilma Zlier SeawuxaT... lekvebi: i. gogeb. IX. 45 23 .<br />
saliteraturo qarTulSi sampirian zmnasTan III piris iribi obieqti ricxvis mixed-<br />
viT araa dakavSirebuli: igi zmnas ver iTanxmebs ricxvSi: petrem ymawvilebs qveS gau-<br />
Sala nabadi: ilia, 408; zaali ki qveyniur zraxvebs veRar aRwevda Tavs: akaki, VII, 131.<br />
19 dawvrilebiT ganxilulia es sakiTxi a. Ciqobavas SromaSi `riT aris warmodgenili mravlobiTis<br />
saxelobiTSi dasmuli morfologiuri obieqti Zvel qarTulSi~, tfilisis universitetis<br />
moambe, I, 1929, gv. 107-119. araerTi avtori Sehxebia mas SemdgomSic.<br />
20 S. ZiZiguri, Ziebani qarTuli dialeqtologiidan, Tb., gv. 198-199.<br />
21 g. c o c a n i Z e , fSauri dialeqt. Tb., 1978, gv. 122.<br />
22 i. i m n a i S v i l i , vaJa-fSavela da Zveli qarTuli ena, Tb., 1968, gv. 100-103.<br />
23 msgavs formebze gaamaxvila yuradReba doc. i. kiknaZem moxsenebaSi _ `erTi enobrivi tendenciis<br />
Sesaxeb Tanamedrove qarTulSi~, romelic wakiTxuli iyo Tbilisis saxelmwifo universitetSi<br />
akad. v. Tofurias xsovnisadmi miZRvnil `saenaTmecniero saubrebis~ sajaro sxdomaze<br />
1981 wlis 8 ianvars.<br />
198
aseTive mdgomareobaa orpirianad qceul zmnebTanac: yvavilebs tanSi Jruantelma<br />
dauara: vaJa, VII, 36, Sdr. moxiblul msmenelebs Jruantelma dauaraT: akaki, IV, 178...<br />
magram orpiriani gardauvali zmnis msgavsad sampirian zmnasTanac Tavs iCens tendencia<br />
iribi obieqtis mier zmnis ricxvSi SeTanxmebisa, rac aixsneba cocxali metyvelebis<br />
TaviseburebaTa moZalebiT. micemiTSi dasmuli obieqtis mier zmnis ricxvSi<br />
SeTanxmebis SemTxvevebi gvaqvs rogorc aRmosavleT saqarTvelodan gamosuli, ise<br />
dasavleT saqarTvelodan gamosuli mwerlebis (ilia, vaJa, s. SanSiaSvili 24 , m. javaxiSvili...,<br />
akaki, daviT kldiaSvili, s. kldiaSvili...) nawerebSi.<br />
magaliTebi:<br />
sams dRes ukan biWma pasuxi moutanaT: ilia, I, 369; RmerTma memkvidre ar uboZaT:<br />
ilia, I, 369; vin miscaT imaT neba: vaJa, VI, 86; es oini melam dahmarTaT: vaJa, V, 187;<br />
mere Zili mostacebT Tvals: g. Satb. II, 398; Cemma saqcielma yovelgvari eWvi gaufantaT<br />
(maT) ~literaturuli saqarTvelo~, 14, VIII, 81, gv. 15, sv. 4...<br />
simravlis gamoxatvisas zogi zmna fuZemonacvlea. es monacvleoba calobiTisa da<br />
krebiT saxelTa mimarTebas efardeba.<br />
Zvel qarTulSi amisi nimuSebia:<br />
j d a igi saxlsa Sina missa; DE mr. 2, 15 da: sxda eri garemo missa: C mr. 3, 32...<br />
da ase:<br />
gamoagdes igi mier savenaÃiT: DE mr. 12, 8, Sdr. gamoasxa eri igi: DE m 9, 25...<br />
aseTivea:<br />
dadva igi gamokueTilsa mas samaresa: C l 23, 53.<br />
dadva samoseli TÂsi: i 13, 4..., Sdr. kacman vinme daasxa venaÃi: DE mr. 12, I.<br />
daasxes samoseli kicusa mas: DE l 19, 35...<br />
mravlobiTs ki Tavisi niSani hqonda. Tu saxelobiTSi dasmuli obieqti mravlobiT<br />
ricxvSi iyo (n niSniT), igi ricxvSi iTanxmebda zmnas da aCenda mravlobiTis n niSans;<br />
daasxna Ãelni misni mis zeda: C l 13, 13.<br />
daasxna TiTni misni: mr 7, 33...<br />
monacvleoba gvaqvs axal qarTulSic im gansxvavebiT, rom saxelobiTSi dasmuli<br />
mesame piris obieqti zmnas ver iTanxmebs mr. ricxvSi: mravlobiTi ricxvi aRiniSneba<br />
fuZis monacvleobiT. amgvarad sxma enacvleba formebs: sma, bma, yvana da a. S.: qaTams<br />
svams _ qaTmebs sxams, qaTami dasva _ qaTmebi dasxa, vaSli abia _ vaSlebi asxia, Zroxa<br />
waiyvana _ Zroxebi waasxa, cxvari waasxa...<br />
simravle zmniswinis monacvleobiTac SeiZleba gamoixatos. zmniswinis monacvleoba<br />
erT-erTi saSualebaa mravlobiTSi dasmuli uaxloesi obieqtis an zogjer gardauvali<br />
zmnis subieqtis mr. r. asasaxavad zmnaSi. aseTi monacvleoba exeba zmniswinebs:<br />
amo – da (amoaZro _ daaZro...), ga _ da (gaxada _ daxada...) gamo _ da (gamoacxo _ daacxo...),<br />
Se _ da (SeWama _ daWama...)...<br />
aseT SemTxvevaSi, `roca obieqti mxol. ricxvSia, maSin erTi zmniswinia naxmari<br />
(ga, amo, Se, gamo da sxva), magram, roca obieqti mravlobiTSi gadadgeba, maSin SeiZleba<br />
zmnaSi Cveulebriv zmniswins da Seenacvlos~ 25 .<br />
magaliTad;<br />
gaaTxovebs _ colad miscems visme 26 .<br />
daaTxovebs _ gaaTxovebs bevrs.<br />
gagzavnis _ gaamgzavrebs, gauSvebs, daavalebs, wavides, miavlens, gzas gauyenebs.<br />
dagzavnis _ sxvadasxva mimarTulebiT gagzavnis, wargzavnis bevrs.<br />
gamoacxobs _ coms gaxurebul RumelSi (ToneSi, kecze... moaTavsebs, gamoSuSavs da<br />
saWmelad gamosadegs gaxdis...<br />
24 s. SanSiaSvilis moTxrobebSi naxmari formebi ganxiluli da axsnili aqvs arn. Ciqobavas:<br />
a r n . C i q o b a v a, martivi winadadebis evoluciis ZiriTadi tendeciebi qarTulSi, II, gv. 563.<br />
25 a. S a n i Z e, qarTuli enis gramatikis safuZvlebi, gv. 256.<br />
26 damowmebulia qarTuli enis ganmartebiTi leqsikonis mixedviT.<br />
199
daacxobs _ gamoacxobs bevrs.<br />
moxnavs _ saxvneli iaraRiT miwas daamuSavebs...<br />
daxnavs _ moxnavs erTianad...<br />
SeWams _ daReWavs da gadaylapavs...<br />
daWams _ SeWams bevrs, sul erTianad SeWams...<br />
da- zmniswinis aseT funqciaze a. SaniZem sagangebod gaamaxvila yuradReba da aseT<br />
da’s uwoda TiToobis da- im azriT, rom aseT viTarebaSi masTan `xSirad dakavSirebulia<br />
iseTi moqmedeba, romelic Sesrulebulia pirdapir obieqtze cal-calke~ 27 .<br />
magaliTebi:<br />
mecxvarem... cxvrebi dahkriWa: i. gogeb. V, 372; babuaCemma... daaTxova yvela qaliSvili:<br />
d. kld. II, 122; imaT saZebnelad davgzavne... balRebi: vaJa, VI, 252...<br />
amgvarad, pirveli da meore piris obieqti yovelTvis iTanxmebs zmnas ricxvSi.<br />
ricxvSi SeTanxmeba gvaqvs maSinac, roca gardauvali orpiriani zmnis mesame piris<br />
iribi obieqti mravlobiT ricxvSia.<br />
sampiriani zmnis iribi obieqti naklebi sintaqsuri Zalis mqonea.<br />
mesame piris obieqti zmnas ver iTanxmebs, Tu subieqtad pirveli an meore piria.<br />
SemoklebaTa ganmartebebi<br />
akaki IV, VII _ akaki wereTeli, Txzulebani, sruli krebuli Svid tomad, t. IV,<br />
Tb. 1948, VII, Tb., 1949.<br />
S. aragv. I, II _ S. aragvispireli, TxzulebaTa sruli krebuli, t. I, Tb. 1947, t. II,<br />
Tb., 1947.<br />
k. gams. II, V _ k. gamsaxurdia, rCeuli Txzulebani, t. II, Tb. 1959, t. V, Tb., 1961.<br />
i. gogeb. V, IX _ i. gogebaSvili, Txzulebani, t. V, Tb., 1957, t. IX, Tb., 1962.<br />
n. dumb. _ n. dumbaZe, oTxi romani, Tb., 1973.<br />
vaJa V, VI, VII, X _ vaJa-fSavela, TxzulebaTa sruli krebuli aT tomad, Tb., 1964.<br />
i _ saxarebaÁ iovanÀsi; qarTuli oTxTavis ori Zveli redaqcia sami Satberduli<br />
xelnaweris mixedviT (897, 936, 973 ww.), gamosca a. SaniZem, Tb., 1945.<br />
ilia I _ ilia WavWavaZe, TxzulebaTa sruli krebuli xuT tomad, t. I, 137.<br />
kim. I _ kimeni, qarTuli hagiografiuli Zeglebi, k. kekeliZis gamocema, t. I, tfilisi,<br />
1918.<br />
d. kld. I, II _ d. kldiaSvili, Txzulebani, t. I, Tb., 1952, t. II, Tb., 1952.<br />
k. lorTq. _ k. lorTqifaniZe, moTxrobebi, Tb., 1975.<br />
n. lorTq. I _ n. lorTqifaniZe, TxzulebaTa sruli krebuli, I, Tb., 1958.<br />
m _ saxarebaÁ maTÀsi, n. i.<br />
mr _ saxarebaÁ markozisi, n. i.<br />
e. nin. I _ e. ninoSvili, Txzulebani, I, Tb., 1932.<br />
qarT. dial. _ i. gigineiSvili, v. Tofuria, i. qavTaraZe, qarTuli dialeqtologia,<br />
v. Tofurias redaqciiT, Tb., 1961.<br />
l. qiaC. III _ l. qiaCeli, Txzulebani oTx tomad t. III, Tb., 1950.<br />
a. yazb. I _ al. yazbegi, Txzulebani xuT tomad, t. I, Tb., 1948.<br />
e. yif. I _ ed. yifiani, moTxrobebi, t. I, Tb., 1974.<br />
g. Satb. II _ g. SatberaSvili, Txzulebani oTx tomad, t. II, Tb., 1972.<br />
warty. _ wartyuenvaÁ ierusalÀmisaÁ Tqumuli netarisa stratiki monazonisaÁ, n.<br />
maris gamocema, TP, IX, СПб, 1909.<br />
g. wer. I _ g. wereTeli, rCeuli nawerebi, t. I, Tq. 1947.<br />
Ãevs. _ b. gabuuri, Ãevsuruli masalebi, a. SaniZis redaqciiT, qarTuli saenaTm.<br />
sazogadoebis weliwdeuli, I_II, Tb., 1923_24.<br />
m. javax. III. IV _ m. javaxiSvili, Txzulebani eqvs tomad, T. III, Tb., 1960, T. IV, Tb.,<br />
1962.<br />
27 a. S a n i Z e , qarTuli enis gramatikis safuZvlebi, gv. 255.<br />
200
erTi sintaqsuri movlenis Sesaxeb 1<br />
201<br />
neli cqitiSvili<br />
am statiis dawera gadagvawyvetina erTma telereklamam, romelic ramdenime kviris<br />
ganmavlobaSi yoveldRe meordeboda `imedis~ arxze, umetesad _ 22 sT-iani `qronikis~<br />
win:<br />
`ucxo qveynis moqalaqes, romelsac surs mieniWos saqarTvelos moqalaqeoba, gancxadebiT<br />
mimarTavs saqarTvelos prezidents, an _ saqarTvelos saelCos an sakonsulos~.<br />
gramatikulad (sintaqsurad) es aris rTuli qvewyobili winadadeba, romlis e. w.<br />
mTavari komponentia:<br />
`ucxo qveynis moqalaqe [da ara moqalaqes!] mimarTavs [semantikurad albaT umjobesi<br />
iqneboda: moqalaqem unda mimarTos...] saqarTvelos prezidents...~<br />
am mTavar winadadebaSi CarTulia (`SeWrilia~) e. w. gansazRvrebiTi damokidebuli<br />
winadadeba: `romelsac surs mieniWos saqarTvelos moqalaqeoba~.<br />
`romelsac~ gramatikulad aris mimarTebiTi nacvalsaxeli da erTdroulad aqvs<br />
ori (iqneb _ samic!) funqcia: igi akavSirebs damokidebul winadadebas mTavarTan, Tanac<br />
gansazRvravs (semantikurad) Tavis misamarT sityvas _ mTavari winadadebis qvemdebares,<br />
da warmoadgens damokidebuli winadadebis subieqts [romelsac surs = mas<br />
(moqalaqes) surs], amitom mas wevr-kavSirsac uwodeben...<br />
damokidebuli winadadebis zmna-Semasmeneli _ `surs~ marTavs Tavis subieqts<br />
(`romelsac~) micemiT brunvaSi. mTavari winadadebis subieqtma (`moqalaqem~) `dakarga~<br />
kavSiri Tavis SemasmenelTan (`mimarTavs~) da daemsgavsa brunvaSi romelsac wevr-kav-<br />
Sirs. miviReT: moqalaqes mimarTavs [unda yofiliyo: moqalaqe mimarTavs].<br />
es movlena, romelic samecniero literaturaSi `sintaqsuri atraqciis~ an `sintaqsuri<br />
asimilaciis~ saxeliT (ufro _ ukanaskneliT) aris cnobili (k. dondua, f.<br />
erTeliSvili, l. kvantaliani, a. arabuli...), ucxo ar aris qarTuli enisaTvis. ufro<br />
metic: Zvel qarTul enaSi aseTi wyoba winadadebisa sakmaod gavrcelebuli iyo.<br />
arsebul masalaze dayrdnobiT, a. SaniZe werda: `Tu romelime saxeli gansazRvrulia<br />
damokidebuli winadadebiT, igi brunvis mixedviT angariSs uwevs damokidebuli<br />
winadadebis zmnas da ara mTavrisas~... magram, rogorc azustebs am mosazrebas f. er-<br />
TeliSvili, es ar iyo norma Zveli qarTuli enisaTvis...<br />
aRniSnuli konstruqcia, ra Tqma unda, SeniSnuli aqvs yvelas, visac ki umuSavia<br />
rTuli winadadebis sintaqsis sakiTxebze. igi saTanadod aris Seswavlili. Cven<br />
axals arafers vambobT. Cvens statias mxolod praqtikuli daniSnuleba aqvs: iqneb<br />
Tavidan aviciloT erT-erTi arasasurveli enobrivi Secdoma, azrobriv Secdomasac<br />
rom ukavSirdeba, da arRvevs qarTuli saliteraturo enis ganviTarebis bunebriv<br />
process.<br />
gasakviri ar iqneba, vinmes (gansakuTrebiT _ albaT Jurnalistebs) gauCndes ki-<br />
Txva: Tuki Zvel qarTul enaSi msgavsi konstruqciebi sakmaod gavrcelebuli iyo,<br />
dRes ratom unda CavTvaloT isini enis `momakvdinebel~ movlenad?<br />
jer erTi, cnobilia, rom Zveli qarTuli enisa da axali (da Tanamedrove) qarTuli<br />
enis gramatikuli formebi Tu konstruqciebi bevr SemTxvevaSi gansxvavdebian er-<br />
TmaneTisagan. ena xom viTardeba... (oRond viTardeba bunebrivi da kanonzomieri<br />
gziT!). meorec da _ rac mTavaria, Zvel qarTulSive CvenTvis saintereso konstruqciebi<br />
`normidan gadaxrad~ ufro iTvleboda. maT warmoqmnas Tavisi axsna eZebneba. Tumca<br />
axsna sxvadasxvagvaria. mkiTxvels gavaxsenebT zog rames arsebuli samecniero<br />
literaturidan.<br />
1 gelaTis mecnierebaTa akademiis Jurnali, Tb., 2005, #6.
k. dondua rTuli qvewyobili (daqvemdebarebuli) winadadebis amgvari wyobis mizezs<br />
TviT winadadebis genezisSi xedavda. igi werda:<br />
`mizezi is unda iyos, rom Tavdapirvelad, roca aseTi damokidebuli winadadeba<br />
yalibdeboda, magram jer kidev Camoyalibebuli ar iyo, mimarTebiTi nacvalsaxeli<br />
erTsa da imave dros misamarT sityvasac unda kuTvneboda da sakuTriv damokidebuli<br />
winadadebis Semasmenelsac. sxvagvarad rom vTqvaT, mimarTebiTi nacvalsaxeli warmoadgenda<br />
misamarTi sityvis... atributs. am winadadebaSi: `sityuaTa, romelTa getyode<br />
Tquen, sul arian da cxovreba...~ sityva `romelTa~ ara marto garegnulad... mosdevs<br />
sityva `sityuaTa-s, aramed Sinaarsoblivadac uSualod ekuTvnis mas. pirveli mZime (,)<br />
rom amoviRoT am winadadebidan, adrindeli Sinaarsis Sesatyvis formas miviRebT<br />
[igulisxmeba rTuli Tanwyobili winadadebis Sinaarsi, n. c.], saxeldobr: `sityuaTa<br />
romelTa [= romelTa sityuaTa] getyode Tqven, [da sityuai ese] sul arian da cxovreba~...<br />
aseTi unda yofiliyo mimarTebiTi nacvalsaxelis adrindeli funqcia”<br />
(k. dondua).<br />
f. erTeliSvili iziarebs k. donduas im debulebebs, rom `mimarTebiTi nacvalsaxeli<br />
erTsa da imave dros misamarT sityvasac unda kuTvneboda da... damokidebuli<br />
winadadebis Semasmenelsac... da rom `mimarTebiTi nacvalsaxeli warmoadgenda misamarT<br />
sityvis atributs...~ oRond SeniSnavs: `es `ormxrivi kuTvnileba~ amJamadac moqmedia:<br />
igi TviT mimarTebiTi nacvalsaxelis bunebaSia mocemuli...~<br />
aRniSnuli `...mosazreba movlenis axsnas TiTqos ver iZlevao~, _ aRniSnavs f. er-<br />
TeliSvili. TviT movlenas ki (ara _ axsnis pretenziiT!) gansxvavebulad aRwers:<br />
`rodesac damokidebuli winadadeba mTavarSi `SeiWreba~, mTavari winadadebis Semasmeneli<br />
mTeli winadadebiT scildeba Tavis samarTav saxels: sityuani... ...sul arian<br />
da cxovreba... ...Semasmenlis mier saxelis brunvaSi marTvis Zala sustdeba an savsebiT<br />
iCrdileba. es garemoeba xels uwyobs imas, rom misamarTi sityva, romelic mimarTebiTi<br />
nacvalsaxelis uSualo mezoblobaSia, Tavis Semasmenelze `orientacias~<br />
kargavs da igi damokidebuli winadadebis Semasmenlisagan marTul mimarTebiT nacvalsaxels<br />
ekedleba brunvaSi...~<br />
k. donduas mosazrebas, rom `mimarTebiTi nacvalsaxeli warmoadgenda misamarTi<br />
sityvis atributs~, ar iziarebs a. kiziria, radganac atributi damokidebuli sityvaa,<br />
damokidebuls ar SeuZliao SeiTanxmos mTavari sityva. amas igi `SeuZlebel movlenas~<br />
uwodebs. xolo e. w. asimilaciis faqts ase xsnis: `misamarTi sityvisa da mimar-<br />
TebiTi nacvalsaxelis dasma erTsa da imave brunvaSi SeTanxmebiT ki araa gamowveuli,<br />
aramed momdevno SemasmenelTan damokidebulebiT. [misamarTi sityvis] uSualod<br />
momdevno Semasmeneli damokidebuli winadadebisaa. am SemasmenelTan srul sintaqsur<br />
urTierTobaSia wevr-kavSiri `romelic~, magram imave Semasmenels exameba misamarTi<br />
sityvac, romelic kavSirs amyarebs uaxloes momdevno SemasmenelTan imave wesis mixedviT,<br />
rogoric arsebobs erTgvarSemasmenlebian Serwymul winadadebaSi, sadac<br />
qvemdebare srul sintaqsur urTierTobaSia uaxloes momdevno SemasmenelTan...~<br />
`sintaqsuri asimilaciis~ movlenas fsiqologiuri faqtoriTac xsnian. aRniSnaven,<br />
rom misamarTi sityvis warmoTqmas win uswrebs mimarTebiTi nacvalsaxelis warmodgena...<br />
(v. Tofuria, l. kvantaliani).<br />
vfiqrobT, fsiqologiuri faqtoris gamoricxva sxva nebismieri axsnis drosac ar<br />
SeiZleba. iqneb gasaTvaliswinebelia Semdegic: saSualo skolaSi TiTqmis yvelas uswavlia<br />
da gauvlia `gramatikis saskolo kursi~ (aRarafers vambobT Jurnalistebis<br />
mier miRebul ganaTlebaze...). gviswavlia:<br />
1. Serwymul, kerZod, ramdenimeSemasmenlian winadadebaSi qvemdebare `emorCileba~<br />
uaxloes Semasmenels, anu qvemdebares brunvaSi marTavs uaxloesi Semasmeneli.<br />
2. gansazRvrebiT damokidebuliani rTuli winadadebis wyoba (romelic wevr-kavSiriT),<br />
normis Tanaxamad, aseTi unda iyos: romelic mimarTebiTi nacvalsaxeli uSualo<br />
mezoblobaSi unda iyos Tavis misamarT sityvasTan, e. i. im sityvasTan, romelsac<br />
igi gansazRvravs, rom Tavidan iqnes acilebuli orazrovneba...<br />
202
3. atributuli msazRvrel-sazRvruli, Cveulebriv, brunvaSi erTmaneTs eTanxmeba...<br />
es gramatikuli wesebi met-naklebad daleqilia yvelas mexsierebaSi. iqneb maTi<br />
fsiqologiuri zegavlenac iCens Tavs iseTi frazis warmoTqmisas, romlis mTavari<br />
winadadeba `gaxleCilia~, mTavari winadadebis ZiriTadi wevri (subieqti Tu obieqti)<br />
umetesad calad aris darCenili Tavkidur poziciaSi, mas ki uSualod mosdevs damokidebuli<br />
winadadebis Semasmenlis mier brunvaSi marTuli romelic mimarTebiTi nacvalsaxeli.<br />
ar aris gasakviri, rom `calad darCenili~, `orientaciadakarguli~, sakuTar<br />
zmna-Semasmenels dacilebuli mTavari wevri (misamarTi, gansasazRvri sityva)<br />
brunvaSi daemsgavsos `uSualo mezobels~ _ mimarTebiT nacvalsaxels, Tavissave msazRvrels...<br />
f. erTeliSvilis sityviT rom vTqvaT, `rogoric unda iyos movlenis axsna, ...sainteresoa<br />
TviT faqti: misamarTi sityva ar aris marTuli brunvaSi mTavari winadadebis<br />
Semasmenlisagan. mosalodneli iyo erTi brunva, gvaqvs sxva _ mimarTebiTi nacvalsaxelis<br />
brunvis Sesabamisi~.<br />
sainteresoa sxva faqtic: rogorc am sakiTxis mkvlevrebs aqvT SeniSnuli, roca<br />
misamarTi sityva Sordeba Tavis Semasmenels da sustdeba maT Soris kavSiri, `mTavar<br />
winadadebaSi misamarTi sityvis monacvled zogjer Cndeba nacvalsaxeli, romelic<br />
brunvaSi mTavari winadadebis Semasmenlis mier aris marTuli. magaliTad, `yovelman<br />
monazonman, romelman ese ara moigos, igi brma ars da mwuxare~... (l. kvantaliani).<br />
aseT formebs `kompromisul formebs~ uwodeben (k. dondua, l. kvantaliani).<br />
msgavs SemTxvevebSi, `gadmosacem Sinaarss rom sicxade ar daakldes, mimarTaven misamarTi<br />
sityvis ganmeorebas(ac) ara marto nacvalsaxelis saxiT, aramed ucvleladac...<br />
aseTi SemTxvevebi dadasturebulia saSualsa da axal qarTulSic (l. kvantaliani).<br />
maSasadame, Zvel qarTulSive, `asimilirebuli~ formebis xmarebisas, igrZnoboda garkveuli<br />
`uxerxuloba~ da Cndeboda winadadebis SinaarsSi sicxadis Setanis survili.<br />
Tumca gasaTvaliswinebelia Semdegi SeniSvnebic:<br />
a) nacvalsaxelis pleonastur xmarebas adgili aqvs `...im SemTxvevaSic, rodesac<br />
misamarT sityvasa da mTavari winadadebis Semasmenels Soris normaluri sintaqsuri<br />
urTierTobaa~, Tu misamarTi sityva dacilebulia mTavari winadadebisagan.<br />
b) misamarTi sityvis ganmeorebas xSirad stilistikuri daniSnuleba aqvs...<br />
(l. kvantaliani).<br />
specialur literaturaSi xazgasmiTaa aRniSnuli, rom `sintaqsuri asimilaciis~<br />
SemTxvevebi Zalian mcirea aramcTu saSualsa da axal qarTulSi, aramed Zvel qar-<br />
TulSic ki, sadac `uasimilacio konstruqciebi~ bevrad Warbobs `asimilirebulT~,<br />
ase rom, misamarTi sityvisa da mimarTebiTi nacvalsaxelis formobrivi damsgavseba<br />
Zveli qarTulisTvisac ki ar aris niSandoblivi~ (a. kiziria, f. erTeliSvili,<br />
l. kvantaliani).<br />
axal qarTul saliteraturo enaSi `asimilirebuli~ formebis xmarebis Sesaxeb,<br />
gasuli saukunis meore naxevarSi, 80-ian wlebSic ki, mkvlevrebi aRniSnavdnen, rom<br />
`misamarTi sityvisa da mimarTebiTi nacvalsaxelis formobrivi damsgavseba (asimilacia)<br />
... aqa-iq amotivtivdeba axal qarTulSi, gansakuTrebiT zepir metyvelebaSi (aqedanaa<br />
SemoJonili samwerlobo enaSic)...~ (v. Tofuria, l. kvantaliani).<br />
e. i. aRniSnuli movlena, miuxedavad imisa, rom igi axsnadia, Secdomad, `normidan<br />
gadaxvevad~ unda Sefasdes. aris kidec Secdomad Sefasebuli (v. Tofuria, a. arabuli).<br />
samwuxarod, dRes `sintaqsuri asimilacia~ lamis masmediis enis damaxasiaTebel<br />
movlenad iqces.<br />
Cven Segnebulad vamaxvilebT yuradRebas televiziis enaze (xSirad gvxvdeba igi<br />
presis enaSic!): teleekranidan mosmenili (gansakuTrebiT _ reklamis gziT) mcdari<br />
formebi swrafad vrceldeba da mkvidrdeba kidec... maT `cudi magaliTis Zala~ aqvT.<br />
warmovadgenT nimuSebs, zusti `misamarTis~ dasaxelebis gareSe. erTi `misamarTiani~<br />
reklama statiis dasawyisSive ganvixileT... isev reklama:<br />
203
`erTaderT preparats, romelsac is amJamad iRebs, xvelis wamalia~ [unda iyos: er-<br />
TaderTi preparati, romelsac is amJamad iRebs, xvelis wamalia].<br />
`erma, romelmac ar icis SiSi, Cemi eria...~ [unda iyos: eri, romelmac ar icis Si-<br />
Si, Cemi eria].<br />
cnobilia, rom `arsebiTi saxeliT gadmocemul misamarT sityvas SeiZleba axldes<br />
msazRvrelad CvenebiTi nacvalsaxeli, romelic damokidebuli winadadebis fard saxels<br />
warmoadgens mTavar winadadebaSi. mas misaTiTebel sityvas an korelats uwodeben~<br />
(a. SaniZe, l. kvaWaZe, l. kvantaliani). korelatiT ufro xazgasmulia mTavari winadadebis<br />
asaxsneli wevri, mis mier `orientaciis dakargva~ winadadebis sivrceSi<br />
TiTqos naklebmosalodnelia, is marTuli unda iyos brunvaSi Tavisive Semasmenlis<br />
mier. magram teleekranidan movismineT aseTi frazebi:<br />
`is deputatebi, romlebic [misamarTi sityva korelati sityviTurT daemsgavsa<br />
brunvaSi mimarTebiT nacvalsaxels!] dRes sxdomas ar eswrebian, xval daasaxeleben<br />
[mandaturebi]~ [unda yofiliyo: im deputatebs, romlebic dRes sxdomas ar eswrebian,<br />
xval daasaxeleben].<br />
`is komitetis Tavmjdomare, romelic movaleobas ver asrulebs droulad, pasuxi<br />
moeTxoveba~ [unda yofiliyo: im komitetis Tavmjdomares, romelic movaleobas ver<br />
asrulebs droulad, pasuxi moeTxoveba].<br />
`im movlenebze, romlebzec Cven momdevno siuJetSi gveqneba saubari, SeiZleba<br />
muxrovanis sindromi vuwodoT~ [unda yofiliyo: im movlenebs, romlebzec... momdevno<br />
siuJetSi gveqneba saubari, SeiZleba muxrovanis sindromi vuwodoT]. rogorc vxedavT,<br />
nacvlad imisa, rom misamarTi sityva _ mTavari winadadebis obieqti (`movlenebi~)<br />
marTuli yofiliyo Tavisi SemasmenliT bunebriv _ mic. brunvaSi, Tandebulian brunvaSi<br />
daemsgavsa mimarTebiT nacvalsaxels!<br />
`sintaqsuri asimilaciis~ SemTxvevebi, romlebic ZiriTadad romelic mimarTebiT<br />
nacvalsaxels ukavSirdeba, Segvxvda vinc nacvalsaxelis monawileobiTac:<br />
`qurdebma, vinc [ajobebda romlebmac] es suraTi moipares, warmodgena ara aqvT,<br />
ra ganZTan aqvT saqme!~ [unda Kyofiliyo: qurdebs, (ufro sworad _ maT) vinc es suraTi<br />
moipara, an _ romlebmac es suraTi moipares, warmodgena ara aqvT... meore damokidebul<br />
winadadebas CvenTvis mniSvneloba aRara aqvs].<br />
`is [mTavari winadadebis qvemdebare nacvalsaxeliTaa gamoxatuli da vinc nacvalsaxeli<br />
bunebrivia], vinc am rubrikis stumari gaxdeba, eZleva saukeTeso Sansi...~<br />
[unda yofiliyo: mas, vinc am rubrikis stumari gaxdeba, eZleva saukeTeso Sansi...].<br />
amgvar frazebSi sityvaTa Soris mxolod gramatikuli kavSirebi ki ar aris darRveuli,<br />
aramed _ logikuri kavSiric! am kavSirebis aRdgenas da frazis gamarTvas<br />
umetes SemTxvevaSi SeiZleba kiTxvis dasmis wesiTac mivaRwioT: vis eZleva Sansi? vis<br />
ara aqvs warmodgena? ras SeiZleba vuwodoT (sindromi)? vis moeTxoveba pasuxi? da a.<br />
S. `mosaZebni gvyavs~ mTavari winadadebis Semasmeneli da... SevZlebT sworad davajgufoT<br />
mTavari da damokidebuli winadadebebis wevrebi.<br />
a. arabuli gvTavazobs `recepts~ Secdomisagan `Tavis dasazRvevad~:<br />
`pirvel rigSi frTxilad unda viyoT amgvari rTuli winadadebebis gamoyenebis<br />
dros (gansakuTrebiT maTi sasveni niSnebiT dayofis TvalsazrisiT). meorec: aucilebelia<br />
SevZloT, amgvarad gaxleCili mTavari winadadebis subieqts vapovninoT saku-<br />
Tari zmna, raTa misi forma am ukanasknelTan mimarTebiT ganisazRvros da ara uSulo<br />
gamvleneli (`asimilaciis gamomwvevi~) wevris (wevrebis) karnaxiT~ (`qarTuli metyvelebis<br />
kultura~).<br />
204
ubralo damateba Tu adgilis garemoeba? 1<br />
205<br />
aleqsandre focxiSvili<br />
rogorc cnobilia, Tan, ze da Si Tandebuliani saxelebi gamoiyenebian ubralo<br />
damatebebad da adgilis garemoebebad, magram winadadebis am wevrTa zusti kvalifikacia<br />
Wirs imis gamo, rom formalur damTxvevaTa garda erTnairad igueben urTier-<br />
Tgammijnav kiTxvebsac. ase mag.: Tan Tandebulian wevrs winadadebaSi _ `sofio magidasTan<br />
idga~ _ Tanaswori uflebiT daesmis kiTxvebi: rasTan? (ubralo damatebisa)<br />
da sad? (adgilis garemoebisa).<br />
xom ar arsebobs raime wesi, romliTac zustad ganvsazRvravdiT, winadadebis romel<br />
wevrTan gvaqvs saqme? _ gvekiTxeba maswavlebeli m. didiZe Tbilisidan.<br />
* * *<br />
saSualo skolis moqmed saxelmZRvaneloSi (avtorebi: a. SaniZe, l. kvaWaZe) ubralo<br />
damatebis zogad formalur mxareze naTqvamia: `ubralo damatebaTa brunvebia:<br />
micemiTi, naTesaobiTi, moqmedebiTi da viTarebiTi. aseTi damateba uTandebuloc SeiZleba<br />
iyos da Tandebulianic~.<br />
micemiTSi dasmuli ubralo damateba, Cveulebriv, Tandebuliania, TandebulTagan<br />
aq gvxvdeba: Tan, ze, Si. Tan _ Tandebulian ubralo damatebas zogjer SeiZleba<br />
erTad daerTos.<br />
micemiTSi dasmuli ubralo damatebis kiTxvebia: visTan? visTan erTad?<br />
rasTan? rasTan erTad? visze? raze? raSi?<br />
gvaklia kiTxva `visSi~?<br />
zogadi cnobebis TvalsazrisiT naTqvams imeorebs l. kvaWaZis `Tanamedrove qar-<br />
Tuli enis sintaqsis~ (Tbilisi, 1966w.) saxelmZRvaneloc, romelic pedagogiuri institutis<br />
studentebisTvisaa Sedgenili. oRond am ukanasknelSi, rogorc mosalodnelic<br />
iyo, sakiTxi ufro vrcladaa gaSuqebuli _ cal-calkea gaanalizebuli TiTqmis<br />
yvela SemTxveva, roca mocemul TandebulTagan TiToeulis xmarebisas saxezea Sinaarsobrivi<br />
siaxle. naTqvamia, rom Si Tandebulian ubralo damatebas daesmis kiTxvebi:<br />
visSi? raSi?<br />
adgilis garemoeba ufro vrcladaa ganxiluli orive saxelmZRvaneloSi da es,<br />
ra Tqma unda, ganpirobebulia sakiTxis TaviseburebiTa da sirTuliT.<br />
adgilis garemoebis raobis gansazRvris Semdeg saskolo saxelmZRvaneloSi naTqvamia:<br />
`...igi mogvigebs kiTxvebze sad? saidan? saiTken? sadamde?.. adgilis<br />
garemoeba, Cveulebriv, zmnas axlavs (pirians Tu upiros), igi gadmoicema zmnizediT<br />
da saxeliT~.<br />
zmnizediT gadmocemuli adgilis garemoebebis Sesaxeb naTqvamia mxolod, rom winadadebaSi<br />
_ `bRaWiaSvili iq imyofeba~ _ ` iq~ zmnizedaa.<br />
wignSi calke paragrafadaa gamoyofili `saxelis brunvis formebi adgilis garemoebad~.<br />
avtorebi weren: `adgilis garemoebis gadmosacemad saxeli Tandebuliania an<br />
uTandebulo. igi SeiZleba idges oTx brunvaSi: micemiTSi, naTesaobiTSi,<br />
moqmedebiTsa da viTarebiTSi~... Tandebuliani adgilis garemoebis gadmosacemad<br />
micemiTis formas daerTvis: Tan, ze (zed, zeda), Si, Sua, Soris~.<br />
pedagogiuri institutis studentTaTvis gankuTvnil saxelmZRvaneloSi am sakiTx-<br />
Tan dakavSirebiTac vrcladaa msjeloba. aq sagangebodaa laparaki zmnizedebiT gadmocemul<br />
adgilis garemoebaTa Taviseburebaze da cal-calkea daxasiaTebuli CamoTvlili<br />
brunvebis formiT gadmocemuli winadadebis es wevrebi.<br />
CvenTvis ZiriTadad saintereso formebs (micemiTs adgilis garemoebad) wignSi eTmoba<br />
70-e paragrafi, romelSic miTiTebulia: `micemiTis forma adgilis garemoebad<br />
1 al. focxiSvili, qarTuli ena, 2000.
uTandebuloa an Tandebuliani. aRniSnavs im adgils, sadac imyofeba sagani an xdeba<br />
moqmedeba. miugebs kiTxvaze: sad? (gv. 129).<br />
pirvelad ganxilulia uTandebulo micemiTi, mere _ Tandebuliani: `adgilis garemoebis<br />
gadmosacemad micemiTis formas daerTvis Tandebulebi: ze (zed, zeda), Si,<br />
Tan (Tana-c), Sua, Soris (agreTve zogierTi zmnizeda Tandebulis mniSvnelobiT).<br />
Tandebuli azustebs da ufro konkretulad gamoxatavs moqmedebis mimarTebas saxeliT<br />
aRniSnul saganTan. sxvadasxva Tandebuli am mxriv sxvadasxva niuanss gadmoscems~<br />
(gv. 130). ase mag.: `ze Tandebuliani micemiTi gamoxatavs adgilmyofobasa Tu<br />
moqmedebas saxeliT aRniSnuli sagnis zedapirze; Si Sinagan sivrces gulisxmobs<br />
(siRrmes an SemozRudul rames)~ (gv. 130), riTac xazi esmis am TandebulebiT gadmocemul<br />
`sxvadasxva niuanss~.<br />
aqve unda SevniSnoT, rom dasaxelebuli Tandebulebi yovelTvis ver gadmogvcemen<br />
aRniSnul `niuanss~. ase mag., roca vambobT: `wamwamebze cremli Camoekidao~, albaT,<br />
araviTar zedapirs ar vgulisxmobT ise, rogorc `sila gaawna ybaSio~, rom vambobT,<br />
arc siRrme igulisxmeba da arc SemozRuduli are. da, saerTod, gadasasinjia<br />
Cvens gramatikul literaturaSi gabatonebuli debuleba, TiTqos ze TandebuliT<br />
aRvniSnavT zedapirze moqmedebas, xolo Si-Ti _ SemozRudul areSi. orive am Tandebuls<br />
dRes gacilebiT meti da mravalnairi funqcia akisria da sainteresoa isic,<br />
rom zogjer erTmaneTsac enacvlebian kidec, ase mag.: `gavida pensiaSi~ da `gavida<br />
pensiaze~, `daartya TavSi~ da `daartya Tavze~ da mrav. sxva.<br />
arc erT ganxilul saxelmZRvaneloSi ar dasmula sakiTxi imasTan dakavSirebiT,<br />
rom ze, Si da Tan darTul winadadebebis wevrebs xSirad SeiZleba daesvaT rogorc<br />
ubralo damatebis (raze? raSi? rasTan?), ise adgilis garemoebis (sad?)<br />
kiTxvebi da ra saSualebiT gavmijnoT isini erTmaneTisagan.<br />
aRniSnul sakiTxze laparaki araa arc ant. kizirias wignSi `qarTuli ena~ (praqtikumi,<br />
damxmare saxelmZRvanelod pedinstitutis studentTaTvis) da arc S. kekeliasa<br />
da ak. daviTianis `qarTul enaSi~, romelic gankuTvnilia pedinstitutis biblio-<br />
TekaTmcodneobis fakultetis studentTaTvis.<br />
ubralo damatebisa da adgilis garemoebis urTierTobis sakiTxs qarTul samecniero<br />
literaturaSi pirveli m. TalakvaZe Seexo wignSi `qarTuli enis gramatikis<br />
swavlebis meTodika~ (Tbilisi, 1959w.).<br />
avtori wers: `saerTod, winadadebis wevrTa amocnoba Sinaarsisa da kiTxvebis mixedviT<br />
xdeba, daesmis saxels kiTxva damatebisa (brunvisa), Tu garemoebisa (zmnizedisa).<br />
magram xSirad erTsa da imave wevrs SeiZleba orive kiTxva Seewyos (damatebisac<br />
da garemoebisac). magaliTad: `oTaraanT qvrivma gulis `ficarzed~ daido xeli~. aq<br />
Tandebuliani saxeli `ficarzed~ formalurad orive kiTxvas iguebs: `sad daido xeli?~<br />
da `raze daido xeli?~<br />
xSirad orive pasuxi dasaSvebad da misaRebadaa cnobili (avtori miuTiTebs p.<br />
afanasievis wignze _ meTodika ruskogo iazika, 1944, gv. 131 _ a. f.). es ki meTodikurad<br />
gaumarTlebelia: winadadebis erTi da igive wevri imisda mixedviT, Tu vin ra<br />
kiTxvas miuyenebs _ damatebisas Tu garemoebisas _ erTisTvis iqneba damateba, meorisTvis<br />
_ garemoeba.<br />
gansakuTrebiT ireva erTmaneTSi adgilis garemoeba da damateba. aRrevas maSin<br />
aqvs adgili, rodesac saxeli micemiT brunvaSia ze, Si, Tan TandebulebiT an naTesaobiTSi<br />
_ ken TandebuliT, iSviaTad gan TandebuliTac~ (gv. 312).<br />
avtoris azriT, `cxadia, adgilis garemoebisa da damatebis erTmaneTisagan gasar-<br />
Cevad mxolod kiTxva ver gamodgeba, saWiroa sxva xerxebic moviSvelioT~ (iqve).<br />
CamoTvlili xuTi xerxi, romelTaganac meore gulisxmobs, rom, Tu Tandebuliani<br />
saxelis magier SesaZlebelia adgilis zmnizedis Casma, sakiTxs adgilis garemoebis<br />
sasargeblod gadavwyvetdiT. magaliTad, `gulSemoyrili daeca miwaze~. aq Tandebuliani<br />
saxeli `miwaze~ iguebs kiTxvas sad? da SeiZleba Seicvalos zmnizediT iq<br />
(`gulSemoyrili daeca iq~).<br />
206
es xerxi (igi m. venslovas SemouTavazebia) iolicaa da sakiTxis gadawyvetasTanac<br />
gvaaxloebs, magram mas sakmao nakli aqvs, rac kargad SeuniSnavs Tavad m. TalakvaZes,<br />
roca wers: `winadadebaSi `orive idayviT muxlebis Tavebze daebjina~, Tandebuliani<br />
saxeli `Tavebze~ orive kiTxvas iguebs (raze daebjina? sad daebjina?), magram misi<br />
zmnizediT Secvla SeuZlebeli xdeba (`orive idayviT muxlebs iq daebjina~)~.<br />
Tumca, Cveni azriT, avtoric cdeba, Tandebulian wevrs `Tavebze~ damatebad rom<br />
miiCnevs.<br />
sakiTxis sworad gadaWrasTan gvaaxloebs mesame xerxic, romelic gulisxmobs winadadebis<br />
Tandebuliani wevris mniSvnelobis gaTvaliswinebas: `Cveulebriv adgilis<br />
garemoebas orive ZiriTadi funqcia aqvs: a) gviCvenebs moZraobas sivrceSi, sagnis an<br />
nivTis erTi adgilidan meoreze gadaadgilebas... an migviTiTebs sagnis mdebareobas<br />
sivrceSi, magaliTebi: `dam momkida xeli da wamiyvana samoaxloSi~, `sul saxlSi<br />
ijda~, `WiSkarTan egdo daWrili wavia~, `karebs ukan ZaRlsaviT mivegdebi~,<br />
`marto kuTxeSi, puris kidobanTan, Tagvi afxakunda~. aq Tandebuliani saxelebi<br />
adgilis garemoebebia~ (gv. 313).<br />
magram ufro rTuli da Znelad gamosayenebelia avtorTan pirvel punqtad dasaxelebuli<br />
xerxi: `...mniSvneloba aqvs imas, Tu ras miemarTeba moqmedeba _ sagans, obieqts<br />
Tu sivrces. mTavaria azrobrivi viTarebis garkveva. Tu moqmedeba miemarTeba sagans,<br />
obieqts, maSin damatebasTan gveqneba saqme da mas damatebis kiTxva unda mivuyenoT<br />
(`yurebze (raze?) xaxvi ar damaWra~), Tu mimarTeba adgilis, sivrcisadmia, maSin<br />
adgilis garemoebaa (`SesvlisTanave pirvel kedelTan (sad?) damayenes anbanze~).<br />
saqme isaa, rom, rogorc wesi, sagani, obieqti Tavadac raRac sivrceSi imyofeba<br />
da amitom moqmedebis mimarTulebis dapirispireba, erTis mxriT, sagnis mimarT, xolo,<br />
meores mxriT, sivrcis mimarT, xelovnuri Cans. amis garda, metad Znelia imis<br />
gansazRvra, ra farTobia saWiro sivrcobrivi mimarTebisaTvis: vTqvaT, winadadebis<br />
ra wevri iqneboda `iatakze~, Tu zemoT motanil winadadebaSi sityvas `yurebze~ am<br />
sityviT SevcvlidiT (`iatakze xaxvi daaWra~)?<br />
Cveni azriT, am SemTxvevaSi moqmedebis Sesrulebis (daWris) adgili, is, sadac<br />
`daaWres~, Tu razedac `daaWres~, mainc adgilia, miuxedavad imisa, ramodena farTobi<br />
ukavia mas. amitom `yurebze~, ise rogorc `iatakze~, adgilis garemoebaa mxolod.<br />
arc sulieri da usulo sagnebis dapirispireba (meoTxe xerxi) gamodgeba sakiTxis<br />
gadasawyvetad, radgan enisaTvis `gaiqca saxlisaken~ da `gaiqca Svilisaken~ _ erTnairi<br />
mniSvnelobisaa: orive SemTxvevaSi moqmedebis Semsrulebeli erTi unda gadaadgildes<br />
erTi wertilidan meore wertilis mimarTulebiT raRac sivrceSi. amitomac<br />
orive SemTxvevaSi erTnairad mosalodnelia adgilis garemoebis kiTxvac saiTken?<br />
vfiqrobT, arasaimedoa mexuTe xerxic `...Cveulebriv, gardauvali mdgomareobisa da<br />
moZraobis aRmniSvnel zmnebTan umetesad garemoeba ivaraudeba: agdia (kuTxeSi), dgas<br />
(Sua oTaxSi), mifrinavs (samxreTisaken)~, radgan msgavs zmnebTanac mosalodnelia<br />
iseTi Tandebuliani saxelebi, romelTa garemoebad miCneva yovlad SeuZlebelia (`Ca-<br />
Zirulia fiqrebSi~ (raSi?), `imyofeba Sua ZilSi~ _ (raSi?); `dgas Tavis mosazrebaze~<br />
_ (raze?) da a. S.<br />
magram mTavari mainc isaa, rom gakveTilze, drois metad SezRudul monakveTebSi,<br />
ar gveqneba saSualeba SevamowmoT CamoTvlili xerxebi.<br />
yoveli xerxi, romelic skolaSi gamoiyeneba, upirvelesad yovlisa, unda akmayofilebdes<br />
Semdeg moTxovnebs: iyos iolad dasamaxsovrebeli, advilad mosaxmari da<br />
swrafad gamosayenebeli.<br />
ubralo damatebisa da adgilis garemoebis urTierTgasasxvaveblad aseTi xerxi<br />
SemdegSi mdgomareobs: Tu winadadebis wevrad gamoyenebul Tandebulian<br />
saxels mxolod arsebiTi saxelis kiTxvebi (vin? ra? _ irib<br />
brunvebSi 2 TandebuliT) Seewyoba, winadadebis wevri ubralo damate-<br />
2 am terminiT aRvniSnavT micemiTs, naTesaobiTs, moqmedebiTsa da viTarebiTs erTad.<br />
207
aa, xolo, Tu am kiTxvebTan erTad zmnizedis (sad? saidan? saiTken?) kiTxvebsac<br />
moixdens igi, adgilis garemoebaa.<br />
vfiqrobT, WoWmans ar gamoiwvevs iseTi Tandebuliani sityvebis kvalifikacia, romelTac<br />
mxolod zmnizedis kiTxva (sad? saidan? saiTken?) daesmiT. ase mag.: `vcxovrob<br />
TbilisSi~, `daiWra varSavaSi~ da a. S. aseTi wevrebi, ra Tqma unda, adgilis garemoebebia.<br />
es wesi TiTqmis ugamonaklisoa da mas Cvens praqtikaSi karga xania viyenebT.<br />
marTalia, zog SemTxvevaSi meore (zmnizedis) kiTxva iqneba stilurad mTlad gamarTuli<br />
ar iyos (Tundac imave `yurze xaxvis daWris~ SemTxvevaSi), magram faqti<br />
isaa, rom yvelgan moqmedeba raRac adgils, sayrden wertils, xelSesaxeb zedapirs<br />
Tu met-nakleb sivrces gulisxmobs. Tanac gasaTvaliswinebelia Semdegi garemoebac:<br />
imas garda, rom sagani raRac sivrceSi mdebareobs da sagnisken Tu sagnidan mdinare<br />
moqmedeba adgils gulisxmobs, agreTve, TviT sagnis esa Tu is nawilic da masze,<br />
masSi Tu mis mimarT Cadenili moqmedebac adgilis garemoebad gaiazreba. ase mag: `daiWra<br />
xelSi~ daesmis orive kiTxva: raSi daiWra? sad daiWra? da, ra Tqma unda, aqac<br />
da sxva msgavs SemTxvevaSic adgilis garemoeba igulisxmeba. amitomaa, rom Cveulebriv<br />
ase vkiTxulobT: `sada aqvs Wriloba?~<br />
sainteresoa isic, rom enam adgilis garemoebad aqcia iseTi moqmedebebic, romlebic<br />
abstraqtuli saxeliT aris gadmocemuli da, erTi SexedviT, adgils ar gulisxmobs,<br />
magram, radgan aseT saxelebTanac miniSnebiT mainc raRac SemosazRvruli sivrce<br />
igulisxmeba, isini orive kiTxvas igueben. mxedvelobaSi gvaqvs gamoTqmebi:<br />
`sjobs monobaSi gadidkacebuls Tavisuflebis ZebnaSi mkvdari~, tyveobaSi<br />
itanjeboda~, `patimrobaSi dalia suli~. yvela CamoTvlil magaliTSi enobrivad ra-<br />
Rac SemosazRvruli adgili igulisxmeba, amitomacaa, rom maT swored sad? kiTxva<br />
ufro eguebaT.<br />
amis msgavsadve adgilis garemoebebia `omSi mokluli~ da `CxubSi cxvirgatexili~,<br />
orives Cveulebriv daesmis kiTxva sad?<br />
Cveni pasuxi ar iqneboda sruli, Tu ar SevexebodiT iseT SemTxvevebs, roca sakiTxis<br />
gadawyveta Zneldeba an TiTqmis SeuZlebelia.<br />
mxedvelobaSi gvaqvs gan da mde Tandebuliani zogi forma, mkvidrad fexmokidebuli<br />
Tanamedrove qarTulSi. ase magaliTad, xSirad metyvelebaSi Tu weraSi romelime<br />
debulebis moxmobisa da gaanalizebis Semdeg vwerT xolme: `am debulebidan<br />
gamomdinareobs...~<br />
ra wevria `debulebidan~, ubralo damateba Tu adgilis garemoeba? _ formalurad<br />
ubralo damateba; Sinaarsobrivad _ adgilis garemoeba, aki xSirad ase vambobT:<br />
`aqedan gamomdinareobso...~ e. i. Tandebuliani wevris nacvlad viyenebT adgilis zmnizedas.<br />
ra Tqma unda, aseTi Tavsatexi ar gagviCndeboda, es rusuli gamoTqma sworad rom<br />
gveTargmna, radgan misi Sesatyvisi `iz etogo~ qarTulad `amisgan~ iqneboda. gan Tandebuli<br />
naTesaobiT brunvasTan ki, rogorc wesi, ubralo damatebas gadmogvcems.<br />
msgavsadve Znelia kvalifikacia iseTi formebisa, rogoricaa `Cemamde Sen bevri<br />
gaklia~ an `ostatamde mainc ver amaRldeba~ da misTanani. magram saqmes is Svelis,<br />
rom aseTi gamoTqmebi enaSi metad mcire raodenobiTaa da SeiZleba isini ubralod<br />
gamonaklisebad CavTvaloT.<br />
maS, ase: Tu winadadebis wevrs orive kiTxva ewyoba, igi adgilis garemoebaa.<br />
208
substantiuri msazRvreli 1<br />
209<br />
anton kiziria<br />
substantiur msazRvrelad gvaqvs arsebiTi saxeli. amaze migvaniSnebs misi saxelic<br />
_ substantivi (substantivum). aseT SemTxvevaSi arsebiTi saxeli ukavSirdeba sintaqsurad<br />
isev arsebiT saxels. igi marTulia brunvaSi: daismis naTesaobiTSi da ucvlelad<br />
ukavSirdeba sazRvruls. brunvis mixedviT icvleba sazRvruli saxeli, ucvleli<br />
rCeba msazRvreli.<br />
naTesaobiTSi dasmuli msazRvreli emfatikuri daboloebis gareSea an iSviaTad<br />
SeiZleba axldes aseTi niSanic, upiratesad poeziaSi, rodesac amas moiTxovs leqsis<br />
saWiroeba.<br />
magaliTebi:<br />
bazaleTisa tbis Ziras oqros akvani ariso: ilia, I, 100, 2; emag Sercxvenil xmlisa<br />
patroni CemTan mosvlasa rogor bedavdi? ilia, I, 160, 15; momagondeba yvirilas piras<br />
maRali bzisa naTeli toti: a. kaland. 1985. 177, 15...<br />
aseTi msazRvreli SeiZleba iyos mxolobiT an mravlobiT ricxvSi da daukavSirdes<br />
mxolobiTSi an mravlobiTSi dasmul saxels; ramdenadac msazRvrelisa da sazRvrulis<br />
rolSi myof arsebiT saxelTa ricxvi erTmaneTisagan damoukidebelia, amitomac<br />
mxolobiTSi dasmuli msazRvreli SeiZleba daukavSirdes mxolobiTSi an mravlobiTSi<br />
dasmul sazRvruls da piriqiT, mravlobiTSi dasmuli msazRvreli SeiZleba<br />
daukavSirdes mxolobiTSi an mravlobiTSi dasmul sazRvruls.<br />
amis mixedviT SeiZleba gavarCioT oTxi saxe:<br />
I. marTuli msazRvreli mxolobiTSia da ukavSirdeba mxolobiTSive dasmul sazRvruls:<br />
magdanamac guliT Seiyvara naibis coli: i. gogeb. IX, 64, 15; manqanis kari gai-<br />
Ro: r. inan. Tebro, 43, 3.<br />
mazris ufrosma moedanze erTi uremi xe-tye kidev gagzavna: k. lorTq. 80, 21...<br />
bavSvma gamoaZro wnelis konas mozrdili saxre: vaJa, VII, 27, 27; erTs Rames mkiTxavis<br />
saxls buxridan cecxli waekida: i. gogeb. V, 451, 7.<br />
laSqaras miwuri zaalis sasaxlis gverdze dgas: m. javax. IV, 78, 38; saxlis saxuravis<br />
qveS moCanda naprali: i. gogeb. V, 503, 9.<br />
yeens Wvartlis melniT savse jami eWira: m. javax. IV, 14, 23; gonebis TvaliT isev<br />
im saRamos daubrunda: S. aragv. I, 63, 22.<br />
netareba gadaiqca ukvdavebis wyarod: akaki, IV, 234, 5; ambavi mivida saxlis meufrosemdis:<br />
g. leon. 257, 7.<br />
gaswi Sav zRvaze, qarTlis xomaldo: g. leon. 420, 9. nu miaxlovdebi Sen, ciskris<br />
varskvlavo: a. kaland. 163, I.<br />
II. marTuli msazRvreli mxolobiTSia da ukavSirdeba mravlobiTSi dasmul sazRvruls:<br />
uwyinarma qarma aRmosavleTisaken gadareka wvimis Rrublebi: k. gams. V, 39, 31;<br />
Tedos manasaanT golasaTvis qamris Rilebi waerTmia: ilia, I, 433, 6.<br />
sxeulis kunTebma moZraoba daiwyes: S. aragv. II, 191, 19; Saqros sityvebma magdana<br />
gamoafxizla: S. aragv. I, 15, 20.<br />
mze Tbilisisaken uxvad isroda cecxlis isrebs: S. aragv. I, 28, 18; Cavicvam rkinis<br />
qalamnebs: r. inan., Tebro, 8, 20.<br />
wavida petre avlabris bakebisaken: ilia, I, 414, 31.<br />
Cveni Wala askilis buCqebiT aris savse: r. inan. Tebro, 108, 3.<br />
III. marTuli msazRvreli mravlobiTSia, ukavSirdeba mxolobiTSi dasmul sazRvruls.<br />
aseTi mravlobiTi SeiZleba iyos gamoxatuli -eb an -T-a niSnebiT.<br />
magaliTebi:<br />
erTxel Camosula Cvensa mezoblebis gamdeli: akaki. IV, 10, 25; aseTi wesi iyo Ser-<br />
1 qarTuli ena da literatura skolaSi, 1-4, 1987.
vaSiZeebis ojaxSi: k. gams. I, 29, 2; oraguli Tqmula Tevzebis mefed: ilia, I, 350, 15;<br />
mexreebic ver bedavdnen mglebis SiSiT saqonlis galalvas: k. gams. V, 51, 5...<br />
mgalobelTa gundi gamqraliyo: vaJa, VI, 81, 12; ekipaJi ekipaJs mosdevda, cxenosan-<br />
Ta jgufi cxenosanTa jgufs: e. gab. I, 415, 30...<br />
IV. marTuli msazRvreli mravlobiTSia, ukavSirdeba mravlobiTSi dasmul sazRvruls.<br />
sazRvrulis ricxvi gamoixateba -eb da -T-a niSnebiT: maT Sua yvavilebis buCqebi<br />
arian dargulni: i. gogeb. V, 523, 10; nisliT Semoibura cad atyorcnili mTebis<br />
kalTebi: g. tab. 325, 3; mwvanis qaTibiT koxtaobs mTebis kalTebi tyiani: vaJa, III, 41, 5.<br />
erT zafxuls Tormetamde avazaki gamoasalmes wuTisofels fSav-xevsurTa Tofebis<br />
tyviebma: vaJa, IX, 200, 8; ujiraulTa qal-rZalni pirjvars iwerdnen: k. gams. V, 67, 17...<br />
rogorc vxedavT, marTuli saxeli ubrunvelia, dasmulia naTesaobiT brunvaSi da<br />
sazRvrulTan erTad ar icvlis brunvis niSnebs. esaa norma Zvelsa da axal qarTul-<br />
Si, magram Zvel qarTulSi arc ise iSviaTad prepoziciuli marTuli msazRvreli<br />
eTanxmeboda kidec sazRvruls brunvasa da ricxvSi: rebekaÁsi ZmaÁ iyo: dab. 24, 29; miiRo<br />
mrokvalisaman moZRuarman ukeTurebisa mis moZRurebisaTÂs samoZRurebelad: sin.<br />
mravalT. 210, 29; iovanÀssa mas naTlis-cemasa yovelTa maT eziareboda: sin. mravalT.<br />
82, 3; romlisani sityuani lbil arian; mam. swavl. 72, 76...<br />
analogiuri formebi gvaqvs axal qarTulSic: ficxela... Tovlisas buqs ayenebda:<br />
vaJa VII, 189, 9; buera... Tavisis foTlebisas kabas mikeravs: vaJa, V, 64, 1; angelozebi<br />
dafnisas gvirgvins adgamen gmirebsa: vaJa, II, 39, 9; SenSi kacisas grZnobas ar xedven:<br />
ilia, I, 131, 30...<br />
marTuli msazRvreli momdevno sazRvruls brunvaSi rom eTanxmeba, es meoreuli<br />
movlenaa, romelic enam arc ki SeiTvisa 2 .<br />
gasaTvaliswinebelia erTi garemoebac: sintaqsuri urTierTobisaTvis aucilebelia<br />
erTmaneTs daukavSirdes ori sxvadasxva metyvelebis nawili (arsebiT saxels _<br />
zedsarTavi saxeli, ricxviTi saxeli, nacvalsaxeli, zmna...); SeuZlebelia arsebiTi<br />
saxeli, Tu is Tavisi ZiriTadi mniSvnelobiT ixmareba, brunvaSi SeTanxmebiT daukav-<br />
Sirdes arsebiT saxels. aseve: zedsarTavi saxeli ar daukavSirdeba zedsarTav saxels,<br />
nacvalsaxeli _ nacvalsaxels, ricxviTi saxeli _ ricxviT saxels..., arsebiTi<br />
saxeli daukavSirdeba arsebiT saxels, Tu igi daismis naTesaobiT brunvaSi da Sei-<br />
Zens sxva damatebiTs funqcias.<br />
Tu mravlobiT ricxvs aviRebT, aqac mxolobiTis msgavsi mdgomareobaa: CxikvTa<br />
qorwili, CxikvTa qorwilma... da ara: CxikvTam qorwilma...<br />
substantiuri msazRvreli rom naTesaobiTis niSniTaa da es niSani ar SeiZleba<br />
iyos warmoqmnis elementi, iqidanac Cans, rom es ukanaskneli ar ucvlis sityvas mniSvnelobas.<br />
mniSvnelobis mixedviT marTuli msazRvreli aRniSnavs: 1. masalas an nivTierebas<br />
(CiTis kaba, vercxlis qamari, xis saxli...), 2. daniSnulebas (Cais Wiqa, wignis maRazia,<br />
aguris qarxana...), 3. kuTvnilebas (mezoblis saxli, mamis qudi, Zmis wigni...), 4. warmomavlobas<br />
(xaris tyavi, mTis wyaro...), 5. profesias (kbilis eqimi, enis maswavlebeli,<br />
binis qurdi...), 6. sxeulis nawils (Zroxis beWi, qaTmis barkali, cxviris nesto...) 3 ...<br />
naTesaobiT brunvaSi dasmuli kuTvnilebis aRmniSvneli msazRvreli saxeli ise-<br />
Tivea, rogoric sasxviso qcevis zmniT gamoxatuli kuTvnilebiTi urTierToba. aseT<br />
2 a . k i z i r i a , martivi winadadebis Sedgeniloba Zvel qarTulSi, Tb., 1963, gv. 255-256; misive:<br />
martivi winadadebis Sedgeniloba qarTvelur enebSi, Tb., 1982, gv. 52, Sdr. i v . i m n a i S v i l i ,<br />
saxelTa bruneba da brunvaTa funqciebi Zvel qarTulSi, Tb., 1958, gv. 584; misive: sinuri mravalTavi,<br />
gamokvleva da leqsikoni, Tb., 1975, gv. 101-102.<br />
3 l.leJava, msazRvrelTa rigi ramdenime araerTgvar msazRvrelTan SesityvebaSi: kreb. `qar-<br />
Tuli sityvis kulturis sakiTxebi~, w. I, Tb., 1972, gv. 81-91; l.kvaWaZe, Tanamedrove qarTuli<br />
enis sintaqsi, gv. 180; a.kiziria, martivi winadadebis Sedgeniloba qarTvelur enebSi, gv. 224-<br />
225.<br />
210
SemTxvevaSi `Tu sasxviso qcevis forma kuTvnilebiTs urTierTobas gamoxatavs (subieqtsa<br />
da irib obieqts Soris an obieqtebs Soris), amave zmnaTa saarviso qcevis formasTan<br />
iribi damateba substantiur gansazRvrebad gadakeTdeba: mgels lekvi ukvdeba<br />
→mglis lekvi kvdeba; monadire mgels lekvs uklavs→monadire mglis lekvs klavs.~ 4<br />
distanciuri substantiuri msazRvreli<br />
msazRvreli saxeli sazRvruls SeiZleba daukavSirdes distanciuradac. aseT Sem-<br />
TxvevaSi msazRvrelsa da sazRvruls Soris CarTulia zmna-Semasmeneli an romelime<br />
sxva wevri. aseTi msazRvreli ornairad ukavSirdeba sazRvruls: an inarCunebs Tavis<br />
brunvas da martiv naTesaobiTSia: kvaracxelias brunavs wisqvili: a. kaland. 351, 6; an<br />
xelmeored irTavs brunvis niSans da eTanxmeba sazRvruls brunvaSi: sisxlisam morwyo<br />
wvimama qarTvelTa mTa da baria: vaJa, III, 14, 20; siyvarulisas davwnav gvirgvinsa,<br />
saTnoebiTa movqargav garsa: vaJa, V, 249, I; cisas igonebs rides: g. tab. 253, 6; me udidesi<br />
sixarulisTvis Seni sityvisas moveli macnes: a. kaland. 271, 16...<br />
Sdr. atributuli msazRvreli: Cemsas nu elis ymobasa: r. erisT. 139, 4...<br />
distanciuri SeiZleba iyos postpoziciuri substantiuri msazRvrelic. sintaqsuri<br />
urTierToba aq iseTivea, rogoric gvaqvs kontaqtur msazRvrelTan: pasuxs ar daucada<br />
mdinarisas: vaJa, VI, 257, 20; tirian yvavilni cxared velisani: a. kaland. 39, 8.<br />
substantiuri msazRvreli saxelis ganmartoeba<br />
msazRvreli saxeli SeiZleba aRmoCndes sazRvrulis gareSe, umeteswilad aseTi<br />
viTareba gvaqvs maSin, rodesac meordeba sazRvruli. msazRvrelTa ganmeorebis Tavidan<br />
acilebis mizniT ukanasknels gamotoveben da masTan dakavSirebuli msazRvreli<br />
rCeba sazRvrulis gareSe, ganmartovdeba da damatebiT dairTavs gamotovebuli<br />
sazRvrulis brunvis niSans da ricxvis niSansac, Tu sazRvruli ivaraudeba saxelobiTi<br />
brunvis mravlobiT ricxvSi 5 .<br />
amis nimuSia: `kaklis xeebi ezoebSi da xilisani baRCebsa da baRebSi Seikunwla<br />
axalis Tovlis quliTa~: ilia, I, 469, 39. xilisani msazRvreli unda yofiliyo, xeebisa,<br />
mravlobiTSi dasmuli saxelisa: sazRvrulis ricxvis niSani daerTo msazRvrel<br />
saxels da es ukanaskneli mosalodneli msazRvrelis magivrad mogvevlina Tavisi<br />
sazRvrulis funqciiT.<br />
marTuli ganmartoebuli msazRvreli irTavs ormag brunvis niSans _ erTs saku-<br />
Tars, romliTac marTulia sazRvruli saxelis mier, xolo meore niSani gamoxatavs<br />
Cavardnil sazRvrulTan `SeTanxmebas~. aseTi `SeTanxmeba~ gvaqvs saxelobiTSi, agreTve<br />
`moTxrobiTSi: daviTis Svilma iswavla, vaxtangisam _ ara; micemiTSi: dedis magivrobas<br />
bicola uwevda, mamisas ki _ biZa...; mimarTulebiTSi: Tavis Tavs Tvlida ara<br />
soflis mcxovrebad, aramed qalaqisad~ 6 .<br />
sxva magaliTebi:<br />
lukaias gaCxiruli fexebi kaliisas waagavdnen: k. gams. I, 478, 14; babaias axlandeli<br />
saqmianoba Zalian hgavda mariamisas: l. qiaC. III, 172, 26...<br />
aseTi msazRvreli naTesaobiTSi iSviaTia da igi SeiZleba naTesaobiTadac darCes:<br />
xrovaSi vcxovrob, mglebisa: m. javax. II, 169, 37...<br />
nanaTesaobiTar saxeladve iqceva ganmartoebuli substantiuri msazRvreli sxva<br />
SemTxvevaSic da asrulebs im saxelis funqcias, romelTanac is dakavSirebuli unda<br />
yofiliyo. amis Sedegad aseTi sityva gvevlineba winadadebaSi damatebis an garemoebis<br />
rolSi.<br />
4 l . k v a W a Z e , Tanamedrove qarTuli enis sintaqsi, gv. 179.<br />
5 a. SaniZe, qarTuli enis gramatikis safuZvlebi, Tb., 1973, gv. 94; l. kvaWaZe, Tanamedrove<br />
qarTuli enis sintaqsi, Tb., 1977, gv. 184.<br />
6 v . T o f u r i a , nanaTesaobiTari msazRvreli saxelis SeTanxmeba sazRvrulTan brunvaSi,<br />
saxelis brunebis istoriisaTvis qarTvelur enebSi, I, Tb., 1956, gv. 360.<br />
211
winadadebebSi `SuadRis dros mdelos gadmoefina Zroxis naxiri~: vaJa, VII, 37, 10;<br />
`SuaRamis dros is Sevidoda endisTan~: a. yazb. I, 440, 19; ...meore dRes, SuadRis xans,<br />
Cven ukve cixelis saxlis karebTan moviyareT Tavi-Tavs: vaJa, VI, 156, 24... dros, xans<br />
drois garemoebebia, xolo SuadRis, SuaRamis _ maTi msazRvrelebi.<br />
magram igive msazRvrelebi, naTesaobiT brunvaSi dasmuli msazRvrelebi, sazRvrulis<br />
dakargvis Sedegad damatebiT irTaven sazRvrulis brunvis niSans da ormagi<br />
niSniT asruleben sazRvruli saxelis funqcias winadadebaSi.<br />
amitom gvaqvs:<br />
zafxulis mzem SuadRisas papanaqeba daatriala: i. gogeb. V, 492, 15; darajebma gan-<br />
Tiadisas Tavi daxares didebul dedoflis winaSe: n. lorTq. I, 31, 25; Sua vaxSmisas<br />
zurna awrialda: r. gvet. 106, 32; pataraobisas Tevzaoba Zlier miyvarda: i. gogeb. IX,<br />
31, 16; gaTenebisas piramde savse navebs yudes miayenebdnen: k. lorTq. 166, 5...<br />
da ase:<br />
TaraS emxvaris... cxovreba arzayanisas gadaenaskva: k. gams. I, 649, 28; gamotexilis<br />
saqmes mosamarTle erT saaTSi daasrulebda, gakerpebulisas ki zogjer ramdenime<br />
dRes undeboda: m. javax. II, 175, 14...<br />
am ukanasknelTan Tavidanve dakargulia sazRvruli saxeli da msazRvreli uSualod<br />
ukavSirdeba momdevno sazRvruls (gamotexilis saqmes _ gamotexili kacis saqmes),<br />
Semdeg ki ikargeba es ukanasknelic da xdeba msazRvrelis ganmartoeba.<br />
ganmartoebuli msazRvrelia wlisa (da analogiur SemTxvevaSi sxva msgavsi saxeli)<br />
winadadebebSi:<br />
rva wlisa rom Sesrulda, quTaisSi Caiyvanes gimnaziaSi misabareblad: m. javax.<br />
III, 15, 21; maSin simona TxuTmeti wlisa iqneboda: e. ninoSv. I, 194, 18.<br />
Sdr.<br />
mamaCemi oTxmocdaaTi wlis kaci iyo: vaJa, V, 72, 3; oTaraanT qvrivis Svili giorgi<br />
ocdaerTis wlis biWi iyo: ilia, I, 431, 7.<br />
aseTivea:<br />
isic ueWvelad mglis jiSisa gamodgeba (m. javax. II, 168, 20) ← mglis jiSis ZaRli.<br />
Sesityvebis SemadgenlobaSi msazRvrel-sazRvrulTa kompleqsSi SeiZleba erTmaneTTan<br />
dakavSirebuli iyos ori, sami da meti saxeli, magram martiv sintagmaSi, romelSic<br />
ori sityvis damokidebuleba igrZnoba, sintaqsurad erTmaneTs ukavSirdeba<br />
swored es ori sityva. winadadebaSi `zaqrom aRmaskomis Tavmjdomaris kabinetis kari<br />
moridebiT SeaRo~ (g. Satb. II, 348, 32) mTavari sityvaa `kari~, romelic marTavs saxels<br />
brunvaSi (`kabinetis kari~), Tavis mxriv, `kabinetis~, brunvaSi marTuli sityva<br />
da, amdenad, damokidebuli sityva, mTavari da mmarTveli sityvaa `Tavmjdomarisa~<br />
(`Tavmjdomaris kabinetis~), xolo daqvemdebarebuli `Tavmjdomaris~ (`Tavmjdomaris<br />
kabinetis~) marTavs brunvaSi winamaval sityvas (`aRmaskomis~).<br />
amgvarad, sityvaTa urTierTobaSi Tavs iCens ierarqia `kabinetis kari~, `Tavmjdomaris<br />
kabinetis~, `aRmaskomis Tavmjdomaris~. erTi sityvis mier brunvaSi marTuli<br />
sityva mmarTvelia sxva sityvisa.<br />
aseTivea:<br />
Cvens derefanSi marilis qvis yoreebi koSkebad mdgara: g. leon. 87, 10.<br />
magram msazRvrel-sazRvrulTa kompleqsSi Tanamimdevruli daqvemdebarebisas zogi<br />
sintagmis komponenti erTmaneTs SeiZleba daukavSirdes SeTanxmebiT, zogi _ mar-<br />
TviT. winadadebaSi `saqme... udanaSaulo kitunias yuris awevamde mivida~ (l. qiC. III,<br />
112, 32) _ sintagmaSi `udanaSaulo kitunias~ _ SeTanxmebaa, daqvemdebarebulia `udana-<br />
Saulo~, mTavaria `kitunias~. es ukanaskneli daqvemdebarebulia da marTviT ukavSirdeba<br />
momdevno sityvas (`kitunias yuri~), romelic eqvemdebareba `awevamde~ komponents<br />
(`yuris awevamde~).<br />
aseTivea:<br />
pantis Zirze mikrulia axladdakluli Txis rqebi: r. inan. keTili miwa, 134, I;<br />
aqauri zamTris Rameebi cad iyo atanili turebis kiviliT: d. Seng. II, 199, 16;<br />
212
unebas Cemi qveynis feri emateboda; ilia, 1. 249, 20;<br />
sxva SemTxvevaSi erT sazRvrulTan SeiZleba gvqondes ramdenime saxis msazRvreli<br />
marTviTa da SeTanxmebiT dakavSirebuli: Tanadamokidebuli sityvebi mTavar sityvas<br />
ukavSirdebian an marTviT da an SeTanxmebiT. winadadebaSi `Sevedi stanciis cariels<br />
oTaxSi~ (ilia, I, 249, 21) erT mTavar sityvasTan ori damokidebuli sityvaa dakavSirebuli:<br />
pirveli _ marTviT, meore _ SeTanxmebiT (`stanciis oTaxSi~, `cariels<br />
oTaxSi~).<br />
aseTebia:<br />
wamouSina wvimis brtyeli wveTebi: r. inan. Tebro, 29, 27; mTvare cecxlis mrgvali<br />
burTiviT amogorda: m. javax. 1, 238, 20; meoTxe qisaSi inaxavda mojamagiris sajamagiro<br />
fulsa: ilia, 1, 429, 5; ainTebian varskvlavebis Cumi Tvalebi: a. kaland. 114, 3 da<br />
a. S.<br />
marTul-SeTanxmebuli msazRvrelis formebi<br />
marTul-SeTanxmebulia postpoziciuri substantiuri msazRvreli, romelsac adgilis<br />
SecvliT naTesaobiT brunvaSi marTuli saxeli fuZed gamouyenebia. aseTi fuZe<br />
SeiZleba iyos mxolobiTis an mravlobiTis formiT da igi xelmeored irTavs brunvis<br />
niSnebs sazRvrulTan damokidebulebis mixedviT, oRond Zveli qarTulisagan<br />
gansxvavebiT ar SeuZlia yvela brunvis warmoeba.<br />
Tanamedrove saliteraturo qarTulSi marTul-SeTanxmebuli msazRvreli sazRvrulTan<br />
erTad gvaqvs saxelobiTSi, moTxrobiTSi, micemiTSi, viTarebiTsa da wodebiTSi.<br />
aqedan brunvis niSani ar erTvis saxelobiTsa da viTarebiTSi 7 . saxelobiTi:<br />
wigni amxanagisa (da ase: wignebi amxanagisa, wigni amxanagebisa, wignebi amxanagebisa),<br />
moTxrobiTi: wignma amxanagisam (Sdr. wignebma amxanagisam, wignma amxanagebisam, wignebma<br />
amxanagebisam...), micemiTi: wigns amxanagisas (Sdr. wignebs amxanagisas, wigns amxanagebisas,<br />
wignebs amxanagebisas...), viTarebiTi: wignad amxanagisa (Sdr. wignebad amxanagisa,<br />
wignad amxanagebisa, wignebad amxanagebisa...), wodebiTi: wigno amxanagisav<br />
(Sdr. wignebo amxanagisav, wigno amxanagebisav, wignebo amxanagebisav...).<br />
msazRvreli aseT SemTxvevaSi eTanxmeba sazRvruls da warmodgenilia naTesaobi-<br />
Tis sruli daboloebiT narTaul -a-sTan erTad (Sdr. wigni kotesi, qudi iraklisi,<br />
sadac i gvaqvs saxelobiTisaTvis).<br />
ricxvis pirveladi formebi damoukidebelia, SeTanxmebisaTvis mas mniSvneloba<br />
ara aqvs. amis mixedviT gairCeva oTxi SemTxveva: 1. roca msazRvrelica da sazRvrulic<br />
mxolobiTSia, 2. roca sazRvruli mxolobiTSia, msazRvreli _ mravlobiTSi, 3.<br />
roca sazRvruli mravlobiTSia, msazRvreli _ mxolobiTSi da 4. roca msazRvrelica<br />
da sazRvrulic mravlobiTSia.<br />
am ukanasknelTan Zveli viTareba ricxvSi SeTanxmebiTac gamoixateba.<br />
1. msazRvrelica da sazRvrulic mxolobiTSia:<br />
mamaCemsa verafrad eWaSnika es naubari batonisa: ilia, I, 270, 14.<br />
wveri mTisa udierad... gamoCnda: vaJa, V, 99, 37. taxs... silaCre daTvisa Zalian gaukvirda:<br />
vaJa, VI, 269, 23.<br />
mesame dRes ricxvma xalxisam iklo: vaJa, VIII, 164, 18.<br />
mostaca Tvali movarvare diskom mTvarisam: k. gams. I, 725, 25.<br />
Sdr. nu damitiros satrfom gulisa: n. baraT. 29, 18...<br />
qalaqSi Ramis xarjs saqonlisas moeridnen: ilia, I, 408, 25.<br />
gveli sxeuls adamianisas eZebs: n. lorTq. I, 66, 4.<br />
mlivi ver iqneba kldis Svilad, viT kravi Svilad lomisa: vaJa, VII, 57, 14.<br />
dedamisma siciliT Tavi dauqnia niSnad Tanxmobisa: akaki, IV, 137, 12.<br />
7 v . T o f u r i a , nanaTesaobiTari msazRvreli saxelis SeTanxmeba sazRvrulTan brunvaSi.<br />
saxelis brunebis istoriisaTvis qarTvelur enebSi, I, Tb., 1956, gv. 358-361; a . S a n i Z e , qarTuli<br />
enis gramatikis safuZvlebi, gv. 92, 112.<br />
213
dedav RvTisao, es qveyana Seni xvedria: ilia, I, 139, 14.<br />
beCavi quCi var, Semibrale, niavo mTisav: vaJa, V, 203, 31.<br />
Sen sulo darialisa: g. leon. 103, 6.<br />
o. umweobav WeSmaritebis, _ avi sisini ismis Soridan: a. kaland. 287, 1...<br />
2. sazRvruli mxolobiTSia, msazRvreli _ mravlobiTSi:<br />
hangi Sors moaqvs exos mTebisas: x. ber. 9, 7.<br />
gaisma saerTo xma frinvelTa: vaJa, V, 217, I.<br />
3. sazRvruli mravlobiTSia, msazRvreli _ mxolobiTSi:<br />
vardT SemounaxavT wveTebi wvimis: a. kaland. 32, 1.<br />
uambobs ZiZa tkbil ambebs siyrmisas avadmyofs: k. gams. I, 672, 32...<br />
4. sazRvrulica da msazRvrelic mravlobiTSia:<br />
aseT SemTxvevaSi ricxvSi SeTanxmebac xdeba Cveulebriv, rac Zveli qarTulis anareklia:<br />
dalewilebi eyarnen abjarni Cemis Zmisani: vaJa, III, 18, 12.<br />
mogrovdnen yovelis mxridam vaJebi lomis ferani: vaJa, III, 153, 26.<br />
arwivTa maRlis mTisaTa netav rad unda mqebari: vaJa, III, 10, 20...<br />
distanciuri marTul-SeTanxmebuli msazRvreli<br />
distanciuri marTul-SeTanxmebuli msazRvreli sintaqsurad ukavSirdeba sazRvruls<br />
ise, rom msazRvrelsa da sazRvruls Soris CarTulia zmna-Semasmeneli an sxva<br />
wevri winadadebisa. sityvaTa wyoba am SemTxvevaSi aseTia: sazRvruli + Semasmeneli +<br />
substantiuri msazRvreli Tavisi ormagi niSniT: rad minda maSin sicocxle, lukmasa<br />
vsWamde sxvisasa: vaJa, III, 40, 10; cud saqmeebs laparakoben daTasas: W. amir. I, 53, 24...<br />
marTul-SeTanxmebuli msazRvreli Cveulebriv uSualod mosdevs sazRvruls, magram<br />
sazRvrulsa da msazRvrels Soris SeiZleba CaerTos sxva msazRvreli. igi sintaqsur<br />
kavSirSia marTul-SeTanxmebul msazRvrelTan. marTuli msazRvreli aseT<br />
SemTxvevaSi warmoadgens sazRvrul saxels, romelTanac SeTanxmebiT an marTviT dakavSirebulia<br />
es meore msazRvreli.<br />
SeTanxmebis nimuSebia:<br />
es saZageli suraTi saZagelis miwisa sasacilod axamebda am didebul samxreTis<br />
casa: ilia, I, 341, 26;<br />
Rori ZiZgnida leSs Tavisave goWisas: n. lorTq. I, 67, 14;<br />
arwivTa maRlis mTisaTa netav rad unda mqebari: vaJa, III, 10, 19.<br />
msazRvrelis mier marTuli saxeli rCeba marTuladve:<br />
arasdros arc gayinula da arc gaiyineba, rogorc mogexsenebaT, buneba wyaros<br />
wylisa: ilia, I, 221, 7;<br />
xma glexTa ganTavisuflebisa... irxeoda soflidan sofelSi: d. Seng. baTa qeqia,<br />
26, 7;<br />
warmoudgeneli mimoxra sxeulTa xazebisa Tvals xiblavs: n. lorTq. I, 459, 20;<br />
namdvils mizezs wisqvilis dadgomisas veravin mimxvdariyo: vaJa, V, 128, 16...<br />
ganmartoebuli msazRvreli<br />
msazRvreli SeiZleba ganmartovdes. aseT SemTxvevaSi atributuli msazRvreli<br />
daismis imave brunvaSi, romelSic dakarguli sazRvruli unda yofiliyo. Tu es ukanaskneli<br />
sxva saxelis mier marTuli iqneba, ganmartoebuli msazRvreli naTesaobiT-<br />
Si warmogvidgeba da ise ukavSirdeba momdevno sazRvruls, magaliTad: `erT mcenares<br />
meoris saxels uwodeben~ (d. kld. I, 87, 20) _ `erT mcenares meore mcenaris saxels<br />
uwodeben~. aseTivea: `istorias kargTa saxelebi gadavceT (g. Satb. II, 479, 24) `istori-<br />
214
as karg adamianTa saxelebi gadavceT~.<br />
gauCinarebuli sazRvrulis zmnasTan dakavSirebis SemTxvevaSi ganmartoebuli<br />
msazRvreli iRebs imave brunvis formas da uSualod ukavSirdeba zmnas: `axalma<br />
welma Zveli Sescvala~ (i. noneSv. 251, II); im Rames is ori weli ocad gadaiqca:<br />
k. lorTq. 48, 23; patara moedanze ori raindi movida... erTs zeidali acvia..., xolo<br />
meores polotiki: m. javax. II, 471, 7.<br />
ganmartoeba mosalodnelia maSinac, rodesac msgavsi sazRvrulebi distanciur vi-<br />
TarebaSi aRmoCndeba, magaliTad: `mas marcxena xelze momcro Wreli xurjini gadaegdo,<br />
marjveniT wvrili TasmiT dawnuli utaro maTraxi daebRuja~. g. Satb. II, 147, 35.<br />
aseTivea: Wirimiam bardRunias Tavisad miCneuli kopali xelSi daunaxa: l. qiaC.<br />
III, 226, 23.<br />
ganmartoebuli gansazRvreba irTavs Tandebulsac, romelic nagulisxmev sazRvruls<br />
unda darTvoda 8 :<br />
xan erTis jibeSi viyavi, xan meorisaSi: akaki, VIII, 131, 5.<br />
Tu xevsurebmac TavianTi `talavari~ nayid farCisaze gacvales, maSin yovlad SeuZlebelia<br />
xevsureTSi xevsurebis arseboba: vaJa, IX, 223, I...<br />
SemoklebaTa ganmartebebi<br />
W. amir. _ W. amirejibi, daTa TuTaSxia, I, Tb., 1973.<br />
akaki _ akaki wereTeli, Txzulebani, sruli krebuli Svid tomad, t. IV, Tb., 1948,<br />
t. VII, Tb., 1959.<br />
S. aragv. _ S. aragvispireli, TxzulebaTa sruli krebuli or tomad, Tb., 1947.<br />
n. baraT. _ n. baraTaSvili, leqsebi, poema, werilebi. Tb., 1939.<br />
x. ber. _ x. berulava, erTtomeuli, Tb., 1957.<br />
e. gab. _ e. gabaSvili, rCeuli nawerebi. I, Tb., 1953.<br />
gam. _ gamoslvaTaÁ: wignni Zuelisa aRTqumisani. t. I, nakv. 2, 1948.<br />
k. gams. _ k. gamsaxurdia, rCeuli Txzulebani, t. I, Tb., 1958, t. III, Tb., 1960, t. V,<br />
Tb., 1961.<br />
r. gvet. _ r. gvetaZe, rCeuli, Tb., 1941.<br />
i. gogeb. _ i. gogebaSvili, Txzulebani, t. V. Tb., 1957, t. IX, Tb., 1962.<br />
dab. _ dabadebisaÁ n. gam.<br />
r. erisT. _ r. erisTavi, rCeuli Txzulebani, Tb., 1958.<br />
vaJa _ vaJa-fSavela, TxzulebaTa sruli krebuli aT tomad, Tb., 1964.<br />
r. inan. _ r. inaniSvili, Tebro, Tb., 1983, keTili miwa, Tb., 1984.<br />
ilia _ ilia WavWavaZe, Txzulebani, sruli krebuli xuT tomad, I, Tb., 1937.<br />
a. kaland. _ a. kalandaZe, leqsebi, Tb., 1985.<br />
g. leon. _ g. leoniZe, erTtomeuli, Tb., 1954.<br />
n. lorTq. _ n. lorTqifaniZe, TxzulebaTa sruli krebuli or tomad, I, Tb., 1958.<br />
mam. swavl. _ mamaTa swavlani X da XI s-Ta xelnawerebis mixedviT, Tb., 1955.<br />
e. ninoSv. _ e. ninoSvili, TxzulebaTa sruli krebuli, I, tfilisi, 1932.<br />
sin. mravalT. _ sinuri mravalTavi 864 wlisa a. SaniZis redaqciiT, winasityvaobi-<br />
Ta da gamokvleviT, Tb., 1959.<br />
g. tab. _ g. tabiZe, leqsebi, tfilisi, 1927.<br />
l. qiaC. _ l. qiaCeli, Txzulebani oTx tomad, t. III, Tb., 1950, t. IV, Tb., 1955.<br />
a. yazb. _ a. yazbegi, Txzulebani, t. I, Tb., 1948.<br />
g. Satb. _ g. SatberaSvili, Txzulebani oTx tomad, t. II, Tb., 1972.<br />
d. Seng. _ d. Sengelaia, baTa qeqia, Tb., 1933, Txzulebani or tomad, t. II, Tb., 1960.<br />
m. javax. _ m. javaxiSvili, rCeuli Txzulebani eqvs tomad, t. I, Tb., 1958, t. II.,<br />
1959, t. III, Tb., 1960, t. IV, Tb., 1961.<br />
8 l . k v a W a Z e , Tanamedrove qarTuli enis sintaqsi, gv. 184.<br />
215
msazRvrelTa rigi araerTgvar msazRvrelebian SesityvebaSi 1<br />
216<br />
lia leJava<br />
msazRvrelisa da sazRvrulis rigis sakiTxi qarTulSi sakmaodaa Seswavlili,<br />
magram zogi ram mainc saWiroebs garkvevas an dazustebas.<br />
amjerad sakiTxi exeba iseT SemTxvevebs, rodesac ori an ramdenime araerTgvari<br />
prepoziciuri msazRvreli saxeli erTmaneTisagan damoukideblad ganmartavs erT<br />
sazRvruls. es msazRvrelebi sintaqsurad ar arian erTmaneTTan dakavSirebuli, yoveli<br />
maTgani calke ukavSirdeba sazRvruls da masTan qmnis sintagmas. maSasadame, aq<br />
ar Semova iseTi SemTxvevebi, roca sazRvruls darTuli ori an meti msazRvreli er-<br />
Tgvaria (maRali, gamxdari kaci), an roca axlad darTuli amxsneli sityva msazRvrelis<br />
msazRvrelia (ori kurdRlis madevari).<br />
aseTi Sesityvebebi Cveulebriv Sedgenilia marTul- an SeTanxmebulmsazRvrelian<br />
sazRvrulze kidev erTi an ori (iSviaTad meti) msazRvrelis damatebiT:<br />
oqros saaTi + lamazi lamazi oqros saaTi;<br />
qvis saxli + maRali → maRali qvis saxli;<br />
ialqniani navi + patara patara ialqniani navi;<br />
skolis Senoba + axali skolis axali Senoba...<br />
Sinaarsobrivad Zveli, pirveli msazRvreli ZiriTadia sazRvrulisaTvis, axali,<br />
meore _ araZiriTadi.<br />
es damatebuli, meore msazRvreli xan ZiriTadi msazRvrelis win daismis, xan ki<br />
am Sesityvebas gaTiSavs da SuaSi Caismis.<br />
magaliTad, or sxvadasxva Sesityvebas _ vercxlis kovzi da mtris TviTmfrinavi<br />
_ rom davurToT erTi da igive msazRvreli ori, es ori sxvadasxva adgils daiWers;<br />
erTi mxriT, gveqneba ori vercxlis kovzi (ori pirvel adgilzea; ar ixmareba vercxlis<br />
ori kovzi), xolo, meore mxriT, gveqneba mtris ori TviTmfrinavi (ori aq meore<br />
adgilzea, SeuZlebelia ori mtris TviTmfrinavi). an kidev, or, agreTve sxvadasxva,<br />
SesityvebasTan _ qvis Senoba da universitetis Senoba _ erTi da igive msazRvreli<br />
axali sxvadasxva adgilze daismis miuxedavad imisa, rom igi orsave SemTxvevaSi<br />
erT sazRvruls _ Senobas _ ganmartavs: Tu Senoba qvisaa, SeTanxmebuli msazRvreli<br />
Sesityvebis win gveqneba (axali qvis Senoba), xolo Tu Senoba universitetisaa, Se-<br />
Tanxmebuli msazRvreli SuaSi Caismis (universitetis axali Senoba; SeuZlebelia<br />
axali universitetis Senoba).<br />
mxatvrul literaturas, samecniero literaturasa Tu Jurnal-gazeTebSi amgvari<br />
msazRvrelebi xSirad sxvadasxvagvaradaa dalagebuli; zogjer erTi da imave mwerlis<br />
nawarmoebSic ki sxvadasxvagvari wyobaa warmodgenili.<br />
magaliTebi:<br />
1. [agaraSi] axla Saqris didi qarxanaa (o. Cx.).<br />
uamisod saalalbedo iqneboda i m x e l a S a q r i s q a r x n i s w a m o w y e b a ( o . Cx.).<br />
2. iReba didi rkinis WiSkari (g. xux.).<br />
mZimed iReba rkinis didi WiSkari (g. xux.).<br />
3. makas esmoda x i s s a x e l d a x e l o k i b e z e nela, mZimed momavali qmris fexis xma (o.<br />
ios.).<br />
[makam] saxeldaxelo xis kibeze... Cairbina (o. ios.).<br />
4. Sampanurs brolis maRalfexebiani Wiqebi uxdeba (r. inan.).<br />
isini swored lamazi, maRalfexebiani brolis WiqebiT svamen (r. inan.).<br />
5. akmiam mSvidad gaxeda a l a z n i s n o y i e r v e l s (mix. mrevl.).<br />
aivani farTod gaSlil alaznis velsa da Soreul kavkasions gadascqeroda<br />
(mix. mrevl.).<br />
1 qarTuli sityvis kulturis sakiTxebi, I, 1972.
6. spilenZis veeba da mcire qvabebsa da tafebSi uxvad ixarSeba da ixra-<br />
keba bozbaSi da CixirTma (m. javax.).<br />
[magdam] a T u x T u x e b u l s p i l e n Z i s q v a b s saxuravi axada (m. javax.).<br />
7. aqa-iq oTaxis samkaulad eyara... p i r m otexili spilenZis Tungi, qoniani Sanda-<br />
li (ilia) 2 .<br />
[moxucma] spilenZis maRal Tungs joxi Semohkra (i. rur.).<br />
8. oqros sami medali (pres.).<br />
Jiuris gankargulebaSia oTxi jildo: e r T i o q r o s d a s a m i v e r c x l i s m e d a l i<br />
(pres.).<br />
9. zRvisaken midiodnen, Tan p l a s t m a s i s w i T e l i C a n T a mihqonda (r. inan.).<br />
gogonam yalibidan g a m z a d e b u l i p l a s t m a s i s n a w a r m i amoiRo (pres.).<br />
bunebrivia, Cndeba kiTxva: rogor unda dalagdes es msazRvrelebi? romeli dalagebaa<br />
ufro marTebuli Tanamedrove saliteraturo enis TvalsazrisiT: didi oqros<br />
saaTi Tu oqros didi saaTi? pirmotexili spilenZis Tungi Tu spilenZis pirmotexili<br />
Tungi? patara ialqniani navi Tu ialqniani patara navi? ori oqros medali Tu<br />
oqros ori medali? maRali xis kibe Tu xis maRali kibe?<br />
sakiTxs gansakuTrebiT mwvaves xdis is faqti, rom xSirad msazRvrelTa arajerovani<br />
dalagebis Sedegad SesaZloa, sruliad umarTebulod, msazRvrelebi semantikurad<br />
daukavSirdnen erTmaneTs da Sesityvebis azric gabundovandes. magaliTad: gamoTqma<br />
ganyofilebis axali gamge niSnavs, rom g a m g e aris a x l a d d a n i S n u l i .<br />
msazRvreli axali ukavSirdeba sazRvruls gamge da mas ganmartavs. Tu msazRvrelTa<br />
rigs SevcvliT (axali ganyofilebis gamge), ori msazRvreli _ axali da ganyofilebis<br />
_ garegnulad msazRvrel-sazRvruls daemsgavseba, axal jgufs Seqmnis (axali<br />
ganyofilebis) da, cxadia, mTeli Sesityvebis azric Seicvleba: g a m g e k i a R a r a a<br />
axali, aramed ganyofileba (axali ganyofilebis gamge).<br />
amis msgavsad, sityvaTa sxvadasxvagvarad dalagebis Sedegad, sruliad gansxvavebuli<br />
Sinaarsi eZleva erTi da imave sityvebisagan Sedgenil Sesityvebebs:<br />
moswavlis kargi naweri niSnavs, rom kargia naweri, magram kargi moswavlis<br />
naweri niSnavs, rom k a r g i a m o s w a v l e . SesityvebaSi koleqtivis axali wevri<br />
a x a l i a w e v r i , xolo SesityvebaSi axali koleqtivis wevri axalia koleqtivi.<br />
SesityvebaSi klasis pirveli damrigebeli pirvelia damrigebeli, magram<br />
pirveli klasis damrigebeli pirvelia klasi. SesityvebaSi soflis yvela stumari<br />
y v e l a gansazRvravs s t u m a r s , xolo SesityvebaSi yvela soflis stumari<br />
yvela sofelzea laparaki. SesityvebaSi mtris ganadgurebuli aseuli ganadgurebulia<br />
aseuli, meore SesityvebaSi ki _ ganadgurebuli mtris aseuli ganadgurebulia<br />
mteri.<br />
naTelia, rom msazRvrelTa adgilebis umarTebulo Secvla azrs abundovanebs,<br />
orazrovnebas iwvevs. am orazrovnebis safrTxes grZnoben da cdiloben Tavi aaridon<br />
mas. amitom, gansakuTrebiT bolo xanebSi, Zalze moxSirda msazRvrelTa inversia da<br />
xSirad SeTanxmebul msazRvrels meore adgilze gadasvamen iqac, sadac es sulac<br />
araa aucilebeli da zogjer meore ukiduresobamde midian, _ qarTulisaTvis SeuZlebel<br />
sityvaTa wyobas qmnian. magaliTad, qarTuli enisaTvis ucxoa ase dalagebuli<br />
Sesityveba: Roris gadamdnari qoni an Zroxis civi qoni, an kidev, sufris kargi Rvino<br />
da sxv. da mainc xSirad vxvdebiT iseT Sesityvebebs, sadac SeTanxmebuli msazRvreli<br />
umarTebulodaa gadasmuli meore adgilze.<br />
magaliTad:<br />
urmebze Segorebuli R v i n i s v e e b a k a s r e b i goliaTebiviT wamomsxdariyvnen (mix.<br />
mrevl.).<br />
2 radgan me-19 da me-20 ss. saliteraturo enaSi msazRvrelTa rigis TvalsazrisiT principuli<br />
sxvaoba ar SeiniSneba, amitom sailustracio masala mogvyavs me-19 s. mxatvruli literaturidanac.<br />
217
(Sdr.: veeba Rvinis kasrebi).<br />
erT dabaSi w i g n i s o r i m a R a z i a maSin Zalian iSviaTi ambavi iyo (pres.).<br />
(Sdr.: o r i w i g n i s m a R a z i a ) .<br />
biWebi y v e l i s p i r m o k r u l g u d e b i T a da erbos kasrebiT tvirTavdnen manqanebs<br />
(mix. mrevl.).<br />
(Sdr.: pirmokruli yvelis guda).<br />
idga t e l e f o n i s m i n e b C a m s x v r e u l i j i x u r i (r. inan.).<br />
(Sdr.: minebCamsxvreuli telefonis jixuri).<br />
Zroxis civi qoniT gapoxil TiTebs ilokavdnen (T. maRlaf.).<br />
(Sdr.: civi Zroxis qoni).<br />
orTqli asdioda S u S i s r Z i s f e r W a R e b s (e. yif.).<br />
(Sdr.: rZisfer SuSis WaRebs) da sxv.<br />
saqme isaa, rom enaSi xSirad erTmaneTis gverdiT gvaqvs ori iseTi msazRvreli,<br />
romelTa Sinaarsobrivi dakavSireba adviladaa SesaZlebeli, magram aseTi dawyvilebis<br />
safrTxe ar iqmneba, radgan naTesaobiT brunvaSi dasmuli msazRvreli am SesityvebebSi<br />
ise mWidrodaa dakavSirebuli sazRvrulTan, rom maTi dacileba da ZiriTadi<br />
msazRvrelis meore, axal msazRvrelTan dakavSireba ar xdeba. aseTia, magaliTad Sesityveba<br />
msuqani Zroxis beWi. msuqani Zroxac SeiZleba iyos da, amdenad, SesaZlebeli<br />
iyo es sityvebi erTmaneTs dahkavSireboda Sinaarsis mxriv, magram aseTi wyvilis<br />
Seqmnis da azris gabundovanebis saSiSroeba ar Cans, radgan Zroxis beWi mtkice gamonaTqvamia,<br />
misi Semadgeneli sityvebi mWidrodaa erTmaneTTan dakavSirebuli da ar<br />
gaiyofa. aseTive magaliTebia: kargi qalis saaTi, lamazi qvis Senoba, susti wnelis<br />
Robe, didi muxis ficari, Semwvari goWis Tavi da sxva.<br />
am magaliTebSi erTmaneTis gverdiT dasmul msazRvrelTagan savsebiT SesaZlebelia<br />
Seqmna wyvilebisa _ kargi qali, lamazi qva, susti wneli, didi muxa, Semwvari<br />
goWi da sxva, magram, Cveulebriv, es ar xdeba.<br />
miuxedavad amisa, rogorc vnaxeT, aseT SesityvebebSic ki SeTanxmebuli msazRvrelis<br />
SuaSi Casmis SemTxvevebi mainc gvxvdeba.<br />
yovelive zemoTqmulidan naTeli unda iyos, rom dRevandel qarTul saliteraturo<br />
enaSi mogvarebas moiTxovs sityvaTa rigis sakiTxi iseT winadadebaSi, sadac erT<br />
sazRvrulTan ramdenime araerTgvari msazRvrelia dakavSirebuli.<br />
aRniSnuli sakiTxi didi xania ipyrobs mkvlevarTa yuradRebas. upiratesad iseT<br />
Sesityvebebs ganixilavdnen, romelSic erTi msazRvreli marTuli iyo, meore _ Se-<br />
Tanxmebuli. magaliTad, sil. xundaZem Tavis droze sagangebod ganixila es sakiTxi<br />
da Semdegi wesebi Camoayaliba:<br />
1) Tu sazRvruli da naTesaobiT brunvaSi dasmuli msazRvreli TiTqmis erT saxelad<br />
qceula (qvis kedeli, rkinis xidi, TaTris qali, vaSlis xe...), am SemTxvevaSi meore<br />
msazRvreli naTesaobiTSi dasmuli msazRvrelis win daismis (maRali qvis-kedeli,<br />
lamazi TaTris-qali, didi vaSlis-xe...).<br />
2) Tu naTesaobiTSi dasmuli msazRvreli mainc da mainc ar aris sasazRvris ganu-<br />
Sorebeli epiTeti (moswavlis wigni, kacis simdidre, qalis Tvalebi...), maSin meore<br />
msazRvreli naTesaobiTis Semdeg unda daisvas (moswavlis didi wigni, kacis SesaniSnavi<br />
simdidre, qalis RvTaebrivi Tvalebi) 3 .<br />
aqedan Cans, rom pirveli rigis Sesityvebebi sil. xundaZes kompozitebad miaCnia<br />
(aerTebs kidevac maT defisiT). bunebrivia, rom SeTanxmebul msazRvrels win aTavsebs.<br />
SeTanxmebuli (atributuli) msazRvrelis adgilis sakiTxi marTulmsazRvrelian<br />
SesityvebasTan ganixila specialurma komisiam, romelic 1920 _ 21 wlebSi arsebobda<br />
da romelsac evaleboda qarTuli saliteraturo enis sadavo sakiTxebis mowesrigeba 4 .<br />
3 sil. xundaZe, qarTuli marTlweris da sworenis ZiriTadi safuZvlebi, quTaisi, 1927, gv. 58.<br />
4 komisiis SemadgenlobaSi Sediodnen: a. SaniZe (Tavmjdomare), k. kekeliZe, g. axvlediani, v. beriZe,<br />
s. gorgaZe, d. uznaZe.<br />
218
ai, ras vkiTxulobT komisiis dadgenilebaSi:<br />
`komisiam erTxmad upiratesoba misca sityvaTa wyobis im wess, romlis ZaliTac<br />
msazRvreli sityva unda daisvas sazRvrulis win, ase:<br />
bavSvis lamazi Tvalebi, roca lamazi ekuTvnis Tvalebs;<br />
komisiis yvela wevri, roca yvela ekuTvnis wevrs;<br />
msoflios danarCeni sxeulebi, roca danarCeni ekuTvnis sxeulebs;<br />
qalaqis meore afTiaqi, roca meore ekuTvnis afTiaqs;<br />
urmis kargi Tvali, roca kargi ekuTvnis Tvals~<br />
komisiis or wevrs (a. SaniZe, d. uznaZe) SesaZleblad miuCnevia wyoba: meore qalaqis<br />
afTiaqi, xolo a. SaniZes umjobesad CauTvlia kargi urmis Tvali, Tundac kargi<br />
ekuTvnodes Tvals.<br />
komisiam aseTi wyoba dasaSvebad miiCnia `mxolod im SemTxvevaSi, Tu urmisTvali<br />
daiwereba erTad, rogorc erTi rTuli sityva (kompoziti)~ 5 .<br />
komisiis azri naTelia _ gaiTiSos marTulmsazRvreliani Sesityveba da Sig Caisvas<br />
SeTanxmebuli (atributuli) msazRvreli.<br />
a. SaniZe dRemde amave azrs icavs: zogjer marTuli msazRvreli ise mWidrodaa<br />
dakavSirebuli sazRvrulTan, rom maTi gaTiSva ar iqneba: urmis Tvali, cxvris mwvadebi.<br />
iTqmis didi urmis Tvali da ara urmis didi Tvali, msuqani cxvris mwvadebi<br />
da ara cxvris msuqani mwvadebi. zogi ki ase mtkiced aRaraa dakavSirebuli da SeiZleba<br />
gaiTiSos: xilis iafoba _ iTqmis didi xilis iafoba an xilis didi iafoba 6 .<br />
am sakiTxis sagangebod Seswavlis saWiroebas miuTiTebda iv. qavTaraZe: `Tu ra<br />
adgilze unda vixmaroT gansazRvreba marTulmsazRvrelian sintagmaSi (didi qalaqis<br />
meurneoba Tu qalaqis didi meurneoba), calke sakiTxiao~ 7 .<br />
garkveuli wesebi aqvs mocemuli l. kvaWaZes Tavis wignSi `Tanamedrove qarTuli<br />
enis sintaqsi~:<br />
1) Tu sazRvrulis win gvaqvs ori atributuli gansazRvreba, `nacvalsaxeliTa da<br />
ricxviTi saxeliT gadmocemuli gansazRvreba, Cveulebriv, pirvel adgilzea, zedsar-<br />
TaviT da mimReobiT gadmocemuli _ meore adgilze~.<br />
2) Tu sazRvruls win uZRvis erTi substantiuri da erTi atributuli gansazRvreba,<br />
`uSualod sazRvrulis win xan atributuli gansazRvreba dgas da xan substantiuri.<br />
es ukanaskneli zogjer Zalian mWidrod aris dakavSirebuli sazRvrul-<br />
Tan da maTi gaTiSva ar iqneba. sxva SemTxvevaSi ki uSualod sazRvrulis win SeiZleba<br />
iyos atributuli gansazRvreba~ 8 .<br />
ramdenime msazRvrelis adgilis sakiTxs Zvel qarTulSi exebian iv. imnaiSvili,<br />
c. kalaZe, l. qanTaria, a. kiziria... 9<br />
amrigad, SeniSnulia faqti, rom axal qarTul enaSi marTulmsazRvrelian sintagmaze<br />
postpoziciurad darTuli SeTanxmebuli msazRvreli marTuli msazRvrelis win<br />
daismis im SemTxvevaSi, Tu Sesityveba myaria, da am marTul msazRvrelsa da sazRvruls<br />
Soris Caismis, Tu Sesityveba araa myari.<br />
5 saliteraturo qarTulisaTvis _ proeqti qarTuli orTografiis sadavo sakiTxebis mosawesrigeblad,<br />
SemuSavebuli saorganizacio komisiisa da miRebuli saswavlo komitetis mier<br />
(masalebi konferenciisaTvis), tfilisi, 1921, gv. 38.<br />
6 a. S a n i Z e , qarTuli enis gramatika, nawili II, sintaqsi, Tbilisi, 1948, gv. 120.<br />
7 i v . q a v T a r a Z e , gansazRvrebiTi damokidebuli winadadebis marTlwerisaTvis. Jurn. `komunisturi<br />
aRzrdisaTvis~, 1954, #12, gv. 47.<br />
8 l. k v a W a Z e , Tanamedrove qarTuli enis sintaqsi, Tbilisi, 1966, gv. 168, 170.<br />
9 l. q a n T a r i a , msazRvrelis adgili ramdenime msazRvrelian winadadebaSi, aspirantTa V<br />
samecniero konferenciis Tezisebi, Tbilisi, 1951, gv. 23-24; agreTve krebuli: `saxelis brunebis<br />
istoriisaTvis qarTvelur enebSi~, I, Tbilisi, 1956, gv. 328; i v . i m n a i S v i l i , saxelTa<br />
bruneba da brunvaTa funqciebi Zvel qarTulSi, Tbilisi, 1957; c. k a l a Z e , gansazRvreba qar-<br />
TulSi: qarTvelur enaTa struqturis sakiTxebi, II, 1961; a. k i z i r i a , martivi winadadebis<br />
Sedgeniloba Zvel qarTulSi, Tbilisi, 1963, gv. 225.<br />
219
magram kiTxva ismis: ra SemTxvevaSi unda iqnes miCneuli esa Tu is sintagma myar<br />
Sesityvebad da, maSasadame, rodis unda daisvas meore msazRvreli ZiriTadi msazRvrelis<br />
win, da, piruku, romeli Sesityvebaa aramyari? sxvagvarad rom vTqvaT, rogor<br />
gamovicnoT is myari Sesityveba, romlis gaTiSva ar xerxdeba, e. i. rogor gavarCioT,<br />
unda gaiTiSos Tu ara Sesityveba; magaliTad, romeli wyobaa swori: didi brinjaos<br />
figura Tu brinjaos didi figura.<br />
an, meore mxriv, zogi Sesityveba rom asec ixmareba da isec (didi xilis iafoba ||<br />
xilis didi iafoba), romeli wyobaa umjobesi Tanamedrove saliteraturo enis TvalsazrisiT?<br />
am kiTxvebze pasuxi dRemde ar Cans da, miuxedavad zemoaRniSnuli cdebisa, aseT<br />
SesityvebebSi msazRvrelis rigis sakiTxi dRevandel saliteraturo qarTulSi gadauWrelia.<br />
* * *<br />
imisaTvis, rom gaverkveT sityvaTa dalagebis wesebSi, unda ganvasxvaoT is Sesityvebebi,<br />
romlebSic yvela msazRvreli SeTanxmebulia, atributulia, im Sesityvebebisagan,<br />
romlebSic erT-erTi msazRvreli marTulia, radganac am sxvadasxva saxis SesityvebebSi,<br />
rogorc davrwmundebiT, sityvaTa dalagebis sxvadasxva wesi moqmedebs.<br />
sityvaTa rigis sakiTxi ramdenime msazRvrelian SesityvebaSi SedarebiT martivad<br />
wydeba, rodesac yvela msazRvreli brunvaSi SeTanxmebulia, atributulia, da met<br />
meryeobas aqvs adgili, rodesac erT-erTi msazRvreli naTesaobiT brunvaSia dasmuli,<br />
marTulia.<br />
savsebiT sworadaa SeniSnuli sityvaTa dalagebis ZiriTadi kanonzomiereba SeTanxmebulmsazRvrelebian<br />
SesityvebaSi. saxeldobr, rodesac SeTanxmebul msazRvrelTagan<br />
erT-erTi zedsarTavia, igi, upiratesad, meore adgilzea, xolo pirvel adgils<br />
iWers sxva atributuli msazRvreli.<br />
magaliTebi:<br />
I. zedsarTavTan meore msazRvrelia nacvalsaxeli, igi yovelTvis pirvel<br />
adgilzea.<br />
a) CvenebiTi nacvalsaxeli:<br />
im bednier Rames Cems Tvals Zili ar mihkarebia (ilia).<br />
gulSi xels icemda i s u b e d u r i m a m a (ilia).<br />
Rorebs bevrjer uTxriaT e s s u r n e l i b u C o (ilia).<br />
ra lamazi iyo im mSvenier dilas is mSvenieri qali! (ilia).<br />
sxva rom ar iyos, Cven a m l a m a z i q a l e b i s e S x i dagvifaravda (l. asaT.).<br />
Cvenia, aba visia e s b u m b e r a z i m T e b i ? (a. kaland.).<br />
da i m b e d n i e r d R e s gaumarjos, roca Cven gavCndiT am qveyanaze! (l. asaT.).<br />
es uwyobs xels a m d i d e b u l i x i s ugegmo Cexvas (pres.).<br />
b) kuTvnilebiTi nacvalsaxeli:<br />
mze iyo imisi wminda sanTeli (ilia).<br />
misma magarma qertlma samive airekla (akaki).<br />
misi qaluri Tavmoyvareoba zeimobda (pres.).<br />
m i s i S e S l i l i x a r x a r i gamoZaxilis gamoZaxilebad Sxuoda gvirabiviT nestian de-<br />
refnebSi (d. Seng.).<br />
me vnaxe Seni lamazi fSavi (a. kaland.).<br />
Camovfrindebi S e n s l u r j r t o e b z e , Camovfrindebi, iasamano (a. kaland.).<br />
ra damaviwyebs Sens lamaz Tvalebs... (l. asaT.).<br />
g) gansazRvrebiTi nacvalsaxeli:<br />
ai, ra aris dRes... T i T o e u l i s a m e u r n e o m u S a k i s umniSvnelovanesi amocana (pres.).<br />
mrcxvenoda ise, rogorc y v e l a s o f l e l b i W s rcxvenia Tavisi gamoxeuli Sarvlis<br />
(n. dumb.).<br />
iSviaTia iseTi mxare, sadac moipoveba xexilis i m d e n i a d g i l o b r i v i j i S i , ramdenic<br />
saqarTveloSi (pres.).<br />
220
d) kiTxviTi nacvalsaxeli:<br />
ra saamuri dro aris, ra saamuri wamia! (vaJa).<br />
au, ra kargi dRe aris, au, ramdeni qalia! (i. griS.).<br />
e) ganusazRvrelobiTi nacvalsaxeli:<br />
iyo e r T i R a r i b i k a c i (xalx.).<br />
me e r T i u T v i s t o m o b i W i viyav (ilia).<br />
e r T i n o r C i n a Z v i s Ziras yayaCoSi saukunod CageZina (a. kaland.).<br />
dainerga ramdenime teqnikuri siaxle (pres.).<br />
... TiTqos bambaziis nakuwSi r a m d e n i m e w v r i l i C x i r i gauxveviaTo (r. inan.).<br />
rac es r a R a c e S m a k u r i s k o l e b i SemoiRes (ilia).<br />
Tumc iSviaTad, magram mainc gvxvdeba msazRvreli nacvalsaxelis meore adgilze<br />
dasmis SemTxvevebi:<br />
marto myinvarwveri rada Rirs, ra momxiblavia m a r a d T o v l i a n i e s g o l i a T i (pres.).<br />
aseve meore adgilzea kuTvnilebiTi nacvalsaxeli Semdeg winadadebebSi:<br />
[naprali] am mzisagan mkerdze danasxureb siTbos m o p i r d a p i r e T a v i s m e z o b e l s<br />
uziarebda (vaJa).<br />
u k a n a s k n e l i m i s i s i t y v a platons aRar gaugonia (d. kld.).<br />
es iyo pirveli msoflio omis dros g a d a R e b u l i m i s i s u r a T i (g. Satb.).<br />
aseTi dalageba zogjer stilis saWiroebiT SeiZleba iyos gamowveuli, Cveulebrivia<br />
ki aseTi wyoba: es maradTovliani goliaTi, Tavis mopirdapire mezobels, misi<br />
ukanaskneli sityva da a. S.<br />
II. zedsarTavTan meore msazRvrelia ricxviTi saxeli:<br />
erTma wvirianma Rorma asi Rori gasvarao (andaza).<br />
o r i p u r a Z v i r i k a c i erTmaneTis mibaZviT SimSiliT daixocneno (andaza).<br />
es ori turfa gvriti... sakvirvelad tkbilad cxovrobdnen (ilia).<br />
viRacam ori mZime Cemodani Semoitana (o. ios.).<br />
is eyofoda e r T d i d q a l a q s asaSeneblad (pres.).<br />
ori mZime da autaneli Tve gaatara man iq simartoveSi (d. Seng.).<br />
yvela SemTxvevaSi ricxviTi saxeli pirvel adgilzea, zedsarTavi _ meoreze.<br />
pirvel adgilzea ganusazRvreli ricxviTi saxelic. mag.:<br />
sawereTloSi bevri gamoCenili aznauriSvili iyo (akaki).<br />
mazraSi bevri udedmamo bavSvi iyo (pres.).<br />
gamoiTqva mravali sayuradRebo SeniSvna (pres.).<br />
auzSi bevri oqrosferi Tevzi budobs (S. dad.).<br />
III. zedsarTavTan meore msazRvrelia mimReoba, zedsarTavi meore adgilzea:<br />
luarsab TaTqariZe gaxldaT kargad C a s u q e b u l i Z v e l i q a r T v e l i (ilia).<br />
vardis rtoze SerCenili xmeli Tesli akenkes da gaitaces beRurebma (a. kaland.).<br />
n a o m a r q a r T v e l m x e d r o b a s trial mindorSi eZina (l. asaT.).<br />
[guris] CxubSi n a R r Z o b i m a r j v e n a c e r i dausivda (a. lom.)<br />
Catarebul maTematikur olimpiadebSi... gamarjvebulni gamodian (pres.).<br />
kornelim axeda mis ukan mdgar TeTrxalaTian daxlidars (o. ios.).<br />
ai, sofelsac gavcdiT, x r e S m o y r i l i d i d i g z i d a n ewerSi gadavdivarT (r. inan.)<br />
SeTanxmebulmsazRvrelebian SesityvebaSi sityvaTa dalagebis es kanonzomiereba<br />
SeniSnulia specialur literaturaSi. davumatebT oriode mcire dakvirvebas.<br />
1. Tu SeTanxmebulmsazRvrelebian SesityvebaSi orive msazRvreli zedsarTavia, _<br />
erTi viTarebiTi, meore mimarTebiTi, _ pirvel adgilze viTarebiTi zedsar-<br />
221
Tavi dgeba, meoreze _ mimarTebiTi:<br />
[ezos] gars ertya Z v e l i t y r u S u l i R o b e (ilia).<br />
qalaqSi mimdinareobs d i d i s a e r T a S o r i s o t u r n i r i WadrakSi (pres.).<br />
[axmedi] meore sezonisaTvis axal, d i d i a l q n i a n n a v s iyidda (g. rCeul.).<br />
aqedan zRvis napiramde u z a r m a z a r i m t v r i a n i a v t o b u s e b i dadiodnen (T. Wil.).<br />
aq Zveli iberiuli mosaxleoba yvelaze nakleb Seicvala (g. qiq.).<br />
aseve: mcire sagazeTo statia... SesaniSnavi istoriuli Zegli... kargi saskolo saxelmZRvanelo...<br />
didi sakolmeurneo bazari... axali sportuli moedani...<br />
amitom gveCoTireba, roca msazRvrelTa sxvagvari rigia Semdeg SesityvebebSi:<br />
franguli axali filmi.<br />
tyidan Ceqmebiani axalgazrda metyeve gamovida (r. inan.).<br />
man exlave unda icodes, Tu ra balaxi gaixarebs venaxis bolos, sawreti mTavari<br />
arxis orive mxares (o. ios.).<br />
skolis oTxsarTuliani axali tipiuri Senoba gaTvaliswinebulia 960 moswavlisaTvis<br />
(pres.).<br />
(Sdr.: axalgazrda Ceqmebiani metyeve, mTavari sawreti arxi, axali<br />
oTxsarTuliani tipiuri Senoba, axali franguli filmi...).<br />
2. Tu erT-erT msazRvrelad ricxviTi saxelia, mimarTebiTi zedsarTavis win gadmoweva<br />
Sesityvebis konstruqciis Secvlas moiTxovs, _ saWiro xdeba am atributuli<br />
msazRvrelis Secvla marTuli msazRvreliT 10 . magaliTad, SesityvebaSi xuTi amerikuli<br />
TviTmfrinavi msazRvrelebi rom gadavajgufoT, veRar vityviT ase: amerikuli xu-<br />
Ti TviTmfrinavi, unda vTqvaT: amerikis xuTi TviTmfrinavi, aseve: ori brazilieli<br />
deputati, Sdr.: braziliis ori deputati; meoTxe respublikuri spartakiada, Sdr.:<br />
respublikis meoTxe spartakiada; ramdenime teqnikuri siaxle, Sdr.: teqnikis ramdenime<br />
siaxle...<br />
amitom msgavsi msazRvrelebi sxvadasxvagvarad, magram sworad Cans dalagebuli<br />
Semdeg winadadebebSi:<br />
mospes sxvadasxva tipis 6404 amerikuli TviTmfrinavi (pres.).<br />
Camoagdes israelis sami TviTmfrinavi (pres.).<br />
sityvaTa rigi orive winadadebaSi sworia; pirvelSi msazRvrelad gvaqvs mimarTebiTi<br />
zedsarTavi (`amerikuli~), igi meore adgilze daismis da masTan ricxviTi saxeli<br />
pirvel adgilzea. meore SesityvebaSi ki msazRvrelad aris naTesaobiT brunvaSi<br />
dasmuli saxeli da mTeli Sesityveba kuTvnilebas gamoxatavs; masTan atributuli<br />
msazRvreli meore adgilze daismis (dawvrilebiT qvemoT).<br />
3. Tu orive msazRvrelad mimarTebiTi zedsarTavia, meore adgilze, upiratesad, -ur<br />
sufiqsiT nawarmoebi zedsarTavi dgeba:<br />
mTaSi ubiris kacisagan iseT rasme gaigonebT Cvens s a x e l o v a n i s t o r i u l m o R v a -<br />
weebze (vaJa).<br />
atributulmsazRvrelebian SesityvebaSi SeiZleba ar gvqondes zedsarTavi da<br />
gvqondes sxva atributuli msazRvrelebi: mimReoba, ricxviTi saxeli, nacvalsaxeli.<br />
gvxvdeba maTi sxvadasxvagvari dalageba; saxeldobr, ase:<br />
a) Tu erT-erT msazRvrelad aris mimReoba, igi, msgavsad zedsarTavisa, meore adgils<br />
iWers, pirvelze ki ricxviTi saxeli an nacvalsaxeli dadgeba (zedsarTavTan<br />
ki, rogorc vnaxeT, mimReobaa pirvel adgilze: Casuqebuli Zveli qarTveli).<br />
nacvalsaxeli + mimReoba<br />
10 zogjer Sesityvebis Sinaarsic sxvagvar niuanss iZens.<br />
222
is dalocvili mRvdeli xSirad migebda xolme (ilia).<br />
ubirs kacs araviTari mzamzareuli Sedgenili azri ara aqvs (vaJa).<br />
zogi... iqneb hkicxavda kidec natos a s e T i T a v d a d e b u l i S r o m i s a T v i s (mix.<br />
mrevl.).<br />
Tu mimReobas axlavs Tavisi amxsnelebi, man SeiZleba pirvel adgilze gadmoiwios,<br />
nacvalsaxeli da ricxviTi saxeli ki meore adgils daikavebs.<br />
magaliTad:<br />
dardisagan welSi gawyvetili, udrood d a b e r e b u l i m i s i c o l i ojaxSi CeriasaviT<br />
trialebda (d. Seng.).<br />
(Sdr., misi daberebuli coli).<br />
Saxtidan gavida saTbobiT datvirTuli ocdameSvide eSeloni (pres.).<br />
oqros monetebiT savse Svidi qoTani iyo (pres.).<br />
ricxviTi saxeli + mimReoba<br />
o r i sacolSvilod a R e r e b u l i v a J k a c i s sikvdilis Semdeg levana kikabiZes am qveyanasTan<br />
aRarc saqmiT hqonda raime urTierToba da aRarc sityviT (o. ios.).<br />
banze x u T i r C e u l i b i W i erTbaSad amolagda (d. Seng.).<br />
b) atributul msazRvrelTagan erT-erTi SeiZleba iyos ricxviTi saxeli. rogorc<br />
vnaxeT, zedsarTavTan da mimReobasTan mezoblobisas ricxviTi saxeli pirvel adgils<br />
iWerda, nacvalsaxelTan ki meore adgilzea.<br />
nacvalsaxeli + ricxviTi saxeli<br />
is ori xaliCa; Cemi oTxi wigni; misi erTi vaJi; Seni oriode sityva...<br />
misi meore literaturuli fsevdonimi iyo `SavbiWa~ (pres.).<br />
g) rac Seexeba nacvalsaxels, rogorc vnaxeT, sxva atributul msazRvrelebTan<br />
(zedsarTavi, mimReoba, ricxviTi saxeli) TanamsazRvrelobisas igi yovelTvis pirvel<br />
adgilzea, xolo, Tu orive msazRvrelad nacvalsaxelebia, aseTi wyoba gvaqvs:<br />
CvenebiTi nacvalsaxeli + kuTvnilebiTi nacvalsaxeli:<br />
ratom Cagivarda e g S e n i t i k t i k a e n a (ilia).<br />
furkameCi ma Cemi rZlisaa (n. lom.).<br />
CvenebiTi nacvalsaxeli + gansazRvrebiTi nacvalsaxeli:<br />
es ramdenime biWi... es raRac eSmakuri skolebi (ilia).<br />
ganusazRvrelobiTi nacvalsaxeli + kuTvnilebiTi nacvalsaxeli:<br />
erTi Seni gamoxedva... erTi Seni gacineba...<br />
gansazRvrebiTi nacvalsaxeli + kuTvnilebiTi nacvalsaxeli:<br />
iq, barSi, y v e l a C e m i t o l e b i mtrebSi vefxviviT danavardoben (akaki).<br />
Tavi rom movuyaroT yvelafer amas, yvela atributuli msazRvrelis sxvadasxvagvari<br />
SesaZlo kombinacia aseT suraTs mogvcems:<br />
zedsarTavi + nacvalsaxeli _ pirvel adgilzea nacvalsaxeli (`es bumberazi mTebi~).<br />
zedsarTavi + mimReoba _ pirvel adgilzea mimReoba (`Catarebuli maTematikuri ol-<br />
impiada~).<br />
zedsarTavi + ricxviTi _ pirvel adgilzea ricxviTi (`erTma wvirianma Rorma~).<br />
zedsarTavi + zedsarTavi _ pirvel adgilzea viTarebiTi (`Zveli tyruSuli Ro-<br />
be~).<br />
e. i. zedsarTavi, Cveulebriv, meore adgilzea.<br />
223
nacvalsaxeli + zedsarTavi _ pirvel adgilzea nacvalsaxeli (`es bumberazi mTe-<br />
bi~)<br />
nacvalsaxeli + mimReoba _ pirvel adgilzea nacvalsaxeli (`is motexili toti~).<br />
nacvalsaxeli + ricxviTi saxeli _ pirvel adgilzea nacvalsaxeli (`Cemi ori<br />
Zma~).<br />
nacvalsaxeli + nacvalsaxeli _ pirvel adgilzea CvenebiTi, meoreze _ kuTvnile-<br />
biTi (`eg Seni tiktika ena~).<br />
pirvel adgilzea CvenebiTi, meoreze _ ganusazRvrelobiTi (`es ramdenime biWi~).<br />
pirvel adgilzea ganusazRvrelobiTi, meoreze _ kuTvnilebiTi (`erTi Seni gaci-<br />
neba~).<br />
pirvel adgilzea gansazRvrebiTi, meoreze _ kuTvnilebiTi (`yvela Cemi tolebi~).<br />
e. i. nacvalsaxeli pirvel adgilzea.<br />
ricxviTi saxeli + zedsarTavi saxeli _ pirvel adgilzea ricxviTi (`erTma wvi-<br />
rianma Rorma~).<br />
ricxviTi saxeli + nacvalsaxeli _ pirvel adgilzea nacvalsaxeli (`Cemi ori<br />
Zma~).<br />
ricxviTi saxeli + mimReoba _ pirvel adgilzea ricxviTi (`ori Tavgatexili ko-<br />
dala~).<br />
e. i. r i c x v i T s a x e l s S e i Z l e b a uswrebdes mxolod nacvalsaxeli.<br />
mimReoba + zedsarTavi saxeli _ pirvel adgilzea mimReoba (`Catarebuli maTema-<br />
tikuri olimpiada~).<br />
mimReoba + nacvalsaxeli _ pirvel adgilzea nacvalsaxeli (`is motexili toti~).<br />
mimReoba + ricxviTi saxeli _ pirvel adgilzea ricxviTi saxeli (`ori Tavgate-<br />
xili kodala~).<br />
e. i. mimReoba mxolod zedsarTavTan TanasazRvrulobis SemTxvevaSia<br />
pirvel adgilze.<br />
maSasadame, SeTanxmebul msazRvrelTa Soris pirvel adgilze yvelaze<br />
mtkiced dgas nacvalsaxeli, Semdeg ricxviTi saxeli, romelsac<br />
mxolod nacvalsaxeli SeiZleba uswrebdes, Semdeg mimReoba (igi pirvel<br />
adgils uTmobs nacvalsaxelsa da ricxviT saxels), r a c S e e x e b a z e d s a r -<br />
Tav saxels, igi, Cveulebriv, meore adgilzea.<br />
* * *<br />
zemonaTqvami exeboda iseT Sesityvebebs, sadac yvela msazRvreli atributuli, Se-<br />
Tanxmebuli iyo.<br />
sxva wesebi moqmedebs, rodesac ramdenime msazRvrelian SesityvebaSi erT-erTi<br />
msazRvreli marTulia.<br />
unda SevniSnoT, rom marTulmsazRvrelian Sesityvebas meore, mesame an meoTxe<br />
msazRvrelad SeiZleba daerTos arsebiTi saxeli. aseT SemTxvevaSi es arsebiTi saxeli<br />
naTesaobiT brunvaSia da yovelTvis win dgeba.<br />
magaliTad:<br />
s o f l i s Cais punqti (n. dumb.).<br />
iranis xaliCebis fabrika (pres.).<br />
d e d i s Savi satinis kofTa (o. ios.).<br />
m c x e T i s sveticxovlis didi taZari (l. asaT.).<br />
saxelmwifos oqros fondi (pres.).<br />
Tbilisis abreSumis fabrika.<br />
arsebiT saxelTa msgavsad marTul msazRvrelTan TanamsazRvrelobisas TiTqmis<br />
yvela nacvalsaxelic (garda gansazRvrebiTisa) pirvel adgilze dgas.<br />
a) CvenebiTi nacvalsaxeli:<br />
im kaklis xis aqeT Cveni saxlia (r. inan.).<br />
224
jaba... im nikelis sawolSi iwva (e. yif.).<br />
makam oriode sityviT axsena is qarxnis direqtori (o. ios.).<br />
a m d e n i m g e l T a y m u i l i uambod ar Caivliso (andaza).<br />
b) kuTvnilebiTi nacvalsaxeli:<br />
es mSobliuri qaria C v e n i a l g e T i s v e l e b i s (l. asaT.).<br />
ilia oTaxSi Sesula. iqidan gamoutania T a v i s i o q r o s k a l a m i (s. SanS.).<br />
g) ganusazRvrelobiTi nacvalsaxeli:<br />
amboben, rusT xelmwifis baRSi e r T i o q r o s o T a x i a o (ilia).<br />
mamaSens e r T i o q r o s w y a r o aqvs (T. razik. zRap.).<br />
mivida erT oqros qalaqSi (T. razik. zRap.).<br />
d) kiTxviTi nacvalsaxeli:<br />
rogori oqros saciqveli xar, rom ar gvaTxovebo (xalx.).<br />
e) uaryofiTi nacvalsaxeli:<br />
[sursuls] a r a v i T a r i s o f l i s w a m a l i ar miudga (o. ios.).<br />
rogorc aRvniSneT, nacvalsaxelTagan meore adgilze SeiZleba Segvxvdes gansazRvrebiTi<br />
nacvalsaxeli:<br />
Trusos xeoba m n a x v e l i s y v e l a m o l o d i n s aWarbebs (pres.).<br />
pirvelad s a w a r m o s y v e l a u b a n i unda Semoiaros (pres.).<br />
fabrikis yvela muSa-mosamsaxure... pasuxismgeblobiT ekideba... amocanebis Sesruleba<br />
(pres.).<br />
soflis yvela stumaric rom Tavs dahxveoda, yvelas gaukuWavda [kakals] (o. Cx.).<br />
[materialurma waxalisebam] kidev ufro daainteresa w a r m o e b i s T i T o e u l i m u S a k i<br />
(pres.).<br />
SemTxveviTi ar unda iyos, rom gansazRvrebiTi nacvalsaxeli meore adgilzea Casmuli<br />
yvela im SemTxvevaSi, roca Sesityvebis Sinaarsi kuTvnilebas gamoxatavs.<br />
aseTi Sinaarsis Semcvel SesityvebaSi ganusazRvreli nacvalsaxelic meore adgilze<br />
ismis.<br />
magaliTad:<br />
Zelqva farTodaa gavrcelebuli d a s a v l e T s a q a r T v e l o s z o g i e r T r a i o n S i<br />
(pres.).<br />
TavadaznaurTa ramdenime ojaxi...<br />
magram amis Sesaxeb specialurad qvemoT.<br />
arc is unda iyos SemTxveviTi, rom zogjer aucilebeli xdeba CvenebiTi nacvalsaxelis<br />
dasma meore adgilze. esec iseT SemTxvevebSi, rodesac Sesityvebis Sinaarsi<br />
kuTvnilebas gadmoscems.<br />
magaliTebi:<br />
man veRar moiTmina s i Z i s a s e T i u d a r d e l o b a (d. kld.).<br />
sityvaTa S i n a a r s i s a m g v a r i c v l a (g. Satb.).<br />
amitom saerTo normidan gadaxvevas warmoadgens sityvaTa dalageba qvemomoyvanil<br />
winadadebebSi:<br />
sonia... amgvarma ekvirines laparakma sruliad mohRala (d. kld.).<br />
bevrjer minaxavs sxvaganac magisTana fanjris... samkauli (ilia).<br />
Cveulebriv iqneboda: ekvirines amgvarma laparakma... fanjris magisTana samkauli...<br />
zemoganxilul SemTxvevebSi sityvaTa rigis sakiTxi arc Tu ise mwvaved dgas, advilad<br />
xerxdeba garkveuli kanonzomierebis dadgena.<br />
225
ufro rTulia viTareba, rodesac marTulmsazRvrelian Sesityvebas meore msazRvrelad<br />
emateba romelime atributuli msazRvreli _ zedsarTavi, mimReoba an ricxviTi<br />
saxeli.<br />
aseT SemTxvevaSi, rogorc aRvniSneT, sityvaTa rigi meryevia, xan naTesaobiT<br />
brunvaSi dasmuli msazRvrelia pirvel adgilze (amxanagis ori kovzi, soflis yvela<br />
mcxovrebi; leninis didi suraTi; qalis TeTri xeli), xan ki _ atributuli (ori vercxlis<br />
kovzi, viwro soflis orRobe, TeTri riyis qva...).<br />
bunebrivad daismis kiTxvebi: ratom xdeba ase? ra SemTxvevaSi romeli msazRvreli<br />
unda daisvas pirvel adgilze? SeiniSneba Tu ara raime kanonzomiereba? ram Seqmna<br />
es sirTule enaSi? ra mdgomareoba gvqonda Zvel qarTulSi?<br />
daviwyoT ukanaskneli kiTxvidan.<br />
axali qarTulisagan gansxvavebiT Zvel qarTulSi msazRvreli eTanxmeboda sazRvruls<br />
brunvaSi, brunvis niSnebi srulad iyo warmodgenili msazRvrelTanac. gansxvavebuli<br />
iyo msazRvrel-sazRvrulis wyobac: msazRvreli upiratesad mosdevda<br />
sazRvruls: asea iseT SesityvebebSi, sadac saxelTan erTi msazRvreli gvaqvs.<br />
ramdenime msazRvrelian SesityvebaSi SeiZleboda msazRvrelebs sxvadasxvagvari<br />
pozicia daeWiraT sazRvrulis mimarT:<br />
a) an yvela mosdevda sazRvruls (es SemTxveva yvelaze xSiria Zvel qarTulSi).<br />
kolti RorTaჲ mZovari (m 8,30).<br />
b) an yvela win uZRoda:<br />
d a f a r u l s a k a c T a s a q m e s a , viTarca cxadsa amxilebda (xanZT. mg 10).<br />
g) an sazRvrulis orsave mxares nawildebodnen:<br />
da ixila orni asulni misni (dab. 33,5).<br />
msazRvrelTa aseTi sxvadasxvagvari pozicia damokidebuli iyo imaze, Tu romeli<br />
metyvelebis nawiliT iyo gadmocemuli es msazRvrelebi da ra saxis msazRvrelebi<br />
iyo SesityvebaSi, _ yvela SeTanxmebuli, Tu erTi maTgani marTuli 11 .<br />
pirvel adgils iWerdnen ricxviTi saxeli da nacvalsaxelebi (CvenebiTi, gansazRvrebiTi<br />
da ganusazRvrelobiTi);<br />
meore adgils _ zedsarTavi saxeli (roca yvela msazRvreli atributuli iyo),<br />
naTesaobiT brunvaSi dasmuli msazRvreli (roca erT-erTi msazRvreli marTuli<br />
iyo), mimReoba da kuTvnilebiTi nacvalsaxeli.<br />
marTulmsazRvrelian SesityvebaSi ricxviTi saxeli da zedsarTavi saxeli xan<br />
win uZoda sazRvruls, xanac mosdevda.<br />
magaliTad:<br />
SiSi didi bnelisaÁ moiwia mas zeda (dab. 15,12).<br />
da iyo meyseulad b o r b a l i q a r i s a Á d i d i (mark. 4,37).<br />
e. i. zedsarTavis adgili Zvel qarTulSi SeuzRudveli iyo: axal qarTulSi suraTi<br />
Seicvala: msazRvrelma saxelma upiratesad sazRvrulis win daimkvidra adgili.<br />
postpoziciuri wyoba mTlianad Seicvala prepoziciuriT da ukanaskneli gabatonda<br />
kidec (mag.: vrceli qveyana da ara: qveyana vrceli...) amas mohyva SeTanxmebis<br />
Sesusteba, boloxmovnian saxelTa SeTanxmebis moSla sazRvrul saxelTan (mwvane vel-<br />
11 ix. iv. imnaiSvilis, c. kalaZis, l. qanTarias, a. kizirias zemodasaxelebuli<br />
Sromebi; agreTve v . k a x a Z e , msazRvrel-sazRvrulis Tanmimdevroba oTxTavSi: studentTa<br />
samecniero Sromebis krebuli, VI, Tbilisi, 1953, gv. 371-380; agreTve krebuli `saxelis brunebis<br />
istoriisaTvis qarTvelur enebSi~, I, Tbilisi, 1956, gv. 329-358. magaliTebi am avtorTa<br />
Sromebis mixedviT mogvyavs.<br />
226
ma, mwvane vels...)~ 12 .<br />
amgvarad, Zvel qarTulSi iyo: saxl-man qvisa-man, axal qarTulSi aris: qvis saxl-ma.<br />
rodesac saxels erTi msazRvreli axlavs prepoziciurad, brunvaSi SeTanxmebis<br />
magivrobas advilad swevs msazRvrelis adgili, misi win dasma, magram sakmarisia<br />
erT sazRvruls ramdenime msazRvreli daukavSirdes, rom maSinve dadgeba maTi dalagebis,<br />
sityvaTa rigis sakiTxi. dangreuli (maRali, patara...) qvis saxli Tu qvis dangreuli<br />
saxli; maRali xis kibe Tu xis maRali kibe...<br />
es sirTule axal qarTulSi gaCnda, Zvel qarTulSi igi ar iyo, radganac, Cveulebriv,<br />
aseT msazRvrels cvlida sazRvrulTan brunvasa da ricxvSi SeTanxmebuli<br />
msazRvreli, romlis sintaqsuri kavSiri sazRvrulTan saTanado formiT iyo gadmocemuli.<br />
es ki savsebiT sakmarisi iyo am sityvaTa kavSiris naTelsayofad, rogorc ar<br />
unda daSorebodnen isini erTmaneTs.<br />
axal qarTulSi mdgomareoba garTulda imiT, rom saqmeSi Caeria sruliad sxva<br />
tipis Sesityveba, kerZod Sesityveba msazRvreliani msazRvreliT (ori kurdRlis madevari-s<br />
tipisa).<br />
Zvel qarTulSi aseT SesityvebaSic marTuli msazRvreli mosdevda sazRvruls;<br />
specialur literaturaSi cnobilia aseTi nimuSi: dReÁ didisa mis dResaswaulisaÁ.<br />
aseTi Sesityveba gansxvavdeboda CvenTvis saintereso Sesityvebisagan; ibruneboda<br />
mxolod kiduri wevrebi: dReman didisa mas dResaswaulisaman 13 (iq ki ibruneboda yvela<br />
wevri: yovelTa mwignobarTa erisaTa).<br />
saSuali saukuneebis samwerlobo enaSi msazRvrelma Tavis sazRvrulianad win<br />
gadmoiwia da miviReT: didis dResaswaulis dRe.<br />
me-19 saukunidan ki pirveli msazRvrelis naTesaobiTi brunvis -s daikarga: didi<br />
dResaswaulis dRe. 14 . ise rom, Zveli qarTulis ori sxvadasxvagvari Sesityveba:<br />
saxli xisaÁ didi (saxlman xisaman didman) da dReÁ didisa mis dResaswaulisaÁ<br />
(dReman didisa mis dResaswaulisaman) garegnulad savsebiT daemsgavsa erTmaneTs:<br />
didi xis saxli<br />
didi dResaswaulis dRe<br />
ra Tqma unda, am ori Sesityvebis wevrTa Soris sintaqsuri urTierToba sxvadasxvagvaria.<br />
didi pirvel SesityvebaSi gansazRvrebaa saxlisa da saxelobiT brunvaSia,<br />
meore SesityvebaSi ki _ didi gansazRvrebaa dResaswaulisa da naTesaobiT brunvaSia.<br />
bunebrivia, aseTi damsgavsebis Sedegad orazrovnebis safrTxe iqmneba, radgan<br />
pirvel SemTxvevaSic msazRvrelis forma (didi) SeiZleba miCneul iqnes naTesaobiTi<br />
brunvis formantmokvecil saxed da, Tuki SesaZlebelia momdevno msazRvrelTan misi<br />
semantikurad dakavSireba, SesaZlebeli xdeba mTeli Sesityvebis azri sxvagvarad iqnes<br />
gagebuli. magaliTad, aviRoT Sesityveba didi xis toti, radgan didi SeiZleba<br />
iyos xec da totic, es Sesityveba SeiZleba gavigoT orgvarad: didi xis toti (didia<br />
toti), didi xis toti (didi xe).<br />
magram garegnulad damsgavsebuli am ori sxvadasxvagvari Sesityvebis wevrTa sintaqsuri<br />
urTierTobis sxvadasxvagvaroba kargad gamoCndeba orive Sesityvebis brunebisas.<br />
saxeldobr, Sesityvebis wevrebi ibrunvian sxvadasxvagvarad imisda mixedviT,<br />
Tu rogor jgufdebian isini sintaqsurad: didi aris gansazRvreba marTuli msazRvrelisa<br />
(didis xis), Tu sazRvrulisa (didi toti). Tu didi marTul msazRvrels<br />
gansazRvravs, _ SeTanxmebulia masTan da aRar ibrunvis (didi[s] xis toti, didi[s]<br />
xis totma), xolo, Tu didi sazRvrulis (toti) msazRvrelia da pirvel adgilze<br />
dgas, ibrunvis (didma xis totma):<br />
12 v. T o f u r i a , gramatikul movlenaTa erTgvarovani procesi qarTvelur enebSi. saxelis<br />
fuZisa da brunvis niSanTa urTierTmoqmedeba; ike, VI, 1954, agreTve krebulSi: saxelis brunebis<br />
istoriisaTvis qarTvelur enebSi, I, 1956, gv. 203.<br />
13 dResa didisa mis dResaswaulisasa (ioane, 7,37).<br />
14 i v . q a v T a r a Z e , gansazRvrebiTi damokidebuli winadadebis marTlwerisaTvis, Jurn. `komunisturi<br />
aRzrdisaTvis~, 1954, #12, gv. 41-47.<br />
227
sax.<br />
moTxr.<br />
mic.<br />
mimarT.<br />
naT.<br />
moqm.<br />
wod.<br />
didi xis tot-i<br />
did-ma xis tot-ma<br />
did xis tot-s<br />
did xis tot-ad<br />
did-i xis tot-is<br />
did-i xis tot-iT<br />
did-o xis tot-o<br />
228<br />
didi xis toti<br />
didi xis tot-ma<br />
didi xis tot-s<br />
didi xis tot-ad<br />
didi xis tot-is<br />
didi xis tot-iT<br />
dido xis tot-o<br />
aqedan Cans, am ori gansxvavebuli tipis Sesityvebis sruli formaluri damTxveva<br />
gvaqvs saxelobiTsa, naTesaobiTsa da moqmedebiTs brunvaSi. swored es formebi qmnian<br />
orazrovnebas:<br />
sax. didi xis toti = didi xis toti da didi xis toti<br />
naT. didi xis tot-is = didi xis totis da didi xis totis<br />
moqm. didi xis tot-iT = didi xis totiT da didi xis totiT<br />
rac Seexeba sxva brunvebs, atributuli msazRvrelis gaformeba brunvis niSnebiT<br />
am ori tipis Sesityvebis garCevis SesaZleblobas qmnis:<br />
didma xis totma ukve aRar ireva meore SesityvebaSi, romelic moTxrobiTSi asea:<br />
didi xis totma. asevea mimarTulebiTsa da micemiTSi, Tumc sityvaTa rigi aqac veraa<br />
gamarTuli.<br />
magaliTad: [kacma] CibuxSi dauwyo TiTiT tena xelisgulze g a f S v n e t i l s<br />
Tambaqos klertebs (vaJa).<br />
radganac brunvis niSnebi ganarCeven am or gansxvavebul Sesityvebas, didi yuradReba<br />
unda mieqces maT marTebulad xmarebas.<br />
iakubma TviTon Seayena mixasi xmel SeSis zvinze (r. gvet.).<br />
xmel msazRvrelia SeSisa, masTan unda iyos SeTanxmebuli (xmelis). aq ki xmel<br />
brunvis niSanmokvecili formiTaa warmodgenili, zvin-Tan SeTanxmebuli gamodis da<br />
iqmneba STabeWdileba, rom xmelia zvini. unda iyos: xmeli SeSis zvinze.<br />
aseTia Cveni xvalindel gadacemaTa programa (telegadacema). Cveni msazRvrelia<br />
gadacemebisa, amitom unda iyos: Cven... gadacemaTa an Cveni xvalindeli gadacemebis...<br />
ambavi pirveli ofliani maneTis Sovnisa (m. javax.).<br />
unda iyos: pirveli ofliani maneTis, radgan pirveli gansazRvrebaa maneTisa.<br />
msgavsi SemTxvevebi SeTanxmebis aRrevisa gvxvdeba i. WavWavaZis nawerebSic: T a v i s<br />
ganuSorebel meuRliTurT... buCo erTi mxriv mTel kalos samxreTis<br />
n a p i r z e d gorasaviT gawoliliyo... luarsabi... swuxda e x l a n d e l d r o e b i s<br />
Wirisa gamo da sxv.<br />
maSasadame, sityvaTa rigSi istoriulad momxdarma cvlilebebma _ sityvaTa rigis<br />
Secvlam da SeTanxmebis moSlam gamoiwvia ori gansxvavebuli Sesityvebis garegnulad<br />
damsgavseba, ramac Seqmna orazrovnebis warmoSobis safrTxe.<br />
ra saSualeba monaxa enam am orazrovnebis Tavidan asacileblad? pirveli STabeWdileba<br />
aseTia: Tu SeTanxmebuli msazRvrelis win dasma orazrovnebas iwvevs, maSin<br />
es amxsneli SuaSi Caismis (xis didi toti), sxvagvarad rom vTqvaT, zedsarTauli amxsneli<br />
didi uSualod win daesmis mis mier asaxsnel sityvas: Tu igi tots xsnis,<br />
gveqneba: xis didi toti, xolo, Tu xis msazRvrelia _ didi xis toti (swored ase<br />
esmiT es sakiTxi, rodesac weren: Zroxis civi qoni, wignis ori maRazia an Rvinis didi<br />
kasri).<br />
magram aseTi gadasma yovelTvis rodi xdeba. rogorc aRvniSneT, enaSi aris garkveuli<br />
gamonaTqvamebi, romlebTanac atributuli msazRvreli uyoymanod win ismis
miuxedavad imisa, rom mezoblad moxvedril msazRvrelTa semantikuri dakavSireba<br />
principulad SesaZlebelia.<br />
magaliTad: kargi Rvinis doqi. kargi Rvinoc SeiZleba iyos, magram aseTi dawyvilebis<br />
safrTxe ar iqmneba. aseve: maRali xis kibe (maRali kibe); uzarmazari muxis<br />
ficari (uzarmazaria ficari); lamazi qalis saaTi (lamazia saaTi); kargi qvis saxli<br />
(kargia saxli)...<br />
meore mxriv, zogjer msazRvrelTa semantikuri dakavSireba sulac araa mosalodneli<br />
da mainc atributuli msazRvreli meore adgilze Caismis xolme.<br />
magaliTad: amerikis ori TviTmfrinavi; respublikis mudmivi warmomadgeneli; makas<br />
guSindeli saqcieli; dedis SavCarCoiani suraTi...<br />
SeuZlebelia SeTanxmebul msazRvrelTa win dasmiT aseTi wyvilebi Seiqmnes: ori<br />
amerika, guSindeli makas, mudmivi respublikis, SavCarCoiani dedis...<br />
maSasadame, sityvaTa wyoba aq orazrovnebis Seqmnis saSiSroebiT veRar aixsneba, e. i.<br />
mxolod semantikuri mxare yovelTvis ver agvixsnis sityvaTa rigis Taviseburebebs.<br />
cxadia, rom raRac sxva faqtori axdens gavlenas sityvaTa rigze, gansazRvravs<br />
sityvaTa Tanamimdevrobas, awesrigebs mas.<br />
dakvirvebam gviCvena, rom mosalodneli bundovaneba da orazrovneba enaSi mowesrigda<br />
imis meSveobiT, rom moxda gamonaTqvamTa dajgufeba garkveuli wesis mixedviT.<br />
naTelia, rom, erTi mxriv, aris Sesityvebebi, romlebic garkveul simyares iCenen,<br />
ar iTiSebian da SeTanxmebul msazRvrels win daisvamen (Tundac iseTi msazRvrelebi<br />
iyridnen Tavs, romelTa Sinaarsobrivad dakavSireba SesaZlebeli iyos).<br />
meore mxriv ki _ gamonaTqvamebi, romelTac aseTi simyare ar gaaCniaT, iTiSebian<br />
da atributul, SeTanxmebul msazRvrels SuaSi CairTaven (Tundac am msazRvrelTa<br />
dasma orazrovnebis safrTxes ar qmnides).<br />
ra qmnis myar gamonaTqvams, _ xSirad xmareba, Tu mniSvnelobiTi mxare? rom xSirad<br />
xmareba ar aris gadamwyveti, iqidan Cans, rom bevri xSirad saxmari Sesityveba<br />
araa myari, iyofa da SeTanxmebul msazRvrels SuaSi Caisvams.<br />
magaliTad: zamTris Rame, mezoblis ezo, Semodgomis susxi, saqarTvelos spartakiada,<br />
koleqtivis wevri.<br />
vambobT: zamTris civi Rame, Semodgomis pirveli susxi, mezoblis amwvanebuli<br />
ezo, saqarTvelos meoTxe spartakiada, koleqtivis axali wevri...<br />
dakvirvebam gviCvena, rom marTulmsazRvreliani Sesityvebis simtkice da gamZleoba<br />
dakavSirebulia TviT am gamonaTqvamis SinaarsTan, mis mniSvnelobiTs mxaresTan,<br />
semantikasTan.<br />
S e d a r e b i T m e t s i m y a r e s i C e n e n (e. i. ar gaiTiSebian da maT Soris atributuli<br />
msazRvreli ar Caismis) i s e T i m a r T u l m s a z R v r e l i a n i S e s i t y v e b e b i ,<br />
romlebSic msazRvrelebi gamoxataven masalas (nivTierebas), daniSnulebas<br />
an warmomavlobas. xolo iseTi Sesityvebebi, romlebSic<br />
msazRvrelebi kuTvnilebas gamoxataven, TiTqmis yovelTvis iTi-<br />
Sebian da atributuli msazRvreli SuaSia Casmuli.<br />
I. masalas an nivTierebas gadmoscemen msazRvrelebi Semdeg SesityvebebSi:<br />
oqros saaTi (beWedi, sayure, samajuri, Zewkvi, qinZisTavi, medalioni, maneTiani,<br />
fuli, gvirgvini, skiptra, medali, Rerbi, Tasi, Rili, jaWvi, madani, Zafi, Cardaxi,<br />
asoebi, xana, saukune...);<br />
vercxlis kovzi (beWedi, sayure, Tasi, Zewkvi, medali, saaTi, fuli, Rili, samarile,<br />
samajuri, badia...);<br />
spilenZis Tungi (qvabi, qafqiri, WurWeli, fuli, moneta, Sauriani, fari...);<br />
rkinis javSani (WiSkari, moajiri, liandagi, sawoli, galia, Rilebi, perangi...);<br />
jaWvis Cabalaxi (perangi...);<br />
aluminis WurWeli (qafqiri, kovzi, jami, qvabi, saxeluri...);<br />
Tujis qvabi (mili, fexebi...);<br />
229
Tunuqis yuTi (nivTi, furceli...);<br />
brinjaos figura (qandakeba, bareliefi...);<br />
nikelis Caidani (sawoli, saxeluri...);<br />
plastmasis CanTa (nawarmi, TefSi, finjani...);<br />
rezinis mili (furceli, saburavi, fexsacmeli...);<br />
qvis saxli (kibe, Senoba, kedeli, boZi, moajiri, qandakeba...);<br />
xis kibe (saxli, Senoba, kedeli, boZi, yuTi, skami, sufra, sawoli, jami, kovzi, fexi...);<br />
Tixis jami (doqi, WurWeli...);<br />
faifuris finjani (jami, TefSi, WurWeli...);<br />
brolis Wiqa (Tasi, larnaki, jami...);<br />
aguris buxari (saxli, kedeli...);<br />
giSris mZivi (sayure, Tma...);<br />
qarvis krialosani (mZivi...);<br />
margalitis mZivi (yelsabami, wveTi...);<br />
ficris kedeli (skami, iataki, Robe, yuTi...);<br />
wnelis Robe (kalaTi...);<br />
fiWvis (muxis) ficari...<br />
Txilis (Sindis...) wneli...<br />
vazis jvari...<br />
matylis winda...<br />
CiTis kaba (perangi, Tavsafari, farda...);<br />
satinis kaba (xalaTi...);<br />
xaverdis farda (kaba, Sarvali, xalaTi, qsovili...);<br />
tilos xalaTi (kaba, farda, fexsacmeli, Sarvali...);<br />
narmis perangi;<br />
Salis kaba (kostiumi, Sarvali, palto...);<br />
abreSumis perangi (kaba...);<br />
farCis kaba...<br />
tyavis (rezinis, tilos) fexsacmeli, tyavis palto...<br />
qonis (Taflis, kartofilis) sanTeli...<br />
islis saxuravi;<br />
Tovlis fanteli (gunda...);<br />
comis gunda...<br />
aseTi gamonaTqvamebi ar gaiTiSeba, maTTan atributuli msazRvreli win ismis, magaliTad:<br />
didi oqros saaTi, pirmotexili spilenZis Tungi, patara aluminis qvabi,<br />
axali nikelis sawoli, didi Tovlis gunda...<br />
II. daniSnulebas gadmoscemen msazRvrelebi Semdeg SesityvebebSi:<br />
Rvinis kasri (Wiqa, doqi, WurWeli, qarxana, boTli...);<br />
wylis doqi (sufra, Wiqa, WurWeli...);<br />
Cais Wiqa (fabrika, yuTi...);<br />
navTis kasri (boTli, WurWeli...);<br />
asanTis (papirosis...) yuTi (fabrika, Reri...);<br />
papirosis qaRaldi (yuTi);<br />
murabis (yvelis) qila...<br />
skolis (samzareulos, saxlis...) aveji...<br />
Saqris qarxana; xaliCebis fabrika; wignis maRazia; sufris Rvino; perangis Rili;<br />
kecis miwa; Zmris doqi (boTli); Toxis tari; sportis (mTavrobis, pionerTa, mefis...)<br />
sasaxle; xelovnebis (istoriis...) muzeumi; telefonis jixuri; qorwinebis saxli; televizoris<br />
(radios) magida (antena...); moswavlis forma (CanTa, kalami, rveuli...); sko-<br />
lis merxi; Ramis daraji (morige, tramvai...)...<br />
am rigis gamonaTqvamebTanac atributuli msazRvreli win daismis: didi Rvinis<br />
230
kasri; gatexili Rvinis Wiqa; lamazi papirosis yuTi; didi Saqris qarxana...<br />
III. warmomavlobas gviCveneben msazRvrelebi Semdeg SesityvebebSi:<br />
Txis (Roris, batis, Zroxis, daTvis, cxvris, qaTmis...) qoni;<br />
Roris (Zroxis, qaTmis, indauris, batis, ixvis, Txis, kameCis, kurdRlis, daTvis,<br />
xaris, wiwilis...) xorci;<br />
Zroxis (kameCis, Txis, cxvris...) rZe, yveli;<br />
xaris (jixvis, daTvis, Txis, melias, kurdRlis...) tyavi;<br />
melias (kurdRlis, wavis...) bewvi;<br />
zRvis kenWi (mcenare, Rori, lomi...), riyis qva, mTis qanebi; soflis wamali;<br />
wyaros (mdinaris, tbis, zRvis, gubis, mtkvris...) wyali;<br />
mTis wyaro (mdinare, nakaduli, haeri, niavi...);<br />
tbis (zRvis, mdinaris, mtkvris...) Tevzi;<br />
wvimis (sisxlis, Rvinis, oflis...) wveTi;<br />
ZaRlis (mglis, lomis...) lekvi; katis knuti, daTvis beli, vefxvis bokveri, kurdRlis<br />
baWia, qaTmis wiwila; batis (indauris) Wuki; indauris (ixvis) WuWuli; yvavis<br />
baxala...<br />
warmomavloba ivaraudeba, oRond gansxvavebuli niuansiT, iseT SesityvebebSi, rogoricaa:<br />
vaSlis xe, Cais buCqi da sxv. maTi Sinaarsi migviTiTebs, rom sazRvruli<br />
(xe, buCqi...) aris msazRvrelis wyaro, misi momcemi, warmomSobi. xe aris vaSlis momcemi,<br />
buCqi _ Cais momcemi, wyaro _ ukvdavebis momniWebeli da sxv. aseTebia:<br />
kaklis (vaSlis, msxlis, atmis, furclis, tyemlis...) xe;<br />
Cais (askilis, vardis, kvrinCxis, kowaxuris...) buCqi;<br />
mayvlis (gogris, kitris, lobios...) bardi;<br />
ukvdavebis wyaro; siyvarulis wamali da sxv.<br />
bunebrivad daismis sakiTxi, Tu ra mimarTebaa aseT Sesityvebebsa da kompozitebs<br />
Soris. eseni xom myari Sesityvebebia, Zalian xSirad erTad rom ixmareba: mTis niavi,<br />
wyaros wyali, spilenZis WurWeli, xis saxli... sruliad advili SesaZlebelia am<br />
mtkice gamonaTqvamTa erT sityvad Serwyma. marTlac, aseT SesityvebaTagan miRebuli<br />
Cans Semdegi kompozitebi: rkinigza, vercxliswyali, vardiswyali, piriswyali, jariskaci,<br />
kariskaci, xevisberi, cxeniswyali, mejvrisxevi, cnobismoyvare, stumarTmoyvare,<br />
pativmoyvare, mxareTmcodne, xelovnebaTmcodne...<br />
Znelia Zieba imisa, Tu ratom iqceva zogi gamoTqma kompozitad da sxva ki ara. magaliTad,<br />
rkinigza kompozitia, rkinis xidi araa kompoziti; miuxedavad amisa aucilebelia<br />
da arc Tu Zneli kompozitisa da gamonaTqvamis gamijvna.<br />
kompoziti gvaqvs im SemTxvevaSi, Tu misi Semadgeneli nawilebi ukve ise mWidrodaa<br />
erTmaneTTan dakavSirebuli, rom maTi gadasma an maT Soris sxva sityvis Casma<br />
ar SeiZleba. magaliTad: jariskaci _ SeuZlebelia kaci jarisa an jaris mamaci kaci.<br />
xolo, Tu ori sityvis iseTi SeerTeba gvaqvs, romelSic nawilebi SeiZleba gadaisvas<br />
an maT Soris sxva sityva Caisvas, igi Sesityvebaa da ara kompoziti 15 . magaliTad:<br />
rkinis xidi _ SeiZleba vTqvaT axali xidi rkinisa an rkinis axali xidi, magram ar<br />
SeiZleba axali gza rkinisa an rkinis axali gza. SesaZlebelia mxolod da mxolod<br />
axali rkinigza; aseve SesaZlebelia xevis Zveli salocavi an Zveli salocavi xevisa,<br />
magram SeuZlebelia xevis axali beri an axali beri xevisa; unda axali xevisberi.<br />
IV. zemomoyvanili sintagmebi myari Sesityvebebia. maTgan gansxvavdeba Sesityvebebi,<br />
romlebic kuTvnilebas gamoxatavs. kuTvnilebas gamoxataven msazRvreli saxelebi qve-<br />
moT CamoTvlil sintagmebSi:<br />
amxanagis wigni (CanTa, rveuli, saxli, tansacmeli...);<br />
15 a r n . C i q o b a v a , zogadi enaTmecniereba, I, 1946, gv. 162.<br />
231
maspinZlis saxli (ezo, kar-midamo, venaxi, vaJi...);<br />
saqarTvelos kurortebi (qalaqebi, soflebi, buneba, ca, miwa, Rerbi, droSa, teritoria...);<br />
mtris cixe (jarebi, TviTmfrinavi...);<br />
Tavadaznaurobis warmomadgeneli;<br />
meTevzeTa (qistebis...) sofeli; muSaTa da glexTa saxelmwifo; TaTrebis moWidave;<br />
qvemoelTa falavani; mxatvris fantazia; mtkvris (alaznis...) napirebi; koleqtivis<br />
wevri, xalxis rwmena; avtoris buneba, mSenebelTa winadadebebi da a. S.<br />
aseTi gamonaTqvamebi myari araa, iTiSeba da atributuli msazRvreli Zvel msazRvrelsa<br />
da sazRvruls Soris Caismis:<br />
mtris m r a v a l r i c x o v a n i jari; meTevzeTa p a t a r a sofeli; saqarTvelos S e -<br />
s a n i S n a v i kurortebi; koleqtivis a x a l i wevri; kaxeTis p a t a r a sofeli; sportis<br />
d a m s a x u r e b u l i ostati, qalaqis m o w i n a v e inteligencia...<br />
kuTvnilebasve gulisxmobs Sesityveba, romelSic risame nawilia gamosaxuli:<br />
bavSvis xeli; gogonas TiTebi; biWis fexi; qalis tani; kacis Tvalebi; cxenis Tavi<br />
(kbilebi); spilos xorTumi; viris yurebi; melias kudi; arwivis frTebi; gvelis kani;<br />
xis (palmis, msxlis...) toti (tani, fesvi, foToli...); kaklis (muxis, dafnis, Cais, Tambaqos...)<br />
foToli; magidis ujra (fexi...); skamis fexi; roialis pedali; gazeTis gverdi;<br />
oTaxis kuTxe (Weri, fanjara, kari, kedeli...); maranis (saxlis, cixis, boslis...);<br />
Coxis (kabis, perangis...) kalTa da sxv.<br />
aqve unda SevniSnoT, rom sxeulis nawilis aRmniSvneli zogi gamonaTqvami sityvaxmarebaSi<br />
axali niuansiTaa aRWurvili, magaliTad: Zroxis beWi, Zroxis suki, qaTmis<br />
barkali da sxv. warmomavlobaze miuTiTebs, mtkice gamonaTqvamadaa qceuli, amitom<br />
ixmareba:<br />
Semwvari goWis Tavi;<br />
Semwvari cxvris barkali;<br />
moxarSuli Zroxis beWi;<br />
Semwvari Zroxis sukebi da sxva.<br />
sxva SemTxvevaSi ki Sesityveba, romelic risame nawils gadmoscems, araa mtkice<br />
Sesityveba. gvaqvs:<br />
bavSvis lamazi Tvalebi;<br />
magidis erTi fexi.<br />
kuTvnilebis niuansi axlavs iseT Sesityvebebsac, romlebSic Semavali msazRvreli<br />
droze miTiTebas Seicavs: zamTris Rame; zafxulis dRe; ivlisis mze; mkaTaTvis<br />
mTvare; aprilis saRamo; Tebervlis Rame; Semodgomis susxi; Semodgomis wvima; ganTiadis<br />
Suqi; gariJraJis Suqi; ganTiadis sigrile; Ramis siwynare; gazafxulis dari;<br />
seqtembris dari; bavSvobis furclebi; siyrmis (skolis, studentobis) megobari...<br />
kuTvnilebis niuansi axlavs iseT Sesityvebebs, romlebSic msazRvreli uCvenebs<br />
adgils, sadac mdebareobs sazRvruli: mcxeTis taZari; SiomRvimis monasteri; Suam-<br />
Tis tye; naWyvedis taZari; Tbilisis (navTluRis...) sadguri; Tbilisis universiteti<br />
(fabrika, skola...); quTaisis qarxana; xaxmatis xati; kaxeTis (imereTis, guriis, xevsureTis)<br />
sofeli da sxv. aseTi Sesityvebebi gaTiSulia:<br />
SuamTis udabur tyeSi dadioda abduSahili (akaki).<br />
diakonma naWyvedis mitovebul taZars Tavi Seafara (k. gams.).<br />
jer xom mcxeTis s v e t i c x o v l i s d i d t a Z a r S i saqarTvelos cxeli guli asvenia<br />
(l. asaT.).<br />
aseve: Tbilisis samxatvro akademia; Tbilisis saxelmwifo universiteti; quTaisis<br />
saavtomobilo qarxana; qalaqis pirveli saavadmyofo; qalaqis meore afTiaqi; Tbilisis<br />
51-e teqnikuri saswavlebeli.<br />
232
cota rTuldeba saqme, rodesac dawesebulebis saxelwodebaSi Sedis imis aRniSvnac,<br />
Tu visi saxelobisaa es dawesebuleba.<br />
gazeTebSi gamoqveynebul gancxadebebSi xSirad gvxvdeba:<br />
Tbilisis v. sarajiSvilis saxelobis saxelmwifo konservatoria<br />
(pres.).<br />
Tbilisis akad. muxaZis saxelobis qirurgTa samecniero sazogadoeba<br />
(pres.).<br />
SeuZlebeli aseTi wyobac araa, magram ufro bunebrivi Cans sxvagvarad dalageba:<br />
v. sarajiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo konservatoria.<br />
akad. muxaZis Tbilisis saxelobis qirurgTa samecniero sazogadoeba.<br />
ase dalagebis SemTxvevaSi msazRvrelTa Sinaarsobrivi dakavSireba naklebadaa<br />
mosalodneli da orazrovnebac Tavidanaa acilebuli. maSasadame, umjobesia ixmarebodes:<br />
S. rusTavelis saxelobis saqarTvelos saxelmwifo Teatraluri<br />
instituti.<br />
akad. muxaZis saxelobis Tbilisis qirurgTa samecniero sazogadoeba.<br />
aseve:<br />
Sromis wiTeli droSis ordenosani Tbilisis sasoflo-sameurneo<br />
instituti.<br />
kirovis saxelobis leninis ordenosani saqarTvelos politeqnikuri<br />
instituti.<br />
rusTavelis saxelobis leninis ordenosani Tbilisis saxelmwifo<br />
akademiuri Teatri.<br />
V. iTiSeba iseTi Sesityvebac, romelSic sazRvrulad gamoyenebulia saxelzmna,<br />
masdari, maT Soris e. w. pirvandeli masdarebic:<br />
bavSvis ganviTareba; mecnierebis aRmavloba; kamaTis gamwvaveba; Sromis gaRrmaveba;<br />
meTodis gamoyeneba; Zalebis ganviTareba; partiis muSaoba; abreSumis moweva; cecxlis<br />
agzneba; fexis adgma; masebis aboboqreba... mglis ymuili; turebis kivili; daTvis<br />
burdRuni; Citebis WikWiki; mercxlis JRurtuli; mtredis RuRuni; ciknis kikini; go-<br />
Wis Wyivili; katis knavili; ZaRlis yefa; saqonlis (irmis) bRavili; cxenis Wixvini;<br />
qaTmis kriaxi; foladis JRera; xmlis wkriali (CaxaCuxi); faris JRriali; wyaros<br />
likliki; wylis CuxCuxi; beqTris lawani; bavSvis tirili; qalis kivili (simRera);<br />
kacis yvirili; bavSvis Rimili (sicili...); gogonas kiskisi; Tvalis xamxami da sxv.<br />
e. i. imis mixedviT, Tu ra Sinaarsisaa marTulmsazRvreliani Sesityveba, SeTanxmebuli<br />
msazRvreli xan Sesityvebis SuaSi Caismis, xan ki mis win daismis.<br />
erT SemTxvevaSi ixmareba didi xis saxli, meore SemTxvevaSi ki xis didi toti,<br />
imitom rom xis saxli iseTi Sesityvebaa, romelSic masalazea miTiTeba da meore<br />
msazRvreli win ismis; xis toti ki kuTvnilebas gadmoscems, iTiSeba da meore msazRvreli<br />
SuaSi Caismis. aseve: papirosis yuTi daniSnulebas aRniSnavs, amitom vambobT:<br />
lamazi papirosis yuTi; xis yuTi masalaze miuTiTebs, amitom vityviT: lamazi xis yu-<br />
Ti; magram mezoblis yuTi kuTvnilebaa, amitom aRar vityviT lamazi mezoblis yuTi,<br />
aramed: mezoblis lamazi yuTi. aseve: amerikuli TviTmfrinavi warmomavlobas gulisxmobs,<br />
miuTiTebs, Tu sadauria TviTmfrinavi, amitom vambobT: ori amerikuli TviTmfrinavi,<br />
amerikis TviTmfrinavi ki kuTvnilebaze miuTiTebs, uCvenebs, Tu visia TviT-<br />
mfrinavi, amitom vambobT: amerikis ori TviTmfrinavi.<br />
233
maSasadame, Tu marTulmsazRvreliani Sesityveba gamoxatavs masalas, nivTierebas,<br />
daniSnulebas an warmomavlobas, _ myaria, ar iTiSeba da meore msazRvrels win daisvams.<br />
xolo Tu aseTi Sesityveba kuTvnilebis Sinaarss Seicavs, igi iTiSeba da meore<br />
amxsnels SuaSi Caisvams.<br />
* * *<br />
miuxedavad imisa, rom qarTul saliteraturo enaSi aseTi, TiTqos garkveuli kanonzomiereba<br />
arsebobs, mainc misi darRvevis araerTi SemTxveva gvxvdeba.<br />
erTi mxriv, TiSaven myar gamonaTqvamebs da Sig svamen atributul msazRvrels<br />
(Zroxis civi qoni, Rvinis didi kasri, sufris kargi Rvino, wyaros civi wyali, spilenZis<br />
gatexili Tungi...), xolo, meore mxriv, ar TiSaven aramyar gamonaTqvamebs da<br />
atributul msazRvrels, nacvlad meore adgilisa, win svamen (drouli ganyofilebis<br />
gamge, SavCarCoiani dedis suraTi, maRalxarisxovani soflis meurneobis produqcia).<br />
spilenZis yurian qvabs xeli davtace (s. mTvar.).<br />
Zroxis civi qoniT gapoxil TiTebs ilokavdnen (T. maRlaf.).<br />
zestafonis Rvinis qarxanam q. frankfurtSi gagzavna s u f r i s m a R a l x a r i s x o -<br />
vani Rvino (pres.).<br />
[gogona] T x i l i s g r Z e l i w n e l i T Citebs afrTxobs (r. inan.).<br />
magidaze... ido p a p i r o s i s T a v R i a k o l o f i c (o. Cx.).<br />
iqidan gadaxedavda vel-mindvrebs, q a r T l i s m T e l z e g a n s (o. Cx.).<br />
unda iyos: yuriani spilenZis qvabi, civi Zroxis qoni, maRalxarisxovani sufris<br />
Rvino, grZeli Txilis wneli, TavRia papirosis kolofi, mTeli qarTlis zegani...,<br />
radgan Sesabami msazRvrel-sazRvruli (Zroxis qoni, Rvinis kasri, spilenZis Tungi,<br />
sufris Rvino...) miuTiTebs an warmomavlobas, an daniSnulebas, an nivTierebas (masalas)<br />
da ara kuTvnilebas. amitomvea umarTebulo sityvaTa rigi Semdeg winadadebaSi:<br />
`yurZnobaSi Txis msuqani xorci gemrielia~ (s. SanS.), unda iyos: msuqani Txis<br />
xorci.<br />
Tqva droulma ganyofilebis gamgem (m. elioz.).<br />
qarTveli kavSirgabmulobis muSakebi (presa).<br />
uzrunvelyofen maRalxarisxovani soflis meurneobis produqciis miRebas<br />
(e. Tof.).<br />
unda: ganyofilebis drouli gamge, kavSirgabmulobis qarTveli muSakebi, soflis<br />
meurneobis maRalxarisxovani produqcia..., radgan am SesityvebebSi kuTvnilebaa gadmocemuli.<br />
umarTebulodaa dasmuli msazRvreli ricxviTi saxeli marTuli msazRvrelis win<br />
Semdeg winadadebaSi: `Tbilisis studentTa pirveli saestrado simRerebis<br />
k o n k u r s i . . . tardeba Semdegi debulebis mixedviT~ (presa).<br />
unda: Tbilisis studentTa saestrado simRerebis pirveli konkursi...<br />
aseve araa bunebrivi sityvaTa rigi Semdeg winadadebaSi: `Seiqmna kurortebis sammarTvelo.<br />
erT-erTi misi ZiriTadi amocanaa adgilobrivi kurortebis ke-<br />
Tilmowyoba~ (presa). unda: misi erT-erTi ZiriTadi amocanaa..., _ radgan gansazRvrebi-<br />
Ti nacvalsaxeli marTul saxelTan TanamsazRvrelobisas meore adgilze daismis,<br />
xolo atributul msazRvrelTan TanamsazRvrelobisas _ pirvel adgilzea upiratesad.<br />
(Sdr.: warmoebis TiToeuli muSaki da TiToeuli sameurneo muSaki).<br />
* * *<br />
gansakuTrebul yuradRebas iqcevs winadadebis erTi tipi, sadac kuTvnilebis gadmomcem<br />
Sesityvebas meore msazRvrelad erTvis mimReoba; iqmneba orazrovneba, magram<br />
amis gverdis asaxvevad Sesityvebis gaTiSva da msazRvrelis Sig Casma ar xerxdeba,<br />
saWiroa mTeli winadadebis konstruqciis Secvla, damokidebuli winadadebis gamoyeneba.<br />
234
1. stendzea fotopiri ienis universitetis mier gacemuli karl marqsis sadoqtoro<br />
diplomisa (presa).<br />
unda iyos: stendzea fotopiri karl marqsis... diplomisa, romelic gacemulia ienis<br />
universitetis mier.<br />
2. minis sacavSi q a r T u l e n a z e s a i u b i l e o d g a m o c e m u l i S e v C e n k o s n a -<br />
warmoebebia (presa).<br />
unda iyos: minis sacavSi SevCenkos nawarmoebebia, qarTul enaze gamocemuli saiubileod.<br />
an: ...nawarmoebebia, romlebic qarTul enaze gamoica saiubileod.<br />
3. quTaisis TeatrSi gaimarTa Tbilisidan Camosuli sandro kavsaZis gundis<br />
koncerti (presa).<br />
unda iyos: gaimarTa koncerti sandro kavsaZis gundisa, romelic Tbilisidan Camovida.<br />
4. ufro vrclad Sesrulebuli warwera moTavsebulia saqarTvelos xelovnebis saxelmwifo<br />
muzeumSi dacul daviT aRmaSeneblis saalamo jvarze (presa).<br />
unda iyos: ...warwera moTavsebulia daviT aRmaSeneblis saalamo jvarze, romelic<br />
daculia saqarTvelos xelovnebis saxelmwifo muzeumSi.<br />
5. kvarcxlbeks, romelzedac [SevCenkos] biusti dgas, amSvenebs oqros asoebiT a m o k v e -<br />
Tili SesaniSnavi `anderZis~ ukanaskneli strofi (presa).<br />
unda iyos: kvarcxlbeks... amSvenebs SesaniSnavi `anderZis~ ukanaskneli strofi,<br />
amokveTili oqros asoebiT.<br />
6. kirilem... podnosiT Cais Camomrigebel jimSeris qaliSvils miaZaxa (d. kld.).<br />
unda iyos: miaZaxa kirilem jimSeris qaliSvils, romelic podnosiT Cais arigebda.<br />
7. mnaxvelebi Cerdebian minis qveS g a m o f e n i l i k e d l i s n a t e x e b i s w i n (presa).<br />
unda: mnaxvelebi Cerdebian kedlis natexebis win, romlebic minis qveSaa gamofenili.<br />
8. `literaturul saqarTveloSi~ gamoqveynebul profesor qsenia sixaruliZis<br />
werils rom vecnobodi, jer bolomde ar CamekiTxa, igive gavifiqre,<br />
rac redaqciis komentarSia naTqvami (presa).<br />
unda iyos: rodesac vecnobodi profesor qsenia sixaruliZis werils, romelic<br />
`literaturul saqarTveloSia~ gamoqveynebuli...<br />
aseTi konstruqciis winadadebis Secvla damokidebuli winadadebiT ar unda iqnes<br />
ugulebelyofili.<br />
* * *<br />
amrigad, axal qarTul saliteraturo enaSi sityvaTa rigi, saerTod, da ramdenime<br />
(araerTgvari) msazRvrelis rigi, kerZod, mkacrad gansazRvruli araa, magram ramdenime<br />
msazRvrelis dalagebaSi garkveuli wesebi mainc SeiniSneba.<br />
1. rodesac erT msazRvrelTan dakavSirebuli yvela msazRvreli atributulia,<br />
brunvaSi SeTanxmebulia, pirvel adgilze upiratesad dgeba ricxviTi saxeli (`ori<br />
puraZviri kaci~), nacvalsaxeli (`es bumberazi mTebi~), mimReoba (`naomari qarTveli<br />
mxedroba~).<br />
yvela SemTxvevaSi ZiriTadi msazRvreli zedsarTavia da igi meore adgils iWers.<br />
2. Tu orive msazRvreli zedsarTavia, pirvel adgilze upiratesad viTarebiTi zed-<br />
sarTavi dgeba, meore adgilze _ mimarTebiTi zedsarTavi (`Zveli tyruSuli Robe~,<br />
`didi saerTaSoriso turniri~...).<br />
3. Tu orive msazRvreli mimarTebiTi zedsarTavia, meore adgils upiratesad -ur<br />
(-ul) afiqsebiT nawarmoebi zedsarTavi iWers (`talaxiani yarabaRuli waRebi...~, `saxelovani<br />
istoriuli moRvawe...~).<br />
235
4. sxva atributul msazRvrelTa (nacvalsaxeli, mimReoba, ricxviTi saxeli) sxvadasxvagvari<br />
kombinacia aseT suraTs gvaZlevs:<br />
Tu TanamsazRvrelebia nacvalsaxeli da mimReoba _ pirvel adgilzea nacvalsaxeli<br />
(`is motexili toti~).<br />
Tu TanamsazRvrelebia nacvalsaxeli da ricxviTi saxeli _ pirvel adgilzea<br />
nacvalsaxeli (`Cemi ori Zma~).<br />
Tu TanamsazRvrelebia nacvalsaxelebi _ pirvel adgilzea CvenebiTi, gansazRvrebiTi<br />
da ganusazRvrelobiTi nacvalsaxelebi (`eg Seni tiktika ena~..., `erTi Seni gamoxedva~...,<br />
`es ramdenime biWi~), xolo meore adgilzea kuTvnilebiTi da ganusazRvrelobiTi<br />
nacvalsaxelebi (`yvela Cemi tolebi~, `es raRac eSmakuri skolebi~...).<br />
5. Tu marTul msazRvrelTan TanamsazRvrelia nacvalsaxeli an arsebiTi saxeli,<br />
marTuli msazRvreli meore adgilzea (`is oqros wyaro...~, `amdeni mgelTa ymuili...~,<br />
`xaverdis dilis xalaTi...~). gamonakliss warmoadgens gansazRvrebiTi nacvalsaxeli<br />
(`miwis yoveli mtkaveli~).<br />
6. rodesac marTul msazRvrelTan TanamsazRvrelia zedsarTavi saxeli, ricxviTi<br />
saxeli an mimReoba, _ sityvaTa rigs gansazRvravs marTulmsazRvreliani Sesityvebis<br />
buneba: Tu Sesityveba myaria, atributuli msazRvreli win ismis (`lamazi oqros sayure~);<br />
Tu Sesityveba myari araa, igi gaiTiSeba da atributuli (SeTanxmebuli)<br />
msazRvreli SuaSi Caismis (`xis didi toti~, `koleqtivis axali wevri~...).<br />
xolo gamonaTqvami myaria, Tu Sesityveba gamoxatavs masalas, warmomavlobas an<br />
daniSnulebas (`xis kibe...~, `Zroxis xorci...~, `Cais Wiqa...~) da araa myari, Tu gadmoscems<br />
kuTvnilebas (`mtris TviTmfrinavi~, `skolis Senoba~, `amxanagis wigni~...).<br />
SesityvebaTa dajgufeba semasiologiuri TvalsazrisiT, ra Tqma unda, ar SeiZleba<br />
iyos zusti Tavisi bunebis gamo. magram, vfiqrobT, warmodgenili klasifikacia<br />
ramdenadme mainc gaaadvilebs saqmes.<br />
236
237<br />
cira kalaZe<br />
sazRvruli saxelis ricxvi or da met msazRvrelTan (didi da patara saxli<br />
Tu didi da patara saxlebi?) 1<br />
qarTulSi, ise rogorc sxva enebSi, sazRvrul saxels SeiZleba ukavSirdebodes<br />
erTze meti erTgvari an araerTgvari msazRvreli. es msazRvrelebi zogjer sxvadasxva<br />
niSnis mixedviT, sxvadasxva mxriT axasiaTeben sazRvruls: keTili da sasiamovno<br />
Rimili, saSinao da saojaxo saqme, maRali da gamxdari kaci, farTo da naTeli<br />
darbazi... amgvari SemTxvevebi amJamad Cven ar gvainteresebs. amJamad arc iseT Sem-<br />
Txvevebs ganvixilavT, rodesac erTze metmsazRvreliani sazRvruli mravlobiTSia<br />
warmodgenili imitom, rom is Tavisi Tundac erT-erTi msazRvreliTurT Sinaarsobrivad<br />
erTze met sagans varaudobs. magaliTad, Tu gamofenis ori darbazi mainc ivaraudeba<br />
qvemoT moyvanil winadadebaSi, igi kargavs Cveni sakiTxis TvalsazrisiT interess:<br />
`SoTa' rusTavelis saxelobis s a a q t o d a g a m o f e n i s d a r b a z e b S i<br />
Sekrebis monawileni gaecnen ferwerul tiloebs~ (pres.).<br />
aseve, radganac ar arsebobs calke specialoba `sabunebismetyvelo~ an calke _<br />
`teqnikuri~, aramed aris ramdenime sabunebismetyvelo specialoba da ramdenime _<br />
teqnikuri, arc qvemoT moyvanili magaliTia Cveni sakiTxis TvalsazrisiT saintereso:<br />
`qarTveli kaci, romelic s a b u n e b i s m e t y v e l o d a t e q n i k u r s p e c i a -<br />
l o b e b s eufleba, mSobliur literaturas mxolod saSualo skolaSi ecnoba~<br />
(pres.).<br />
analogiuri SemTxvevebia:<br />
yvelas uTendeba cxovrebaSi k a r g i c a d a c u d i d R e e b i c (iv. maWav. Targm.).<br />
Semdeg maT misdevda g r Z e l i , s q e l i , d i d i d a p a t a r a w i g n e b i _ yda<br />
uwignod da wigni uydod (T. sayv. da l. titvin. Targm.).<br />
[levini]... yovelTvis gonebrivi da sulieri Zalebis metismet daZabvas<br />
iwvevda masSi (T. sayv. da l. titvin. Targm.).<br />
sanTeli Suqsa hfenda anas mSoblebisa da megobrebis portretebs (T.<br />
sayv. da l. titvin. Targm.).<br />
am SemTxvevebSi sazRvruli mravlobiTSi imitomaa dasmuli, rom realurad erTze<br />
meti sagani ivaraudeba: adamians SeiZleba hqondes erTze meti sulieri da erTze meti<br />
gonebrivi Zala, cxovrebaSi mas SeiZleba gauTendes ramdenime kargi an ramdenime<br />
cudi dRe. erTi sityviT, am SemTxvevebSi sazRvrulis gramatikuli ricxvi misive realuri<br />
Sinaarsis erTaderTi Sesaferi gamoxatulebaa. zemoT moyvanil winadadebebSi<br />
TiTo msazRvrelic rom yofiliyo warmodgenili, sazRvruli SeiZleboda mainc mravlobiTSi<br />
dasmuliyo: sqeli wignebi, gonebrivi Zalebi, sabunebismetyvelo specialobebi<br />
da a. S.<br />
erT sazRvrulTan dakavSirebuli erTze meti msazRvrelis aqamde ganxilul Sem-<br />
TxvevaTa ori rigi savsebiT marTebulad gviCvenebs sazRvrulis ricxvs. orivegan<br />
warmodgenili viTarebaa dasaSvebi da swori. magram amasve ver vityviT sxva SemTxvevebze,<br />
roca ramdenime msazRvrelisgan konteqstis mixedviT TiToeuls erTi sazRvruli<br />
Seefereba da miuxedavad amisa, sazRvruli xan mxoloobiT ricxvSi dgas da<br />
xan mravlobiTSi: germanuli da rusuli ena || germanuli da rusuli enebi; didi da<br />
patara saxli || didi da patara saxlebi; moskovisa da Tbilisis konservatoria ||<br />
moskovisa da Tbilisis konservatoriebi...<br />
amjerad Cvens mizans swored amgvari SemTxvevebis ganxilva'warmoadgens.<br />
erT sazRvruls SeiZleba ukavSirdebodes erTze meti atributuli, erTze meti<br />
marTuli da orive tipis (atributuli da marTuli) msazRvrelebi, magaliTad:<br />
1 qarTuli sityvis kulturis sakiTxebi, II, 1979.
...qarTveli d a s o m e x i x a l x e b i s Zmoba-megobroba... (pres.).<br />
Rirseulad dafasda respublikis m o z a r d m a y u r e b e l T a d a T o j i n e b i s T e a t -<br />
rebis Rvawli (pres.).<br />
pirvel jgufSi TbiliselebTan erTad gamodiodnen e s t o n e T i s a d a u z b e k e T i s<br />
koleqtivebi.<br />
aRniSnuli tipis Sexamebebi met-naklebad SeiZleba Segvxvdes yovelgvari saxis nawarmoebSi,<br />
magram am bolo dros maTi siWarbe SeimCneva gansakuTrebiT presis enaSi.<br />
es gamowveuli unda iyos im Tematikis specifikurobiT, romelsac, ZiriTadad, emsaxureba<br />
presa. qvemoT moyvanili sailustracio masala am mosazrebis naTelyofas<br />
isaxavs miznad.<br />
k. gamsaxurdias rvatomeulis mesame da meoTxe tomebi mTlianad mieZRvneba tetralogias<br />
`daviT aRmaSenebels~( pres.).<br />
instituts kalaTburTel q a l T a d a v a J T a Z l i e r i g u n d e b i hyavs (pres.).<br />
am lamaz SenobaSi meore weliwadia muSaobs m e q a n i k a - m a T e m a t i k i s a d a k i b e r n e -<br />
tikis fakultetebi (pres.).<br />
m e s a m e d a m e o T x e a d g i l e b z e arian Svecia da islandia (pres.).<br />
[festivali] saqarTvelos saxelmwifo filarmoniis d i d d a m c i r e s a k o n c e r t o<br />
darbazebSi gaimarTa (pres.).<br />
jerjerobiT ver gadavwyviteT e s p a n u r i d a i t a l i u r i e n e b i s sakiTxi (pres.).<br />
sailustracio magaliTebis gamravleba SeiZleba.<br />
sakiTxi ismis: rogoria sazRvrulis ricxvi amgvar SesityvebebSi?<br />
unda iTqvas, rom sakmaod gamokveTilia da xelSesaxebi tendencia, romelic mJRavndeba<br />
saxelmZRvaneloTa da presis enaSi. tendencia iqiTkenaa mimarTuli, rom sazRvruli<br />
warmodgenil iqnes mravlobiT ricxvSi. magram yovelTvis asea? SeiZleba Tu<br />
ara raime kanonzomierebis dadgena am mxriv? riTaa gamowveuli sazRvrulis ricxvi?<br />
am kiTxvebze pasuxis gacema aucilebelia dasmuli sakiTxis gasarkvevad.<br />
ukanasknel kiTxvasTan dakavSirebiT amTaviTve unda SevniSnoT Semdegi:<br />
msazRvrelisa da sazRvrulis sintaqsuri urTierTobis dros sintagmaSi wamyvani<br />
wevri sazRvrulia. is iTanxmebs msazRvrels (msazRvrelebs) brunvasa da ricxvSi da<br />
is marTavs msazRvrels (msazRvrelebs) brunvaSi. amitom, rodesac vlaparakobT sazRvrulis<br />
mravlobiTi ricxvis formis gamomwvevi mizezis Sesaxeb, ar igulisxmeba sintaqsuri<br />
SeTanxmeba.<br />
masalis analizi gviCvenebs, rom bevr SemTxvevaSi sazRvrulis ricxvis arCevas<br />
Sinaarsobrivi momenti gansazRvravs. sazRvrulis dasma mxoloobiTSi an mravlobiT-<br />
Si zogjer mniSvnelobas ucvlis frazas; amitom frazis avtori cdilobs daazustos<br />
misi Sinaarsi, naTelyos, rom laparakia or (an met) saganze da am sagnis saxels<br />
Sesabamisad mravlobiT ricxvSi warmogvidgens. magaliTad, rom aviRoT ori Sesityveba:<br />
Tbilisisa da quTaisis gundi da Tbilisisa da quTaisis gundebi, _ pirvel Sem-<br />
TxeevaSi mTlad naTeli ar aris, ori qalaqis or sxvadasxva gundzea laparaki, Tu<br />
am qalaqebis erT (vTqvaT, nakreb) gundze, meore SemTxvevaSi ki aseTi aRreva gamoricxulia.<br />
amitom sazRvrulis mravlobiTSi dasmas am SemTxvevaSi garkveuli semasiologiuri<br />
funqcia ekisreba da es forma saTanado konteqstebSi savsebiT gamarTlebulia.<br />
sailustracio masala mdidaria, qvemoT mxolod tipobriv SemTxvevebs davimowmebT:<br />
saqarTvelos politeqnikuri institutis q a lTa da vaJTa gundebi maspinZlobdnen<br />
safrangeTis universitetis q a l T a d a v a J T a g u n d e b s (pres.).<br />
gemze Seqmnilia fexburTis, frenburTis, Wadrakisa da magidis Cogbur-<br />
Tis seqciebi (pres.).<br />
obelisks amSvenebs S o T a r u s T a v e l i s a d a a l i S e r n a v o i s bareliefebi (pres.).<br />
es... gaadidebda wylis modenas azovisa da kaspiis zRvebSi (pres.).<br />
238
moyvanili magaliTebis gverdiT gvxvdeba araerTi SemTxveva, rodesac frazis Sinaarsobrivi<br />
Taviseburebis gamo sazRvrulis mravlobiT ricxvSi dausmeladac gamoricxulia<br />
orazrovneba, magram sazRvruli mainc mravlobiT ricxvSia warmodgenili.<br />
magaliTad:<br />
im dRes Cveulebrivi siwynare sufevda k l d i a S v i l i s a d a n i n o S v i l i s q u C e b i s<br />
gadakveTaze (pres.).<br />
x o b i s a d a g a l i s r a i o n e b i s mcxovrebni...<br />
monblanis, myivinvarisa da ialbuzis simaRleTa saSualo ariTmetikuli<br />
etoleba. (saxelmZR.).<br />
mdinare nilosis, amazonisa da volgis sigrZeTa jami... (saxelmZR.).<br />
...TbilisSive moewyo lado gudiaSvilis, koba gurulis, naTela ianqoSvilisa<br />
da sxvaTa personaluri gamofenebi (pres.).<br />
analogiur SesityvebaTa meore wyebaSi saTanado ricxviTi saxeliT aRniSnulia,<br />
rom sazRvruli erTze metia. amitom sazRvruli, bunebrivia, dasmulia mxoloobiT<br />
ricxvSi, magram dazustebis mizniT igi meordeba da ukve mravlobiTis formiTaa warmodgenili:<br />
samarxSi ori gamoqandakebuli Tavi... ipoves _ x n i e r i m a m a k a c i s a d a W a b u k i m e -<br />
omris Tavebi (g. fanjik.).<br />
yvavilovan mcenareebs TeslSi lebnebis raodenobis mixedviT yofen or did klasad _<br />
orlebnianTa da erTlebnianTa klasebad... (saxelmZR.).<br />
...bevri ram gakeTda saqarTvelos ori udidesi Teatraluri koleqtivis _ r u s T a v e -<br />
lisa da marjaniSvilis saxelobis Teatr e b i s Camoyalibebisa da ayvavebisaTvis<br />
(pres.).<br />
msgavs SesityvebebSi sazRvruli, Cveulebriv, mravlobiT ricxvSia warmodgenili.<br />
am wesidan gadaxvevis SemTxvevebi Zalian iSviaTia, magram mainc gvxvdeba:<br />
melor sturuam mkiTxvelebs gaacno kosmonavtebis _ C a r l z k o n r a d i s , r i C a r d<br />
gordonisa da alan binis biografia (pres.).<br />
levinebisa da SCerbackebis ojaxi Zveli, moskovel TavadTa ojaxebi iyo (T.<br />
sayv. da l. titvin. Targm.).<br />
saxlis meore sarTulze moewyo q a l T a d a m a m a k a c T a s a l o n i (pres.) 2 .<br />
dauswrebeli swavlebis wili kidev ufro gazrdilia istoria-filologiis fakultetze,<br />
dRisa da saRamos ganyofilebaze (pres.).<br />
J . s a r a l i Z i s a d a c . a b e s a Z i s b r i g a d i s mkeravebi erT agregatze muSaobdnen<br />
(pres.) 3 .<br />
moyvanili sailustracio masalis safuZvelze SeiZleba davaskvnaT, rom or an<br />
met marTul msazRvrelTan sazRvrulis mravlobiTSi dasma normas warmoadgens Tanamedrove<br />
qarTul saliteraturo enaSi 4 .<br />
gacilebiT ufro Wreli suraTia im SemTxvevaSi, roca atributulmsazRvreliani<br />
2 igulisxmeba ori saloni: statiaSi saubaria saSxapo-samkurnalo dawesebulebebze.<br />
3 teqstidan Cans, rom ori brigadaa. iqve vkiTxulobT: `wundebuli produqciis gamoSvebaSi<br />
damnaSave iyo orive brigada~.<br />
4 rusul specialur literaturaSi analogiur SemTxvevaTaTvis aRniSnulia, rom, radgan amgvar<br />
SesityvebebSi sazRvrulis mxoloobiTi ricxvi xazs usvams msazRvrelTa Soris Sinagan<br />
kavSirs (подчеркивает внутренную связь перечисляемых разновидностей предметов), amitom, Cveulebriv<br />
mxoloobiTi ricxvia xolme gamoyenebuli e. w. terminologiuri xasiaTis SesityvebebSi (головной<br />
и спинной мозг; брюшной и сыпной тиф…) ix. Д. Е. Розенталь, Практическая стилистика русского языка,<br />
Москва, 1965, gv. 247-259. sainteresoa, rom dRevandel qarTulSi amgvari myari gamoTqmebic ki<br />
moeqca xsenebuli tendenciis gavlenis qveS da gamoricxuli araa SevxvdeT `tvinebs~, `tifebs~<br />
da misT.: `arc Tu iSviaTad salmonelebi zed erTvis sxva infeqciur daavadebebs (m u c -<br />
l i s a d a S e b r u n e b u l i t i f e b i ..., hepatiti da sxv.) (pres.).<br />
239
Sesityvebebi gvaqvs.<br />
atributulmsazRvreliani sintagmebi gansxvavdeba marTulmsazRvrelianTagan,<br />
upirveles yovlisa, SinaarsiT. pirvelni, ZiriTadad, sazRvrulis raime niSanze, Tvisebaze<br />
miuTiTeben, meoreni ki _ kuTvnilebaze, warmomavlobaze. ramdenime atributul<br />
msazRvrelTan xSirad gvxvdeba sazRvruli mxoloobiT ricxvSi imis gamoc,<br />
rom niSanze an Tvisebaze miTiTeba xazs usvams sintagmis TiToeuli komponentis TavisTavadobas,<br />
damoukideblobas. amitom aRreva TiTqos ufro nakleb mosalodnelia.<br />
mivadeqi gaSlil midamos, sadac w i T e l i d a c i s f e r i s a s a x l e aRmarTuliyo (m.<br />
gomarT. Targm.).<br />
or sasaxlezea laparaki moTxrobis teqstSi da es, cxadia, sazRvrulis mravlobiTSi<br />
dausmeladac igrZnoba. magram mravlobiTSi dasmis tendencia aqac iCens Tavs<br />
da imave teqstSi sxva adgilas vkiTxulobT: `cisferi d a w i T e l i sasaxleebi<br />
erTmaneTs emijneboda~.<br />
sxva magaliTebi sazRvrulis mxoloobiTSi dasmisa:<br />
arc mcxovreblebs dasWirvebiaT... bavSvebis qalaqis Soreul ubanSi mdebare e z o s T u<br />
s a q a l a q o b a n a k S i miyvana (pres.).<br />
didi seri sofels yofda orad _ q v e m o d a z e m o u b n a d (i. gogeb.).<br />
da axlandel droSi, roca es z e d a d a q v e d a s a r T u l i s batonebi erTmaneTs Seetakebian<br />
xolme, gamarjveba kuWsa rCeba (akaki).<br />
rogorc ukve aRvniSneT, atributuli msazRvrelis upirvelesi Tviseba _ miuTi-<br />
Tos sagnis damaxasiaTebel niSanze an Tvisebaze _ ise aSkaras xdis zemomoyvanil<br />
frazebSi ori sagnis (ori banakis, ori sarTulis, ori ubnis...) arsebobas, rom sazRvrulis<br />
mravlobiT ricxvSi dasma amgvar SemTxvevebSi srulebiT aRaraa saWiro im<br />
funqciis Sesasruleblad, romelzedac saubari iyo zemoT, marTulmsazRvrelian Sesityvebebze<br />
msjelobisas. miuxedavad amisa, aqac, zemomoyvanilTa msgavs Sesityvebeb-<br />
Si sazRvruli umetesad mravlobiTSi dgas.<br />
geometriis erT-erT saxelmZRvaneloSi vkiTxulobT:<br />
. . . g a r e d a S i g a z e d a p i r e b i s radiusebi...<br />
piramidis zeda da qveda fuZeebi.<br />
cxadia, arc gare da Siga zedapirebi da arc zeda da qveda fuZeebi erTmaneTSi<br />
ar aireva. amitom aq sazRvrulis mravlobiTSi dasma raimes dazustebis saWiroebas<br />
ki ar emsaxureba, aramed enaSi arsebuli garkveuli tendenciisadmi daqvemdebarebis<br />
Sedegia. aseve ar aereva aravis erTmaneTSi geografiuli punqtebi _ zemo da qvemo<br />
alvani, magram gazeTSi analogiur SemTxvevebSi sazRvruli mravlobiTis formiTaa<br />
naxmari:<br />
z e m o d a q v e m o a l v n e b S i didi xania, r a c kino ar uCvenebiaT.<br />
analogiuri viTarebaa qvemoT damowmebul winadadebebSic:<br />
Tbilisis universitetis axali kompleqsis teritoria dayofilia ramdenime zonad. esenia:<br />
saswavlo-samecniero, sportuli, damxmare-sameurneo da sacxovrebeli<br />
zonebi (pres.).<br />
_ Sesvenebis saaTi? _ sicilad ar hyofniT avejis fabrikis # 4 d a # 5 f i l i a l e b i s<br />
brigadirebs (pres.).<br />
darRvevebi aRmoCnda agreTve ## 23, 34 da 69 m a R a z i e b S i (pres.).<br />
sofias oTaxi iyo d i d s a d a p a t a r a s a s t u m r o o T a x e b s iqiT (iv. maWav. Targm.).<br />
zeviT meTormete da mecamete nomrebia _ upasuxa kariskacma levins (T. sayv.<br />
da l. titvin. Targm.).<br />
sazRvruli, rogorc wesi, mravlobiTSi dgas maSinac, rodesac mas erTdroulad<br />
240
sazRvravs atributuli da marTuli msazRvreli. esec enaSi gaCenili saerTo tendenciis<br />
gamovlinebaa da ara raime orazrovnebis Tavidan acilebis cda.<br />
sasoflo klubSi Seqmnilia d r a m a t u l i , g i t a r i s S e m s w a v l e l i d a c e k v i s<br />
wreebi (pres.).<br />
wynari da indoeTis okeaneebis sivrces Tveebis ganmavlobaSi ar toveben veSapmWeri<br />
mcuravi qarxnebi (pres.).<br />
wynari da atlantikis okeaneebis danaxva SeiZleba mTa `irazus~ wveridan (pres.).<br />
cxadia, or ukanasknel winadadebaSi sazRvruli mxoloobiT ricxvSic rom iyos<br />
dasmuli, mainc ori sxvadasxva okeane iqneboda navaraudevi.<br />
qvemoT moyvanil magaliTSi laparakia or gamoqvabulze. maTgan erTs ewodeba geografiuli,<br />
meores _ nazarovisa.<br />
speleologebma gamoikvlies n a z a r o v i s a da geografiuli gamoqvabulebi.<br />
sainteresoa aRiniSnos, rom sazRvrulis mravlobiTSi dasmis amgvari SemTxvevebi<br />
momravlda ukanasknel xanebSi. cota adre atributuli msazRvrelebis erT jgufTan<br />
sazRvruli umetesad mxoloobiTSi daismoda. iliasTan gvaqvs:<br />
minam didi mTavari aq brZandebodao... q a r T u l i d a s o m x u r i T e a t r i a r iyoo.<br />
am SemTxvevam frTa Seasxa im didis xnis survils, rom samudamo s o m x u r i d a q a r T u -<br />
li scena gaimarTos.<br />
araerTxel atexila Cvens fexmokle literaturaSi saubari a x a l d a Z v e l T a o b a z e .<br />
CvenSi amisTana sityvebi, rogorc Zveli da axali Taoba, calieri da fuye saxelebia.<br />
marTla-da ra aris da vin aris a x a l i a n Z v e l i T a o b a ? 5<br />
CvenTvis saintereso SemTxvevaTa erT wyebaSi atributul msazRvrelebad gvevlineba<br />
rigobiTi ricxviTi saxelebi. XIX saukunis mweralTa nawerebidan damowmebul<br />
oriode SemTxvevaSi amgvar SesityvebebSi sazRvruli mxoloobiT ricxvSi dgas:<br />
p i r v e l s d a m e o r e S e m T x v e v a S i giraod miiReboda uZravi qoneba (ilia).<br />
amasTanave umecreba gamoiCina gadaRmielma m e s a m e d a m e o T x e s i t y v i s dawunebiT (i.<br />
gogeb).<br />
ase gavida babalesTvis p i r v e l i d a m e o r e w e l i (e. ninoSv.).<br />
Tumca iSviaTad, magram mainc amgvar SesityvebebSi sazRvrulis mxoloobiT ricxvSi<br />
dasmis SemTxvevebi dResac gvxvdeba:<br />
dedal-mamali qednebis RuRuniviT ismoda p i r v e l i d a m e o r e h o b o i s Sewyobili<br />
xmebi (m. elioz.).<br />
zogierTi mecnieris azriT, seviniT mowamluli adamianis m e s a m e d a m e o T x e T a o -<br />
b a c ki maxinji gamodis (pres.).<br />
magram SemTxvevaTa udides umravlesobaSi sazRvruli mravlobiT ricxvSia dasmuli:<br />
vaJa-fSavelas prospeqtis p i r v e l d a m e o r e S e s a x v e v e b S i Tavidanve iyo ganaTeba<br />
(pres.).<br />
III, IV, V s p a r t a k i a d e b i s CempionisaTvis Zneli iqneba am maRali titulebis SenarCuneba<br />
(pres.).<br />
25-e da 26-e w u T e b z e xuciSvili orjer kargad Cavida mekaris sajarimo moedanze (pres.).<br />
5 dRes am gamoTqmaSi sazRvruli yovelTvis mravlobiT ricxvSi dgas: erTi sityviT, Z v e l i<br />
da axali Taobebi `samkvdro-sasicocxlo~ brZolaSi Caebnen (pres.).<br />
magram analogiur SemTxvevebSi sazRvrulis mravlobiTSi dasma uaxlesi movlena rom ar<br />
aris, amaze miuTiTebs magaliTebi iakob gogebaSvilis nawerebidan:<br />
...rom cotaodnad mainc gacnobili hqonoda saukeTeso r u s u l i d a n e m e c u r i a n b a -<br />
n e b i , ecodineboda, rom es usimetrioba yovelgana sufevs.<br />
...r u s u l s d a n e m e c u r s a n b a n e b S i xelTnaweric aris moqceuli.<br />
241
Zola gaimarTa meore da mesame saprizo adgilebisaTvis (pres.).<br />
,,oqros qalRmerTis~ Tasis II da III g a T a m a S e b e b S i . . . urugvaelebi ar monawileobdnen<br />
(pres.).<br />
miReba iwarmoebs pirvel da mesame kursebze (pres.).<br />
etiudebSi gamarjveba xvda eqim g. nadareiSvils, romelmac daimsaxura p i r v e l i d a<br />
meore jildoebi (pres.).<br />
m e S v i d e d a m e r v e t o m e b i Seicaven kritikul statiebs, werilebs (pres.).<br />
amgvarad, ramdenime msazRvrelian SesityvebaSi, Tu es msazRvrelebi gamoxatulia<br />
rigobiTi ricxviTi saxeliT, sazRvruli mravlobiT ricxvSi dgas.<br />
atributul an marTul msazRvrelTa erT nawils amgvar SesityvebebSi damatebiT<br />
msazRvrelad axlavs raodenobiTi ricxviTi saxelebi da maTTan sazRvruli yovel-<br />
Tvis mxoloobiT ricxvSia:<br />
spartakiadaSi monawileobdnen 35 s a S u a l o d a 1 5 r v a w l i a n i skola-internatis<br />
moswavleebi (pres.) 6 .<br />
aq Seqmnilia da muSaobs 8 s a g n o b r i v i d a T v i T m o q m e d i w r e (pres.).<br />
XIX olimpiur TamaSebSi gaTamaSebuli iyo 1067 o q r o s , v e r c x l i s a d a b r i n j a o s<br />
olimpiuri m e d a l i (pres.).<br />
axla Tavisi karis zRurblTan orni SeniSna _ e r T i d i d i d a e r T i p a t a r a kaci<br />
(pres.).<br />
SejibrebaSi monawileobda v a J T a 6 d a q a l T a 5 g u n d i (pres.).<br />
magram iSviaTi gamonaklisebi aqac gvaqvs:<br />
naxazze ori A da B burTulebi Tanabrad moZraoben (saxelmZR.).<br />
saeqsploataciod gadaeca ori Tormetbiniani da erTi oTxbiniani sacxovrebeli<br />
s a x l e b i (pres.) 7 .<br />
bunebrivia, rom mxoloobiT ricxvSi gvxvdeba sazRvruli im SemTxvevaSi, roca<br />
mas sazogadod ara aqvs unari awarmoos mravlobiTi ricxvi. aseTebia: presa, arena,<br />
sazogadoebrivi azri, disciplina (wesrigis mniSvnelobiT), proza, poezia, Semoqmedeba,<br />
musika, qseli, xelovneba, xuroTmoZRvreba, Sroma (garjis mniSvnelobiT) da misT.<br />
es saxelebi sazRvrulis rolSi ramdenime msazRvrelTan yovelTvis mxoloobiT<br />
ricxvs gviCveneben. magaliTebi:<br />
amaze ukve daiwera s a m a m u l o d a u c x o e T i s p r e s a S i (pres.).<br />
igi Zalze dadebiTad Seafasa q a r T u l m a d a u c x o u r m a p r e s a m (pres.).<br />
delegacia mouwodebs msoflio da amerikis sazogadoebriv azrs SeaCeron<br />
damnaSaveebi (pres.).<br />
Zalze sainteresod mimaCnia vasil barnovis moTxrobebi, g a m z a T o v i s , y u l i e v i s<br />
proza da poezia (pres.).<br />
mas SeeZlo elaparaka yvelaferze _ q a r T u l , r u s u l d a e v r o p u l p o e z i a z e ,<br />
prozaze, xelovnebaze, arqiteqturaze (pres.).<br />
me ki vcdilob im novelis axirebuli gmiris TvalsazrisiT Sevxedo r u s T a v e l i s a da<br />
dantes, tolstoisa da Seqspiris Semoqmedebas, beThovenisa da mocartis,<br />
vagnerisa da baxis musikas (pres.).<br />
yovelwliurad sul ufro xSirdeba e l e q t r o d a s a t e l e f o n o q s e l i (pres).<br />
orive SemTxvevaSi gamovlinda qarTuli T e a t r a l u r i d a m u s i k a l u r i x e l o v n e -<br />
bis maRali done (pres.).<br />
srulyofen fizikur da teqnikur momzadebas (pres.).<br />
6 Sdr. iqve: spartakiadaze warmatebiT gamovidnen k a s p i s , w y a l t u b o s , s e n a k i s a d a<br />
axalcixis saSualo skolebis gundebi...<br />
7 ukanasknel SemTxvevaSi sazRvrulis mravlobiTis forma imiTac unda iyos gamowveuli, rom<br />
aq orisa da erTis msazRvrelobiTs Zalas aWarbebs Tormetbinianisa da oTxbinianis STabeWdileba.<br />
242
Raribi xuros ojaxSi aRzrdilis ZarRvebSi Cqefda indielis, espanelisa da<br />
zangis sisxli (pres.).<br />
TandaTan iSleba sazRvari f i z i k u r s a d a g o n e b r i v S r o m a s S o r i s , qalaqsa da<br />
sofels Soris (pres.).<br />
magram tendencia sazRvrulis mravlobiTSi xmarebisa imdenad momZlavrebulia,<br />
rom aqa-iq, magram mainc gvxvdeba: mwerlobebi, literaturebi, civilizaciebi, eposni,<br />
meTodikani da misT.:<br />
teotixuakanis civilizaciis nangrevebze Seiqmna je r t o l t e k e b i s , S e m d e g k i a c -<br />
tekebis civilizaciebi (g. fanj.).<br />
sul mokle drois manZilze zedized vnaxe e l i n u r i d a r o m a u l i , Z v e l e g v i p t u -<br />
ri, qristianuli da mahmadianuri kulturebis yvelaze TvalsaCino Zeglebi<br />
(pres.).<br />
egviptis, mesopotamiis da saberZneTis kulturaTa ayvavebis xanaSi qar-<br />
Tuli modgmis tomebs ekavaT gacilebiT ufro didi teritoria (pres.).<br />
warumateblad gamovidnen qarTveli aTletebi q v e m Z i m e d a m Z i m e w o n e b S i (pres.).<br />
mwvrTnelTa da specialistTa samarTlian SeSfoTebas iwvevs Cavardna u m C a t e s da<br />
qvemsubuq wonebSi (pres.).<br />
...me winaswar vWvret... gamxnevebas da rCevas, rac... xels Semiwyobs, rom Tundac mokrZalebuli<br />
wvlili Sevitano q a r T u l i d a i n g l i s u r i m w e r l o b e b i s daaxloebaSi (pres.).<br />
q a r T u l i d a r u s u l i l i t e r a t u r e b i s urTierTkavSiris matianes Seemata axali<br />
furceli (pres.).<br />
imdroindeli a r a b u l i d a s p a r s u l i l i t e r a t u r e b i iyo mTeli aRmosavleTis<br />
fantaziis da ocnebis namdvili salaro (j. lomaS.).<br />
... pedagogiuri institutis r u s u l i e n i s a d a l i t e r a t u r i s m e T o d i k a T a ka-<br />
Tedrebis wevrebi iuwyebian... (pres.).<br />
pirvel SemTxvevaSi gaanalizebulia a m i r a n i s a d a g i l g a m e S i s e p o s T a siuJeturi<br />
Sexvedris Svidi nimuSi (pres.).<br />
es maCvenebelia imisa, rom fiWvis gvari uZlebs uaRresad m a R a l d a d a b a l t e m p e -<br />
raturebs (pres.).<br />
rogorc ukve aRiniSna, msazRvrelebi erTmaneTTan kavSirebiTaa SeerTebuli. aqamde<br />
damowmebuli masalidanac Cans, rom da kavSiriT SeerTebul msazRvrelebTan<br />
sazRvruli SeiZleba mxoloobiTSic Segvxvdes da mravlobiTSic. aRreva gvxvdeba<br />
erTgvar SesityvebebSi, zogjer erTisa da imave avtoris nawerSic ki. Sdr. mag.:<br />
s a z R v r u l i m r a v l o b i T S i a:<br />
C da A wertilebs SevaerTebT AC swori xaziT....<br />
gadakveTis es wertilebi aRvniSnoT 1 d a 2 c i f r e b i T . . .<br />
... naxazze gamosaxulia ori SeerTebuli cilindri A da B dguSebiT...<br />
naxevarsferos fuZeSi Caxazulia marTkuTxedi a da b gverdebiT.<br />
s a z R v r u l i m x o l o o b i T S i a:<br />
am wertilis miReba SeiZleba x da y R e r Z i s paraleluri swori xazebis gavlebi-<br />
Tac.<br />
SemovxazoT... fargliT R da r r a d i u s i a n i rkalebi.<br />
Tu SevaerTebT... wertilebs swori xaziT, miviRebT O da O1 c e n t r z e Semoxazuli<br />
wrexazebis... SeuRlebas...<br />
zogjer erTgvaroba ara gvaqvs daculi saenaTmecniero literaturaSiac ki. Cveulebriv,<br />
msazRvreli mravlobiTi ricxvis formiTaa warmodgenili (,,saxelobiTi da<br />
moTxrobiTi brunvebi~...; ,,naTesaobiTi da moqmedebiTi brunvebis daboloebani~; ,,moqmedebiTi<br />
da viTarebiTi brunvebis warmoeba da funqciebi Zvel qarTulSi~; ,,micemi-<br />
Ti da viTarebiTi brunvebis urTierTobisaTvis Zvel qarTulSi~; ,,fuZeukvec saxelTa<br />
243
naTesaobiTisa da moqmedebiTis formantTa evoluciisaTvis~; ,,n da s fenebisaTvis<br />
qarTvelur enebSi~...), magram iqve sazRvrulis mxoloobiT ricxvSi dasmis SemTxvevebic<br />
gvxvdeba: (`micemiTi da viTarebiTi brunvis sintaqsuri funqciebis msgavseba da<br />
maTi monacvleoba aixsneba...~ `es igive odenobaa, rac mxoloobiTi ricxvis micemiTi,<br />
naTesaobiTi da moqmedebiTi brunvis niSnebTan gvaqvs~...).<br />
gamoTqmaTa erT saintereso jgufs qmnis Sesityvebebi qarTuli da rusuli enis<br />
tipisa. am SemTxvevaSi sazRvruli saxeli umTavresad mravlobiT ricxvSia dasmuli.<br />
inglisuri enis SeswavliT gatacebam... dabada saSiSroeba iseTi didi kulturuli tradiciebis<br />
mqone enebis ganapirebisa, rogoric aris germanuli da franguli enebi<br />
(pres.).<br />
ramdens moigebda Cveni kultura, asobiT Tu ara, aTobiT qarTvelma axalgazrdam mainc<br />
safuZvlianad rom icodes dantes ena, iaponuri da Cinuri enebi (pres.).<br />
moxsenebebi gamoqveynebulia q a r T u l , r u s u l d a i n g l i s u r e n e b z e (pres.).<br />
garTxrebis dros aRmoaCines Tixis firfitebi, romlebzec mocemulia lursmuli teqstebi<br />
babilonur da elamitur enebze (pres.).<br />
redaqciaSi rusul da azerbaijanul enebze mTargmnelad muSaobs... (pres.).<br />
otopenis saerTaSoriso aeroporti morTulia misasalmebeli transparantebiT r u m i -<br />
nul da rusul enebze (pres.).<br />
[JurnalSi] werilebis nawili i n g l i s u r d a g e r m a n u l enebzec ibeWdeba (pres.).<br />
yvela masalas mkiTxveli gaecnoba q a r T u l d a r u s u l e n e b z e (pres.).<br />
qvemdebarisa da Semasmenelis urTierTobis Sesaxeb rusul da qarTul enebSi...<br />
(pres.).<br />
15-20 wlis Semdeg g e r m a n u l i d a f r a n g u l i e n e b i s mcodneni aRar gveyolebian<br />
(pres.) 8 .<br />
gamonakliss vxvdebiT, magram Zalian iSviaTad:<br />
igi Rrmad swvdeboda qarTuli da sparsuli enis bunebas (d. kob.).<br />
man kargad icoda r u s u l i d a f r a n g u l i e n a (pres.)<br />
amgvarad, majgufebeli da kavSiriT SeerTebul ramdenime msazRvrelTan sazRvruli<br />
gvxvdeba mxoloobiT ricxvSic da mravlobiTSic, magram meore rigis SemTxvevebi<br />
Seudareblad ufro xSiria.<br />
saTanado tipis SesityvebebSi msazRvrelTa SesakavSireblad majgufebeli kavSiri<br />
Tu iSviaTad gvxvdeba, magram, roca ki gvxvdeba, sazRvruli mxoloobiTi ricxvis<br />
formiTaa warmodgenili.<br />
isini fiqroben, rom... didsa Tu mcire ers Tavisi Tvisobrivi Taviseburebani aqvs<br />
(pres.)<br />
u c x o T u S i n a u r i k a c i am rkinaze iwmendda talaxian fexsacmelebs (r. gvet.).<br />
im SemTxvevaSi, roca msazRvreli saxelebi SeerTebulia macalkevebeli an kavSiriT,<br />
sazRvruli mxoloobiT ricxvSi daismis:<br />
mTavaria, axalgazrdam kargad icodes franguli, germanuli Tu inglisuri, e s p a n u r i<br />
an italiuri ena (pres.) 9<br />
furcelze unda gamoixazos yvela is xazi, romelic 41-e an 42-e n a x a z z e a naCvenebi (sa-<br />
8 qvemoT moyvanil winadadebaSi sazRvrulis mxoloobiT ricxvSi dasma gamowveulia imiT,<br />
rom igulisxmeba erTi qarTuli ena: `bevr axalgazrdas... surs... dedanSi Caswvdes r u s T a v e -<br />
lisa da sulxan-sabas, besikisa da ilias, baraTaSvilisa da galaktionis<br />
enas~ (pres.); sxva winadadebaSi ki sazRvrulis mravlobiTSi dasmis safuZvels<br />
nagulisxmevi gansakuTrebuli Sinaarsi warmoadgens: d a v i T guramiSvilisa da anton pirvelis<br />
samwerlobo enebs Soris gansxvaveba, raRa Tqma unda, aris~ (`ciskari~).<br />
9 Sdr.: `rogorc wesi, igi leqciebs i n g l i s u r a n g e r m a n u l e n e b z e kiTxulobs~<br />
(pres.). mravlobiTi ricxvis formis (`enebze~) uadgiloba am SemTxvevaSi sruliad aSkaraa.<br />
244
xelmZR.).<br />
dargvis sixSiris mixedviT iReben me-5 an me-6 r i g s (pres.).<br />
sazRvruli mxoloobiT ricxvSia warmodgenilia maSinac, rodesac msazRvrelebi<br />
xan-xan da arc-arc kavSir-nawilakebiTaa dakavSirebuli.<br />
swored jariskacebiviT damwkrivdebodnen xan erT, xan or rigad (i. gogeb.).<br />
remingtonze momuSave qalebi gadabeWdil qaRaldebs moarbeninebdnen x a n e r T , x a n<br />
meore oTaxSi (r. gvet.).<br />
magram a r c Z v e l i d a a r c a x a l i s a x l i mas ar moewona (pres.).<br />
sazRvruli mxoloobiTSia warmodgenili im SemTxvevaSic, Tu msazRvrelebs Soris<br />
dgas rTuli kavSiri rogorc ... ise || aseve.<br />
rogorc Q, ise Q1 wertilidan Sesabamis marTobebze movzomoT wertilebi C da C1<br />
(saxelmZR.) 10 .<br />
SemovxazoT wrexazis rkalebi mTliani wvrili xazebiT r o g o r c A, ise C wertilidan<br />
(saxelmZR.).<br />
amgvar SesityvebebSi sazRvrulis mravlobiTSi dasmis SemTxvevebi Zalian iSvia-<br />
Tia; nimuSisaTvis SeiZleba igive saxelmZRvanelo moviSvelioT:<br />
rogorc m , ise n w e r t i l e b i d a n am marTobebze movzomoT wertilebi.<br />
qvemoT moyvanili magaliTidan kargad Cans saanalizo sakiTxis TvalsazrisiT<br />
dRevandel qarTulSi arsebuli viTareba:<br />
... gavataroT O wertilze aqsonometriuli x, y da z R e r Z e b i ...; O wertilidan r o -<br />
gorc x ise y RerZze... gadavzomoT... toli monakveTebi. miRebul wertilebze gavavlebT<br />
x da y R e r Z i s paralelur swor xazebs (saxelmZR.).<br />
rogorc cnobilia, calke mdgomi Tandebuli Soris gansakuTrebul SemTxvevebSi<br />
ixmareba. specialur literaturaSi 11 miTiTebulia, rom es Tandebuli SeiZleba daer-<br />
Tos or saxelsac da erTsac. ukanasknel SemTxvevaSi am Tandebulian sityvas krebi-<br />
Tobis Sinaarsi aqvs an mravlobiT ricxvSia warmodgenili. CvenTvis saintereso SesityvebaTa<br />
umravlesobaSi Soris TandebulTan sazRvruli mxoloobiT ricxvSia:<br />
ramdenime SemTxvevac iyo omisa k r i t e l T a d a o s m a l T a j a r s S o r i s (ilia).<br />
SesaZlebeli iyo daviTisa da tarielis ojaxs Soris awindeli gamwvavebuli<br />
damokidebulebis dros gzaze raime dabrkoleba SemTxveoda. (l. qiaC.).<br />
gamonaklisi aqac gvaqvs:<br />
matCi Tbilisis `spartakis~'da moskovis `cdkas~ gundebs Soris damTavrda<br />
TbiliselTa gamarjvebiT (pres.).<br />
warmodgenili masala aSkaras xdis, rom gansaxilveli sakiTxis TvalsazrisiT<br />
Tanamedrove saliteraturo qarTulSi, presis, saxelmZRvaneloebis, mxatvruli literaturis<br />
enaSi SeimCneva paralelur formaTa moWarbeba da zogjer am formaTa<br />
aRrevac ki. es erTi mxriT. meore mxriT, warmodgenili masalis analizi aaSkaravebs<br />
garkveul kanonzomierebebs, rac SemuSavebulia saliteraturo enis ganviTarebis<br />
procesSi. ganxiluli masalis analizis safuZvelze, kerZod, SeiZleba davaskvnaT,<br />
rom ramdenimemsazRvrelian SesityvebebSi:<br />
10 Sdr. iqve: O da O1 wertilebze, rogorc centrebze, SemovxazoT wrexazis rkalebi.<br />
11 Tanamedrove qarTuli saliteraturo enis normebi, pirveli krebuli, Tbilisi, gv. 108, 121.<br />
245
I. sazRvruli mravlobiTi ricxvis formiTaa warmodgenili,<br />
1. roca SesityvebaSi msazRvrelebi marTulia (gelaTisa da bagratis taZrebi,<br />
qalTa da vaJTa gundebi);<br />
2. roca sazRvruls erTad axlavs atributuli da marTuli msazRvreli (wynari<br />
da indoeTis okeaneebi, dramatuli da cekvis wreebi);<br />
3. roca atributul msazRvrelebad gvaqvs rigobiTi ricxviTi saxelebi (pirveli<br />
da meore Sesaxvevebi, me-4 da 26-e skolebi...);<br />
4. roca SesityvebaSi gvaqvs erTi (umetesi) wyeba atributul msazRvrelTa<br />
(qarTuli da rusuli eneb-is, gare da Siga fuZeeb-is, zemo da qvemo sarTuleb-is da<br />
misT. tipisa).<br />
II. sazRvruli mxoloobiT ricxvSia dasmuli,<br />
1. roca mas saerTod ar ewarmoeba (ar Seefereba) mravlobiTi ricxvis forma<br />
(presa, arena, proza, poezia, kultura, civilizacia...);<br />
2. roca atributul msazRvrelebs damatebiT sazRvravs kidev raodenobiTi<br />
ricxviTi saxelebi (erTi didi da erTi patara kaci, vaJTa 6 da qalTa 5 gundi...);<br />
3. roca msazRvrelebi erTmaneTTan SekavSirebulia zogierTi kavSiriT (an,<br />
rogorc _ aseve || ise, arc _ arc, xan _ xan) da TandebuliT (Soris).<br />
III. sazRvrulis mravlobiTSi dasmis SemTxvevebi Seudareblad sWarbobs mxoloobiTSi<br />
dasmis SemTxvevebs. tendencia enisa am mxriv dRes sakmaod gamokveTilia.<br />
ram Seuwyo xeli am tendenciis gaCenas qarTulSi?<br />
vidre am kiTxvaze vupasuxebdeT, unda aRvniSnoT, rom saanalizo sityvaTSexameba<br />
axalia, Zveli da saSualo saukuneebis ZeglebSi aseTi Sewyoba ar gvxvdeba. mis sanacvlod<br />
saSualo saukuneebis qarTuli iyenebs SeiZleba nakleb lakoniurs, magram<br />
ufro cxad da qarTuli enisaTvis ufro bunebriv 'Sewyobas: didi da patara saxli ||<br />
saxlebi-s nacvlad iq gvaqvs didi saxli da patara saxli.<br />
Savi devi da xazaran devi sazarod kmano (`rusudaniani~).<br />
erTi glaxaki kaci movidoda gzasa. naxa ori gveli _ e r T i S a v i da e r T i w i T e l i<br />
(saba).<br />
erTi rigi sul TeTri orxao ewyo erTmaneTze, e r T i w i T e l i , e r T i m w v a n e<br />
(`rusudaniani").<br />
samni amxanagni Seiyarnen: erTi ispaaneli, erTi gilaneli da erTi<br />
ganjeli (saba).<br />
'<br />
Cven mier ganxiluli sityvaTSewyoba damkvidrda gasul saukuneSi da gabatonda<br />
ukve Cvens droSi. warmoSobiT igi e. w. sintaqsur-konstruqciuli kalki Cans, romelic<br />
mkvidrdeba saliteraturo enaSi. oRond saWiro xdeba dazusteba sazRvrulis<br />
ricxvis sakiTxisa. im SemTxvevaSi, roca Sinaarsis gabundovaneba mosalodneli araa,<br />
sadac sazRvrulis mxoloobiTi Tu mravlobiTi ricxvis forma frazas Sinaarss ver<br />
ucvlis, qarTulisaTvis ufro bunebrivi Cans sazRvrulis mxoloobiTi ricxvis<br />
formiT warmodgena. iseTi Sexamebebi, rogoricaa: pirveli da meore SemTxvevebi, IX<br />
da X klasebi, qarTuli da rusuli enebi, gare da Siga fuZeebi, zemo da qvemo sar-<br />
Tulebi, Zveli da axali Taobebi da misT. ar Cans bunebrivi. umjobesi iqneboda, saz-<br />
Rvruli mxoolobiTi ricxvis formiT yofiliyo warmodgenili. frazis Sinaarsi ar<br />
Seicvleboda da bunebriv qarTul gamoTqmasac SevinarCunebdiT. leqsikuri da gansakuTrebiT<br />
sintaqsuri kalki mxolod maSin emsaxureba enis gamdidrebis mniSvnelovan<br />
saqmes, Tu igi advilad Tavsdeba msesxebeli enis yalibSi, Tu msesxebel enaSi ucxo<br />
sxeulad ar ganicdeba.<br />
246
zmnisarT-kavSirTa gamoyenebisaTvis 1<br />
247<br />
lia leJava<br />
saliteraturo ena normebis mqone enaa. misi wesebi unda Seiswavlebodes. saskolo<br />
gramatika, garda enis agebulebis analizisa, saliteraturo enis Seswavlasac emsaxureba<br />
_ marTlwerisa da swormetyvelebis wesebsac awvdis moswavles.<br />
saliteraturo ena aris ena mxatvruli literaturisa, Jurnal-gazeTebisa, radiosa<br />
da televiziisa, leqcia-moxsenebebisa, oficialur saqmeTa qaRaldebisa, Teatrisa<br />
da kinos, moswavleTa Tu studentTa literaturuli Txzulebebisa (e. w. Temebisa) da<br />
sxv.<br />
unda iTqvas, rom mxatvruli literaturis ena Tumca organuli nawilia saliteraturo<br />
enisa, magram imave dros misgan gansxvavebulicaa. mxatvruli literaturis<br />
ena saliteraturo enaze metia, ramdenadac iyenebs iseT elementebs, romlebic an<br />
jer ar qceula saliteraturo enis kuTvnilebad, anda romlebsac arc momavalSi<br />
uweriaT aseTi ram. amitom saWiroa mxatvruli literaturis enisa da saerTo saliteraturo<br />
enis gamijvna. moswavleebs unda ganvumartoT, rom zogi faqti, rac mxatvruli<br />
literaturis enaSi gvxvdeba, SeiZleba ar iyos saliteraturo enis kuTvnileba<br />
(magaliTad, vaJas, a. yazbegis, d. kldiaSvilis an eg. ninoSvilis dialeqtizmebi, v.<br />
barnovis an k. gamsaxurdias arqaizmebi, g. leoniZis an l. goTuas neologizmebi)...<br />
amis sailustraciod gamogvadgeba rTuli qvewyobili winadadebis sanam kavSirisa<br />
da misi manam korelatis dialeqturi formebi, romlebic arc Tu iaSviaTad gvxvdeba<br />
axali qarTuli literaturis cnobil ZeglebSi.<br />
1. sanam _ manam<br />
sanam drois garemoebiTi damokidebuli winadadebis erT-erTi kavSiria, niSnavs:<br />
ra dromdisac, rodemdec, vidre. mis korelatad mTavar winadadebaSi ixmareba manam,<br />
romelic niSnavs: im dromde, e. i. es ori makavSirebeli sityva erTad qmnian aseT gagebas:<br />
ra dromdisac... im dromde.<br />
mag.: sanam Tone cxelia, puri manam Caakario (andaza).<br />
sanam, manam sityvebSi specialistebi gamoyofen sa- da ma- elementebs. erTi mosazrebis<br />
mixedviT, manam sada-sTan SepirispirebiT iSleba: ma-na(m) _ sa-da iseve, rogorc<br />
sxva zmnisarTebi: ze-da || ze-na; Si-da || Si-na; qve-da || qve-na; gar-da || gar-na; vi-d-re ||<br />
vi-n-e-m... aRniSnulia, rom -da || -na Zveli formantebiT gaformebuli es paraleluri<br />
formebi axal qarTuls SemorCa, magram semantikuri diferenciacia maT Soris aSkarad<br />
igrZnoba. Sdr. zeda qva da zena qari; sadamdis wavida da sanamdis gagrZelda<br />
(arn. Ciqobava, v. Tofuria). aris agreTve varaudi, rom sa-na-m sityvaSi igive n SeiZleba<br />
gamoiyos, rac vi-n sityvaSio (arn. Ciqobava). am azrs iziareben da moTxrobiTi<br />
brunvis n-s varaudoben ma-n-a-m sityvaSic (S. ZiZiguri).<br />
cnobilia sxvagvari Tvalsazrisic, romlis mixedviT, sanam da manam Sesabamisad<br />
sad da mun sityvebis viTarebiTi brunvis formebisagan miRebulad ivaraudeba: sadad-mde<br />
da mun-ad-mde (mun Zvel qarTulSi adgils aRniSnavda, mniSvnelobiTi udrida<br />
iq zmnisarTs). am formas gavlena mouxdenia erTmaneTze, saxeldobr: sadamde-s gavleniT<br />
munadmde-s u xmovani a-d Secvlila da ase migviRia manamde, romelsac dRes<br />
mxolod drouli gageba aqvs. manamdes gavleniT ki sadamde-s d Tanxmovani n-d gadaukeTebia<br />
da agreTve drouli gageba SeuZenia (a. SaniZe), e. i. sanam, manam zmnisarTebs<br />
aseTi safexurebi gauvlia:<br />
sanam: sadamdis > sanamdis > sanamdi > sanam<br />
1 qarTuli ena da literatura skolaSi, N3, 1983.
(an: sadamde > sanamde > sanam)<br />
manam: munamdis > manamdis > manamdi > manam<br />
(an: munamdis > minamdi > minam)<br />
e. i. specialistTa azriT, sanam-manam zmnisarTebSi fuZiseulia a da ara i xmovani,<br />
romelic dialeqtur sinam || minam formebSi gamoCndeba xolme. manam-is nacvlad minam-s<br />
xSirad xmaroben aRmosavleT saqarTvelos dialeqtebi (qarTluri, kaxuri, fSauri,<br />
ingilouri... SeiZleba saintereso iyos agreTve mesxurisa da javaxuris mirem,<br />
miram, miramdi formebi da aseve leCxumuri marebamdin, zemoimeruli manobamdin...).<br />
rac Seexeba zmnisarTTa sintaqsur rols, sanam zmnisarTi kavSiris funqcias asrulebs<br />
da misi adgili damokidebul winadadebaSia, manam ki misi korelatia da misi<br />
adgili, cxadia, mTavar winadadebaSia.<br />
sanam kavSiriT SeerTebuli damokidebuli winadadebis Sesaxeb SeniSnaven, rom 1.<br />
aseTi winadadeba Cveulebriv TavSia; 2. damokidebul winadadebaSi ixmareba xolmeobiTis<br />
forma (`sanam petre movidoda~...), mTavarSi ki _ wyvetilisao (l. kvaWaZe).<br />
es sakiTxi sagangebod ganxilvis Rirsia. saqme exeba im darRvevebs, rac mxatvruli<br />
literaturis enaSi gvxvdeba sanam, manam makavSirebeli sityvebis xmarebisas.<br />
es darRvevebi sxvadasxva xasiaTisaa:<br />
1. dasturdeba sanam kavSirisa da manam korelatis adgilgadanacvleba: mTavar winadadebaSi<br />
moeqceva sanam kavSiri da damokidebulSi manam || minam korelati.<br />
magaliTad: minam stumris mkvlels ar mohklavs, unda iaros sanamde (vaJa).<br />
Tanamedrove saliteraturo enis TvalsazrisiT es dauSvebelia.<br />
2. zogjer sanam-manam wyvilis nacvlad uxmariaT sanam-sanam (e. i. winadadebis orive<br />
nawilSi kavSiri), an manam-manam (e. i. mTavarSica da damokidebulSic korelati).<br />
magaliTad: sanam icocxle, gogoTur<br />
sanam casa zdis namia,<br />
sanam mze aTbobs qveyanas,<br />
dila-saRamos Jamia,<br />
sanam tyes esxmis foToli,<br />
miwa amcenebs mwvanilsa,<br />
sanam jinWvela qalaqiT<br />
zurgiT maitans marilsa (vaJa);<br />
sanam navSi da godrebSi ar gamoilia yurZeni, sanam ar wasula samtvrevad (T. razikaSvili);<br />
minam cxvirSi ar moxvdeba, manam ar mova gonsa (vaJa);<br />
manam CvenSi Zveleburad mefes ar dainaxaven, manam ar moisveneben (iv. maWav. Targm.);<br />
manam oTaxs avalageb, manam yavas movxarSav da mogarTmev (ek. gab.);<br />
sicocxle manamde uRirs kacsa, manam imisi qveyana rasme gamoelis (vaJa);<br />
es faqti, e. i. sanam-manam makavSirebel sityvaTa Secvla sanam-sanam-iT an manam-manam-iT<br />
dialeqtebis Semonatania da saliteraturo enisaTvis miuRebelia.<br />
3. saliteraturo enaSi sruliad bunebrivia da Zalian xSiric sanam kavSiris xmareba<br />
calad, korelatis gareSe.<br />
mag: sanam petre movidoda, pavles tyavi gaaZvreso (andaza);<br />
sanam swori joxi ar ipovo, mrudes nu gadaagdebo (andaza);<br />
sanam SenTan movidode, erTxelac ar davikvnese (S. mRvimeli);<br />
magram imave saliteraturo enisaTvis aRar aris bunebrivi, rodesac calad xmaroben<br />
manam korelats da isic ara mTavar winadadebaSi, aramed damokidebulSi, e. i.<br />
sanam kavSiris adgilas.<br />
mag: manam mindia hbeladobs, xevsurebs ara uSavs ra (vaJa);<br />
manam sxva iaraRs moixmarda, Sig marcxena ZuZuSi dambaCa daveci (ilia);<br />
248
manam mebaRe moitanda, vezirma sxva vaSlebs Sxami wausva (i. gogebaSvili);<br />
manam es moxdeboda, oTaraanT qvrivi TiTqo Roneze movida (ilia);<br />
manam deda cocxali myvanda, sul alersSi vyvandi (vaJa);<br />
manam aq Semoxvidodi, rad ar SegWama miwama (baCana);<br />
manam erT muWas movkrebdi, qila gaevso gogosa (vaJa);<br />
manam Cven TbilisTan vidgebiT, TaTari gareSamo cixeebs isev daiWers da gaamagrebs<br />
(v. barnovi);<br />
da ra aReb-micemobis saswavlebeli gamouvliaT, manam am xelobas daadgebodnen<br />
(r. erisTavi).<br />
manam cocxali var, daiviwyeT sikvdili (goderZi Coxeli, `adamianis sevda~, `ciskari~,<br />
#1, 1983, gv. 60).<br />
xmeleTze rom Tevzad viqceode, manam wyalTan mividodi, xom movkvdebodi (iqve,<br />
gv. 45).<br />
aem Cem sxeuls xom xedavT, amas Savitan saxlSi, zemoTavSi mivayudeb da me saiqios<br />
waval, manam movbrundebi, amas xeli aravin axlos, miwaSi ar damarxoT (iqve, gv. 50).<br />
esec aRmosavleT saqarTvelos dialeqtebisaTvis damaxasiaTebeli faqtia. saliteraturo<br />
enaSi ki msgavs winadadebebSi manam-is nacvlad unda ixmarebodes sanam (sanam<br />
mindia beladobs... sanam mebaRe moitanda... sanam erT muWas movkrefdi....).<br />
4. mxatvrul literaturaSi dasturdeba sanam da manam kavSiris sinam da minam saxeoba.<br />
magaliTad: bavSvebma kai xans irbines, sinam qancgawyvetilebi ar daeyarnen erTi<br />
patara buCqis Ziras (n. lomouri);<br />
xedavs mefe, rom jari daunaxevrda da sinam mters miaRwevs erTi kacic ar SerCeba<br />
(i. gedev.);<br />
minam bulbuli ar gaaTavebda galobas... dedaSeni smenad iyo gadaqceuli (vaJa);<br />
minam mwyrebi budoben, minamdin xelTa hyavs mimino (ilia);<br />
minam erTi oriod groSi mqonda da vxarjavdi, minam minaxa (ilia);<br />
ratom maledve ar mokvdi;<br />
minam egeTsa gnaxavdi (vaJa).<br />
rogorc zemoT aRiniSna, es aRmosavluri dialeqtebisaTvis damaxasiaTebeli formebia.<br />
saliteraturo ena am formebs ver miiRebs.<br />
5. aRmosavleT saqarTvelos metyvelebaSi sanam || manam-s xSirad vidre kavSiris<br />
adgilas iyeneben. aseTi magaliTebi mxatvrul literaturaSic gvxvdeba.<br />
imaTTvis rom SegexedaT, ufro salaSqro samzadisSi iyvnen, sanam xatobad mimavalni<br />
(a. yaz.);<br />
Cems sikvdils ufro male hnaxav, sanam magisas (a. yaz.);<br />
[imeda] ufro imaTs ismenda, sanam Tavisas ambobda (baCana);<br />
arabuls rom vkiTxulobde, ufro gavigebdi, manam Tqvens nawers (r. erisT.);<br />
soflis haeri ufro kargad imoqmedebs Tqvenze, manam qalaqSi oTaxSi jdoma (ek.<br />
gab.);<br />
yvela saswavlebelSi Sveicars ufro mometebuli jamagiri aqvs, manam qarTuli<br />
enis maswavlebelsa (i. gogeb.).<br />
cxadia, saliteraturo enisaTvis miuRebelia sanam || manam-is amgvarad gamoyeneba.<br />
6. mxatvruli literaturis enaSi gvxvdeba aseTi winadadebebi:<br />
Svilo, sonajan... sanam Caicvi, genacvale, siZe-kniazi mobrZandeba (a. cagar.);<br />
sanam me vecdebi, egebis movarjulo (a. yaz.);<br />
sanam mec sabebio instituts davamTavreb (i. gulis.); efemiamac sanam tabla gaamzada,<br />
cxrilze daalaga Svidi puris marcvali (T. razik.).<br />
sonajan, sanam ramdenime franciculi sityva damiwere qarTuli asoebiT (a. cagar.).<br />
ymawvilebo, davucadoT... sanam me sufras davaTvaliereb (a. cagar.).<br />
Tumca aq rTuli qvewyobili winadadeba ara gvaqvs (sanam drois garemoebaa da ara<br />
249
kavSiri), magram droSi mimarTebis sakiTxi mainc naTelia: am winadadebebSi gadmocemuli<br />
moqmedeba unda uswrebdes wina konteqstSi gaTvaliswinebul moqmedebas. e. i. aq<br />
ukeT miesadageba zmnisarTebi: manam, manamdis (manamdis Caicvi... manamdis me vecdebi...<br />
efemiamac manamde sufra gaamzada...) da ara sanam, romelic niSnavs vidre. ise rom, saliteraturo<br />
enisaTvis sanam zmnisarTis aseTi gamoyenebac miuRebelia.<br />
SeiZleba davaskvnaT:<br />
1. sanam drois kavSiris adgili damokidebul winadadebaSia, misi korelatisa (manam)<br />
ki _ mTavarSi. umarTebuloa da uarsayofi maTi adgilebis Secvla _ sanam-is gadatana<br />
mTavarSi da manam-isa damokidebulSi.<br />
2. sanam-manam wyvilis nacvlad sanam-sanam-isa da manam-manam-is xmareba dRes dialeqtizmia<br />
da, amdenad, uarsayofia.<br />
3. manam korelatis calad xmareba damokidebul winadadebaSi sanam kavSiris adgilas,<br />
agreTve, dialeqtisaTvis damaxasiaTebeli faqtia da saliteraturo enaSi mas<br />
Tavi unda avaridoT.<br />
4. sinam, minam saxeoba dialeqtizmia da saliteraturo enaSi ar unda ixmarebodes.<br />
5. dialeqtebis Semonatania da saliteraturo enisaTvis miuRebelia sanam zmnizedis<br />
xmareba vidre-s funqciiTa da aseve misi gamoyeneba nacvlad zmnisarTebisa: manamdis,<br />
im dromdis.<br />
2. ara marto _ aramed...<br />
Serwymulsa da Tanwyobil winadadebaSi xSirad ixmareba wyvili kavSirebi _ majgufebeli:<br />
ara marto _ aramed, ara mxolod _ aramed, araTu _ aramed... (mag: movidnen<br />
ara marto bavSvebi, aramed mSoblebic, e. i. bavSvebic movidnen da mSoblebic) da mapirispirebeli:<br />
ar _ aramed, ara _ aramed, ki ar _ aramed, ki ara _ aramed... (mag: movidnen<br />
ara bavSvebi, aramed mSoblebi. e. i. bavSvebi ar mosulan, mSoblebi movidnen).<br />
am kavSirTa marTebulad xmarebis principi orive tipis winadadebaSi erTia: kavSiri<br />
Sesapirispirebeli Tu dasajgufebeli wevrebis mimarT garkveul adgils unda<br />
iWerdes winadadebaSi, saxeldobr, Sesapirispirebeli an dasajgufebeli wevri unda<br />
mosdevdes kavSirs. oRond es ar niSnavs imas, rom es wevri aucileblad kavSiris<br />
uSualo mezoblad unda iyos. mas SeiZleba uZRodes Tavisi amxsneli sityva an sityvebi:<br />
Semasmenels _ garemoebebi an damateba, xolo saxeliT gadmocemul romelime<br />
wevrs _ gansazRvreba. magaliTad: movidnen ara marto patara bavSvebi, aramed maTi<br />
mSoblebic. dasajgufebeli wevrebi bavSvebi da mSoblebi orSemadgenliani kavSiris<br />
Sesabamis nawilTa Semdeg arian ganlagebuli, magram am wevrebs uZRvis Tav-Tavisi amxsnelebi:<br />
patara bavSvebi, maTi mSoblebi.<br />
Tanamedrove saliteraturo ena am wess icavs, magram gvxvdeba darRvevebic.<br />
magaliTisaTvis warmovadgenT aseTi darRvevebis ramdenime SemTxvevasa da maT<br />
gasworebas.<br />
msgavs winadadebaTa gasworebisas aucilebelia damatebiT gaviTvaliswinoT zogi<br />
ram; jer erTi, wyvili kavSirebi: ara mxolod _ aramed, ara marto _ aramed, araTu _<br />
aramed da sxv., Zveli qarTulidan moyolebuli, sakmaod xSirad saxmari kavSirebia.<br />
magram dRes isini umetesad mainc wignis enaSi ixmareba. cocxali metyveleba amjobinebs<br />
an sul auaros gverdi maT, an pirveli nawili (ara marto, ara mxolod, araTu...)<br />
Secvalos ki ar, ki ara, ki nu, nu ki nawilakebiT.<br />
meore, am wyvil kavSirebTan erTad xSirad gamoiyeneba damxmare gamaZlierebeli<br />
nawilakebi: -c, -ca, da, kidec, agreTve da sxv.<br />
gasworebisas amis gaTvaliswinebacaa saWiro.<br />
ramdenime magaliTi presidan:<br />
mxatvari saSualebas iZleva gavaumjobesoT sareklamo saqmis ara marto Sinaarsobrivi<br />
mxare, aramed avamaRloT reklamis mxatvruli donec (`Tbilisi”).<br />
winadadebis pirveli nawili (mxatvari saSualebas iZleva gavaumjobesoT sareklamo<br />
saqmis ara marto Sinaarsobrivi mxare) qmnis STabeWdilebas, rom meore nawil-<br />
250
Si laparaki iqneba sareklamo saqmis sxva mxaris gaumjobesebaze; e. i. gaumjobesdeba<br />
sareklamo saqmis Sinaarsobrivi mxarec da sxva mxarec. am STabeWdilebas qmnis ara<br />
marto-s dasma damatebis _ `Sinaarsobrivi mxaris~ _ win. magram meore nawilSi (...aramed<br />
avamaRloT reklamis mxatvruli donec) ukve irkveva, rom aq majgufebeli kavSiris<br />
nawili (aramed) avamaRloT zmnasTanaa mimarTebaSi; es Semasmeneli unda dajgufdes<br />
pirvel SemasmenelTan, amisaTvis ki saWiroa pirveli Semasmenelic mosdevdes kav-<br />
Sirs, e. i. unda iyos ase:<br />
mxatvari saSualebas iZleva ara marto gavaumjobesoT sareklamo saqmis Sinaarsobrivi<br />
mxare, aramed avamaRloT reklamis mxatvruli donec.<br />
an sxvagvarad: mxatvari ara marto sareklamo saqmis Sinaarsobrivi mxaris gaumjobesebis,<br />
aramed reklamis mxatvruli donis amaRlebis saSualebasac iZleva.<br />
sxva magaliTi:<br />
es mkveTrad gaaumjobesebda ara marto ori germanuli saxelmwifos urTierTobas,<br />
aramed didad Seuwyobda xels evropis daZabulobis Senelebasac (pres.).<br />
erTgvari Semasmenelebia: gaaumjobesebda da xels Seuwyobda. kavSirebic maT win<br />
unda daisvas. gveqneba:<br />
es ara marto mkveTrad gaaumjobesebda ori germanuli saxelmwifos urTierTobas,<br />
aramed didad Seuwyobda xels evropis daZabulobis Senelebasac.<br />
es meTodi ganapirobebs ara marto yurZnis mosavals, aramed saSualebas gvaZlevs<br />
davamzadoT maRalxarisxovani Rvino.<br />
winadadeba Serwymulia Semasmenlebis mixedviT. qvemdebarea meTodi, erTgvari Semasmenelebia:<br />
ganapirobebs da gvaZlevs. gadmosacemia azri, rom es meTodi kidec ganapirobebs<br />
raRacas da kidec gvaZlevs raRacas. es azri rom naTlad iyos naTqvami, saWiroa<br />
SemasmenelTa saTanado dajgufeba, rac majgufebel kavSirebs ara marto _ aramed-s<br />
akisria. magram kavSirisa da Semasmenlis garkveuli mimarTebis asaxva xerxdeba<br />
winadadebaSi sityvaTa saTanado ganlagebiT _ erTgvari Semasmenlebi unda mosdevdes<br />
kavSirs. aq ki kavSiris pirvel nawils (ara marto) mosdevs ara Semasmeneli, aramed<br />
damateba (ara marto yurZnis mosavals), bunebrivia, maszea maxvili da winadadebis<br />
pirveli nawili qmnis STabeWdilebas, rom meTodi ganapirobebs garda yurZnis mosavlisa,<br />
kidev raRac sxvasac. azri rom naTlad gadmoecaT, winadadeba ase unda aegoT:<br />
es meTodi ara marto ganapirobebs yurZnis mosavals, aramed agreTve saSualebas<br />
gvaZlevs davamzadoT maRalxarisxovani Rvino (pres.).<br />
an: es meTodi marto yurZnis mosavals ki ar ganapirobebs, aramed agreTve saSualebas<br />
gvaZlevs davamzadoT...<br />
naTlad ver aris gadmocemuli azri Semdeg winadadebaSic:<br />
ruqa aramc-Tu Suriani da borotia Tavisi bunebiT, aramed aseTivea Tavisi mrwamsiTac<br />
(saxelm.).<br />
e. i. unda gviTxran, rom ruqa boroti da Suriania Tavisi bunebiTac da mrwamsi-<br />
Tac, e. i. dasajgufebelia ubralo damatebebi, amisTvis ki sityvebi ase unda dalagdes<br />
am winadadebaSi:<br />
ruqa aramcTu Tavisi bunebiT aris Suriani da boroti, aramed Tavisi mrwamsiTac<br />
aseTivea.<br />
(Tu saerTod naTelia azri am winadadebisa).<br />
erT saskolo saxelmZRvaneloSi aseTi winadadeba gvxvdeba:<br />
moweuli mosavali sakmarisi iyo ara marto imaTTvis, vinc yanaSi muSaobda, aramed<br />
rCeboda mosavlis nametic (saxelm.).<br />
aqac moveliT, rom winadadebis meore nawilSi naTqvami iqneba, kidev visTvis iyo<br />
sakmarisi moweuli mosavali. magram sxva ramis Tqmas apireben: mosavali muSebisTvisac<br />
kmaroda da kidev meti _ nametic rCeboda. am ori nawilis azri rom naTlad davukavSiroT<br />
erTmaneTs, sityvebi ase unda davalagoT:<br />
moweuli mosavali ara marto sakmarisi iyo imaTTvis, vinc yanaSi muSaobda, aramed<br />
rCeboda kidec mosavlis nameti.<br />
251
SeiZleboda am kavSirTa gverdis avlac ase:<br />
moweuli mosavali imaTTvisac sakmarisi iyo, vinc yanaSi muSaobda, da mosavlis na-<br />
metic rCeboda.<br />
zogjer umarTebulod iyeneben majgufebel arc _ arc wyvil kavSirsac. wesis mixedviT,<br />
es kavSiric erTgvari wevrebis win unda ganlagdes. magaliTad, savsebiT mar-<br />
Tebulad aris agebuli akakis cnobil nawarmoebSi Semdegi winadadeba:<br />
es loTi maswavlebeli yuradRebasac ar aqcevda Tavis sagnebs, arc algebras,<br />
arc geometrias, arc trigonometrias da arc fizikas (`Cemi Tavg.~). Tu erTgvari wevrebi<br />
arc _ arc kavSiris momdevnod ar vixmareT, azri bundovandeba. aseTi viTarebaa<br />
Semdeg winadadebaSi:<br />
`komplimenturi~ kritika gzas uTmobs obieqtur da gonivrul kritikas, roca daviwyebuli<br />
ar aris arc nawarmoebis kargi da arc negatiuri mxarea gazviadebuli<br />
(`lit. saq.~).<br />
aq arc _ arc wyvilma kavSirma unda daajgufos erTgvari Semasmenlebi: daviwyebuli<br />
aris, gazviadebuli aris. amisaTvis saWiroa, rom es Semasmenlebi kavSirebs mosdevdes.<br />
aq ki pirveli Semasmeneli uswrebs arc kavSirs (daviwyebuli ar aris... arc),<br />
riTac azris naTlad gadmocema dabrkolebulia. rogorc ki erTgvar Semasmenlebs<br />
kavSiris Semdeg davsvamT, winadadeba gaimarTeba, gveqneba:<br />
`komplimenturi” kritika gzas uTmobs obieqtur da gonivrul kritikas, roca arc<br />
nawarmoebis kargia daviwyebuli da arc negatiuri mxarea gazviadebuli.<br />
aseve mWidro uerTierTobaSia dapirispirebul wevrebTan mapirispirebeli wyvili<br />
kavSirebi.<br />
mag.: [galaktioni] SemdegSi aqveynebs ara deklaraciebs axali cxovrebisadmi TanagrZnobis<br />
Sesaxeb, aramed organulad ibrZvis sinamdvilis konkretuli, uSualo da<br />
mxatvruli asaxvisaTvis.<br />
wyvili mapirispirebeli kavSiria ara _ aramed. misi pirveli nawili (ara) win uZRvis<br />
damatebas (aqveynebs ara deklaraciebs). amitom meore nawilSi mis sapirispiro<br />
wevrs moveliT kavSiris meore nawilis Semdeg (magaliTad, ase: aqveynebs ara deklaraciebs,<br />
aramed leqsebs), magram winadadebis meore nawilSi gveubnebian, rom galaktioni<br />
ibrZvis sinamdvilis mxatvruli asaxvisaTvis, e. i. winadadebis pirvel nawilSi<br />
yvelaferi rigze ar aris. ara-s Semasmeneli unda mosdevdes (ar aqveynebs), mxolod<br />
aseT SemTxvevaSi iqneba naTeli am ori Semasmenlis Sepirispireba.<br />
isic unda iTqvas, rom am SemTxvevaSi ara nawilakis gamoyenebas ajobebda ki ar<br />
gvexmara da mTeli winadadeba aseT saxes miiRebda:<br />
(galaktioni) SemdegSi deklaraciebs ki ar aqveynebs, aramed... ibrZvis sinamdvilis<br />
konkretuli, uSualo da mxatvruli asaxvisaTvis.<br />
gaanalizebuli masalis safuZvelze SeiZleba davaskvnaT: Sepirispirebul an dasajgufebel<br />
wevrTa dasma mapirispirebel Tu majgufebel kavSirTa win dauSvebelia,<br />
radganac aseTi umarTebulo sityvaTa ganlageba azrs abundovanebs, _ Sesapirispirebeli<br />
an dasajgufebeli wevrebi unda mosdevdes wyvili kavSiris orive nawils.<br />
252
CarTuli 1<br />
253<br />
neli cqitiSvili<br />
CarTulTan dakavSirebuli marTlweris sakiTxebi pirobiTad or jgufad SeiZleba<br />
gaiyos: wminda stilistikuri Ra stilistikur-sintaqsuri xasiaTis sakiTxebad. es<br />
ukanaskneli ki sabolood punqtuaciis wesebad yalibdeba. orive jgufis sakiTxebis<br />
saTanado gadawyveta, cxadia, CarTulis raobis, bunebis garkvevas gulisxmobs.<br />
CarTulis raoba specialur literaturaSi ZiriTadad garkveulia, Tumca arsebobs<br />
urTierTgamomricxveli debulebebic. am literaturas aq dawvrilebiT ar mimovixilavT,<br />
magram saWirod migvaCnia yuradRebis gamaxvileba zogierT sakiTxze (da iqneb<br />
zogierTi debulebis dazustebac). ganvixilavT ZiriTadad e. w. CarTul s i t y -<br />
v e b s , radgan sadavo sakiTxebic umetesad swored maT garSemo iyris Tavs.<br />
specialuri literaturis mixedviT, CarTulis g r a m a t i k u l i daxasiaTeba Ziri-<br />
Tadad ,,negatiuria~: CarTuli a r a r i s winadadebis wevri (Tundac gankerZoebuli);<br />
CarTuli g r a m a t i k u l a d a r a r i s dakavSirebuli winadadebis konstruqciasTan.<br />
rusul saenaTmecniero literaturaSi arsebobs amis sapirispiro mosazrebac: magaliTad,<br />
a. rudnevis azriT, CarTulsa da winadadebis danarCen nawils Soris arsebobs<br />
specifikuri xasiaTis urTierToba, specifikuri xasiaTis sintaqsuri k a v S i -<br />
r i c ki, rac gamoixateba CarTuli sityvebisa da gamoTqmebis (romlebsac mkvlevari<br />
msazRvrel sityvebs uwodebs) winadadebaSi `CarTvis f a q t i T ~ da sazRvrul sityvebTan<br />
maTi m e z o b l o b i T . . . msazRvreli sityvebis forma ar aris damokidebuli<br />
sazRvrul sityvebze da maT, rogorc wesi, ar daesmis logikuri kiTxvebi, magram<br />
garkveul sintaqsur fuqcias isini mainc asruleben _ miekuTvnebian winadadebis ama<br />
Tu im wevrs da gansazRvruli azrobrivi elferi SeaqvT gamonaTqvamSi. SemoTavazebulia<br />
am urTierTobis amsaxveli terminic _ T a n a f a r d o b a a n T a n a f a r d o b i -<br />
Ti kavSiri (`соотношение~ или `соотносительная связь~) 2 .<br />
zogi mkvlevari (a. meSCaninovi, e. kroteviCi) CarTuls winadadebis wevradac acxadebs.<br />
CarTulis funqcia ramdenadme gansxvavebuladaa gansazRvruli im gamokvlevebSi,<br />
romlebSic winadadeba miCneulia ara marto enobriv (struqturul) erTeulad, aramed<br />
metyvelebis (azrobriv-logikur) erTeuladac 3 . CarTuli, iseve rogorc winadadebis<br />
gankerZoebuli wevrebi da winadadebasTan g r a m a t i k u l a d d a u k a v S i r e b e -<br />
l i sxva sityva-gamoTqmebi, daxasiaTebulia, rogorc winadadebis a q t u a l i z e b i s<br />
gamaZlierebeli saSualeba 4 .<br />
CarTulis funqcia, zogierT sxva damxmare sityvasTan (nawilakTan, kavSirTan...)<br />
erTad, Semdegnairadac aris gansazRvruli specialur literaturaSi: es sityvebi gamoyofen<br />
sityvaTa mowesrigebuli rigis erT-erT wevrs, rogorc metad an nakleb<br />
mniSvnelovans, SemohyavT axali wevri da xSaven sityvaTa rigs, anda gamoyofen erTerT<br />
wevrs modaluri Sefasebis safuZvelze 5 .<br />
da mainc, `pozitiurad~ CarTuli daxasiaTebulia umetesad stilistikur-semantikuri<br />
TvalsazrisiT. CarTulis stilistikur-semantikuri funqciebi, romlebsac asaxeleben<br />
saTanado literaturaSi, zogadad Semdegi xasiaTisaa: i n f o r m a c i u l i<br />
(moubari azogadebs an akonkretebs ambavs; miuTiTebs naambobis Tanamimdevrobaze an<br />
mowodebuli azris wyaroze), S e m f a s e b l u r i (moubari TviTve afasebs Tavis naam-<br />
1 qarTuli sityvis kulturis sakiTxebi,VIII, 1988.<br />
2 ix. Г. Руднев, Синтаксис осложненного предложения, М., 1959, gv. 123.<br />
3 SevniSnavT, rom zogi mkvlevari winadadebas saerTod ganixilavs ara enis, aramed metyvelebis<br />
erTeulebad. ix. О. С.Ахманова, Г.Б. Микаэлян, Современные синтаксические теории, М., 1963, gv. 123.<br />
4 a . d a v i T i a n i , qarTuli enis sintaqsi, Tb., 1973, gv. 158-159.<br />
5 Русская грамматика, II, Синтаксис, М., 1980, gv. 173.
obs) an e m o c i u r - S e m f a s e b l u r i (moubari gamoxatavs emociur damokidebulebas<br />
informaciis mimarT)...<br />
maSasadame, CarTul sityvebsa da gamoTqmebs, miuxedavad funqciaTa mravalgvarobisa,<br />
literaturis mixedviT, axasiaTebT erTi specifikuri niSani: ambavi danaxuli<br />
Tu Sefasebulia mudam da mxolod mTqmelis poziciidan. sxva damaxasia-<br />
Tebel niSnebTan erTad (rom gramatikulad es jgufi `Wrelia~ da mis Semadgenloba-<br />
Si ar Sedis konkretuli sagnobrivi mniSvnelobis mqone sityvebi; rom CarTuli<br />
sityvebisa da gamoTqmebis adgili winadadebaSi Tavisufalia), aRniSnuli niSnis safuZvelzedac<br />
CarTuli sityvebi da gamoTqmebi gaerTianebulia erT l e q s i k u r -<br />
sintaqsur jgufSi 6 .<br />
ramdenadac CarTuli sityvebi (da gamoTqmebi) winadadebas `subieqtur-modalur~<br />
Sinaarss sZenen, amitom maT `modalur sityvebsac~ uwodeben da ganixilaven modalobis<br />
kategoriis gamomxatvel leqsikur saSualebebs Soris, rogorc sityvaTa g a n -<br />
s a k u T r e b u l `gramatikul klass~... 7<br />
Tu e. w. ,,obieqtur-modaluri~ Sinaarsi yvela winadadebas aqvs da iTvleba, rom<br />
arc arsebobs predikatuloba modalurobis gareSe, ,,subieqtur-modaluri~ Sinaarsi<br />
yvela gamonaTqvams SeiZleba arc hqondes, emociurad Seferili SeiZleba yvela winadadeba<br />
ar iyos... 8 da, raki CarTuli sityvvbi erT-erTi saSualebaa am subieqtur-modaluri<br />
Sinaarsis gamosaxatavad, g r a m a t i k u l a d ki isini ar ukavSirdebian winadadebas,<br />
amitom CarTulis definiciaSi gaCnda aseTi Tezisi: CarTulis amoRebiT winadadebis<br />
azri ar irRvevao.<br />
am debulebas SeiZleba hqondes mxolod SefardebiTi (da ara absoluturi) mniSvneloba:<br />
CarTulis amoRebiT ar irRveva gramatikuli azri, ukeT, winadadebis struqtura,<br />
Torem Sinaarsi irRveva (winadadebis Sinaarss ar arRvevs mxolod zedmeti<br />
damxmare sityvebis amoReba. amaze _ qvemoT)... CarTulis amgvar ganmartebas gaumar-<br />
Tleblad Tvlian meToduri TvalsazrisiTac 9 . ukanasknel xans gamoiTqva am debulebis<br />
diametrulad sawinaaRmdego mosazrebac, rom TiTqos `komunikaciis dros TiTqmis<br />
arc erTi metyvelebiTi procesi ar mimdinareobs komentarebis gareSe, CarTuli<br />
sityvebis an sityvaTa SeTanxmebis (!) saxiT...~ 10<br />
magram yovel saliteraturo enaSi erTmaneTisagan imijneba neitraluri da emociuri<br />
xasiaTis winadadebebi. maT bevri niSani ganasxvavebs: sityvaTganlageba, winadadebis<br />
intonaciur-melodikuri struqtura, damxmare, `modaluri sityvebis~ metnakleboba<br />
da sxva... rac Seexeba, kerZod, CarTuli konstruqciebis gamoyenebas saliteraturo<br />
enaSi, yuradRebas iqcevs teqstebze dakvirvebebi ama Tu im saliteraturo enis<br />
ganviTarebis mTels manZilze. rusuli saliteraturo enis mkvlevrebs, magaliTad,<br />
SeniSnuli aqvT, rom me-18 saukunis teqstebSi CarTuli konstruqciebi SedarebiT iSviaTad<br />
gvxvdeba, me-19 saukunis teqstebSi ki maTi raodenoba TandaTan izrdeba.<br />
CarTuli sityvisa da winadadebis gamoyeneba Zvel qarTul saliteraturo enaSi<br />
specialurad Seiswavla ant. kiziriam. mkvlevari aRniSnavs: `Zvel qarTulSi CarTuli<br />
sityvebi SedarebiT iSviaTia, magram mainc gvxvdeba. gadmocemulia viTarebis garemoebis<br />
formebiT~... (mag., WeSmaritad, mcnebisaebr...) da Semdeg: `CarTuli gamoTqmebisaTvis,<br />
rogorc wesi, damaxasiaTebelia iseTi formebi, romelTac Sesityvebis centrad<br />
zmna-Semasmeneli moepovebaT. igi ZiriTad winadadebasTan dakavSirebulia ukav-<br />
Sirod an kavSiris meSveobiT. sxva saxis CarTuli sityva, romelic axal qarTulSi<br />
6 Русская грамматика, II, gv. 228-229.<br />
7 В. Виноградов, О категории модальности и модальных словах в русском языке, Исследования по русской грамматике,<br />
М., 1975, gv. 53-87.<br />
8 Русская грамматика, II, gv. 214-216.<br />
9 r. SamelaSvili, gankerZoebuli sityvebi da gamoTqmebi qarTulSi da maTi swavlebis<br />
meTodika, Tb., 1958, gv. 161.<br />
10 l. naxapetova, teqstis valenturi kavSirebis Sesaxeb qarTul konstruqciebSi, macne,<br />
enisa da literaturis seria, #2, 1986, gv. 135.<br />
254
gvxvdeba, Zvel qarTulSi araa mkveTrad gamyofili, rogorc gankerZoebuli gamoTqma<br />
(!)...~ CarTuli gamoTqmebis magaliTebi aseTia: me viTar vhgoneb, viTar igi gibrZane,<br />
viTarca gauwyeT [RmrTismoyuarebasa Tqvensa], viTarca vTquT... viTarca xedavT... vi-<br />
Tarca xityჳs pavleÁ... 11<br />
msgavsi faqtebis safuZvelzea gamoTqmuli varaudi, rom CarTuli sityvebi Tu<br />
konstruqciebi gviani warmonaqmnia; rom CarTul sityvad SeiZleba iqces garemoebiTi<br />
sityvebi an reducirebuli winadadebebi (v. vinogradovi); rom CarTuli sityva warmoadgens<br />
TiTqos daumTavrebel winadadebas an miRebulia sruli winadadebisagan, romlisaganac<br />
darCenilia mxolod esa Tu is nawili. es ukanaskneli zogjer nawilakadacaa<br />
qceuli (d. ovsianiko-kulikovski); rom CarTuli sityvebi da Sesityvebebi warmoqmnilia.<br />
e . w. CarTuli winadadebebisagan... (a. peSkovski); rom CarTuli sityvebi da<br />
gamoTqmebi... rogoricaa: `WeSmaritad, sityჳsaebr uflisa, msgavsad Zalisa Tჳsisa~ da<br />
misT., warmoSobiT viTarebis garemoebis formebia, oRond dakarguli aqvT garemoebis<br />
gageba da ganelebulia sintaqsuri urTierTobis gamoxatvis saSualebac. amitomaa,<br />
rom odesRac marTuli wevri winadadebisa, romelsac saamiso formac aqvs, ar gaigeba<br />
winadadebis wevrad. winadadebis Semadgenlobidan is gamoTiSa pauzam, romelic<br />
gankerZoebuli sityvebisa da gamoTqmebis gamoyofis erT-erTi saSualebaTagania~ 12 .<br />
aRniSnuli debulebebic ar aris absoluturi xasiaTisa (ver gavrceldeba yvela<br />
saxis CarTulze) da zog dazustebasac moiTxovs. nawili CarTuli sityvebisa Tu gamoTqmebisa<br />
etimologiurad marTlac `reducirebuli winadadebebia~. aseTebia, magaliTad,<br />
qarTul enaSi damkvidrebuli e. w. `ficilis formulebi~ _ RmerTmani, dedaSvilobas,<br />
daZmobam, miwis madlma... da misT. SesaZloa, hipotaqsuri konstruqciis<br />
moSlis Sedegad iyos warmoqmnili Sedgenili Semasmenlis formis mqone CarTulebi:<br />
rasakvirvelia, bunebrivia da misT. 13<br />
rac Seexeba e. w. garemoebiTi an sxva sityvebis CarTulad `qcevas~, igi mimdinare,<br />
uwyveti procesia. dazustebisaTvis: jer erTi, esa Tu is srulmniSvnelovani sityva,<br />
cvdeba ra jer semantikurad, Semdeg ki _ funqciurad, CarTulad ki ar iqceva, aramed<br />
_ arasrulmniSvnelovan sityvad (mag., zmnisarTi an zmna _ nawilakad). rogorc<br />
erTma, ise meorem (e. i. rogorc srulmniSvnelovanma, ise misma saxenacvalma _ arasrulmniSvnelovanma<br />
sityvam), SesaZloa, garkveul poziciaSi Seasrulos CarTulis<br />
funqcia. meorec: erTsa da imave frazaSic ki, sxvadasxva sintaqsur pirobebSi, erTi<br />
da igive sityva ssvadasxva sintaqsur funqcias asrulebs _ viTarebis garemoebisa,<br />
CarTulisa an modaluri nawilakisas 14 . ZiriTadi ganmsazRvreli sintaqsuri pirobebi<br />
ki sityvaTganlageba 15 da intonaciaa. sintaqsur pirobebTan erTad sityvis ama Tu im<br />
sintaqsuri funqciis realizebas xels uwyobs am sityvis semantika da zogjer formac.<br />
amitom CarTul sityvebs funqciur-sintaqsur omonimebsac uwodeben... 16 amitomac<br />
iTvleba albaT CarTuli sityvebi da gamoTqmebi advilad Sevsebad leqsikursintaqsur<br />
jgufebad 17 .<br />
rac Seexeba CarTuli sityvebisa Tu gamoTqmebis met-naklebad gamoyenebas ama Tu<br />
im epoqis saliteraturo enaSi, amis mizezi ufro eqstralingvistur faqtorebSi unda<br />
veZioT (rogoricaa, mag., saliteraturo enis funqciebis gamravalferovneba. in-<br />
11 a. kiziria, CarTuli sityva da winadadeba Zvel qarTulSi, ike, XV, gv. 176-177.<br />
12 a . k i z i r i a , dasax. naSr., gv. 172-173, 180.<br />
13 SevniSnavT, rom es `formulebi~ morfologiurad SorisdebulTa Soris ganixileba. ix.<br />
a. SaniZe, qaTuli enis gramatikis safuZvlebi, I, morfologia, Tb., 1973, gv. 625; o . gaCe-<br />
C i l a Z e , Sorisdebuli axal saliteraturo qarTulSi, Tb., 1979, gv. 106-112.<br />
14 Sdr. О. Ахманова, Г. Б. Микаэлян, dasax. naSr., gv. 134-135.<br />
15 aRniSnuli terminisaTvis ix. b . f o C x u a , sityvaTganlagebisaTvis qarTulSi, ike, XIII, Tb.,<br />
1962; S . a f r i d o n i Z e , sityvaTganlageba axal qarTulSi, Tb., 1986, gv. 3.<br />
16 В. М. Панькин, Омонимия лексическая и синтаксическая, Русская речь, #1, 1975, gv. 74-75.<br />
17 Русская грамматика, II, gv. 228.<br />
255
formaciulobis zrda, rac, Tavis mxriv, iwvevs logikuri msjelobisa Tu modaluri<br />
niuansebis Semcvel winadadebaTa Tu SesityvebaTa momravlebas, sasaubro enis nakadis<br />
metad SemoWras saliteraturo enaSi da sxv.).<br />
erTsac SevniSnavT: Zveli qarTuli saliteraturo enis teqstebi isev Sesaswavli<br />
Cans am TvalsazrisiT. sayuradReboa, magaliTad:<br />
1) d. meliqiSvilis dakvirvebebi Zvel naTargmn ZeglebSi berZnuli nawilakebis<br />
Sesatyvisi nawilakebis (sadame / sadme / same, nuukue, nuume...) gamoyenebaze sakavSirebel<br />
sityvebad. am nawilakebis gamoyenebas zogjer, mkvlevris azriT, mxolod formaluri,<br />
stiluri daniSnuleba aqvs, da am `metnobiTi~ kavSirebis amoRebiT azrs `daSla<br />
da vneba ar SeemTxveva~ (anton I) 18 . swored amgvari `Sinaarsisagan daclili~<br />
sityvebi Seadgens CarTulTa erT fenas 19 .<br />
2) l. SalvaSvilis dakvirveba Tavad zmnisarTze. rogorc avtori aRniSnavs,<br />
,,sulxan-saba orbelianisa da misi drois literaturuli Zeglebis enaSi Tavad gavrcelebulia<br />
jer, jer erTi, jer iyo da, isec, isedac, Tavidan, pirvelad, uwin...<br />
zmnizedebisa da zmnizeduri wyvilebis SinaarsiT~ 20 . mkvlevars mohyavs aseTi winadadebebi:<br />
`Tavad im saxlis agebuleba gvikvirda da mere imdeni feri sakravi da Tama-<br />
Soba~ (`rusudaniani~); `Tavad morCena uxaroda [Rors) da mere is alagi moewona, Caliani,<br />
tyiani da bevri xiliani~ (`Timsariani~); yvela gviSlida cotas naviT wasvlas.<br />
Tavad avi saRelavi adgili iyo, merme _ eTiopisa da osmalos mekobre mravali (sulxan-saba<br />
orbeliani, `mogzauroba evropaSi~) 21 . am winadadebebSi Tavad [= jer erTi]<br />
zmnisarTi, vfiqrobT, intonaciurad gamoyofilia winadadebis wevrebisagan da Car-<br />
Tulis funqcias asrulebs...<br />
rogorc zemoTac aRiniSna, CarTuli sityvebi gramatikulad araerTgvarovania.<br />
CarTulad gvxvdeba rogorc srulmniSvnelovani sityvebi (zmna, zmnisarTi), ise damxmare<br />
(nawilaki, kavSiri, Sorisdebuli). maT, Cveulebriv, stilistikur-semantikuri<br />
funqciebis mixedviT ajgufeben. aseTi dajgufebisas erTmaneTis gverdiT xvdeba, magaliTad,<br />
zmnuri formis sityvebi _ Cans, etyoba, mgoni || vgoneb da nawilaki albaT<br />
(agreTve gamoTqmebi vin icis, vin uwyis, RmerTma uwyis...), romlebic saeWvo-saegebios<br />
xdian miRebul informacias an gamoxataven mTqmelis eWvnarev dasturs winadadebaSi<br />
gamoTqmuli azris mimarT; anda _ zmnisarTi amgvarad, da kavSiri maSasadame, romlebic<br />
gamoxataven `damokidebulebas win gamoTqmul azrTan~ (a. SaniZe) da a. S. CarTulad<br />
gamoyenebuli sityvebis sintaqsuri funqciebis gasarkvevad ki, imis gasarkvevad,<br />
Tu rogor icvleba zogierTi sityvis funqcia sintaqsuri pirobebis Sesabamisad,<br />
upirveles yovlisa, aucilebelia maTi gramatikuli dajgufeba. cal-calke Cans gansaxilveli<br />
CarTulis funqciis mqone zmnisarTebi, nawilakebi, zmnis piriani formebi,<br />
Sedgenili Semasmenlis formis mqone sityvebi...<br />
Cveni dakvirvebebic swored amgvari dajgufebiTaa warmodgenili.<br />
1. CarTulis funqciis mqone zmnisarTebi<br />
rogorc cnobilia, CarTul sityvebad umetesad viTarebis an zoma-odenobis zmnisarTebi<br />
gvxvdeba, e. i. zmnisarTebi, romlebsac modaluri Sinaarsi aqvT da winadadebis<br />
ZiriTad SemadgenlobaSi viTarebis garemoebis sintaqsur rols asruleben.<br />
viTarebis garemoebis adgili winadadebaSi, SeiZleba iTqvas, mkacrad gansazRvrulia.<br />
saTanado gamokvlevebSi aRniSnulia, rom `saliteraturo enaSi viTarebis da<br />
18 d . m e l i q i S v i l i , zogi sakavSirebeli sityvisa da nawilakis warmomavlobisaTvis...<br />
`macne~, enisa da lit. seria, #2, 1984, gv. 99.<br />
19 Tanamedrove qarTul saliteraturo enaSi aseT `metnobiT~ kavSirebad gvevlineba zogjer<br />
da mainc, arada (xSir SemTxvevaSi ki maTi xmareba garkveuli stiluri elferis Semcvelia).<br />
20 l . S a l v a S v i l i , `sibrZne-sicruisas~ dasawyisis gagebisaTvis, `qarTuli ena da literatura<br />
skolaSi~, #1-2, 1985, gv. 66.<br />
21 l. SalvaSvili, dasax. naSr., gv. 67.<br />
256
zoma-odenobis aRmniSvneli zmnizedebi umetes SemTxvevaSi zmnas win uswrebs~ 22 da<br />
rom `poziciis simyaris mxriv arc erTi wevri ar Seedreba aRniSnul garemoebas~ 23 .<br />
axsnilia am myari poziciis mizezic: `...Semasmeneli arc SinaarsiT da arc Tavisi<br />
formiT ar moiTxovs im dazustebas, romelic viTarebis garemoebas Seaqvs winadadebaSi.<br />
TviT viTarebis garemoeba, winadadebis sxva wevrebisagan gansxvavebiT, Sinaarseulad<br />
araa TavisTavadi, igi mxolod sxva sityvis _ Semasmenlis _ rogorobas aRniSnavs<br />
da calke aRebuli arafers gamoxatavs. bunebrivia, Tu viTarebis garemoeba cdilobs<br />
miekedlos `fuZe~-sityvas, Semasmenels~ 24 .<br />
Tu aRniSnuli poziciis Secvla, erTi mxriv, `...stilistikuri Seusabamobis mizezi<br />
xdeba da winadadebis Sinaarssac elfers ucvlis~, ganasxvavebs winadadebis wevrebs<br />
(`tarieli q a r i v i T m i a q r o l e b d a cxens~ da `miaqrolebda q a r i v i T<br />
cxens~) 25 , meore mxriv, igi xels uwyobs zmnisarTebis gankerZoebas.<br />
specialur literaturaSi SeniSnulia Semdegic: Tu winadadebaSi ori viTarebis<br />
garemoebaa, isini ganlagebulia imis mixedviT, Tu `romel semantikur erTeulTan amyareben<br />
kavSirs: mTel winadadebasTan Tu mxolod SemasmenelTan. winadadebis<br />
msazRvreli Tavkidur pozicias ikavebs winadadebaSi, Semasmenlisa ki _<br />
mis winamavals~ 26 . Tvlian, rom `viTarebis garemoebaTa amgvari dayofa-diferencireba<br />
iZleva gasaRebs CarTulis movlenis gagebaSic: CarTuli xSirad viTarebis garemoebad<br />
realizdeba, Tu mas uSualod daukavSirdeba zmna-Semasmeneli da pauzis gareSe<br />
CaerTveba winadadebaSi~ 27 .<br />
da ara mxolod winadadebaSi warmodgenili ori zmnisarTidan erT-erTi, aramed<br />
erTi zmnisarTic _ sxvadasxva poziciaSi _ SeiZleba realizebul iqnes viTarebis garemoebad<br />
an CarTulad. amitom CarTulisa Tu zmnisarTebis (zmnizedebis) Sesaxeb arsebul<br />
meTodur literaturaSi specialurad msjeloben viTarebis garemoebisa da<br />
CarTulis gansxvavebis Sesaxeb da miuTiTeben swavlebis procesSi am sakiTxis mimarT<br />
yuradRebis gamaxvilebis aucileblobazedac.<br />
rogorc irkveva, gankerZoebuli zmnisarTi yovelTvis CarTulad SeiZleba arc iqnes<br />
kvalificirebuli.<br />
SedarebisaTvis jer moviyvanT winadadebebs, romlebSic zmnisarTs misTvis bunebrivi<br />
pozicia uWiravs _ zmna-Semasmenels uSualod win uZRvis da viTarebis garemoebis<br />
rols asrulebs (sanimuSod ZiriTadad iseTi winadadebebi mogvyavs, romlebSic<br />
zmnisarTi sintaqsurad da intonaciurad ar aris gankerZoebuli, magram, raki igive<br />
zmnisarTi xSirad gvevlineba CarTulad, SecdomiT gamoyofilia winadadebis wevrebisagan<br />
mZimeebiT:<br />
qalebma SeniSnes, rom Zveli dedebi, u m e t e s a d , aras akeTebdnen, mxolod kopwiaobas<br />
undebodnen (akaki); es mimarTuleba, u p i r a t e s a d , logikur-semantikuri iyo (r. enuq. Targ.);<br />
mwvane sasuqebis gamoyeneba, g a n s a k u T r e b i T , xelsayrelia borcvian-gorakian pirobebSi (a.<br />
jafar.).<br />
mWidro kavSiri, romelic axasiaTebs SemasmenelTan kontaqtur poziciaSi myof<br />
viTarebis garemoebas (zmnisarTs), irRveva, Tu igi zmnis Semdeg gadainacvlebs. intonaciurad<br />
igi ukve Sordeba `fuZe~-sityvas da gankerZoebisaken iswrafvis. mag.:<br />
rogorc m o g e x s e n e b a T s a z o g a d o d qvrivis mdgomareoba [Sdr.: rogorc s a z o g a -<br />
d o d m o g e x s e n e b a T qvrivis mdgomareoba], es dedakaci dids wvasa da dagvaSi iyo (al.<br />
yazb.); erTxel, rodesac puris Wamad isxdnen darbaislebi mefesTan da S e e q c e o d n e n C v e -<br />
22 m . C i n C a l a Z e , qarTuli zmnizedis swavleba skolaSi, Tb., 1955, gv. 151.<br />
23 S. afridoniZe, dasax. naSr., gv. 42.<br />
24 b . f o C x u a , dasax. naSr., gv. 119-120.<br />
25 m . C i n C a l a Z e , dasax. naSr., gv. 151.<br />
26 S. afridoniZe, dasax. naSr., gv. 44.<br />
27 iqve, gv. 45.<br />
257
ulebrivad [Sdr.: Cveulebrivad Seeqceodnen], viRac wvermoSvebuli mestvire moadgaT<br />
da dauwyo maT Sairebi (akaki); misi mogvareba d a k a v S i r e b u l i a , u p i r v e l e s a d ,<br />
[Sdr.: upirvelesad dakavSirebulia] sakurorto-turistuli da satransporto mSeneblobis<br />
ganxorcielebasTan (pres.).<br />
SemasmenelTan distanciur poziciaSi myofi zmnisarTi ki aSkarad gankerZoebulia<br />
da swored igia CarTulad kvalificirebuli. mag.:<br />
did adamianebs, C v e u l e b r i v , didi dabrkolebebis gadalaxva uxdebaT da maTi xasiaTi<br />
brZolaSi iwrToba da kaJdeba (g. qiq.).<br />
saTanado gamokvlevebSi, roca winadadebaSi CarTulis adgilis Sesaxeb msjeloben,<br />
aRniSnaven, rom: a) es adgili Tavisufalia: `CarTuls axasiaTebs unari winadadebis<br />
sityvier sivrceSi sintaqsuri moZraobisa~ 28 . b) CarTuli SeiZleba miemarTebodes<br />
mTel winadadebas an mis romelsame wevrs; Tu mTel winadadebas miemarTeba, umetesad<br />
winadadebis TavSia an boloSi, xolo Tu erT-erT wevrs (an winadadebis nawils), ma-<br />
Sin maT gverdiT Tavsdeba 29 .<br />
garkveuli xasiaTis msjelobas vxvdebiT CarTulis Tanmxlebi intonaciis Sesaxebac.<br />
magaliTad, r. SamelaSvili ganasxvavebs winadadebis Tavsa da SuaSi CarTuli<br />
sityvebis intonacias. TavSi mdgomi CarTuli sityva-gamoTqmebi, romlebic semantikurad<br />
mTel winadadebas miemarTeba, avtoris azriT, `intonaciurad yovelTvis rodi<br />
gamoiyofian... warmoiTqmian winadadebasTan mTlianobaSi~. xolo, roca CarTuli winadadebis<br />
SuaSia, maSin `...Cveulebriv, erTi pauzaa CarTulis win an mis Semdeg. pauzis<br />
adgili ganisazRvreba CarTulis azrobrivi kavSiriT winadadebis ama Tu im<br />
sityvasTan. CarTulsa da im sityvas Soris, romelTanac igi semantikurad dakavSirebulia,<br />
pauza Cveulebriv araa~ 30 .<br />
Cveni azriT, Tu sityva C a r T u l i a , igi aucileblad mTel winadadebas miemar-<br />
Teba da logikur-semantikurad winadadebis RerZs _ zmna-Semasmenels ukavSirdeba. intonaciurad<br />
igi damoukidebelia _ mcire pauziT gamoeyofa mTel winadadebas, iqneba<br />
es sityva winadadebis TavSi, SuaSi Tu boloSi. maSinac ki, roca CarTuli sityva<br />
TiTqos winadadebis erT-erT wevrs exeba da mis gverdiT Tavsdeba, Semasmeneli maT<br />
Soris azrobrivad mainc aRdgeba da CarTulis Semdeg (an win) Tavisuflad SeiZleba<br />
daisvas elifsis aRmniSvneli tire. mag.: `melamac sicili daiwyo, rasakvirvelia,<br />
Zalauneburad (vaJa) 31 . CarTulsa da viTarebis garemoebas Soris kavSiri am winadadebaSi<br />
SeiZleba asec gamoixatos grafikulad: melamac sicili daiwyo, rasakvirvelia<br />
_ Zalauneburad (= rasakvirvelia, Zalauneburad daiwyo sicili).<br />
sainteresoa am mxriv swored zmnisarT-CarTulebze dakvirveba.<br />
zmnisarTebis didi nawili, rogorc aRiniSna, zmna-Semasmenlisagan daSorebis Sem-<br />
TxvevaSi gankerZovdeba winadadebisagan da asrulebs CarTulis funqcias. magram gankerZoebuli<br />
zmnisarTis funqciis gansazRvrisaTvis mniSvneloba aqvs imasac, Tu winadadebis<br />
romel wevrs miemarTeba zmnisarTi da romel wevrTan qmnis logikur-semantikur<br />
da intonaciur wyvils. garda amisa, funqcias gansazRvravs TviT zmnisarTis<br />
semantika da winadadebis aRnagobac.<br />
magaliTad: zmnisarTebi kerZod, saxeldobr, magaliTad, upiratesad (umetesad,<br />
miT umetes), romelTa semantikuri funqcia aris mravlisagan erTis gamoyofa, Tu winadadebis<br />
romelsame (umetesad _ saxeliT gamoxatul) wevrs miemarTebian, maSin am<br />
wevrTan erTad gankerZovdebian da sakavSirebeli an damxmare sityvis funqcias asru-<br />
28 В. В. Виноградов, dasax., naSr., gv. 67; S. afridoniZe, dasax. naSr., gv. 45.<br />
29 Современный русский язык, II, gv. 143.<br />
30 r. SamelaSvili, dasax. naSr., gv. 155-156.<br />
31 es winadadeba mohyavs l. kvaWaZes imis erT-erT nimuSad, rom CarTuli SeiZleba exebodes<br />
ara `mTel winadadebas, aramed mis erT-erT wevrs~ (am SemTxvevaSi _ viTarebis garemoebas). ix.<br />
l . k v a W a Z e , Tanamedrove qarTuli enis sintaqsi, Tb., 1966, gv. 304.<br />
258
leben. swored am SemTxvevaSi ara gvaqvs pauza `CarTulsa da im sityvas Soris, romelTanac<br />
igi semantikurad dakavSirebulia~. mag.:<br />
1) zmnisarTi danarTis sakavSirebeli sityvaa:<br />
ufro xSirad wigni, m a g a l i T a d r o m a n i 32 calke gamosvlamde JurnalSi ibeWdeba (r.<br />
jafar.); daaxloebuli amxanagebi, m i T u m e t e s , m e g o b r e b i , bevri ar hyavda (n. tab.);<br />
narkotikuli nivTierebis miRebis Sedegad... adamiani, m i T u m e t e s , m o z a r d i , gonebrivad<br />
Clungdeba (pres.); qali nebismieri movlenisadmi, g a n s a k u T r e b i T a d a m i a n T a g a s a W i -<br />
r i s a d m i zedmiwevniT faqizi da gulisxmieri damokidebulebiT gamoirCeva (pres.).<br />
saTanado literaturaSi aRniSnuli zmnisarTebi CamoTvlilia danarTis sakavSirebel<br />
sityvebs Soris, magram ar aris msjeloba imis Sesaxeb, Tu rodis asruleben<br />
isini danarTis sakavSirebeli sityvis funqcias da rodis _ CarTulisa. oRond, n. basilaia<br />
miuTiTebs punqtuaciur Secdomebze kerZod da magaliTad zmnisarTebis gamoyenebisas:<br />
`kerZod da magaliTad danarTTan an sxva gankerZoebul wevrTan winadadebaSi<br />
asrulebs ara CarTuli, aramed sakavSirebeli sityvis rols (mravlisagan gamoyofs<br />
erTs). Aamitom igi sasveni niSniT gamoiyofa ara calke, aramed im sityvebi-<br />
TurT, romelTac axlavs...~ 33 .<br />
2) zmnisarTi gankerZoebuli drois an adgilis garemoebis sakavSirebeli sityvaa<br />
(SevniSnavT, rom am SemTxvevaSi zmnisarTi, garemoebasTan erTad, ra Tqma unda, zmna-<br />
SemasmenelTanac amyarebs semantikur kavSirs):<br />
...vaJas lirikaSi, g a n s a k u T r e b i T m i s i s i c o c x l i s ukanasknel wlebSi, gaisma<br />
Rrma tragikuli motivebi... (g. qiq.); ukanasknel xans, g a n s a k u T r e b i T o m i s Semdeg, arasasiamovno<br />
movlena SeiniSneba (r. jaf.); revoluciamdel saqarTveloSi, kerZod, TbilisSi,<br />
sportis erT-erTi popularuli saxeoba Widaoba gaxldaT... (pres.).<br />
magram, roca gankerZoebuli wevri ramdenimeSemadgenliania, xdeba intonaciuri<br />
danawevreba: zmnisarTi calke gamoiyofa da CarTulis funqcias asrulebs. semantikurad<br />
igi gankerZoebuli wevris TiToeul Semadgenels ukavSirdeba. magaliTad:<br />
Tu speqtakli raime samxedro marSis Sesrulebas moiTxovda, Cndeboda adgilobrivi polkis<br />
orkerstri, u p i r a t e s a d trombonebisa, kontrabasebisa da dafdafebisagan Semdgari (g.<br />
qiq.). Sdr.: intonaciurad: upiratesad trombonebisagan Semdgari; maT didi yuradReba<br />
dauTmes Sualeduri kulturebis, k e r Z o d , pamidvris, sufris Warxlisa da sxvaTa<br />
moyvanas (pres.) Sdr.: kerZod pamidvris moyvanas.<br />
damowmebul winadadebebSi zmnisarTis funqcias zmna-Semasmasmenlis mimarT misi<br />
poziciac gansazRvravs: zmnisarTi mosdevs Semasmenels.<br />
CarTulis funqcias asrulebs zmnisarTi im SemTxvevaSic, Tu igi ramdenimewevriani<br />
danarTis erT-erT wevrs ukavSirdeba (an Serwymuli winadadebis erT-erT wevrs). zmnisarTis<br />
gankerZoebas aseT SemTxvevaSi xels uwyobs winadadebis sigrZec. magaliTad:<br />
mama... arc erT Svils ar axsovda, arc alales, arc iosebs _ ufros Zmas, da arc, m i T<br />
umetes, umcros das, katos (r. inan.); arc gramatikul TaviseburebaTa gamovlena, arc leqsikisa<br />
da frazeologia-idiomatikis Seswavla... arc, miT umetes, saliteraturo enis normaTa<br />
darRvevis SemTxvevaTa aRnusxva... sakuTriv mwerlis enis suraTs ver qmnis (`saenaTm. Zieb.~).<br />
Cveulebriv, sakavSirebeli sityvis funqciis mqone zmnisarTi (gankerZoebul wevrTan<br />
erTad) winadadebis SuaSi eqceva, zmna-Semasmenels ki win uswrebs. Tu Sesityveba<br />
_ zmnisarTi + danarTi _ winadadebis bolos moeqceva, maSin igi damoukidebel<br />
erTeuladac warmogvidgeba da uSemasmenlo winadadebas utoldeba. amitom zmnisar-<br />
Tsa da gankerZoebul wevrs Soris SeiZleba daiweros elifsis aRmniSvneli tirec.<br />
32 punqtuacia aqac da sxvaganac dedniseulia.<br />
33 n . b a s i l a i a , punqtuacia, Tb., 1973, gv. 55.<br />
259
magaliTad:<br />
vaJa-fSavela safuZvlianad icnobda sasuliero-saeklesio mwerlobas, g a n s a k u T r e b i T<br />
_ biblias (`Zv. qarT. mwerl. mkv.~).<br />
Sdr.: sasuliero-saeklesio mwerlobas, gansakuTrebiT biblias, vaJa-fSavela safuZvlianad<br />
icnobda.<br />
elifsur (Semasmenelnaklul) Sesityvebad warmogvidgeba zmnisarTi + danarTi ma-<br />
Sinac, roca winadadebis qvemdebare gamoxatulia nacvalsaxeliT, romelsac azustebs<br />
distanciur poziciaSi myofi da winadadebasTan zmnisarTiT dakavSirebuli danarTi.<br />
Semasmenlis gameorebis SemTxvevaSi, semantikurad danarTis jgufTan dakavSirebuli<br />
zmnisarTi viTarebis garemoebad mogvevlineboda. magaliTad:<br />
am sibraluls veravis gauyofda, miT ufro oTx vaJkacs [Sdr.: miT ufro<br />
gauyofda oTx vaJkacs], saiTac moeprianebodaT, iqiT rom gautevdnen, qarebiviT (o. Wil.);<br />
z o g n i deida natos amSvidebdnen da anugeSebdnen, u m e t e s a d q a l e b i [Sdr.: u m e t e s a d<br />
[ki] amSvidebdnen qalebi] (a. sulak.).<br />
sakavSirebeli sityvis funqcia zmnisarTma SeiZleba da an ki kavSirTan erTadac<br />
Seasrulos. am SemTxvevaSi erT intonaciur (da funqciur-semantikur) erTeuls warmoadgens:<br />
kavSiri + zmnisarTi + misamarTi wevri (e. i. is wevri, romelsac miemarTeba<br />
zmnisarTi da romelic gankerZovdeba winadadebisagan). magaliTad:<br />
is jadosnuri Zala, romelic aqvs xelovnebas, k e r Z o d k i p o e z i a s , adamianze sityvis<br />
zegavlenis Sedegia (m. gogib.); mas Semdeg, rac saWadrako kompoziciam, k e r Z o d k i<br />
e t i u d e b m a , gaitaca, mixvda, rom aq mis SemoqmedebiT miswrafebebs meti gasaqani eqneboda<br />
(pres.); arc erTi am kacTagani, upirvelesad ki guram joxaZe ucxoeTSi dausjelad<br />
ver wavidoda (pres.); ra ar gvsmenia aq ucxoeTis da g a n s a k u T r e b i T S v e i c a r i i s Tavisufali<br />
cxovrebis Sesaxeb (i. mansvet.).<br />
rogorc damowmebuli magaliTebidanac Cans, da an ki kavSiriT Sedgenili zmnisarTiani<br />
Sesityvebac, Cveulebriv, winadadebis SuaSi gvxvdeba; zmna-Semasmenels ki<br />
igi win uswrebs.<br />
kerZod, magaliTad (|| ase magaliTad), saxeldobr... zmnisarTebi, CarTulis funqciiT,<br />
SeiZleba iwyebdnen winadadebas, rTuli winadadebis meore nawils an abzacsac,<br />
romelic adre ganviTarebuli msjelobis dakonkretebas warmoadgens. magaliTad:<br />
vaJa ar kmayofildeba `vefxistyaosnis~ alegoriulobis CvenebiT... da sxva sakiTxebze<br />
amaxvilebda yuradRebas. k e r Z o d , originalobis sakiTxTan dakavSirebiT exeboda is poemis<br />
tipaJsa da enas (`Zv. qarT. mw. mkv.~); qarTul saTamaSoebs bavSvebi Tavisi xeliT akeTeben, m a -<br />
g a l i T a d , tafa-riks TiTon gamosWrian xolme (akaki); ...arsebobs... damajerebeli da udavo<br />
faqtebi, romlebmac sabolood sarwmunod gaxada Zvel egvipteSi tradiciulad mimdinare Sinauri<br />
mefutkreobis arseboba. ase m a g a l i T a d , kargadaa cnobili faqti, rom egviptis erTerT<br />
piramidaSi daculi iyo Tafli, romelmac... ramdenime aTaseuli weli gasZlo (al. rob.).<br />
abzacis dasawyisSi CarTuli zmnisarTi SeiZleba iyos ara marto Tavkidur poziciaSi,<br />
aramed winadadebis SuaSic. mag.:<br />
riT aris k e r Z o d gapirobebuli es interesi (`Zv. qarT. mw. mkv.~); aseTia, k e r Z o d , qar-<br />
Tuli lxinis dedaazri: adamiani dgams bednierebis speqtakls (g. asaT.).<br />
maSasadame, Tu zmnisarTi CarTulia, igi maSin Tavisuflad moZraobs `winadadebis<br />
sityvier sivrceSi~. kargad Cans es im zmnisarTebis magaliTze, romlebic gankerZoebis<br />
SemTxvevaSi mxolod da mxolod CarTulad realizdebian da semantikurad mTel<br />
winadadebas miemarTebian.<br />
sanimuSod ganvixiloT piriqiT zmnisarTi. piriqiT (|| piruku) zmnisarTs ori mniS-<br />
260
vneloba aqvs: 1. iqiTa mxares, im mxares, iqiT (sapirisp. piraqeT), 2. Tqmulis an mosalodnelis<br />
sawinaaRmdegod, sapirispirod (qegl).<br />
CarTulis funqciiT es zmnisarTi meore mniSvnelobiT aris gavrcelebuli da<br />
swored es mniSvnelobaa misi funciis ZiriTadi ganmsazRvrelic. am mniSvnelobiT piriqiT<br />
viTarebis garemoebad gvxvdeba ZiriTadad martiv winadadebebSi _ Semasmenel-<br />
Tan uSualo mezoblobaSi:<br />
p i r i q i T gaakeTa yvelaferi (saub.); iqneb ...arc arasodes uZebnia sakuTari Tavi, iqneb<br />
p i r i q i T moxda yovelive (e. maRr.).<br />
magram, roca msjeloba dapirispirebis niSniT mimdinareobs, roca winadadeba wina<br />
winadadebaSi gamoTqmuli mosazrebis sawinaaRmdego azrs Seicavs, maSin piriqiT<br />
CarTulis funqcias asrulebs SemasmenelTan uSualo mezoblobaSic ki. aseT Sem-<br />
TxvevaSi, Cveulebriv, urTierTdapirispirebul winadadebaTa Semasmenlebic semantikurad<br />
opoziciur wyvilebs qmnian. mag.:<br />
es sityvebi arafriT a r a m c i r e b s poetis Rirsebas, p i r i q i T , amaRlebs! (g. mind.<br />
Targm).<br />
aRniSnuli funqciiT piriqiT gvxvdeba rogorc Serwymul, ise Tanwyobil winadadebebSi.<br />
magaliTebi:<br />
es mTlianoba dialeqtikuria am sityvis yvelaze mZafri gagebiT, vinaidan nawilebi aq<br />
aramc da aramc ar Tmoben Tavis Tavs, p i r i q i T , uaRresi formiT avlenen sakuTar bunebas<br />
(g. asaTiani). saqme is ki ar aris, rom garemo Seiqmna iseTnairad, rom cocxal arsebaTa Sesabamisi<br />
yofiliyo, aramed, p i r i q i T , cocxali arsebani Seicvalnen (`miTi da sinamdv.~).<br />
winadadeba, romelSic piriqiT zmnisarTi monawileobs, SesaZloa, wina winadadebaSi<br />
gamoTqmuli azris uSualo dapirispirebas an martiv uaryofas ki ar warmoadgendes,<br />
aramed Seicavdes axal (ra Tqma unda, wina msjelobis sapirispiro) msjelobas.<br />
magaliTad:<br />
geniosi ki srulebiTac ar saWiroebs mowyalebas. p i r i q i T , amgvari midgomiT xelovnurad<br />
vxedavT misi Sinagani samyarosaken mimaval bilikebs (n. tab.).<br />
aseT SemTxvevaSi piriqiT zmnisarTi mTeli winadadebis tolfardi erTeulia da,<br />
ase vTqvaT, `potenciuri~ CarTuli _ im winadadebis CarTuli, romelic stilistikuri<br />
TvalsazrisiT zedmeti iqneboda, magram mainc igulisxmeba. mag.:<br />
televiziis ganviTarebis sxvadasxva mxareze dawerili wignebis nakadi arc 80-ian wlebSi<br />
Semcirebula, p i r i q i T (=piriqiT, gaizarda), magram am literaturisadmi mkiTxvelTa interesi<br />
SesamCnevad Senelda (pres.).<br />
da, raki faqtiurad winadadebis CavardnasTan gvaqvs mainc saqme, piriqiT zmnisarTis<br />
Semdeg SeiZleba Segvxvdes aseTi sasveni niSnebic: _ an _,. mag.:<br />
meteosamsaxuri jerjerobiT saimedo cnobas ar iZleva, p i r i q i T , _ mosalodnelia intensiuri<br />
Tova (pres.); CemTvis yvelaferi sasixarulo iyo, rac Cems xalxs uxaroda da p i -<br />
r i q i T , _ gulsac is mtkenda, rac mas awuxebda (pres.).<br />
p i r i q i T , rogorc damoukidebeli erTeuli (rogorc CarTuli w i n a d a d e b a da<br />
CarTuli s i t y v a ) , SesaZloa frCxilebSic moeqces. mag.:<br />
...Semoqmedebis procesSi [mwerali] zegavlenas axdens enaze, xvews, amdidrebs, aviTarebs (an<br />
piriqiT) Tavisi unarisa da SesaZleblobis da enobrivi poziciis mixedviT (`saenaTm. Zieb.~).<br />
winadadebis rolis mtvirTveli piriqiT zmnisarTi SeiZleba abzacis dasawyisSic<br />
261
Segvxvdes:<br />
...piriqiT: fardobiTobis Teoriis, kvanturi meqanikisa da birTvuli fizikis Seqmnam, mecnierulma<br />
aRmoCenebma... aramc Tu Ziri gamouTxares mizezis cnebis sasicocxlo Zalas, aramed<br />
gaafarToves, gaaRrmaves da gaamdidres es cneba (`miTi da sinamdv.~).<br />
gankerZoebis SemTxvevaSi mxolod da mxolod CarTulis funqcias asruleben agreTve<br />
Semdegi zmnisarTebi: samagierod (|| sanacvlod), marTlac, Sesabamisad, Tavis-<br />
Tavad, romlebic gamoxataven damokidebulebas wina winadadebaSi gamoTqmuli azris<br />
mimarT, an logikur kavSirs amyareben winadadebis nawilebs Soris. agreTve _ mTqmelis<br />
emociuri ganwyobilebis gamomxatveli zmnisarTebi _ samwuxarod, saubedurod,<br />
sabednierod, bedad... es ukanasknelni CarTulis funqcias asruleben zmna-Semasmenel-<br />
Tan uSualo mezoblobaSic 34 . mag.:<br />
daudevnebeli varT qarTvelebi da kidec eg mogviRebs bolos, Tu Cven saubedurod<br />
ar gavswordebiT rodisme (ilia); yvelam viciT, rom literaturas asazrdoebs sazogadoeba.<br />
Cvenda samwuxarod, unda vaRiaroT, rom Cvens literaturas dRe-da-Rame sazogadoeba akldeba<br />
(ilia); sabednierod, arian adamianebi, romelTac ar asvenebT mSobliur kuTxeze fiqri<br />
(pres.); Tbiliss am rangisa da daniSnulebis sxva muzeumi, s a m w u x a r o d , ara aqvs... (pres.).<br />
CamoTvlili zmnisarTebic ZiriTadad winadadebis TavSi an SuaSi gvxvdeba, winadadebis<br />
bolos ki _ iSviaTad (iseve rogorc nebismieri CarTuli sityva). magram Tundac<br />
damowmebul magaliTebSi zmnisarTs adgili rom SevunacvloT, misi funqcia ar<br />
Seicvleba.<br />
Sdr.: Tbiliss am rangisa da daniSnulebis sxva muzeumi, samwuxarod, ara aqvs;<br />
samwuxarod, Tbiliss am rangisa da daniSnulebis sxva muzeumi ara aqvs; da _ Tbiliss<br />
am rangisa da daniSnulebis sxva muzeumi ara aqvs, samwuxarod.<br />
zmnisarTi samwuxarod winadadebis Tavic, SuaSic da boloSic CarTulis funqcias<br />
asrulebs. zemoT ganxiluli zmnisarTebi ki (gansakuTrebiT, ZiriTadad, upiratesad...<br />
kerZod), rogorc aRiniSna, poziciis SecvlasTan erTad funqciasac icvlian.<br />
2. damxmare sityvebi (nawilaki, kavSiri) CarTulis funqciiT<br />
viTarebis zmnisarTebi, romelTa leqsikur mniSvnelobaSi modaluri niuansi Warbobs,<br />
xSiri xmarebis Sedegad SeiZleba nakladac iqcnen. 35 am ukanasknelma ki garkveul<br />
sintaqsur pirobebSi SeiZleba CarTulis funqcia SeiZinos. sanimuSod ganvixilavT<br />
albaT, agreTve, ubralod zmnisarT-nawilakebs.<br />
albaT arabuli warmomavlobis zmnisarTia. rogorc miuTiTeben, misi ZiriTadi<br />
mniSvnelobaa: rasakvirvelia, usaTuod 36 da ixmareba rogorc CarTuli sityvis, ise<br />
dadasturebiTi diax nawilakis funqciiT (gansakuTrebiT _ sasaubro metyvelebaSi).<br />
orsave SemTxvevaSi albaT eWvnarev (da ara ueWvel) dasturs gamoxatavs, e. i. moxda<br />
sityvis ZiriTadi mniSvnelobisagan gadaxra. Tanamedrove qarTul saliteraturo ena-<br />
34 swored aRniSnuli zmnisarTebi, romelTa SinaarsSi Warbobs modaluroba, amarTleben termin<br />
CarTuls _ pirdapiri mniSvnelobiT (agreTve _ CarTuli winadadebebi da gamoTqmebi, romlebzedac<br />
aq specialuri msjeloba ar gveqneba). gadataniTi (an uzogadesi) mniSvnelobiT ki<br />
CarTuli SeiZleba vuwodoT nebismier gankerZoebul sityvasa da Sesityvebas, romlebic<br />
gramatikulad ar ukavSirdebian winadadebas da mxolod modalur niuanss sZenen mas.<br />
damaxasiaTebelia TuSur natirlebSi ritmuli struqturis darRvevebze, kerZod, mimarTvis<br />
formebze msjelobisas avT. arabulis SeniSvna: `isini (mimarTvis formebi), erTi SexedviT,<br />
saleqso sazomis darRvevis STabeWdilebas toveben. amgvari SemTxvevebis sworad aRsaqmelad<br />
ukeTesi iqneboda CarTuli sityvebi da gamoTqmebi (xazgasma Cvenia, n. c.) orTografiulad<br />
ramenairad gamorCeuliyo...(`lit. saq.~).<br />
35 О. С. Ахматова, Г. В. Микаэлиян, dasax. naSr., gv. 131.<br />
36 qegl. I.<br />
262
Si albaT TandaTan icleba leqsikuri mniSvnelobisagan, frazaSi intonaciurad<br />
ekedleba misamarT sityvas da nawilakis rolSi gamodis.<br />
nawilakis (da ara viTarebis garemoebis!) rolSi gamodis albaT, roca igi uSualo<br />
mezoblobaSia SemasmenelTan. nawilaki mxolod modalur niuanss sZens Semasmenels<br />
_ mTqmelis Semfaseblur damokidebulebas gamoxatavs gadmocemuli Sinaarsis<br />
mimarT. magaliTad: a) nawilaki prepoziciuria Semasmenlis mimarT:<br />
...rom saerTod kulturul-sazogadoebrivi cxovrebis... Seswavlisas literaturas didi<br />
roli eniWeba sakiTxis srulad warmodgenisaTvis, amaSi, a l b a T , d a m e T a n x m e b a pativcemuli<br />
avtori (`krit.~); matCamde da axlac maiasTan SesaniSnavi urTierToba maqvs. amiT, a l -<br />
baT, yvelaferia naTqvami (pres.).<br />
b) nawilaki postpoziciuria Semasmenlis mimarT:<br />
TaTarmac i g r Z n o , a l b a T , miCveuli bude rom eSleboda (o. Wil.); mTeli es istoria...<br />
saocrad hgavs ezopes... igavs. g a x s o v T a l b a T , sityviT guladi da saqmiT laCari kaci advilad<br />
gamoicnobao (pres.).<br />
SemasmenelTan kontaqtur poziciaSi myofi albaT, iseve rogorc msgavs pozicia-<br />
Si viTarebis garemoebad realizebuli zmnisarTebi, mZimeebiT ar unda gamoiyos.<br />
intonaciurad gamTlianebul erTeuls qmnis albaT frazeologizmebTan kavSir-<br />
Sic. mag.:<br />
kidev kargi, ...Txilamurebi ar hqondaT morgebuli da Tanac mouxeSavi saTxilamuro fexsacmelebi<br />
ecvaT, Torem, albaT cocxali ver gavaswrebdi (pres.).<br />
gankerZoebas ar iTxovs da nawilakisave funqcias asrulebs albaT mimReobasTan<br />
kontaqtur poziciaSi. mag.:<br />
Robis iqiT xma aRar ismoda. qaliSvili a l b a T x m a g a k m e n d i l i da gaocebuli misCereboda<br />
Zlevis qedisaken gaqceul Wabuks (g.Satb.).<br />
intonaciurad SedarebiT damoukideblobas iCens da CarTulad gvevlineba albaT<br />
nawilaki SemasmenelTan distanciur poziciaSi.<br />
a) winadadebis TavSi:<br />
a l b a T , mwerebic Tavs a f a r e b d n e n iasamnis Crdils (g. Satb.); a l b a T im borcvidan<br />
zRva xelisguliviT m o C a n s (a. sulak.); a l b a T bevri aseTi siymawvilis droindeli STambeWdavi<br />
da uSualo striqoni d a i k a r g a . . . (e. maRr.).<br />
b) winadadebis SuaSi:<br />
...samSoblos moSoreba metnaklebad a l b a T yvelasaTvis Z n e l i a da maT Soris qarTveli<br />
xalxic erTi pirvelTagania (v. Wel.); ai, morCebian am saqmesac da bevri, a l b a T , Tav-<br />
Tavis sofels miaSurebs... (r. jafar.); xsenebul sammarTvelos, albaT, ukve bevri winadadeba,<br />
mosazreba Tu SeniSvna e q n e b a m i R e b u l i . . . (pres.).<br />
magram zemoT ganxiluli zmnisarTebisagan gansxvavebiT, albaT, roca igi mTel<br />
winadadebas miemarTeba, SeiZleba Tavisuflad dadges nebismieri wevris (rogorc Semasmenlis,<br />
ise saxeliT gamoxatuli wevris) gverdiT ise, rom ar gamoiyos mZimeebiT,<br />
da amiT winadadebis azri ar dairRveva. swored es aaxloebs mas _ zemoT ganxilul<br />
poziciaSic ki _ ufro nawilakTan, vidre CarTulTan. 37<br />
37 ufro zusti iqneboda gveTqva: funqciurad igi CarTulTan aris axlos, magram formalurad<br />
_ nawilakTan: sxva nawilakebisagan gansxvavebiT, albaT, rogorc modaluri nawilaki,<br />
mTel winadadebas miemarTeba (iseve rogorc CarTuli) (ix. В. В. Виноградов, dasax. naSr., gv. 177),<br />
magram, CarTulisagan gansxvavebiT, mZimeebiT gamoyofas ar iTxovs, raki gaqvavebulia (arafers<br />
upirispirdeba) da arc erT sityvasTan uxerxul SexebaSi ar moxvdeba.<br />
263
SesaZlebelia, albaT winadadebis romelime wevrs ufro miekedlos. maSin es wevri<br />
sxva nawilakiTac Zlierdeba. mag.:<br />
Cemi zneoba, a l b a T , mosalodnelia katastrofis winaSec ki ver wava kompromisze... (W.<br />
amirej.); solomon brZenis baRi am baRs, a l b a T , solomon brZenis sicocxleSive Searqves<br />
(r. miSv.).<br />
albaT SeiZleba gankerZovdes winadadebisagan meorexarisxovan wevrTan erTad, e. i.<br />
sxva zmnisarTebis msgavsad, mogvevlinos gankerZoebuli wevris sakavSirebel sityvadac.<br />
mag.:<br />
samni gulianad atyapunebdnen dominos, meoTxe ki, a l b a T C e m o d n i s p a t r o n i , Sav<br />
qvebs frTxilad debda (g. doCan.); xoSorad naqsovi Sali, a l b a T r e c x v i s g a m o , sasiamovnod<br />
darbilebuliyo da bzinavda (r inan.).<br />
agreTve zmnisarTad SedarebiT iSviaTad gvxvdeba. misi mniSvnelobaa da kidev 38<br />
da ZiriTadad -ca gaZlierebiTi nawilakis funqciiT ixmareba 39 .<br />
am funqciiT igi SeiZleba uSualod uZRodes an mosdevdes rogorc Semasmenels,<br />
ise saxeliT gamoxatul wevrs. mag.:<br />
gamoricxuli a r a r i s a g r e T v e [igivea, rac `gamoricxuli arc is aris~], rom saTanado<br />
informacia mas antiqarTuli wyaroebidan aqvs mopovebuli (g. asaT.); Cveni wamqezeblebi<br />
imyofebodnen a g r e T v e peterburgSi [sxvagvarad: imyofebodnen peterburgSic] (i. mansvet.).<br />
agreTve da c(a) nawilaki SeiZleba erTdrouladac Segvxvdes. mag:<br />
Sexvedraze ganixiles a g r e T v e SemoqmedebiTi umaRlesi saswavleblis... winaSe dasmuli<br />
problemebac (pres.).<br />
c(a) nawilakis funqciiT xSirad gvxvdeba agreTve nawilaki Serwymul winadadeba-<br />
Si _ erTgvarovani wevrebis sakavSireblad (da kavSiris gverdiTac). mag.:<br />
cvilisebri simwifis (dabazebis) dros mcenare kargavs mwvane fers da yviTldeba, qveda<br />
foTlebi xmeba, yvaviledi da agreTve marcvali Rebulobs [iRebs] maTTis, damaxasiaTebel<br />
Sefervas (a. jafar.); uxvi Tova da Zlieri qari, a g r e T v e 3 0 g r a d u s i a n i y i n v a ,<br />
seriozul siZneleebs uqmnis transports, rkinigzebis muSaobas... (pres.).<br />
erTgvarovan wvvrebTan agreTve da kavSiris funqciasac asrulebs. mag.:<br />
ganyofilebis, a g r e T v e g a e r T i a n e b i s muSakebi sistematurad monawileoben samrewvelo<br />
sawarmoebsa da organizaciebSi mimdinare TaTbirebSi... (pres.).<br />
Tu erTgvarovani wevrebi ramdenimeSemadgenliania, agreTve gankerZoebisaken iswrafvis<br />
da CarTulis funqcias asrulebs. mag.:<br />
gaviareT es saSiSi adgilebi da a g r e T v e kedlebiT SemozRuduli da zemodan magrad<br />
daxuruli adgili (i. mansvet.).<br />
(cxadia, aq intonaciuri gankerZoeba igulisxmeba).<br />
CarTulad realizdeba agreTve nawilaki, roca igi rTuli Tanwyobili winadadebis<br />
nawilebs aerTianebs da kavSirTan erTad. mag.:<br />
...igi [maxa] uZvelesi mcenarea... axasiaTebs mZlavri bartyoba, zamTargamZleoba da, a g -<br />
r e T v e (= amasTanave, Tanac), sokovani daavadebisadmi gamZlea (a. jafar.).<br />
agreTve nawilaki winadadebisgan mZimeebiT unda gamoiyos mxolod im SemTxvevaSi,<br />
38 qegl, I.<br />
39 ix. akaki SaniZe, qarTuli enis gramatikis safuZvlebi, gv. 611.<br />
264
oca igi CarTulis funqcias asrulebs.<br />
ubralod. am zmnisarTis mniSvnelobaa: Cveulebrivad, sadad, martivad. mag.: batoniSvils<br />
ubralod eWira Tavi... (v. barn.). 40<br />
Tanamedrove qarTul saliteraturo enaSi igi xSirad ixmareba nawilakis funqciiT<br />
da enacvleba Sesityvebas sxva araferi (rogorc Semasmenlis, ise saxeliT gamoxatuli<br />
wevris gverdiT). magaliTad:<br />
...arc sayvarlad undoda igi da arc colad, u b r a l o d , gamocdili qali sWirdeboda...<br />
(o. Wil.); ...egeb avtografi arsebobda da daikarga, egeb dResac arsebobs da u b r a l o d , ver<br />
mivageniT (`krit.~); dasavleli prodiuserebi mividnen im daskvnamde, rom CvenTan TanamSromloba,<br />
u b r a l o d , ar aris momgebiani (pres.). u b r a l o d , gvarebia CamoTvlili, magram am<br />
gvarebs qarTuli fexburTis istoriisaTvis didi mniSvneloba aqvs... (pres.). zedmeti humanurobisa<br />
Tu, u b r a l o d , uprincipobis gamo, axalgazrduli festivalis Jiuris wevrebi... cdilobdnen<br />
jildos gareSe arc erTi filmi ar daetovebinaT (pres.).<br />
ubralod nawilakis funqciiT sasaubro enis Semonatani Cans saliteraturo enaSi.<br />
misi farTod gavrcelebisaTvis (rac TavisTavad arasasurveli movlenaa) xeli unda<br />
Seewyo rusuli enis gavlenasac (Sdr. просто). 41 sxva modaluri nawilakebisagan gansxvavebiT,<br />
ubralod nebismier poziciaSi gankerZoebulia intonaciurad da CarTuli<br />
sityvis funqcias asrulebs. amitom unda gamoiyos kidec winadadebisagan mZimeebiT.<br />
mis intonaciur damoukideblobas xels isic uwyobs, rom zmnisarTis mniSvneloba<br />
ar aris dabnelebuli da, SesaZlebelia, man semantikurad Seuxamebeli wyvili Seqmnas<br />
winadadebis romelime wevrTan. mag.: zemoT damowmebul winadadebaSic _ `dasavleli<br />
prodiuserebi mividnen im daskvnamde, rom CvenTan TanamSromloba, u b r a l o d ,<br />
ar aris momgebiani~ _ Tu ubralod ar gamoiyofoda mZimeebiT da SemasmenelTan mezoblobaSi<br />
viTarebis garemoebad mogvevlineboda, mTeli winadadeba SeiZleboda<br />
SecdomiT ase gaazrebuliyo: ... ubralod = tyuilubralod (SemTxveviT, umizezod)<br />
ar aris momgebiani.<br />
SevniSnavT, rom nawilakadac uadgilod xmarebuli ubralod cvlis winadadebis<br />
azrs. magaliTad:<br />
...amjerad ori garemoeba u b r a l o d [unda iyos: aucileblad, gadaWriT] moiTxovs upasuxod<br />
da ukomentarod ar davtovoT niceli kolegebis cda (pres.). 42<br />
CarTulis funqciiT gvxvdeba kavSiric maSasadame, romelic warmoSobiT rTuli<br />
sityvaa. igi Sedgenilia maSa da sadame nawilakebisagan, romlebic Zvel qarTulSi sakavSirebel<br />
sityvebad ixmareboda `cal-calkec da sinonimuri wyvilis saxiTac... maTi<br />
daniSnulebaa logikuri kavSiris damyareba winamaval msjelobasTan, daskvniTi debulebis<br />
dakavSireba wanamZRvarTan, winamavali azris dadastureba, ganviTareba da an axsna~.<br />
43 aRniSnuli mniSvnelobiT maSasadame umetesad winadadebis TavSi gvxvdeba. samecniero<br />
literaturis enaSi igi xSirad iwyebs abzacs. misi sinonimebia: amgvarad || amrigad,<br />
amdenad, ase rom... yovelTvis gankerZoebulia da gamoiyofa mZimiT. magaliTad:<br />
maSasadame, efrem mcires ideologiuri saxe CvenTvis mTlianad gamorkveulia (m.Ggogib.);<br />
m a S a s a d a m e , morfologiuri TvalsazrisiT zmna aris metad rTuli Sinaarsis sityva... (a.<br />
San.).<br />
es kavSiri gvxvdeba winadadebis SuaSic:<br />
fsiqikurisadmi apelacia axsnis dros, m a S a s a d a m e , iseve kanonzomieria, rogorc fun-<br />
40 qegl, VI.<br />
41 ix. qsks, VII, gv. 333-334.<br />
42 ix. qsks, VII, gv. 334.<br />
43 d . m e l i q i S v i l i , dasax. naSr., gv. 99-100.<br />
265
qciaTa aRweris dros (arn. Ciq.); raki patimrebi gareT gamouSves, SeTqmulni, m a S a s a d a m e ,<br />
darwmunebuli iyvnen, rom solomoni maTi SemweobiTac verafers gaxdeboda... (r. jafar.).<br />
magram maSasadame kavSirs aqvs meore mniSvnelobac _ ganmartebiTi: ese igi. mag.:<br />
30 TibaTves, m a S a s a d a m e , g u S i n CvenTan mobrZandnen... (i. maWav., Targm.) 44 ; qristes Sobis<br />
dResaswauli, qristianobamde, yvelgan, maSasadame CvenSiac iyo dResaswauli miTras<br />
Sobisa (k. kek.).<br />
am mniSvnelobiT maSasadame ukve gankerZoebuli wevris sakavSirebeli sityvis<br />
funqcias asrulebs da im wevrTan erTad unda gamoiyos mZimeebiT. e. i. unda iyos: 30<br />
TibaTves, maSasadame guSin, CvenTan mobrZandnen; ...yvelgan, maSasadame, CvenSiac, iyo...<br />
3. zmnis formebi CarTulis funqciiT (e. w. `predikatuli CarTulebi~)<br />
CarTulis funqciiT SeiZleba Segvxvdes: a) zmnis piriani formebi _ damoukideblad,<br />
b) Sedgenili Semasmenlis formis mqone gamoTqmebi, g) aRniSnuli formebiT<br />
Sedgenili Sesityvebebi da frazeologiuri gamoTqmebi. aseTebia: etyoba || etyoboda<br />
da rogorc etyoba; Cans da rogorc Cans; vfiqrob || vfiqrobdi da rogorc vfiqrob<br />
(|| rogorc fiqrobs); maxsovs da rogorc maxsovs; vgoneb || mgonia (|| mgoni); warmoidgineT;<br />
ra(Ra) Tqma unda (|| Tqma a(Ra)r unda); SeiZleba || SesaZlebelia da gana SeiZleba<br />
an savsebiT SesaZlebelia; cxadia da TavisTavad cxadia; bunebrivia, ueWvelia,<br />
rasakvirvelia, marTalia da sxv.<br />
aq ganvixilavT etyoba tipis formebs da rasakvirvelia tipis erTsityvian gamoTqmebs,<br />
radgan maTTan dgeba funqciaTa gansazRvris sakiTxi da Cndeba sadavo sakiTxebi<br />
punqtuaciis TvalsazrisiT.<br />
cnobilia, rom modalur zmnaTa erTi nawili dRes nawilakadaa qceuli. aseTebia:<br />
lamis, egeb(is), unda, iqneb... rogorc aRniSnulia specialur literaturaSi, aseTsave<br />
tendencias iCens CarTulad xSirad gamoyenebuli vTqvaT, vnaxoT, davuSvaT... agreTve<br />
SeiZleba... gamoTqmulia varaudi, rom `zogierTi dRevandeli nawilaki swored CarTulis<br />
tipis zmnuri gamonaTqvamidan Cans warmoSobili. aseTebia: TiTqos (_ Tu iTqvas<br />
= Tu SeiZleba iTqvas), mgoni(a) (|| mgoni)... 45 da rom ,,(ara) mgonia, mgoni gamoTqmis magaliTze<br />
kargad Cans Tanamedrove qarTulSi CarTulis tipis gankerZoebuli gamoTqmis<br />
nawilakad qcevis procesi, rac jer kidev damTavrebuli ar aris~. 46 amitom<br />
mgoni(a) `CarTuladaa g a a z r e b u l i (xazgasma Cvenia, n. c.) zogjer amJamadac~. 47<br />
modaluri zmnebis nawilakad qcevisaTvis marTlac xeli unda Seewyo am zmnebis<br />
xSir monawileobas e. w. CarTul gamoTqmebSi, _ gamoTqmebSi, romlebSic es zmnebi<br />
qmnidnen e. w. infinitiur konstruqcias da damxmare zmnis rolSi gamodiodnen 48 . magram<br />
ufro zusti iqneba albaT vTqvaT, _ ara CarTuli iqca nawilakad, aramed, rogorc<br />
zemoTac aRvniSneT, srulmniSvnelovani sityva _ zmna, damxmare zmnad gamoyenebis<br />
gziT, TandaTan gacvda semantikurad da iqca arasrulmniSvnelovan, damxmare<br />
sityvad _ nawilakad. zogierTi es nawilaki ki (mag., mgoni /a) garkveul sintaqsur pirobebSi<br />
asrulebs CarTulis funqcias.<br />
zmnis ama Tu im piriani formis funqcias (nawilakia igi Tu CarTuli) gansazRvravs<br />
ZiriTadad isev da isev sityvaTganlageba Tu intonacia.<br />
winadadebis TavSi moqceuli zmnis piriani forma, ganurCevlad imisa, Tu ra po-<br />
44 qegl, V.<br />
45 a . S a n i Z e , qarTuli enis gramatikis safuZvlebi, gv. 614; a . p a p i Z e , II kavSirebiTis nakvTis<br />
funqciebi... qsks, IV, gv. 157 da 164-165.<br />
46 a . p a p i Z e , dasax. naSr., gv. 178.<br />
47 iqve, gv. 177.<br />
48 am konstruqciis raobisaTvis da swored infinituri konsrtruqciis gavliT zmnuri warmomavlobis<br />
nawilakebis miRebisaTvis ix. a . p a p i Z e , dasax. naSr., gv. 161-163.<br />
266
ziciaSia igi meore zmna-Semasmenlis mimarT, intonaciurad gamoyofilia winadadebis<br />
danarCeni nawilisagan da CarTulis funqcias asrulebs. pauza CarTulsa da winadadebis<br />
danarCen nawils Soris, cxadia, xangrZlivi ar aris 49 .<br />
a) CarTuli kontaqtur poziciaSi zmna-Semasmenlis mimarT:<br />
...etyoba, daugvianda amboxi, anda ubralod ar ewera upiro kacis saxeliT rom wasuliyo<br />
am qveynidan (T. Wil.); e t y o b a daCveuli ar iyo aqauri xalxi aseT arasasurvel stumrebs da<br />
es amodena cixe-simagrec imitom aegoT... (v. Wel.); S e i Z l e b a , xma gaiRos floqvis qveS, magram<br />
sityvas ar dasZravs... (g. asaT.).<br />
b) CarTuli distanciur poziciaSia zmna-Semasmenlis mimarT:<br />
... m g o n i es nagazi guSinac Sexvda, guSinac ase upatronod dawanwalebda (a. sulak.);<br />
v g o n e b , aq cotaodeni mniSvneloba unda hqonoda im garemoebasac, rom imis saxelis gagoneba<br />
uneblieT gamoiwvevda saberZneTis gamoCenili filosofosis platonis saxels (i. mansvet.);<br />
S e i Z l e b a , rusTaveli maniqevelur moZraobas TanaugrZnobda da Tavisi opozicioneroba<br />
oficialuri qristianobis mimarT aqedan aiRo (m. gogeb.). S e s a Z l o a , scenaze gasvlis moTxovnileba<br />
imanac gagvimZafra, rom ufro xSirad kulisebSi gvixdeboda yuryuti (g. asaT.).<br />
winadadebis SuaSi moqceuli igive sityvebi funqciur sxvaobas avlenen sxvadasxva<br />
poziciaSi:<br />
winadadebis ZiriTad zmna-SemasmenelTan distanciur poziciaSi isini ufro damoukidebelni<br />
arian intonaciurad da CarTulis funqcias asruleben.<br />
magaliTad:<br />
...mucelSi daZgerebulma Zalam, e t y o b a , mTeli taniT Semoabruna (o. Wil.). raki im wuTas<br />
maincdamainc Sen gamovardi nasaydralidan, S e i Z l e b a , axla sul sxvis magivrad gdixar axla<br />
pirqve... (`mnaT.~); yvela qalaqis aRdgenisas gardauvalia erTi: aRdgenils, S e s a Z l o a ,<br />
cota Teatraluri ieri dahkravdes... (pres.).<br />
zmna-SemasmenelTan kontaqtur poziciaSi ki isini intonaciurad gamTlianebul<br />
wyvils qmnian SemasmenelTan erTad da modaluri nawilakis funqcias asruleben. winadadebis<br />
`RerZi~ _ zmna-Semasmeneli SeiZleba sxvadasxva nakvTSi iyos. Cveni masalis<br />
mixedviT, yeelaze xSirad igi uwyvetelSia an wyvetilSi. magaliTad:<br />
mamis sikvdilzed pirvelSi bevri inaRvla da, mgoni, itira kidec (ilia); ...dedas ise-<br />
Ti saxe hqonda, mgoni sayvedurobda (a. sulak.); viRacas, etyoba, agviandeboda<br />
da mosacdel oTaxSi erTTavad wrialebda (g. doCan.); komisias, e t y o b a , m o e w o n a Cveni namuSevrebi,<br />
magram samxatvro akademiaSi misaRebi gamocdebi mTavrdeboda...(pres.).<br />
gansakuTrebiT aSkaraa aRniSnuli wyvilis intonaciuri mTlianoba, roca modaluri<br />
zmna III piris formiTaa warmodgenili da zogadi awmyos semantikisaa, xolo<br />
ZiriTadi Semasmeneli kavSirebiTi kilos zmnaa. magaliTad:<br />
is, rac zogadia (universaluria) enebisaTvis, SeiZleba, aRmovaCinoT ara logikur<br />
msjelobaTa gziT, aramed enaTa formebis erTmaneTTan SedarebiT (r. enuq., Targm.).<br />
anda, roca modalur zmnasa da Semasmenels Soris darRveulia nakvTTa SesaZlebeli<br />
Sexameba:<br />
S e i Z l e b a g v e v a r a u d a [Sdr.: SeiZleboda, gvevarauda], rom isini Seedavebodnen er-<br />
TmaneTs (pres.); mezoblebi amaod daSvrnen lodiniT, kotikos qaliSvili gareT gasvlas,<br />
e t y o b a , a r a p i r e b d a [Sdr.: etyoboda, ar apirebda] (a. sulak.).<br />
49 r. SamelaSvilis azriT, winadadebis TavSi mdgomi CarTulebi, raki `isini semantikurad<br />
mTel winadadebas ekuTvnian, warmoiTqmian mTel winadadebasTan mTlianobaSi da amiT mis organul<br />
nawilad gamodian~. r . S a m e l a S v i l i , dasax. naSr., gv. 156.<br />
267
intonaciuri danawevreba _ gaTiSuloba gansaxilveli wyvilisa (modaluri sityva<br />
+ zmna-Semasmeneli) naklebad igrZnoba maSinac, roca maT Soris erTi sityvaa<br />
(zmna-Semasmenlis uaxloesi obieqti), an _ damxmare sityvebi. magaliTad:<br />
mama, etyoba, dRiurs swerda... (T. Wil.); mamida yamarma medea Tavidanve mTvaris mxevlad<br />
ganawesa da, SeiZleba, amitomac arasodes (ar) ufiqria sxvanair cxovrebaze (o. Wil.).<br />
ganxiluli winadadebebi msgavsebas avlenen e. w. infinitiur konstruqciasTan<br />
(gTxovT gamaTavisufloT tipisa). isini `agebulebiT... hipotaqsuri konstruqciisani<br />
arian, magram aqvT martivi winadadebis semantika~ 50 .<br />
Tu modaluri zmna aris ara III piris (da zogadi awmyos), aramed I an II piris (da<br />
romelime sauRlebeli nakvTis) forma, maSin igi zmna-SemasmenelTan kontaqtur poziciaSic<br />
ki inarCunebs damoukideblobas, gankerZoebulia da CarTulis funqcias asrulebs.<br />
maSasadame, e. w. `predikatuli CarTulebis~ funqcias (zmnisarT-CarTulebisagan<br />
gansxvavebiT) gansazRvravs ara marto sityvaTganlageba da intonacia, aramed _ maTi<br />
formac 51 . magaliTebi:<br />
ra gaqvs, risTvis unda mogklas Sen avazakma? erTi sulieri saunje gqonda da, vgoneb, isic<br />
dahkarge (vaJa); me am qveynisaTvis avi ar viyav, me marto ubeduri viyav. bevri wili codva,<br />
me mgonia, aqav gadavixade (ilia); ...giorgi saxlsa da ojaxSi batonobas ar Seecila dedasa.<br />
g v g o n i a , pirvelobasa da ufrosobas arc ki deda dauTmobda (ilia); mamakaci mibrunda,<br />
asanTs gahkra da, g e g o n e b o d a T , qari uberavso, daxrilma... moukida papiross (r. inan.).<br />
sainteresoa am mxriv is CarTulebi, romelTac Sedgenili Semasmenlis forma<br />
aqvT: cxadia, rasakvirvelia, ueWvelia, bunebrivia, marTalia da misT. es sityvebi SeiZleba<br />
Segvxvdes winadadebis TavSi, SuaSi da (iSviaTad) boloSic: zmna-Semasmenlis<br />
mimarT _ nebismier poziciaSi... da yvela poziciaSi isini aSkarad damoukidebel, gankerZoebul<br />
erTeulebs warmoadgenen: intonaciurad gamoyofilni arian winadadebis<br />
danarCeni nawilebisagan. magaliTad:<br />
a) winadadebis TavSi, zmna-Semasmenlis mimarT kontaqtur poziciaSi:<br />
r a s a k v i r v e l i a , iyvnen iseTnic, romelnic undoblobiT, eWvis TvaliT uyurebdnen<br />
Cvens laparaksa (i. mansvet.); b u n e b r i v i a , gainteresebT, rogor movida es sami axalgazrda<br />
wlevandel Tbilisobaze?... (pres.); c x a d i a , vimuSaveb axal lirikul leqsebsa da Targmanebze<br />
(pres.).<br />
b) winadadebis TavSi, zmna-Semasmenlis mimarT distanciur poziciaSi (SevniSnavT,<br />
rom Cvens xelT arsebuli masalis mixedviT winadadebis TavSi Warbobs swored distanciuri<br />
pozicia, e. i. TiTqos ufro xazgasmulia CarTulad gamoyenebuli sityvebis<br />
gankerZoebuloba). mag.:<br />
r a s a k v i r v e l i a , xSirad Semxvedria am sabZlisaken avla da Camovla, radganac zed<br />
gzis piras idga... (ilia); m a r T a l i a , Cemis erTgulebis gamo bevrs SevZuldi, bevri movimdure,<br />
magram RmerTia mowame, usamarTloba aravisTvis gamiwevia (ilia); r a s a k v i r v e l i a , yoveli<br />
WeSmariti xelovani gulisxmobs ganumeoreblobas (`krit.~); b u n e b r i v i a , arc Cems<br />
fiqrSi warmosaxuli muzeumi iqneba mTlad idealuri (pres.); c x a d i a , yoveldRiur gazeTad<br />
gadakeTebam redaqciis winaSe ufro mwvaved daayena sadavo enobrivi sakiTxebis mowesrigebis<br />
saWiroeba... (pres.).<br />
g) winadadebis SuaSi, zmna-Semasmenlis mimarT distanciur poziciaSi:<br />
vinc luarsabis saxeSi Tavis-Tavs icnobs, vinc luarsabzed dawerils Tavis-Tavzed mii-<br />
Rebs, is, rasakvirvelia, lafis srolas damiwyebs da `giJias~ dauZaxebs am moTxrobis<br />
50 a. papiZe, dasax. naSr., gv. 162.<br />
51 Sdr. infinitiuri konstruqciis wevrTa Soris mimarTebac damokidebulia am wevrTa formaze:<br />
a. papiZe, dasax. naSr., gv. 159.<br />
268
uxeiro damwersa (ilia); Tu rusTaveli maniqevelia, c x a d i a , misi RmerTi, upirveles yovlisa,<br />
maniqeveli unda iyos (m. gogib.); rodesac Sen win dauZinebeli mteri dgas, Seni damqcevi<br />
da damamxobeli, c x a d i a , yvelaferi gZuls misi (g. asaT.).<br />
d) winadadebis SuaSi, zmna-Semasmenlis mimarT kontaqtur poziciaSi:<br />
gr. orbelians axalgazrdebma Seuties. man r a s a k v i r v e l i a , iukadrisa axali mwerlebis<br />
gamolaSqreba (i.Mmansvet.); quTaisSi Teatri Cemi drois axalgazrdobisaTvis, r a s a k v i r -<br />
v e l i a , ar iyo martooden dasvenebisa da garTobis adgili (g. qiq.); ... petriws unda qristianoba<br />
gonieri da dasajerebeli gaxados da, r a s a k v i r v e l i a , ar grZnobs, rom momavalSi<br />
aristotele qristes daCrdilavs (m. gogib.); vaJa-fSavelas Tematika, sulieri simaRleebi,<br />
c x a d i a , ar ifargleba mxolod erovnuli interesebiT (`krit.~).<br />
e) winadadebis bolos (absolutur boloSi an Tanwyobili winadadebis pirveli<br />
Semadgenlis bolos):<br />
...xalxma daujera, r a s a k v i r v e l i a , da amiT gaTavda es ucnauri ambavi (akaki); ...aRzrdaSi<br />
marto zrdilobas ar vgulisxmob, r a s a k v i r v e l i a (pres.).<br />
zmna-Semasmenlis mimarT kontaqtur poziciaSi CarTuli da zmna-Semasmeneli SeiZleba<br />
erTi intonaciuri maxviliT warmoiTqvas, gansakuTrebiT maSin, Tu winadadeba<br />
martivi gauvrcobelia. magaliTad, winadadebaSi, _ `kodalasac, rasakvirvelia, gauxarda~<br />
(vaJa), _ CarTuli intonaciurad ar gamoiyofa winadadebis wevrebisagan. magram<br />
am sityvebis gankerZoebulobas nebismier poziciaSi xels uwyobs maTi formac: a<br />
zmnuri elementi maT winadadebis tolfas erTeulebad aqcevs. maTi kavSiri winadadebis<br />
danarCen nawilebTan ki hipotaqsuri xasiaTisaa. zogi am CarTulTagan SeiZleba<br />
warmoSobiT rTuli winadadebis nawili iyos. aseTi azria, magaliTad, gamoTqmuli<br />
marTalia CarTulis Sesaxeb. 52<br />
sakmarisia, aRniSnuli sityvebidan romelime moxvdes SesityvebaSi Tundac damxmare<br />
sityvasTan erTad, rom mTavari winadadebis rolSi gamovides da rom kavSiriT<br />
gamoeyos winadadebas. mag.:<br />
a q c x a d i a , r o m sofelSi namyof aTi Tvis bavSvs sasaxleSi yvelaferi meucxoveboda<br />
da gaSterebuli viqnebodi... (akaki); ...magram u e W v e l i a , rom nawarmoebis `stilis idea~ unda<br />
warmarTavdes mwerlis enis kvlevasac (`saenaTm. Zieb.~).<br />
magram Sdr.:<br />
adamians uZveles droSive gauCnda sitkbos gemo, romlis dakmayofilebis ueWvo wyaros<br />
Tafli warmoadgenda. b u n e b r i v i a , r o m adamiani sargeblobda rogorc futkris, aseve<br />
mcenaris TafliT (al. rob.).<br />
zmnuri formis CarTulebis rom kavSiriT gamoyofa winadadebisagan s a l i t e r a -<br />
turo qarTulisaTvis miuReblad iTvleba 53.<br />
* * *<br />
warmodgenili dakvirvebis mixedviT, C a r T u l s i t y v e b S i TiTqos sami fena gamoiyofa.<br />
1. ,,sakuTriv CarTulebi~, romlebic reducirebul winadadebebs warmoadgenen an<br />
winadadebaTa tolfasni arian da romelTa mniSvnelobaSi modaluri niuansi Warbobs.<br />
isini nebismier poziciaSi CarTulis rols asruleben (da mTel winadadebas<br />
miemarTebian). esenia: zmnisarTebi samwuxarod, sabednierod, bedad... da Sedgenili Semasmenlis<br />
formis mqone sityvebi (rasakvirvelia, cxadia...).<br />
2. damxmare sityvebi (nawilakebi, kavSirebi), romlebic mxolod stiluri daniSnu-<br />
52 l . k v a W a Z e , dasax. naSr., gv. 413.<br />
53 iqve.<br />
269
lebiT xSiri gamoyenebis gziT `zedmet sityvebadac~ ki iqcevian (maSasadame, ubralod<br />
da misT.).<br />
3. sityvebi, romlebic sxvadasxva sintaqsur pirobebSi sxvadasxva sintaqsur funqcias<br />
asruleben (viTarebis garemoebisa, CarTulisa an gankerZoebuli wevris sakav-<br />
Sirebeli sityvisas _ zmnisarTebi _ gansakuTrebiT, ZiriTadad, kerZod, magaliTad...<br />
CarTulisa an modaluri nawilakisas _ zmnis piriani formebi _ SeiZleba, etyoba,<br />
mgoni, Cans...).<br />
CarTul sityvaTa umravlesoba winadadebaSi C a r T u l i ki ar aris, aramed g a n -<br />
k e r Z o e b u l i a winadadebisagan. raki maT gankerZoebas xels uwyobs sityvaTganlageba<br />
da intonacia, raki maTTvis damaxasiaTebelia funqciaTa monacvleoba sintaqsuri<br />
pirobebis Sesabamisad, maTTan dakavSirebuli punqtuaciuri Secdomebi tipobrivia<br />
(da erTgvarad kanonzomieric) 54 . kerZod:<br />
1. z m n i s a r T e b i s araswori gankerZoebis sami SemTxveva gvaqvs:<br />
a) gankerZoebulia im zmnisarTiT gamoxatuli v i T a r e b i s garemoeba, romelic<br />
xSirad gvxvdeba CarTulis funqciiT. mag.:<br />
...soflis meurneobis produqcia, Z i r i T a d a d , modioda mSrali, xangrZlivi SenaxvisaTvis<br />
vargisi (pres.); mwvane sasuqebis gamoyeneba, g a n s a k u T r e b i T , xelsayrelia msubuq qviSnar<br />
da borcvian-gorakian pirobebSi (a. jafar.); dilis operatiuli TaTbirebi, C v e u l e b -<br />
riv, aq imarTeba (pres.).<br />
b) zmnisarTi danarTis sakavSirebeli sityvaa da mZime mxolod mis win (da danarTis<br />
Semdeg) unda iyos.Ggagebulia ki CarTulad da orive mxridan gamoyofilia mZimeebiT:<br />
...ram SesZra aTasobiT da aTi aTasobiT adamianis, g a n s a k u T r e b i T , axalgazrdobis<br />
guli da goneba (pres.); saubrisas Seexen specialistebis, k e r Z o d , i n J i n r e b i s momzadeba-<br />
Si umaRlesi skolis amocanebs (pres.); moxuci adamianis, s a e r T o d , u f r o s i s pativiscema<br />
yvelaferSi umaRles zneobriv kanonad aris miCneuli (pres.).<br />
g) mZimeebiT (an cali mZimiT) aris gamoyofili (e. i. CarTuladaa gaazrebuli)<br />
zmnisarTebi, romlebic viTarebis garemoebis funqcias asruleben, magram frazis<br />
logikuri maxvili maTze modis.<br />
aki, f a q t i u r a d amovagdeT Cveni mimdinare literaturuli procesebidan da, masTan er-<br />
Tad, xelovnebis sxva dargebidan (pres.); am ori gundis Sexvedra, f a q t i u r a d gadamwyveti<br />
iyo Tbilisis saerTaSoriso turnirSi (pres.); dRes, x S i r a d , meti siTamamiT ityvian xolme...<br />
(pres.); ...Tu momRerali maRelvebs, u m a l v e , Seumcdari daskvna gamomaqvs (pres.).<br />
2. mZimeebiT gamoyofen logikuri maxvilis mqone TiTqmis yvela modalur nawilaksa<br />
da Sorisdebuls (miT ufro _ Tu isini Semasmenlisagan daSorebulni arian). mag.:<br />
...gaiges mere, rom upatronoa da, l a m i s , sulsa iqiT aRaraferi SemanarCunon (vaJa);<br />
cxovrebas bevri gansacdeli sdevs da, v a i T u gauZneldes sustsa da uzrunvelobas Cveuls<br />
(gr. abaS.); amxela garaJSi, b a r e samasamde mZRoli daiTvleba (g. xorg.). amaze, i q n e b , uneburad<br />
ufiqria romelime fizikoss (pres.); T i T q o s , movismineT misi saubari galaktionze...<br />
(pres.); televiziaSi, T u r m e , dausruleblad modioda werilebi (pres.); T u r m e , bevri maTgani<br />
cnobili yofila (pres.) 55 .<br />
garda logikuri maxvilis intensivobisa, zogierTi sityvis gankerZoebas SeiZleba<br />
xels uwyobdes sxva faqtorebic, magaliTad, nawilakisa da zmnis bunebrivi Sexamebis<br />
54 ar gamovricxavT punqtuaciis xmarebisas SemTxveviTobasac (koreqturas). mag.: `Segneba imisa,<br />
rom Seni koleqtivi, Seni sawarmo mTels qalaqSi cnobilia... uTuod gmatebs siamayes da, b u -<br />
n e b r i v i a , s u r v i l i TviTonac ise gaisarjo, rom misi Rirseuli wevri (pres.). [avadmyofoba]...<br />
romelic TiTqos likvidirebuli iyo, bolo xans kvlav gavrcelda... rac ZiriTadad<br />
TviTmkurnalobiT da, k e r Z o d , m k u r n a l o b i T ... aixsneba (pres.).<br />
55 punqtuaciis Sesaxeb zogierT aseT nawilakTan da SorisdebulebTan ix. n . b a s i l a i a ,<br />
dasax. naSr., gv. 171-178.<br />
270
darRveva. masalis simciris gamo igi damatebiT dakvirvebas moiTxovs 56 . Turme nawilakis<br />
gankerZoeba SeiZleba rusuli enis gavlenis Sedegic iyos `... yovel enas aqvs<br />
raime struqturuli Tavisebureba. erTi da imave Sinaarsis fraza sxvadasxva enaSi<br />
sxvadasxvagvarad aigeba. mag., mezobels a u S e n e b i a saxli. Sdr. rusuli сосед,<br />
оказывается, построил дом~ 57 . maSasadame, TurmeobiTis nakvTis zmnasTan sityva Turme<br />
qarTuli enisaTvis `Warbi~ nawilakia. sxva nakvTis zmnasTan igi kontaqtur postpozicias<br />
arCevs (gaakeTa Turme, ubrZana Turme, wers Turme da misT.). mag.:<br />
Tuki rogorme warsulSi Sebruneba SesZeli, mere ki warsulic gadalaxe, maradisobaSi<br />
a R m o C n d e b i T u r m e da aRarasodes mokvdebi (o. Wil.).<br />
nawilaki gankerZovdeba, Tu winadadebis romelime sxva wevrs (ara Semasmenels)<br />
miemarTeba, magram gankerZovdeba am wevrTan erTad. magaliTad:<br />
yvela suldgmulis bedi, T i T q m i s u s u l o s i c k i , cvalebadia (vaJa); mTvare amovida,<br />
amocurda maRla, T i T q m i s S u a c a z e , naTlad kaSkaSebda (vaJa); sxva meleqseebs, visac ki<br />
Sevxvedrivar am qveyanaze, sibralulis meti araferi aRuZravT CemSi. isini, T i T q m i s u k -<br />
l e b l i v , svenakluli xalxia (r. inan.); arseboben sxva ZvelTaZveli Zeglebic. i q n e b i m<br />
miwagadafarebul galavnebsa da abanoebze ufro xnierebic, magram Sen<br />
mainc axali da Seni Tanamedrove ggonia (v. Wel.).<br />
3. raki CarTulsa da winadadebis danarCen nawils Soris pauza xangrZlivi ar<br />
aris, amitom winadadebis SuaSi moqceuli CarTuli xSirad mxolod cali mxridan<br />
gamoiyofa mZimiT. mag.:<br />
...rodesac axalgazrdani swavla-damTavrebulni dabrundebodnen CvenSi, maSinve samsaxuris<br />
Zebnas Seudgebodnen. eseni p i r i q i T , mozard Taobas daumegobrdnen... (i. mansvet.); ...imave<br />
drosve, r a s a k v i r v e l i a scdilobdnen puSkinis dedamiwasTan gasworebas (akaki).<br />
* * *<br />
zemoTqmulis safuZvelze da arsebuli literaturis gaTvaliswinebiT, punqtuaciis<br />
ZiriTadi wesebi ase Camoyalibdeba:<br />
1. zmna-Semasmenlis mimarT kontaqtur prepoziciaSi yofnisas viTarebis zmnisarTi<br />
viTarebis garemoebis funqcias asrulebs da mZimeebiT ar unda gamoiyos. mag.:<br />
es gamudmebuli Zieba g a n s a k u T r e b i T damaxasiaTebelia me-18 saukunisaTvis (g. asaT.);<br />
Cveni naSromis mizania S e Z l e b i s a m e b r Seajamos da Sekras Cveni didi lirikosis xangrZlivi<br />
cxovrebis ambavi (e. maRr.).<br />
2. zmna-Semasmenlis mimarT distanciur poziciaSi da kontaqtur postpoziciaSic<br />
viTarebis zmnisarTi, romelic mTel winadadebas miemarTeba da semantikur kavSirs<br />
SemasmenelTan amyarebs, CarTulis funqcias asrulebs da unda gamoiyos erTi _ winadadebis<br />
Tavsa da boloSi, an ori mZimiT _ winadadebis SuaSi (SevniSnavT, rom winadadebis<br />
absolutur boloSi CarTuli zmnisarTebi TiTqmis ar gvxvdeba).<br />
mag., winadadebis TavSi:<br />
C v e u l e b r i v [unda gamoiyos mZimiT!] manZili da dro siyvarulis sicxoveles anelebs<br />
(m. gogib.).<br />
winadadebis SuaSi:<br />
56 Semasmenlisa da nawilakis Sexamebis Sesaxeb ix. S . a f r i d o n i Z e , Semasmenlisa da nawilakis<br />
sintaqsuri urTierToba qarTulSi, qarTuli ena da literatura skolaSi, 1970, #3, gv.<br />
23-27.<br />
57 a r n . C i q o b a v a , martivi winadadebis problema qarTulSi, I, Tb., 1968, gv. 108.<br />
271
niko musxeliSvilma, w e s i s a m e b r , yvela delegacia adRegrZela (pres.).<br />
rTuli winadadebis pirveli nawilis bolos (da Semasmenlis mimarT postpoziciaSi):<br />
gadmocemiTac aravis axsovs, k e r Z o d , rom zvavi Tavs dasdgomodes mulaxis sasoflo<br />
sabWoSi Semaval uZveles sofel JamuSs (pres.).<br />
SeniSvna: CarTulis funqcias asruleben zmna-Semasmenlis mimarT nebismier poziciaSi<br />
mdgomi Semdegi zmnisarTebi: samwuxarod, saubedurod, sabednierod, bedad... magaliTebi:<br />
s a m w u x a r o d , Cvenma am gafrTxilebam mosaxleobis erTi nawilis SeSfoTeba gamoiwvia<br />
(pres.); nangrevebSi, s a b e d n i e r o d , Senobis Semadgeneli yvela detali ipovnes (pres.).<br />
3. Tu zmnisarTi (gansakuTrebiT, miT umetes, metadre, ZiriTadad, kerZod, magali-<br />
Tad) saxeliT gamoxatul wevrs miemarTeba da am wevrs gamoyofs raime niSniT winadadebis<br />
danarCeni wevrebisagan, maSin masTan erTad gankerZovdeba da sakavSirebeli<br />
sityvis funqcias asrulebs 58 , e. i. mZime unda daiweros zmnisarTis win da gankerZoebuli<br />
wevris Semdeg. magaliTad:<br />
...aspiranturaSi, gansakuTrebiT klinikur disciplinebSi, unda miviRoT mu-<br />
Saobis gamocdilebis mqone kursdamTavrebulebi (pres.).<br />
Tu igive zmnisarTi da an ki kavSirTan erTad gamoyofs ama Tu im wevrs, maSin<br />
mZime unda daiweros da (ki) kavSiris win (da gankerZoebuli wevris Semdeg), e. i. ase:<br />
erTi wuTiT Tvali gadavavloT sabWoTa wignis, d a k e r Z o d , q a r T u l i m x a t v r u -<br />
l i w i g n i s , gamocemis gzas (r. jafar.).<br />
da ara: ... sabWoTa wignis da, k e r Z o d , qarTuli mxatvruli wignis...<br />
ukanasknel SemTxvevaSi sabWoTa wigni da qarTuli (mxatvruli) wigni erTgvarovani<br />
wevrebi gamodian da winadadebis azri irRveva.<br />
aseve:<br />
ra ar gvsmenia aq ucxoeTis d a g a n s a k u T r e b i T S v e i c a r i i s [unda gamoiyos mZimeebiT!]<br />
Tavisufali cxovrebis Sesaxeb (i. mansvet.); vaJas rwmeniT, yvela mweralma, d a , m i T<br />
u m e t e s , d i d m a m w e r a l m a [unda iyos: yvela mweralma, da miT umetes didma mweralma]<br />
mSobliur enaze unda weros (`Zv. qarT. mw. mkv.~).<br />
magram, Tu gankerZoebuli wveri TviTon aris mravalSemadgenliani, maSin zmnisar-<br />
Ti CarTulis rolSi gamodis. mag.:<br />
pedagogiur asparezze moRvaweobisas, k e r Z o d , didi ToneTis skolaSi maswavleblobis<br />
periodSi, vaJa saRmrTo rjulsac aswavlida (`Zv. qarT. mw. mkv.~); moqmedebis raime programa,<br />
m i T u m e t e s , garkveuli politikuri mrwamsi, TuTaSxias ar hqonda (`krit.~).<br />
4. a) albaT, romelic warmoSobiT zmnisarTia, dRes modalur nawilakad aris<br />
qceuli. nebismier poziciaSi igi mZimeebiT gamoyofis gareSec ar arRvevs winadadebis<br />
azrs. mag. :<br />
a l b a T yvelas gvinaxavs ekranis win Tvalebacimcimebuli cerodena...(pres.). Sdr: yvelas<br />
gvinaxavs a l b a T . . . an yvelas a l b a T gvinaxavs...<br />
magram Tu albaT Semasmenlisagan Zalze daSorebulia (da winadadeba grZelia),<br />
umjobesia, albaT gamovyoT mZimeebiT. magaliTad:<br />
58 Sdr. n . b a s i l a i a , dasax. naSr., gv. 53.<br />
272
a l b a T , axalgazrdobas yvela droSi ainteresebda yovelive axali, rasac Cven `modurs~<br />
vuwodebT (pres.); Tavisi mxatvruli mignebebiT, a l b a T , `vefxistyaosnis~ erT-erTi gamorCeuli<br />
adgilia nestanisa da tarielis Sexvedra (`cisk~).<br />
b) sityva agreTve c(a), kidev nawilakebis rols asrulebs SemasmenelTan uSualo<br />
mezoblobaSi da mZimiT ar unda gamoiyos. mag.:<br />
p. tabiZis Targmanidan a R s a n i S n a v i a a g r e T v e `nakadulSi~ gamoqveynebuli `radaa<br />
zRva mariliani~ (n. tab.). JamTaaRmwerlis monacemebs i T v a l i s w i n e b s , a g r e T v e , [ar unda<br />
iyos gamoyofili mZimeebiT!] `saqarTvelos istoriis narkvevebis~ mesame tomis Tanaavtori...<br />
(`ciskari~). Sedegebma c x a d y v e s , a g r e T v e , [pirveli mZime zedmetia!] rom... xanZarsaSi-<br />
Si mdgomareobaa Seqmnili (pres.).<br />
ar unda gamoiyos mZimeebiT agreTve nawilaki erTgvarovan wevrebTanac, roca igi<br />
da (an) kavSiris funqcias asrulebs, an _ c (a) nawilakis funqcias da kavSiris gverdiT.<br />
mag.:<br />
Cven mier miniSnebuli situaciebi... a g r e T v e (= da || an) SemTxvevebi, roca sazogadoebis<br />
interesebis xelyofa xdeba... mikrogaremos efeqtis mniSvnelobas warmoaCens...<br />
roca agreTve nawilakiT dakavSirebuli wevri mravalSemadgenliania, agreTve<br />
gankerZovdeba da CarTulis funqcias Seasrulebs.<br />
Sdr.: Cempionatis dasawyisSi saqarTvelos gundebi _ Tbilisis `dinamo~, a g r e T v e (=da<br />
kavSirs) `guria~ damarcxdnen~. an: ,,...Tbilisis `dinamo~ d a a g r e T v e `guria~ (sxvagvarad:<br />
[da] `guriac~) damarcxdnen~. magram: `Tbilisis `dinamo~, a g r e T v e (|| da agreTve), [Car-<br />
Tuli!] umaRles ligaSi axalgadasuli (lanCxuTis gundi) `guria~ damarcxdnen~.<br />
5. zmnis piriani formebi winadadebis Semasmenlis mimarT kontaqtur poziciaSi<br />
modaluri nawilakis funqcias asrulebs da mZimiT ar gamoiyofa. e. i. iseTi Sesityvebebi,<br />
rogoricaa SeiZleba davijeroT, mgoni davigvianeT, etyoba uWirT, Cans daijera<br />
da misT. intonaciurad da semantikurad daunawevrebeli Sesityvebebia:<br />
S e s a Z l o a S e i q m n a s STabeWdileba, rom xeli eSleba mkiTxvelis mier poemis esTetikuri<br />
aRqmis mTlianobas.<br />
Semasmenlis mimarT distanciur poziciaSi ki igive formebi CarTulad xorcieldeba<br />
da unda gamoiyos mZimiT (mZimeebiT). mag.:<br />
C a n s , `visramiani~ m. broses `vefxistyaosanTan~ mimarTebiTac ainteresebda (`Zv. qarT. mw.<br />
mkv.~); Cveni luarsabi, m g o n i , TiTonac bevrs ar icemda TavSi, _ ratom swavla ara maqvso<br />
(ilia); menave mardad usvams niCbebs. menaves, e t y o b a , magari kunTebi aqvs (o. ios.).<br />
6. CarTulis funqcias asruleben Sedgenili Semasmenlis formis mqone sityvebi _<br />
rasakvirvelia, cxadia, bunebrivia, ueWvelia, Znelia, warmoudgenelia, SeuZlebelia<br />
da misT. winadadebis TavSi (an boloSi) es sityvebi TiTo mZimiT gamoiyofa, winadadebis<br />
SuaSi ki _ ori mZimiT. magaliTebi:<br />
winadadebis TavSi:<br />
m a r T a l i a , arc am sisusteebis gamo Rirs wayrueba (g. asaT.); b u n e b r i v i a , mewisqvileni<br />
da meTevzeni mdinaris pirad unda yofiliyvnen dasaxlebulni... (a. sulak.).<br />
winadadebis SuaSi:<br />
Cvens sulTamxuTavs, r a s a k v i r v e l i a , ufro eameboda, Cven rom erTgul uRalato qve-<br />
Sevrdomebad gavgebodiT fexqveS (g. asaT.); religiam igrZno ganaTlebis sasruloba da, c x a -<br />
d i a , igi mis kults ar miiRebda (pres.); me, r a s a k v i r v e l i a , ver gamovdgebi msajulad...<br />
273
(pres.).<br />
winadadebis bolos:<br />
Tanaxma var gagimxiloT, qmarTagan saidumlod, r a s a k v i r v e l i a (pres.).<br />
SeniSvna: am sityvebsa da winadadebis danarCen nawils Soris ar unda daisvas<br />
rom kavSiri. mag.:<br />
c x a d i a , r o m nawveralis damuSaveba... aCeCviT unda daviwyoT (a. jafar.).<br />
rom kavSiri zedmetia, saerTod, zmnuri formis mqone CarTulebTan.<br />
7. mZimeebiT ar gamoiyofa e.w. natvriTi (netav || neta || netamc), SesaZlebloba-varaudis<br />
gamomxatveli (iqneb || egeb), unaxaobis (Turme) nawilakebi da sxva damxmare,<br />
modaluri, sityvebi 59 , Tundac maTze modiodes frazis logikuri maxvili.<br />
8. saerTod gaumarTlebelia winadadebis wevrTa gamoyofa mxolod logikuri maxvilis<br />
safuZvelze 60 . mag.:<br />
Tu adamiani mSromelia, igi, ueWvelad, zneobrivadac faqizi iqneba. festivalSi, amj<br />
e r a d , 80 qveynis... 120 kinosuraTi monawileobda. axalgazrdobis aRzrdis saqme dRes, s a -<br />
q a r T v e l o S i , gadaudebel, yoveldRiur saqmed mimaCnia.<br />
* * *<br />
CarTulis marTlwerasTan, rogorc aRvniSneT, dakavSirebulia wminda stilistikuri<br />
xasiaTis sakiTxebic, kerZod, CarTuli sityvebisa da gamoTqmebis konteqstis Sesabamisad<br />
gamoyenebis sakiTxi.<br />
stilistikuri xasiaTis darRvevad CaiTvleba:<br />
1. erTi CarTuli sityvis gamoyeneba meoris nacvlad (CarTulTa sinonimuri wyvilebi<br />
yovelTvis Tavisuflad ver monacvleoben). magaliTad:<br />
agroteqnikur RonisZiebaTa drouli da xarisxobrivi Catareba uzrunvelyofs maRal mosavals.<br />
s a x e l d o b r [ajobebda magaliTad], erT-erT olqSi TiToeuli heqtaridan 30 c<br />
xorblis mosavali aiRes (a. jafar.); msoflio warmoebaSi saSemodgomo xorblis naTesi mniSvnelovnad<br />
metia sagazafxulo xorblis formebze. s a x e l d o b r [ajobebda kerZod], aziasa<br />
da evropis kontinentze sagazafxulo xorbali umniSvneloa (a.jafar.) [SevniSnavT, rom stilistikurad<br />
winadadeba saerTod gaumarTavia].<br />
2. CarTuli sityvis wminda formaluri gamoyeneba _ roca igi frazis `cru samkaulad~<br />
iqceva. Tanamedrove qarTul saliteraturo enaSi gansakuTrebiT moxSirda zogierTi<br />
nawilak-CarTulis (ubralod, arada...) gamoyeneba sakavSirebel sityvad. mag.:<br />
avadmyofs gadausxes ... sisxli, magram ... sakmarisi ar aRmoCnda. a r a d a , axali donoris<br />
mosaZebnad dro aRar rCeboda [ajobebda: axali donoris mosaZebnad ki dro aRar rCeboda!]<br />
(pres.); ramdeni xani velodi am Sexvedras! a r a d a , batoni oTari SeuZlod brZandeboda da<br />
Sewuxebas veridebodi [arada-s xmarebas Tu Tavs ver davaRwevdiT, korespondentis survilsa<br />
da sinamdviles Soris mimarTebas frazis aseTi ageba ufro gamoxatavda: batoni oTari SeuZlod<br />
brZandeboda da Sewuxebas veridebodi. arada, ramdeni xani velodi am Sexvedras!] (pres.);<br />
u b r a l o d , siarulic amxelda [SeiZleboda ubralod sityvis gareSec!], rom mTeli sxeuli<br />
yovlisSemZvreli gaocebiT hqonda savse... (e. maRr.).<br />
sasaubro enaSi ki dRes xSiria maSasadame, mokled, principulad (principSi),<br />
sadRac... da msgavsi sityvebis stiluri mizniT gamoyeneba. amgvari stiliT metyveleba<br />
59 ix. n . b a s i l a i a , dasax. naSr., gv. 173-178.<br />
60 winadadebis calkeuli nawilebis, Sesityvebebis aseTi intonaciuri danawevreba, e. w. p a r -<br />
c e l a c i a , TavisTavad, SeiZleba calke dakvirvebis sagani iyos. ix. `Грамматика современного<br />
русского языка~, М., 1970, gv. 621-622.<br />
274
gvagonebs glaxa WriaSvilis _ am ,,sityva-pasuxiani kacis~ _ metyvelebas, romelsac<br />
didma iliam `feiqris qseliviT gabmuli~ uwoda. gavixsenoT:<br />
`ise dalagebiT mogaxseneb, S e n i W i r i m e , siCqariT, S e n i W i r i m e , T q v e n c k a r -<br />
g a d m o g e x s e n e b a T , sofeli aravis mouWamia. ai, amitomac minda Tavidam daviwyo, ise<br />
sjobia, Tavidamve dalagebiT mogaxseno: papa-Cemi aznauri gxlebiaT _ es didixnis ambavi gaxlavs<br />
_ nugzar erisTvis drosao, Tu gagigoniaT, sisxlis wvimebis drosao.<br />
ase amboben, Tqveni RmTis-risxva ara maqvs, Torem mena im droebis ra mecodineba?<br />
didi xnis kaci rodi var. m a r T a l i a , wver-ulvaSSi WaRara gamomrevia, magram magari<br />
esaa, rom didi xnisa ara var...~ 61<br />
damxmare sityvebiT `akinZuli~, gaumarTavi frazis oriode nimuSi presis enidan:<br />
...yoveli mxridan miesalmebodnen mas, TiTqosda lideri da xalxis azrebis meufe yofiliyos.<br />
TumcaRa, gana, marTlac, arsebiTad, asec-ar iyo? gana bunebrivi talantiT<br />
madlcxebuli, xalasi naWiT dajildoebuli aTleti, p i r v e l y o v l i s a , T u k i e s<br />
S e u Z l i a (!) mSobliuri xalxis gasaxarad ar unda iRvwodes?<br />
am rigis darRvevebis Tavidan asacileblad normis daweseba, cxadia, gaZneldeba.<br />
Cveni mizani iqneba davazustoT da warmovadginoT CarTuli sityvebisa da gamoTqmebis<br />
funqciebi da gamoyenebis are funqcionaluri stilebis mixedviT, rac ukee calke<br />
werilis Temaa.<br />
imis sabuTad ki, Tu ra fsevdoefeqtis gamomwvevia CarTulebisa Tu damxmare<br />
sityvebis `umisamarTo~ xmareba, xazgasmulad ,,amaRlebuli stiliT~ metyveleba, am<br />
werils uCveulod davamTavrebT _ erTi Tanamedrove mwerlis moxdenili iumoriT:<br />
`profesori adga: isa... me... maSasadame... unda vifiqroT... bavSvebis aRzrda... isa... sayuradReboa...<br />
uSinski... rogorc vTqviT...~ oTaxSi zrdilobiani siCume idga. profesori dajda da merxze<br />
TiTqos kakuni daiwyo... maswavlebelma mSoblebs gadaxeda: ,,mainc ras niSnavs ganaTlebuli<br />
kaci! (T. WilaZe).<br />
61 i l i a W a v W a v a Z e , rCeuli, xuT tomad, t. I, Tb., 1985, gv. 281.<br />
275
276<br />
qeTevan lomTaTiZe<br />
qarTuli enis fonologiuri modelis darRvevis gamo warmoTqmaSi 1<br />
qarTuli enis fonologiuri modeli Taviseburia da, rogorc p. uslari aRniSnavda<br />
qarTuli anbanis dasaxasiaTeblad, saerTo kavkasiuri tipisaa da misi idealuri<br />
amsaxvelia. misi idealuroba imaSi gamoixateba, rom fonologiur doneze masSi<br />
Tanxvdenilia sametyvelo bgeris Sesabamisoba niSanTan, e. i. yvela sametyvelo fonemas<br />
Sesabamisi niSani aqvs. friad sagulisxmoa isic, rom xangrZlivi da mdidari tradiciis<br />
mqone qarTul enas _ miuxedavad imisa, rom igi iyo mwignobrobis ena mravalricxovani<br />
ena-kiloebisa da xangrZlivi, mravalmxrivi, Tanac, sxvadasxva masStabisa<br />
da siZlieris kontaqtebi hqonda aseve mravalgvar mter-moyvris enebTan _ es Tavisi<br />
fonologiuri modeli qarTul enas arsebiTad ar Seucvlia TxuTmeti saukunis ganmavlobaSi.<br />
es sabedniero `konservatizmi” udidesi mniSvnelobisaa Cveni istoriuli<br />
erTianobisa, warsulTan Sinagani kontaqtis SenarCunebisa da momavalSi erovnuli<br />
simtkicisaTvis.<br />
da ai dRes, samwuxarod, isaxeba suraTi zemoT naxsenebi fonologiuri modelis<br />
moSlisa. es sagangaSoa, Tumca ara imdenad, ramdenadac leqsikur-morfologiur-sintaqsur<br />
kalkirebaTa SemTxvevebi, romlebic am bolo xanebSi walekviT emuqreba qar-<br />
Tul enas, rac araerTgzis aRniSnula da rasTanac brZola yvelas erTnairad ar<br />
gvesmis, xolo am mxriv gaweuli samuSaoebic saTanado Sedegs ar iZleva.<br />
qarTuli fonologiuri modelis Seryevis SemTxvevebi ZiriTadad w a r m o T q m i s<br />
sferoSi rCeba da, isic, epizodurad. magram, Tu amTaviTve igi ar moeqca Cveni yurad-<br />
Rebis centrSi, SesaZloa, man are gaifarToos da zog SemTxvevaSi samwerlobo ena-<br />
Sic `moiTxovos~ Tavisi adgili.<br />
sakiTxi exeba, erTi mxriv, sxva enaTa bagekbilismieri ф fonemis Semcvel sityvaTa<br />
qarTulad gadmoReba-gamoTqmas da, meore mxriv, h, q bgeraTa Semcvel ucxour fuZeTa<br />
gadmoRebas `gamaSualebeli~ enis modeliT, aseve, zogjer sxva calkeul gamoTqmasac.<br />
es zemoT dasaxelebuli faqtebi erTnairi mniSvnelobisa ar aris da maTi movlis<br />
sakiTxic gansxvavebul midgomas saWiroebs.<br />
warmoTqmis sferoSi darRvevebi yvelaze metad Seexeba ucxour fuZeebSi ф fonemas.<br />
cnobilia, rom qarTul enas aseTi fonema ar gaaCnia, magram qarTuli enis istoriaSi<br />
yofila cda xelovnurad ф asos Semotanisa. da, Tumca amas sakmaod avtoritetis mqone<br />
pirni icavdnen, qarTulSi man fesvi ver gaidga, qarTuli enis bunebas ver Seegua.<br />
axla ra viTarebaa? axla, piriqiT, `mimbaZvelobiT~, rusuli enis gavleniT (am bolo<br />
dros zogi sxva ucxouri enis gavleniTac) zogi piris (umTavresad axalgazrdaTa)<br />
gamoTqmaSi fexs ikidebs ф. sruliad gauTviTcnobiereblad ismis: kaфe, koфe, фantani,<br />
serTiфikati, da metic `maRali~ tribunidan arcTu iSviaTad gaigonebT oratorebisagan:<br />
фorums, konфerencias, konфrontacias, narkomaфias da misT.<br />
rusul enas, rogorc cnobilia, fSvinvieri bagismieri xSuli f(ph) bgera ar gaaCnia<br />
da saTanado SemTxvevebs berZnuli Tu sxva evropuli enebisas gadmoscems ф spirantiT<br />
(Sdr. rus. физика, fr. physique da sxv.). qarTul enas, romelsac Zveli literaturuli<br />
tradiciebi aqvs berZnulidan Tu sxva ph-s mqone enebidan, es fonema savsebiT<br />
adekvaturad gadmoRebuli aqvs f bgeriT. amitomac aris, rom tradiciul<br />
qarTul mwignobrobaze aRzrdil arc erT Tanamedrove qarTvel axalgazrdas dedaenaze<br />
metyvelebisas ar wamoscdeba `фizika~, aramed mtkiced ambobs fizikas, filosofias<br />
da misTanebs, magram axlad Semosul sityvebSi rusulis gziT umTavresad,<br />
1 qarTuli sityvis kulturis sakiTxebi, wigni meaTe, 1993.
ogorc zemoT aRvniSneT, ambobs фantans (da, raRa Tqma unda, aRarc Sadrevans!...),<br />
kaфes da sxv.<br />
gvxvdeba kidev ufro ucnauri SeTxvevebic: arc rusulSi da arc sxva evropul enebSi<br />
ara gvaqvs fuZeSi f, magram igive piri saTanado fuZeebSi icavs f-s, ambobs:<br />
faqts, frangs da sxv. (e.i. ф ar wamoscdeba). am rigis movlenaTa analizisas ki mivdivarT<br />
im daskvnamde, rom aRniSnul pirTa metyvelebaSi yalibdeba sruliad gaumarTlebeli<br />
e. w. `fsevdofonologiuri~ dapirispireba qarTul enaSi f-sa da `ф~-s<br />
Soris (xdeba maTi `gadanawileba~). esec, Tavis mxriv, naTels xdis, rom qarTuli enis<br />
fonologiuri sistemisaTvis SeuTavsebel ф bgeras masSi adgili ar unda hqondes<br />
da uryevad unda iqnes daculi qarTuli marTlmetyvelebis principebi.<br />
yuradRebas moiTxovs zogjer nasesxeb sityvaTa fuZeebSi q / x-s aRrevis sakiTxi.<br />
Zveli qarTuli saliteraturo tradiciis mixedviT, damkvidrebulia q bgeriT<br />
gadmocema mTeli rigi fuZeebisa, romelTa adgilas rusulSi x (х) gvxvdeba. asea<br />
dafuZnebuli qarTulSi: teqnika, qronika, meqanika, qimia da misT.<br />
magram am bolo dros zogierTTa warmoTqmaSi fexi moikida sxva enobrivi gavlenis<br />
Sedegad x bgeram, gansakuTrebiT, `texnika~ sityvaSi da misi Zirisagan nawarmoeb<br />
fuZeebSi. mdidari mwignobruli tradiciisa da fonologiuri sistemis mqone qarTul<br />
enaSi aseTi movlenebi dauSvebelia da metyveli unda cdilobdes amgvari darRvevebi<br />
ar mosdiodes.<br />
sazrunavia h-s gamoyenebis sakiTxic nasesxeb sityvebSi.<br />
h bgera qarTul masalaSi umTavresad prefiqsad gvxvdeba: hyavs, hqvia, hqonda...<br />
calkeul fuZeebSi: haeri, hava da sxv. amdenadve, qarTul enas aqvs SesaZlebloba<br />
sxva enaTa haes (h) qarTuladve h-d gadmocemisa. ZiriTadad es wesi daculia kidec<br />
saliteraturo enaSi, 2 magram `heqtar~ da h-s Semcveli sxva sityvebis gamoTqmisas<br />
xSirad gaismis rusulis msgavsad: geqtari, gemoglobini, ingalacia, gaimoriti, ganteli,<br />
gipnozi da misT.<br />
Tu zemoT ganxilul bgerebTan (ф,x-sTan) dakavSirebiT iTqva, rom maTi xmareba<br />
zogierTi piris mxolod g a m o T q m a S i SeiniSnebao da jerjerobiT marTlweris<br />
normebSi daculiao, amas veRar vityviT h-s SemTxvevaze. `geqtari~ da misTanebi dawerilSiac<br />
ki SeiZleba araiSviaTad davadasturoT (mag.: `bavSvebi ingalacias<br />
itareben~, _ pres.).<br />
h bgera qarTulSi, cnobilia, susti poziciis bgeraa da amitomacaa, rom glexebi<br />
xSirad (telegadacemaTa interviuebSi) `eqtars~ (sic!) amboben. es saxeoba, kacma rom<br />
Tqvas, `geqtars~ ki sjobia, magram imis safuZvels mainc ar gvaZlevs, ar davicvaT saliteraturo<br />
enis norma.<br />
gamoTqmis mxriv Taviseburia qarTul l bgeris sakiTxi.<br />
qarTul enas erTi l bgera (fonema) aqvs. igi saSualo `simagrisaa~ da ar arCevs<br />
magar da rbil saxeobebs, magaliTad, rusulis msgavsad (Sdr. пыл `ali~ da пыль<br />
`mtveri~). magram es erTi saSualo `simagris” l qarTul dialeqtebSi da, gansakuTrebiT,<br />
calkeul pirTa metyvelebaSi xSirad `darbilebulad~ gamoiTqmis (umTavresad<br />
qvemoimerelTa..., 3 megrelTa..., 4 kaxelTa... da TviT xevsurTa metyvelebaSic ki!).<br />
2 aq aras vambobT mTel rig nasesxeb FfuZeSi h / x - s aRrevis sakiTxze, vinaidan amis Sesaxeb<br />
arsebobs sakmao specialuri literatura.<br />
3 gurulTa metyvelebaSi, Cveni azriT, e. w. `qalaquri gamoTqmis~ qveSecneuli mibaZvis<br />
Sedegad zogjer SegviniSnavs odnav `gamagrebuli~ gamoTqma l bgerisa.<br />
4 cnobilia, rom megrulSi erTi l arsebobs da is `rbilad~ gamoiTqmis. aseve erTi l fonema<br />
aqvs afxazur enasac, oRond igi `magrad~ gamoiTqmis. miuxedavad teritoriuli siaxlovisa da<br />
am enaTa Soris garkveuli kontaqtebis arsebobisa, verc erTma maTganma gavlena ver moaxdina<br />
erTmaneTis l bgeris gamoTqmaze.<br />
277
qarTuli enis sityvebSi am bgeris nawilobriv gansxvavebuli elferiT gamoTqma<br />
calkeuli pirebis mier enisaTvis, misi fonologiuri sistemisaTvis araviTar safrTxes<br />
ar qmnis, Tumca diqtorTaTvis, msaxiobTaTvis aucilebelia gamoTqmisas misi<br />
saSualo tipis dacva.<br />
amave dros zogjer SeiniSneba rusuli enis ль-s qarTulad gadmocemis SemTxvevebi.<br />
es ki dasagmobia da yuradRebis miqcevas moiTxovs.<br />
ar SegviZlia ar aRvniSnoT zogi darRveva qarTul sityvebSi calkeuli bgerebis<br />
`garusulebuli~ gamoTqmisa (zogierTi) diqtoris metyvelebaSi. es gansakuTrebiT<br />
exeba S Tanxmovans (iSviaTad J-s).<br />
qarTulSi S Tanxmovani saSualo tipisaa (arc maincdamainc rbili da arc miT umetes<br />
_ magari!).<br />
magar da rbil saxeobebs spirantebSi rusuli ganarCevs. rig SemTxvevaSi rusuli<br />
ш gamoiTqmis `magrad~. ai, rusuli ш-s es `magari~ gamoTqma zog Cvens qarTvel diqtors<br />
gadaaqvs qarTul sityvebSic. es SeiniSneba rogorc calkeul fuZeebSi, ise -Si<br />
Tandebulis gamoTqmisas.<br />
amas SeiZleba sxvadasxva axsna hqondes. profesiis specifikis gamo rusul<br />
gamoTqmaze `ganwyobil~ diqtors uWirs erTbaSad qarTulze `gadmorTva~ da SerCeba<br />
rusulis gamoTqma, 5 an kidev, SeiZleba igi Sedegi iyos erTgvari diqtoruli<br />
metyvelebis `Stampisa~, risganac unda ganTavisufldnen qarTul gadacemaTa diqtorebi.<br />
es bolo varaudi rom ufro sworia, iqidan Cans, rom igive diqtorebi, `velze~<br />
gasulni, ubralo da uSualo interviuebis procesSi, Cveulebriv, gamoTqmisas bunebriv<br />
S-s amboben.<br />
rogorc zemoT ganxiluli faqtebi cxadyofs, orToepiis TvalsazrisiT mowesrigebul<br />
qarTul saliteraturo enaSi ucxo enobrivi gavlenebis Sedegad Cndeba mosagvarebeli<br />
sakiTxebi. maT amTaviTve unda movuaroT.<br />
5 amis gamovea, albaT, rom zogjer qarTveli diqtori programa `moambes~ acxadebs rogorc<br />
moambэ -s!<br />
278
S i n a a r s i<br />
1. Sesavali ------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 3<br />
2. akaki SaniZe, naSTebi mesame piris obieqturi prefiqsis xmarebisa xmovnebis<br />
win qarTul zmnebSi ------------------------------------------------------------------------------------------ 4<br />
3. akaki SaniZe, gramatikuli subieqti zogierT gardauval zmnasTan qarTul-<br />
Si ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 13<br />
4. damana meliqiSvili, `miWirs~ zmna da maswavleblis gasaWiri ------------------ 26<br />
5. aram martirosovi, zmniswinis Sedgeniloba da maTi pirveladi funqciebi qar-<br />
TulSi --------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 34<br />
6. elene babunaSvili, saSuali gvaris zmnebTan dakavSirebuli zogi sakiTxisaTvis<br />
qarTulSi --------------------------------------------------------------------------------------------- 48<br />
7. TinaTin RvinaZe, vnebiTis formaTa marTlwerasTan dakavSirebuli sakiTxebi<br />
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 52<br />
8. arnold Ciqobava, qarTuli zmnis nakvTeulTa dajgufebis principisaTvis - 60<br />
9. nodar naTaZe, mesame seriis dro-kiloTa warmoebisaTvis qarTulSi ------- 72<br />
10. ivane qavTaraZe, dro-kiloTa mesame seriis warmoebis erTi Tavisebureba<br />
axal qarTulSi ------------------------------------------------------------------------------------------------ 87<br />
11. ekaterine osiZe, mimReobis warmoeba qarTulSi ------------------------------------------ 101<br />
12. viola kalandaZe, arsebiTi saxeli -------------------------------------------------------------- 120<br />
13. viola kalandaZe, zedsarTavi saxeli ---------------------------------------------------------- 122<br />
14. aram martirosovi, nacvalsaxeli ----------------------------------------------------------------- 124<br />
15. lali ezugbaia, ricxvi ---------------------------------------------------------------------------------- 126<br />
16. levan bregaZe, ormagsufiqsiani mravlobiTi guSin da dRes -------------------- 128<br />
17. cira RvinaZe, zmnizedis swavlebis zogierTi sakiTxi ------------------------------ 130<br />
18. aram martirosovi, Tandebulebi qarTulSi ------------------------------------------------- 135<br />
19. sergi JRenti, Sorisdebuli axal saliteraturo qarTulSi ------------------- 163<br />
20. besarion jorbenaZe, nazmnari modaluri elementebi qarTulSi -------------- 171<br />
21. elene koSoriZe, kvlav erTi sadavo sakiTxis gamo ----------------------------------- 179<br />
22. arnold Ciqobava, martivi winadadebis evoluciis ZiriTadi tendenciebi<br />
qarTulSi -------------------------------------------------------------------------------------------------------- 183<br />
23. anton kiziria, obieqtis mier zmnis SeTanxmeba mravlobiT ricxvSi Tanamedrove<br />
qarTulSi ----------------------------------------------------------------------------------------- 192<br />
24. neli cqitiSvili, erTi sintaqsuri movlenis Sesaxeb ------------------------------- 201<br />
25. aleqsandre focxiSvili, ubralo damateba Tu adgilis garemoeba? ------- 206<br />
26. antom kiziria, substantiuri msazRvreli -------------------------------------------------- 209<br />
27. lia leJava, msazRvrelTa rigi araerTgvar msazRvrelebian SesityvebaSi - 216<br />
28. cira kalaZe, sazRvruli saxelis ricxvi or da met msazvrelTan (didi da patara<br />
saxli Tu didi da patara saxlebi?) -------------------------------------------------- 237<br />
29. lia leJava, zmnisarT-kavSirTa gamoyenebis sakiTxebisaTvis ------------------- 247<br />
30. neli cqitiSvili, CarTuli -------------------------------------------------------------------------- 253<br />
31. qeTevan lomTaTiZe, qarTuli enis fonologiuri modelis darRvevis gamo<br />
warmoTqmaSi ---------------------------------------------------------------------------------------------------- 276<br />
279