19.09.2013 Views

Gurmat Gaaddi Raah - globalgurmat.com

Gurmat Gaaddi Raah - globalgurmat.com

Gurmat Gaaddi Raah - globalgurmat.com

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

+ +<br />

epiqda ejcg ijh<br />

\Fiq Fpv[dtbJ sj h,v|<br />

+ +<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


+ +<br />

q't~idha fplawJ<br />

FjHg ljdhW FjHg iSZgi dl>z ug dvta bq'vw fplawJ a[ h'i<br />

Zjidqw ljdha q't~idha dFurjS sg l[rj ldaepiJ sg dqhijqa<br />

Vjv wgag uj ihg h{ m w'Hg rg v'Cr.s udebjlP cjw ?iy fdhvJ<br />

F[u w[ fplawJ h[n dvt[ fa[ a'G f+jfa wi lwsj h{ ^<br />

Bhai Madan Singh<br />

11, Apolloway, Perry Barr.,<br />

BIRMINGHAM B20 3ND (U.K.)<br />

Tele : 0121-356-7070<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


+ +<br />

epiqda ejcg ijh<br />

\Fiq Fpv[dtbJ sj h,v|<br />

FjHg qsV dl>z<br />

Widq>zq<br />

cg!Bg!b{`<br />

fWdvLi; b{Gc dclB=gdWRPBi;<br />

Widq>zq<br />

+ +<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


GURMAT GÀDI RÀH<br />

(Bharm Bhulekhian da Hall)<br />

by<br />

Madan Singh<br />

11, Apolloway, Perry Barr.,<br />

BIRMINGHAM B20 3ND (U.K.)<br />

Tele : 0121-356-7070<br />

© Author<br />

ISBN : 1-901363-93-7<br />

First Edition :May 2009<br />

Second Edition :November 2010<br />

Can also be had from<br />

SINGH BROTHERS<br />

BAZAR MAI SEWAN,<br />

AMRITSAR -143006<br />

Tel : 0183-2545787<br />

Publishers :<br />

DTF Publishers & Distributors<br />

117 SOHO ROAD<br />

HANDSWORTH<br />

BIRMINGHAM B21 9ST<br />

Tel : 0121-515 1183/551-7898<br />

www.dtfbooks.<strong>com</strong><br />

e-mail : info@dtfbooks.<strong>com</strong><br />

Printed at :<br />

PRINTWELL<br />

146, Industrial Focal Point,<br />

Amritsar.<br />

qp,v ^ bjf fC%' a[ h'iVJ } fC%jY )<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong><br />

+<br />

+


+ +<br />

lqifS<br />

20rgG lsg s[ qhjV af,lrg@ qhjV epiP s[<br />

wgiaVgH[@ qhjV epiqda sgbJ 40 fplawJ s[<br />

v[tw ba[ qpvw sg bj;jsg vHg `i.egbJ sgbJ<br />

u[v%J sgbJ wjv~w'nCgbJ dry Rpqi w{s sg<br />

l;j FpeaS rjv[ l.a dlfjhg FjHg ljdhW<br />

FjHg iSZgi dl>z ug sg dq,ng Ijs } F[Bj )<br />

+ +<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


+ +<br />

aawij<br />

v[tw Wji[ _Ziq dl>z lpu'G 9<br />

l,y lqidfa wvqwji sg dliuVj_<br />

epiqda ejcg ijh _dlqiuga dl>z 11<br />

Z.Vrjs _v[tw 16<br />

− dl,t W+jhqSrjs 19<br />

− rv{ag epispbji[ ba[ epiqda 25<br />

− wg qpis[ } epispbji[ dvujSj epiqda h{( 32<br />

− h[qwp.B af'WV sj l,Dy' l,y 36<br />

− dHw h'i ?aij_ldhuZjig f+oj 43<br />

− VjqZjigbJ \wPdwbJ| sg blvgba 51<br />

− s'sCj epiP~c.q 59<br />

− s'sCgH[ f>ow wydhig $y 66<br />

− bt>c fjn ^ dHdahjl@ qiIjsj a[ qVqa 71<br />

− ijeqjvj s[ Vjq $a[ ?jVju.eg dwM( 76<br />

− l.a fs Wji[ dryji 82<br />

− dl,tg dry epiP~c.q 88<br />

− ljZJ sg VrgG idha qiIjsj 90<br />

− lWsp epiP lpida ZpdV y[vj 98<br />

− dli'fjRp-dHdahjl@ qiIjsj a[ qVqa 104<br />

− ljcg spisLj dwM( 111<br />

− Fiq Fpv[t[ 118<br />

− q}rjs a[ sdva 125<br />

− dl,t Ziq dry b"ia 132<br />

− w[l ba[ drdebjdVw Ip,e 139<br />

− wwji ( w[l uJ w[lwg 148<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


− wg w[lwg wwji FjHg iSZgi dl>z sg wjT h{( 156<br />

− Vj hq dh>sP V qplvqjV 160<br />

− bV.s drbjh 168<br />

− wiq~eag Ziq a[ `vl`j 175<br />

− Vrk epispbjij lpZji vdhi sg v'C 182<br />

− epiqpt r{i dri'Z dqBjr{ 188<br />

− h"G tjvl[ wj tjvlj q[i' 191<br />

− Lhgs wg u' q"a h{ r'h w"q wg hIja h{ 195<br />

− dl>zJ sj h'vj 199<br />

− VjVw Rpaqp Vgyp V w'dH 204<br />

− dV,u f>o yvjdHY tjvlj Zdi a[u wijij 212<br />

− liW'aq Ziq ?jvlj f>o 215<br />

− dHwj WjSg dHwp epip dHw' lWsp rgyjdi 221<br />

− bVqag ljdha a[ dl,t w"q 226<br />

− Ziq s[ zi dry bZiq 235<br />

− t>cj df+oq{ ljdu w{ dudV lF l{ljip RpfjdHbj 240<br />

− ?jvlj l' u' wi[ dVa u.e 244<br />

− dH>ev{Gc dry d*fjV rjla[ u,Ds'~udhs 250<br />

− dl,t Ziq a[ qgig~fgig sj dl,ZJa 256<br />

− dl,t w"q Vjv Z+'h 264<br />

− f>ujW s[ rjil 271<br />

− w"q~zjaw 275<br />

− f>o sg bj;js hlag 281<br />

− 1984^ vhP s[ h.NP 288<br />

− Ljh qph.qsj b>a } l'Hg h'Sj u' wi[ej ?jvlj f>o qgbJ 293<br />

− ds,vg s[ Vr[G ajusji') f>o ?jvlj } lqN' 298<br />

− lq[G sg fpwji 302<br />

− dl,t Ziq a[ dlbjla 308<br />

− wpilg sj q'h A,Dc'@ epiP s[ vC v,De') 314<br />

− q[ig qJ qi eHg@ apqV[ dwbj wgbj( 320<br />

− WjWig qldus 325<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


+ +<br />

sPlig b{cgLV Wji[<br />

epiqda ejcg ijh fplaw sg v'wdf+Iaj sg l,yjHg } q,pt<br />

i,ts[ h'H[ ba[ v'wJ sg fpi;'i q>e $a[ sPlig b{cgLV AfrjHg<br />

uj ihg h{ m<br />

epiP l,Dy[ fjaLjh sg W?dLL hg lqNSg yjhgsg h{ dw duo[<br />

epiqda ejcg ijh s[ f>ujWg b{cgLV sg q>e dltiJ APh<br />

ihg h{@ Rpo[ dHl s[ b>ei[;g bVprjs sg ?jl wiw[ I"if@<br />

bqigwj@ w{V[cj@ b`igwj bjds qpvwJ dry dHl sg q>e<br />

h,sJ B,f y,pwg h{ m Rpqgs h{ dw bev[ ljv 2011 s[ bji.F<br />

dry epiqda ejcg ijh sj b>ei[;g bVprjs \The<br />

Highway to Guru’s Wisdom| l.eaJ s[ h,o dry fhp.y<br />

ujr[ej m<br />

Z.Vrjs )<br />

sjlij_<br />

dqag ^ 15~11~2010 qsV dl>z \FjHg|<br />

+ +<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


v[tw Wji[<br />

sjl us'G dH>ev{Gc bjdHbj lg aJ dHw dsV@ dHw b?Wji dry<br />

dHw Zjidqw v[t fdC%bj m v[t } fC% w[ sjl s[ dsv $a[ v[tw sg<br />

wjWvgba@ dvtS L{vg ba[ dryjiJ dry dVZCwaj sj wj`g edhij<br />

bli dfbj m sjl s[ dsv dry v[t s[ v[tw f+ag WCg edhig LiZj<br />

f{sj h'Hg m debjVg Vdi>uV dl>z qp>sij a[ RpV%J s[ fp,ai ueaji dl>z<br />

ciWg ijhgG dHw dsV FjHg qsV dl>z Vjv ciWg dry qpvjwja h' hg<br />

eHg m RpV%J s[ Vjv RpV%J sg Ziq faVg@ WgWg dwifjv w"i ug rg aLig`<br />

v{ bjH[ m ljcg ljdibJ sg bjf' dry qpvjwja@ Wi?pisji ueaji dl>z<br />

ug s[ zi drt[ hg h'Hg m<br />

FjHg ljdhW qsV dl>z ug Vjv Zjidqw drL[ $a[ wpN dryji~<br />

rBJsij h'dHbj m e,vWja widsbJ faj v,Ddebj dw FjHg qsV dl>z<br />

ug ba[ RpV%J sg Ziq faVg@ WgWg dwifjv w"i ug sg FjHg ljdhW<br />

iSZgi dl>z ug Vji.erjv rjdvbJ Vjv@ u' dl,t w"q s[ q>V[ f+q>V[ s[L<br />

Fea ba[ f+dl,Z Zjidqw bjeP h'H[ hV@ Vjv Whpa y.eg V[Caj lg m<br />

YZi FjHg ljdhW FjHg iSZgi dl>z ug sjl Vjv rg Whpa y.ej dfbji<br />

wis[ lV m dHl vHg FjHg ljdhW qsV dl>z ug ba[ sjl sj@ bjf'<br />

dry lw[ FijrJ Vjv'G rg r,Z dfbji WS ujSj@ dHw wpsiag e,v lg m<br />

ljcg dHl fdhvg qpvjwja h'Hg } w'Hg lajiJ wp ljv s[ wigW lqJ<br />

h' debj h{ m ljcj s'V'G hg dZiJ sj bjf' dry dfbji@ dVa yC%sgbJ<br />

wvJ dry WdSbj ydvbj bj dihj h{ m<br />

dHaV[ v.q[ lq[G dry sjl V[ s[dtbj h{ dw FjHg ljdhW qsV dl>z<br />

ug dHw wjdWv drsrjV ba[ dHw dVZCw dvtjig hV m duo[ rg RpV%J<br />

} w'Hg rgi uJ hq~d?bjv F{S dqvs[ hV uJ epiqda s[ fJZg dqvs[<br />

hV@ aJ dHh RpV%J sg WCg hg wsi wis[ hV m sjl u' rg w'Hg v[t<br />

dvtsj h{@ Rpl v[t } f+{l dry F[uS a'G fdhvJ V;iljVg vHg FjHg<br />

ljdhW } F[usj h{ m bjf ug Rpl v[t } fC% w[ w'Hg wqg uJ f[Lg wiV<br />

sg lvjh ds>s[ hV aJ sjl Rpl wqg uJ f[Lg } sPi wi w[ hg f+{Kl<br />

} F[usj h{ m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


10 epiqda v[tw ejcg Wji[ ijh<br />

FjHg ljdhW qsV dl>z ug sj epiqda Vjv dHaVj edhij dfbji<br />

h{ dw bjf ug bjfSg wqjHg dr,Dy'G f{lj ?iy w[ epiqda sj dvBi[yi<br />

?igss[ hV ba[ v'Cq>sJ } WQ{i w'Hg f{lj vH[@ qp`a r.cs[ hV m dwl[<br />

} rg dwl[ ai%J sg w'Hg v'C bj f{Gsg h{ aJ dWVJ dwl[ l.w'y s[ qss<br />

wis[ hV m dVLwjq v'w~l[rj bjf ug sg bjsa dry Ljdqv h{ m<br />

sjl us'G dwa[ FjHg ljdhW qsV dl>z ug } B{vg`'V wi w[ RpV%J<br />

sg ij;g ?pLg sj faj wisj h{ aJ F{S ug Wji[ bwli dHh hg urjW<br />

dqvsj h{ dw Rph qhjiju \Fjr epiP e+.o ljdhW ug| ljdhW s[ wqi[<br />

dry qhjiju ljdhW sj fjn wis[ hV m F{S ug us'G rg zi s[ w.q~wju<br />

a'G drhv[ hp.s[ hV aJ epiWjSg sj fjn wis[ hV uJ FjHg ljdhW Vjv<br />

RpV%J sg v[t dvtS dry qss wis[ hV m F{S ug dHw y.e[ fC%[~dvt[<br />

ei{uPH[B hV m epiWjSg sg F{S ug } dHaVg d;bjsj l'Ng h{ dw wHg<br />

s`j lj} rg us'G epiWjSg sg lqN VhgG f{Gsg aJ blgG rg F{S ug<br />

a'G epiWjSg } lqNS vHg qss v{Gs[ hJ m<br />

rjdhepiP ug sg bfji dwifj h{ dw FjHg ljdhW ug ba[ WgWg<br />

ug@ s'V'G hg WC[ hg hq~d?bjv ba[ lpvN[ h'H[ dryjiJ s[ qjdvw hV m<br />

rjdhepiP bjf ug sg u'Cg } ij;g ?pLg i,Dt[ ba[ v.qg Rpqi sg W?dLL<br />

wi[ ba[ s'V'G hg v'w~l[rj s[ wjiu } h'i rg y.eg ai%J dVFjMs[ idhS m<br />

sjlij_<br />

dqag ^ 4~1~2009 Ziq dl>z lpu'G<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


l,y lqidfa wvqwji sg dliuVj<br />

epiqda ejcg ijh<br />

wvq lhg bioJ $y dHw Llai h{ m wvq dHw avrji h{ m wvq<br />

ba[ l,Dy[ debjV s[ qpu,lq[ dHVljVg dsv'~dsqjQ sj bjsiL l.I'e<br />

uJ lpq[v dl`ag dHVwvjWg aWsgvg dvbjRpS dry Whpa lhjHg dl,Z<br />

h' lwsj h{ m w"qJ sgbJ h'SgbJ uJ awsgiJ } zCV~lpbjiV dry l,y<br />

dvtS rjvgbJ wvqJ sj FifPi dh,lj h{ m fi.aP wvq sg ajwa<br />

wvqwji s[ drbjfw a[ cP.z[i[ lqjduw~ljdhaw dril[ s[<br />

bdZb{V~drLv[LS@ dHl bdZb{V~drLv[LS $y'G drwdla dryjiZjiw<br />

lf,LBaj@ vH[ eH[ drL[ f+ag v'Cksg FifPi ujSwjig@ Iojio aw fp,uS<br />

sg aJz a[ Rpl } u,e~;jhi wiV rjla[ v'Cksg aafiaj@ upiba@<br />

ljhl a[ h"Glvj@ dHqjVsjig a[ lpdhisaj duh[ a,aJ s[ l.yji $a[ hg<br />

dViFi wisg h{ m bduh[ a,aJ sj l.yji wiV rjvgbJ wvqJ s[L@ w"q@<br />

qVp,tg lqju uJ lqPh l.lji sj FifPi wdvbjS wiV $y lhjHg dl,Z<br />

hp.sgbJ hV m sPu[ W.V[ dwl[ ci~?"`@ vjvy dry xlgbJ a[ ?ps<br />

debjV~Rpujv[ a'G qdhiPq uJ RPSgbJ wvqJ s[L~w"q } faV sg cP.zg<br />

tjHg $y lp,BS a[ qVp,tg lqju uJ lqPh l.lji sj bojh VpwljV wiV<br />

sg drVjLwjig ajwa rg i,tsgbJ hV m al,vg rjvg e,v dHh h{ dw<br />

riaqjV dry dl,t f>o } dHl f+qjdSw epiqda dryjiZjij@ epiWjSg<br />

sg Lp,Z dViqv bVq'v drijla Vjv u'Cg i,tS vHg Fir[G RpKsq wiV<br />

rjv[ epiqpt dfbji[ wvqwji epiP fjaLjhJ spbjij lju[~dVrju[ dl,t<br />

f>o fjl q"uPs hV duV%J V[ bjfSg wvq } dwl[ ai%J s[ ci~?"` uJ<br />

vjvy a'G fPig ljrZjVg ldha Wyj w[ i,Ddtbj h'dHbj h{ m bduh[ l,Dy[<br />

lpdhis wvqwji ljc[ ldawji s[ fjai hV m FjHg qsV dl>z Widq>zq<br />

epiP W?dLL sj lswj bduh[ hg l,Dy[ lpdhis wvqwjiJ $y bjfSj lojV<br />

i,ts[ hV m<br />

epiqpt dfbji[ FjHg ljdhW sg hovg fplaw epiqda ejcg ijh<br />

bjf sg dViFRp dVir{i epiqda dryjiZjij a[ dHl $a[ Rplig dlZJaw<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


12 l,y lqidfa wvqwji epiqda sg ejcg dliuVj_epiqda ijh ejcg ijh<br />

lqN sg vtjdHw dHw Rps[L fPiV RpKy~f,Zig ljdhaw dwia s[ h'S<br />

sj dHw bdhljl wijMsg h{ m FjHg ljdhW sj dHl fplaw s[ Whpa[ v[tJ<br />

s[ qjdZbq spbjij w,DdTbj dHh dViSj q>VS a'G dHVwji wiVj wdnV<br />

h{ dw riaqjV dry dl,t whjRpS rjv[ epiqda ejcg ijh a'G FBw<br />

y,pw[ hV dul sj bjf ug } cP.zj sp,t h{ m dHl fplaw s[ Whpa[ v[t<br />

dl,t btrjRpS rjvg fi epiqda a'G Whpa vJF[ uj yp,wg v'wjHg sg<br />

z'i bdebjVaj ba[ epiqda~dri'Zg l'y $a[ dHw l.r[sVLgv a[ y[a.V<br />

dl,t sj ipsV ba[ dy>aV hV m dHh e,v r,tig h{ dw epiP sj l,yj dl,t<br />

wsjdya rg Rpsjl/dVijL Vhk hp.sj ba[ hi[w hjva dry bjLjrjsg<br />

fhp.y sj hg ZjiVg WdSbj idh>sj h{ fi.aP us'G zi } b,e v,eg h'r[<br />

aJ bdy>a h' w[ W{n[ idhSj qpVjdlW Vhk m dHl h,ovg fplaw s[ v[tJ<br />

$y drsqjV #ipsV$ } dHl f+l.e dry r[dtbJ dHh #ipsV$ rg bf+l.dew<br />

Vhk dwhj uj lwsj m Vjv[ cP.zg V;i[ r[dtbJ~uJdybJ dHl dr,Dy'G rg<br />

FjHg ljdhW V[ lqp,Dy[ a"i $a[ bjl sj f,vj A,Ddcbj Vhk m oJ~fpi~oJ<br />

riaqjV bSyjhg hjva $y'G Wjhi dVwvS rjla[ wpN l[ZJ bjf s[<br />

dy>aV $y q"uPs hV m bjf V[ lq,pDy[ a"i $a[ dl,t f>o sg lqp,yg H[waj<br />

a[ dHwupBaj sg y.eg FjrVj } Vj w[rv wjdHq hg i,Ddtbj h{@ le'G<br />

dHl rjla[ ijh sgbJ bV[wJ ipwjrBJ } fi[% hBjRpS rjla[ l.w[aw<br />

lqjZjV ds,Da[ hV m dHl ai%J dHh fplaw riaqjV Iojio ba[ q"uPsj<br />

dy>ajuVw deijrB rjvg hjva s[ cP.z[ a[ drbjfw drLv[LS a'G dl,t<br />

f>o s[ RpKuv[ Fdr,t sg dHw lPtq duhg bjl rg ds=LBqjV hp.sg h{ m<br />

FjHg ljdhW V[ q"uPsj hjva sj drLv[LS Whpa h,s aw dVif,t<br />

ds=LBg Vjv wiV sj r,Z a'G r,Z lpdhis uaV wgaj h{ fi.aP RpvNjb<br />

a[ i'v~zy'vj f{sj wiV rjvgbJ dZiJ sg lf,LB iPf $y dVLjVs[hg<br />

wiV $y bjf V[ upiba dstjHg h{ m bjf sj qPv li'wji dl,t~f>o dry<br />

bV[wJ qjdZbqJ ijhk zplf{n wi yp,wj W+jhqSrjs h{ m sl epiP ljdhWjV<br />

V[ bjfS[ lq[G sg v'wjHg } W+jhqSrjs sg w{s $y'G qpwa wiV dh,a<br />

dw>Vg zjvVj zjvg fi sptsjdHw fdhvP h{ dw W+jhqSrjs hi bjH[<br />

dsV cP.z[igbJ uC%J fwCsj debj h{ m dHo'G aw dw dlqiV l[rj s[ w[Gsi<br />

ljc[ fjrV epiZjqJ $y rg r,cg lqN"ajrjsg fhp.y sj lswj wHg<br />

W+jhqSg wiq~wJc zplf{n wi yp,w[ hV m dHw ujde+a a[ lpdhis l,Dy[<br />

dl,t wvqwji sj bduhg hjva $y sp,t bVpFr wiVj Vj w[rv wpsiag<br />

a[ lpFjrw le'G ;iPig rg h{ m<br />

wvqwji } spVgbJ Fi dry x{v[ dl,tJ s[ bt"ag ljZ~l.a WjdWbJ<br />

s[ Th[ yC% ujS sj d`wi lajMsj h{ m Rph rv{ag epispbjdibJ $y<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


l,y lqidfa wvqwji sg dliuVj_epiqda ejcg ijh<br />

13<br />

qjdHbj ba[ y"Zi FjiP h' ujS $a[ dy>aa h{ m Rpl } dy>aj h{ dw qjdHbj<br />

s[ h,Ds'G r,Z flji[ V[ b,u dl,t whjRpS rjdvbJ } epiP a'G sPi hg Vhk<br />

le'G W[qpt rg wi A,Ddcbj h{ m epispbjdibJ sgbJ dWvdc>eJ Whpa lp.si<br />

hV ba[ v.ei rg ?PW y,vs[ hV fi epiqda QjdHW h{ m #Vjq uf'@ dwia<br />

wi' ba[ r.c Aw'$ sj epiqda `vl`j QjdHW h{ m wvqwji s[ LWsJ<br />

dry ##dHh rg w'Hg ei.Bg Vhk dw v.qgbJ sjC%gbJ i,tS rjv[ bjfS[<br />

lpbjio dh,a wp`i Vhk wqjMs[ m dH>ev{Gc s[ epispbjdibJ dry qVqa<br />

ba[ bVqagbJ sg Fiqji h{ m Ziq } Z.sj WSj A,Ddcbj h{@ Widq>zq<br />

s[ dHw epispbji[ dry 31 uJ 51 epiP e+.o ljdhW ug s[ dH,Dw' lq[G f+wjL<br />

wi w[ bt>c fjn wga[ uJs[ hV m sp,t Vdriag vHg bdebjVaj wjiV<br />

uJ c[i[ s[ qh.a s[ bli wjiV bqigwj@ w{V[cj bjds qpvwJ dr,Dy'G<br />

qjdHbj s[ e,Dx[ F[u w[ dl,t l.ea bt>c fjn wijMsg h{ m$$<br />

ljcj wvqwji lj} epiqda l[Z s[S vHg dHdahjlw t'u ba[<br />

drr[w uJ svgv sg lsria'G wisj h{ m v[tw dHdahjlw t'u ijhk bt>c<br />

fjn sg Wga[ lq[G $y f+l.dewaj s,ldsbJ bu'wg hjva $y epiWjSg<br />

sgbJ RpKygbJ lp,ygbJ l[ZJ sj qPv'G hg vjhj Vj v{S sj lf,LB dri'Z<br />

wisj h{ m Rpl bVplji wiq~wJcg ilqJ sg zplf{n vHg sPu[ Ziq<br />

d;>q[rji Vhk@ le'G ljcj bjfSj wlPi h{ m dwM u' blJ Fjr@ v[twJ@<br />

f+yjiwJ bjds V[ dl,t Ziq sg lhg drbjdtbj dl,t l.eaJ ba[ spVgbJ<br />

ljhqS[ f[L Vhk wgag m WiajVrg dl,t rgiJ r,Dv'G qpidsbJ } q,Do[<br />

dBwjRpS sg qVqag iga f+ydva h'S sj wjiV HgljHg qa rjdvbJ<br />

sg igl s,ldsbJ v[tw siljMsj h{ dw dwr[G HgljHg qa rjdvbJ a'G<br />

wHg wsq b,De[ uJdsbJ qpis[ s[ Wwl[ sj T,wS t'v% w[ wgiaV lpSjMs[<br />

hV ba[ epispbjij wq[Bg rjdvbJ r,Dv'G qpis[ } dli'fjRp sg W?dLL<br />

rg wgag uJsg h{ m Wwlj t'v% w[ l.eaJ s[ siLVJ vHg i,t ds,aj uJsj<br />

h{ m wHg d;bjsj LiZjrjV dl,t Wwl[ } q,oj rg B[ws[ hV m ljcj<br />

wvqwji bduhg ldoag dry #dl,t idha qiIjsj$ s[ dsLj~dVis[L<br />

sphijMsj h'dHbj lj} YNC[ ijh[ dfbJ } qpC epiqda qjie $a[<br />

dvbjRpS rjla[ ljcg bjsiL berjHg wisj h{ m l+g epiP e+.o ljdhW<br />

sg fjrV WjSg $y'G dqvS rjvgbJ l[ZJ b>Ddwa wisj h{ m lpZjirjsg<br />

ds=LBg } wjdHq i,tdsbJ ljcj wvqwji dvtsj h{ dw cp,v%[ W[iJ sj<br />

hjv[ wpN Vhk dredCbj m!!!!! ljc[ fjl epiP e+.o ljdhW sg WjSg sj<br />

F.cji h{ m dHo'G hg l[ZJ v{ w[ epiP f>o V[ 1936 dry #dl,t idha qiIjsj$<br />

dabji wgag ba[ l+g bwjv a?a ljdhW r,Dv'G f+rjV h'Hg m dl,t w"q<br />

} dHl idha qiIjsj $a[ xp,v yC%jRpS[ yjhgs[ hV m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


14 l,y lqidfa wvqwji epiqda sg ejcg dliuVj_epiqda ijh ejcg ijh<br />

dHM hg ljc[ wvqwji sj dl,t FijrJ } lpNjb ] dw l+g epiP<br />

e+.o ljdhW a'G dWVJ h'i lqp,Dy[ dl,t ljdha sj bdZb{V fPiV lu,eaj<br />

a[ lpy[aVj ldha wiVj h'r[ej dwMdw riaqjV lq[G dry Whpa lji[<br />

epiqda~dri'Zg wiq~wJc dHl l.W.Z dry bfrjsg dT,vq,n rjvg ba[<br />

bdrr[wg fhp.y ds=LBg wjiV ljc[ Zjidqw sjdHi[ dry lojfa h' y,pDw[<br />

hV m v[tw #h[qwp.B af'WV sj l,Dy' l,y$ ljc[ ds=LBge'yi wisj h{ m Rph<br />

ldhuZjig dl,t ba[ fdaa sgbJ ZjiVjrJ } fPiV drdebjVw fhp.y<br />

ba[ dHdahjlw drriSJ sg B[w v{GdsbJ lf,LB wiV rjla[ lpdhis<br />

iPf $y IaVLgv h{ m VjqZjigbJ \wPdwbJ|@ s'sCj epiP~c.q ba[ l.a<br />

lqjug idha qiIjsj s[ epiqda dri'Zg a[ dl,tg dri'Zg f{GadCbJ sj<br />

fisj aji~aji wi w[ i,t ds>sj h{ m Rph siljMsj h{ dw dwr[G ##lWsp<br />

epiP lpida ZpdV y[vj$$ h{ a[ L?lg uJ drbwag fPuj sj riajij<br />

fjt>cgbJ a[ vjvygbJ spbjij yvjdHbj debj ]@ dul a'G lj} lpy[a<br />

h'Sj fr[ej m Rph dli'fjRp sj rg lhg dHdahjl ljc[ ds=LBge'yi wisj<br />

h{ a[ riaqjV lq[G dHl sg r,Dc[ f,ZiJ $a[ h' ihg Whpf,tg spiria'G sg<br />

wiPi rjladrwaj ljc[ dZbjV $y dvbjMsj h{ m<br />

ljcj wvyi W+jhqSrjs s[ Vjv~Vjv dl,t sjdHi[ $y I'e qa<br />

sj f+Fjr r,Z ujS $a[ rg dy>aj sj f+eBjrj wisj h{ m lf,LB epiqda<br />

ejcg ijh siljMdsbJ s,Ddlbj ] dw dl,t Ziq lpa.ai Ziq h{ m I'e<br />

s[ bjlS a[ f+jSjIq ligi } dlhaq>a i,t lws[ hV@ f+DFP sj dqvjf<br />

Vhk wirj lws[ m dl,t FjHgyji[ $y sdva uJ APa~Aja sg bVqag<br />

ZjiVj sg zplf{n siljRpS dh,a #q}rjs s[ sdva$ dliv[t h[n<br />

drladia ujSwjig ljcg lpy[aVj a[ lu,eaj dh,a ds,ag h{ m Zjidqw<br />

a[ lqjduw sjdHi[ $y dHlaig } WSsj ldawjia lojV Vj ds,Da[ ujS<br />

$a[ rg cP.zg dy>aj drbwa wgag eHg h{ m dHM hg RpKai bj;jsg sg<br />

wjv $y ijuVgdaw f,Zi $a[ dl,t f>o Vjv wga[ eH[ bdVbJ sg e,v<br />

widsbJ f>o sg bj;js hlag s[ f,t $y v[tw c,B w[ tCj h'dHbj h{ m<br />

wvqwji sg wvq 1984 s[ dl,t wav[bjq $a[ vhP s[ h.NP w[isg h{<br />

a[ ds,vg s[ FJusjiJ } f>o ?jvlj } lqNS rjla[ l.W'dZa hp.sg h{ m<br />

s[L dry lFVJ z,B~deSagbJ Vjv bdVbJ wga[ ujS sg rjladrwaj<br />

} siljRpS rjla[ ljcj wvqwji WjWig qldus s[ qlv[ } rg bjfS[<br />

bdZb{V drLv[LS $y Ljqv wisj h{ m<br />

r,t~r,t lqjyji f,aiJ ba[ f,Dda=wjrJ dry fdhvJ hg f+wjdLa<br />

h' yp,Dw[ v[tJ } fplaw iPf $y f+lapa wiV sj rZ[i[ vjF dvbj uj<br />

lw[ej m dHh v[t w"C[ l,y } dWbjV wiV wi w[ dwl[ } w"C[ v,e lws[<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


l,y lqidfa wvqwji sg dliuVj_epiqda ejcg ijh<br />

15<br />

hV fi dHV%J $y drsqjV w"CjfV dV>q s[ f,DdabJ s[ w"C[fV duhj h{<br />

u' ljc[ bV[wJ i'eJ } w,Bsj ] a[ lj} a.siplag f+sjV wisj h{ m l,y<br />

dvtSj Whpa b"tj h{@ dHl } lpSVj borj fC%Vj rg Whpa b"tj h{ fi<br />

l,y s[ iPWiP aJ lj} h'Sj hg fr[ej m lj} l,y lpSV@ l,y fC%V sj<br />

u[ij drwdla wiVj fr[ej m ljc[ zi } v,eg Tjb dHM hg n,v%g uj<br />

lwsg h{ m dl,t f>o } sif[L ypS"agbJ Vjv dHM hg Vdu,Ddnbj uj lwsj<br />

h{ m bjaq~drLv[LS a'G dWVJ ljc[ dVzji } c,wj vjdHbj ujSj ws[<br />

rg qpqdwV Vhk m<br />

sjlij_<br />

dlqiuga dl>z<br />

l.fjsw@ epiqda f+wjL@<br />

L+'qSg epispbjij f+W.Zw wq[Bg@<br />

dqag ^ 9~5~2009 l+g b>Ddq=ali<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


Z.Vrjs<br />

whp VjVw lF a[ig rdcbjHg w'Hg VjRp V ujS{ q[ij mm<br />

\f>Vj 383|<br />

l,y[ fjaLjh V[ ujfsj h{ dw sjl sg wvq ijhgG f>o a[ qpvw<br />

l.W.Zg l[rj sg W?dLL wgag m fjnwJ sj hp.ejij dHl e,v sg erjhg<br />

Fisj h{@ VhgG aJ q[i[ rie[ dVqjS[ duh[ v[tw sg f>o s[ qhjV dvtjigbJ<br />

s[ drhC[ dry wg fAjS h' lwsg lg m awigWV 15 ljvJ a'G fjnwJ<br />

sg vejaji q>e ijhk q[i[ dvt[ v[tJ } dwajWg iPf s[S vHg f+[iVj<br />

wig ujSj@ sjl vHg Whpa r,cg `?i rjvg e,v h{ m f+>aP sjl bjfS[<br />

bjf } epiqda sg bojdiBg VhgG lqNsj@ blv dry dVqjSj@ dVajSj<br />

a[ Vjq Zigwg dl,t@ dc,esj Tdh>sj f>ow qjie $a[ y,vS rjvj fJZg<br />

lqNsj bj dihj h{ m dHh' hg dHw r,cj wjiV h{@ dul wiw[ v[tJ }<br />

dHw,n[ Vj wi ldwbj ba[ Vj hg dwajWg iPf s[ ldwbj m fi fjnw<br />

rg Z.V hV duhC[ vejaji f+[iVj ds>s[ ih[ a[ dwajWg iPf s[S vHg<br />

RpaLjh ds>s[ ih[ m bj?iwji fjnwJ sg q>e qPhi[ sjl } NpwSj hg<br />

dfbj m slJ wp ljvJ sg e,v h{@ q[i[ dHw s'la Wi?pisji dl,t dqLVig<br />

l+^ braji dl>z ?jvlj } bjfS[ qV sg r[sVj a[ quWPig s,lg m l+^<br />

braji dl>z V[ ds=C%aj Vjv ;'i s[ w[ d?bjv f,wj wi ds,aj m q[i[<br />

v[tJ sgbJ wjfgbJ wiw[ dwajWg iPf s[S vHg sjl } dabji rg wi<br />

dvbj fi q[ig hgSaj rjvg sLj ipwjrB WS tCg h'Hg m wgag wijHg<br />

dqhVa n,f h' eHg m Fvj h'r[ l+! braji dl>z sj duhVJ V[ Wpij Vj<br />

qVjdHbj m Tpwr[G lq[G sg Rpcgw dry w.q n,f h' debj m lq[G sg a'i<br />

Vjv v[t h'i dHw,n[ hp.s[ eH[ m b>a TpwrJ lqJ bj hg debj m sl.Wi<br />

2008 } dHw dsV bjlBi[vgbj a'G dHw epiqpt dfbji[ sj `'V bjdHbj m<br />

dHl rgi Vjv fdhvJ w'Hg rjw`gba VhgG lg m bjtS v,ej dw 15<br />

uJ 16 ljv fdhv[ q[ij dHw v[t h[qwp.B Wji[ s[l f+s[l rgwvg v.cV<br />

a'G dVwvs[ fiy[ dry AfS Wji[ s,Ddlbj dw Rpl V[ dHh v[t fdC%bj<br />

lg a[ Whpa fl.s wgaj lg@ a[ q>e wgag dw Rpl v[t sg wjfg u[ dqv<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


Z.Vrjs<br />

17<br />

lw[ aJ bjfS[ Z.V Fje lqN[ej m h'i bjtS v,ej dw Rph q[i[ dvt[ v[t<br />

duhC[ l.a dlfjhg@ lf'wlq{V@ s[l f+s[l@ f>ujW BjHgq; a[ h'i wHg<br />

rgwvg uJ qjlw faiJ dry'G fC%sj dihj h{@ fi lJF VhgG ldwbj m<br />

sjl V[ epiqpt rgi } fp,DdAbj dw q[ij B{vg`'V V.Wi aphj} dwo'G dqdvbj<br />

h{ a[ bjf ug sj LpF VJ wg h{ ( RpKai dry wdhS v,e[ dw dH>BiV{KB<br />

a'G bjf ug sj `'V V.Wi dqdvbj h{ a[ bjfSj Vjq Vdi>sifjv dl>z<br />

s,Ddlbj ba[ dHh rg s,Ddlbj dw q[i[ h'i wHg v[t dH>BiV{KB $a[ fC[% uj<br />

lws[ hV m sjl h{ijV h'dHbj dwMdw q{G Vjyg; } Vj aJ dH>BiV{KB<br />

sg lPN~WPN h{ a[ Vj hg dH>BiV{KB $a[ bjfSj VJ fjdHbj lg@ dwl[ lpdhis<br />

fjnw V[ dHh l[rj wgag h'Sg h{ m<br />

sjl V[ wpN dsVJ Wjbs h[qwp.B a[ Vj hq dh>sP V qplvqjV@ sPlij<br />

f>ow qpw,sqj WVjq wPwjc.q a[ ije qjvj dH>edvL dry dvtg dwajW<br />

f'lB wi ds,agbJ m f{wB fp,uS $a[ dxi `'V tCdwbj m Z.Vrjs wiV<br />

a'G Wjbs ?pLg sj f+eBjrj rg ?PW wgaj m v[tJ } dwajWg iPf s[S vHg<br />

quWPi wiV v,ej m dwajW sg AfjHg sj ?iy bjf s[S vHg sjl }<br />

quWPi wiV v,ej m sjl V[ f{dlbJ sg f[LwL aJ Vj q>Vg f+>aP dwajWg<br />

iPf s[S vHg hJ ;iPi wi ds,ag m<br />

hgSaj rjvj ZCwP qV dr,Dy'G dVwvsj V;i Vj bjr[ m cis[ cis[<br />

bjfS[ Wi?pisji l+^ braji dl>z ?jvlj Vjv dxi e,v wgag m Rph<br />

fdhvJ hg dabji lg m wga[ `{lv[ bVplji v[tJ sj T[i l+^ braji dl>z<br />

qPhi[ i,t ds,aj ba[ y.e[ y.e[ Tpwr[G v[tJ sg y'S wiV sg W[Vag wgag m<br />

l+^ braji dl>z V[ h`a[ dry 25-30 v[t ypS w[ sjl s[ hrjv[ wi<br />

ds,a[ a[ dwajW s[ AfS AfjRpS sg s[t~i[t wiV sj rjbsj rg wgaj m<br />

fi dHh wjiu hjvk b,De[ Vhk api dihj lg dw uVrig 2009<br />

dry l! hiuga dl>z \cg!Bg!b{`!| Vjv qLrij wgaj aJ RpV%J V[ dHl<br />

fplaw sg AfjHg a[ f+wjLV sj I'e f+W.Z wirj ds,aj m zi bj w[<br />

FjHg lPW[sji Ziq dl>z \igBjdHic| Vjv B{vg`'V $a[ e,v wgag aJ Rph<br />

Whpa ?pL h'H[ m dHhVJ V[ epiqda l.W.Zg wHg dwajWJ dvtgbJ hV m q[ig<br />

W[Vag $a[ dwajW sj qptW.Z rg dvtS vHg dabji h' eH[ m FjHg Ziq<br />

dl>z sj Whpa Z.Vrjsg hJ@ duhC[ bjfSg l,yg lp,yg lvjh ds>s[ idh>s[<br />

hV m q,pwsg e,v@ dHl ai%J e,vJ e,vJ dry dHl dwajW sj qp,T W,DdNbj m<br />

f>o s[ RpKDz[ drsrjV l! dlqiuga dl>z@ l.fjsw epiqda f+wjL<br />

V[ dHl fplaw sg FPdqwj dvt w[ dVrjdubj h{@ dul vHg ilqg Z.Vrjs<br />

s[ LWs q{} RPS[ Fjl ih[ hV m du>V[ dfbji Vjv RpV%J V[ q[ig dVePSg<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


18 epiqda Z.Vrjs ejcg ijh<br />

dvta } rjdybj h{ a[ q[ij RpaLjh rZjdHbj h{@ Rpl vHg q[ij i'q~i'q<br />

d*a,e h{ m<br />

lqPh fjnwJ a[ df,DA[ dvt[ drsrjVJ sj sjl Z.Vrjsg aJ h{ hg@<br />

fi bjfSg Ziq faVg WgWg dwifjv w"i sg l[rj } rg wsg VhgG<br />

Fpvj lwsj m sjl s[ hi sp,t lp,t r[v[ hi lq[G ljo ds>sg bj ihg h{ m<br />

dHl a'G dHvjrj q[i[ v[tJ sg lpZjHg ba[ WgWg } epiWjSg sg lPN WPN<br />

h'S wiw[ sjl } epiqda ijh $a[ fjRpS dry rg qsseji ihg h{ m<br />

f+{Kl dry F[uS a'G fdhvJ hi v[t } spWjij dvtS sg t[yv rg WgWg<br />

dwifjv w"i hg wisg lg m dHhs[ RpKsq~RpaLjh dWVJ sjl wpN rg Vj<br />

dvt lwsj m dHh l,a' l,a h{ m<br />

Z.Vrjs )<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong><br />

qsV dl>z \FjHg|


dl,t W+jhqSrjs<br />

dl,t epiP ljdhWjV sj dHh Fjr ws[ rg VhgG lg dw dHw ai%J<br />

sj dh>sP W+jhqS ?aq h' w[ Vr[G ai%J sj dl,t-W+jhqS f{sj h' ujr[ m<br />

epiqda dry hpS rg Vr[G Vr[G iv[ fjH[ uj ih[ hV m dl,t f>o } ljrZjV<br />

idh w[ epiqda bVplji bjfS[ Zjidqw a[ lqjduw wjiu wiV[ yjhgs[<br />

hV m W+jhqSrjs V[ wHg ai%J s[ wiq~wJcJ } uVq ds,aj m W+jhqSrjs<br />

a[ dl,t Ziq sg s"C dl,tg s[ bi.F wjv a'G hg yvg bj ihg h{@ duhCg<br />

dw bu[ aw rg ujig h{ m dh>sP Ziq a[ dHlvjq V[ dl,t Ziq } dtC[<br />

q,Do[ ws[ rg firjV VhgG wgaj@ le'G uWi a[ wpBv yjvJ Vjv dHl<br />

fp>eis[ dHVwvjWg Ziq } ?aq wiV s[ IaV wga[ m f+dl,Z dHdahjlwji<br />

vjvj e'wv y.s Vji.e bjfSg fplaw dl,t qa sj f+griaV s[ l`j<br />

yji $a[ epiP VjVw ljdhW s[ bjeqV lq[G dh>sPbJ dry f+yva<br />

wiq~wJcJ Wji[ dvtsj h{ ^<br />

epiP VjVw s[ uVq lq[G v'w-Ziq tjS fgS sgbJ drL[L ilqJ@<br />

dHLVjV sgbJ drL[L drZgbJ@ qlaw $a[ dB,w[ vjRpS[ ba[ dHh'<br />

duhgbJ h'i igaJ s[ fjvS aw lgqa h' debj lg m duo[ dwa[<br />

W,pa Wy eH[ lV@ Rpo[ Wp,a fPuj& duo[ dwa[ bjdebj hp.sg@ Rpo[<br />

e.ej ba[ h'i Zjidqw blojVJ sg Ijaij@ drbjh LjsgbJ ba[<br />

qiV l.W.Zg wpN dHw ilqJ sj fjvS@ W+jhqSJ s[ woVJ sj fjvS<br />

ba[ RphVJ } r,c[ r,c[ sjV s[Sj hg dh>sP Ziq idh debj lg<br />

dur[G dw dHh Rpl r[v[ s[ v'wJ dry f+yva lg m<br />

epiP VjVw fjaLjh V[ dh>sPbJ } bduhg hjva sj dLwji h'H[<br />

r[dtbj ba[ RphVJ V[ dl,ZJa ba[ bqv spbjij v'wJ } ljs[ a[ l,y[<br />

Ziq r,v q'CV sj a[ hi[w yg; ba[ uS[~tS[ sg fPuj wiV a'G riuS<br />

sj IaV wgaj ba[ dHw bwjv fpit sg bijZVj Fjr ##H[wp dlqdi<br />

H[w' qV bjdh mm$$ \f>Vj 289| sg dl,Ddtbj ds,ag m Wjbs dry dHl[<br />

WpdVbjsg dl,ZJa RpKa[ dl,t Ziq sj qdhv Rpljdibj debj@ fi df,DA'G<br />

dl,t Ziq } l,yg lp,yg l[Z Vj dqvS wjiV W+jhqSg ihp~igaJ ;'i<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


20<br />

epiqda ejcg ijh<br />

xCsgbJ eHgbJ m bdebjVaj qVp,t sg lF a'G r,cg spLqS h{ m<br />

bdebjVaj wjiV hg blgG t,uv~?pbji h' ih[ hJ m<br />

wiq~wJc h{ wg (<br />

FjHg ljdhW FjHg wjV% dl>z ug VjFj qhjV w'L dry dvts[ hV ^<br />

wiq~wJc Ljlai sj Rph Fje h{ dul dry wiqJ sj riSV<br />

h{ aoj dwhC[ wiq ;iPig hV a[ dwhC[ ridua hV ( dwl dwl<br />

} dwhC[ dwhC[ wiq dwl lq[G wiV[ yjhgs[ hV ( FjrVj \uJ<br />

bioJ| a'G bSujS h'Sj wiq~wJc h{ m ##wiq wJc Whp widh<br />

byji mm dWVp Vjr{ dZ+ep dZ+ep bh.wji mm$$ \eRpCg epbji[ig q^ Ë@<br />

f>Vj 162|<br />

s[rg s[rdabJ sg fPuj lq[G hrV wiVj a[ ujVriJ sg wpiWjVg<br />

s[Sg dl,tg Vpwa[ a'G `;Pv a[ Qva ilqJ hV m dHhVJ a'G dHvjrj drbjh<br />

Ljsg lq[G uJ VrJ w.q LpiP wiV lq[G qhPia f>Ddca fjl'G wTrjRpSj<br />

ba[ dq+aw ugr sg eag vHg df>c f,av dwdibj@ sgrj@ zCj F.VSj<br />

bjds wHg ai%J sgbJ ilqJ dl,t Ziq r,v'G t>cV wga[ ujS s[ WjruPs<br />

rg dl,t firjiJ dry wgagbJ uJsgbJ hV m epiP `piqjV h{ ^<br />

wiq Ziq fjt>c u' sgldh daV uqp ujejag vPB{ mm<br />

dViWjS wgiaVp ejrhp wia[ wj dVqt dlqia duap APB{ mm<br />

\f>Vj 747|<br />

epiP ljdhW V[ lj} Fiq FiJagbJ@ x'wB wiq~wJcJ@ rdhqJ~FiqJ@<br />

ilqJ~dirjuJ a[ b>Z~drLrjlJ dr,Dy'G w,DdTbj lg@ f+>aP blgG RphVJ hg<br />

Qva wiq~wJcJ sg svsv dry beJh beJh Z,ls[ uj ih[ hJ m dHw<br />

$a[ B[w i,tS sg WujH[ ft>cg@ F[tg a[ s.FgbJ@ s[hZjig epiPbJ@ l.aJ@<br />

qh.aJ a[ c[i[sjiJ r,v'G yjvP wgagbJ qiIjsjrJ } blgG qpwag sj ljZV<br />

lqNg W{n[ hJ m<br />

FBwS a[ zWijRpS sg v'C VhgG m ljigbJ wiq~wJcg ilqJ s[<br />

dabje rjla[ epiP e+.o ljdhW dry WpdVbjsg a"i $a[ l[ZJ q"uPs hV<br />

ba[ dHl dry bdZbjaqw hgi[ q'agbJ a[ urjhijaJ sg w'Hg zjB<br />

VhgG m w[rv v'C h{ RphVJ qiugrdCbJ sg u' f[avgbJ ZjijrJ } A,c<br />

w[ cP.zjHg dry bjfS[ bjf } lq' s[S m<br />

cjwBi WiVjic Ljb dl,t Ziq Wji[ dvtsj h{ ^ ##dl,tg dHw liW<br />

drbjfw borj l.fPiS uea Ziq h{ ba[ qVp,t qjai } lqjV l.s[L<br />

s[Gsj h{ m dHl e,v sg epiWjSg dry i,u w[ drbjdtbj wgag eHg h{ m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


dl,t W+jhqSrjs<br />

21<br />

dl,tJ } l'ySj W.s wi s[Sj yjhgsj h{ dw dl,tg dHw h'i y.ej Ziq h{@<br />

le'G dHl s[ RpvB dH>u l'ySj yjhgsj h{ dw w[rv dl,tg hg Vr[G Ip,e<br />

sj Ziq h{ m dHh fPiS a"i $a[ fpijS[ qaJ sg oJ q,vsj h{ m dHh e,v<br />

dl,Z wiV vHg fplawJ dvtS sg a[ f+yji wiV sg l?a v'C h{ m$$<br />

dHl a'G dHvjrj epiP e+.o ljdhW s[ vjljVg liPf sj bdZb{V wiV<br />

a'G Wjbs Fjia s[ ljWwj ijLBifag cj! ijZj d*LVV V[ bjfS[ LWsJ<br />

dry dHl qhjV e+.o f+ag bjfSg LiZj bifS widsbJ dwhj lg ^ ##l+g<br />

epiP e+.o ljdhW lji[ fgiJ f{Q.WiJ sg duMsg ujesg bjrj; hV m$$<br />

dl,t idhaVjdqbJ sg bjC v{ w[ wHg bdebjVg fpiL epiqda<br />

} W+jhqSrjs sj dfAv,e Ziq WVjRpS sj IaV wis[ idh>s[ hV m<br />

dl,t Ziq dHw bj;js Ziq h{ f+>aP dHhVJ #idhaVjdqbJ$ wjiV dHl<br />

Ziq sj Whpa VpwljV h'dHbj h{ m dHhVJ dry lr{-dri'Zg b>L hV ba[<br />

epiqda dri'Zg ZjijrJ Vjv FifPi hV m dHhVJ dry ivjrB a[ dqvjrB<br />

s[ lWPa rg dqvs[ hV m qhjV wrg FjHg l.a't dl>z ug@ debjVg debjV<br />

dl>z a[ iaV dl>z F.eP 19rgG lsg s[ drsrjV h'H[ hV m f+>aP dHhVJ<br />

drsrjVJ V[ rg epiP e+.o ljdhW dry siu l,ygbJ l[ZJ } qp,t i,tS<br />

sg WujH[ dHhVJ idhaVjdqbJ } hg bjfSg dvta sj bjZji WSj<br />

w[ wHg wpN epiqda s[ RpvB dvt qjdibj m Fpv[tj fjRpS vHg wHg yapi<br />

v'wJ V[ epiP slq fjaLjh sj Vjq riaS sg rg w'dLL wgag h{ m f+[q<br />

lpqjie e+.o s[ wiaj V[ slq e+.o rJe dHl e+.o Vjv #fjaLjhg slrgG$<br />

dvt w[ dHh e+.o fjaLjhg slrgG sj Rpyjdibj f+eB wiV sj IaV<br />

wgaj h{ m dHh' duhgbJ h'i rg wHg dqljvJ f[L wgagbJ uj lwsgbJ<br />

hV m<br />

idhaVjqj FjHg V.s vjv ug<br />

FjHg V.s vjv ug slq fjaLjh s[ qpt siWjig wrg lV ba[<br />

biWg `jilg s[ qhjV drsrjV lV m dHhVJ s[ idhaVjq[ dry dHw<br />

ue%j dvdtbj h{ dw ##lijZ bjrS a[ A,ag f+wji sj f+ljds wi[ m wi<br />

w[ f+ljds dabji ba[ ?jvl[ } l,s w[ bV.s fC[% m fC% w[ bV.s bisjl<br />

wi[ m dl,tJ } f+ljds tprjr[ aJ dHl sj ds,aj ojdH fC{ m ba[ df,aiJ<br />

} rg fhp.y[ m$$ dHl idhaVjq[ } bjZji WSj w[ wHg dl,t firjiJ dry<br />

lijZ wga[ uJs[ hV m WjWj Wp,Tj ug sj slrJ lijZ WgC WjWj Wp,Tj<br />

ug@ d;v%j b>Ddq+ali drt[ WCg ZPq Zjq Vjv qVjdHbj uJsj h{ m<br />

dHLdahjiWj;g wi w[ l.eaJ } epispbjij ljdhW WgC WjWj Wp,Tj ug<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


22<br />

epiqda ejcg ijh<br />

drt[ siLV s[S vHg T.c'ij df,DdBbj uJsj h{ m epiqda s[ RpvB dw>Vj<br />

r,cj wpN dy,DB[ dsV wgaj uJsj h{ m `piqjV h{ ^<br />

ugra dfai V qjV{ w'RP qPH[G dlijZ wijhg mm<br />

dfai Fg Wfpi[ whp dwRp fjrdh@ wRPbj wPwi tjhg mm \f>Vj 332|<br />

b,e[ dHl idhaVjq[ dry dvdtbj h{ ^<br />

dHlaig s[ ujq[ a[ drljhp Vj wiVj mm<br />

b>ai sj vjhj dHla=g w' VhgG s[rSj mm<br />

fi epiP VjVw fjaLjh V[ W+jhqSg wiq~wJcJ o,v[ s,Wg b"ia<br />

sg qhjVaj silJs[ `piqjdHbj h{ ^<br />

l' dwRp q>sj bjtgb{ duap u.qdh ijujV mm \f>Vj 473|<br />

dHl wiw[ LjdHs ljc[ l.a qhjaqj c[i[sji bt>c fjn sg l[rj<br />

dHlaig } VhgG ds>s[ ba[ bjq s[dtbj debj h{ dw Zjidqw a[ lqjduw<br />

w.q wiV lq[G b"ia } df,DA[ idtbj debj h{ m<br />

idhaVjqj FjHg sIj dl>z dry dvdtbj h{ ^ ##l+g slq fjaLjh<br />

bV.sfpi q[G W{n[ o[ m sIj dl>z ug f+LV wgbj@ qhjiju ug idhaVjqj<br />

whgb{ dul w[ lpVS[ l[ qpwa h'dH m$$ RpKai ^ ##us s[rg f+eB FHg b"i<br />

fJy dfbji[ ljrZjV h'dH@ aW lF s[raj bjdH!! w[l y.cg ug sH[@<br />

WjhVg w,A h} ug sg m$$ bV[wJ epiP `piqjV hV duhC[ Rpfi dvtg<br />

rjiaj sj t>cV wis[ hV m dHh' duh[ idhaVjdqbJ wjiV wHg dl,tJ<br />

dry s[rg fPuj@ u'a fPuj@ uja fja bjds wiq~wJc a[ dWfig igaJ<br />

f+yva h'HgbJ m dHw lq[G siWji ljdhW@ b>Ddq+ali li'ri s[ spbjv[<br />

tpv%gbJ ojrJ $a[ W+jhqSJ V[ s[rg s[rdabJ sgbJ qPiagbJ i,tgbJ<br />

h'HgbJ lV m IjaiP siWji ljdhW bjRpS lq[G dHhVJ qPiagbJ sg rg<br />

fPuj wis[ lV m dHh ljigbJ qPiagbJ 1922 s[ ljv dry epispbjij<br />

lpZji vdhi lq[G hBjHgbJ eHgbJ m dl,t dqlvJ a[ qhjijuj iSuga<br />

dl>z s[ lq[G W+jhqSrjs V[ bjfSg fwC Whpa q;WPa wi vHg lg m<br />

#Ioj ijuj aoj f+uj$ s[ btjS qpajWw dl,t Ziq W+jhqSrjs sj<br />

spqA,vj hg WS w[ idh debj lg m dl,t-lpZji vdhiJ a[ epispbjijlpZji<br />

vdhiJ V[ dl,tg sj rwji Whjv wgaj m<br />

bt>c fjn wijRpSj rg dHw ai%J sj dirju hg WS w[ idh debj<br />

h{ m fjn wijRpS rjvj bjfSg hRpq{ } f,n[ fjRpS vHg dHVrgB[LV<br />

wjic r.c w[ bjfS[ l.W.ZgbJ a[ FjHgW.sJ } fjn s[ F'e lq[G bjRpS<br />

vHg l,sj~f,ai ds>sj h{ m f>DdcaJ s[ q>ai iBS rJe hg ilq fPig wgag<br />

uJsg h{ m f>DdcaJ rJe hg bt>c fjngbJ sg rg dHw L+[Sg WS eHg<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


23<br />

h{ m bt>c fjn wijRpS vHg qjdHbj dwLaJ dry rg ds,ag uj lwsg<br />

h{ a[ wgaj wijdHbj bt>c fjn rg dH>cgbj a'G dHdahjlw epispbjdibJ<br />

s[ f+W.ZwJ fjl'G Ws[LJ dr,Dy'G f{l[ F[u w[ qp,v dvbj uj lwsj h{ m dw>Vg<br />

r,cg qVqa h{ m epiWjSg dryji sj drLj h{ m qV sg dHwjeiaj a[<br />

fjn sg Lp,Zg fjn wiV a[ lpSV lq[G ;iPig h{ m f+>aP dHh s'r[G e,vJ dl,tg<br />

dr,Dy'G QjdHW hp.sgbJ uj ihgbJ hV m epiWjSg `piqjV h{ ^<br />

f+F wg Rplada wihp l.a qga mm ljrZjV H[wjei yga mm<br />

\f>Vj 250|<br />

dHo[ hg Wl VhgG@ bt>c fjn lq[G uv sj zCj uJ W'av Rpfi<br />

vjv wfC[ dry Vjigbv vf[B w[ q"vg s[ Zje[ Vjv W.V% w[ i,Ddtbj<br />

hp.sj h{ m wHg ue%j fjSg s[ wp.F h[n laVjuj rg i,Ddtbj hp.sj h{ m Vjv<br />

hg ?jvl dzRp sgbJ u'aJ uejHgbJ uJsgbJ hV m dHw fjl[ v,wC<br />

s[ w'dvbJ sg b,e $a[ lq,eig fj w[ ZPf ZptjHg uJsg h{ m fp,AS $a[<br />

RpKai dqvsj h{ dw dHh qiIjsj yvg bj ihg h{ m svgv sj w'Hg w.q<br />

VhgG m dHh W+jhqSg dwdibjrJ hV m fi blgG dHl sj Vjq #epi qiIjsj$<br />

i,t dvbj h{ m ##hjo w.eS w' bjilg dwbj$$@ dwl[ rg dh>sP q>si dry<br />

ijqjdHS s[ bt>c fjn lq[G Rpfi dvtgbJ ljigbJ yg;J i,tgbJ h'HgbJ<br />

r[tgbJ uj lwsgbJ hV m f>DdcaJ s[ wdhS qpajWw dHh lji[ s[ra[ hV<br />

a[ s[rdabJ sg fPuj rg vj;qg h{ m bt>c fjn s[ F'e Wjbs bjiag<br />

sj wgiaV wis[ hV dul sg qjVaj dh>sP Ziq bVplji qhjV lqN<br />

w[ sgr[ uej w[ bjiag Rpajig uJsg h{ m xp,vJ sg Witj wgag uJsg<br />

h{ usdw epiP VjVw fjaLjh V[ dHl wiq~wJc sj t>cV wgaj a[<br />

`piqjdHbj ^<br />

eeV q{ ojvp idr y.sp sgfw WV[ ajdiwj q>cv uVw q'ag mm<br />

ZPfp qvbjVv' frSp yri' wi[ lev WVijdH xPv.a u'ag mm<br />

\f>Vj 13|<br />

Fjr@ bwjv fpit sg qdhqj ljig wjdHVja wi ihg h{ m W.sj<br />

wghsj fjSghji h{ m<br />

I'e qa<br />

dl,t W+jhqSrjs<br />

ljc[ wpN bt"ag dl,t Zjidqw vgci I'e qa } dl,t Ziq sj dHw<br />

bBp,B b>e ljWa wiV dry ip,DN[ h'H[ hV m ##dlZ e'ldB$$ dry epiP VjVw<br />

fjaLjh V[ I'e qa a[ dl,t qa s[ WpdVbjsg dl,ZJaJ } dVt[C w[ I'egbJ<br />

} Vjq dlqiV Vjv upCV sg f+[iVj wgag m wiq~wJcg Fpb>eq<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


24<br />

epiqda ejcg ijh<br />

VjCg \wp.cvVg| s[ ila[ f+FP sj dqvjf dl,t Ziq lrgwji Vhk wisj m<br />

`piqjV h{ ^<br />

Vjq dWVj x'wB ldF wiqj duRp Wjugeip Fidq Fpv{ mm<br />

\f>Vj 1343|<br />

epiP ljdhW V[ dHhVJ u'egbJ sgbJ dwdibjrJ } Wj;gei Vjv<br />

apvVj ds,ag h{ m I'e bjlS ligiw fpLBg vHg aJ ngw hV@ f+>aP bwjv<br />

fpit sg f+jfag sj ljZV lqNSj z'i qVqa h{ a[ dl,tg bjL[ a'G RpvB<br />

hV m Rpfi dvtgbJ W,ui wpigagbJ a'G dHvjrj blgG dV,a VrgbJ<br />

s[tj~s[tg ilqJ rg dl,t Ziq dry zl'Cg uj ih[ hJ m r[tS } qjqPvg<br />

ujfsgbJ hV@ f+>aP uC% xC ujS $a[ tdhCj ApcjRpSj WCj wdnV<br />

h'r[ej m dq+aw s[h } epispbji[ dvujSj e'dibJ sg Vwv h{ m e,v dHo[<br />

hg VhgG qp,wsg@ dq+aw sgbJ h,cgbJ sg ijt hdispbji e.ej dry ajiV<br />

sg WujdH fjajvfpig dvujHg uJsg h{ m s[dtbj debj h{ dw fJdcbJ<br />

sg ai%J fjajvfpig dry dq+aw sj #wpilgVjqj$ dvtS vHg s`ai<br />

t'dv%bj h'dHbj h{ ba[ dHh s`ai dl,t ihpiga sg fdhi[sji L+'qSg<br />

epispbjij f+W.Zw wq[Bg@ b>Ddq+ali sg Aai AjdHbj h[n yvjdHbj uj<br />

dihj h{ m rjC hg t[a } tjS v,e[ aJ h'i wgh} wlPirji bjtgH[( drbjh<br />

lq[G u{ qjvj fjRpSg a[ A.eS q>eS wiV[ lF wiq~wJcg dwdibjrJ<br />

hV m bt"ag dl,t vgciJ sj aJ F,nj hg W{nj h'dHbj h{ m l.z fjC fjC<br />

w[ bjts[ hV dw f>ujW dry LijW s[ n[w[ W.s h'S[ yjhgs[ hV a[ drbjh<br />

epiqda qiIjsj bVplji@ ljsj a[ epispbjij ljdhW dry h'Sj yjhgsj<br />

h{@ f+>aP us dHV%J s[ bjfS[ zi wjiu hp.sj h{ aJ lF wpN Fp,v Fpvj<br />

w[ r,c[ r,c[ hjv Wp,w wirj w[ ejS rujRpS rjdvbJ } l,Ddsbj uJsj<br />

h{ a[ LijW s[ t,pv[% s"i yvjH[ uJs[ hV m dHh' duh[ wiq wiV Vjv duo[<br />

dHhVJ vgciJ sg WsVjqg hp.sg h{@ Rpo[ dl,t w"q sj rg Liq Vjv dli<br />

Npw uJsj h{ m<br />

q[ig ldVqi W[Vag h{ dw lj} ljdibJ } W+jhqSrjs sgbJ fjHgbJ<br />

fifjBgbJ } epiqda sg wlr,Bg $a[ fitSj yjhgsj h{ a[ RphVJ<br />

qiIjsjrJ sj dabje wgaj ujSj yjhgsj h{ u' ljcg woVg a[ wiVg<br />

dry rZ[i[ fjC fJsgbJ hV m epiP s[ dl,tJ vHg epiqda hg ejcg ijh h{ m<br />

Wjwg lF x'wB wiq~wJc hV duV%J a'G ApBwjij fjRpSj Whpa ;iPig h{ m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong><br />

\y.cgeC% lf'wlq{V@ bf+{v 2003|


v{ag epispbji[ ba[ epiqda<br />

bjadqw@ bdZbjaqw a[ lsjyjiw wsiJ~wgqaJ sj ZjiVg<br />

bv.Wisji ?jvlj dHl lq[G bjfSg Zjidqw a[ ldFbjyjiw drv,tSaj<br />

ba[ bjfSg yvg bj ihg fpijaV fi.fij wjdHq i,tS vHg d;>seg a[<br />

q"a sj z'v wi dihj h{ m Fjia h'r[ uJ drs[Lg qpvw h'S@ dl,tg sj<br />

qjie Zp.svj hp.sj uj dihj h{ m qpLwvJ@ qplgWaJ ba[ ;pvq s[ W,sv<br />

xBS sg WujdH h'i ePC[% hp.s[ uj ih[ hV m dl,t w"q wdhSg a[ wiVg<br />

sg l,yg ldfiB a'G ?jvg dl,t vgcidLf sg berjHg h[n F.Wv FPdlbJ<br />

dry Qiw hp.sg uj ihg h{ m Wjhiv[ a[ b>siv[ Wp,wv s[ l,f dl,t idha<br />

qiIjsj } ive,c wiV s[ IaVJ dry hV m yji[ fjl[ Whjsi dl,t<br />

w"q dVijlaj s[ hV[i[ dry dzig h'Hg h,o f,vj qji ihg h{@ f+>aP wjqIjWg<br />

h'i sPi hp.sg uj ihg h{ m ajSj WjSj dH>Vj dredCbj h'dHbj h{ dw lqN<br />

VhgG bj ihg dw w"q sj Fdr,t wg h'r[ej (<br />

epiP slq fjaLjh sj hpwq ^<br />

uW ve ?jvlj ih[ dVbjij mm<br />

aW ve a[u sgRp q{G ljij mm<br />

uW dHh eh{ dWfiV wg iga mm<br />

q{G V wi'G dHV wg f+aga mm<br />

t>F vj w[ RpKc debj ujfsj h{ m qjdHbj s[ flji[ wjiS ba[ r{lBiV<br />

wvyi sg Vwv wjiS dl,t w"q iljav r,v WCg a[;g Vjv uj ihg<br />

h{ m<br />

IP!w[! dry epispbjdibJ sg deSag 300 s[ wigW h{ m dHl deSag<br />

dry bt"ag l.aJ@ qh.aJ a[ WjdWbJ s[ c[i[@ duo[ epiP e+.o ljdhW sj<br />

f+wjL hp.sj h{@ rg Ljdqv hV m hjva qjCg h{ m r[tS } lF b,Aj hg<br />

ujfsj h{@ f+>aP dl,tg wi{wBi sg zjB wjiS dHh epispbji[ rg wvupeg<br />

qjdHbj s[ bli o,v[ y,v ih[ hV m LjdHs hg w'Hg b{lj epispbjij Wdybj<br />

h'r[ duo[ fpdvl V[ b>si sj?v h' w[ vCs[ dFCs[ dl,tg sj Wpiwj fjHg<br />

qv[AJ } fi[% fi[% Vj wgaj h'r[ m lqp,yg dl,t w"q sg dH,;a sj sgrjvj<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


26<br />

epiqda ejcg ijh<br />

w,TS rjdvbJ } Liq bjRpSg yjhgsg h{ m awigWV V,DW[ f+agLa<br />

epispbjdibJ s[ f+W.Z s[ dlvdlv[ dry xl[ ZdCbJ s[ w[l w'iBJ dry<br />

y,v ih[ hV m wpN ljvJ a'G ujaJ WijsigbJ s[ Vjq $a[ rg epispbji[<br />

h'Gs dry bjH[ hV duhCj dw epiqda s[ qPv dl,ZJa s[ RpvB h{@ f+>aP<br />

F.e dHo[ rg Rph' hg F,pusg h{ m dHV%J a'G dHvjrj l.aJ qh.aJ s[ l.yjvw<br />

Whpa yjapi hp.s[ hV m dHl vHg LiZjvP b>Zg LiZj s[ Fiq ujv dry<br />

xlS wjiV c[i[sji sg hi e,v } dHvjhg WjSg lqN w[ dli NpwjMs[<br />

hV@ f+>aP dHh rg epiqda s[ dWvwpv RpvB ]m s[tS dry bjdHbj h{<br />

dw wHg c[i[sjiJ V[ bjfS[ fjvaP wp,a[ \WsqjL| fjv i,Dt[ hV m dLwji<br />

h,Do'G uJsj s[t w[ uJ F[s tp,v%S s[ ci a'G bt"ag l.a bjfS[ i,Dt[ WsqjLJ<br />

ijhgG dHV%J LiZjvPbJ sj zjS wiV sj rg FifPi IaV wis[ hV m<br />

lWPaJ sg zjB wjiS dHV%J c[dibJ s[ qh.a Wy dVwvs[ hV m dHh w"q<br />

sg Wsdwlqag hg lqNSg yjhgsg h{ m b>V%g LiZj wjiS dHV%J c[dibJ<br />

$a[ v'Cr.sJ sgbJ FgCJ v,egbJ idh>sgbJ hV m dHl bdebjVaj sj<br />

`jdHsj c[i[ sj qh.a RpnjMsj h{ m hi w'Hg yjhp.sj h{ dw yp,Bwg qjdibJ<br />

w.q h' ujr[ a[ epiqda sg lp,yg wji Vj wiVg fr[ m<br />

bqigwj@ w{V[cj@ uiqVg ba[ h'i f,Aqg s[LJ dry lpSs[ hJ dw<br />

epispbjdibJ dry tiPs dHl[ ai%J hg f{Gsj h{ m LjdHs qjdHbj s[ flji[<br />

V[ dl,t } bjfS[ epiP a'G W[qp,t wi ds,aj h{ m fi lp,t x[i rg VhgG dqvsj@<br />

fp,A w[ s[t vr' m h[ij~x[ig wi w[ dHw,ng wgag qjdHbj epispbjdibJ<br />

sg e'vw sj dL>eji ;iPi WSsg h{ m WCgbJ r,cgbJ lp.si dWvdc>eJ<br />

WS yp,wgbJ hV ba[ WS rg ihgbJ hV m v.ei rg ?PW y,vs[ hV@ f+>aP<br />

dHh qjdHbj VjeSg WS w[ dl,t l.ea } c,lsg uj ihg h{ m LjdHs<br />

Ziq sg dwia sj f{lj Vj yC%V wiw[ qVq,a ba[ wiq~wJcg ilqJ<br />

sj W'v~Wjvj h' dihj h{ m qvw Fje' sg vgcidLf epispbjdibJ dry<br />

hjrg h'Hg W{ng h{ m FjHg vjv' rjvg dWiag dwa[ rg V;i VhgG bjMsg m<br />

epiP spbji{ h'dH l'Ng fjdHlg mm \f>Vj 730|<br />

s[ dl,ZJa } qp,t i,t w[ epiP ljdhW V[ ZiqLjvj sg VgGh i,tg lg m epispbji[<br />

bjRpSj hi dl,t qjHg FjHg vHg bda ;iPig h{ m dwMdw dHo'G hg rjdhepiP<br />

\i,W| ug s[ dqvjf wiV sg l'Ng dqvsg h{ ba[ Ziq sg dwia@ Vjq<br />

ufSj a[ r.c AwS sg epC%ag f+jfa hp.sg h{ m Rpfi.a bjadqw t'ugbJ<br />

vHg debjV sj F.cji@ i'egbJ vHg hlfajv@ Fp,DdtbJ vHg `=g v.ei@<br />

qpljd`iJ vHg dWlijq zi ba[ lF a'G RpKaq e,v h{ epiP f.o vHg v'h<br />

qHg spie hV@ f+>aP dHh fdr,ai l'q[_ZdCbJ wjiS ba[ ljZJ s[<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


v{ag epispbji[ ba[ epiqda<br />

27<br />

wiq~wJcg ba[ qVqag ipygbJ wjiS r.c[ uj ih[ hV m v'F vjvy ba[<br />

y"Ziq[ sg vCjHg wjiS dl,t vgcidLf aJ qjdHbj ujv dry Qiw<br />

h' hg yp,wg h{@ f+>aP Vjv hg F'vg Fjvg epiP sg l.ea } rg Fiq Fpv[dtbJ<br />

s[ ujv dry Zw[vg uj ihg h{ m br,L hg epiP fjaLjh dHV%J f>o~s'tgbJ<br />

} l;j s[r[ej m dHo[ FjHg ljdhW FjHg iSZgi dl>z ug sg dvtg fplaw<br />

epiqda dryji s[ v[t dr,Dy'G r.Veg s[ dihj hJ ^<br />

##F[tg dl,t a[ l,yg sjC%g rjv[ dl,t!!!$$ dHh rg w'Hg ei.Bg VhgG<br />

dw v.qgbJ sjC%gbJ i,tS rjv[ bjfS[ lpbjio dh,a wp`i wiq VhgG<br />

wqJs[ m epiP slq[L ug } us'G faj v,Ddebj dw ql.s v.qgbJ sjC%gbJ<br />

rjdvbJ V[ wp`i wiaPaJ fp,u w[ wfB FigbJ wgagbJ hV ba[ v.qgbJ<br />

sjC%gbJ i,t w[ WCj hg bVio wqJs[ hV aJ RpV%J F[tg wfBg v.qgbJ<br />

sjC%gbJ rjdvbJ ql.sJ } Rph l;jrJ ds,agbJ dul a'G ljij ;qjVj<br />

ujSP h{ m epiqda b>si dvhj; dwl[ sj VhgG wgaj uJsj m qpt Ziq aJ<br />

epiqda b>si dhisj L,pZ i,tS sj h{ f+>aP dl,t l'Hg h{ u' epiP ljdhWjV<br />

s[ lji[ blPvJ RpKa[ bqv fPij fPij wisj h{ m Ioj epirjw h{ ^<br />

duV© qdV h'ip qpdt h'ip dl wJT[ wdybj mm \f>Vj 488|<br />

blgG e,v wi ih[ lJ dH>ev{Gc s[ epispbjdibJ sg m lp.si dWvdc>eJ<br />

lpFjdHqjV hV@ f+>aP dHV%J dry qVqa ba[ bjVqagbJ sg Fiqji h{ m<br />

awigWV lji[ hg epispbji[ dwl[ Vj dwl[ iPf dry qjdHbj dHw,ng wiV<br />

sg s"C dry v,e[ h'H[ hV m Fjr dl,t Ziq } Z.sj WSj w[ i,t A,Ddcbj<br />

h{ m epiP sg e'vw sg Qva ria'G aJ bjq s[tg uj lwsg h{@ fi lF<br />

a'G sptsjHg e,v h{@ ldaepiP ug s[ W?L[ debjV a'G W[qptajHg m r.Veg<br />

s[ a"i $a[ dHV%J epispbjdibJ dry wg h' dihj h{( h[nJ dvt dihj hJ ^<br />

dHw,Dn[ 31 uJ 51 bt>c fjn<br />

Widq>zq s[ dHw epispbji[ dry \LjdHs h'i rg wHg epispbjdibJ<br />

dry| 31 uJ 51 epiP e+.o ljdhW ug s[ dH,Dw' lq[G f+wjL wi w[ bt>c<br />

fjn wga[ uJs[ hV m sp,t Vdriag vHg bdebjVaj wjiS uJ c[i[ s[<br />

qh.a s[ bli wjiS bqigwj@ w{V[cj bjds qpvwJ dr,Dy'G qjdHbj s[<br />

e,Dx[ F[u w[ dl,t l.ea bt>c fjn wirjMsg h{ m f+>aP epiP `piqjV ^ ##u'<br />

q{ wgbj l' q{ fjdHbj@ s'lp V sgu{ bri uVj mm$$ \f>Vj 433| lyjHg<br />

} bSe"vg wis[ hV m dxi wgaj wijdHbj fjn lhjHg h' hg VhgG lwsj m<br />

LjdHs dHh dWqjig rg dH>cgbj a'G hg bjHg h{ m l.a dlfjhg qjlw f,ai<br />

b>Ddq+ali@ bwaPWi 2002 s[ b>w dry lisji aiv'yV dl>z dcfBg<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


28<br />

epiqda ejcg ijh<br />

y[biq{V@ z,B~deSag wdqLV sj v[t Adfbj h{ m v[t sj h{dc>e h{<br />

##dViqv bjLiq sg bsp,ag l[rj diLgw[L$$ v[t s[ fdhv[ dh,Dl[ dry Rpo'G<br />

s[ l.yjvw dViqv l.a ijq dl>z ug qhjiju ba[ RpV%J s[ ldhI'eg<br />

l.a u'Z dl>z ug qhjiju sgbJ dl`aJ s[ fp,v W.V[% hV m b>a dry V'B<br />

wiV rjvg e,v h{@ dvtsj h{ ^ ##hi b{arji qh.a WjWj ijq dl>z ug<br />

bjf bj w[ siLV ds>s[ hV m 1993 dry sgrjvg s[ brli $a[ 251<br />

epiP e+.o ljdhW s[ f+wjL wi w[ bt>c fjn wga[ eH[ m eRPLjvJ rg dHo[<br />

WSjHgbJ eHgbJ hV m$$ lisji aiv'yV dl>z ug spdVbjrg RpKy[ bhps[<br />

$a[ dWijuqjV hV m RphVJ sg dHh dvta epiqda s[ qp,Tv[ dl,ZJa $a[<br />

wphjCj yvjS rjvg e,v h{ m fdhv'G hg dl,t w"q dWfiV wg iga dry<br />

uwCg wpivjb ihg h{ ba[ ljc[ rgi aiv'yV dl>z ug Wvsg $a[ f{Bi'v<br />

dACwS rjvg wpy,ug hiwa wis[ l.es[ VhgG ba[ Vj hg l.a dlfjhg<br />

s[ drsrjV b{cgBi@ dl,t idha qiIjsj s[ v.Wisji wdhvjRpS rjv[<br />

V[ wpN l'dybj m Whpa Liq rjvg e,v h{ m<br />

l.fB fjn<br />

dHl fjn } l.fB bt>c fjn dwhj uJsj h{ m Widq>zq s[ dHw<br />

c[i[ dry hi ljv dHl fjn sj F'e fjdHbj uJsj h{ m siblv dHh<br />

d*bj dwl[ diZg dlZg vHg ljZJ s[ c[dibJ $a[ wgag uJsg h{ m l.fB<br />

rjdhepiP b,ti a[ h'i dwl[ LWs sj l.fB epiP e+.o ljdhW dr,Dy'G v{ w[@<br />

fjn widsbJ hi LWs s[ b?gi $a[ bjH[ VjVw Vjq sg apw a'G Wjbs<br />

fdC%bj uJsj h{ m dHl[ ai%J epiP e+.o ljdhW sj fjn wHg dsVJ dry<br />

fC% w[ F'e fjdHbj uJsj h{ m F'e s[ dsV sPi'G V[dCYG LiZjvP r,cg<br />

deSag dry dHw,n[ hp.s[ hV m wgiaV a[ v.ei s[ firjh rg dVi.ai<br />

y,vs[ hV m dryji e'yi[ e,v h{ dw dl,t drsrjVJ qpajdWw epiP LWs<br />

sj b>a+gr Fjr ihjRp sg ap,w dry hp.sj h{ uJ fPij LWs fC%V $a[ ba[<br />

dryji wi w[ l'Ng dqvsg h{ m dHl sj qavW dHh h'dHbj dw dHh' duh[<br />

l.fB bt>c fjn dWfiV wg iga sg Vwv h{ m WjSg sj bt>c fjn VhgG@<br />

le'G t>ca h{ us dw dVi.ai WjSg fC%dsbJ l.fB bjfSg qVqag<br />

qpajdWw vjdHbj uJsj h{ m<br />

epispbjij uJ njn<br />

dHV%J c[dibJ dry r,c[ l.a qhJfpiL sg r,c[ w,s rjvg `'B' v,eg<br />

s[tg uj lwsg h{ m bt"ag l.a bjf rg dr>e[ B[T[ aigw[ Vjv epiP VjVw<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


29<br />

sj braji btrJs[ hV m Fjr dHl s.Fg l.a } wHg qpvwJ dry r,ls[<br />

dl,tJ rv'G dxi vjhVaJ fjHgbJ uj yp,wgbJ hV m dHhs[ wpwiqJ wjiS<br />

wHg qpvwJ dry dHl } dcf'iB rg wgaj uj yp,wj h{ m fi Wdvhji ujHgH[<br />

dHl sg Tgnaj s[ ba[ dHls[ LiZjvPbJ s[@ duhC[ lF wpN s[ts[ a[<br />

lpSs[ rg bjfSgbJ lpbjiog ipygbJ wjiS ba[ b>Z~drLrjl wjiS<br />

qji tjHg uj ih[ hV m lF a'G r,cg sp,t sg e,v aJ dHh h{ dw ljc[<br />

uo[sji upde>si dl>z r[sJag duhC[ dw dl,t qiIjsj } vjeP wiV vHg<br />

ryVW,Z hV@ bjfSg dH>ev{Gc x[ig lq[G dHl c[i[ sg yiV ZPC uJ<br />

qjdHbj sj e,xj RpeijhpS vHg fZji[ lV m f+dl,Z woj rjyw epiP s[<br />

wgiaVgH[ lF wpN lqNs[ h'H[ rg qjdHbj s[ dt,y[ dHl njn $a[ ;iPi<br />

bjMs[ hV m qjdHbj s[ e,DdxbJ Vjv da=fa aJ ;iPi h' uJs[ h'Se[<br />

fi epiqda s[ uC%k a[v s[S s[ r,c[ d;>q[rji WSs[ hV m<br />

fjSg sgbJ ejeiJ<br />

wHg epispbjdibJ dry f+W.ZwJ V[ epiP e+.o ljdhW s[ f+wjL<br />

blojV s[ V[C[ fjSg Vjv FigbJ ejeiJ@ fagv[ uJ W'avJ i,tgbJ<br />

hp.sgbJ hV m f+W.ZwJ a[ b>Z~drLrjlg v'wJ sj d?bjv h{ dw dHl fjSg<br />

dry epiWjSg zpv uJsg h{ a[ dHh fjSg b>Ddq+a WS uJsj h{ m dHl<br />

uv } b>Ddq+a lqN w[ l.eaJ bjfS[ ziJ } v{ uJsgbJ hV m epispbji[<br />

dry rg v.ei hjv dry b>Ddq+a lp,y[ evjlJ dry r.dcbj uJsj h{ m<br />

dHl b>Ddq+a } Aw w[ LiZjvP ij;g ?pLg idh>s[ hV m bjfS[ ziJ dry<br />

uv sj dACwj s[ w[ ziJ } fdr,ai h'dHbj lqNs[ hV m f+>aP epiP sj<br />

hpwq ^ ##b>Ddq+a H[w' Vjq h{$$ ba[ dl,t idha qiIjsj qpajdWw b>Ddq+a<br />

dli` RpKy[ lp,y[ ugrV rjv[ f>u dfbji[ epiP e+.o ljdhW sg h;Pig dry<br />

WjSg fC% w[ dabji wi w[ bdFvjLg dl,tJ } Awj w[ epiP s[ vC vjMs[<br />

hV m ejeiJ uJ W'avJ dry i,Ddtbj uv b>Ddq+a lqN w[ AwSj dWfiV<br />

wg iga h{ m dHh wiq~wJcg ilq lF epispbjdibJ dry y,vsg h{ m<br />

qpis[ } epispbji[ dvujSj<br />

rv{ag epispbji[ ba[ epiqda<br />

qpis[ } epispbji[ dvujS sg ilq rg ;'i xCsg uj ihg h{ m q[ig<br />

ap,A Wp,Zg bVplji qpis[ } epispbji[ dvbjRpSj@ q,oj dBwjRpSj@ wgiaV<br />

lpSjRpSj uJ dli'fjY sg W?dLL wiVg z'i qVqa h{ m aplgG h{ijV h'r'e[<br />

dw dHw lq[G uo[sji f+'^ qVuga dl>z FjHg V"i.e dl>z \lrieg| s[<br />

bwjv yvjS[ lq[G l+g b>Ddq+ali a'G bj w[ dli'fjY sg W?dLL wi w[<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


30<br />

epiqda ejcg ijh<br />

f,wg q'hi vej eH[ lV m qpis[ sj Wwlj l+g epiP e+.o ljdhW s[ ljhqS[<br />

i,Ddtbj debj m debjVg bq'vw dl>z V[ W{ijeqHg wgiaV qpis[ }<br />

lpSjdHbj m dHo[ hg Wl VhgG@ f>u dfbjdibJ sg berjHg dry VC'bj<br />

LqLjV FPqg dvujdHbj debj m s'VJ hg ojrJ $a[ uo[sji f+'^ qVuga<br />

dl>z V[ drACg iPh sg bjaqw LJag vHg bisjlJ wgagbJ m us ljc[<br />

uo[sji hg dHh' duhg qVqa wiV aJ l.eaJ sj wg hjv (<br />

bV.s drbjh a[ dli'fjY<br />

1909 dry r,cg zjvSj zjvS Wjbs bV.s drbjh } liwjig<br />

a"i $a[ q>DdVbj debj m dH>ev{Gc dry qjdHbj s[ flji[ wjiS epiqda<br />

dl,ZJa } dA,w[ B.e w[ qp>c[ wpCg s[ Zjidqw dVly[ h'i h'S s[ WjruPs<br />

rg bV.s drbjh sg ilq yji vjrJ fC% w[@ Rpfi.a wgiaV wi w[<br />

fdiwiqJ wi w[ fPig wgag uJsg h{ m bV.s drbjh dHw fdr,ai ilq<br />

h{ ba[ bjfS[ dHLB epiP e+.o ljdhW ljhqS[ drbjh } wjqIjW i,tS<br />

sg wlq hp.sg h{ m us s'VJ qp>c[ wpCg s[ dHLB \drLrjl| hg dHw sPli[<br />

s[ RpvB h'S aJ dHh fdr,ai ilq dHw cijqj WS w[ idh uJsg h{ m<br />

dHh ilq rg epispbjdibJ dry e'vwJ FiV vHg wgag uJsg h{ m dHo[<br />

hg Wl VhgG@ drbjh sg ilq Rpfi>a u'Cg } dwl[ Vj dwl[ qhJfpiL<br />

WjW[ rv'G uJ WjW[ s[ y[v[ rv'G dli'fjY ds,aj uJsj h{@ u' epiqda dl,ZJa<br />

s[ dWvwpv RpvB h{ m<br />

L?lg fPuj<br />

wHg l.aJ s[ c[dibJ dry epiP e+.o ljdhW sj f+wjL aJ ;iPi hp.sj<br />

h{@ f+>aP s[hZjig epiP c.q d;bjsj y,vsj h{ m Widq>zq s[ c[dibJ dry<br />

l.a ug s[ bjRpS sg Rpcgw dry l.eaJ h,o u'Cg siLVJ vHg dWhWv<br />

h'HgbJ tCgbJ hp.sgbJ hV m WjWj ug } c.cRpa W.sVJ Vjv dVrjdubj<br />

uJsj h{ m dHo[ hg W,l VhgG@ WjWj ug s[ bjRpS $a[ zdCbjv tCws[<br />

hV m Rpfi.a WjWj ug bjfS[ h,ogG bjfSg lf{Lv l.ea } lf{Lv v.ei<br />

AwjMs[ hV m Ijs i,tS rjvg e,v h{ dw epiP wj v.ei h[nJ y,vsj<br />

h{@ fi Rpfi l.aJ sj lf{Lv v.ei lf{Lv LiZjvPbJ vHg hp.sj h{ m dw>Vj<br />

dVijsi h{ epiP w[ v.ei sj m<br />

Vjigbv vjv wfC[ dry i,tSj@ u'aJ uejRpSgbJ@ b>V s[ sjS[<br />

i,tS[ bjds bt>c fjn f+ji.F wiV a'G fdhvJ dHh wiq~wJc wga[ uJs[<br />

hV m l.t rujRpS[@ bjiag wiVg@ xp,vJ sg Witj wiVg@ lF dWfiV<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


v{ag epispbji[ ba[ epiqda<br />

31<br />

wiq~wJc hV@ dul a'G epiP ljdhW V[ ridubj h{ m dl,t Ziq dli`<br />

bwjv fpit sj fpujig h{ m LWs sj fpujig h{@ dlqiV dHw bwjv sj<br />

wiVj hg epiP ljdhW r,v'G hsjdHa h{ m l' ##epiP spbji[ h'dH l'Ng fjdHlg$$<br />

sj l,yj ijh bfVjRpS sg hg w'dLL h'Sg yjhgsg h{@ aJ u' epiP sg<br />

dqhi s[ fjai WS lwgH[ m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong><br />

\l.a dlfjhg@ sl.Wi 2002|


wg qpis[ } epispbji[ dvujSj epiqda h{(<br />

qVp,t sg RpKVag s[ ila[ dry ipwjrB WSV rjvg lF a'G r,cg<br />

yg; bdebjVaj h{@ bdebjVaj Fjr[G bdZbjadqw t[ai dryvg h'r[@<br />

Fjr[G fsjiow t[ai dryvg@ drdebjV a[ dWW[w dWVJ w'Hg rg w.q<br />

fPiV a"i $a[ V[fi[ VhgG yC% lwsj m epiP fjaLjh V[ debjV } hg epiP<br />

bjdtbj ^<br />

epip q[ij debjVp epip dis{ dZbjVp mm \f>Vj 864|<br />

bwvg ljdhWp l[rgb{ bwvg fjHgb{ qjVp mm \f>Vj 1245|<br />

h,ov[ v[t dry qpis[ } epispbji[ dvujSj@ WjW[ sg blgl sj fjai<br />

WSjRpSj@ l.eaJ } b>aq siLV wirjRpS dha@ epiP e+.o ljdhW ujesg<br />

u'a s[ ljhqS[ Wwlj \w`V| t'v% w[ wgiaV lpSjRpSj dHdabjds<br />

wiq~wJcg ilqJ Wji[@ q[ig ap,A W,pZg bVplji@ d?bjv f[L hV m w'Hg<br />

q>V[ uJ Vj q>V[@ dHh 100² ba[ dy,Bg Z,pf rieg lyjHg h{ dw dl,t Ziq<br />

} dWfiV sgbJ igaJ ba[ sPli[ ZiqJ sgbJ qVqag wiq-wJcg ilqJ<br />

dry fPig ai%J uwdCbj uj dihj h{ m dHh rg l,y h{ dw dl,t Ziq Rpfi'G<br />

dViqv uv sg resg Vsg V;i bjMsg h{ f+>aP dHl[ s[ o,v[ qVqag<br />

wJcJ sg i"Gb y,v ihg h{@ duhCg dwl[ lq[G rg epiP VjVw s[ yvjH[<br />

dViqv f>o } e.Zvj wi lwsg h{ m dl,t Ziq s[ q,pTv[ dl,ZJaJ } e.Zvj<br />

wiV vHg duo[ WjhivgbJ spLqS LwagbJ w.q wi ihgbJ hV@ Rpo[<br />

F'v bVF'v blgG bjf rg qVqag ilq dirjuJ } bjfS[ dl,t Ziq<br />

dry zl'Cg uj ih[ hJ m bt"ag dVi.wjigH[@ ijZj lpbjqgH[@ bji!b{Kl!b{Kl!@<br />

s.Fg epiP c.qgH[@ VjqZjigH[@ w,v% s[ Vr[G uVq[ VPi qdhvgH[@ FdVbjigH[@<br />

bjLPa'LgH[ bjds vjf+rjhg wjiV hg dli Rpnj ihgbJ qjiP LwagbJ<br />

hV m<br />

sjl dh>sP Ziq@ HgljHg qa ba[ dHlvjq } dl,t Ziq dry f+r[L<br />

wi yp,wgbJ uJ wgagbJ uj ihgbJ wiq-wJcg ilqJ vHg Whpaj<br />

d;>q[rji VhgG lqNsj_blv dry wlPi dl,t Ziq s[ lji[ l.yjvwJ a[<br />

f+yjiwJ sj h{@ duhC[ dl,t Ziq s[ qPv dl,ZJaJ sg lhg drbjdtbj dl,t<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


wg qpis[ } epispbji[ dvujSj epiqda h{(<br />

33<br />

l.eaJ ba[ spVgbJ s[ ljhqS[ f[L VhgG wi lw[ uJ f[L VhgG wiVj<br />

yjhp.s[ m<br />

FjHg ljdhW FjHg iSZgi dl>z ug sg l.V 1950 Hg! dry dvtg<br />

fplaw epiqda bdZbjaq wiq d`vjl`g dry ds,a[ dryji hpS s[<br />

hjvja $a[ dH>V~dW>V Tpws[ hV ^<br />

qv[A iju s[ lsgbJ W,DZ[ RpvB f+Fjr f{S wi w[ ba[ dHl<br />

qv[Ag hwPqa sg Qpvjqg wiVhji[ dl,t Lwv s[ QpvjqJ b>si<br />

qv[Aaj Aj eHg h{!!! duV%J s[ wiq Ziq@ y,u byji lF qv[AJ<br />

rjv[ hV m dli` Wpiwj hg Wpiwj dl,tg sj h{ m Vjq dVZjV daV%J<br />

s[ V[C[ VhgG m!!! bh.qa WS[ h'H[ \h.wji dry bjH[ h'H[| bjfSg w"q<br />

s[ b>eJ } hg r,T r,T tj ih[ hV m dHw sPu[ s[ r{ig h' eH[ hV m<br />

?jvlHg Q{ia daV%J s[ b>si ijHg qjai rg VhgG ihg m!!! f>o b>si<br />

u' x'wB y"Ziaj s[ ZC[ WS ih[ hV@ dHh lF H[l wiw[ hV dw<br />

dHV%J b>si qhJ qv[Aaj AjHg h'Hg h{ u' dqBjdHbJ dqBSg VhgG@<br />

?ps dqB ujSe[ aJ dqB[eg m f>o dr,Dy'G dHh qv[A b>L t{ h'<br />

ujr[eg m!!! YCw Vjq dVZjVgbJ sg hg hi q{sjV `ah h'Sg h{ m<br />

Vjq dVZjV wqjHg rjv[ f>uJ s[ h,o us'G f>o sg c'i bjr[eg@<br />

as'G dHh qv[Ag b>L bjf[ t{ h' ujr[eg m<br />

wPC sg bqjrl Fjr NPn s[ flji[ dry l,y bSe"dvbj hg ujfsj<br />

h{ m epiqag ugrV } bjfS[ ugrV sj bjZji WSjRpS sg WujdH blgG<br />

#bVqag$ ilq'G~dirjuJ } bfSj dvbj h{ m<br />

b,u a'G awigWV f>u shjw[ fdhvJ IP!w[! s[ dl,tJ sg bjWjsg Vjq<br />

qjai hg lgm dHl vHg q"aJ rg z,B hp.sgbJ lVm epispbji[ rg Whpa<br />

z,B lVm lq[G sg a'i Vjv bjWjsg dry rjZj hp.sj debj a[ epispbjdibJ<br />

sgbJ dWvdc>eJ rg LjVsji WSV v,e eHgbJ hVm dHh r,tig e,v h{<br />

dw dHV%J epispbjdibJ sj f+W.Z epiP bjL[ bVplji VhgG h' dihj ba[ bjfSg<br />

y"Zi } f,n[ fjRpS vHg vCjHg NedCbJ s[ btjC[ WSg uj ih[ hV m<br />

##ajH[ sg Zg y,vg@ q{G dwM ihJ dHw,vgm$$ dH>cgbj a'G bjH[ l.a WjW[ bjfS[<br />

c[i[ a[ njn rg WSjHg uj ih[ hVm dr>e[ B[T[ aigdwbJ Vjv L?lg fPuj<br />

} WC%jrj s[ ih[ hV m F'v[ Fjv[ udebjlP dHhVJ s[ qjdHbj ujv dry<br />

xl w[ epiqda dl,ZJaJ a'G qP>h q'C ih[ hVm dHhVJ sg df,n $a[ b{GBg f>ow<br />

LwagbJ ojfCj s[ ihgbJ hVm<br />

hgSaj-Fjr s[ bli wjiV uJ Vwv wiV s[ qVp,tg lpFjb wjiV@<br />

HgljHg v'wJ sg ai%J WiajVrg dl,t rgi rg bjfS[ qpidsbJ } epispbji[<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


34<br />

epiqda ejcg ijh<br />

q,oj dBwjRpSj ;iPig lqN ih[ hV m dlbjS[ bjts[ hV dw Vwv qjiV<br />

vHg rg bwv yjhgsg h{ m HgljHg qa rjv[ bjfS[ qi[ h'H[ l.W.Zg s[ Wwl[<br />

\w`V| } yiy dry v{ w[ uJs[ hV ba[ bjfS[ bwgs[ qpajdWw ugll<br />

sg blgl v{Gs[ hV a[ b>aq LiZJuvg rg f[L wis[ hV f+>aP Wwl[ sj<br />

T,wS t'v% w[ q'Hg dq,Bg sg spie.Z x{vj w[@ Zjidqw d`;j } e.Zvj VhgG<br />

wis[ m fi Wdvhji[ ujHgH[ dl,t FjHgyji[ s[@ dHh Wwlj t'v% w[ qpis[ }<br />

wgiaV rg lpSjMs[ hV m epispbjij f+W.Zw wq[Bg rv'G qpis[ } dli'fjRp<br />

sg W?dLL rg wgag uJsg h{ m qpis[ s[ b>Ddaq siLVJ vHg bjH[ l.W.Zg@<br />

dq,ai@ FjHg@ F{SJ ujesg u'da l+g epiP e+.o ljdhW } df,n s[ w[ i'S<br />

df,BS sg qiIjsj rg dVWjhp.s[ hV m hjv sg zCg dHh ilq l.aJ qh.aJ<br />

s[ c[dibJ aw hg lgqa h{ a[ h'i dl>z lFj epispbjdibJ dry epiP siWji<br />

a'G o'C%j fi[% h,B w[@ Wwlj t'v% w[ l.eaJ s[ siLVJ vHg i,t ds,aj uJsj<br />

h{ duo[ wHg d;bjsj LiZjrjV dl,t qpis[ } q,oj rg B[ws[ hV m dHo[<br />

hg W,l VhgG@ c[i[sji qh>a qpis[ } Rpfi dvtgbJ e,vJ a'G dHvjrj bjfS[<br />

hg aigw[ Vjv blgl rg ds>s[ hV m dw,cg r,cg z'i qVqa h{ a[ dl,tg<br />

dl,ZJaJ sj dtvrjC wgaj uJsj h{ m<br />

blgG dh>sP qa } F.cs[ o,ws[ VhgG fi Rph ws[ rg qpis[ } bjfS[<br />

q>si dry VhgG dvuJs[@ f+>aP dl,t w"q dH>ev{Gc dry dHl wPC sg svsv<br />

dry Qiw hp.sg uj ihg h{ m idh>sg wli ljc[ epispbjdibJ s[ f+W.Zw<br />

ba[ f+yjiw bjfS[ hvr[ qJc[ s[ v'F vjvy wjiV h,vjL[ig s[S a'G df,A[<br />

VhgG hBs[ m u[wi w'Hg rgi dHh' duh[ wpwiqJ } i'wS vHg qP>h t'v%sj<br />

rg h{ aJ Rpl sg bjrj; NPn s[ i"v[ i,Df[ dry epbjy uJsg h{ m #dl,t<br />

idha qiIjsj$ s[ tiC[ dry dqiaw l.lwji l.W.Zg dHM dvdtbj h{ ^<br />

1! f+jSg s[ s[h dabjeS $a[ Zjh VhgG qjiVg@ i'Sj df,BSj uJ<br />

dlbjfj VhgG wiVj m qV } rjdhepiP sg i;j dry dvbjRpS vHg@<br />

epiWjSg sj fjn uJ rjdhepiP sj ujf wiVj h{ m<br />

2! f+jSg Fjr[G A'Bg a'G A'Bg Rpqi sj h'r[@ l' Fg llwjiVj yjhgsj<br />

h{ m duo[ llwji sj f+W.Z Vj h' lw[@ Rpo[ uv firjh uJ h'i aigwj<br />

riaS a'G L.wj VhgG wiVg m<br />

3! llwjiV vHg dsV ija sj Fiq VhgG wiVj m<br />

4! dqiaw ligi } dHLVjV wij w[ lr,A Wlai fjH[ ujS a[ wwji<br />

upsj Vj wga[ ujS m dxi a?a[ \Wwlj| RpKa[ fj w[ yvjS[ sj<br />

bisjlj l'dZbj ujr[ m dxi biog } yp,w w[ LqLjV FPqg r,v<br />

dvujdHbj ujr[ m Vjv r{ijeqHg LWsJ sj RpyjiS wgaj ujr[ m!!!<br />

us b>egnj Wv Rpn[ aJ l'dhv[ sj fjn wi w[ bisjlj l'Z w[<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


wg qpis[ } epispbji[ dvujSj epiqda h{(<br />

35<br />

l.ea qpC bjr[ m zi bj w[ uJ vje[ s[ dwl[ epispbji[ dry l+g<br />

epiP e+.o ljdhW ug sj fjn i,Ddtbj ujr[ a[ bV.s \A[ fRpCgbJ|<br />

ljdhW sj fjn wi w[ bisjlj l'Z w[ wCjh f+Ljds riajdHbj<br />

ujr[!!! zi rjv[ a[ Wijsig sg l"t } qp,t i,t w[ fjn sg lqjfag<br />

sj dsV VgIa wgaj ujr[ m h' lw[ aJ zi rjv[ a[ l.W.Zg@ dq,ai<br />

iv w[ fjn wiV m hi i'; ija } wgiaV rg h'r[ m fjn s[ F'e<br />

df,DA'G yvjS[ sg ilq w'Hg Wjwg VhgG idh>sg m b,Z qjie@ dlbjfj@<br />

xPhCg@ sgrj@ df>c@ dwdibj@ lijZ@ WpT-qiVj bjds wiVj qVqa<br />

h{ m b>egn[ dr,Dy'G xp,v yp,e w[ e.ej@ fjajvfpig@ wiajifpi ljdhW<br />

bjdsw ojrJ $a[ fjS[ qVqa h{ m<br />

dHl idha qiIjsj s[ tiC[ dry epispbji[ sg dWvdc>e s[ dwl[<br />

rg dh,Dl[ dry qpis[ sj Wwlj \a?aj| dvujSj a[ qpis[ Rpa[<br />

dli'fjY fjRpSj dwa[ rg VhgG dvdtbj m<br />

epiP e+.o ljdhW ug slJ fjaLjhgbJ sg ujesg u'da ljc[ wvupeg<br />

ugrJ s[ debjV epiP hV ba[ d;>seg s[ hi q'C $a[ l[ZJ W?Ls[ hV m<br />

dqiaw ligi Wji[ epi `piqjV h{ ^<br />

u[ dqiaw wRp y.sVp yCjr{ mm Rpl a[ whhp wrV xv fjr{ mm<br />

u[ dqiaw wRp dWlBj qjdh ipvjHg mm aJ dqiaw wj dwbj zdB ujHg mm<br />

\f>Vj 1160|<br />

ViP qi{ Vip wjdq V bjr{ mm flP qi{ sl wju lrji{ mm \f>Vj 870|<br />

qjBg qjBg h'Hg H[w mm i'rVhji[ wg wrV B[w mm \f>Vj 885|<br />

qjBg wj dwbj Z'f{ lpbjqg qjSl wg eda H[hg mm \f>Vj 882|<br />

uW uigb{ aW h'dH Flq aVp ih{ dwiq sv tjHg mm \f>Vj 654|<br />

uW hg h.l aug dHh wJdHbj f+[a f+[a wdi Fjeg mm \f>Vj 634|<br />

qjVptp dWVp WPN[ dWioj bjdHbj mm<br />

bdVw lju lgeji Whp wiaj duRp dqiawp YTjdHbj mm \f>Vj 712|<br />

c,pv[% W[iJ sj hjv[ rg wpN VhgG dredCbj m ##Fp,vj Vj ujSgH[ du<br />

qpC zi bjr{ m$$ ljc[ fjl epiP e+.o ljdhW sg WjSg sj F.cji h{ m dHo'G<br />

hg l[ZJ v{ w[ epiP f>o V[ 1936 dry #dl,t idha qiIjsj$ dabji wgag<br />

ba[ bwjv a?a ljdhW rv'G firjV h'Hg m dl,t w"q } dHl idha<br />

qiIjsj $a[ xp,v yC%jRpS[ yjhgs[ hV a[ spdVbjrg wjiu dHl bVplji<br />

hg wiV[ yjhgs[ hV m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong><br />

\y.cgeC% lf'wlq{V@ bwaPWi 2002|


h[qwp.B af'WV sj l,Dy' l,y<br />

h[q wp.B fiWa h{ uhJ mm<br />

lfa dl+>e l'dFa h{ ahJ mm1mm<br />

lfa dl+>e dah Vjqp whjrj mm<br />

f>cp iju uh u'ep wqjrj mm<br />

ah hq bdZw af,Ddlbj ljZg mm<br />

qhjwjv wjdvwj bijZg mm2mm \Wdy,a= VjBw|<br />

Wdy,a= VjBw sgbJ Rpfi dvtgbJ apwJ s[ bjZji $a[ riaqjV<br />

h[qwp.B fiWa rjvg ue%j } ljc[ wpN q>V[ f+q>V[ drbwagbJ V[ f+eB<br />

wgaj h{ m f+eB wiV dry RphVJ sj wg qV'io lg@ sj RpKai Rph' hg<br />

ngw s[ lws[ hV m sjl V[ aJ dli` dHl ue%j sg f+rjdVwaj Wji[<br />

epiqda wl"Bg } qp,t i,t w[ fjnwJ Vjv d?bjvja lJN[ wiV sj IaV<br />

wgaj h{ m<br />

h[qwp.B s[ v`;g qjdHV[ #lpVdhig fiWa$ h{ ba[ dhq \h[q| s[ b,tig<br />

bio hV@ #Wi`$ m dHl Wi` s[ WS[ wp.c } epiP slq fjaLjh s[ dfAv[<br />

uVq dry wgaj af blojV lqN w[ ldawji ru'G dl,t l.eaJ siLVJ<br />

} rhgiJ z,ag uj ihgbJ hV m dhqjvgbj sgbJ Wi`jVg fhjCgbJ $a[<br />

bV[wJ h'i rg dHh' duh[ h[qwp.B dqvs[ hV@ f+>aP ljcj l.W.Z riaqjV<br />

h[qwp.B Vjv h{ duo[ s,Ddlbj uJsj h{ dw slq[L fjaLjh V[ bjfS[ dfAv[<br />

uVq dry a,f wgaj lg m<br />

h[qwp.B s[ blojV $a[ dHw wpsiag WSg h'Hg fjSg sg Ngv h{ m<br />

dfzvg Wi` a'G WdSbj fjSg h'S wiw[ Whpa hg lj` a[ n.cj h{ m IjaiP<br />

fdhvJ fhp.y w[ dHl[ Ngv dry dHLVjV wis[ hV@ dxi epispbjij ljdhW<br />

s[ siLV sgsji[ wi w[ bjadqw bV.s sj hpvjij qjSs[ hV m dHl<br />

Ngv sj z[ij dHw qgv a'G d;bjsj h{ m lqp>si a'G 15200 `p,B RpKyg<br />

ue%j $a[ lpL'dFa h{ m yji[ fjl[ Wi` Vjv TwgbJ fhjCgbJ dHw Whpa<br />

hg dsv~dt,yrJ V;jij f[L wisgbJ hV m dHl Ngv sj fjSg Vsg sj<br />

iPf Zji w[ h[nJ resj uJsj h{ m fjSg s[ qZpi l.ega a'G dWVJ w'Hg<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


h[qwp.B af'WV sj l,Dy' l,y<br />

37<br />

bjrj; VhgG hp.sg m dHaV[ RpKy[ blojV $a[ dwl[ f+jSg uJ f>Ag sj idhSj<br />

Whpa wnV h{ m LjdHs IjaiP dHl[ wiw[ hg siLV dHLVjV wi w[ xBjxB<br />

rjfl qpCV sg wis[ hV m dwl[ lq[G dHl blojV $a[ f,oiJ sj WdSbj<br />

dHw A'Bj duhj wqij hp.sj lg m lpSs[ hJ@ hpS Whpa r,cg dWvdc.e WS<br />

yp,wg h{ m hrj sj sWjY z,B h'S wiw[ Whpa z,B l.eaJ Rpfi i{S Wl[ij<br />

wisgbJ hV m Ijs i,tS rjvg e,v h{ dw dHh blojV 1932 dry<br />

f+eB wgaj debj m dHl a'G fdhvJ dwl[ rg dHdahjl dry dHl sj epiP<br />

blojV wiw[ d;wi VhgG bjdHbj m<br />

bjdtbj uJsj h{ dw h[qwp.B blojV $a[ slr[G fjaLjh epiP e'dW>s<br />

dl>z ljdhW V[ bjfS[ dfAv[ uVq dry z'i af,Ddlbj ljZg lg m dHl<br />

ue%j $a[ lojfa epispbjij ljdhW s[ siLV~sgsji[ wiV vHg h;jiJ<br />

sg deSag dry hi ljv dl,t l.eaJ sPi~spi[dcRpG fp,usgbJ hV m f+s[lJ<br />

dr,Dy'G rg b,u~w,v% u,DdobJ s[ iPf dry hrjHg uhj;J ijhgG b,fC ihgbJ<br />

hV m Bi{rv H[u.lgbJ l.eaJ vHg T'bj TpbjHg wiw[ #Vjv[ fp>V Vjv[<br />

xvgbJ$ sg whjra bVplji fPij fPij vjF Rpnj ihgbJ hV m LjdHs<br />

dHh bdawoVg VhgG h'r[eg u[wi bjtJ dw dHh ue%j Whpa f+dl,Zg hjlv<br />

wi yp,wg h{ m bisjl dry l+g siWji ljdhW s[ siLV dHLVjV sg<br />

IjyVj s[ Vjv Vjv l+g h[qwp.B rg Ljqv wgaj ujS v,e dfbj h{ m<br />

Wdy,a= VjBw sgbJ Rpfi dvtgbJ apwJ a'G f+Fjdra h' w[ qhJwrg<br />

FjHg l.a't dl>z ug V[ lPiu f+wjL sg ijl debjiJ \11| b>l 51-53<br />

dry dHl ai%J dvdtbj h{ ^ ldaupe dry s[rdabJ sg lhjdHaj vHg<br />

spiej FrjVg us'G 90 fsq s{GaJ } qji w[ o,w eHg a[ h[qwp.Bg fhjCJ<br />

dry bv'f h' eHg@ as W[v ba[ lpW[v Vjq s[ s{Ga bjfSg l{Vj lq[a<br />

spiej } TP.cS dVwv[ m dHw W+jhqS af,lrg a'G Rpl Wji[ fp,DdAbj m<br />

af,lrg s[ Vj s,lS $a[ Rpl } qjiV s"C[ m af,lrg V[ Qp,Dl[ dry bjfS[<br />

L[i rjvg t,v rjv[ bjlS } NjdCbj m bjlS dry'G dHw r,c[ a[u rjvj<br />

qVp,t f{sj h'dHbj ba[ Rph h;jiJ ljv s{GaJ Vjv Ip,Z wisj dihj m<br />

b>a s{Ga qji ds,a[ m vpwg h'Hg s[rg dxi f+eB h'Hg m ri ds,aj@ aP. q[ig<br />

qss wgag h{@ qja~v'w dry q{G a[ig qss wiJeg m a[i[ yji W,y[ h'Se[ m<br />

aP. RphVJ Vjv q'h Vj wigG m x[i s[rg V[ Rpl qVp,t } spLB sqV sj<br />

Vjq ds,aj a[ bjdtbj dw aP. L[i sg t,v dr,Dy'G uVdqbj h{G@ dHl vHg<br />

a[i[ f>o sj Vjq ?jvlj h'r[ej m dxi Rpl spLB sqV } af,Ddlbj wiV<br />

ba[ dyi.ugr h'S sj ri ds,aj ba[ Rpl } \spLB sqV| } y,BS v,e<br />

fHg dur[G dw eJ W,A[ } y,Bsg h{ m<br />

dH>u FejRpag bv'f h' eHg m spLB sqV FejRpag spiej sg<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


38<br />

epiqda ejcg ijh<br />

bjdebj fjvS dha af wisj dihj m af wis[ lq[G Rphs[ dli $a[<br />

v.qgbJ v.qgbJ uBJ lV m ligi'G VeV a[ b,tJ W.s lV m Rpl V[ dVijhjig<br />

ba[ q'V Zji w[ uvhgS WS dry bl.tJ ri[% bduhg af,Ddlbj wgag<br />

dw ligi lp,w debj a[ w[rv h,cgbJ hg WygbJ m b>a bwjv fpit V[<br />

bjfS[ l[rwJ ijhgG dWWjS F[u w[ spLB sqV } bjfS[ w'v WpvjdHbj<br />

ba[ N'vg dry dWnj w[ WC[ dfbji Vjv Rpl sj q,oj yp.dqbj ba[<br />

qja~v'w dry ujS vHg dwhj m<br />

irjvli rjvj h[qwp.B<br />

Wdy,a= VjBw dry siu WjSg ba[ FjHg l.a't dl>z sg<br />

qV'~wvdfa whjSg V[ debjVg njwi dl>z \b>Ddq+ali rjv[| s[ dhis[<br />

} Bp.dWbj m RphVJ irjvli vje[ l,a RpKygbJ fhjCgbJ } v,F w[<br />

lfadl+>e sj Vjq s[ w[ f+yjiVj LpiP wi ds,aj m v'wJ sg bjrjujHg<br />

LpiP h' eHg m f+>aP drsrjV f>Ddca ajij dl>z Vi'aq V[ dHl ue%j }<br />

Qva ljWa wi w[ h[qwp.B } spLB sqV sg af,Ddlbj rjvg blvg<br />

ue%j s,l w[ qLhPi wi ds,aj m 1936 dry l.a l'hS dl>z ug BgC%g<br />

eC%rjv rjdvbJ V[ dHl blojV $a[ A'Bj duhj epispbjij Rplji w[<br />

l.eaJ dry f+yji wiVj LpiP wi ds,aj dw blv af'WV blojV dHh'<br />

hg h{ m FjHg rgi dl>z ug sg wvq s[ ujsP V[ dHl blojV } dl,tJ<br />

sj L+'qSg agio WSj ds,aj m<br />

duo{ ujdH Wh{ q[ij ldaepiP l' ojVp lphjrj ijq iju[ mm<br />

\f>Vj 450|<br />

aoj ^<br />

duo{ WjWj f{i Zdi fPuj bjlSp ojfdS l'bj mm<br />

\FjHg episjl ug@ rji 1@ fRpCg 27|<br />

hpS ldaepiP fjaLjh sg A'h f+jfa wi yp,wg ue%j epiP s[ dl,t<br />

vHg ldawjiI'e WS uJsg h{ m dHl a'G dHvjrj epiP e+.o ljdhW sj duo[<br />

dwa[ rg f+wjL h{@ Rph blojV rg ljc[ vHg epispbjij WS uJsj h{@<br />

duo[ blgG d;>seg s[ i,o } y,vsj i,tS vHg l[ZJ v{Gs[ hJ m f+>aP<br />

dHdahjlw a[ bjq epispbjij ljdhW sg dWvdc>e dry Whpa r,cj b>ai<br />

h{ m dHdahjlw ue%j Vjv dl,t w"q sj drilj updCbj h'dHbj h{ m b{lg<br />

ue%j sj qV dry d?bjv bjMdsbJ hg dl,t bjfS[ epiP ljdhWjV a[<br />

rc[dibJ sgbJ wgagbJ wpiWjVgbJ } Ijs wisj h{ m dHl vHg ;iPig<br />

h{ dw dHl ue%j sg l,yjHg Wji[ fPig t'u wgag ujr[ m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


h[qwp.B af'WV sj l,Dy' l,y<br />

39<br />

FjHg ljdhW FjHg l.a't dl>z ug wiaj lPiu f+wjL \dvta Rpfi<br />

s[ yp,w[ hJ|@ FjHg rgi dl>z ug wiaj wvegZi yqawji a[ f>Ddca<br />

ajij dl>z ug Vi'aq wiaj epi agio l.e+dh ug V[ bjfS[ bjfS[ aigw[<br />

Vjv h[qwp.B sg qdhqj dWbjV wgag h{ m f>o dry dHh RpKy~ w'Bg s[<br />

dvtjig a[ Wp,Zgugrg q>V[ uJs[ hV m f+>aP dHhVJ epiP l.rjdibJ sgbJ<br />

dvtaJ a[ svgvJ epiP e'dW>s dl>z ljdhW ug sg bjfSg iyVj ba[<br />

epiP e+.o ljdhW sg lqp,yg WjSg@ dul } slq fjaLjh V[ epiP e,sg $a[<br />

dWijuqjV wgaj@ $a[ fPig ai%J VhgG q[v tJsgbJ m<br />

##debjV epiP bjaq Rpfs[lhp$$@ sj qhjV Rpfs[L epiP e'dW>s dl>z<br />

ug V[ bjfS[ ?jvl[ } ds=C% wirjdHbj ba[ dHh Rps[L epiP e+.o ljdhW<br />

ug s[ qPv dl,ZJa sg f+'C%aj wisj h{ m dvdtbj h{ ^<br />

bwvg ljdhWp l[rgb{@ bwvg fjHgb{ qjVp mm<br />

bwvg fdC© w{ WpNgb{@ bwvg wgy{ sjVp mm \f>Vj ÉÊÌÍ|<br />

dWW[w Wp,Zg WQ{i a[ b>Zg bwgsa s[ r,l h' w[ wga[ w.q Wji[ epis[r<br />

ug ajCVj wis[ hV ^ ##VjVwp bjt{ ijhp H[hp h'di evJ l{ajVp mm$$<br />

epiqda bVplji dWf+ga Ziq blojVJ sg Ijaij drridua h{ m<br />

dli` epi~blojVJ sg Ijaij@ bjfS[ dril[ a[ dHdahjl Vjv upC[ idhS<br />

vHg epiqda bVpwPv lqNg uJsg h{ m #Wdy,a= VjBw$ Wji[ f+yjdibj uJsj<br />

h{ dw slq fjaLjh sg iyVj h{ m h[qwp.B af'WV Wji[ dHl[ WjSg dry<br />

d;wi bjMsj h{ m dHl[ vHg h[qwp.B fiWa $a[ epiP e'dW>s dl>z ljdhW<br />

ug s[ dfAv[ uVq dry af blojV h'S wiw[ dHh Ijaij l.eaJ dry<br />

dt,y sj wjiV WS ihg h{ m bjY ) dHl Wji[ rg dryji wigH[ m<br />

ljc[ Whpa lji[ drsrjVJ V[ bjfSg lPN qpajdWw #qhJwjv wjvwj<br />

bijZg$@ dr,Dy'G qhJwjv sj bio Ws'Wsg #wjvJ sj wjv$ borj bwjv<br />

fpit wiV sj IaV wgaj h{@ usdw #Wdya= VjBw$ dry qhJwjv sj<br />

liPf dHl ai%J dWbjdVbj h{ ^ ##qhJwjv s[ t,DW[ h,o dry ZVp,t ba[ r,cg<br />

Fjig dwifjV vBwsg h{ m v.qgbJ v.qgbJ sjhCJ Vjv h;jiJ ugr yWj<br />

uJsj h{ m f{iJ dry zp>eiPbJ sg ASwji@ yji WjhJ@ dli $a[ uPCj@ h,oJ<br />

$y esj ba[ fjl \njig| h{ m r,cgbJ r,cgbJ b,tJ@ lPiu sgbJ dwiVJ<br />

} vdu,a wisgbJ hV m LijW fg w[ qlag dry eCP.s h{ ba[ Rpu{V<br />

dry dHl sj q>si h{ m$$ dxi Rpl[ qhJwjv Wji[ b,e[ uj w[ `piqjdHbj<br />

h{ dw ##adh hq bdZw af,Ddlbj ljZg mm qhjwjv wjdvwj bijZg mm$$<br />

ba[ dxi y"Zr[G bdZbjdH dry epiP fjaLjh s[ qp,Dt'G dHl } h'i f,wj<br />

dHl ai%J wgaj h{ ^<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


40<br />

epiqda ejcg ijh<br />

liW wjv h{ dfaj hqjij mm<br />

s[dW wjdvwj qja hqjij mm<br />

qVPbj epi qpdi qVlj qjHg mm<br />

duV q' w' lpF d*bj fC%jHg mm5mm14mm \Wdy,a= VjBw|<br />

Fjr~bio dHh h'dHbj dw qhJwjv q[ij dfaj h{ m wjvwj q[ig qjaj<br />

h{@ qV q[ij epiP h{ ba[ q{G Rpl s[ ila[ $a[ y,vsj hJ ba[ LpF wiq<br />

wisj hJ m Rpfivg rjiaj epiqda s[ qp,Tv[ dl,ZJa Vjv dwl[ ai%J rg<br />

q[v VhgG tJsg m epi `piqjV h{ ^<br />

qV wg qda dabjehp hdi uV hpwqp WPdN lptp fjHgb{ i[ mm<br />

\f>Vj 209|<br />

dHl vHg qV } epiP sg fsrg s[Sg r,cg qVqa h{ m qV Wji[<br />

epiP slr[G fjaLjh sj dHh woV ws[ rg VhgG h' lwsj m Whpa lji[<br />

drsrjV Wdy,a= VjBw } slq fjaLjh sg WjSg VhgG q>Vs[ m dHh e,v<br />

RphVJ sg ngw hg ujfsg h{ m lPiu f+wjL dry FjHg l.a't dl>z ug<br />

V[ Whpa wpN qV'~wvdfa hg dvdtbj h{ m Whpa ljigbJ whjSgbJ<br />

epi~dHdahjl a'G w'lJ sPi hV m epiqda wl"Bg $a[ fidtbJ rg dHh<br />

whjSgbJ dViqPv ljWa hp.sgbJ hV m<br />

R| dqljv s[ a"i $a[ spLB sqV sj Vjq epiP slr[G fjaLjh Vjv<br />

bjf ug V[ hg u'dCbj m Wdy,a= VjBw uJ h'i dwZi[ dHdahjl uJ dqdohjl<br />

dry VhgG dqvsj m<br />

b| s[rg } liW Lwag s[ iPf dry f[L wgaj h{ a[ dr>e[ B[T[<br />

aigdwbJ Vjv dl,tJ } s[rg sg fPuj wiV vHg f+[dibj debj h{ m usdw<br />

slq fjaLjh sj `piqjV h{ - ##ujea u'da uf{ dVl Wjlpi H[w dWVj<br />

qV V{w V bjV{ mm$$ epiP e+.o ljdhW dry rg bV[w ojHgG s[rg s[rdabJ<br />

sg fPuj t>cV wi w[ dHw bwjv u'da Vjv upCV vHg Rpfs[L ds,aj<br />

debj h{ m<br />

H| qja~v'w dry ?jvl[ sj uVq dHw s[rg s[ ri Vjv h'dHbj<br />

dvtSj ef"C VhgG aJ h'i wg h{ ( usdw epiP ljdhW ug `piqjMs[ hV ^<br />

##f+edBY ?jvlj f+qjaq wg q"u mm$$<br />

l| spLB sqV V[ bl.tJ ri[% hnI'e ijhgG af wgaj m hnI'e rg<br />

epiqda bVplji drridua h{ m<br />

h| bwjv fpit sj iPf dqdobj debj h{ usdw slr[G fjaLjh<br />

`piqjMs[ hV m \y,* dyhV bip WiV ujda bip fjda VdhV duh mm iPf<br />

i.e bip i[t F[t w'RP wdh V lwda dwh mm| aoj epiPWjSg_##iPfp V i[t<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


h[qwp.B af'WV sj l,Dy' l,y<br />

41<br />

V i.ep dwAp da=hp epS a[ f+F dF>V mm daldh WpNjH[ VjVwj dulp h'r{<br />

lpf+l.V mm$$ \lptqVg ljdhW@ f>Vj 283| m<br />

f>Ddca ajij dl>z ug Vi'aq dHl ue%j } f+eB wiV rjv[ bjf<br />

lVjaVg d?bjvJ s[ lV ba[ hi ljv Wsig Vjo sg Ijaij $a[ ujdHbj<br />

wis[ lV m bjf sg hRpq{ } f,n[ fjRpS vHg dHl blojV } slq[L<br />

dfaj ug s[ Vjq Vjv u'C ds,aj m<br />

lisji f+ajf dl>z b{q!b{Kv!H[! a[ lisji bF{ dl>z $a[ dViFi<br />

t'ug Bgq V[ bjf dHl blojV $a[ fhp.y w[ \l.a| l'hS dl>z Vjv e'LBg<br />

wgag@ f+>aP l'hS dl>z ug Vj aJ 7 y'BgbJ deS lw[ a[ Vj hg z'Cg<br />

fiWa duo[ fJcP iju V[ u'e wgaj lg@ ljWa wi lw[ m bjV[ WhjV[<br />

wiw[ Bjv A,Ddcbj m wpN dyi Wjbs da>V wp qgv h'i RpKyj uj w[ Vgvj<br />

?jvlHg N.cj Npvj ds,aj a[ dwhj debj dw dHh spLB sqV sj af<br />

blojV h{ duo[ n.c a[ bjwlguV sg zjB wiw[ bjq l.ea VhgG fhp.y<br />

lwsg m<br />

FjHg vdhSj ug epiP VjVw fjaLjh ug sg LiV bjRpS a'G fdhvJ<br />

r{LV' s[rg s[ Fea lV ba[ hi ljv Ijaij $a[ uJs[ lV m wiq~wJc<br />

rg ;iPi wis[ h'Se[ m dHh e,v epiP b>es fjaLjh s[ dHl[ uVq sg<br />

h{ m dfAv[ uVq sg e,v aJ wvupeg ugrJ vHg bSh'Sg h{ m wg blgG<br />

rg r{LV' s[rg sg fPuj wiVg LpiP wi s[HgH[( ljcj lW.Z FjHg vdhSj<br />

ug Vjv epiP b>es s[r ug s[ iPf dry hg LpiP hp.sj h{ m dHl[ ai%J epiP<br />

bqisjl ug epiP b>es s[r ug sg l.ea dry bjRpS a'G fdhvJ e.ej<br />

dHLVjV vHg ujdHbj wis[ lV m dHh e,v rg epiP bqisjl ug s[ dHl[<br />

uVq sg hg h{ m aJ a[ blgG rg e.ej dHLVjV wiV ujHgH[( epispbjij<br />

rg epiP bqisjl ug s[ agio dHLVjV sj WSVj yjhgsj h{ m u[ VhgG<br />

aJ dl,Bj dHh dVwdvbj dw u[wi slr[G fjaLjh V[ bjfS[ dfAv[ uVq<br />

dry af wgaj rg h'r[ aJ rg h[qwp.B rjvg ue%j dl,tJ vHg dHdahjlw<br />

epi-blojV VhgG h' lwsg m<br />

qhjijuj iSuga dl>z V[ wHg dHdahjlw epispbjdibJ sgbJ<br />

dWvdc>eJ LjVsji RpljigbJ@ ujegiJ rg Vjq vpbjHgbJ m h[qwp.B<br />

riaqjV blojV wLqgi s[ dHvjw[ dry f{Gsj@ qhjiju[ sg lvaVa<br />

sj hg dh,lj lg@ f+>aP Vj aJ qhjijuj iSuga dl>z } epispbjij lojdfa<br />

wiV sg lp,Ng a[ Vj hg dwl[ drsrjV V[ lvjh ds,ag m fi b,u~w,v%<br />

h[qwp.B fiWa s[ RpfjdLw wHg qVzCa whjSgbJ zC w[ l.eaJ }<br />

epi bjL[ a'G ep.qijh wi ih[ hV m wHg bjts[ hV dw dHl ue%j $a[ b,Zg<br />

ija Wjbs epiP fjaLjh bjfSj siWji vjMs[ hV m wHg bjts[ hV<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


42<br />

epiqda ejcg ijh<br />

dw f+a,t bwjvg u'a s[ siLV hp.s[ hV m wHg bjts[ hV dw b,Zg ija<br />

} s[ra[ dHl Ngv dry dHLVjV wiV bjMs[ hV m du>V[ qP>h YVgbJ<br />

e,vJ@ f+>aP dHw e,v lJNg h{ dw dHhVJ whjSgbJ s[ s,lS rjdvbJ s[<br />

ugrV dry w'Hg fvBj VhgG bjdHbj s[dtbj debj m<br />

blvgba wg h{ ( W+jhqSrjs l.lwji ljcj tdhCj VhgG A,cs[ m<br />

epiWjSg l[ZJ ds>sg h{@ f+>aP bvPSg dl,v w"S y,DB[ ( bjq ljZjiS W.sj<br />

ypBwg qji w[ w.q ljiVj yjhp.sj h{ m dHl vHg W+jhqSg wiq~wJcJ s[<br />

ujv dry xl w[ bjfS[ blv[ } Fpvj w[ ?pbji h' dihj h{ m Vwv qji<br />

w[ epiP sj l,yj dl,t WSV sj IaV wisj h{ m e.ej sg ue%j fajvfpig<br />

ba[ W+jhqSJ sg ue%j f>u FjHgbJ } f+Ljsj Awj w[ sjVg WSsj h{ m<br />

blvg agio epiP s[ dl,tJ vHg Vjq dlqiV hg h{ m epiP `piqjV h{ ^<br />

agido VjrS ujRp agiop Vjqp h{ mm \f>Vj ÎÐÏ|<br />

Wjwg lF x'wB wiq hV ^<br />

wiq Ziq fjt>c u' sgldh daV uqp ujejag vPB{ mm<br />

dViWjS wgiaVp ejrhp wia[ wj dVqt dlqia duap APB{ mm<br />

\f>Vj 747|<br />

dHh' hg epiqda ejcg ijh ]m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong><br />

\s[l fis[l@ 19!7!1991|


dHw h'i ?aij _ldhuZjig f+oj<br />

dl,t Ziq sgbJ lB[uJ $a'G epiqpt@ epidl,t@ fdaa a[ ldhuZjig<br />

LWsJ sg ria'G ejdh~Wejdh ljc[ w.Vk f{Gsg idh>sg h{ m wHg ue%j<br />

b>DdDq+aZjig ba[ W[b>Ddq+aZjig drdLbJ $a[ F,trgbJ WdhlJ s[ v,e[ btjC[<br />

rg r[tS lpSV dry bjH[ hV m Fjiag WBrji[ a'G fdhvJ z,B r,Z hg<br />

dHh' duh[ qlv[ dACs[ lV m LjdHs dHw wjiV dHh rg h' lwsj h{ dw<br />

f,Aqg f>ujW dry qplvqjVJ sg WhpdeSag h'dHbj wisg lg ba[ dHh<br />

v'w dh>sPbJ } wj`i lqN w[ spiwjis[ a[ wHg r[iJ uWi wiV $a[ rg<br />

ap,v f{Gs[ lV m uWi s[ Bjwi[ vHg dl,tJ sj drLrjl du,aS vHg ba[<br />

dHV%J F'v[ fjaLjhJ } wpiWjVg sj W,wij WSjRpS vHg dh>sPbJ V[<br />

ldhuZjig f+oj } firjdVbj m<br />

1947 s[ `ljsJ dry du>Vj dl,t w"q sj qjvg a[ ujVg VpwljV<br />

h'dHbj@ LjdHs h'i dwl[ w"q sj VhgG h'dHbj m epiZjqJ a'G rg drA'C[<br />

eH[ m dl,t w"q } dlvj wg dqdvbj ( bj;jsg vHg wpiWjVgbJ wiV<br />

rjdvbJ } uijdHq~f[Lj w"q a[ lqJ Wsv debj h{_wdh w[<br />

Bjdvbj debj m<br />

epiqpt uJ epidl,t<br />

epiqpt uJ epidl,t s[ Fjr~bio dH,Dw' duh[ hg hV m qhjV w'L<br />

s[ wiaj FjHg wjV% dl>z V[ epiqpt s[ bio l`j 418 $a[ dHl ai%J<br />

wga[ hV ^<br />

l.debj_ldaepi sj qp,t@ epiP sj dyhij@ Rph fpit u' epiP s[<br />

l.qpt h{@ ws[ W[qpt VhgG hp.sj m<br />

epiqpt LWs sg ria'G epiWjSg dry Whpa rjig epiP ljdhWjV<br />

V[ bjf wgag h{ m<br />

aoj ^<br />

epiqpdt r{i dri'Z erjr{ mm<br />

epiqpdt levg eSa dqBjr{ mm \f>Vj 942|<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


44<br />

epiqda ejcg ijh<br />

epiqpdt i'dq i'dq hdi dZbjr{ mm<br />

VjVw epiqpdt ljdy lqjr{ mm \f>Vj 941|<br />

epiqpdt dqvgb{ qVqpdt drApi{ epiqpdt dWdZ f+eBjH[ ugRp mm<br />

\f>Vj 131|<br />

dHl[ ai%J epidl,t v`; rg Whpa r[iJ epiWjSg dry bjMsj h{ m<br />

aoj ^<br />

so isKu sKw bµDpu hY BweI ij gur ky Bwxy ivic AwvY ]<br />

AwpxY BwxY jo clY BweI ivCuiV cotw KwvY ]<br />

\l'idn q^ Ë@ f>Vj 601|<br />

aoj ^<br />

gur siqgur kw jo isKu AKwey su Blky auiT hir nwmu iDAwvY ]<br />

\q^ Ì@ f>Vj 305|<br />

aoj ^<br />

jy ko isKu gurU syqI snmuKu hovY ]<br />

hovY q snmuKu isKu koeI jIAhu rhY gur nwly ]<br />

\bV.sp ljdhW@ f>Vj 919|<br />

FjHg episjl ug bjfSgbJ rjiJ dry epidlt sg drbjdtbj<br />

wis[ dvts[ hV ^<br />

wpiWjSg daVj epidltj b>Ddq+ap r[v{ ldi Vjr.s[ mm<br />

wpiWjSg daVj epi dltj hpdH dHw qdV epi ujfp uf>s[ mm<br />

\rji 12@ fRpCg 2|<br />

lji[ ZiqJ sgbJ Zjidqw fplawJ dry epiP a[ y[vj ba[ epiP ZjiV<br />

sg drZg Wji[ Whpa wpN dvdtbj dqvsj h{ m dl,t Ziq dry epiP sgtLa<br />

h'S sj bjfSg hg dwlq sj dVijvj T.e h{ m ldaepiJ s[ qpajdWw ^<br />

gur mMq® hIxs´ jo pRwxI iDRgMq jnm B®stxh ]<br />

kUkrh sUkrh grDBh kwkh srpnh quil Klh ] \f>Vj 1356|<br />

FjHg episjl s[ v`;J dry ##yiV Z'dH ihijdl wdi yiSjdq+ap<br />

dltJ fgvjdHbj m$$ dHh sgtLa wiV sj aigwj V"G fjaLjhgbJ a,w<br />

y,vsj dihj m f+>aP slq fjaLjh epiP e'dW>s dl>z ug V[ t>c[ WjB[ sg<br />

fjhpv sg qiIjsj a'ig m Fjr[G u.e a[ upeag epiP VjVw fjaLjh rjvg<br />

hg ihg ^<br />

fgrhp fjhpv t>c[Zji hpdH uVq lph[vj mm<br />

epi l.eda wgVg tjvlj qVqptg sph[vj mm<br />

rjh rjh e'dW>s dl>z bjf[ epi y[vj mm<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong><br />

\FjHg episjl sPuj@ rji 41@ fRpCg 1|


45<br />

L.wjrjsg L.wj wi lws[ hV dw dHh s' aigw[ epi~sgdtbj s[<br />

dwM f+yva h'H[@ us dw ##dHwj WjSg dHwp epip dHw' lWsp rgyjdi$$<br />

epiqda sj qPv dl,ZJa h{ m dWW[w Wp,Zg Vjv dryji wgdabJ L.dwbJ<br />

s[ W,sv xB uJs[ hV a[ ls sg dViqv dwiV Vjv hi fjl[ debjV<br />

iPfg yjVS sj fljij h'dHbj V;ik bjrS v,e f{Gsj h{ m epiP VjVw<br />

sj qda h{ dw epiP u'da h{@ ligi VhgG ba[ epiP LWs h{@ drbwag VhgG m<br />

##lWsp epiP lpida ZpdV y[vj mm$$ \f>Vj 943| slr[G fjaLjh V[ aJ dHl<br />

l+[LB dryji } l.fPiSaj W?Lg@ Fjr epdibjHg LWs epiP e+.o@ f>o dha<br />

bF[s wiV Vjv hg lf,LB wgaj dw ^<br />

fPuj bwjv wg@<br />

fiyj lWs wj@<br />

sgsji tjvl[ wj m<br />

dHl f+ojdH c.VwV eigVv{l 1981 dry bjfSg dvtg fplaw<br />

Gospal of Guru Granth Sahib l`j 35 $a[ dvtsj h{ ^ ##w'Hg dwl ai%J<br />

dl,t WS lws{( u[ Rph epiP ljdhW dry fPiV drLrjl sj b{vjV wi[<br />

ba[ bwjv fpit } bjaq lqifS wi[ m t>c[ sj b>Ddq+a Aw[ ba[ f>u<br />

wwjiJ sj ZjiVg h'r[ m idhaVjdqbJ sg qiIjsj sg fjvSj wi[ m$$ b,e[<br />

l`j 36 $a[ dvtsj ] dw epiP e'dW>s dl>z ug V[ dl,tg dryjiZjij dwM<br />

Wsv ds,ag ( dHl Wji[ dvtsj h{ ^ ##blv dry epiP e'dW>s dl>z ug V[<br />

w'Hg ?jl aWsgvg VhgG wgag m fi dl,tJ $a[ bdabjyjiJ s[ lq[G dl,tJ<br />

dry Whjsig FiV vHg RphVJ Wjhiv[ dy>V% lojfa wga[ duV%J s[ wjiV<br />

dl,tJ V[ Whpa LhgsgbJ ds,agbJ ba[ bjfS[ Ziq s[ bVq'v ?;jV[ }<br />

dh>sP ba[ dHlvjqg qa dry u;W VhgG h'S ds,aj m$$<br />

dl,t Ziq dry b>Ddq+a AwS s[ bdFvjLg } epiP e+.o ljdhW sg<br />

hj;ig dry f>u epiP dfbjdibJ s[ lVqp,t bjfS[ bjf } lqifS wiVj<br />

f{Gsj h{ m AjSWgS wiV Rpfi.a f>u epiP dfbji[ yvg bj ihg f+>fij<br />

bVplji f>u WjSgbJ fC% w[ t>c[ WjB[ sj b>Ddq+a dabji wis[ hV ba[<br />

b>Ddq+a AwS s[ bdZwjig } b>Ddq+a AwJs[ hV m dxi Rph f+jSg epidl,t<br />

btrjRpS sj bdZwjig WS uJsj h{@ Fjr b>Ddq+aZjig dl,t epiP ?jvl[<br />

sj b>e WS uJsj h{ ^<br />

epi sgdtbj v{ l'dH dltp lsjdHbj mm<br />

\FjHg episjl ug@ rji Ë@ fRpCgÉÉ|<br />

Rpfi.a epiP fjaLjh sgbJ blglJ sj fjai WS uJsj h{ ^<br />

?jvlj q[i' iPf h{ ?jl mm<br />

?jvl[ qdh h" wi" dVrjl mm<br />

dHw h'i ?aij_ldhuZjig f+oj<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


46<br />

epiqda ejcg ijh<br />

bjt w[ epiP fjaLjh dl,t } dVrjus[ hV m fi epiP fjaLjh V[ Vjv<br />

Lia rg vej ds,ag dw ^<br />

fdaa w"S<br />

h{ ^<br />

idhSg ih{ l'Hg dlt q[ij@<br />

Yhp ljdhW q{ Rpl wj y[ij mm<br />

idha dWVJ Vdh dlt whjr{@<br />

idha dWVJ si y'BJ tjr{ mm \idhaVjqj FjHg s[lj dl>z ug|<br />

FjHg ljdhW FjHg wjV% dl>z V[ qhjV w'L s[ l`j 738 $a[ dvdtbj<br />

dcdebj h'dHbj@ Ziq wiq a'G dcdebj@ fjfg@ uja a'G<br />

dcdebj@ lqju'G ?jiu m<br />

f+dl,Z drsrjV debjVg RPZq dl>z ug fdaa f+jSg Wji[<br />

dvts[ hV ^<br />

1! u' qVp,t ligi sg bt>caj } F.e wi[ ba[ qjVdlw fdr,a+aj a'G<br />

dc,e fr[@ Rph ?jvlj fsrg a'G fdaa h' uJsj h{ m \dc,e f{Gsj<br />

h{ m|<br />

2! fdaa w[rv Rph hg VhgG h{ u' sjC%g uJ w[l w,DB[@ Rph rg fdaa<br />

h{ u' f{iJ a'G v{ w[ dli aw ligi sj w'Hg rg i'q w,DB[ uJ Rpt[C[ m<br />

3! qVp,t sg RpKyg brloj ligiw WSai s[ f,Dt'G Rph h{ u' i,W V[<br />

ljug h{@ dul sg wJB AJB dl,tg rjv[ i,Wg liPf a'G h[nJ dc,eSj<br />

h{ m<br />

4! dl,t FjHgyji[ dry fdaa dl,t sj l'Lv ba[ FjHgyjiw WjHgwjB<br />

h'Sj yjhgsj h{ aJ dw fdaafpS[ sg vdhi } n,v% f{ lw[ m<br />

5! w'Hg W[b>Ddq+agbj@ fdaa@ sjC%g~w,Bj a[ epiP e+.o ljdhW $a[ epiP-<br />

FjrVj Vj i,tS rjvj qVp,t dwl[ } dli'fjRp VhgG s[ lwsj m<br />

6! i,Dt[ h'H[ w[l uJ sjC%j wBrj w[ dwl[ rg drbwag rv'G a?aJ Rpa[<br />

bisjlj uJ wCjh f+ljds f+rjS VhgG h'Sj yjhgsj m<br />

7! dl,t epiP e+.o ljdhW } epiP q>VS rjv[ dwl[ ldhuZjig dl,t Vjv<br />

FjHgyjiw lJN i,t lwsj h{ fi fdaa Vjv VhgG m<br />

dHw lir[tS bVplji 1947 a'G fdhvJ 10² a'G z,B dl,t fdaa<br />

hp.s[ lV@ f+>aP dHl lq[G 50² dl,t fdaafpS[ s[ bli o,v[ dl,tg a'G W[qp,t<br />

h' yp,w[ hV m dl,Bj dHh dVwdvbj ] dw fdaa dl,t debj~ep;dibj<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


(<br />

drbwag a[ epiP f>o a'G W[qp,t h'S wiw[ dl,tg a'G ?jiu lqNSj yjhgsj<br />

h{ m cjwBi c.VwV rg fdaa dl,t } dl,t q>VS vHg dabji VhgG m<br />

ldhuZjig dl,t<br />

dHw h'i ?aij_ldhuZjig f+oj<br />

47<br />

FjHg wjV% dl>z ug s[ qpajdWw ldhu s[ bio hV_A.V[ A.V[@ h"vg<br />

h"vg a[ dl,t s[ bio wis[ hV_y[v[@ Ljdeis m ##l+g epiP VjVw s[r<br />

ug sj bVpIjHg dul V[ ldaepiP VjVw s[r ug sj Ziq ZjiV wgaj<br />

h{@ u' l+g epiP e+.o ljdhW ug } bjfSj Ziq e+.o q>Vsj ba[ sl ldaepiJ<br />

} dHw iPf ujSsj h{ m$$ l' ldhuZjig dl,t s[ bio h'dH_h"v[ h"v[<br />

drbwag sj t>c[ WjB[ sj b>Ddq+a AwS vHg dabji h'Sj m epiqda<br />

qjia.c Fje fdhvj l`j 11 $a[ FjHg wjV% dl>z ug dvts[ hV ^ ##dur[G<br />

W.sHg dl,tJ s[ qpwjWv[ a,a ?jvlj LWs ria'G dry bjdHbj lg@ dar[G<br />

t>c[ sj b>Ddq+a AwS rjv[ dl,tJ s[ qpwjWv[ ldhuZjig LWs RphVJ dl,tJ<br />

vHg ridabj debj ] u' w[l@ dwifjV@ w,A sg fPig idha VhgG i,ts[<br />

lV@ Wjwg lji[ dVIq dl,t Ziq s[ ds=C% ZjiV wis[ lV m$$<br />

dl,t dHdahjl a[ idhaVjq[ ldhuZjig f+oj Wji[ yp,f hV m f+>aP FjHg<br />

qVg dl>z sg dvtg fplaw Feajrvg dry ldhuZjigbJ r,v'G f[L h'Hg<br />

##rjuWpv biP;$$ dry wpN dvdtbj dqvsj h{ m dHl dvta dry<br />

lr{~dri'Zg dryjiZjijrJ FjiP hV m dHl vHg dwl[ ai%J rg Fi'l[I'e<br />

VhgG bjtg uj lwsg m wpN wp RpsjhiSJ f[L hV ^<br />

1! l,Dy[ fjaLjh ) drrjh lq[G ba[ dtbjh lijZ s[ dsV blgG W+jhqSJ<br />

} F'uV wirJs[ lg m hpS dl,t bjts[ hV u' dl,tJ } AwjrSj )<br />

hpwq h'dHbj dl,tJ } Fg@ W+jhqSJ } rg bdaoJ } Fvg f+wji<br />

f+ga wiw[ lFl } f+ljds AwjdHbj wi' m$$ f+>aP epiWjSg wiqwJcg<br />

dWfiS igaJ sj t>cS wisg h{ m<br />

2! ##blgG u' bjdqv f[Lj wydhigbJ ujS rjv[ dl,t sjC%gbJ w[l<br />

dHw' duh[ w{GygbJ Vjv wBrjH[ v{Gs[ lJ m hpS dur[G hpwq h'r[ dar[G<br />

wigH[ m$$ ##hpwq a[ tjl slta h'dH mm$$ duhC[ aplgG ldhuZjig dl,t<br />

h'@ u[ w[ljZjigbJ sg ai%J ljWa it' aJ Fvj h{@ VhgG aJ aplgG<br />

;iPia qjai rZgw h'r[ l' WijWi wirjdH A,cS[ m$$ fi epiP hpwq<br />

aJ \ljWa lPida slaji dlij| h{ m<br />

dl,tJ sj Whpaj lqJ u.eJ Ip,ZJ dry uPNS wjiV bjfS[ l,y[ lp,y[<br />

dHdahjl } aJ zCs[ ih[ f+>aP dvt w[ l.FjvS sj q"wj Vj w,T lw[@ dul<br />

wiw[ lq[G lq[G bSlptjrgbJ dl,t ihpigaJ Wji[ yiyj dACsg idh>sg h{ m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


48<br />

epiqda ejcg ijh<br />

1925 dry bSr>c[ f>ujW s[ lji[ dHdahjlw epispbji[<br />

b{l!ug!fg!lg! b>Ddq+ali s[ f+W.Z dry bj eH[ lV m wj}V qpajdWw r'BJ<br />

ijhk f+W.Zw wq[Bg sg y'S@ vj;qg h' eHg m fdhv[ ldqbJ dry F{~FjrVg<br />

rjv[ epidl,t l[rj vHg ypS[ uJs[ lV m f+>aP b{l!ug!fg!lg! b>Ddq+ali ba[<br />

ds,vg epispbjij f+W.Zw wq[Bg dlbjlg btjC[ WS w[ idh eHgbJ hV m<br />

##dHvda wj VjRp yRpZig$$@ epiWjSg s[ qhJrjw bVplji ZC[ Wj;@<br />

bjyiShgS a[ epiqda dlZJaJ a'G bSujS ypS[ ujS v,e fH[ hV m<br />

epiP sg e'vw@ WSg WSjHg epispbjij lB[u a[ Vjv v,es[ qp`a v.ei<br />

sgbJ lhPvaJ $a[ hi dlbjlg fjiBg sgbJ V;iJ v,egbJ idh>sgbJ<br />

hV m<br />

dl,tg } t'ij vjRpS rjvgbJ ajwaJ rg lieiq hV m dHV%J<br />

bVqag lFj l'ljdHBgbJ V[ ldhuZjig dl,t sj lB.B tCj wiw[ Feag<br />

a[ Lwag s[ l'q[ epispbjdibJ $a[ wW;j wiV sj dVlyj Zji dvbj<br />

ujfsj h{ m<br />

cjwBi ijZj d*LVV bVplji ^ “It is said and not without truth<br />

that Hinduism killed Budhism by taking into a Fraternal<br />

embracement.”<br />

##Fjr dw dh>sP Ziq V[ Fij rjvg evrwCg dry Wp,Z qa sj evj<br />

zp,B ds,aj m$$ Rph' hg `jiqPvj dl,t Ziq } ?aq wiV vHg wgaj uj<br />

dihj ujfsj h{ m ViwZjigbJ@ ijZj lpbjqgbJ a[ fjt>cg epiPc.q sg<br />

cxvg rujRpS rjvgbJ H[u.lgbJ@ duV%J sg df,n $a[ bjigbj lqjug<br />

dlbjlg ajwaJ hV@ fdhv'G hg dl,tg } t'ij vjRpS vHg q{sjV dry<br />

wj`g lq[G a'G bjfSg wpdBvaj sj drtjrj wi ihgbJ hV m epiP ?jvl[<br />

} lpy[a idhS sg v'C h{ m W[h,s b`l'l sg e,v h{ dw ljcgbJ Zjidqw<br />

l'ljdHBgbJ dl,t f+yji sj sjhrj wisgbJ VhgG o,wsgbJ m qa[ fjl<br />

wiV dry rg bevg waji dry idh>sgbJ hV@ f+>aP dHhVJ $a[ bqv<br />

wiV s[ lq[G faj VhgG dHhVJ } wg l,f lp.z uJsj h{ m b{l!ug!fg!lg!@<br />

b>Ddq+ali V[ ldhuZjig f+oj Wji[ dqag 31-3-1973 } dHw qaj fjl<br />

wgaj lg dul sg wjfg h[nJ siu h{ ^<br />

f+ZjV ljdhW sg bjdebj a[ hjRPl sg l.qag Vjv lisji Wvs[r<br />

dl>z ug qjdhvfpigbj V[ dHl l.W.Z dry h[n dvdtbj qaj f[L wgaj ^<br />

##ljv 1925 dl,t epispbjij b{wB WSV r[v[ lqp,y[ f>ujW s[ wpN<br />

d;dv%bJ dry ldhuZjig dl,t hp.s[ lV u' dl,t epispbjij b{wB sg ajig`<br />

\fdiFjLj| Rpa[ fPi[ Rpais[ lV@ f+>aP WBrji[ a'G Rpfi.a deSag s[ wpN<br />

wp ldhuZjigbJ a'G dWVJ dHh l.f+sjdH ?aq h' yp,wg h{ m dHV%J<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


dHw h'i ?aij_ldhuZjig f+oj<br />

49<br />

ldhuZjigbJ dr,Dy'G wpN aJ dl>z lu eH[ hV a[ wpN dh>sP ldFbjyji<br />

sj dh,lj WS eH[ hV m fi epispbjij y'S vHg VrgbJ WS ihgbJ r'Bi<br />

dvlBJ dry r[dtbj debj h{ dw Whpa lji[ Q{i dl,tJ } ldhuZjig Vjq<br />

o,v[ Qva a"i $a[ epispbjij y'SJ vHg r'Bi WSjdHbj uj dihj h{ m<br />

dHl vHg b{l!ug!fg!lg! sj dHh uViv lqjeq f+rjV wisj h{ dw dl,t<br />

epispbjij b{wB dry dHh' duhgbJ aiqgqJ liwji w'v'G wirjHgbJ<br />

ujS dul Vjv w[rv w[ljZjig dl,t hg b{l!ug!fg!lg! a[ v'wv epispbjij<br />

wq[BgbJ s[ r'Bi WS lwS m dHh dHw,aiaj f>ujW liwji fjl'G q>e<br />

wisg h{ dw dHhVJ aiqgqJ } A[ag a'G A[ag drZjV lFj dry fjl<br />

wirj w[ wj}V sg Lwv ds,ag ujr[ a[ bjRpS rjvgbJ y'SJ dry dHl<br />

sg ria'G wgag ujr[ m lisji bujdHW dl>z s[ ajHgs wiV $a[ dHh<br />

qaj liW-l.qag Vjv fjl h' debj m<br />

Fjiag liwji fjl'G dl,tg sg ijtg vHg bjl i,tSg bjfS[ bjf<br />

} Z'tj s[Sj h{ m uJ dHM bjt' dW,vg s[ ci wjiV wWPai rJeP. b,tJ<br />

qgBS rjvg e,v h{ m sp,t aJ dHl e,v sj h{ dw qa[ fjl wiV rjv[<br />

bjf hg dHhVJ qdabJ sgbJ Z,ugbJ RpcjRpS $a[ v,e[ h'H[ hV m fdhvj<br />

drLr dl,t l.q[vV duhCj dw bwjv a?a ljdhW sg Aai AjdHbj<br />

h[n wijRpS sj `{lvj wgaj debj h{@ Rpl s[ dH>VrgB[LV f,ai duhCj<br />

dw sjl } qVuga dl>z wvw,aj@ l{wBig b{l!ug!fg!lg! rv'G hj;ig<br />

FiV vHg dqdvbj h{@ dry dwl[ H[u.c[ sj d;wi VhgG m h' lwsj h{ H[u.cj<br />

fdhvJ rjvj hg h'r[ m fdhv[ lqjeq sj wVrgVi l+g vAqS y[vj ijq<br />

dl>Zg } ojdfbj debj lg m LjdHs hpS rg dHh l,uS dHl[ fsrg $a[<br />

dWijuqjV h'S m dHl l.fisjdH s[ v'w bjfS[ bjf } epiP VjVw s[<br />

ldhuZjig dl,t btrjMs[ hV m dHhVJ bt"ag ldhuZjigbJ sj dHw c[ij<br />

fPlj i'c@ VrgG ds,vg dry h{ m 1984 dry ds,vg drt[ ba[ qpvw s[ h'i<br />

dh,DdlbJ dry dHw deSg dq,og lwgq qpajdWw W[wlPi dl,t Wp,T[@ W,y[ a[<br />

b"iaJ ba[ V"urjVJ sj wav[bjq h'dHbj m h;jiJ dl,t WgWgbJ }<br />

RpZjdvbj debj a[ RphVJ Vjv Wvjawji wgaj debj m wi'CJ ipf{ sg<br />

l.f,ag b,eJ vj w[ Flq wi ds,ag eHg m dHh lF wpN liwjig Ldh $a[<br />

dl,tJ } lWw dltjRpS vHg wgaj debj lg m dHh wjav dHl lq[G rg<br />

ds,vg sgbJ evgbJ a[ W;jiJ dry Wp,w%s[ dxis[ hV m dwl[ } w'Hg rg<br />

dwl[ dwlq sj s.c VhgG ds,aj debj@ dwMdw wjav rg bjf a[ qpVl`<br />

rg bjf hg lV m e,v h'i fjl[ yv[ eHg m e,v wisj lg vAqS y[vj<br />

ijq b{Gc w.fVg sg m `ljsJ Wjbs dHhVJ s[ fPuj blojV $a[ v,e[ W'ic<br />

$a[ Rpwdibj h'dHbj@ ##dVuojr epispbjij$$ Rpairj w[ ##dVuojr q>si$$<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


50<br />

epiqda ejcg ijh<br />

W'ic verj ds,aj debj lg duhCj hpS rg v,Ddebj h'dHbj s[dtbj<br />

uj lwsj h{ m dHl a'G dHvjrj epiP e+.o ljdhW a'G Ap,B l+g ijq y>si a[<br />

l+g d*LV ug sg fPuj hp.sg h{ ba[ dHhVJ sgbJ qPiaJ bjds i,tgbJ<br />

h'HgbJ hV m epiP VjVw fjaLjh sj braji fpiW ;iPi qVjMs[ hV@<br />

f+>aP uVq bLBqg a[ ijqV"qg bjds dh>sP daRphji rg ZPq Zjq Vjv<br />

qVjMs[ hV m f+rjdVa #dl,t idha qiIjsj$ bVplji epispbji[ dry<br />

duo[ epiP e+.o ljdhW sj f+wjL h{@ dry qPiag fPuj a[ dWfiV igaJ<br />

wiV sg qVjhg h{@ fi dHl blojV $a[ dHh lF wpN h' dihj h{ m ljc[<br />

b{l!ug!fg!lg! ba[ bwjv a?a s[ bt"ag uo[sji ljdhW dHhVJ s[ qptg<br />

} dl,t drLr l.q[vV sj wVrgVi ojf ih[ hV m dw,cj r,cj q?"v ljc[<br />

dHh Zjidqw vgci dl,t w"q Vjv wi ih[ hV m<br />

dHl[ ai%J dHw WgWg lv'yVJ ?jvlj h{@ u' Whpa l'hSj bV.sqHg<br />

wgiaV wisg h{@ f+>aP b>Ddq+a AwS a'G sPi F,usg h{ m dHh WgWg dl,t<br />

epispbjdibJ dry rg wgiaV wiV sj f+f>y wisg dxisg h{ ba[ ljc[<br />

uo[sji rjh rjh wis[ VhgG o,ws[ m uSj~tSj ?jvlj WdSbj h{ m epiP<br />

lpqda W?L[ m dwl[ V[ ngw hg bjdtbj h{ ^ u[wi ldhuZjig qplvqjV<br />

VhgG h.psj@ ldhuZjig HgljHg VhgG hp.sj@ dHo'G aw dw ldhuZjig dh>sP<br />

rg VhgG hp.sj aJ dl,t ldhuZjig dwM ( ldhuZjig f+oj yapi dsqjQ<br />

sg Rpfu h{ m dl,t Ziq vHg dq,nj qhpij h{ m<br />

q[ig f>ow dha{LgbJ fjl ldVqi W[Vag h{ dw dHl rZ ihg bqi<br />

r[v sgbJ uC%J w,BSgbJ hg lq[G sg fpwji h{ m dHh dl,t f>o sg qhjV<br />

l[rj h{ m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong><br />

\f>ujW BjHgq;@ 24!1!1996|


VjqZjigbJ \wPdwbJ| sg blvgba<br />

dl>zJ sj hvwj duhj sWwj qjiV $a[ VjqZjig dl,t l.ea IP!w[!<br />

rv'G lqwjvg f[fi dry a[ dl,t l.ea rv'G RpnjH[ eH[ L.dwbJ Wji[<br />

lf,LBgwiS ds,aj debj h{ m y.ej hp.sj u[wi VjqZjig rgi l,y' l,y<br />

dvts[ ba[ epiP f>o ?jvlj fjl'G qpbj`g q>e w[ f>ow l`J dry bj W{ns[ m<br />

dHl lf,LBgwiS dry Whpa ljij NPn a[ Whpa lji[ a,oJ } a'C qi'C<br />

w[ f[L wiV sg w'dLL wgag eHg h{ ba[ wHg epiqda s[ qPv dl,ZJaJ<br />

Wji[ dvtSj dHw fjl[ dihj@ A'dhbj aw rg VhgG debj m NPn } vpwjRpS<br />

vHg Fjr[G dw>V[ rg fjfC r[v[ ujS@ f+>aP dlbjS[ bjts[ hV dw l,y<br />

l" fCs[ fjC w[ rg Wjhi bj uJsj h{ m dHh q[i[ hg d?bjv VhgG@ lsgbJ<br />

a'G y,v[ bj ih[ hV@ #ljy } bJy VhgG m$ Truth is green.<br />

sjl aJ dVqjSj duhj slJ fjaLjhgbJ sg u'da l+g epiP e+.o ljdhW<br />

ug sj Vjq~Zigw l[rw h{@ drsrjV rg VhgG m hJ@ epiWjSg q[ij ugrV<br />

bjZji ;iPi h{ m IwgVV dVif,t h' w[ dHdahjlw hrjdvbJ ijhgG a[<br />

epiWjSg sg wlr,Bg } bjZji WSj w[ dHl lf,LBgwiS sj f'lB qjiBq<br />

wi w[ sp,Z sj sp,Z a[ fjSg sj fjSg wiV sj IaV ;iPi wiJej m<br />

#epiqda dry bB,v drLrjl$ \VjqZjig lf,LBgwiS sg fdhvg<br />

lai| VjqZjig lFj V[ dHh VhgG dvdtbj dw RphVJ V[ dwhCg epiqda<br />

} bfSjdHbj h{ m dl,t Ziq dry aJ epiWjSg LWs epiP e+.o ljdhW<br />

} aV'G@ qV'G debjV epiP q>V w[ bjfSg ugrV~e,cg } yvjRpS sj<br />

hpwq h{@ Fjr epiP WjSg bVplji y,vS } epiqda bjdtbj uJsj h{ m<br />

VjqZjig l.fisj rjv[ epiP e+.o ljdhW } bjfSj epiP VhgG q>Vs[ m T.c'ij<br />

;iPi df,Bs[ hV dw Rph epiP e+.o ljdhW ug sg WjSg } ldawjis[ a[<br />

q>Vs[ hV m dHhVJ s[ wHg qLhPi dvtjig duhVJ dr,Dy'G dHw dqhi dl>z<br />

h{@ Rpl V[ dHw fpit epiP Vjq sg fplaw dvtg h{ m dHl sj qptW.Z qjlBi<br />

dVhjv dl>z V[ 10 ld`bJ sj dvdtbj h{ m l`j 9 $a[ dvtsj h{ ^ ##fia,t<br />

epiP s[hZjig } duhC[ VhgG q>Vs[@ Rph qVqpt a[ eZ[ a'G r,Z qPit hV m$$<br />

ba[ dqhi dl>z dHl[ fplaw dry dHw ue%j dvtsj h{ ^ ##f>o f+wjL dry<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


52<br />

epiqda ejcg ijh<br />

e+.o ljdhW sg oJ duhVJ V[ epiP e+.o ljdhW dvdtbj h{@ wpwiq wgaj<br />

h{ m$$<br />

qhjV drsrjV FjHg wjV% dl>z VjFj V[ bjfSg fplaw qhjV<br />

w'L dry l`j 420 $a[ dHl ai%J dvdtbj h{ ^ ##epiqda_l.eIj_epiP<br />

dl,ZJa epiP s[ ojf[ h'H[ dVIq@ dl,t Ziq m$$ dryji wgdabJ dHh e,v<br />

dVti w[ ljhqS[ bj uJsg h{ dw VjqZjigbJ sg w'Hg blv qiIjsj<br />

uJ epiqda VhgG@ Wvdw dHl } Vgq dl,t ba[ Vgq W+jhqSg qiIjsj<br />

bjt lws[ hJ m dHh s[hZjig WjWj f+ajf dl>z a[ WjWj ueuga dl>z<br />

sg yvjHg qiIjsj hg dHhVJ sg epiqda h{ m<br />

debjVg f+ajf dl>z fdhv[ idh yp,w[ bwjv a?a s[ uo[sji<br />

bjfSg fplaw wPwj epiPc.q s[ l`j 8 $a[ dvts[ hV ^<br />

##slJ ldaepiPbJ V[ dHw bwjv fpit a[ dVijwji l+g rjdhepiP<br />

sg Feag wiV sg dldtbj s[S s[ Vjv dwl[ s[rg s[raj@ dwiaq rlaP<br />

uJ s[hZjig sg fPuj a'G ridubj h{ m ldaepiP V[ s[h } VjLr.a q>DdVbj<br />

h{ m dHl vHg dl,t } dwl[ s[hZjig sj fpujig VhgG WSjdHbj m$$ dl,ZJaw<br />

a"i $a[ bwjv fpit s[ W?L[ h'H[ bVpFjr f+wjL@ bjadqw debjV<br />

bioja epiWjSg } epiP dWbjV wgaj h{ m dur[G ^<br />

lWs epiP lpida ZpdV y[vj mm \f>Vj 943|<br />

lWsp epi fgij edhi e.Fgij dWVp lWs{ uep WRpijV. mm<br />

\f>Vj 635|<br />

WjSg epiP epiP h{ WjSg drdy WjSg b>Ddq+ap lji[ mm<br />

epip WjSg wh{ l[rwp uVp qjV{ fiadt epiP dVlaji[ mm \f>Vj 982|<br />

slr[G fjaLjh sj hpwq ^<br />

debjV epiP bjaq Rpfs[lhp!!!mm<br />

epiP f>o s[ qhjV drsrjV@ l.aJ@ qh.aJ a[ wHg dl>z lFjrJ s[<br />

f+dadVZJ V[ wHg ljvJ dry WCg dqhVa a[ wHg qgdB>eJ wi w[ #dl,t<br />

idha qdiIjsj$ sj tiCj dabji wgaj m b>a l+g bwjv a?a ljdhW<br />

rv'G f+rjVeg sg q'hi vj w[ lqPh dl,t w"q } bjfS[ Zjidqw@ bjidow@<br />

lqjduw Fjr l.ljiw lji[ wiq dHl qiIjsj bVplji wiV sj hpwq<br />

wgaj m dHl #dl,t idha qdiIjsj$ s[ l`j 9 $a[ dl,t sg ajig` dHl<br />

ai%J dvtg h{ ^ ##u' dHlaig uJ fpiL dHw bwjv fpit@ sl epiP ljdhWjV<br />

\l+g epiP VjVw s[r ug a'G v{ w[ l+g epiP e'dW>s dl>z ug a,w|@ l+g epiP<br />

e+.o ljdhW ba[ sl epiP ljdhWjV sg WjSg a[ dldtbj ba[ l+g slq[L<br />

ug s[ b>Ddq+a Rpa[ dVlyj i,tsj h{ a[ dwl[ h'i Ziq } VhgG q>Vsj@ Rph<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


VjqZjigbJ \wPdwbJ| sg blvgba<br />

53<br />

dl,t h{ m$$ b,e[ l`j 21 $a[ ##dl,t@ dl,t } dqvS lq[G #rjdhepiP ug wj<br />

tjvlj@ rjdhepiP ug wg xadh$ Wpvjr[ m qis uJ dHlaig s'hJ } dHh<br />

hpwq h{ m$$<br />

VjqZjig l.fisj dHl dl,ZJa } VhgG q>Vsg@ le'G s[hZjig epiP<br />

sg cp,ecpeg rujMs[ hV m #rjdhepiP ug wg xadh$ sg WujdH #lda l+g<br />

bwjv$ wdh w[ dqvs[ hV m dHl[ ai%J epiP ?jvl[ sg bisjl slJ<br />

fjaLjhgbJ aw a[ dHhVJ sg f+a,t u'a upe' upe bB,v l+g epiP e+.o<br />

ljdhW ug sj dZbjV Zi w[ W'v' ug rjdhepiP aw h{ m fi VjqZjig epiPc.q<br />

sg bjfSg hg bisjl zCg h'Hg h{ m<br />

dHdahjl erjh h{ dw epiP ?jvl[ } ?aq wiV vHg wHg ue%j<br />

epiWjSg dry dqvjrB wgag eHg h{ m wHg ue%j ligiw hqv[ wga[ eH[<br />

hV m wHg h'i dwlq sgbJ lj;LJ epiP wjv a'G hp.sgbJ ihgbJ hV m ?pLg<br />

sg e,v h{ dw dHh' duhgbJ wpdBv yjvJ dl,t w"q sj wpN rg drejC<br />

Vj lwgbJ m l' dl,t f>o h'i LwagrjV h' dVWCsj h{ m<br />

dl,t dhisj sptg ;iPi h{@ dwMdw dHl lq[G rg epiP ?jvl[ sg ds,t<br />

drejCV vHg b>si'G a[ Wjhi'G hqv[ ujig hV m dl,t wvqJ drwjRP h'<br />

eHgbJ hV m ljc[ dl,t bjeP wpilg s[ vjvy dry b>V[% h' w[ epiP LWs@<br />

epiP e+.o sg siljHg qiIjsj } df,n s[ yp,w[ hV m r'BJ s[ vjvy dry<br />

epiP c.qgbJ sg fdiwiqj wis[ dxis[ hV m IwgVV dHhVJ sj hLi rg<br />

RphVJ qh.aJ rjvj hg h'r[ej duhVJ } epiP ljdhW V[ h,ok ljdCbj lg m<br />

driv[ epiqpt dfbjdibJ sg zjv wqjHg bjujHk VhgG ujH[eg m IwgVV<br />

w"q dry epiqda ejcg ijh a[ y,vsg yC%sgbJ wvJ dry bj ujr[eg m<br />

FjHg wjV% dl>z qhjV w'L l`j 1033 $a[ VjqZjig qa Wji[ dHl<br />

ai%J dvts[ hV ^<br />

dHl qa s[ dl,t l`{s Wlai ba[ dy,Bg RpKV sg qjvj i,ts[<br />

hV m rjdhepiP q>ai sj Rpfs[L w.V dry ds,aj uJsj h{ m b>Ddq+a<br />

dHw fjai dry dHw,nj VhgG AwjMs[@ upsj upsj AwjMs[ hV m<br />

hrV s[ r,c[ f+[qg hV m bV.s drrjh lq[G epiP e+.o ljdhW sg<br />

fdiwiqj sg oJ W[sg e,c w[ a[ b,e dry lq,eig fj w[ vjrJ<br />

fC%s[ hV m Whpa f+[qg hjv dry qla h' w[ ygwJ \wPwJ| qji<br />

Rpns[ hV bi slaji Rpaji w[ V,yS B,fS v,e uJs[ hV@<br />

dul a'G #wPwj$ l.eIj h' eHg h{@ rjlar dry f>o sg l.eIj<br />

#VjqZjigbj$ h{ m<br />

Rpfi dvtg rjiaj f+rjdVa dl,t qiIjsj s[ dWvwpv RpvB h{ m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


54<br />

epiqda ejcg ijh<br />

l.qa 1929 \ljv 1872| dry wPw[ dl,tJ V[ qv'B ba[ qv[i w'Bv[<br />

s[ wpN W,pyCJ } r,T ds,aj dul wiw[ vpdZbjSj s[ dcfBg wdqLVi<br />

\Mr. Cowen| V[ 49 wPdwbJ } a'fJ Vjv Rpcj ds,aj ba[ wdqLVi<br />

(Mr. Forsyth) V[ 30 wPdwbJ } xJlg $a[ vBwj ds,aj lg m WjWj ijq<br />

dl>z } i.ePV \wjv[ fjSg| F[u ds,aj debj@ duo[ RphVJ sj dshJa<br />

l.V 1885 dry h'dHbj m<br />

dHh WjWj ijq dl>z a[ RpV%J s[ bVpIjHgbJ sg qpvw sg b;jsg<br />

vHg qhjV wpiWjVg h{ m dHh rg bjdtbj uJsj h{ dw dwMdw VjqZjig<br />

dh>sPbJ rJe eRP } qjaj q>V w[ fPus[ lV@ RphVJ Wp,yCJ V[ eRPbJ<br />

r,TgbJ lV@ dHl vHg wPdwbJ V[ Wp,yCJ } r,T ds,aj m `{lvj fjnw<br />

wi v{S m<br />

VjqZjig f+yjiw a[ dvtjig epiP e'dW>s dl>z ug sj l.qa 1765<br />

dry u'ag u'da lqjSj VhgG q>Vs[ m dvtjig dqhi dl>z qpajdWw duRPGs[<br />

hg z'C[ $a[ lrji h' w[ lrieJ } yv[ eH[ lV a[ Rph epiP e'dW>s dl>z<br />

ug rv'G epiP e+.o ljdhW } epie,sg $a[ lojfa wiV } rg Vhk q>Vs[ m<br />

Wvdw VJs[C a'G epfa dVwv w[ epiP e'dW>s dl>z ug V[ 90 ljv Wjbs<br />

l.qa 1855 dry 146 ljv sg dWiZ Rpqi dry Wjvw dl>z Vjqg dHw<br />

epidl,t } siLV s[ w[ debji%rJ ldaepiP WSjdHbj m dHl a'G df,DA'G<br />

Wji%rJ ldaepiP WjWj ijq dl>z a[ dxi a[i%rJ ldaepiP f+ajf dl>z bj<br />

Bfdwbj m dHh Rph epie,sg h{ duhCg hpS VjqZjig siWji F{Sg ljdhW<br />

Vjq Vjv f+dl,Z h{ m dHl lq[G dHl epie,sg $a[ WjWj ueuga dl>z ug<br />

y"Zr[G ldaepiP dWijuqjV hV m<br />

cjwBi e.cj dl>z drsrjV a[ dHdahjlwji Rpfi dvtg<br />

VjqZjigbJ sg whjSg sj fisj `jL wis[ dvts[ hV dw dHdahjl dHw<br />

ljdH>l h{@ dul dry dhljW sg ai%J f,wj ngw-njw idhSj yjhgsj h{<br />

f+>aP wHg v[twJ V[ dHdahjl } dqdohjl WSj w[ qVzCa whjSgbJ<br />

ijhgG f[L wgaj h{ m dqljv s[ a"i $a[ s[h lq[a ujS sgbJ wojrJ epiP<br />

VjVw s[r ug@ WjWj l+g y.s ug Vjv l.W.Za hV a[ epiP e'dW>s dl>z<br />

ug Wji[ bjfSj z'Cj rg Vjv hg lrie v'w } v{ eH[@ dqvsj h{ m<br />

dHh dHw dHdahjlw lyjHg h{ dw epiP e'dW>s dl>z ug s,tS<br />

\qhjijLBi| s[L dry VJs[C s[ blojV waw lpsg f>urgG \waw<br />

f+drLBg A[| l.qa 1765 dWwiqg@ 7 bwaPWi l.V 1708 Hglrg@<br />

3 LjWjV 1120 dhuig } u'ag u'da lqj eH[ lV m<br />

1! b?Wji siWjdi qpb,vj qpajWw Whjsi Ljh V[ 26 LjWjV \30<br />

bwaPWi| } hpwq ds,aj dw lpierjlg epiP e'dW>s dl>z@ VjVw f>og<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


55<br />

s[ \qjaj lp.sig s[ v{ fjvw fp,ai| } qjaig dvta s[ ds,ag ujr[m<br />

9 iq;jV 11 Vr.Wi Whjsi Ljh s[ h;Pi bi; h'Hg dw epiP e'dW>s<br />

dl>z ug sg ujdHsjs wj`g h{ m Rpl sg ;Wag l.W.Zg wg Ljhg hpwq<br />

h{( WjsLjh V[ hpwq ds,aj_sir[LJ sj qjv h{ m dHl dry w'Hg i'w<br />

Vj fjdHRp m dHl Vjv WjsLjhg ?;jVj VhgG Fi ujSjm dHl dvta<br />

dry epiP e'dW>s dl>z ug Wji[ lrieg dvdtbj debj h{@ duhCj<br />

dw bwjv yvjSj wi eH[ drbwag Wji[ dwhj uJsj h{m<br />

2! wrg l{Vjfda epiP e'dW>s dl>z ug s[ lqwjvg siWjig V[ bjfSg<br />

fplaw l+g epiP l'Fj e+.o s[ bnji%r[G bdZbjH[ \32-43| dry<br />

lf,LB dvdtbj h{ dw waw lpsg f>urgG@ 1765 l.qa } VJs[C<br />

dry u'ag u'da lqj eH[ ba[ RphVJ sj llwji wi ds,aj debj m<br />

3! dqi;j qph.qs hjdiLg V[ bjfSg fplaw dHW+aVjqj-lrjVdh dry<br />

u' 1718 Hglrg \l.V 1131 dhuig| dry ?aq h'Hg dvdtbj h{<br />

dw s,tS dry dshJa a'G Wjbs epiP ljdhW s[ ligi } beV F[B<br />

wi ds,aj debj m<br />

4! lIs qph.qs wjdlq dHW+aVjqj \1135 dhuig l.V 1722 Hg^| ba[<br />

dHW+a-qwjv \1144 dhuig l.V 1731 Hglrg| dry dvdtbj<br />

h'dHbj h{ dw epiP e'dW>s dl>z s[ dl,tJ V[ Rph} y.sV sg dytj<br />

dry beVg s[ lfpis wi ds,aj m<br />

5! ijdH yapiqV l.V 1759 Hglrg } fPiV h'Hg yhji epvLV b?Wji<br />

1773 dhuig dry dvtsj h{ dw epiP e'dW>s dl>z sj Rpo[ hg s,tS<br />

dry dshJa h' debj m<br />

6! b?Wji siWjdi qpb,vj s[ v[tw a[ dfAv[ da>V qplvqjV ba[ dh>sP<br />

dVif,t dvtjig hV m dHl vHg RphVJ ba[ l{Vjfda bjds sg<br />

erjhg a'G Wjbs h'i dwl[ erjh sg v'C VhgG idh uJsg m dHV%J<br />

dr,Dy'G dwl[ V[ rg epiP ljdhW s[ s[hJa Wji[ w'Hg L,w rjvg e,v<br />

VhgG dvtg m<br />

epiP e+.o ljdhW } epie,sg<br />

VjqZjigbJ \wPdwbJ| sg blvgba<br />

1! FjHg V.s vjv ug epiP ljdhW s[ dVwBriag a[ lqwjvg lV m<br />

epiP ljdhW s[ ;?qg h'S a[ u'ag u'da lqjRpS lq[G q"uPs lV m bjfS[<br />

idhaVjq[@ \l.V 1695| l.qa 1753 #epiPY rjy$ dliv[t h[n dvts[ hV ^<br />

q[ij sPlij iPf e+.o ug ujS mm<br />

RpV w[ b>e q[i[ wi ujS mm<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


56<br />

q[ij iPf e+.o ug ujS mm<br />

dHl q[G F[s VhgG wpA qjS mm<br />

epiqda ejcg ijh<br />

2! FjHg f+dhvjs dl>z epiP ljdhW s[ h;Pig dl,t lV m dvts[ hV ^<br />

bwjv fpit w[ WyV dlYG fieB yvjRp f>o m<br />

lF dl,tS wRp WyV dHh@ epiP qjdVY e+.o m<br />

3!FjHg y"fj dl>z epiP ljdhW s[ dtcjr[ lV m dvts[ hV ^<br />

bjdebj epiP e+.o sg q>VSg m<br />

4!qpVLg eSfa ijdH sg fplaw duhCg dw yC%a dl>z s[ lq[G<br />

dvtg eHg@ s[ l`j 64-65 dry epiP e'dW>s dl>z ug s[ b>aq lq[G sj<br />

d;wi h{ dw epiP e+.o ug hV m e+.o ba[ epiP dry w'Hg `iw VhgG m e+.o<br />

ug s[ siLVJ a'G epiP ljdhW s[ ?pLgbJ FifPi siLV h'Se[ m<br />

5!Wjrj liPf sjl ug epiP bqisjl ug sg W.l dr,Dy'G lV m RphVJ<br />

V[ WjWj lpq[i dl>z ug s[ woV bVplji bjfSg fplaw qdhqj f+wjL<br />

l.V 1774 dry iyg lg m Rpl dry epiP e+.o ljdhW sg epdibjHg l.W.Zg<br />

dHl ai%J dvdtbj h{ ^<br />

##aW dl,tJ V[ fPAj u' bW siLV whJ wi[G m ldaepi sgV sIjv<br />

WyV wgaj u' sl liPf hqji[ fPiV FH[ m bW q[ig ue%j epiP e+.o ljdhW<br />

w' ujVSj m dul V[ q[i[ l[ Wja wiVg h'dH@ bjds e+.o ljdhW sj fjn<br />

wiVj m q[i[ l[ WjaJ h'r[Geg m$$ \f>Vj 892-93|<br />

dHl a'G fdhvJ dw cj^ e.cj dl>z sg dvta epiP e+.o ljdhW ug<br />

} epie,sg s[S sj b>awj dvtgH[@ WjWj ijq dl>z ug duhVJ }<br />

VjqZjigH[ Wji%r[G epiP q>Vs[ hV@ sgbJ dy,ngbJ dry Njag qji vHgH[ ^<br />

dy,ng V.Wi 46 ^ s[hJ sj q[vj a' bdVa hg h{ m u' LWs l[ dqv[ej@<br />

Rph lsj hg dqdvbj h'dHbj h{ m dHw epiP e+.o ljdhW hg epiP h{ m ##epiP<br />

e+.o ug qjVgb{@ f+eB epiJ sg s[h m u' dlt dqvW' yh[ t'u dHVhg q[G<br />

v[hm$$<br />

\dy,ng V.Wi 47| h'i FjHg slJ fjaLjhgbJ s[ df,DA[ epiP aJ<br />

qhjiju ug l+g epiP e+.o ljdhW } blojfa wi eH[ hV m u' lsj ldoi<br />

h{@ h'i w'Hg epiP VhgG m<br />

\dy,ng V.Wi 48| q{G epiP VhgG m q{G aJ epiP s[ si sj wPwi hJ ba[<br />

dHw oJ bjf bjfS[ l[rwJ } hsjdHa wis[ hV_lqPh l.a ?jvl[ ug<br />

w' l+g rjdhepiP ug wg xadh WpvjSj yjhgsg h{ m F'e l+g epiP e+.o ljdhW<br />

ug s[ fjRp duaV[ fpu bjRpS m dl,Bj_cjwBi e.cj dl>z ug l+g epiP<br />

e+.o ug } epdibjHg dry dvts[ hV_dHl ai%J `jilg@ RpisP ba[<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


57<br />

b>ei[;g fplawJ s[ h'i bV[wJ hg hrjv[ f[L wga[ uj lws[ hV@ fi<br />

H[o[ w[rv lqwjvg ba[ bnji%rgG lsg sgbJ dvtaJ s[ hrjv[ s[S[ hg<br />

wj`g hV ba[ u' epiP ljdhW s[ u'ag u'da lqjRpS ba[ epiP e+.o ljdhW<br />

} epdibjHg ds,a[ ujS sg hg ljtj hV m l+g epiP e'dW>s dl>z ug s[ 90-<br />

100 sg bjIP dry u'ag u'da lqjRpS ba[ dwl[ qVp,t s[ RphVJ sg<br />

oJ epiP qpw,ii wga[ ujS sj dwZi[ w'Hg d;wi siu VhgG h{ m dHl vHg<br />

epiP ug s[ u'ag u'da lqjRpS ba[ RphVJ rv'G l+g epiP e+.o ljdhW ug<br />

} epdibjHg ds,a[ ujS sj rjdwbj dVldya ba[ bB,v dHdahjlw<br />

l,yjHgbJ hV m<br />

hrV<br />

FjHg ljdhW FjHg wjV% dl>z VjFj qhjV w'L s[ l`j 269 $a[ dvts[<br />

hV ^ hrV_l.eUj_s[rdabJ } r[s q>aiJ spbjij Wpvj w[ zg bjdsw<br />

fsjioJ sj bedV dry fjRpS sj wiq h{ m dHh fpijaV ilq dh>sP<br />

s[rg s[rdabJ } ?pL wiV vHg wgag uJsg h{ m VjqZjigbJ bVplji<br />

dHl ai%J hrV Vjv bV[wJ ai%J sg lxvaj dqvsg h{ m dh>sP qa bVplji<br />

fjSg@ lPiu@ beVg ba[ hrj bjds lF s[ra[ hV m dHhVJ sg fPuj<br />

r,t-r,t q>siJ dry wgag uJsg h{ m f+>aP dl,t Ziq dHw bwjv fpit<br />

} q>Vsj h{ ba[ Rpl s[ hpwq dry Ziag@ bwjL@ f"S@ fjSg@ beVg<br />

Fjr ljig dl+LBg w'B@ W+dhq>c@ t>c y,vs[ hV m s[rg s[ra[ rg Rpl s[<br />

si s[ dFtjig hV m epiP e+.o ljdhW bwjvg u'a sj f+eB liPf h{ m dw,cg<br />

qPitajHg dHh wPw[ wis[ hV m wgiaV hp.s[ lq[G hrV rg wgaj uJsj<br />

h{ m epiP e+.o ljdhW ug sj f+wjL rg wgaj uJsj h{ m W,DdybJ s[ drbjh<br />

lq[G dh>sP aigw[ Vjv r[sg e,c w[ b,e s[ spbjv[ u'CgbJ } fdiwiqJ<br />

wiV vHg dwhj uJsj h{ a[ vjrJ epiP e+.o ljdhW ug a'G fC%s[ hV m<br />

dHl a'G dl,Z h{ dw dHh Vj aJ dh>sP hV ba[ Vj dl,t m bjfSgbJ wPwJ<br />

dry hg f+f,w hV m<br />

ijZj lpbjqg@ dVi.wjigH[ bjds wHg l.fisjrJ a[ c[i[sji epiWjSg<br />

s[ bjfS[ qavW vHg ai'C-qi'C w[ bio wis[ hV m VjqZjig rg<br />

epiPc.q sg cpecpeg bjfS[ qavW s[ bioJ bVplji rujHg dxis[ hV m<br />

VjqZjig bisjl<br />

VjqZjigbJ \wPdwbJ| sg blvgba<br />

O rjdhepiP ug wg xadh<br />

l+g Fe"ag ug lhjdH mm fjaLjhg 12rgG mm<br />

df+oq Fe"ag dlqdi w{ epiP VjVw vHk dZbjdH mm dxi b>es epi<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


58<br />

epiqda ejcg ijh<br />

a[ bqisjl ijqsjl{ h'Hk lhjdH mm biuV hdie'dW>s V' dlqi' l+g hdi<br />

ijdH mm l+g hdid*LV dZbjHgb{@ dulp dcn[ ldF spt ujdH mm a[e Whjsi<br />

dlqigb{@ zi VRp dVdZ bjr{ ZjdH mm slq fjaLjh l+g epiP e'dW>s dl>z<br />

ug lF ojHgG h'dH lhjdH mm ldaepiP Wjvw dl>z ug dlqigb{ duV Ziq<br />

sj qjie sgbj WajdH mm bwjv fpit l+g ldaepiP ijq dl>z ug dlqigb{<br />

duV uq a' vgbj AcjdH mm u'da wj ujqj l+g ldaepiP hig dl>z ug<br />

dlqigb{ duV Bp,Bg vHg dqvjdH mm<br />

r,c[ f+ajf rjv[ bB,v fiajfg l+g ldaepiP f+ajf dl>z ug dlqigb{<br />

duV wdvupe dry l,y-l'Z@ Vjq WjSg sj f+rjh sgbj yvjdH mm hj;ij<br />

h;Pi l+g ldaepiP ueuga dl>z ug dlqigb{ duV%J s[ siLV wgdabJ<br />

uVq-qiV spt ujdH@ lF ojHgG h'Sj lhjdH mm<br />

epiP ug w[ yji ljdhW;js[@ f>u dfbji[@ yjvg qpwa[@ b,lg Lhgs@<br />

W[b>a LhgsJ sg wqjHg sj dZbjV Zi w[ bjf ug sj fdr,ai Vjq<br />

dy,a bjr[ mm<br />

ldaepi l,y[ fjaLjh blgG lsj Fp,vShji hJ m bjf lsj W?dL>s<br />

h' m si'G zi'G dl,tg dlsw W?L W[qp,t h' w[ Vj qigH[ m Ziag a[ Ziq riaj@<br />

qhJ qv[A sj VjL wi@ l.a tjvl[ sj f+wjL wi m eRP eigW w[ wLB<br />

} sPi wi@ wpv dl+LBg a[ij Vjq uf[@ w'Hg sptgbj h'H[ Vj m<br />

ldaepiP ijq dl>z ug@ bjf ug s[ yiVJ dry ljcg f+jioVj h{<br />

dw ljcj Ziq WdSbj ih[ m<br />

sgVjW.Zp ldaepiP l,y[ fjaLjh bjf ug sg d*fj Vjv bjf ug<br />

sgbJ dfbjigbJ l.eaJ V[ dHw,ai h' w[ bjf ug s[ Vjq sj dlqiV<br />

wgaj h{!!! sj fjn wgaj h{ m fjn widsbJ apw@ b,ti@ ve@ w.Vj rjZj<br />

zjBj fdC%bj W?L v{Sj@ WjSg l,yt>c f+rjV wiVg m<br />

Vj drlik Vj drljik@ i,t v{ W?L v{@ s[h wiw[ dHh sgsji l+g<br />

ldaepiP ijq dl>z Vjq yC%sg wvj@ a[i[ FjS[ liW,a sj Fvj m<br />

u' W'v[ l' dVhjv@ lda l+g bwjv m<br />

\WjWj| ueuga dl>z s[ Vjq tp,v%j f,ai wHg drsrjVJ V[ dvt<br />

w[ lfLBgwiS q>Ddebj h{ m hjvJ a,w w'Hg RpKai VhgG dqdvbj m<br />

V'B ^ VjqZjigbJ sg blvgba ujSV rjla[ cj^ hidu>si dl>z<br />

dsvegi ug sg dvtg fplaw dl,t arjig? \duvs agug| fC'% m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong><br />

\f>ujW BjHgq;@ 4!4!2007|


s'sCj epiP~c.q<br />

dl,tg liPf dry fjt>cg a[ s.Fg f>ow Lwag } t[iP. t[iP. wiV vHg<br />

s'sdCbJ rjv[ WjW[ ulr.a dl>z duhVJ } #WjRP$ ug rg bjts[ hV a[ RphVJ<br />

s[ y[v[ yjBC[ q{sjV dry dVai[ hV m blgG dHhVJ f>ow s'tgbJ sj y{v.u<br />

qV;Pi wis[ hJ m ##epiWjSg dHlp ue qdh yjVSp$$ sj YB bjlij v{ w[<br />

dHhVJ wpijhgbJ sgbJ qV zCa svgvJ } t>cV wiV sj IaV wiJe[ m<br />

s'sCj df>c d;v%j Wdn>cj f>ujW dry h{ m WjRP ug sj df,Aj s'sCj<br />

h'S wiw[ dHh wp`i rg s'sdCbJ rjv[ l.a s[ Vjq a'G hg LpiP wgaj<br />

debj h{ m dl,t idha qiIjsj@ dl,t dHdahjl a[ ?jl wiw[ #epiWjSg<br />

LWs~epiP$ s[ d?vj` dHw cP.zg ljd;L s[ bZgV dHh fif>y yjvP wgaj<br />

debj h{ m lj} ?pLg h{ dw lq[G sg V;jwa } lqNdsbJ h'dHbJ f+'`{li<br />

siLV dl>z@ bwjv a?a ljdhW s[ qp,t l[rjsji V[ bjfS[ dHw ?a<br />

ijhgG duhCj dw RphVJ V[ l+! buga dl>z ug s[ fp,A[ lrjvJ s[ RpKai<br />

dry dvdtbj lg@ dl,t uea } dHhVJ epiP s.FgbJ a'G WyS vHg lpy[a<br />

wgaj h{ m Rph ?a dHl ai%J h{ ^<br />

bjf ug V[ f>o } WC[ r,c[ ?ai[ a'G lPdya wgaj h{ m dHh f>o<br />

s'tgbJ sg ljd;L sg dHw wCg h{ m f>ujW ba[ fis[lJ dry<br />

f>o s'tgbJ sg deSg dqog ljd;L Vjv dl,t Ziq dry r,tr,t<br />

iPf tC[ wi w[ f>ow Lwag } t[iP. t[iP. wgaj uj dihj h{ m<br />

l' duo[ rg lJNg f>ow l'y ba[ lJNg epiqda idha qiIjsj<br />

s[ ZjiVg dl,t W{n[ h'S@ Rph spLqS sg dHl cP.zg yjv a'G lpy[a<br />

idhS ba[ sPldibJ } lpy[a wiV m dwl[ s'sCj rjv[ uJ dwl[<br />

h'i ljZP l.a sg r,tig qiIjsj } dwl[ epispbjij ljdhW a'G<br />

VhgG vjeP wgaj uj lwsj m hi dl,t } l+g bwjv a?a ljdhW<br />

Vjv ba[ lJNg f>ow qiIjsj Vjv updCbj idhSj ;iPig h{ m<br />

r,t r,t epiP~s.Fg f>o sg Lwag } wq;'i wis[ hV m<br />

epiP f>o sj sjl<br />

f+'^ siLV dl>z<br />

qp,t l[rjsji@ l+g bwjv a?a ljdhW@ l+g b>Ddq+ali<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


60<br />

epiqda ejcg ijh<br />

epiWjSg s[ fis[ h[nJ dHh F,si fpiL wg wg wpigagbJ wi ih[<br />

hV a[ dwr[G F'v[ Fjv[ dl,tJ } ep.qijh wi ih[ hV@ dHl v[t sj qp,sj<br />

h{ m bjY dryji wigH[ m<br />

f>ujW dry'G Rpdnbj s'sCj spiqagbJ sj lB.B b,u~w,v% f+s[lJ<br />

dry rg w"Cg r[v rJe rZ dihj h{ m lq[G sg fpwji h{ dw dHl f>o zjaw<br />

w{Gli } ?aq wgaj ujr[ m dHhVJ qVqagbJ rv'G rZjH[ h'H[ l.wB sj<br />

dHvju dxi Whpa wnV h' lwsj h{ m f>o fdhv'G hg Whpa qpLwvJ dry<br />

dzdibj h'dHbj h{ m dHhVJ f>o s'tgbJ V[ f>o } qpLwvJ dry xl[ h'S<br />

wiw[ cP.zg l,B qjiV sj IaV wgaj h{ m<br />

s'sCgbJ sj h{Kc wpbjiBi f>ujW'G Wjhi w{V[cj w{veig Ldhi dry<br />

h{ m w{V[cj a[ bqigwj dry dHl epiP~c.qg vdhi V[ bjfS[ f{i f,wg ai%J<br />

uqj vH[ hV m wHg epispbjdibJ s[ f+W.Zw F'v bSF'v bjfS[<br />

epispbjdibJ sgbJ lB[uJ dHhVJ s[ hrjv[ wi w[ dHhVJ spiqagbJ<br />

} h,vjL[ig s[ ih[ hV m w{V[cj sgbJ f>ujWg b?WjiJ dry dHhVJ<br />

epiPc.qgbJ Wji[ Whpa wpN dvdtbj uj dihj h{ m BiJB' dry dHhVJ sj<br />

qp,t b,cj r{lBiV i'c rjvj epiP zi h{@ dwMdw Rpo'G s[ e+.og dl>z sg<br />

dl>zSg hiuga w"i rg dHhVJ s[ h,ow.dcbJ sj dLwji h'Hg h'Hg h{ m<br />

Rpqgs h{ dw hpS r{lBiV epiP zi s[ f+W.ZwJ ba[ WgWg hiuga w"i<br />

} dHhVJ Wji[ w'Hg Fpv[tj VhgG ih[ej m dwyVi Ldhi dry dHhVJ V[<br />

bjfSj b,cj uqjRpS sj IaV wgaj m fi Rpo'G sg l.ea ba[ lpI'e<br />

f+W.ZwJ V[ dHV%J a'G x"ig a"i $a[ lqNsjig bfVj w[ dwVjij wLg wi<br />

vHg m \6 upvjHg@ 1989 bjrjd;-w"q@ BiJB'| m<br />

sptg vpwjHg dHhVJ vpB[dibJ s[ h,Do'G vp,Bg uj ihg h{@ blv dVLjVj<br />

dHhVJ sj hvrj qJcj a[ f>ow qiIjsj } ive,c wi w[ bjfS[ epiP~c.q<br />

} WC%jrj s[Sj h{ m s'sdCbJ rjv[ sg eag lqNS a'G fdhvJ siLV<br />

sjlgH[@ bt"ag dVi.wjigH[@ ijZj lpbjqg a[ wPdwbJ s[ dfA'wC } lqNSj<br />

Whpa ;iPig h{ m s'sCj epiP~c.q rg dHhVJ f>o~s'tgbJ sgbJ vghJ $a[<br />

hg yvjdHbj ujfsj h{ m dHh f>o qjiP l.lojrJ sg lif+lag rg vjdvbJ<br />

sgbJ au"igbJ a[ dh>splajV sg d`iwP f'vgBgwv ajwaJ wi ihgbJ<br />

hV m<br />

siLV sjlgbJ a[ bt"ag dVi.wjigbJ V[ bjfSj T.e epiP e+.o<br />

ljdhW ug sj f+wjL wi w[ bjfS[ lqjeq LpiP wga[ lV m lq[G s[ Vjv<br />

Fiq Fpv[dtbJ sj dHhVJ s'tgbJ V[ ujv drAj ds,aj lg m bVfC% a[<br />

sptg v'w bjfS[ sp,t Vdriag s[ vjvy wjiV xls[ eH[ m epiWjSg sgbJ<br />

bjfS[ Rpfi TpwsgbJ apwJ y'ig wi w[ bjfS[ dVLjV[ sg fPiag vHg<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


s'sCj epiP~c.q<br />

61<br />

dvBi[yi dvts[ dvtJs[ dl,tg sg #dwv[% idha qiIjsj$ dry l.V% vjRpS<br />

dry wjqIjW h' hg eH[ lV m f{l[@ fijf[e.cj a[ NPn[ dvBi[yi wjiV<br />

bjfP> epiP WS W{n[ m<br />

l,Dy[ LWs~epiP@ epiP e+.o ljdhW a[ epiqda d`vjl`g } df,n s[<br />

w[ bjfSj VrJ Ziq rg yjvP wi dvbj m<br />

siLV sjl V[ sjl Ziq sg WpdVbjs i,tg a[ bjfSj N.cj dVLjV<br />

ljdhW sg ue%j e,c ds,aj m ViwZjigbJ V[ bjfS[ ft>c } dVi.wjig<br />

qa sj Vjq ds,aj m s'VJ V[ hg bjfS[ bVpIjHgbJ } tpv% s[ w[ drFyji<br />

x{vjdHbj m ?jvlj f>o sg bSedhvg wjiV dHh Whpa hg LwagLjvg<br />

l.lojrJ WS eHgbJ lV a[ epiP ?jvl[ } hdobjiW.s B,wi v{S vHg<br />

r.ejiS v,egbJ m b>Ddq+ali wHg dl>z Lhgs h'H[ m dHl[ ai%J IP!w[! dry<br />

rg siLV sjlgH[ V[ bda yp,w vHg lg a[ wHg ue%j Bwij h'H[ m ##wPC<br />

dVtpB[ VjVwj YCdw ldy ihg mm$$ s[ qhJrjw bVplji l,y f+eB h'dHbj<br />

a[ dHh epiP~c.qgH[ dHl lq[G bjfS[ ;?q y,B ih[ hV m hdobjiW.s B,wi<br />

wHg uirjS[ a[ hwPqaJ ?jvl[ Vjv v{ yp,wgbJ hV m ?jvl[ } ?aq wis[<br />

wis[ bjf ?aq h' eH[ ba[ epiP ?jvlj yC%sg wvj dry dihj m<br />

ijZj lpbjqg a[ wPdwbJ V[ hdobjiW.s B,wi aJ VhgG vHg@ f+>aP<br />

yp,f~ypfga[ epiP ?jvl[ s[ zi dry sj?v h' yp,w[ hV m s[t' epiP ?jvlj<br />

ws bjfSg wp.FwiVg VgGs a'G Rpn w[ dHhVJ f>o~s'tgbJ sg tp>F n,fsj<br />

h{ m dHV%J f>o~s'tgbJ V[ rg epiWjSg sj fisj YdCbj h'dHbj h{ m dHh<br />

rg fdhv'~fdhv wgiaV lqjeq ba[ v.ei F.cji[ l,y[ epiP s[ Vjq $a[<br />

yvjMs[ lV f+>aP dHhVJ qgdSbJ sj dVLjVj rg epiP~c.q hg lg m ijZj<br />

lpbjqgbJ V[ bjfSj h{cwpbjiBi dWbjl WSjdHbj a[ wPdwbJ V[ F{Sg<br />

ljdhW h{cwpbjiBi WSj w[ debji%rgG@ Wji%rgG@ a[i%rgG ba[ y"Zrk<br />

fjaLjhg sj dlvdlvj ujig i,Ddtbj m VjqZjigbJ sj bjeP a[ v[tw dqhi<br />

dl>z bjfSg dwajW fpit epiP dry dvtsj h{ ^<br />

f+a,t epiP s[hZjig } duhC[ VhgG q>Vs[@ Rph qVqpt a[ eZ[ a'G<br />

r,Z qPit hV m dHw h'i VjqZjig wPwj qjlBi dVhjv dl>z WQ{i<br />

dwl[ dHdahjlw hrjv[ s[ dvtsj h{ dw epiP e'dW>s dl>z ug<br />

V.s[C dry u'ag u'da VhgG lqjH[ a[ Rpo'G bv'f h' w[ 90 ljv<br />

qei'G dHw u.e dry dl>zJ } siLV ds,a[ a[ epiP e+.o ljdhW<br />

} epie,sg VhgG ds,ag m wPdwbJ qpajWw epiP e'dW>s dl>z ug<br />

bjfSg ujV WyjRpS ?jai vpws[ dxis[ ih[ a[ e,sg 90 ljv<br />

qei'G WjWj Wjvw dl>z } ds,ag m dHl sj qavW dHh h'dHbj<br />

dw 90 ljv dl,t dVepi[ hg ih[ m dw,cj r,cj NPn dHhVJ epiP~<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


62<br />

epiqda ejcg ijh<br />

c.qgbJ V[ W'dvbj a[ W[LiqJ rJe bjfSg TgnajHg sj lWPa<br />

s[ ih[ hV m<br />

f+'^ e.cj dl>z f+dl,Z dl,t dhlB'igbV V[ `jilg@ RpisP ba[ b>ei[;g<br />

fplawJ s[ hrjv[ s[ w[ dl,Z wgaj h{ dw epiP slr[G fjaLjh VJs[C s[<br />

blojV fi w,aw lpsg f>urgG \waw f+drlBj 6| l.qa 1765 dWwiqg@<br />

7 bwaPWi l.V 1708 Hglrg da>V LjWjV 1120 dhuig } u'ag u'da<br />

lqjH[ ba[ u'ag u'da lqjRpS a'G fdhv'G waw lpsg sPu } epiP e+.o ljdhW<br />

ug sj f+wjL wi w[ Vjigbv sg F[B ba[ w[li sj davw wga[ qei'G<br />

f+atSj wi w[ lgl dVrjdHbj a[ `piqjdHbj lg dw tjvlj bwjv fpit<br />

s[ hrjv[ bjt' ug rjdhepiP m \wjWvg x[ig@ l`j 11| m FjHg iSZgi dl>z<br />

bjfSg fplaw l.a fs dViS{ dry wPdwbJ Wji[ dvts[ hV ^ ##H[l<br />

qgSfpS[ sg dViv,uaj a'G Wj; Vj bjRpS wjiV dHl wPwj L+[Sg } f>o<br />

V[ epiP zi dr,Dy'G ?jiu wi ds,aj h{ m us aw dHh qgS[ bjfSg dHl<br />

W,ui aV?jh } epiP f>o fjl'G Vj W?LjRpS@ dHh lsj vHg f>o a'G ?jiu<br />

hg idhSe[ m$$ f+>aP yapi v'wJ V[ WjWj ijq dl>z ug wpiWjVg s[ fp>u a[<br />

epiP zi s[ bdVV l[rw } bjfSj epiP~c.q yvjRpS vHg zlgB dvbj<br />

\s[t'@ WjWj ijq dl>z ug sgbJ u[v% dy,ngbJ |m<br />

ijZj lpbjqg WjdWbJ s[ wjv[ v[t fplaw f+'`{li Vi{S dl>z V[<br />

dvtg h{ a[ Fea fPiV dl>z WjVg df>evrjCj@ l+g b>Ddq+ali V[ f+wjdLa<br />

wgag h{ m dHl dwajW dry ijZj lpbjqg WjdWbJ sgbJ wjvgbJ wiaPaJ<br />

sj dy,nj t'v% w[ dvdtbj h{ m v[t sj bjwji r,cj h' ujS wjiV dHhVJ<br />

Wji[ h'i VhgG dvt dihj m sjl bwjv a?a ljdhW s[ uo[sji fjl W[Vag<br />

wi[ej dw ijZj lpbjqgbJ Wji[ hpwqVjqj ujig wi w[ ?jvlj f>o dr,Dy'G<br />

?jiu wiV s[ bjs[L ujig wga[ ujS m dHh l.loj Whpa VpwljV fhp.yj<br />

ihg h{ m h'i dT,v s[Sg f>o s[ dha dry VhgG h{ m<br />

s'sdCbJ sgbJ wiaPaJ sj w,yj dy,nj_w{V[cj a[ bqigwj dry<br />

;dhi x{vj w[ a[ dl,tJ s[ ev fpbj w[ b,u~w,v% dHl epiP c.q s[ f+yjiwJ<br />

V[ IP!w[! dry v.cV@ bjfSj h{cwpbjiBi WSj dvbj h{ m w{V[cj dry<br />

dHw b?Wjig dif'iB bVplji ^ ##v>cV Ldhi dry dHhVJ V[ bjfSj dHw<br />

H[u.B qpw,ii wgaj h'dHbj h{ m dHh v'wJ } a'h`[ ds>sj h{ ba[ RphVJ<br />

s[ b{ci{l dHw,n[ wi w[ w{veig } F[u dihj h{ aJ dw s'sdCbJ s[<br />

h{cwpbjiBi a'G lqjeqJ l.W.Zg lq,eig a[ WjWP s[ hpwqVjq[ F[u[ uj<br />

lwS m dHl H[u.B Wji[ dHh rg l,y h{ dw dHh lojVw fdirjiJ dry<br />

epiWjSg wgiaV s[ rjla[ fj w[ h'i NPngbJ qPngbJ yjvJ y,v w[ NeC[<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


wirjRpS dry qLhPi h{ m wHg v'wJ V[ dHhVJ Wji[ sjl fjl'G fp,A fCajv<br />

rg wgag h{ m$$<br />

wg dHh dl,t hV (<br />

s'sCj epiP~c.q<br />

63<br />

wg dHh dl,tg sj f+yji wi ih[ hV ( dwM dHh v'w epiWjSg s[<br />

bio Qva wis[ hV (<br />

dHh v'w t'ug Vjq h[nJ f+wjLa fplawJ a[ f{GxdvB r.c ih[ hV m<br />

fdC%bJ ba[ dryjdibJ faj v,esj h{ dw dHhVJ epiWjSg dr,Dy'G apwJ<br />

y'ig wi w[ bjfS[ qa } x{vjRpS vHg dwajWygbJ dvtgbJ hV m dHh<br />

dl,tg bjL[ bVplji z'i fjf h{ m dHhVJ s[ yjBC[ epiP e+.o ljdhW sg<br />

hj;ig dry dHhVJ dwajWJ sg woj wis[ s[t[ eH[ hV m dHhVJ sg woj<br />

epiP~c.q } f+yjiVj a[ dl,tg s[ qp,Tv[ dl,ZJaJ dry L.w[ f{sj wiV[ hp.s[<br />

hV m epiWjSg } drlwg Vjv apvVj s[Sg ba[ ejai[ } wp,Da[ s[ fB[<br />

Vjv aLWgh s[Sg dHw Whpaj r,cj q?"v h{ m epiWjSg f>o vHg #LWs~<br />

epiP$ h{ ba[ ejaij lq[a dwifjV epiP e'dW>s dl>z rv'G W?Lg l+g ljdhW<br />

h{ m epiP e'dW>s dl>z ljdhW hdobjiJ } Vqlwji wis[ hV m dHw dH>y<br />

sg dwifjV ev dry vBwjHg hg dHhVJ vHg wj`g h{ m u[wi Vj rg<br />

h'r[ aJ rg dHhVJ qpajdWw ngw h{ m dHl[ ai%J f>u WjSgbJ s[ dV,aV[q<br />

sj fjn wiVj rg dHh ;iPig Vhk lqNs[ m dli` Vjq ufSj@ Rph rg<br />

dHhVJ s[ aigw[ bVplji@ ufSj hg xvgFPa h' lwsj h{ m dHl[ ai%J<br />

epispbji[ upCg l.ea } dHh epiP sg l.ea hg Vhk lqNs[ m ##ljZP dWVp<br />

Vjhg sirji mm$$ wWgi ug sg WjSg s[ bio wis[ hV dw dHhVJ s[<br />

epiP WjRP ug dWVJ l.ea qpw.qv Vhk h' lwsg m f+>aP l,Dy[ epiP sj dl,t<br />

epiP e+.o ljdhW sg h;Pig dry upCg l.ea dry ##!!!l.eda hdi f+Fp rl{<br />

ugRp mm$$ \f>Vj 94| lqNsj h{ m aoj ##a[ l.a Fv[ epidlt h{!!!$$ \f>Vj<br />

588|<br />

WjWP ug sgbJ B[fJ sj VqPVj_WjRP ug sgbJ I,FvgbJ FigbJ da>V<br />

B[fJ l.eaJ dry r.cs[ hV m LjdHs hpS aw h'i rg qjiwgB dry bj<br />

yp,wgbJ h'S m B[fJ lpS w[ qV sptg h' Rpnsj h{ a[ WjRP ug s[ f{i'wjiJ<br />

$a[ ail bjMsj h{ m WjRP ug W'vs[ lpS'!!! YdH dur[G o'c[ a[ qjdHbj<br />

sj FPa lrji b{@ q[i[ a[ epiP VjVw sj FPa lrji b{ m q{} aJ fC%Vj<br />

rg VhgG bjMsj m q{} aJ bjf epiP VjVw b>si W{n w[ WpvjMs{ m epiP<br />

VjVw q[i[ dry bjMs{ RpdH m dxi q{} WjSg bjMsg bj m$$ dHw fjl[<br />

epiP VjVw #uVq qiV a'G idha VjijdHS$ } FPa bjtsj h{@ sPli[ fjl[<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


64<br />

epiqda ejcg ijh<br />

bjfP> epiP VjVw sg e,sg sj dr>e[ B[c[ aigw[ Vjv qjvw WSV sj IaV<br />

wisj h{ m dw,cj r,cj q,wji a[ yvjw h{ dHh WjRP ug m ep.qijh wisj<br />

h'dHbj dl,t l.eaJ } epiP zi a'G a'C w[ bjfS[ NPn[ ldal.e Wji[ B[f<br />

dry W'vsj h{ ^ YdH b{o[ bjY m epiqptJ dry W{n' RpdH m s[t' x[i m RpdH<br />

qhJfpit aJ dHw VgG qjS hp.sj x[i dHo[ dHw VhgG@ s' VhgG h;jiJ Hg<br />

b{ RpdH m hi e,v #RpdH$ Vjv LpiP wisj h{ ba[ W.s rg #RpdH$ bjt w[<br />

hg wisj h{ m siLV sjl Wji[ qLhPi lg dw Rph wHg iPf Wsv v{Gsj<br />

lg m dHo[ dHh WjRP ws[ bVfC% WSsj h{ ba[ ws[ drsrjV m WjRP sg<br />

;WjVg lpS' ^ q{G Wji%J FjeJ dry l.ea $a[ v[t dvdtbj h{ m Rph} fC'% m<br />

x[i s[t' dwr[G o'} yf[CJ r,usgbJ@ ljcgbJ l.lojrJ lF NPn b{ RpdH m<br />

lptqVg fC% w[ wg tB dvbj RpdH@ debjVg dZbjVg WS[ dxis[ Y RpdH m<br />

RpdH o'} L"w BigBq{GB sg v'C b{@ dHdabjds m<br />

f>u dfbjdibJ sj l.wvf<br />

epiP e'dW>s dl>z ljdhW V[ f>u epiP dfbjdibJ } RpKyj blojV<br />

W?dLbj h{ m dl,t uea sg berjHg dHhVJ } hg l"Gfg h{ m hP~W~hP siLV<br />

sjlgH[ a[ ViwZjigbJ s[ fjH[ fPidVbJ $a[ y,vdsbJ dHl q,wji WjRP<br />

V[ f>u n,e ojf[ hV m dHV%J n,eJ s[ Vjq hV_bj;js dl>z@ Wviju<br />

dl>z@ uiV{v dl>z@ siLV dl>z@ lpiuga dl>zm dHh f>u[ WjRP ug s[<br />

qphaWi hV a[ dl,t l.eaJ } xljRpS vHg bjfSg ;dhi Fig f+>aP t>c<br />

dvWCg ;WjV t'v%s[ hV m dHhVJ f>uJ dr,Dy'G dHw rg epidl,t idhSg rjvj<br />

dl>z VhgG h{ m<br />

bwjv a?a_bwjv a?a ljdhW } dl,t Ziq dry qgig fgig<br />

sj f+agw lqdNbj uJsj h{ m dHl sg dliuVj A[r[G fjaljh epiP<br />

hdie'dW>s ljdhW V[ wgag lg m sPi~spijc[ qpvwJ dry W{nj epiP sj dl,t<br />

dHl blojV sg Ijaij vHg ujyVj wisj idh>sj h{ ba[ Ijaij wiVj<br />

bjfS[ Z.VFje lqNsj h{ m ?jvlj f>o } bjfS[ Zpi[ a'G W[qp,t wiV vHg<br />

dHhVJ spiqagbJ V[ VrgG e'Gs ep.sg h{ m bjts[ hV dw s'sCJ ;jhij<br />

wvj riagGsg r[tg uj lwsg h{ m dl,t l.eaJ } f+[i w[ s'sCJ fhp.yjdHbj<br />

uj dihj h{ m bwjv a?a s[ a?a ljdhW } tp,v%j y{dv.u h{ m<br />

s'sdCbJ rjv[ epiP VjVw@ epiP e'dW>s dl>z s[ slJ fjaLjhgbJ<br />

sg u'da liPf epiP e+.o ljdhW s[ dl,t VhgG h' lws[ m epiP sj dl,t epiWjSg<br />

} bjfSj ugrV bjZji q>Vsj ba[ lqNsj h{ ##lWsp epiP lpida ZpdV<br />

y[vj$$ s[ dl,ZJa $a[ f+f,w dVlyj i,tsj h{ m s'sCgH[ dl,t l.eaJ } l,y[<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


s'sCj epiP~c.q<br />

65<br />

lp,y[ epiqda dl,ZJa a'G vJF[ wiV dry v,e[ h'H[ hV m dl,tg liPf dry<br />

dHh F[CgH[ hV m ZgiqvgH[@ ijqijHgH[ a[ qgS[ ql.sJ a'G dwl[ e,Dv'G z,B<br />

VhgG m sjl sg epiP ?jvlj fjl W[Vag h{ dw dHhVJ F,si fpiLJ a'G lpy[a<br />

ih' m bjfS[ epiP $a[ Fi'lj i,t' m ljrS Fjs'G sgbJ tp>WJ rJe dHh qgS[<br />

rg bjfSg q"a[ qi ujSe[ m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong><br />

\f>ujW BjHgq;@ 3-10!1!1990|


s'sCgH[ f>ow wydhig $y<br />

q[ij v[t AfS Wjbs f>ow l'y i,tS rjv[ lpdhis rgiJ V[<br />

s'sCgbJ s[ v.cV lojdfa H[u.BJ Wji[ a[ WjRP ug Wji[ sjl fjl'G fp,A<br />

de,A wgag lg m lisji WvWgi dl>z ug ei[rjv V[ bjf hg ##Qva<br />

`dhqg sj dLwji qsV dl>z$$ ?a s[l f+s[l s[ b>w V.^ 1071 dry Afrj<br />

w[ dW,vg o{dvRpG Wjhi v{ bJsg m Fjr H[u.B a[ WjRP ug sj faj s,l<br />

ds,aj h{ m sjl lisji WvWgi dl>z ei[rjv sj hjidsw Z.Vrjsg h{<br />

dwMdw q[i[ rie[ qPit ba[ bdebjVg sgbJ Qva `dhqgbJ sPi wiV<br />

sj IaV wgaj h{ m<br />

h{ijVg sg e,v h{ dw lisji WvWgi dl>z ug sg dy,ng qpajdWw<br />

dHhVJ } WjRP ug s[ H[u.BJ Wji[@ f>u qphaWi l,uSJ Wji[ a[ f+'^ siLV<br />

dl>z sg dy,ng dry s'sCJ \s'ZCJ| s[ d;wi Wji[ aJ faj VhgG@ f+>aP<br />

rwjva dHhVJ sg LpiP wi ds,ag h{ m ujfsj h{ dw lisji WvWgi dl>z<br />

dy,B w,fCgH[ l.a fdhijr[ rjdvbJ s[ bap,B LiZjvP hV m dHhVJ }<br />

qpWjiw h'r[ m dHl[ hg bap,B LiZj a'G Fjrpw h' w[ fjnwJ } epiP~c.q<br />

s'sCJ s[ blv drL[ a'G hBjRpS vHg H[Zi RpZi sgbJ qji w[ dy,ng<br />

dvt qjig dw qsV dl>z Qva `dhqg sj dLwji h{ m<br />

WjRP ug sj df>c s'sCJ vpdZbjS[ dry h{ u' d;v%j Wdn>cj dry<br />

]@ w'Hg ?jl qh,aaj rjvg e,v VhgG m sjl V[ b?WjiJ dry fdC%bj<br />

h{ a[ dvt ds,aj m lisji WvWgi dl>z V[ dHl e,v } RpAjv w[<br />

epiP~c.qgbJ sgbJ eagdrZgbJ $a[ fisj fjRpS sj dVlxv IaV wgaj<br />

h{ m dHh' duhgbJ e,vJ wi w[ Zpi b>si'G yvg bj ihg epiP qiIjsj Wji[<br />

L.wj f{sj wi w[ l'Fsj VhgG m dHl[ ai%J wHg l.a qhjaqj s[ Vjq v{<br />

w[ dl,t uea } Fpv[dtbJ dry fj w[ blv Vpwa[ $a[ wgag uj ihg<br />

dryji } Zp.svj wiV sj blxv IaV wgaj h{ m<br />

epiP zi dry b>Z~drLrjl \dul sg lisji WvWgi dl>z V[<br />

rwjva wgag h{| sg w'Hg ue%j VhgG m ldaepiP ug sj hpwq h{ ^<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


s'sCgH[ f>ow wydhig $y<br />

67<br />

AklI swihbu syvIAY AklI pweIAY mwnu ]<br />

AklI piV@ kY buJIAY AklI kIcY dwnu ]<br />

nwnku AwKY rwhu eyhu hoir glW sYqwnu ] \f>Vj 1245|<br />

lj} rjdhepiP ug V[ Wp,Zg W?Lg h{ m epiqda wlr,Bg $a[ fit w[<br />

dWW[w Wp,Z \bwv| Vjv fit wiVg h{@ Vj dw dy,DB[ y'v[ fjHg@ e'v q'v<br />

dy,BgbJ f,eJ W.V%g@ v.qgbJ t,pv%gbJ sjhCgbJ a[ siLVg qdC%bJ s[ qei<br />

v,e apiVj h{ m epidl,t sj ldawji ##u' sgl{ epidltCj dalp dVdr dVdr<br />

vjeRp fjdH ugRp mm$$ \f>Vj 763| s[ hpwq } q>VSj h{ f+>aP l.ag fdhijr[<br />

dry vpw[ L{ajV sj fju t'v% w[ l.eaJ } WyS vHg f+[iVj s[Sg dV>Ddsbj<br />

VhgG@ Wvdw Fvj h{ m rZjb yC%jb w[ dwl[ drbwag } dwl[ wjiV<br />

WsVjq wiVj dV>sj h{ f+>aP l,y } l,y bjtSj epiP sg W?dLL h{ m F[tg<br />

a[ s.Fg l.a dV>Ddsbj s[ Qva Fjr s,l w[ Fp,vg a[ bVfC% uVaj }<br />

qei vj v{Gs[ hV m dHh' wpN s'sdCbJ rjv[ wi ih[ hV m sptg vpwjHg<br />

cisg vp,Bg uj ihg h{ m epiP e'dW>s dl>z ug sj `piqjV h{ ^<br />

#Ziq yvjrV l.a RpWjiV mm spLB lFV wRp qPv RpfjiV mm$ vHg<br />

?jvlj f>o ljdubj m lj} dHl b>aigr Fjr } f,v[ W.V%Sj yjhgsj h{<br />

a[ bjfSg i';qij d;>seg } epiP bjL[ qpajdWw TjvSj yjhgsj h{ m e,v<br />

vJF[ yvg eHg m blgG e,v wi ih[ lJ s'sCj epiP~c.q sg m dHhVJ s[<br />

lqjeqJ dry qp`a r.cgbJ uj ihgbJ dwajWygbJ sj bjY h'i<br />

bdZb{V wigH[ a[ dHhVJ s[ y[v[ yjBdCbJ sg blvgba a'G ujSP. h'HgH[ m<br />

Sachkhand on Earth Revisited dwajW dH>edvL dry dvtg h{<br />

a[ bjfS[ lqjeqJ dry qp`a r.cs[ hV m fjnwJ sg ujSwjig vHg<br />

dHl dry'G wpN vjHgVJ VqPV[ s[ a"i $a[ f>ujWg aiuq[ dry hj;i hV m<br />

dHl fplaw sj bji.F ##dHw Yq$$ b,ti Vjv LpiP wgaj debj h{ m epiP<br />

e+.o ljdhW sg WjSg sj bji.F ##O$$ \dHw YGwji| a'G h{ m ujS Wp,N<br />

w[ epiWjSg } Qva iPf dry f[L wiVj q[i[ d?bjv dry qVqa a[<br />

z'i W[bsWg h{ m Ijs i,tS rjvg e,v h{ dw epiP hdi ijdH ljdhW V[<br />

bjfS[ lfp,ai ijqijdH } epiP VjVw fjaLjh sg WjSg } WsvS wiw[<br />

qP>h VhgG lg vjdHbj m dl,t uea ijqijHgbJ sj WjHgwjB epiP wjv<br />

a'G hg wisj bj dihj h{ m v[tw V[ dHo[ hg W,l VhgG wgag@ b,e[ h'i<br />

dvtsj h{ ^<br />

##f>u l" ljv fdhvJ us'G epiP VjVw ljdhW ug s,tS Fjia sg<br />

Rpsjlg lq[G v'wJ sj RpKZji wis[ wis[ l+g v.wj eH[ aJ RphVJ sg Rpo[<br />

dHw ijuwpqjig Vjv F[GB h'Hg u' RphVJ sg LiZjvP WS eHg m Rpl<br />

ijuwpqjig V[ epiP VjVw s[r ug } bjfS[ zi dry Wpvj w[ RphVJ sg<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


68<br />

epiqda ejcg ijh<br />

l[rj wiV sg dH,Aj ;jdhi wgag m epiP VjVw ljdhW ug V[ Rpl} l[rj<br />

sj q"wj dxi ws[ s[S sj WyV ds,aj m b{l r[v[ Rph iju wpqjig WjRP<br />

ulr.a dl>z sg l[rj s'sCJ dry epfa iPf dry wi ihg h{ m$$<br />

WjRP ulr.a dl>z } epiP VjVw s[ iPf dry f[L wiVj a[ f+yjiVj<br />

epiP bjL[ s[ RpvB hg VhgG@ Wvdw W,ui wpwiq rg h{ m epiP qda bVplji<br />

sl[ epiP ljdhWjV uVq qiV a'G idha lV ^<br />

H[wdh bjrV dxdi u'dV V bjdHbj mm \f>Vj 252|<br />

s[ qhJrjw bVplji sl epiP ljdhWjV dHw rji hg qVp,tg ujq[ dry<br />

bjH[ dxi VhgG bjRpSe[ m WjRP } epiP VjVw sj iPf bjtSj uJ apvVj<br />

s[Sg Whpa r,cg qVqa h{ m epiP zi dry WjWj Wp,Tj ug a[ FjHg episjl<br />

ug riegbJ qhjV hlagbJ h'HgbJ hV@ f+>aP RphVJ ws[ rg ldaepiP<br />

ug sg WijWig VhgG wgag m s'sdCbJ rjv[ dr>e[ B[T[ aigw[ Vjv epiP<br />

VjVw s[r ug s[ Vjq $a[ v'wJ } ep.qijh wi ih[ hV m epiP `piqjV h{ ^<br />

siqguru myrw sdw sdw nw AwvY nw jwie ]<br />

Ehu AibnwsI purKu hY sB mih rihAw smwie ] (pMnw ãáå)<br />

aoj ^<br />

so muKu jlau ijqu khih Twkuru jonI ] (pMnw ÝÝßâ)<br />

slJ fjaLjhgbJ V[ bwjv fpit sg siejh a'G dvbjH[ f+'eijq<br />

} bqvg ujqj fdhVjdHbj m b>a bjfSg u'da LWs~epiP upe' upe bB,v<br />

epiP e+.o ljdhW dry bF[s wi ds,ag m dHl lq[G wvup,e s[ l,y[ braji<br />

epiP e+.o ljdhW ug hg hV m s[hZjig w'Hg rg drbwag Fjr[G dw>Vj hg<br />

debjVrjV a[ drsrjV h'r[@ dHl sg WijWiaj VhgG wi lwsj m v[t<br />

s[ bjwji s[ r,c[ h' ujS s[ ci'G dHh r.Veg sgbJ bjHgbJ vjHgVJ<br />

hg wj`g lqNSgbJ yjhgsgbJ hV m<br />

ZpiJ a'G dHvjhg u'a sj Ziag a[ f+wjL<br />

dHl fplaw sj v[tw I'e[Lri bV.s lilrag h{ ba[ dHl sg<br />

FPdqwj WjRP ulr.a dl>z V[ ?ps bjf dvtg h{ m dHh dwajW Fg dHhVJ<br />

s[ qphaWi bjfS[ lqjeqJ dry bjq r.cs[ s[t[ uj lws[ hV m dHl<br />

fplaw dry WjRP ug Wji[ dvdtbj h{ ^<br />

##Rpl dry i,Wg uvrj h{ m ;jhij VjVw u'a a[ fiqjaqj sg Nvw<br />

h{ m dul } epiP VjVw fiqjaqj s[ siLVJ sg bdFvjLj h{@ Rph WjRP<br />

ug w'v yvj uJsj h{ m WjWP ug lF s[ b>e l.e idh>s[ hV@ yjh[ ligiw<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


s'sCgH[ f>ow wydhig $y<br />

69<br />

a"i $a[ aplgG sPi rg yv[ ujr' m WjRP ug sj lF a'G RpKaq w.q h{ lF<br />

} zp,B zp,B w[ u,xgbJ fj w[ dfbji s[Sj m dfbji sj vjrj dl,Zj lyt>c<br />

a'G b>Ddq+a ritj s[ iPf dry WjRP ug w'v fp,usj h{ dul Vjv Rph v'wJ<br />

sj v'w a[ f+v'w lpZji s[Gs[ hV ba[ wjdHbj wvf wi s[Gs[ hV m!!!<br />

##WjRP ljig l.eaJ sg ligiw a[ qjVdlw d;>q[rjig bjfS[ dli<br />

v{Gsj h{ dwMdw Rph lF dry dryi dihj h{ m Rpl sg l.ea dry Rph<br />

I'Z[ hV u' epiP e'dW>s dl>z r[v[ h'H[ lV m WjRP ug sj dWis lsj W?dL>s<br />

h{ dul bjli[ Rph du,aJ f+jfa wig uj ih[ hV@ dHdabjds m$$ dHl[ fplaw<br />

dry dl,t Ziq s[ qp,Tv[ blPvJ sg y.eg dtvg RpcjHg eHg h{ dur[G epiP<br />

`piqjV h{ ^<br />

bdh wip wi[ lp bdh wip fjH[ w'Hg V fwCgb{ dwl{ ojdH mm<br />

\f>Vj 406|<br />

epiP ljdhW V[ w'Hg vjvy VhgG ds,aj ba[ Vj hg dwl[ sj dvhj;<br />

wgaj h{ m dl,tg sg sja s[S r[v[ rg dli q>Ddebj h{ a[ q'hi vjHg h{<br />

##ly wg WjSg VjVwp bjt{ lyp lpSjdHlg ly wg W[vj mm$$ wg WjRP ug<br />

dul V[ dHl fplaw sg FPdqwj dvtg h{@ } VhgG faj dw dHl fplaw<br />

dry dwhCj dwhCj wp`i a'dvbj debj h{ m s'sdCbJ s[ H[u.BJ w'v<br />

w'Hg RpKai h{ (<br />

lisji WvWgi dl>z V[ wv[iJ rjdvbJ@ ijC[ rjdvbJ@ dlbjC<br />

rjv[ l.a qghJ dl>z ba[ wigy' rjv[ l.aJ s[ dVLwjq l[rw u,o[ }<br />

iPhjVgba s[ w[Gsi a[ dl,tg s[ o.q% dvdtbj h{ m WjRP ug sgbJ igwjic<br />

wgagbJ B[fJ LjdHs WvWgi dl>z V[ VhgG lpSgbJ uJ ujS Wp,N w[ s'sCj<br />

idh w[ l[rj wirjHg sj qp,v ajiV wiw[ bjfSg fjag dry yp,f r,B<br />

vHg h{ m WjRP ug qpajdWw lF dl,t l.lojrJ NPngbJ hV ^<br />

1! WjWj qghJ dl>z s[ epispbjdibJ dry epiP ljdhW sj dVLjV ljdhW<br />

VhgG Npv lwsj m l.eaJ wjr{GBig uJ w{V[cj uj w[ s[t lwsgbJ<br />

hV m us dw epiP ?jvlj qp,T a'G hg N.c[ Wp.e[ upe' upe bB,v idhS<br />

vHg bisjl wisj bj dihj h{ m<br />

2! dHh' WjWj ug f>o a'G A[w[ WPBj dl>z s[ zi c[i[ vjMs[ hV m x'B'<br />

s[l f+s[l a[ h'i b?WjiJ dry Af yp,wgbJ hV m WPBj dl>z bwjv<br />

a?a ljdhW a[ h'i epispbjdibJ $a[ e'vjWjig wirj w[ TjhpS<br />

a[ dl,tJ s[ wav[bjq sj d;>q[rji h{ m<br />

3! dHhVJ WjdWbJ sj b>Ddq+a AwjRpS sj aigwj bjfSj hg h{ m<br />

bjfS[ y[v[ y[vgbJ sg deSag rZjRpS vHg s.fag sg WujdH<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


70<br />

epiqda ejcg ijh<br />

dHw,v[ dHw,v[ } hg b>Ddq+a Awj ds>s[ hV m wHg ue%j $a[ s[dtbj<br />

debj h{ dw WgWg b>Ddq+aZjig dwifjVZjig hp.sg h{ a[ zi rjvj<br />

z'Vj q'Vj LijWg wWjWg apdibj dxisj h{ m<br />

4! bt>c fjn lq[G WjdWbJ s[ f+yji } fdhv s[Sg dwhCg qa h{ (<br />

l,y[ ljdhW sg WjSg fjng dl>z qP>h dry fC% dihj hp.sj h{ a[ WjWj<br />

qVzCa whjSgbJ l.eaJ } lpSj ih[ hp.s[ hV m<br />

dHl[ ai%J wHg h'i l.aJ s[ c[dibJ dry v.ei dry l.aJ sg uPn<br />

ivj w[ l.ea } AwjdHbj uJsj dihj h{ m wpilg $a[ dWijuqjV h' w[<br />

q,Do[ dBwjRpS[ aJ qjqPvg e,v h{ m l.a ug qhjiju s[h wiw[ aJ f+v'w<br />

dlZji eH[ fi RpV%J sg e,sg epiP e+.o ljdhW sg hj;ig dry v,eg hpS<br />

rg s[tg uj lwsg h{ m F,pvC v'w WjW[ sg WgC } q,oj B[wS a'G Wjbs<br />

fdhvJ e,sg } rg Vqlwji wis[ hV m BPS[ aWga l.aJ s[ c[dibJ dr,Dy'G<br />

bjq dqvs[ hV m dHh epispbji[ spwjVJ sj iPf Zji yp,w[ hV m dwl dwl<br />

} lqNjHgH[@ dHo[ aJ bjrj hg RPdabj ujfsj h{ m l{wl lw{Gcv@ ci,e;<br />

lw{Gcv ba[ h'i wHg dHl ai%J s[ fif.y l.aJ s[ c[dibJ dry fvi<br />

ih[ hV m u[wi blgG dHhVJ fjt>cgbJ sj f'v t'v% w[ l.eaJ } dHhVJ<br />

a'G ljrZjV idhS vHg f+[is[ hJ aJ lj} WvWgi dl>z rie[ dV>sw sj<br />

`arj N,B ljsi wi ds>s[ hV m dV>Ddsbj s[ b>aigr~Fjr } Vj lqNS<br />

wiw[ epiP~c.q } WCjrj dqv dihj h{ m<br />

dHl ai%J f>ow Lwag t[iP. t[iP. h' w[ f>ow s'tgbJ vHg q?"v sj<br />

wjiV WSsg uj ihg h{ m dh>sPdH;q V[ Wp,Z qa a[ u{V qa } hC,f wi<br />

dvbj m dl,t Ziq } rg dVevS vHg wHg WhjV[ WSj w[ bjfS[ dry<br />

vf[BSj yjhp.sj h{ m<br />

dl,t Ziq dHw bj;js Ziq h{ m dHl sj bjfSj dVLjV@ bjfSj<br />

dHLB a[ bjfSg idha qiIjsj h{ m dHh Ziq dwl[ h'i bVqag Ziq<br />

sj qphaju VhgG m f+>aP sp,t hp.sj h{ lisji WvWgi dl>z ug rie[ fC[%<br />

dvt[ $a[@ duhC[ dHhVJ f>ow qjiP l.lojrJ sj ljo s[ w[ bjfS[ hg zi<br />

} aWjh wiV $a[ apv[ W{n[ hV m<br />

bisjl h{@ rjdhepiP ug bjfS[ dWis WjS[ sg vju i,tS a[ Fp,vC<br />

rgiJ } a,a epiqda s[ ejcg ijh $a[ y,vS sg lqi,oj W?LS m ljij<br />

w[l sjl V[ l.ea sg wydhig $y f[L wi ds,aj h{ m `{lvj l.ea V[<br />

wiVj ] dw dHl Wgqjig sj bjfi[LV ws'G wiVj h{ m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong><br />

\f>ujW BjHgq;@ 25~31!1!1990|


t>c fjn ^ dHdahjl@ qiIjsj a[ qVqa<br />

bt>c a'G Fjr h{ dHw il@ vejaji m dHl f+wji bt>c fjn Rph<br />

fjn h{ u' dVi.ai h'r[ m dl,t lqju b>si bjds l+g epiP e+.o ug sj bt>c<br />

fjn wiV sj drZjV h{ m FjHg wjV% dl>z ug VjFj@ qhjV w'L dry<br />

l`j 40 $a[ bt>c fjn sg f+gFjLj Wji[ dvts[ hV ^<br />

Rph fjn u' dVi.ai h'r[ m l+g epiP e+.o ljdhW sj fjn da>V fdhi<br />

dry lqjfa wgaj ujsj h{ m yji borj f>u fjng Iojwiq<br />

V.Wirji Wsvs[ idh>s[ hV ba[ fjn dVi.ai hp.sj idh>sj h{ m<br />

ldaepiJ s[ lq[G bt>c fjn VhgG h'dHbj wisj lg m Whpa v'w<br />

dsV ija bt>c sgrj qyJs[ hV m uv sj zCj ba[ Vjigbv<br />

bjds i,ts[ hV m fi dHh qiIjsj bi.F a'G VhgG yvg m<br />

bt>c fjn sg f+oj dl>z lFj vdhi a'G rZ[i[ f+yva h'Hg ujfsg<br />

h{ m b,u~w,v% aJ bt>c fjn itrjRpSj dHw dirjug a[ rfjig ilq WS<br />

debj h{ m W,y[ s[ uVq sg ?pLg a'G v{ w[ FjHgyjiw@ ijuVgaw ba[<br />

drRpfjiw t[aiJ sg fPiag ba[ dq+aw ugr sg bjadqw wdvbjS aw<br />

f+yva h' debj h{ m ligiw bi'eaj a[ qjdHw lxvaj vHg rg bt>c<br />

fjn wirjRpSj ;iPig lqdNbj ujS v,e dfbj h{ m e,v wg@ hi ?pLg<br />

a[ Qqg s[ q"dwbJ $a[ bt>c fjn sg ilq f+ZjV h{ m<br />

bt>c fjn sg fdr,ai ilq ws'G a[ dwM LpiP h'Hg ( dl,t drsrjVJ<br />

s[ d?bjvjaJ dry Whpaj rti[rJ VhgG m df+>lgfv hiFuV dl>z ug dvts[<br />

hV dw ##b,u dl,tJ dry bt>c fjn Fjr[G bjq qiIjsj a[ ilq duhg WS<br />

eHg h{@ f+>aP bi.F dry dHw quWPig@ vjyjig wi w[ L,pZ dhis[ Vjv o'C[%<br />

lq[G dry l+g epiP e+.o ljdhW sg ljig WjSg sj bt>c \vejaji| fjn wi<br />

w[ uJ lpS w[ dHl fjn } bVpFrg bjadqw debjV f+jfa wiV sj rlgvj<br />

WSjdHbj uJsj lg m$$ b`l'l Vjv dvtSj f{ dihj h{ dw bVpFrg bjadqw<br />

debjV f+jfa wiV sg WujdH b,u~w,v% blgG bjfS[ FjHgyji[ dry W,v[<br />

W,v[ wijRpS sj lhjij v{Gs[ hJ m wHgbJ V[ aJ dHl ilq } Z.sj hg WSj<br />

dvbj h{ m blv q>ar qPv'G hg ?aq h' debj ujfsj h{ m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


72<br />

epiqda ejcg ijh<br />

bt>c fjn f+ojdH FjHg ljdhW FjHg wjV% dl>z ug VjFj epiqda<br />

qjia.c fplaw s[ f>Vj 422 $a[ dHl ai%J dvts[ hV ^<br />

?jvl[ s[ Wp,T[ sv sg iga lg dw us qpdh>q $a[ ujS uJ h'i<br />

wdnV wjiu wiV sj q"wj WS[@ as epiP e+.o ljdhW sj fjn<br />

wi w[ bisjlj l'Z w[ yC%jHg wgag uJsg lg m irjVeg r[v[<br />

#iju wi[ej ?jvlj bjwg ih{ Vj w'dH m trji h'dH lF dqv{Ge[<br />

Wy{ liS u' h'dH m$ lPiWgiJ sj h"Glvj rZjRpS vHg s'hij fC%s[<br />

lV m ws[ ws[ b{lj wiV dry wHg dsV v,e uJs[ lV ba[<br />

dT,v f{S $a[ wHg ai%J s[ drzV h' uJs[ lV m dlbjdSbJ sg<br />

lvjh Vjv bt>c fjn sj f+W.Z wgaj dw da>V fdhi dry F'e<br />

fj w[ wjiu bi.F wgaj ujr[ m Wp,T[ sv a'G aipSj sv V[ dHh<br />

iga vHg ba[ dxi lji[ f>o dry dirju f{ debj m h"vg-h"vg<br />

bt>c fjn a.a= Ljlai s[ s,Dl[ f+I'eJ rJe dHw q>ai ujf<br />

h' debj m Rpl[ ai%J bt>c sgrj@ ZPf@ wvL lojfS@ Vjigbv<br />

bjds sj riajY h'S v,ej m qV' wjqVj sg fPiag vHg dHh<br />

fjn RpKaq ljZV q>DdVbj debj m<br />

debjVg RPZq dl>z ug bjfSg fplaw epiqda dl,ZJa ljei s[<br />

f>Vj 373 $a[ dvts[ hV ^<br />

bt>c fjn sg qiIjsj epiP ljdhW r[v[ VhgG lg m dHh<br />

z,vPzjdibJ lq[G f>o V[ a'ig lg aJ dw o'C[% lq[G dry fjn h'<br />

ujdHbj wi[ m<br />

f+dl,Z drsrjV cjwBi qjV dl>z bjfSg fplaw dl,t Ziq a[<br />

dl,tg s[ f>Vj 32 $a[ dvtsj h{ ^<br />

q[ig fC%Sg dry bt>c fjn sg f+oj dViqv[ ba[ RpsjlgbJ<br />

s[ l.a qh.aJ V[ yvjHg f+aga hp.sg h{ m dHhVJ s[ t[ai btjC[<br />

dh>sP agioJ $a[ lV_hdispbji@ WVjil@ eIj@ fijeiju@ u'<br />

W+jhqSrjs s[ eC% hV m dHhVJ l.aJ ljZPbJ V[ f>DdcaJ sg<br />

igl'~iglg epiP e+.o ljdhW ug s[ bt>c fjn LpiP wirjH[@ duo[<br />

RphVJ dry Ziq e+.oJ s[ bt>c fjnJ sj dirju lg m<br />

Rpfi dvt[ drsrjVJ s[ d?bjvJ qpajWw dHh dl,Z hp.sj h{ dw bt>c<br />

fjn sj bi.F f>o s[ Wp,T[ sv V[ wgaj m dHh lqJ f>o vHg bda wnV<br />

a[ dWtCj lg m dl>z Fv[ lq[G sg Rpcgw dry u.evJ dry a[ fhjCJ sgbJ<br />

w.siJ dry vpw dAf w[ dsV w,Bg wis[ lV m dHl lq[G } dl,t dHdahjl<br />

z,vPzjdibJ sj dHdahjl rg dvtsj h{ m lq[G sg zjB a[ hi lq[G hqv[<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


t>c fjn^ dHdahjl@ qiIjsj a[ qVqa<br />

73<br />

sg l.FjrVj } qp,t i,t w[ o'C[% lq[G dry epiWjSg sj fPij vjhj v{S<br />

vHg dHhVJ lPiWgi@ Ziqg@ I'Z[ dl>zJ V[ bt>c fjn wiVj hg I'e<br />

lqdNbj m Wjbs dry dViqv[ a[ Rpsjlg ljZP l.aJ V[ f>DdcaJ s[ q.ai<br />

ujf sg Vwv widsbJ dHl } wiq~wJcg ilq WSj ds,aj m dHhVJ<br />

sg s[tj~ s[tg c[dibJ s[ l.aJ qh.aJ V[ h'i wHg ai%J s[ bt>c fjn LpiP<br />

wirj ds,Da[ m dur[G dw l.fB bt>c fjn@ lfajdhw bt>c fjn@ q't<br />

spbjij bt>c fjn@ Whp-fjng bt>c fjn@ wgaj wijdHbj bt>c fjn@<br />

bt>c fjnJ sg vCg bjds m dHhVJ fjnJ s[ Vjv h'i rg wHg ai%J s[<br />

wiq~wJcg W+jhqSg ilqJ yjvP wirj ds,agbJ m b,u~w,v% bt>c fjn<br />

W[b>a h' ih[ hV fi w"q t,uv ?pbji h' ihg h{ m w"q sg yC%sg wvj<br />

dwM VhgG hp.sg ( wjiV_epiqda ejcg ijh Fjr epiWjSg W'Z } dhis[<br />

dry rljRpS sg WujdH wiq~wJcg ilqJ $a[ ljij ;'i v,e dihj h{<br />

ba[ dryji sj f,vP A,c ds,aj debj h{ m<br />

qiIjsj ^ wrgiju l.a dVhjv dl>z ug fjn sg qiIjsj<br />

s,ls[ hV ^<br />

b>V w' W.Z[u WJZ@ bjlV w' ljZ W[l@<br />

eja w' bv'v LpZ H[w yjv v.duI' m<br />

yga w' dVi'Z w{ f+W'Z w{ f+wjL f+[q@<br />

ejsg V dWAjdH Vj f+I.w hjo sgugI{ m<br />

tJlg *'Z rjiaj u.FjHg b{ cwji Agw@<br />

ijlg lgGT@ q>s f"V oPw V wigduI{ m<br />

lja:wg lpFjr l[ bwjv w' vejdH fIjij@<br />

e+.o uP w' fjn fIji[ b{lg FJa wgduI{ mm<br />

bt>c fjn lW.Zg L+'qSg wq[Bg b>Ddq+ali rv'G qiIjsj dHl f+wji h{ ^<br />

##bt>c fjn dwl[ FgC uJ ?pLg lq[G wgaj uJsj h{ m dHh awigWV 48<br />

z>DdBbJ dry l.fPiS wgaj uJsj h{ m fjn lj` ba[ Lp,Z h'r[ m fjn a[;<br />

fC%Vj@ dul a'G lpSV rjvj wpN lqN Vj lw[@ epiWjSg sg dVijsig h{ m b,ti<br />

qjai sj dZbjV i,t w[ fjn Lp,Z a[ lj` wiVj yjhgH[ m Fjr[G lqJ wpN rZgw<br />

v,e ujr[ m u[ bt>c fjn wpN fdirji uJ l.eaJ V[ wiVj h{@ Rph bjf wi[ m<br />

B,Wi s[ bjsqg@ ljw~l.W.Zg@ dq,ai bjds dqv w[ wiV m fjngbJ sg deSag<br />

w'Hg qpw,ii VhgG m u[wi w'Hg bjsqg fjn VhgG wi lwsj aJ dwl[ y.e[ fjng<br />

w'v'G lpS vr[ fi dHh Vj h'r[ dw fjng dHw,vj Wdh w[ fjn wisj h'r[ a[<br />

l.ea uJ B,Wi sj w'Hg W.sj Vj lpSsj h'r[ m F'e f{S r[v[ fjng sg F'uV<br />

a[ IojLwa WlaiJ bjds Vjv I'e l[rj wgag ujr[ m$$<br />

bt>c fjn uJ h'i dwl[ ai%J s[ fjn r[v[ wp.F@ u'a@ Vjigbv bjds<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


74<br />

epiqda ejcg ijh<br />

i,tSj uJ Vjv-Vjv uJ dry~dry h'i dwl[ WjSg sj fjn ujig i,tSj<br />

qVqa h{ m bt>c fjn s[ bi.F r[v[ wCjh f+ljds h'r[ m dxi bV.sp ljdhW<br />

\A[ fRpCgbJ| s[ fjn qei'G bisjl wiw[ ba[ hpwq v{ w[ fjn sj bi.F<br />

wgaj ujr[ m bt>c fjn sj F'e qp>sjrSg RpKa[ uJ ijeqjvj fC% w[ y,vsg<br />

lojVw igag bVplji fjdHbj ujr[ m<br />

FjHg wjV% dl>z ug@ debjVg RPZq dl>z ug@ cjwBi qjV dl>z<br />

ug a[ h'i drsrjVJ s[ liW lJN[ d?bjv bt>c fjn lq[G y,v ihg qVqa<br />

Wji[ h[n dvt dihj hJ ^<br />

1! Rpuia s[ w[ fjn wijRpSj@ a.ai Ljlai sg s,lg iga bVplji<br />

h{ m uf@ riSgbJ@ lfajdhw fjn@ l.fB fjn \lfajh l.fB fjn| r[v[<br />

b>si fjn sg lqjfag@ Vv[i@ wvl@ dsV[ sgrj WjvSj bjdsw lF<br />

wiq dh>sP igag sg Vwv h{ m l.fB bt>c fjn sg drbjdtbj FjHg wjV%<br />

dl>z dHl ai%J wis[ hV ^ ##dwl[ apw } uJ fPi[ LWs } FjrVj bVplji<br />

xv s[S rjvg q>V w[ hi[w LWs ba[ fRpCg lv'w s[ bjds b>a s[<br />

w[ fjn wiVj l.fB fjn h{ m dur[G ^ #lev qV'io fPi[@ bjds lyp upejds<br />

lyp mm h{ Fg lyp VjVw h'lg Fg lyp mm lev qV'io fPi[$ fC%Vj m cjwBi<br />

qjV dl>z ug rg l.fB bt>c fjn } bt>c VhgG lqNs[ m RphVJ qpajdWw ^<br />

##l.fB fjn spbjij epiWjSg sg epiP ljdhW rv'G ds,ag aiagW F.e h'<br />

uJsg h{ m l.fB wj`g v.q[ij lqJ@ vejaji h'S wiw[ i';ejig e+.ogbJ<br />

sg dHw VrgG L+[Sg f{sj h' eHg h{ m$$ debjVg RPZq dl>z ug bVplji ^<br />

##l.fB fjnJ dry Whpa Fp,vJ hp.sgbJ hV m fdhvg e,v aJ dHh h{ dw<br />

WjSg bt>c y,vsg h{ m dwl[ LWs s[ ipw w[ VgIa wgaj h'dHbj h'i<br />

LWs fC%Vj WjSg sg bt>caj dry i'w h{ m dHhVJ drsrjVJ qpajdWw<br />

l.fB fjn W+jhqSg igaJ sg Vwv h{@ Fjr qVqa h{ duhCg dw<br />

bdebjVaj wjiV uJ f{l[ WB'iV vHg uJ dl,t Ziq s[ qp,Tv[ dl,ZJaJ<br />

} Zp.svj wiV vHg yapi v'wJ V[ yjvP wgag h{ m$$<br />

2! dHl lq[G dH,Dw' oJ $a[ Whpa[ fjn ws[ Lp,Z VhgG hp.s[ m bt>c fjn<br />

sg vCg ba[ l.fB fjn bjf-hpsig qiIjsj a[ qVqa h{ m<br />

3! duhC[ v'w bt>c fjn wirjMs[ hV@ fi Vj fjn lpSs[ hV<br />

a[ Vj h,ogG l[rj wis[ hV@ RphVJ } fjn sj w'Hg vjF VhgG m<br />

4! fjnJ sg w"q dry Fiqji h{ dwMdw dHhVJ sj fjngbJ a[ f+W.ZwJ<br />

s'hJ } qjdHw vjF hp.sj h{ m fi Lp,Zg a[ qiIjsj sj w'Hg f+W.Z VhgG m<br />

5! dHh l,yjHg h{ dw wHg fjnJ s[ F'e dWVJ fC[% uJ i,Dt[ hg fjH[<br />

uJs[ hV fi u' wga[ uJs[ hV Rph rg bZPi[ a[ bLp,Z hp.s[ hV m<br />

6! bt>c fjn lq[G wp.F@ vjv wfC[ dry vf[dBbj Vjigbv ba[<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


75<br />

dVi.ai u'a uejRpSg uJ sgr[ Wjv w[ bjiag wiVg bjds igaJ Vjv<br />

epiqda sj w'Hg l.W.Z VhgG m<br />

7! epiP e+.o ljdhW sj q'V fjn \dWVJ ;pWjV dhvjH[ fjn wiVj| uJ<br />

fjn lq[G qhjiju b,e[ fCsj ajS s[Sj@ F[tg ljZJ sgbJ wjTJ hV m<br />

8! u[ spdVbjrg VL[ bqvgbJ } wpidvbJ Vjv VhgG@ fgS Vjv hg<br />

qlag ds>s[ hV aJ WjSg rg fdC%bJ Vhk@ wqjdHbJ LJag ds>sg h{ m<br />

9! bt>c fjn s[ F'e df,DA'G ufpug ljdhW sj fjn wiV sj w'Hg<br />

wjiV VhgG m s[tj~s[tg v'w wig uJs[ hV m<br />

10! bt>c fjn lq[G ufpug ljdhW uJ dwl[ h'i WjSg sj fjn rg<br />

Vjv-Vjv wig ujSj qV'wvdfa qiIjsj h{@ f+>fij VhgG m<br />

11! Whpa v'w y.sV@ w[li sj davw epiP e+.o ljdhW s[ f,adibJ<br />

$a[ wis[ r[tgs[ hV@ u' Whpa hg bI'e h{ m sgrjV dry lpe.Z rjv[<br />

xp,v ba[ ZPf bjds fsjioJ sj drZjV hg wgaj ujSj yjhgsj h{ m<br />

12! wHg epiP e+.o ljdhW s[ fjn sj F'e fjRpS r[v[ dHh dVIq i,ts[<br />

hV dw u[ ?pLg s[ q"w[ sj fjn h'r[@ as F'e df,DA'G f>u fRpCgbJ #ufp ug$<br />

sgbJ fC%s[ hV m u[ bt>c fjn h'r[ aJ lji[ #ufp ug$ sj fjn wis[ hV m<br />

u[ yvjS[ sj fjn h'r[ aJ F'e df,DA'G #lsp$ sj fjn wis[ hV m dHh lF<br />

qV'wvdfa igaJ hV@ epiqda VhgG m us dw fjn sg lqjfag qp>sjrSg@<br />

$a[ uJ ijeqjvj $a[ y,vsg lojVw igag bVplji h' uJsg h{ m<br />

13! wHg l.a qhjaqj b"ia } bt>c fjn sg i"v vjRpS a'G i'ws[<br />

hV us dw epiP fjaLjh V[ b"ia } dl>z s[ WijWi sj siuj ds,aj<br />

h{ m dHh rg W+jhqSg wiq~wJcg igaJ sg Vwv h{ m<br />

l+g epiP e+.o ljdhW s[ fjn lq[G da>V e,vJ sj dZbjV i,tSj Whpa ;iPig<br />

h{_1! ligiw fdr,aiaj@ 2! ljrZjVaj@ 3! qV sg dHwjeiaj m qV sg<br />

dHwjeiaj a[ fjn sg Lp,Zg s'r[G fjn wiV lq[G Whpa ;iPig hV@ f+>aP dHh<br />

s'r[G fdr,ai d?bjv fjn wiV lq[G bv'f hp.s[ uj ih[ hV m epiWjSg } lqN<br />

w[ dhis[ dry rljRpS sg WujdH wiq~wJcg ilqJ } fPij wiV $a[ ljcj<br />

ljdibJ sj ;'i v,ej hp.sj h{@ us dw fjaLjh sj hpwq h{ ^<br />

f+F wg Rplada wihp l.a qga mm ljrZjV H[wjei yga mm \f>Vj 295|<br />

VhgG aJ ^<br />

bt>c fjn^ dHdahjl@ qiIjsj a[ qVqa<br />

dwbj fCgb{ dwbj epVgb{ mm dwbj W[s fpijVJ lpVgb{ mm<br />

fC[ lpV[ dwbj h'Hg mm uRp lhu V dqdvY l'Hg mm \f>Vj 655|<br />

b>a dry fjn wiV wijRpS sj fp>V aJ hg h{@ u[wi epiP qiIjsj<br />

a[ epiP hpwqJ } Ijs i,Ddtbj ujr[ m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong><br />

\f>ujW BjHgq;@ 15~21!10!1992|


ijeqjvj s[ Vjq $a[<br />

?jVju.eg dwM (<br />

#zi w' bje veg zi w[ yijQ l[$@ RpisP sj L[bi ljcg bu'wg<br />

f>ow ldoag sg fPig ai%J aiuqjVg wisj h{ m f>o ?jvl[ sg h' ihg<br />

spisLj Wji[ wgh} d;>q[rji bjtgH[@ us dw ljc[ hg dl,t Fij a[<br />

uo[W.sgbJ Vr[G Vr[G L'L[ A,c w[ f>o } t[iP. t[iP. wiV vHg aafi hV (<br />

h'L } dA,w[ B.e w[ blgG u'L s[ hC% dry ipC[% uj ih[ hJ m W.sPw sg ajwa<br />

Vjv dH,Dw' uo[W.sg sg qiIjsj lji[ f>o $a[ n'lS sj IaV wiVj dwl[<br />

ai%J sg dlbjSf VhgG m bt>c wgiaVg uoj@ sqsqg Bwljv a[ bV[wJ<br />

h'i dl,t uo[W.sgbJ epiP f>o sgbJ dqlvJ hV m f>o sg yC%sg wvj vHg<br />

hi uo[W.sg bjfSj bjfSj I'esjV bjfS[ aigw[ Vjv fj ihg h{ m f+>aP<br />

wpN wp upNjiP uo[W.sgbJ ?PVg Bwijb } WC%jrj s[S vHg ZqwgbJ a[<br />

NPngbJ dWbjVWj;gbJ b?WjiJ dry Afrj w[ Wvsg $a[ a[v fjRpS<br />

sj w.q wi ihgbJ hV m ljig dl,t w"q h{ijV h{ ba[ e.Fgiaj Vjv l'y<br />

ihg h{ dw dHhVJ NeCjvP uo[W.sgbJ V[ dHh' hg ?jdvlajV sg iPfi[tj<br />

WSj i,tg h{ ba[ ?jdvlajV WS ujS $a[ dHh' hg wC%g z'vSg h{(<br />

dHhVJ QvawjigbJ wiw[ blgG dl,t w"q sj ldhI'e erjHg uj ih[<br />

hJ m lqp,yg dl,t w"q sg bLgirjs WQ{i w'Hg rg qPrq{GB spVgbJ s[ dwl[<br />

rg d?,a[ $a[ wjqIjW hp.sg VhgG s[tg eHg m<br />

f>o sg bj;js hlag sg iB blgG lsgbJ a'G lpSs[ a[ vjMs[<br />

bj ih[ hJ@ f+>aP ljcgbJ wpN wp uo[W.sgbJ sj i'v Zpi[ a'G ApCdwbj v,esj<br />

h{ m<br />

##dHwj WjSg dHwp epip dHw' lWsp rgyjdi$$ } bqv dry dvbjRpS<br />

sg WujH[ w"q } h'i dV,a Vr[G Fpv[dtbJ dry fjdHbj uj dihj h{ m<br />

Wp,wv s[ l,f ljcgbJ upNjiP uo[W.sgbJ dry vpw[ W{n[ hV m lq[G<br />

lq[G q"wj ajC w[ dHh c.e qjig uJs[ hV m ijeqjvj l.W.Zg rjs~drrjs<br />

dHw r[iJ dxi F,t Rpdnbj h{ m dHh ?PVg Bwijb sj iPf rg Zji lwsj<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


ijeqjvj s[ Vjq $a[ ?jVju.eg dwM (<br />

77<br />

h{ a[ w"q } iljav sg t,c dry Qiw rg wi lwsj h{ m lq[G sg fpwji<br />

h{ dw dWW[w WpZ a[ dryji wiw[ dHl Fpv[t[ } sPi wgaj ujr[ m sjl<br />

V[ ijeqjvj Wji[ y,v ih[ rjs~drrjs } b?WjiJ dry fdC%bj a[ sptg<br />

dhis[ Vjv wpN laiJ dvt w[ s[l f+s[l s[ fjnwJ Vjv dryji lJNg<br />

wiV sg ?pLg v{S sj IaV wgaj h{ m sjl sg W[Vag h{ dw q[i[ dHhVJ<br />

d?bjvJ } dwl[ drbwag uJ uo[W.sg s[ d?vj` Vj lqdNbj ujr[ m<br />

dryji sj f,vP xC w[ lj} ljdibJ } dHl `;Pv wgag uj ihg Wdhl<br />

$y'G dVwv w[ bjfSg Lwag } h'i f>ow w.qJ $a[ vjRpSj yjhgsj h{ m<br />

f>o dry ijeqjvj fC%V uJ Vj fC%V Wji[ q,aF[s wHg shjdwbJ<br />

a'G ydvbj bj dihj h{ m dqlvJ dry q,aF[s h'S s[ WjruPs rg hi qpLwv<br />

lq[G dl>z dHwqp,n h' w[ spLqS Vjv v'hj v{Gs[ ih[ lV m dHl[ ai%J a,a<br />

?jvlj a[ W.sHg ?jvlj dry q,aF[s f{sj h' eH[ lV m FjHg qVg dl>z<br />

ug Lhgs a[ h'i epiP w[ vjvJ V[ dfbji Vjv qlv[ lpvNj vH[ lV m dHl<br />

lq[G ijeqjvj r,cj dHLP WS debj h{ m w"q sg Wsdwlqag h{ dw ljcg<br />

vgcidLf wpN lq[G a'G bVfC% B'v[ s[ h,oJ dry h{ m epiqda d`vjl`g<br />

} bjfS[ ugrV sj bjZji WSjRpS sg WujdH ljc[ vgci bjfSg hPC<br />

qa } ngw lqN w[ w"q $a[ n'lS s[ IaVJ dry hV m<br />

ijeqjvj a[ h'i qiIjsj Wji[ rjs~drrjs FjHg ulWgi dl>z s[<br />

bwjv a?a s[ uo[sji ojf[ ujS Wjbs dAdCbj h{ m FjHg ulWgi dl>z<br />

V[ e'vg sg ajwa a[ uo[sjig sg hRpq{ wiw[ l+g bwjv a?a $a[<br />

ijeqjvj fC% w[ fjn sj F'e fjRpS s[ bjs[L ujig wi ds,a[ ba[ l+g<br />

hdiq>si ljdhW drt[ Ljq } idhijl s[ fjn dry rg aWsgvg wi ds,ag m<br />

dHh w.q dl,t sjVLriJ ba[ ljig dl,t w"q } Fi'l[ dry dvbj w[ wgaj<br />

ujSj lg m W.sPw sg V'w Vjv qiIjsj aJ n'lg eHg fi bjq dl,t dhis[<br />

V[ firjV VhgG wgag m dHl wiw[ Wdhl sj wjiV WSsg bj ihg h{ m<br />

Ijs i,tS rjvg e,v h{ dw ijeqjvj l.W.Zg ?jvlj f>o V[ v.qg l'y<br />

dryji Wjbs `{lvj wi ds,aj lg dw ijeqjvj fC%g Vj ujr[ a[ l+g<br />

bwjv a?a ljdhW a'G hpwqVjqj ujig h' debj lg m y,vg bj ihg f+>fij<br />

bVplji l+g bwjv a?a ljdhW a'G ujig h'dHbj hpwqVjqj rjfl VhgG<br />

dvbj uj lwsj m ijeqjvj f,tg FjHg rgi dl>z@ yg` ?jvlj sgrjV<br />

s[ qptg L+'qSg wq[Bg $a[ wjW; h'S Wjbs ijeqjvj fC%V $a[ ;'i s[S<br />

v,e[ m fi bwjv a?a ljdhW s[ hpwq } y{v.u VhgG lg wi lw[ m dHl<br />

vHg ijeqjvj l+g hdiq>si ljdhW a[ h'i wHg epispbjdibJ dry fC%<br />

w[ F'e fjRpS v,e fH[ fi bwjv a?a $a[ ijeqjvj VhgG lg fC% hp.sg m<br />

fjnwJ sg ujSwjig vHg l+g bwjv a?a ljdhW a[ uVq blojV<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


78<br />

epiqda ejcg ijh<br />

l+g VVwjSj ljdhW duo[ L+'qSg epispbjij f+W.Zw wq[Bg sj w.Bi'v dihj<br />

h{@ fjnJ sg lqjfag lsj hg qp>sjrSg $a[ wgag uJsg h{ m<br />

f+oq wjv dry W[b>a f>o-f+daLB drbwag ba[ l.lojrJ fjn<br />

sj F'e qp>sjrSg Rpa[ hg fjRpS s[ qp,sHg lV m RphVJ dr,Dy'G FjHg ljdhW<br />

FjHg wjV% dl>z VjFj@ debjVg ds,a dl>z@ f+'^ epiqpt dl>z@ debjVg<br />

debjV dl>z@ f>Ddca ajij dl>z Vi'aq@ qhJwrg FjHg l.a't dl>z@<br />

f>Ddca h;jij dl>z@ qj^ q'aj dl>z@ debjVg L[i dl>z@ qj^ qdhajW dl>z@<br />

qj^ ajij dl>z@ de! Vjhi dl>z@ df+>^ ZiqjV.a dl>z@ f+'^ a[uj dl>z@<br />

df+>^ e.ej dl>z@ f+'^ e.cj dl>z@ f+'^ ljdhW dl>z@ l! LqL[i dl>z bL'w@<br />

l! wiaji dl>z sjtj@ Wjrj hidwLV dl>z@ l! iSZgi dl>z igliy<br />

lwjvi@ df+^ epiqpt dl>z dVhjv dl>z@ df+>^ dVi.uV dl>z@ FjHg ljdhW<br />

FjHg iSZgi dl>z ug s[ Vjq riSVI'e hV ba[ b,u rg r,cg l.dtbj<br />

rv'G F'e qp>sjrSg Rpa[ hg fjdHbj uJsj h{ m<br />

dHl l.siF dry FjHg edu>si dl>z y[biq{V sv ?jvlj sj<br />

dvdtbj v[t #qiIjsj@ dHdahjl a[ q"uPsj l.ziL$ duhCj dw s[l f+s[l<br />

s[ l`j 39-41 dqag 28-7-89 dry Adfbj lg@ dvdtbj h{ dw Zqwg<br />

s[S rjdvbJ sg l'y ba[ sjbrj h{ dw sqsqg Bwljv hg f>o dry<br />

lpfigq h{ dwMdw Rpl s[ bjePbJ V[ Whpa wpiWjVgbJ ds,agbJ hV m<br />

dHl vHg hi qpbjqv[ dry f>o sg berjHg wiV sj h,w Bwljv sj<br />

hg h{ m Zqwg f,ai dry f+'^ siLV dl>z ug s[ Vjv@ bt>c wgiaVg<br />

uoj ba[ W,Wi tjvlj s[ qptg uo[sji lpts[r dl>z s[ drip,Z bda sg<br />

zBgbj LWsjrvg dHla[qjv wgag eHg h{ m Vr[G dli'G dxi ZqwgbJ LpiP<br />

h' eHgbJ hV m dziSa LWsjrvg rjvgbJ dy,ngbJ bt>c wgiaVg<br />

uo[ s[ uo[sji ijq dl>z } dvtgbJ eHgbJ m dHl Zqwg Fi[ ?aJ sg<br />

d;>q[rjig FjHg iAfjv dl>z ug `"ug \RplqjVrjvj| sg berjHg rjvg<br />

f>ow wq[Bg ba[ Rpl s[ hqjdHag wpN uo[W.sgbJ V[ vHg h{ m dHhVJ<br />

dWbjVJ dry wHg Qva sPLS vjH[ eH[ hV m RpsjhiS s[ a"i $a[ FjHg<br />

ijq dl>z V[ ijeqjvj idha WgC dvt w[ bwjv a?a ljdhW $a[ q,Dv'q,vg<br />

blojfS wiV sj IaV wgaj h{ m Rpfi.a yji dHh' duhgbJ WgCJ<br />

dabji wi w[ yji h'i L+'qSg epispbjdibJ $a[ lpL'dFa wiV sg w'dLL<br />

wgag h{ m FjHg ijq dl>z } #dl,t idha qiIjsj$ qpajdWw s.c vjdHbj<br />

ujr[ a[ bt>c wgiaVg uo[ sj WjHgwjB wgaj ujr[ m<br />

ZqwgbJ s[ RpKai dry f>u uo[W.sgbJ rv'G f>ujWg dB+dWRPV<br />

y.cgeC% dqag 1-11-90 dWbjV dry Adfbj h{ - #ijeqjvj s[ qp,s[<br />

$a[ ?jVju.eg drip,Z dyajrVg$ s[ dliv[t h[n dvdtbj h{ dw W,Wi ?jvlj<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


ijeqjvj s[ Vjq $a[ ?jVju.eg dwM (<br />

79<br />

s[ f+{Kl lw,ai FjHg wpvr.a dl>z V[ dwhj h{ dw l.a uiV{v dl>z<br />

dF>ciJrjv[ r[v[ rg bwjv a?a ljdhW $a[ ijeqjvj VhgG fC%g uJsg<br />

lg m dHw rji l.a uiV{v dl>z s[ Fagu[ FjHg lriV dl>z V[ bwjv<br />

a?a ljdhW $a[ ijeqjvj fC% ds,ag lg dul} l.a dF>ciJrjdvbJ V[<br />

s'Lg wiji s[ w[ bjf cJeJ Vjv wp,DdBbj lg m l.a dF>ciJrjv[ wdh>s[<br />

lV dw dfAv[ `{lv[ dry aWsgvg lqp,yj f>o hg wi lwsj h{ m dHl<br />

f>ow wq[Bg V[ dyajrVg ds,ag h{ dw F>cg f+yji W>s wgaj ujr[ m bduhj<br />

Vj wgaj debj aJ n'l wjirjHg wiV a'G l.w'y VhgG wgaj ujr[ej m<br />

uo[W.sg V[ FjHg ijq dl>z } ds,ag dyajrVg sj e.Fgi V'dBl dvbj<br />

h{ m<br />

FjHg edu>si dl>z bjfS[ v[t dry dvtsj h{ dw 1984 aw<br />

sqsqg Bwljv s[ qptg l.a uiV{v dl>z ug l+g siWji ljdhW s[ b>si<br />

q"uPs ih[@ fi RphVJ V[ Rpo[ yvg bj ihg qiIjsj } Vj ws[ tp,v%g Wdhl<br />

sj dHLP WSjdHbj a[ Vj ws[ Z,w[ Vjv vjeP wiV sg w'dLL wgag m duhC[<br />

dl>z b,u qiIjsj sg aWsgvg s[ drL[ } ?PVg BwijY sj iPf s[S sgbJ<br />

e,vJ wi ih[ hV@ wg Rph ljWa wiVj yjhp.s[ hV@ dw Rph l.aJ a'G<br />

d;bjsj lqNsji V[ uJ dHh ljWa wiVj yjhp.s[ V[ dw l.aJ a'G d;bjsj<br />

lPi[ V[ uJ dxi Bwljv vHg f>o sg berjHg sj h,w l.aJ sg Lhgsg<br />

sg wgqa ru'G rlPvSj yjhp.s[ V[ m<br />

FjHg ijq dl>z uo[sji bt>c wgiaVg uo[ sj lf,LBgwiV_dHh<br />

dWvwpv l`{s NPn h{ dw sjl V[ dHl fjrV WgC } l+g bwjv a?a<br />

ljdhW $a[ uJ dwl[ h'i epiZjq $a[ blojfS wiV vHg w'Hg Rpfijvj<br />

wgaj h{ uJ dwl[ Vjv e,vWja wgag ]m dHh rg w'ij NPn h{ dw sjl<br />

rv'G epiZjqJ $a[ lojfS wga[ ujS vHg yji fjrV WgCJ dvtgbJ uJ<br />

dvtrjHgbJ eHgbJ hV m sjl O a'G v{ w[ qp>sjrSg aw epiWjSg q>V<br />

w[ fjn sj F'e qp>sjrSg RpKa[ hg fjMsj h{ m dHl vHg dHh WgC qp>sjrSg<br />

aw hg dvtg eHg lg m qp>sjrSg aw dHh dHw,vg WgC VhgG@ h'i rg<br />

bduhgbJ fpijaV W[b>a h,o dvta WgCJ s[lJ f+s[lJ dry RpfvWZ hV m<br />

beV-F[GB h' yp,wg dl,t i{`i{Gl vjdHWi[ig dry rg wHg WgCJ qp>sjrSg<br />

aw hg lV m Rpfi'wa vjdHWi[ig dry dHw h,o dvta WgC u' qp>sjrSg<br />

aw lg@ a?a l+g sqsqj ljdhW a'G lf{Lv a"i $a[ q>erjHg eHg lg m<br />

L+'qSg epispbjij f+W.Zw wq[Bg@ b>Ddq+ali rv'G lf,LBgwiV_siWji<br />

ljdhW b>Ddq+ali s[ ljWw qpt e+.og debjVg fPiV dl>z \q"uPsj h{Kc e+.og<br />

aiVajiV ljdhW| bwjv a?a ljdhW s[ h{Kc e+.og debjVg FerjV<br />

dl>z ug ba[ L+'qSg wq[Bg s[ lw,ai l! qVuga dl>z wvw,aj V[ FjHg<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


80<br />

epiqda ejcg ijh<br />

iAfjv dl>z `"ug f>ow wq[Bg ba[ Rpl s[ hqjdHag wpN uo[W.sgbJ s[<br />

Vjq h[nJ b?WjiJ dry Af[ dHw dWbjV $a[ l?a i'l sj f+eBjrj<br />

widsbJ lqPh dl,t uea } bjejh wgaj h{ dw dwl[ rg drbwag V[<br />

wsg bduhg WgC sg bwjv a?a ljdhW $a[ f+wjL wiV vHg fhp.y<br />

VhgG wgag m<br />

qjqvj dHo[ hg ?aq h' ujSj yjhgsj lg@ f+>aP WjWj njwpi dl>z<br />

a[ WjWj upde>si dl>z bjfS[ qV sg FCjl w,T w[ qpbjqv[ } h'i<br />

RpvNjHg uj ih[ hV m Ijs i,tS rjvg e,v h{ dw dHh s'V'G hg FjHg<br />

uiV{v dl>z \l.a dF>ciJrjv[| } Lhgs h'dHbj VhgG q>Vs[ m bjts[ hV<br />

dw Rph d;>sj hV m lqJ bjRpS $a[ f+eB h'Se[ m Z.V hV dHh rgi a[<br />

Z.V dHV%J sg drsraj m<br />

fjnwJ sg ujSwjig vHg #dl,t idha qiIjsj$ f+wjLw@ L+'qSg<br />

epispbjij f+W.Zw wq[Bg@ l+g b>Ddq+ali l.V 1938 dry dvdtbj h{ dw<br />

##F'e qp>sjrSg $a[ fjdHbj ujr[ ba[ ijeqjvj Vj fC%g ujr[ m$$ ijeqjvj<br />

Wji[ qaF[s dxi rg dihj m dHl ijeqjvj vHg 1945 s[ b{cgLV dry<br />

dHl ai%J dvdtbj debj ^ ##F'e qp>sjrSg Rpa[ uJ ijeqjvj fC% w[<br />

lojVw igag bVplji fjdHbj ujr[ m ijeqjvj Wji[ f>o dry bu[ a,w<br />

qaF[s h{ m$$ dHl ai%J FjHg hiWtL dl>z y{Bhq rjdvbJ s[ fp,A[ lrjvJ<br />

s[ RpKai dry bwjv a?a rv'G dqag 4-7-70 } dHl ai%J RpKai ds,aj<br />

debj ^<br />

1! l+g bwjv a?a ljdhW b>Ddq+ali drt[ ijeqjvj VhgG fC%g<br />

uJsg a[ Vj hg ijeqjvj $a[ w'Hg qhvj bjds h{Kc v[t ru'G ds,aj debj<br />

h{ dul a'G dViSj h' lw[ dw dHh dwl epiP sg WjSg h{ m<br />

2! u[ l+g epiP e+.o ljdhW s[ fjn Rpfi.a ijeqjvj Vj fC%g ujr[<br />

aJ e+.og dl>z aV?jhgbj VhgG m<br />

3! bjds WgC wiajifpi ljdhW rjvg WgC dry ijeqjvj h{@ fi<br />

#a[ij wgaj uja' Vjhg-$ LWs s[ df,A[ h{ m \sl?aJ a'G df,A[ h{|<br />

sjl V[ Whpa ljigbJ fpijaV h,o dvta WgCJ s[ siLV wga[ hV<br />

duhVJ dry ijeqjvj VhgG lg m dHw h,o dvta WgC ijeqjvj idha<br />

cjwBi y.V wjr{GBig rjdvbJ fjl rg h{ m sjl V[ dHl WgC s[ siLV<br />

wga[ hV m wHg b{lgbJ WgCJ rg hV duhVJ dry ijeqjvj a'G dHvjrj<br />

h'i wHg qjvj a[ rjZP WjSgbJ hV m rjZP LWsJ a'G dHvjrj epiP ljdhW<br />

s[ u'ag u'da lqjRpS sgbJ doaJ ba[ dlbjhg dabji wiV sgbJ<br />

drZgbJ dvtgbJ h'HgbJ hV m dHh' duhg WgC qjlBi bqi dl>z ciWg<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


ijeqjvj s[ Vjq $a[ ?jVju.eg dwM (<br />

81<br />

rjdvbJ fjl dHl rwa rg q"uPs h{ m ijeqjvj dwl V[ dvtg ( dwl<br />

V[ fjrV WgC dry siu wgag ( a[ bio Fjr wg hV ( dHl Wji[ bjfS[<br />

rgyji dxi dwl[ v[t dry dvtJej m f>o sgbJ qpLwvJ dry rjZj wiVj<br />

q[ij qp,sj VhgG ba[ dHl lq[G h'i rjs~drrjs } A[CVj rg sjl ngw<br />

VhgG lqNsj m sjl sg W[Vag h{ dw dHh qpbjqvj ngw lqJ bjRpS $a[<br />

Vdu,Ddnbj ujr[ m q>NZji dry xlg W[Cg } Wjhi w,TS sj IaV hg<br />

ljcj ljdibJ sj h'Sj yjhgsj h{ m NeCjvP a[ q"wj~f+la b{GBg-f>ow<br />

l,fJ a'G WySj yjhgsj h{ m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong><br />

\s[l f+s[l@ 7!12!1990|


l.a fs Wji[ dryji<br />

qVp,t sg RpKVag s[ ila[ dry lF a'G r,cg ipwjrB bdebjVaj<br />

h{ m Fjr[G Rph bdZbjaqw t[ai dry h'r[ uJ fsjiow t[ai dry h'r[ m<br />

dHl dry w'Hg L,w VhgG dw fsjiow a[ bdZbjaqw t[aiJ sj debjV<br />

r,t r,t h{@ f+>aP dul V[ hva a[ fva s'r[G hg l.rjiV[ h'S@ Rpl vHg<br />

s'V'G hg debjV a[ dWW[w ;iPig hV m dHl lq[G dl,t Ziq qVqa sg vf[B<br />

dry h{ a[ Wpig ai%J iljav r,v Zw[dvbj uj dihj h{ m f>ow s'tg wHg<br />

ai%J s[ L.w[ tC[ wi w[ dl,t Ziq s[ qp,Tv[ dl,ZJaJ } Zp.svj wiV dry<br />

ipN[ h'H[ hV m hqv[ Wjhi'G aJ h' hg ih[ hV ba[ Wp,wv s[ l,fJ@ s.Fg a[<br />

fjt>cg l.aJ sj rg y.ej sjb v,ej h'dHbj h{ m dHl qVqag hC% a'G<br />

WyS vHg ljc[ fjl dfY sjs[ sj ?;jVj epiWjSg h{ dul ijhgG l,y<br />

NPn sg fdhyjS epiqda wl"Bg $a[ wi lws[ hJ m<br />

f>o dry l.a a[ ljZ fs Wji[ da>V d?bjv f+y,va hV -<br />

1! l.a fs dli` epiP f+ojdH m<br />

2! l.a fs dl,t udebjlP f+ojdH m<br />

3! l.a fs epiP fjaLjh a'G Rpai w[ sPuj siuj l.aJ sj m<br />

l.a fs epiP f+ojdH q>VS rjv[ WC[ w,BC hV m epiWjSg dry da>VJ<br />

hg sidubJ dry l.a uJ ljZ fs ridabj debj h{ m debjV a[ dWW[w<br />

Wp,Zg Vjv dryji wgdabJ blgG wpN vjF Rpnj lws[ hJ m bjY dryji<br />

wigH[ ^<br />

1! l.a fs epiP f+ojdH<br />

epiP ljdhWjV V[ WjSg dry dHl fs sg Whpa r[iJ ria'G wgag<br />

h{ m lptqVg ljdhW sg l,argG a[ a[i%rgG blBfsg dry l.a fs dVi'v<br />

epiP ljdhW f+ojdH hg h{ m dHl l.W.Z dry FjHg ljdhW FjHg iSZgi dl>z<br />

ug V[ l.a fs dViS{ fplaw dry dHw ue%j dvdtbj h{ dw epiP y"og<br />

fjaLjhg V[ duo[ dwo[ rg l.a sg qdhqj epiP liPf dry ejHg h{@ dao[<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


l.a fs Wji[ dryji<br />

83<br />

RphVJ sj lVqpt dVLjVj l+g epiP bqisjl ug sg bv"dww fdr,a+ea<br />

hlag Rpa[ hg h{ m dHl[ f+wji epiP agug fjaLjhg V[ l+g epiP b>es ljdhW<br />

ug sg epiP l.a hlag lVqpt i,t w[ epiP liPf dry l.a fs sg Rpfqj<br />

wgag h{ m epiP b>es ljdhW ug V[ eiP fdhvg fjaLjhg } epiP l.a l'h[G<br />

i,t w[ l.a fs } epiP s[ ojM ridabj h{ m dHl[ f+wji l+g epiP f>yq<br />

fjaLjh V[ ##Fjep h'bj epdi l.ap dqvjdHbj mm f+Fp bdWVjlg zi qdh<br />

fjdHbj mm$$ bjds epi qdhqj-qHg rjwJ dry y"og fjaLjhg sj liPf<br />

hg lVqpt i,t w[ l.a fs sg rdcbjHg wgag m Rpl lq[G epiP fjaLjh<br />

s[h liPf lV m dHl vHg FjHg ljdhW sj Rpfi dvdtbj d?bjv dWvwpv<br />

ngw ujfsj h{ m dHl dtbjv sg fpLBg h'i rg wHg drsrjVJ V[<br />

bjfSgbJ dvtaJ ijhgG wgag h{ m<br />

l.a fs epiP f+ojdH epiWjSg dry bV[wJ rji epiP ljdhW V[<br />

ridabj h{ m h[nJ wpN wp f>eagbJ s[ dihj hJ ^<br />

siqguru sµqu imlY sWiq pweIAY iklivK duK kwty siB dUir ]<br />

Awqm joiq BeI prPUilq purKu inrµjnu dyiKAw hjUir ]<br />

\f>Vj 1198|<br />

hir ieksY dI mY tyk hY jo isir sBnw smrQu ]<br />

siqguir sµqu imlwieAw msqik Dir kY hQu ] \f>Vj 958|<br />

sµqn mo kau hir mwrig pwieAw ]<br />

swD i¸pwil hir sµig igJwieAw ]<br />

hir hmrw hm hir ky dwsy nwnk sbdu gurU scu dInw jIau ]<br />

\f>Vj 100|<br />

ljZ fs sg ria'G rg epiWjSg dry bjHg h{ m ljZ s[ bio debjVg<br />

RPZq dl>z ug s[ qpajdWw qhJfpiL dul V[ fPig ai%J bjfS[ bjf }<br />

ljdZbj h'dHbj h{ Fjr u' wjq@ *'Z@ v'F@ q'h@ bh.wji@ bjLj@ da=LVj<br />

bjds i'eJ a'G idha h' yp,wj h{ m epiWjSg dry b{l[ ljZ sg ajig` dHM<br />

wgag eHg h{ ^<br />

dUK rog ibnsy BY Brm ]<br />

swD nwm inrml qw ky krm ] \f>Vj 296|<br />

Rpfi dvt[ epS bjq ljZ dry VhgG dqv lws[ m dHl vHg dVly{<br />

hg epiP ljdhW V[ ljZ fs sg ria'G epiP fs vHg hg wgag h{ m epiP `piqjV<br />

h{ ^<br />

ibnu nwvY ikAw jIvnw iPtu iDRgu cqurweI ]<br />

siqgur swDu n syivAw hir Bgiq n BweI ] \f>Vj 422|<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


84<br />

epiqda ejcg ijh<br />

hir gux gwvY hau iqsu bilhwrI ]<br />

dyiK dyiK jIvw swD gur drsnu ijsu ihrdY nwmu murwrI ]<br />

\f>Vj 528|<br />

hir hir myil myil jn swDU hm swD jnw kw kIVw ]<br />

jn nwnk pRIiq lgI pg swD gur imil swDU pwKwxu hirE mnu mUVw ]<br />

\f>Vj 698|<br />

l.a fs epidl,t f+ojdH_epiWjSg dry epiP ljdhW V[ dl,t } qga@<br />

luV@ fsJ Vjv drbjdtbj h{ m dul ai%J ^<br />

sµq sjn sunhu siB mIqw JUTw eyhu pswrw ]<br />

myrI myrI kir kir fUby Kip Kip muey gvwrw ]<br />

gur imil nwnk nwmu iDAwieAw swic nwim insqwrw ] \f>Vj 380|<br />

dHo[ dHl f>eag dry epiP ljdhW V[ bjfS[ dl,tJ } l.a@ qga@<br />

luV wdh w[ l.W'ZV wgaj h{ ba[ RphVJ } drijeqHg dHh Rpfs[L<br />

ds=C%jdHbj h{ dw ds+LBqjV fljij lF NPnj h{ m l,Dy[ ldaepiP a'G l,Dy[<br />

Vjq sg f+jfag h'S $a[ hg fji Rpajij h'Sj h{ m aoj ^<br />

Andu suxhu vfBwgIho sgl mnorQ pUry ]<br />

pwrbRhmu pRBu pwieAw auqry sgl ivsUry ]<br />

dUK rog sµqwp auqry suxI scI bwxI ]<br />

sµq swjn Bey srsy pUry gur qy jwxI ]<br />

suxqy punIq khqy pivqu siqguru rihAw BrpUry ]<br />

ibnvµiq nwnku gur crx lwgy vwjy Anhd qUry ] \f>Vj 922|<br />

dHo[ rg #l.a ljuV FH[ lil[$ rjvg f>eag epiP ljdhW V[ dl,tJ<br />

f+ojdH hg dvtg h{ m dHl[ ai%J bV[wJ hg epiP `piqjV hV@ duhC[ Rpfi<br />

dvt[ LWsJ sg fpi;'i f+'C%aj wis[ hV m v[t s[ bjwji s[ r,c[ h'S s[<br />

ci wjiV BPw qjai hg dvdtbj h{ m epiP ljdhW V[ l.a sg ajig`<br />

widsbJ dvdtbj h{ ^<br />

ijnw swis igrwis n ivsrY hir nwmW min mMqu ]<br />

Dµnu is syeI nwnkw pUrnu soeI sµqu ] \f>Vj 319|<br />

f+>aP dHh' duhj l.a b,u w,v% dwo[ dqvsj h{( ##l.aJ s[ r,e dxis[<br />

q{G wghs[ yiVgG h,o vjrJ$$ e,v qLhPi h{ m epiP fjaLjh V[ dHh' duh[<br />

l,y[ l.a uJ epidl,t Wji[ `{lvj ds,aj h{ ^<br />

hV ^<br />

kotn mY nwnk koaU nwrwienu ijh cIiq ] \f>Vj 1427|<br />

fjt>cg@ s.Fg a[ wvupeg l.aJ Wji[ epiP ljdhW V[ wiC[ LWs ria[<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


l.a fs Wji[ dryji<br />

85<br />

ihrdY ijn@ kY kptu vsY bwhrhu sµq khwih ]<br />

iq®snw mUil n cukeI AMØiq gey pCuqwih ] \f>Vj 491|<br />

qpw n hovY AMdRhu loBI inq mwieAw no iPrY jjmwilAw ]...<br />

bwhir bhY pMcw ivic qpw sdwey ]<br />

AMdir bhY qpw pwp kmwey ] \f>Vj 315|<br />

hir AMdrlw pwpu pMcw no auGw kir vyKwilAw ]<br />

Drm rwie jmkµkrw no AwiK CifAw eysu qpy no,<br />

iqQY KiV pwiehu ijQY mhw mhW hiqAwirAw ]<br />

iPir eysu qpy dY muih koeI lghu nwhI eyhu siqguir hY iPtkwirAw ]<br />

hir kY dir vriqAw su nwnik AwiK suxwieAw ]<br />

so bUJY ju diX svwirAw ] \f>Vj 316|<br />

dHh' duh[ l.aJ Wji[ FjHg ljdhW ug V[ Whpa l'hSg dB,fSg #epiP<br />

ba[ dl,t$@ v[t dry wgag h{ m dvts[ hV ^ ##duV%J } l.a WSV sg rjsg<br />

f{ eHg h{ Rph dVi[ l.a WSV RpKa[ wVjdHa VhgG wis[@ le'G epiP@ epis[r<br />

sj siuj rg bjfS[ Rpa[ bi'f v{Gs[ hV m l+g epiP e+.o ljdhW ug sg<br />

ajdWbj h;Pig dry e,sgbJ@ a,wgH[ vj vj Wdh>s[ hV m wHg W[bsW epiP~<br />

c.qgH[ l.a aJ bjfS[ Rpfi y"i wirjRpS sg Tgnaj dry Fg dViv,u<br />

h' w[ fidria h'H[ h'H[ hV m bjfS[ f{i fpujMs[ hV m l+g epiP e+.o ljdhW<br />

l,Dy[ epiP ljhqS[ bjfS[ f{iJ Rpa[ q,Do[ dBwrjMs[ hV a[ epiP WS w[<br />

dHw,v[-dHw,v[ epiP q>a= ds>s[ hV m$$ wHg F'v[ Fjv[ dl,t l.ag fdhijr[ a[<br />

l.ag q'q'n,eSgbJ e,vJ dry xl w[ b>V%g LiZj sj dLwji h' uJs[ hV<br />

ba[ dHhVJ Wev[ FeaJ } epiP VjVw fjaLjh sj hg iPf lqNS sg<br />

qPitaj wi W{ns[ hV m bjfSj v'w f+v'w lpbjis[ lpbjis[ iljav sg<br />

t,c dry dc,es[ hV@ hjvJdw epi `piqjV lf,LB h{ ^ ##H[wdh bjrV<br />

dxdi u'dV V bjdHbj mm$$ \f>Vj 251| Fjr sl'G fjaLjh dHw' rji hg<br />

qVp,tg ujq[ dry bjdH@ dxi VhgG bjRpSe[ m fjt>cg l.a v'wJ } ep.qijh<br />

wiV vHg ##l.a wj dV>swp qhj hdabjij mm$$ bjds iBS wgagbJ apwJ<br />

ria w[ bjfS[ LiZjvPbJ s[ qVJ dry ci sj hRPbj tCj wi ds>s[<br />

hV a[ ljZjiV W.sj cisj bjfSj qP>h dHhVJ s[ d?vj` VhgG t'v%sj<br />

qa[ l.aJ sg wi'fg sj dLwji Vj h' ujr[ m l,y } l,y bjtSj fp>V h{ m<br />

fjt>cgbJ a[ s.FgbJ ljZJ l.aJ sgbJ wiaPaJ v'wJ } s,l w[<br />

dHhVJ a'G WyS sj h'wj s[Sj r,cg Whjsig h{ ba[ epiP hpwqJ sg fjvSj<br />

h{ m wsjdya dV>sj VhgG m<br />

epiP VjVw fjaLjh sg e,sg s[ qjvw h'S sj sjbrj wiV<br />

rjdvbJ sgbJ wpN wp RpsjhiSJ l.t[f iPf dry hj;i hV ^<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


86<br />

epiqda ejcg ijh<br />

1! bt"ag dVi.wjigbJ V[ rg dHw lq[G e,sg sj sjbrj wgaj lg m<br />

dHhVJ sj bjeP hpS rg vpw dA,f w[ dHh' wpN wi dihj h{ m ?pbji h'H[<br />

hV a[ b>a rg dHhVJ sj qjCj hg h'r[ej m<br />

2! s'sdCbJ rjv[ WjWP ulr.a dl>z bjfS[ h,on'dwbJ ijhgG<br />

fdhvJ l.a WdSbj a[ v'wJ fjl'G q,oj dBwjRpS v,ej h"v[-h"v[ epiP VjVw<br />

sj braji WS W{nj m dHl sj fjvaP Wviju dl>z duhCj dw spVgbj<br />

dry woj@ wgiaV a[ v{wyi wi w[ WjWP ulr.a dl>z } epiP VjVw<br />

sg e,sg sj rjil ljWa wiV dry ip,Nj h'dHbj lg a[ bjf rg l.ag<br />

fdhijrj fdhV w[ v'wJ fjl'G q,Do[ dBwjMsj lg@ b,u VjWjvQ wpCgbJ<br />

Vjv t[h tjS wiw[ ljT[ f>u ljv vHg w{V[cj sg u[v% dry c,Ddwbj<br />

h'dHbj h{ m<br />

3! VjqZjig wPw[ rg WjWj ijq dl>z ug } epiP VjVw sg e,sg<br />

sj rjil WSj w[ b,e[ fgC%g a'i ih[ hV m Vaguj dHh h'dHbj dw dHh<br />

rg bwjv a?a a'G dHw hpwqVjq[ ijhgG f>o dr,Dy'G A[w[ uj yp,w[ hV Fjr[G<br />

WjWj ijq dl>z ug epiP e+.o ljdhW ug } bjfSj epiP q>Vs[ lV m<br />

##epiPbJ epiP \l+g epiP| e+.o ljdhW \ug| epiP h{ m l' LWs epiP duo[<br />

dwo[ w'Hg q>VPej Rpl sj Fvj h'r[ej m borj epiP e+.o ljdhW epiP sg<br />

s[h f+a,t h{ m$$ \hpwqVjqj WjWj ijq dl>z ug 57|<br />

4! wv[iJ rjv[ l.aJ sj f+f>y_WjWj V.s dl>z } dHhVJ sj<br />

dfAv,e@ epiP VjVw sj braji q>V w[ fPus[ hV m wpN ljv h'H[ l+g<br />

b>Ddq+ali a'G dVwvs[ f[fi l.a dlfjhg dry dHhVJ l.a c.qgH[ a[ epiP<br />

c.qgH[ l.W.Zg yiyj y,vg lg m fjnwJ sg dsvylfg vHg dHl rjiaj<br />

sj lji~b>L h[nJ s[ dihj hJ ^<br />

WjWj V.s dl>z s[ LiZjvP bqiuga dl>z V[ WjWj ug } epiP VjVw<br />

sj braji a[ i,W iPf dl,Z wiV vHg l.a dlfjhg s[ b{cgBi } dvdtbj<br />

lg ^ ##u[ dwl[ LiZjvP V[ FjrVj bVplji epiWjSg s[ bjZji $a[ ##ijq<br />

l.a qdh F[sp dwAp Vjhg$$@ uJ ##ijq wWgij H[w FH[ h{ w'dH V lw{ fAjVg$$<br />

bVplji l.aJ rjv[ blPv s[t w[ dl,Z wgaj h{ dw l.a V.s dl>z ug epiP<br />

VjVw s[r ug sj braji lV@ aJ aphj} wg dHaij; ]($$ drsrjV<br />

v[tw V[ upbjW dry dvdtbj ^ ##l.aJ s[ dwl[ Rpaij~bdZwjig uJ y[v[<br />

yjBdCbJ } dHh bdZwji VhgG dw Rph l.a V.s dl>z } epiP VjVw<br />

s[r ug sj braji uJ i,W h'S sg xC% qji w[ ljZjiV v'wJ } ep.qijh<br />

wi[ m dwMdw epiP VjVw s[r ug slJ ujdqbJ dry f+yji[ dl,ZJaJ s[<br />

drip,Z dwl[ qv qPai s[ df>ui[ V.s dl>z } i,W wdhSj uJ epiP VjVw<br />

s[r ug sj braji dl,Z wiVj qhJ qPitaj a[ bjf~hpsig ZjiVj h{ m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


l.a fs Wji[ dryji<br />

87<br />

epiqda dHl sg bjdebj VhgG ds>sj m$$ l! bqiuga dl>z V[ bjfS[<br />

f,ai dry dHw h'i wp`i a'dvbj lg m dvdtbj ^ WjWj V.s dl>z WjWa<br />

wvQgZi fjaLjh V[ l" ljtg dry dvdtbj h{ ^<br />

V.s dl>z-eiuj dl>z bjsg m<br />

f>o vju ldFbS dqv ljug m<br />

ba[ Fdrta WyVJ bVplji s,l ih[ hV dw ##f>o sg vju i,tS rjv[<br />

WjWj V.s dl>z ug bjRpSe[ m Rph hpS f+eB h' eH[ hV m$$ RpKai dry<br />

l.a dlfjhg sj b{cgBi dvtsj h{ dw ##dHl a'G r,cj NPn a[ f+f>y w'Hg<br />

ljZ wi VhgG lwsj dwMdw epiP ?jvlj sj dHh dl,ZJa lPiur,a i"LV<br />

h{ dw epiP e'dW>s dl>z qhjiju V[ L?lg epiaj sg f+oj } epiP e+.o ljdhW<br />

sg ajdWbj f>uJ dfbjdibJ s[ liPf dry ?jvlj f>o dry Tjv w[ lsj<br />

vHg bqi wi ds,aj m us'G epiP u'da WjSg ba[ ?jvlj f>o dry Yaf'a<br />

h' yp,wg h{@ dxi drbwag drL[L sj w'Hg bio hg VhgG idh uJsj m dwl[<br />

drbwag } ?jvlj f>o a'G lpfigq q>VSj z'i qVqa h{ m w[rv f>u<br />

dfbjdibJ } epiP sgdtbj s[S sj bdZwji h{ m WjWj V.s dl>z Wji[<br />

dvtSj dw epiP wvQgZi s[ Fdr,ta rjw bVplji f>o sg vju i,tS vHg<br />

V.s dl>z bjdHbj h{@ dw,cj r,cj NPn@ Rpf,si@ fjt>c@ q;jw a[ z'i<br />

bdVbjdH h{ epiqda dl,ZJaJ Vjv m$$<br />

l.a~c.qgH[ a[ epiP~c.qgH[ Whpa VpwljV wi yp,w[ hV m h'i t,pv% s[Sg<br />

r,cg qPitaj h'r[eg m b,e[ h,o v,e yp,w[ hV m wg q[i[ rie[ dVqjS[ dl,t<br />

s[ qV b>si'G RpKng hPw r,v f>o dZbjV s[r[ej ( tjCwP rgiJ fjl<br />

dVqiaj ldha s'dH wi u'C W[Vag h{ dw dHl RpKn ih[ qVqag aP`jV<br />

} wpyv s[S vHg Rpfijv[ wiV m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong><br />

\s[l f+s[l@ 29!5!1992|


dl,tg dry epiP~c.q<br />

dHl lq[G ?jvlj f>o WCg Vj;pw ba[ ?aiVjw hjva dr,Dy'G v.z<br />

dihj h{ m ##f>ujW s[ u.dqbJ } dV,a VrgbJ qpdh>qJ$$ s[ btjS bVplji<br />

dl,t w"q } dwl[ Vj dwl[ qlv[ Vjv uPNSj f{Gsj h{ m wg b>si'G a[ wg<br />

Wjhi'G@ dl,t Ziq sg h'Gs } ?aq wiV vHg e'GsJ ep.sgbJ uj ihgbJ<br />

hV m lqp,yg dl,t w"q } fPig y"wlg a'G w.q v{Sj yjhgsj h{ m fjt>cg ljZ<br />

l.a VrgbJ VrgbJ wjTJ ijhgG ljig dl,t w"q } ep.qijh wi ih[ hV m<br />

w'Hg ajrg; s[ w[ a[ w'Hg dq,Bg sg ypBwg s[ w[ sp,t sPi wiV sj fjt>c<br />

wi dihj h{ m dHl vp,B~zlp,B s[ ;igH[ dHw,ai wgag qjdHbj Vjv bIjLg<br />

a[ drFyji x{vjRpS vHg bjvgLjV FrV a[ bt"ag lFj lpljdHBgbJ<br />

WSjHgbJ uj ihgbJ hV m fi dHh VhgG l'ys[ dw ^<br />

ieh mwieAw kI soBw cwir idhwVy jwdI iblmu n hoie ]<br />

\f>Vj 429|<br />

bB,v `piqjV h{ m fi dHhVJ sgbJ wjvgbJ wiaPaJ wiw[ dl,tg h'Gs<br />

a[ dl,tg idha-qiIjsj } ?jlj ?aij f{sj h' yp,Ddwbj h{ m lq[G sg fpwji<br />

h{ dw fpijaV dl>z lFj a[ bwjvg vdhi riegbJ vdhiJ y,vS aJ<br />

LjdHs dHhVJ wpigagbJ } sPi wgaj uj lw[ m Wsdwlqag sg e,v h{<br />

dw ljc[ Zjiqw a[ dlbjlg bjeP dHl fjt>crjs } ?aq wiV sg WujH[<br />

uo[sji WS[ idhS vHg epiqda s[ qp,Tv[ blPvJ $a[ l,B qjiV a'G rg<br />

l.w'y VhgG wis[ m<br />

fjt>cg ljZ l.a hg qjS VhgG lV@ fi hpS dHw h'i fjt>cg B'vj<br />

dHhVJ Vjv bj idvbj h{@ Fjr ijZj lpbjqg qa rg ?jvlj f>o vHg<br />

?aij WSsj uj dihj h{ m dVi.wjigbJ a[ h'i fjt>cgbJ rJeP dHh rg<br />

epiWjSg sj fisj YC w[@ dl,tJ } ep.qijh wi w[ bjfS[ qei vjHg<br />

api[ uj ih[ hV m Fjia s[ wHg r,c[ A'B[ LdhiJ dry dHhVJ s[ b,Dc[ wjdHq<br />

h' yp,w[ hV m w"Cg r[v rJe f+s[lJ dry rg x{v ih[ hV m bt"ag<br />

dVi.wjigbJ sg ai%J dHh rg r,c[ ldal.e wis[ hV m f+yji dha wj`g<br />

qjaij dry dwajWJ a[ f{G`dvB dvtrj w[ a[ Afrj w[ qp`a r.cs[ hV m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


dl,tg dry epiP~c.q<br />

89<br />

dHl l.loj sg lif+lag r,c[ r,c[ ZVjT a[ dh>splajV sg d`iwP liwji<br />

wi ihg h{ m dlbjlg f,Zi $a[ dHh awCg FjHgyjiw fjiBg WS yp,wg h{ m<br />

dVLjVj ViwZjigbJ rJeP. dHhVJ sj rg epiP~c.q sj f+yji wiVj<br />

hg h{ m d`vhjv aigwj ;iPi r,tig dwlq sj h{ m dVi.wjigbJ V[ e'vgbJ<br />

a[ e.cjdlbJ sj dHla[qjv@ vjvy@ drFyji a[ tjS fgS sg tp,v% s[S<br />

s[ Vjv Vjv hg wgaj m fi ijZjlpbjqgbJ V[ e'vgbJ a[ e.cjl[ wjqIjW<br />

Vj hp.s[ s[t w[ dq,ng Apig yvjRpSg LpiP wgag h'Hg h{ m epiWjSg s[ Qva<br />

bio wi w[ dl,t idha qiIjsj a[ dl,tg liPf } drejCV $a[ apv[ h'H[<br />

hV m l.a-fs a[ epiP-fs s[ bio bjq ljZJ l.aJ rJe bjfS[ T"Ge }<br />

rZjRpS vHg wis[ hV m dHl ai%J epiWjSg s[ fis[ Yhv[ epiP-c.q sj<br />

f+yji wis[ hV m dHh ;dhi dl,tJ s[ wpN dh,Dl[ $a[ bli rg wi yp,wj h{ m<br />

sjl } w'Hg b`l'l VhgG@ u[wi dHh qa rg dh>sP qa uJ qplvqjV<br />

a[ HgljHgbJ sg ai%J bjfS[ a"i $a[ f+yjdibj ujr[ m dh>sP Ziq dry<br />

33 wi'C s[rdabJ sg fPuj wi'CJ hg aigdwbJ Vjv h' ihg h{ m s[hZjig<br />

epiP rg W[b>a f+eB h' ih[ hV m dHhVJ sj fPuj wiV wijRpS sj T.e<br />

dWvwpv r,tig dwlq sj h{ m u[wi ijZj lpbjqg rg dHl[ ai%J epiP WS<br />

W{nS@ lj} w'Hg sp,t VhgG m fi b`l'l dHl e,v sj h{ dw dul WPB[ sg<br />

AJ h[n dHh W{ns[ hV@ Rpl s[ hg uC%gG a[v s[ ih[ hV@ Fjr epiWjSg<br />

sg YB v{ w[ qjdHbj dHw,ai wis[ hV@ epiP~c.q sj f+yji wis[ hV<br />

a[ epiWjSg s[ bio Qva wi w[ epiqda s[ q,pTv[ blPvJ } aWjh<br />

a[ WiWjs wiVj yjhp.s[ hV a[ wi ih[ hV m<br />

epiP fjaLjh V[ dl,tJ } LWs s[ vC vjdHbj h{ ^<br />

##lWds epiP lpida ZpdV y[vj$$ `piqjV wgaj h{ m dl,t Ziq dry<br />

s[hZjig epiP qC%g qljSg a[ h'i s[rg s[rdabJ sg fPuj drridua h{ m<br />

Fjr[G epiP fjaLjh s[ lq[G a'G hg Zgiq,vgbJ V[ rwa s[ qplvqjVg<br />

hjwqJ Vjv iv w[ epiP fjaLjh s[ qpwjWv[ $a[ r,tigbJ q>ugbJ vj<br />

w[ epiP~c.q sj f+yji wgaj m b>a ##wPC dVtpB[ VjVwj@ YCdw ldy ihg$$<br />

l,y[ epiP f+eB h'H[ a[ Zgiq,vgbJ sj WjHgwjB wgaj debj m hjvJ aw<br />

ijZjlpbjqgbJ Vjv ViwZjigbJ rJe NeCj VhgG h'dHbj@ fi ujfsj<br />

h{ dHh rg b>si'G~b>sig e'GsJ ep.s ih[ hV m dq,nj qhpij ds>s[ ds>s[ dl,t<br />

w"q } wq;'i wi w[ hdobjiW.s B,wi v{Se[ m dHl vHg ?jvl[ } dHl<br />

r,Z ih[ ?ai[ a'G lpy[a idhSj yjhgsj h{ m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong><br />

\s[l f+s[l@ bf+{v 1982|


ljZJ sg VrgG idha qiIjsj<br />

NPn bjdtbJ wpN W,ysj h{ m l,y whJ a[ FJWC q,ysj h{ m<br />

\Wp,v[% Ljh|<br />

8 bela@ 1993 } u'Zj qVlPiJ@ vpdZbjSj drt[ WjWj njwpi<br />

dl>z ug b{wdB>e uo[sji sqsqg Bwljv ba[ wpN h'i dli-w,T l.aJ<br />

qh.aJ sg Aai AjdHbj h[n l.a l.q[vV h'dHbj m sPlij 30 qjiy sl.Wi<br />

1993 a'G 2 uVrig@ 1994 aw b>Ddq+ali drt[ wgaj debj m dHl a'G<br />

dHvjrj 27 bf+{v@ 1994 a'G 30 qHg aw vpdZbjS[ dxi h'dHbj m 30<br />

qHg rjv[ l.a lqju rv'G dl,t idha qiIjsj sj tiCj rg f+wjLa<br />

wgaj debj m dHl sgbJ wjfgbJ fdhv'G hg b?WjiJ } fhp.y eHgbJ<br />

lV a[ b,u~w,v% dHl s,lg uJsg dl,t idha qiIjsj $a[ Ftrk Wdhl<br />

f>ow b?WjiJ dry y,v ihg h{ m hov[ v[t dry u'Zj qVlPiJ@ vpdZbjS[<br />

drt[ h'dH s'V'G lqjeqJ Wji[ bjfS[ dryji bjfS[ fjnwJ Vjv lJN[ wiV[<br />

yjhp.sj hJ m b>Ddq+ali drt[ h'dH l.a lqjeq Wji[ dxi dwa[ dvtJej m<br />

#u'Zj qVlPiJ$ drt[ h'dH dHw,n dry r,tig r,tig idha qiIjsj<br />

ZjiVg rjv[ l.aJ qh.aJ V[ r,Z yC% w[ dh,lj dvbj m dryji e'LBgbJ<br />

Rpfi.a wHg qa[ fjl wga[ eH[ ba[ 101 q{GWiJ sg wq[Bg WSjHg eHg<br />

dul sj Vjq l.a lqju i,Ddtbj debj m WjWj njwpi dl>z dHl wq[Bg<br />

s[ qptg a[ WjWj liWu'a dl>z W[sg dHl s[ wVrgVi ojf[ eH[ lV m dHl<br />

wq[Bg V[ 30 qHg@ 1994 } l.a lqju r,v'G dHw #dl,t idha qiIjsj$<br />

Vjqg tiCj dabji wgaj h'dHbj f+wjLa wgaj m dl,t l.eaJ } dHl<br />

tiC[ a'G bjfSgbJ Zjidqw@ bjidow@ lqjuw a[ ijuVgaw l[ZJ v{S<br />

vHg W[Vag wgag eHg h{@ dHdabjds m<br />

b,u~w,v% l.a q>cvgbJ dHl tiC[ } vjeP wiV vHg hi l.Fr<br />

a[ bl.Fr aigdwbJ Vjv f+yji t[ai dry dVai ihgbJ hV m sPli[<br />

v`;J dry f+rjdVa #dl,t idha qiIjsj$ drip,Z l.a lqju \dF>V-dF>V<br />

d?bjvJ s[ i,tS rjvj a[ r,tig qiIjsjrJ s[ ZjiVg l.aJ sj dqve'Fj|<br />

dHw,nj h' w[ q{sjV dry bjdHbj h{ m s[t' RPGn dwl wirB W{nsj h{ m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


ljZJ sg Vrk idha qiIjsj<br />

91<br />

l.a lqju rv'G f+wjdLa #dl,t idha qiIjsj$ tiCj f+rjdVa<br />

f>ow dl,t idha qiIjsj rjvj tiCj VhgG h{ m dHV%J rgiJ V[ Vjq Rph<br />

hg ypdSbj h{ aJ dw dl,t l.eaJ Bfvj tj ujS a[ F.WvFPdlbJ dry<br />

xl w[ ?pbji hp.sgbJ idhS m blv dry dHh l.ag tiCj dHw ljd;L<br />

sg wCg hg lqNSj yjhgsj h{ m VhgG aJ l.a lqju rjv[ bjfS[ f+wjdLa<br />

tiC[ sj VJ h'i rg w'Hg i,t lws[ lV m<br />

siblv f+rjdSa dl,t idha qiIjsj sj dHdahjlw dfA'wC<br />

Whpa hg LjVsji h{ m 1936 a'G vejaji dl,t w"q } dHwqp,n i,tS dry<br />

a[ bjfSg ugrV~e,cg yvjS vHg fPiV epi qiIjsj bVplji f+[iVjrJ<br />

ds>sj bj dihj h{ m dHl WpNjia } lqNS vHg Vr[G WS[ L+'qSg bwjvg<br />

svJ sg dqljv ds,ag uj lwsg h{ m L+'qSg bwjvg sv sj fpijaV<br />

dHdahjl dl,t w"q vHg e"irqHg h{ m dHdahjl sj rjdil WSV vHg<br />

FJa FJa s[ fjfC r[vsgbJ ihgbJ hV m hi yqwsg yg; l'Vj VhgG<br />

h'dHbj wisg \All that glitters is not gold| dHh' duhgbJ RpKn ihgbJ<br />

l.lojrJ wpN lq[G Wjbs bjfSj-bjfSj dli dfB w[ bjf[ hg ?aq h'<br />

uJsgbJ hV m<br />

e,v h'i fjl[ yvg eHg m sjl e,v wi dihj lg u'Zj qVlPiJ rjv[<br />

f+wjdLa tiC[ sg m dHl tiC[ $a[ dryji wiV a'G fdhvJ sjl ;iPig<br />

lqNsj h{ dw l.t[f iPf dry@ u'Zj qVlPiJ rjvj lojV@ WjWj njwpi<br />

dl>z a[ dHV%J s[ ?jl dVwBriag RPVj rjv[ W[sg ljdhW e,sgsji Wji[<br />

dryji wi vHg ujr[ m dHl l.W.Z dry cjwBi siLV dl>z@ f>ujWg<br />

IPVgridlBg@ fdBbjvj sj #qiIjsj l.W.Zg drrjs$ v[t dr,Dy'G wpN laiJ<br />

dvtSgbJ Rpdya lqNsj hJ m<br />

dvts[ hV dw ##l.q[vV sg ue%j u'Zj qVlPiJ dl,t epispbjij VhgG@<br />

Wvdw dHl lojV sj Vjq@ epiP-e,sg WjWj ljdhW dl>z W[sg \RPVj rjv[<br />

h{| m W[sg r.L rv'G epie,sg ujig i,tS sj Fjr h{ dw Rph sPug fjaLjhg<br />

a'G slrk fjaLjhg aw V"G \9| epiP fjaLjhJ } ba[ epiP e+.o ljdhW<br />

sj bjlij w[rv lpbjio dl,Zg vHg v{Gs[ hV m Bwljv s[ l.yjvwJ V[<br />

dHl epie,sg sg l.q[vV dry FifPi Lvjzj rg wgag dul a'G Bwljv<br />

sj dHh sjbrj t'tvj dl,Z h' uJsj ] dw ?jvljHg f+>fijrJ } RpV%J<br />

lgVj-WlgVj ugra i,Ddtbj ]@ dwM u' l.a wiaji dl>z ug ba[<br />

ldawjia l.a uiV{v dl>z ug lsj epi-e,sgbJ dri,pZ cB[ ih[ hV m<br />

Bwljvg dHhVJ l.a-fpitJ s[ WyVJ $a[ bjf hg fdhij VhgG s[ lws[<br />

aJ Rph dwr[G wdh lws[ hV dw epiP wjv sg dl,t idha RphVJ l.Fjv<br />

w[ i,tg ]m$$<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


92<br />

epiqda ejcg ijh<br />

wpvhJ s[Gs[ Wjrv[ v{Gs[ rc[ dVvu mm<br />

yPhj tc V qjrHg dawdv W.V{© Au mm \f>Vj 1286|<br />

dHh epirjw l.a l.q[vV dry dHw,n[ h'H[ ljZJ a[ RpV%J s[ f{i'wjiJ<br />

$a[ dH>V-dW>V Tp,wsj ]m Fjr fjt>cg ljZJ sj qijlgfSj wiV rjv[<br />

a[ ?pLjqs FigbJ BjiJ lpS-lpS w[ Liqlji h'S sg WujdH ?pL h' h'<br />

Wdh>s[ dHh v'w epiqda s[ Zpi[ a'G Bp,DB[ dViv,u v'w hg h' lws[ hV m<br />

ljrV Fjsi'G sgbJ q"lqg tp>WJ rJeP. b,u w,v% dH,B yp,wg l.a<br />

dVwvsj ]m fjt>cg ljZJ sgbJ h[CJ sgbJ h[CJ s[LJ a[ f+s[LJ dry<br />

ljZjiV a[ F'v[ v'wJ sgbJ yvjwg@ qwjig a[ q'q'neSg epiqag W'vg<br />

Vjv u[WJ $a[ h,o x[isgbJ bjq s[tgbJ uj lwsgbJ hV m fPuj sj ZjV<br />

AwS wjiV dHh v'w b,IjLg a[ drFyjig h' uJs[ hV@ f+>aP dHV%J sgbJ<br />

wiaPaJ wjiV wHg rgi a[ F{SJ a[ ?jl wiw[ ljcg V"upbjV fgCg dl,t<br />

Ziq a'G hg WjQg hp.sg uj ihg ] m LjdHs bawoVg Vj h'r[ u[wi bjtJ<br />

dw epispbjij lpZji vdhi a'G fdhvJ rie[ spijyjig-qh.aJ sgbJ<br />

e,sgbJ b,u~w,v% dHV%J F,si fpiLJ V[ l.Fjv vHgbJ hV m Rpl lq[G<br />

b>ei[; liwji V[ dl,t Ziq } vgi'-vgi wiV vHg RpV%J qh.aJ }<br />

bjfSj h,o n'wj WSjdHbj h'dHbj lg ba[ dHl lq[G Fjia sg bjigbj<br />

lqjug liwji dHV%J l.a q>cvgbJ sg df,n $a[ ] m dHl dr,y ljc[ feC-<br />

Zjig dh>sP vgci rg Ljdqv hV m IP!w[! a'G dVwvs[ f[fi s[l f+s[l sg<br />

?Wi bVplji Wjsv V[ 50@000/- ipfH[ 30 qHg@ 1994 s[ h'dH l.a<br />

l.q[vV } wjqIjW wiV vHg ds,a[ lV m L+'qSg epispbjij f+W.Zw wq[Bg@<br />

b>Ddq+ali@ ds,vg epispbjij f+W.Zw wq[Bg a[ yg` ?jvlj sgrjV bjds<br />

dHl w{Gli } x{vjS dry lhjdHw ljWa h' ihgbJ hV dwMdw r'BJ<br />

WB'iV vHg dHV%J f'vgBgLVJ V[ epiqda s[ q"dvw dl,ZJaJ } dA,w[ B.e<br />

w[ dHV%J wvup,eg ljZJ Vjv IjigbJ fjv i,tgbJ hV m RpKfi dvtgbJ<br />

wq[BgbJ s[ uo[sjiJ V[ Zjidqw f,t } dWvwpv drlji w[ dlbjla sj<br />

btjCj dHV%J l.lojrJ } WSj A,Ddcbj ]m rjC hg t[a } tjS rjvg<br />

WS eHg ]m<br />

f+rjdVa #dl,t idha qiIjsj$ Wji[ cj! siLV dl>z ug b,e[ h'i<br />

dvts[ hV dw us'G fdr,ai epi lojVJ sj f+W.Z f>o s[ h,o dr,y bj<br />

debj aJ f>o ?jvl[ V[ lji[ epiZjqJ ba[ dl,t uea dry qh.aJ spbjij<br />

f+yjdia wpigagbJ sPi wi w[ dHw w[Gsig d*a idha qiIjsj vjeP<br />

wiV rjv[ fjl[ dZbjV ds,aj m L+'qSg epispbjij f+W.Zw wq[Bg r,v'G f+'^<br />

a[uj dl>z ug sg f+ZjVeg h[n dHw 25 q{GWig ihpiga wq[Bg edna wgag<br />

eHg@ dul dry a?aJ s[ uo[sji ljdhWjV@ l.f+sjHg debjVg ba[<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


ljZJ sg Vrk idha qiIjsj<br />

93<br />

Wp,Zgugrg Ljqv lV m dHl lW-wq[Bg V[ ihp-iga sj tiCj dabji wi<br />

w[ 1932 dry L+'qSg epispbjij f+W.Zw wq[Bg } lPdya wi ds,aj m dqag<br />

12~10~1936 } L+'qSg wq[Bg V[ qaj V.^ 14 ijhgG f+rjVeg ds,ag m<br />

dHl ai%J wHg ljvJ s[ wdnV f+Ijl Rpfi.a hi t[ai s[ dl,t drsrjVJ<br />

Vjv dryji df,DA'G idha qiIjsj sj dHw f+qjdSw slajr[; h'Gs dry<br />

bjdHbj m \Ijs ih[ dw fdhvgbJ epispbjij f+W.Zw wq[BgbJ ugrV<br />

rjv[ dl,tJ sgbJ h'dHbj wisgbJ lV Vj dw b,u~w,v% rie[ dlbjlg<br />

dl,tJ sj B'vj| dHl f+rjdVa idha } wav wiV vHg b,u~w,v% ljZJ<br />

V[ l.q[vV LpiP wga[ hV m<br />

dHdahjl s[ f,ai[ x'dvbJ dHw e,v dVti w[ ljhqS[ bj tv'Gsg<br />

] dw dhlBig lsj hg bjfS[ bjf } sphijMsg idh>sg ]m epiP wjv<br />

lq[G rg dHh WdhiPfgH[ l.a dwl[ Vj dwl[ epiP fjaLjh s[ qpwjWv[ e,sgbJ<br />

vj vj epiP WSV sgbJ ljd;LJ wis[ ih[ hV m sjaP ug@ Zgi-q,vgH[@<br />

ijq ijHgH[ bjds l.Fr bl.Fr hi aigwj dHla[qjv wi w[ bjfSj<br />

epiP~c.q yvjS dry v,e[ ih[ fi.aP qP>h wjvj s'V'G uhjVk wijdHbj a[<br />

wjqIjW Vj h' lw[ m V"r[G fjaLjh epiP a[Q Whjsi ug lq[G rg q>ugbJ<br />

vj W{n[ lV m WdSbj dxi rg dHV%J sj wpN Vj m b,u dxi l.a lqju<br />

RpV%J vghJ $a[ y,v w[ epiP-?jvlj Vjv B,wi v{S vHg q{sjV dry<br />

bjdHbj ]m s[t'@ epiP ?jvlj dwr[G dHV%J s.FgbJ Vjv dVWCsj ]m<br />

l.a lqjug idha qiIjsj sj drLv[LV<br />

1! dHh tiCj l.aJ-qh.aJ s[ dHw,n V[ fjl wgaj ] m dHh l.a rg<br />

wHg c[dibJ s[ l.yjvw lV a[ dHV%J c[dibJ dry dF>V-dF>V qiIjsjrJ<br />

f+yva hV m dHh bjf aJ dHw lpi VhgG@ w"q } dHw fv[B`jiq $a[<br />

dwr[G dHw,n[ wi lwSe[ m q;[sji e,v dHw h'i rg ] m dHl l.q[vV dry<br />

a?aJ s[ uo[sji ljdhWjV@ L+'qSg epispbjij f+W.Zw wq[Bg b>Ddq+ali@<br />

ds,vg epispbjij wq[Bg@ yg` ?jvlj sgrjV@ dl,t Wp,ZgugrgbJ a[ h'i<br />

dl,t l.lojrJ duhCgbJ w"q sg f+dadVZaj wisgbJ hV@ } Ljqv hg<br />

VhgG wgaj debj m dHh dl,t f+rjdVa idha qiIjsj ws[ rg VhgG h'<br />

lwsg m hJ@ l.ag idha qiIjsj bjt dvbj ujr[ aJ LjdHs e,v ngw<br />

hg h'r[ m<br />

2! qPv-q>ai-l.ag tiC[ dry #O a'G v{ w[ VjVw h'lg Fg lyp$<br />

aw dvdtbj ]m blv dry qPv-q>ai #O a'G v{ w[ epi f+ljds$ a,w<br />

]m epiP e+.o ljdhW dry epiP fjaLjh V[ 33 rji siu wgaj ]m dHl<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


94<br />

epiqda ejcg ijh<br />

} q>evj yiV rg bjdtbj debj ]m ufp ljdhW sj fjn ufp a'G LpiP<br />

hp.sj ] a[ dHl ai%J 38 fRpCgbJ fPiV hp.sgbJ hV m dHh bjtSj dw<br />

#O a'G v{ w[ VjVw h'lg Fg lyp$ a,w qPv q>ai ]@ bdebjVaj a'G dlrj<br />

h'i wpN VhgG m f+rjdVa qiIjsj Wji[ L.wj f{sj wiVj hg ljZJ sg yjv<br />

h' lwsg ]m<br />

3! f+rjdVa #dl,t idha qiIjsj$ bVplji epiWjSg sj ldawji<br />

wjdHq i,tS vHg epispbjij ljdhW dry dHw lq[G dH,Dw' wgiaV@ fjn<br />

uJ drbjdtbj hg h' lwsg ] m f+>aP ljZJ V[ bjfS[ tiC[ dry dHl ;iPig<br />

q,s } bSe"dvbj hg wi A,Ddcbj ]m LjdHs dHl wiw[ ljZ bjf<br />

WjhivgbJ ZjiVj vj w[ wgiaV wiV s[ L"wgV hp.s[ hV m ##ldaepiP dWVj<br />

h'i wyg ] WjSg mm$$ epiqda sj qPv dl,ZJa ] a[ ih[ej m<br />

4! l.ag tiC[ dry bt>c fjn lq[G wp.F@ Vjigbv@ ZPf a[ s[lg dzRp<br />

sg u'a qyjRpSg vj;qg dvdtbj ]@ f+>aP f+rjdVa #dl,t idha qiIjsj$<br />

dHV%J yg;J sj t>cV wisg ] m LjdHs dHl wiw[@ dwMdw dHh lji[ dh>sP<br />

Ziq qpajdWw RpV%J s[ s[ra[ hV a[ s[rdabJ sg fPuj wiVg RpV%J vHg<br />

;iPig ]m dHV%J rlaPbJ } aplgG dh>sP q>siJ dry rg s[t lws[ h' m Rph<br />

dHV%J sg s[ra[ lqN w[ fPuj wis[ hV m dl,t bwjv sj fpujig ]m<br />

5! bt>c fjn s[ F'e Rpfi.a l.ag tiC[ qpajdWw ufp ug ljdhW<br />

sj fjn wiV sg ajwgs ] m bV.sp ljdhW sgbJ fdhvgbJ f>u fRpCgbJ<br />

ba[ bj?ig fRpCg uJ fPij fjn wiV sg aJ e,v lqN bjMsg ] dwMdw<br />

?pLg sj lqJ hp.sj ] f+>aP ufpug ljdhW sgbJ 5 fRpCgbJ uJ fPij fjn<br />

wiVj w'Hg svgv VhgG aJ h'i fjn bji.F wiVj h'r[@ e,v ngw lqNg<br />

uj lwsg ]m<br />

6! l.ag tiC[ qpajdWw WgWgbJ epiP e+.o ljdhW a'G hpwq VhgG v{<br />

lwsgbJ@ dHV%J sj Fjr bt>c fjn dry rg dh,lj VhgG v{ lwsgbJ@<br />

dwMdw dHV%J ljZJ qpajdWw b"iaJ bfdr,ai hp.sgbJ hV m dHh rg dh>sP<br />

Ziq sg Vwv wi w[ dHl fjW.sg rjvg q,s } dHV%J bjfS[ tiC[ dry<br />

zl'dCbj ] m epiP e+.o ljdhW sg WjSg b"ia } qis s[ WijWi lqjVaj<br />

ds>sg ]m f+rjdVa dl,t idha qiIjsj rg dHl e,v sg qp,sHg ]@ f+>aP<br />

ljZJ } w"S lqNjr[ m<br />

7! l.ag tiC[ dry qjl tjS $a[ fjW.sg vjHg eHg ]m f+rjdVa #dl,t<br />

idha qiIjsj$ bVplji wp,nj tjSj drriua ]m NBwj tjSj ngw<br />

dvdtbj ]m q{G lqNsj hJ ##qjlp qjlp wdi qPitp NeC[ debjVp dZbjVp Vhg<br />

ujS{$$ e,v ngw ujfsg ] m qpbjd`w Vj h'r[ aJ Vj tjr' m q{G bjf VhgG<br />

tJsj@ f+>aP w'Hg quWPi VhgG wi lwsj m NeCj tCj wiVj dlbjSf VhgG m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


ljZJ sg Vrk idha qiIjsj<br />

95<br />

8! epiP e+.o ljdhW ug dl,t uea vHg LWs~epiP sj lojV i,ts[<br />

hV@ f+>aP l.ag tiC[ qpajdWw epiP e+.o ljdhW ug } eiqg lisg a'G WyjS<br />

vHg n.c[ uJ eiq wfdCbJ s[ ipqjdvbJ sj dHla[qjv wiV sg ajwgs<br />

wgag eHg ] m ljZJ qpajdWw epiP e+>o f>u FPaw ligi sj WdSbj h'dHbj<br />

]m f+>aP epiWjSg bVplji LWs liW-drbjfw ] dul $a[ eiqg lisg<br />

sj w'Hg bli VhgG hp.sj m dHh W+jhqSJ sg W,pa-f+lag sg Vwv lqNSg<br />

yjhgsg ]m<br />

9! dq+aw l.lwji Wji[ l.ag tiC[ dry dvdtbj ] dw dq+aw s[<br />

dli r,v tv' w[ ufpug ljdhW sj fjn wgaj ujr[ m bvjhSgbJ sj fjn@<br />

ijqwvg lsp sj fjn wiV Rpfi.a bV.sp ljdhW sj fPij fjn wgaj<br />

ujr[ m ijt yp,wS Rpfi.a u{alig sg rji@ rch.l sg rji a[ ldhld*ag<br />

lv'wJ sj fjn wiVj rg vj;qg wiVj s,Ddlbj debj ] m dHh lF wiq~<br />

wJcg ilqJ W+jhqS-rjsg ilqJ sg dHw ai%J Vjv Vwv ]m epiqda<br />

wiq~wJc ilqJ sj t>cV wisg ]m f+rjdVa idha qiIjsj dr,Dy'G rg<br />

dHh' hg l.w[a dqvsj ] f+>aP dHV%J Wp,Z-Wpu,wCJ } w"S lqNjr[ m<br />

10! bV.s drrjh Wji[ dvdtbj ] dw epfa bisjl wgag ujr[ m<br />

f+rjdVa idha qiIjsj bVplji@ bV.s wjiu s[ bji.F dry s.fag<br />

a[ RpV%J s[ qjaj-dfaj l.ea dry tC[ h'S a[ RpV%J s[ VjrJ sj d;wi<br />

bisjl dry wgaj ujr[ m bisjl RpKyg bjrj; dry h'Sg yjhgsg ]m<br />

LjdHs uJEg a[ qJugbJ } s'V'G fdirjiJ Wji[ faj v,e ujr[ dw dwhC[<br />

fdirjiJ sj q[v h'dHbj ]m f+>aP epfa bisjl sj d?bjv faj VhgG<br />

dHV%J qh.aJ V[ bjfS[ tiC[ dry dwM zl'dCbj ]m<br />

11! epiP fjaLjh sgbJ qPiaJ WSjRpSgbJ uJ RpV%J sg fPuj uJ<br />

q,oj B[wSj qVqa ] a[ epiqda bjL[ s[ dWvwpv RpvB e,v ]m dl,t<br />

#LWs~epiP$ sj fpujig ]@ f+>aP dHl q,s } l.ag tiC[ dry vJF[ hg i,t<br />

w[ b,tJ qgB A,cgbJ hV m LjdHs dHl wiw[ dHV%J s[ c[dibJ dry dHV%J<br />

qh.aJ s[ r,c[-rc[dibJ sgbJ r,cgbJ-r,cgbJ x'B' v,egbJ hp.sgbJ hV<br />

a[ dr>e[ B[T[ aigdwbJ Vjv fPuj wgag uJsg ]m<br />

12! ijeqjvj Wji[ a?a sqsqj ljdhW drt[ epiP e'dW>s dl>z<br />

ljdhW V[ ;WjVg epiP e+>o ljdhW sg WgC ##O a'G v{ w[ bnjih sl<br />

Wgl$$ aw Rpyjig ]m dl,t dHdahjl dry dHl e,v sg fpLBg dwa[ rg<br />

VhgG h'Hg m slr[G fjaLjh lq[G bV[wJ hg epiP e+.o ljdhW ug s[ h,o dvta<br />

Rpaji[ h' yp,w[ lV m dl,t Ziq s[ Whpa lji[ drsrjV ijeqjvj } epiP<br />

sg WjSg VhgG q>Vs[ m f+>aP w"q } dHw i,tS vHg ijeqjvj fC%V uJ<br />

Vj fC%V Wji[ dl,t idha qiIjsj \f+rjdVa| $a[ w'Hg fjW.sg VhgG vjHg<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


96<br />

epiqda ejcg ijh<br />

eHg m bwjv a?a ljdhW@ VVwjSj ljdhW@ e'dH>srjv ljdhW a[ bV[wJ<br />

h'i epi blojVJ $a[ ije qjvj VhgG fC%g uJsg lg m ulWgi dl>z i'c[<br />

V[ W.sPw sg e'vg Vjv bwjv a?a ljdhW ijeqjvj fC%Vg LpiP wirjHg<br />

lg m dHV%J s[ r,c[-rc[dibJ V[ ws[ rg dHh' duhg bwjv a?a } y{v.u<br />

wiV rjvg e,v VhgG wgag lg m hpS l.a lqju V[ w"q } s'-xjC wiV<br />

vHg spLqS sg Ldh $a[ VrJ L'Lj A,Ddcbj ]m<br />

13! dVLjV ljdhW sj f+rjdVa i.e Wl.ag uJ lpiqHg ] dul sj<br />

bjfSj hg ih,l ] f+>aP dHV%J F,si fpiLJ V[ dh>sPbJ a[ qplvqjVJ rjv[<br />

i.e } f+rjV wgaj ]m dw,cg hjl'hgSg e,v ] m #qpisj W'v[ w`V xjC[$<br />

rjvg e,v dHV%J qh.aJ V[ wi dstjHg m<br />

14! l.ag tiC[ dry epiP s[ dliv[t h[n LWs~epiP@ WjSg~epiP ba[<br />

debjV~epiP s[ dl,ZJa } t>cV wgaj debj ]m epiP e+>o ljdhW sg<br />

ajdWbj ?jvlj epiP f>o ] m dHl vHg f+rjdVa dl,t idha qiIjsj sj<br />

tiCj dabji wiV lq[G lqp,y[ f>o V[ dqv w[ epiP f>o } rg lrgwji<br />

wgaj ]m l.t[f iPf dry dl,t Ziq sj WpdVbjsg dl,ZJa ]^<br />

fPuj bwjv wg<br />

fiyj LWs wj<br />

sgsji tjvl[ wj mm<br />

f+>aP ljZJ sg L?lg fPuj } n[l v,eS wiw[ dHl epiP ?jvl[ s[ q"dvw<br />

dl,ZJa a'G hg WjQg h' W{n[ hV m<br />

15! ldhuZjig dl,t sg fdiFjLj rg dHV%J sg qV-zCa ] a[<br />

bjfSg l.dtbj rZjS vHg b>Ddq+aZjig s[ WijWi ip.c-qp>c } siuj ds,aj<br />

]m Fjiag liwji a[ dHV%J s[ wCA[ wJeilg a[ h'i FBw[ h'H[ dl,t aJ<br />

fdhvJ hg yjhp.s[ hV dw dwl[ ai%J dl,t epispbjdibJ sj wW;j b{GBg<br />

f>ow h,oJ dry ydvbj ujr[ aJ dw dl,t w"q } ldhu[ hg ?aq wgaj<br />

uj lw[ m<br />

v[t v.qj h' ujS s[ ci'G hi Vpwa[ $a[ dBfSg VhgG wi lwsj m<br />

Fjr bV[wJ h'i rg b{lgbJ e,vJ hV dul wiw[ w"q Qva ila[ Bpi<br />

w[ dh>sP-Ziq sj dh,lj WS lwsg ] m bisjl ] epiP WjWj bjfS[ dWis<br />

WjS[ sg vju i,Dt[ m dxi dwa[ dvtJej m<br />

fi dHw e,v dHl tiC[ } fC% w[ hi epidl,t sj q,oj ;iPi nSwsj<br />

h'r[ej dw dHV%J ljZJ V[ wg wgaj ]m dwM dh>sP Ziq sj sp.q~A,vj<br />

WSjRpS vHg H[V[ Rpajrv[ hV ( q[ig ap,A Wp,Zg bVplji ljZJ s[ hqv[<br />

} ljZjiV VhgG lqNSj yjhgsj m L+'qSg epispbjij f+W.Zw wq[Bg<br />

b>Ddq+ali@ ds,vg epispbjij f+W.Zw wq[Bg@ yg` ?jvlj sgrjV a[ dl,t<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


ljZJ sg Vrk idha qiIjsj<br />

97<br />

dqLVig riegbJ dl,t l.lojrJ } bjfS[ rlgdvbJ ijhgG dHwqp,n h'<br />

w[ dHV%J fjt>cg ljZJ s[ epiP-c.q sj qP>h a'C urjW s[Sj yjhgsj ]m<br />

bwjv a?a ljdhW s[ uo[sji ljdhW fjl rg ldVqi dWV{ ] dw sv[ijVj<br />

`{lvj wi w[ RpKn ihg dWqjig sj ev zp,BS sj IaV wiV m Rpdya<br />

lq[G sg Rpcgw a[ lvjh bjds `jiqPdvbJ $a[ dryji wiV sj Fjr q{G<br />

lqNsj hJ@ w"q sgbJ r.cgbJ fj w[ ?aq wiV rjdvbJ sj FjHgrjv<br />

WSVj m l.a WjdWbJ s[ yiVJ dry rg u'sCg ] dw ##ljZ' qV wj qjVp<br />

dabjeRp mm$$ epiP fjaLjh sj hpwq q>V w[ bjfS[ zi f>ow l` dry<br />

bj Ljqv h'r' m dHl[ dry aphjcj a[ ljig w"q sj Fvj ]m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong><br />

\f>ujW BjHgq;@ 30!11!1994|


lWsp epiP lpida ZpdV y[vj<br />

bwxI gurU gurU hY bwxI ivic bwxI AMØimRqu swry ]<br />

guru bwxI khY syvku jnu mwnY prqiK gurU insqwry ]<br />

\VB qhvj Ì@ f>Vj 982|<br />

dl,t f>o s[ qh,v sg Rpljig epiP e+.o ba[ epiP f>o s[ s' o.q%J $a[<br />

wgag eHg ]m epiP w[rv dVi.wjig u'da ]m bloPv ws[ rg VhgG q>Vg<br />

eHg m epiWjSg dry siu ]^<br />

siqguru myrw sdw sdw nw AwvY nw jwie ]<br />

Ehu AibnwsI purKu hY sB mih rihAw smwie ] \f>Vj 759|<br />

dHh dVi.wjig u'da dHw ujq[ a'G bev[ ujq[ dry f+r[L wisg ihg@<br />

b>a slq fjaLjh ljdhW epiP e'dW>s dl>z ug V[ dHh dVi.wjig u'da<br />

epiP e+.o ljdhW dry i,tg m RpKfi dvt[ dWbjV sg fpLBg qoij F,B ug<br />

wis[ hV ^<br />

joiq rUip hir Awip gurU nwnku khwXau ]<br />

qw qy AMgdu BXau qq isau qqu imlwXau ]<br />

AMgid ikrpw Dwir Amru siqguru iQru kIAau ]<br />

Amrdwis Amrqu Cq gur rwmih dIAau ]<br />

gur rwmdws drsnu pris kih mQurw AMØimRq bXx ]<br />

mUriq pMc pRmwx purKu guru Arjunu ipKhu nXx ]<br />

\f>Vj 1408|<br />

Wdy,a+ VjBw sj v[tw dvtsj ] dw ldaepi dVi.wjig u'da Vjv<br />

hg bF[s VhgG@ dxi epiP sPu[ Vjv rg bF[s ]m `piqjV ]^<br />

l+g VjVw b>eds wdi qjVj mm<br />

bqisjl b>es fdhyjVj mm<br />

bqisjl ijqsjl whjI' mm<br />

ljZdV vtj qPC% Vdh fjI' mm9mm<br />

dF>V dF>V lFhP. wi ujVj mm<br />

H[w iPf dwVhP. fdhyjVj mm<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


lWsp epiP lpida ZpdV y[vj<br />

99<br />

duV ujVj daV hg dlZ fjHg mm<br />

dWV lqN[ dlZ hjdo V bjHg mm10mm<br />

ijqsjl hdi l' dqv eH[ mm<br />

epiaj s[a biuVdh FH[ mm<br />

uW biuV f+DFp v'w dlZjH[ mm<br />

hie'dW>s dah nJ ndhijH[ mm11mm<br />

hdie'dW>s f+F v'w dlZji[ mm<br />

higijdH dah nJ W{nji[ mm<br />

higd*lV daV w[ lpa rH[ mm<br />

daV a[ a[e Whjsi FH[ mm12mm \Wdy,a= VjBw|<br />

bwjv fpit lji[ f+jSgbJ dry #LWs~epiP$ iPf dry FifPi ]@ f+>aP<br />

Rpl sj epiP liPf b,c ]m dHl sj qavW dHh h'dHbj dw epiP VjVw<br />

dwl[ s[h sj Vjq VhgG@ epiP u'da sj hg Vjq ] m du>V[ rg epiP~drbwagbJ<br />

V[ WjSg Rpyjig@ RpyjiV rjv[ sj Vjq VjVw hg ]m dHl ai%J bwjv<br />

fpit rv'G epi~q>ai s[S sj h,w epiP u'da } dqv debj m<br />

epiP u'da a[ LWs-epiP $y `iw<br />

LWs~epiP lF f+jSgbJ s[ dhis[ dry r,lsj ] ba[ duhCg rg<br />

lPia dry w'Hg Rpl aw fhp.y ujr[@ Rpl} bjfS[ Rpfs[L Vjv dVhjv<br />

wisj ] m dHh LWs~epiP WjW[ VjVw s[ dhis[ dry Rpl r[v[ rg lg us'G<br />

bwjv fpit V[ bjfSg epiP u'da_WjWj ug sg lojfa wgag m qPv~q>ai<br />

dry LWs Wji[ aJ Yb>wji ridabj debj ] a[ epiP b,ti epiP u'da<br />

a[ LWs~epiP s'hJ rjla[ ridabj debj ] m duo[ Yb>wji uJ lWsp zdB<br />

zdB dry dWiju dihj ]@ Rpo[ epiP w[rv dVi.wji dr,y hg lqjdHbj<br />

h'dHbj ] m Rph epiP u'da u' w[rv dVi.wji dry hg lqjHg h'Hg ]@ Rphg<br />

epiP u'da dVi.wji V[ WjW[ sg s[h dry i,tg m epiP u'da Wji[ ijdH Wvr.c<br />

aoj cPq V[ dvdtbj ]^<br />

guir cyly rhrwis kIeI nwnik slwmiq QIvdY ]<br />

sih itkw idqosu jIvdY ]1]<br />

lhxy dI PyrweIAY nwnkw dohI KtIAY ]<br />

joiq Ehw jugiq swie sih kwieAw Pyir pltIAY ] \f>Vj 966|<br />

dl,t Ziq s[ WjVg epiP VjVw fjdaLjh V[ LWs~epiP sj dl,ZJa<br />

ds,aj a[ dHvjhg WjSg dry ljidow iPf dry ds=C%jdHbj m dHl[ dl,ZJa<br />

lswj epiWjSg sj l.wvV LpiP wgaj m epiP VjVw s[ bjeqV lq[G Fjia<br />

dry s' r,c[ Ziq f+ydva lV m s'r[G hg@ Fjr dh>sP ba[ qplvqjV dHw<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


100<br />

epiqda ejcg ijh<br />

sPli[ s[ dri'Zg ba[ bjf'~bjfSg Ziq d`vjl`g } y.ej y.ej bjt@<br />

tdh tdh qi ih[ lV m iju v'F sj lg@ y"wgsjig wjq sg lg@ lisjig<br />

wPC sg lg ba[ uVaj bdebjVaj s[ hV[i[ dry xlg h'Hg lg m lsjyji<br />

dwa[ V;i VhgG lg bjMsj m Ziq s[ ijt[ n[w[sji Ziq } r[y ih[ lV m<br />

e,v wg@ hi fjl[ hV[ij a[ wPC f+ZjV lg m dh>sP Ziq@ wiq-wJcJ@ ujafja<br />

a[ qPiag fPuj sg duv%S dry xdlbj dfbj lg m Fiq-Fpv[dtbJ<br />

dry xlg vpwjHg wpivj ihg lg m WJh xCV rjvj w'Hg V;i VhgG lg<br />

bjMsj m epiWjSg V[ dHl Wji[ `piqjdHbj ]^<br />

KqRIAw q Drmu CoifAw mlyC BwiKAw ghI ]<br />

isRsit sB iek vrn hoeI Drm kI giq rhI ] \f>Vj 663|<br />

pwqI qorY mwilnI pwqI pwqI jIau ]<br />

ijsu pwhn kau pwqI qorY so pwhn inrjIau ]1]<br />

BUlI mwlnI hY eyau ] siqguru jwgqw hY dyau ]1]rhwau [[ \f>Vj 479|<br />

qplvqjV hjwq Rpl lq[G ajwa s[ VL[ dry wpwiq wi ih[ lV m<br />

q'qV a[ wj`i s[ drawi[ fj w[ qVqjVgbJ wi ih[ lV m epiWjSg sj<br />

`piqjV ] ^<br />

kil kwqI rwjy kwsweI Drmu pMK kir aufirAw ]<br />

kUVu Amwvs scu cµd®mw dIsY nwhI kh ciVAw ] \f>Vj 145|<br />

rwjy sIh mukdm kuqy ]<br />

jwie jgwiein@ bYTy suqy ]<br />

cwkr nhdw pwiein@ Gwau ]<br />

rqu ipqu kuiqho cit jwhu ]<br />

ijQY jIAW hosI swr ]<br />

nkˆØI vFˆØI lwieqbwr ] \f>Vj 1288|<br />

buq pUij pUij ihMdU mUey qurk mUey isru nweI ]<br />

Eie ly jwry Eie ly gwfy qyrI giq duhU n pweI ] \f>Vj 654|<br />

lqju sg dHh' duhg spisLj s[t w[ epiP WjW[ } ail bjdHbj ba[<br />

bwjv fpit s[ yiVJ dry u'sCg wgag ^<br />

jgqu jlµdw riK lY AwpxI ikrpw Dwir ]<br />

ijqu duAwrY aubrY iqqY lYhu aubwir ] \f>Vj 853|<br />

FjHg episjl ug s[ dvt[ bVplji bdebjVaj s[ hV[i[ } sPi wiV<br />

vHg epiP VjVw fjaLjh V[ #lWs-epiP$ #epi-WjSg$ ijhgG n[c[ tJsg<br />

vpwjHg } l,y sj qjie dstjdHbj m dl,ZJ s[ dHw lpbjv ##a[ij wrSp<br />

epiP dul wj aP. y[vj$$ s[ RpKai dry epiP WjW[ V[ `piqjdHbj ^<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


101<br />

pvn ArMBu siqgur miq vylw ]<br />

sbdu gurU suriq Duin cylw ] \f>Vj 943|<br />

sbdu gur pIrw gihr gMBIrw ibnu sbdY jgu baurwnµ ]<br />

pUrw bYrwgI shij suBwgI scu nwnk mnu mwnµ ] \f>Vj 635|<br />

aoj ^<br />

lWsp epiP lpida ZpdV y[vj<br />

sbdu dIpku vrqY iqhu loie ] \f>Vj 664|<br />

sPli[ LWsJ dry ljig epiqda vdhi sj q>ar LWs } epdibjHg<br />

s[ w[ s[hZjig@ epiP dlvdlv[ } lqjfa wiVj lg ^<br />

eykih Awvn iPir join n AwieAw ] \f>Vj 252|<br />

b>a h'dHbj rg dHl[ ai%J m epiP biuV s[r f>urgG fjaLjhg V[ 1604<br />

Hglrg } epiP e+.o ljdhW sg l.fjsVj wgag m epiP e+>o ljdhW dry<br />

ldaepiJ sg WjSg a'G dHvjrj h'i f+dl,Z lP`g FeaJ@ l.a wrgbJ ba[<br />

F,BJ sg WjSg } rg I'e oJ ds,ag m Rpfi.a epiWjSg } RpKyj oJ ds,aj<br />

ba[ ldawji ru'G epiP e+.o ljdhW s[ dVrjl blojV s[ h[n bjfSj<br />

bjlS i,Ddtbj m<br />

dHl e+.o dry dwl[ rg fiwji sj uja-fja@ RPy-Vgy@ Ziqwiq@<br />

i.e-iPf@ Vlv s[ s[L-drs[L sj drawij VhgG wgaj debj m dHl<br />

vHg epiP e+.o ljdhW ug } drLr qVp,taj s[ f+dadVZ lqdNbj ujSj<br />

hg I'e ]m Fjia s[ f+dl,Z d`vjl`i a[ ljWwj ijLBifag cj! ijZj<br />

d*LVV s[ v`;J dry ##l+g epiP e+.o lji[ fgiJ f{e.WiJ sg ugMsg ujesg<br />

bjrj; hV m$$ l+g epiP bqisjl ug s[ dlig ije dryv[ hpwq bVplji ^<br />

##epiWjSg dHlp ue qdh yjVSp$$ ] m epiWjSg l.lji vHg yjVS qpVjij<br />

]m dHh ijh a'G t>pN[ fJZg } ejcg ijh $a[ dvbjMsg ] a[ l.lji~lqp>si<br />

a'G fji v.zjMsg ]m<br />

spVgbJ dryv[ lF Zjidqw e+.oJ sg fi.fij bjf'~bjfSg ]m<br />

awigWV lji[ ZiqJ s[ e+.o RphVJ s[ bjePbJ s[ f+v'w eqV Wjbs<br />

hg dvt[ eH[ dqvs[ hV m f+>aP bjds e+>o dHl f,Dt'G dVijvg a[ drL[L<br />

h{lgba i,tsj ]@ Fjr epiP ljdhW V[ bjf'~bjfSg hlag dry epiP<br />

ljdhWjV sg WjSg a[ FeaJ sg WjSg } e+.o iPf dry l.wdva wgaj m<br />

dqlBi q{wjdv` bjfSg f+dl,Z fplaw Sikh Religion dry dvtsj<br />

] dw dl,ZJaJ sg f+qjdSwaj s[ f,t $a[ dl,t qa sPu[ q,aJ Vjv'G dVijvj<br />

]m l.lji s[ Whpa lji[ Zjidqw qhJfpiL bjfS[ df,A[ lr{ idya dHw<br />

rg lai VhgG A,c eH[ m blgG RphVJ sg dl,Ddtbj w[rv irjdHaJ uJ<br />

sPdubJ rv'G ds,ag ujSwjig bjli[ hg ujSs[ hJ@ v[dwV dl,t ldaepiJ<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


102<br />

epiqda ejcg ijh<br />

sg WjSg RphVJ ?ps l.Fjvg m RphVJ dur[G A.sj~W.sg dry iyg@ Rpr[G dur[G<br />

Lp,Z iPf dry q"uPs h{ m<br />

dHh bB,v lyjHg ] dw epiWjSg bwjv fpit rv'G F[ug h'Hg<br />

ldaepiJ spbjij f=eB h'Hg ]^<br />

siqgur kI bwxI siq siq kir jwxhu<br />

gurisKhu hir krqw Awip muhhu kFwey ] (pMnw ᚄ)<br />

spVgbJ sj f+dl,Z dvtjig a[ d`vjl`i cj^ WiVjic Ljh epiWjSg<br />

sj bdZb{V wiV Wjbs dvtsj ] dw dl,tg dHw liW~drbjfw borj<br />

l.fPiV uea Ziq ] ba[ qVp,t qjai } lqjVaj sj l.s[L ds.sj ]m<br />

dHl e,v sg epiWjSg dry i,u w[ drbjdtbj wgag eHg ]m dl,tJ }<br />

dHM VhgG l'ySj yjhgsj dw dl,tg dHw h'i y.ej Ziq ]@ le'G dHl s[<br />

RpvB dHM l'ySj yjhgsj ] dw w[rv dl,tg hg Vr[G Ip,e sj Ziq ]m<br />

dHh fPiV a"i $a[ fpijS[ q,aJ sg oJ q,vsj ] m dHh e,v dl,Z wiV vHg<br />

dwajWJ dvtS sg l?a v'C ]m sPu[ qa lyjHg i,ts[ hV@ f+>aP dl,t<br />

qa FifPi lyjHg ]m epiP VjVw s[r ug hg dHw b{lg drL[L hlag<br />

hV u' dHh s,ls[ hV dw ljcg Ziag a'G dWVJ h'i rg ZiagbJ ba[<br />

q>cv bjds hV m fdhvgbJ Ziq fplawJ Wl dHl v'w ba[ fiv'w<br />

\lrie| Vjv hg rjlaj i,tsgbJ lV m dHh wdhSj dw RphVJ fplawJ<br />

dry h'iVJ ZiagbJ sj riSV ]@ RphVJ s[ bioJ } ZPh zlgB wiV<br />

rjvg e,v ] m lyjHg dHh ] dw dl,t Ziq riaqjV qVp,t sgbJ RpvNSJ<br />

sj rjhs h,v ] a[ f+LVJ \l.dlbJ| sj RpKai ]m<br />

epiWjSg a[ ljdH>l wHg f,tJ $a[ r,t-r,t ujfsg ]m ljdH>l Fjr[G<br />

b>aJ sg t'u wi w[ dltiJ $a[ fp,ug dslsg ] f+>aP Rph bu[ aw epiWjSg<br />

s[ bojh lqp>si sj fjijrji VhgG fj lwg m dqljv s[ a"i $a[ ^<br />

DrqI horu prY horu horu ]<br />

iqs qy Bwru qlY kvxu joru ] (pMnw ß)<br />

aoj ^<br />

iqQY KMf mMfl vrBµf ]<br />

jy ko kQY q AMq n AMq ]<br />

iqQY loA loA Awkwr ] (pMnw ä)<br />

aoj ^<br />

pwqwlw pwqwl lK Awgwsw Awgws ] (pMnw á)<br />

koit bRhmMf ko Twkuru suAwmI srb jIAw kw dwqw ry ]<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong><br />

\f>Vj 612|


lWsp epiP lpida ZpdV y[vj<br />

103<br />

b>a ljdH>l } h'i ZiagbJ@ y.siqj@ lPiuJ bjds dlajdibJ sg<br />

h'Gs } q>VSj dfbj a[ dHh debjV epiP e+.o ljdhW sg t'u wgdabJ<br />

hg f+jfa h' lwsj ] m h;jiJ hg ljvJ a'G ljdH>l dHl doRPig $a[ fdhij<br />

ds>sg bj ihg lg dw lPiu tv'aj ] ba[ Ziag a[ y.s@ lPiu s[ spbjv[<br />

zp>qs[ hV m dHl e[C wjiV dsV ija WSs[ hV@ ip,aJ dxisgbJ hV ba[<br />

y.s e+dhS ba[ lPiu e+dhS v,esj ] m fi epiWjSg dHl a,o } lf,LB<br />

wisg ] dw ^<br />

BY ivic sUrju BY ivic cµdu ]<br />

koh kroVI clq n AMqu ] \f>Vj 464|<br />

bjds epiP e+.o ljdhW sg dHvjhg WjSg RpKyg FJa sg ih,lrjsg@<br />

lpigvg@ ilgvg@ ugrV sjag s{rg wjdr ] m dHl sj drLj~rlaP ] l,y@<br />

w[rv l,y@ a[ fiq l,y ije W,pZ h'S wiw[ f+jSg qjai vHg h'i rg<br />

rZ[i[ dt,y sj wjiV WS ihg ]m v'w ZjiVj s[ bjsiLJ a[ r.V~lr.V[<br />

iPhjVg egaJ sg fBjig ]^<br />

Anq klw hoie Twkuru ciVAw ] \f>Vj 1081|<br />

slr[G fjaLjh epiP e'dW>s dl>z ljdhW ug V[ V.s[C drt[ 1708<br />

Hglrg } ##f'og fiq[li wj ojVp$$ \f>Vj 1226| Fjr epiP e+.o ljdhW<br />

ug } epie,sg $a[ lpL'dFa wgaj m liPf sjl F,vj wiaj qdhqj f+wjL<br />

bVplji slq[L ug V[ bjfS[ dl,tJ } hpwq wgaj dw ##epiP e+.o ljdhW<br />

sj fjn q[i[ ljo Wja wiV lqjV ] m q[ig bjaqj e+>o ljdhW dry ba[<br />

ligi f>o dry h'r[ej m$$ wjL ) blgG Vjq~Zigw dl,t dHl lyjHg } f,v[<br />

W.V% w[ bjfSgbJ dV,ug a[ f>ow b"wCJ sj h,v v,Fs[ m dwMdw dHh<br />

epiWjSg hg ] u' qVp,t s[ ugrV s[ lji[ f,t dHw~lqjV Rpljisg h{ m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong><br />

\f>ujW BjHgq;@ 24-30!8!1990|


dli'fjRp-dHdahjl@ qiIjsj a[ qVqa<br />

dli'fjRp sg W?LL dl,t Ziq dry Zjidqw qiIjsj lqNg uJsg<br />

]m dHh fdr,ai fi.fij dl,t dHdahjl bVplji epiP-wjv a'G hg bi.F<br />

h' eHg lg m epiP e+.o dry dli'fjRp f,s sj riSV wHg ue%j bjMsj<br />

]m drsrjVJ V[ dHl fs s[ bio bjfSg Wp,Zg bVplji wga[ hV m v`;J<br />

sg dF>Vaj h'S s[ WjruPs b>aig~Fjr lF sj dH,Dw' hg ]@ Rph ] l.fPiV<br />

WtdLL m epi `piqjV ]^ ##fdhdi dlifjRp l[rw uV q[v[$$ \f>Vj 631|<br />

fpLjwj rg W?dLL sj f+agw lqdNbj uJsj ] m FjHg ljdhW FjHg wjV%<br />

dl>z VjFj rjdvbJ V[ qhjV w'L dry bio dHM wga[ hV m ##dlifjRp<br />

borj li'fj@ l.debj@ dli a'G f{i aw fdhiS sg fpLjw borj d?,va m$$<br />

debjVg RPZq dl>z ug qpajdWw ##dli'fjRp s[ bio dli sj RpfjRp<br />

bioja f{iJ a'G v{ w[ dli aw f+jfa wiV rjv[ sg i,Ddtbj wiV rjvg<br />

W?dLL m$$ dli'fjRp ljdhW epispbjij dibjla VjFj s[ iju qdhv dry<br />

lpL'dFa ]m dHl epispbjij ljdhW drt[ FjHg dav'w dl>z a[ ijq dl>z<br />

ug } epiP e'dW>s dl>z ug r,v'G W?dLbj dli'fj q"uPs ] m dHl a'G dHvjrj<br />

ljHk Wp,ZP Ljh lT"i[ rjv[ } epiP wvQgZi fjaLjh V[ slaji Vjv<br />

w.zj dul dry rjh[ h'H[ w[l hV@ wis \dwifjV| u' ljT[ da>V dH>y<br />

v.qg ] m dHhVJ da>VJ rlaJ Vjv epiP wvQgZi fjaLjh V[ hpwqVjqj<br />

rg W?dLbj m dHl epispbjij ljdhW dry h'i rg epiP ljdhW a[ RphVJ<br />

s[ Whjsi dl>zJ Vjv l.W.Za rlaPbJ RpfvWZ hV m dl,t dHdahjl<br />

bVplji FjHg dav'wj a[ FjHg ijqj ug V[ epiP e'dW>s dl>z ug fjl'G<br />

sqsqj ljdhW s[ blojV $a[ b>Ddq+a Aw w[ dl>z fs ZjiV wgaj lg m<br />

dHh s'V'G slr[G fjaLjh s[ Whjsi a[ bdV>V l[rw h'H[ hV m fjnwJ<br />

sg ujSwjig vHg slr[G fjaLjh rv'G W?L[ hpwqVjq[ sg Vwv h[nJ<br />

siu ] m blv hpwqVjqj WjWj bjvj dl>z s[ Wpiu fdBbjv[ dfbj ] ^<br />

O ldaepiP ug m<br />

l+g epiP ug wg bjdebj ] FjHg dav'wj FjHg ijqj liWa l.ea<br />

epiP i,Dt[ej apZ uqgba v{ w[ bljc[ huPi bjrSj q[ig a[i[ Rpfdi Whpa<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


dli'fjRp~dHdahjl@ qiIjsj a[ qVqa<br />

105<br />

tplg ] a[ij zi q[ij ] apZ hpwq s[tdsbj hg A[ag ljc[ huPi bjrSj<br />

a[ij zi q[ij bl{ \blp ]| apZ lajWg hpwq s[tdsbJ hg bjrSj aplj<br />

blrji v{ w[ bjrSj uiPi bjrSj a[i[ Rpa[ ljcg Fjig dqhirjVg bl{<br />

a[ bjrSj dHw u'Cj \fpLjw dli'fj| F[uj ] itjrSj Fjs'G Ê l.qa<br />

ÍË \ÉÏÍË| ªdebjVg RPZq dl>z ug qpajdWw dli'fjRp sgbJ qpt<br />

rlaPbJ slaji spf,Bj@ dwifjV borj wHg h'i Llai bjds hV m<br />

ljC%gbJ wqg;J ba[ lPB bjds VhgG m«<br />

dli'fjRp Rphg hp.sj ] u' dwl[ epispbji[ dr,y l.ea rv'G ds,aj ujr[ m<br />

dwl[ dHw qVp,t sg ds,ag w'Hg yg; dli'fjRp VhgG h' lwsg m dli'fjRp<br />

dr,y Rpfi'wa rlaPbJ dHhVJ sj bjsi wiV rjv[ I'e drbwag }<br />

hg s[SgbJ yjhgsgbJ hV@ dwl[ qVq,ag } VhgG m dli'fjRp Rpl[ qVp,t<br />

} dqvSj yjhgsj ]@ dul V[ Ziq ba[ qV,ptaj sg FvjHg vHg w'Hg<br />

wpiWjVg wgag uJ zjv zjvg h'r[ m<br />

dli'fjRp Rpl drbwag } VhgG s[Sj yjhgsj@ u' epiP e+>o ljdhW<br />

ug } Vj q>VS rjvj@ dwl[ h'i sj y[vj ba[ f>o sj dri'Zg h'r[ m u'<br />

drbwag epiP zi sj f+Ljds v{S vHg rg dabji Vj h'r[@ Rpl } dlbjlg<br />

V[aj s[ Vja[ dli'fjRp s[Sj@ dli'fjRp sg dVijsig ]m dwl[ epiqda s[<br />

hgS[ fdaa uJ Ziq dri'Zg } dli'fjRp s[Sj uJ dwl[ } zi uj w[ s[Sj@<br />

dli'fjRp sg h,aw ba[ qVqa ] m dwl[ vHg dHh wdhSj dw Rpl V[ dwl[<br />

} dli'fjRp sg W?dLL wgag ]@ I'e VhgG m dwMdw W?dLL wiV rjvj<br />

w[rv epiP hg ]m dli'fjRp dry dwifjV dli` Rpl drbwag } s[Sg<br />

I'e ] u' dwifjVZjig h'r[ m dwMdw dHh dl,t Ziq sj bjsiI'e Llai<br />

]m dwifjV } dli'fjRp dry s[S rjvj b>Ddq+aZjig dl>z h'Sj yjhgsj<br />

]@ w'Hg sjC%g w,BS uJ i.eS rjvj W[b>Ddq+agbj VhgG@ Rph fdaa ]m<br />

dli'fjRp bjq a"i $a[ qVq,agH[ v'wJ@ bhps[sjiJ@ q{GWiJ a[ dlbjlg v'wJ<br />

} hg s[Sj dHl fdr,a+ qiIjsj sg bI'e ria'G ]m dli'fjRp s[ Vjv<br />

dwl[ epidl,t } epiWjSg sj epBwj aJ ds,aj uj lwsj ]@ fi epiP e+>o<br />

ljdhW sg WgC s[Sg WCg Fjig Fp,v ]m dli'fjRp sg qiIjsj a[ s[S<br />

vHg I'eaj sg fit w'Hg epidl,t hg wi lwsj ]@ W[lqN qVq,ag v'wJ<br />

sj dHh w.q VhgG m dli'fjRp sg I'eaj sj f{qjVj@ bqgig dvhj; VhgG m<br />

dHh epiP sg W?dLL ]@ dul sj h,wsji Rphg ]@ dul V[ w'Hg V[w w.q<br />

wgaj h'r[ m q[ig ap,A Wp,Zg bVplji Rpfi dvt[ d?bjv epiqda bVpwPv<br />

hV a[ lj} ljdibJ } dsC%aj Vjv dHhVJ $a[ fdhij s[Sj yjhgsj ]m<br />

epiP b>es s[r ug V[ bjfS[ l[rw WjWj bqisjl ug } dli'fjRp<br />

sg W?dLL sg dfia ujig wgag lg m WjWj bqisjl ug Wjbs dry<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


106<br />

epiqda ejcg ijh<br />

epiP VjVw sg agug u'da epiP bqisjl ug whjH[ m epiWjSg W'Z a'G l,tS[@<br />

dlt d`vjl`g a[ dHdahjl a'G w'i[ wHg bt"ag v[twJ V[ WjWj bqisjl<br />

ug } dqv[ dli'fjRp Wji[ RPv uvPv dvt qjdibj ] m dHhVJ dry hiVjq<br />

sjl ldhijHg VjrdvlB rg Ljqv ]m bqi qdhqj fplaw dvt w[<br />

1979 dry epiP bqisjl ug s[ 500 ljvj epifpiW $a[ f+wjLa wgag<br />

eHg lg m dHl fplaw } dvtrjRpS dry L+'qSg f+W.Zw wq[Bg@ b>Ddq+ali<br />

V[ bjfSj I'esjV rg fjdHbj lg m dHl fplaw } fdC%bJ v[tw sg<br />

epiqda Wji[ lPN-WPN sj faj y,vsj ] m dvtsj ] ^ epiP b>es s[r ug<br />

bjfS[ l[rw WjWj bqisjl ug sg bap,B l[rj a'G f+l.V h' w[ hi ljv<br />

dli'fjRp Fjr slaji W?dLbj wis[ lV m dHh spqjvj WjWj ug bag<br />

LiZj dry dF,u[ h'S wiw[ dli Rpfi fdhv[ lujH[ spqjv[ s[ Rpfi W.V%s[<br />

ih[ m w[lJ sg l`jHg r,v WjWj ug V[ RpKwj hg dZbjV Vj ds,aj a[ dli<br />

dry dwiq f{ eH[ m b>a epiP b>es s[r ug } faj v,eS $a[ WjWj ug<br />

sj dli ZpvjdHbj debj a[ srj~sjiP wi w[ dwiqJ a'G WjWj ug } dVuja<br />

dsvjHg m epiP ljdhW sg LjV dry dHl qVq,ag v[tw V[ wp`i a'dvbj<br />

]m dHl[ ai%J bt"ag f+yjiw rg dHh' duhgbJ qVzCa whjSgbJ lB[uJ<br />

$a[ tC[ h' w[ lpSjMs[ hV m<br />

epiP e+.o ljdhW sg lqp,yg WjSg duo[ Vjq ufS $a[ Wji-Wji ;'i<br />

ds.sg ]@ Rpo[ ligiw l`jHg } rg bSe"dvbJ VhgG idhS ds>sg m epiP<br />

`piqjV ]^<br />

wdi dHlVjVp dlqdi f+Fp bfVj qV aV FH[ bi'ej mm \f>Vj 611|<br />

wvQgZi fjaLjh V[ w[lJ sg l`jHg vHg w.z[ sg W?dLL wgag m<br />

hi i'; w.z[ Vjv w[l rjhpS sg ajQgs wgag m Vjq sjV dHLVjV<br />

dl,t Ziq s[ q,pTv[ dl,ZJa hV m WjWj ug dHhVJ dl,ZJaJ a'G ws[ rg<br />

br[lv[ VhgG lV h' lws[ m dHhVJ epSJ wiw[ hg epiP b>es s[r ug<br />

V[ RphVJ } bjfSj rjil ojdfbj m F,BJ V[ ngw hg aJ dvdtbj ]^<br />

Fv[ bqisjl epS a[i[ a[ig Rpfqj a'dh WdV bjr{ mm \f>Vj 1396|<br />

sp,t sg e,v ] dw ljc[ dl,t vgciJ V[ dHl fdr,a+ fi.fij } bjfS[<br />

dlbjlg a[ l.ljdiw qV'ioJ vHg riaSj LpiP wi ds,aj ]m ##spbjidh<br />

spbjdi lpbjV duRp c'va$$ rjvg apw dHhVJ qVq,agH[ a[ N'vg yp,wJ<br />

RpKfi fPig Rpaisg ]m f>o s[ bjeP a[ uo[sji btrjRpS rjv[ f>o }<br />

sPdubJ s[ f{iJ $a[ yvjRpS vHg z,B VhgG wi ih[ m w"q sg dlovaj<br />

s[ lq[G Zjidqw deijrB s[ WdhiPVg bjlqjV bj Bp,DB[ hV@ f+>aP dHhVJ<br />

bt"ag bjePbJ sj d?bjv dHl fjl[ RpKwj hg VhgG m hpS aJ ##!!!wHg<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


107<br />

hdibj WPBp idhY ig mm$$ \f>Vj 384| rjvg brloj WS yp,wg ]m N'vg<br />

yp,wS sj Z.sj ljc[ bt"ag Ziq s[ n[w[sjiJ V[ fPiV a"i $a[ bfSj dvbj<br />

ujfsj ]m epiP hg dHhVJ } lpq,a W?L[ m<br />

rjs~drrjs sj bi.F<br />

dli'fjRp~dHdahjl@ qiIjsj a[ qVqa<br />

1! RpcrjdHi@ dul V[ udv%bJ rjv[ WjQ b>Ddq+ali e'vg yvjRpS<br />

sj hpwq s[ w[ l{GwdCbJ sg deSag dr,y dVh,Do[ v'wJ } qji qpwjdHbj<br />

lg m liwji f,tgbJ V[ bwjv a?a ljdhW a'G dHl} dli'fjRp sg W?dLL<br />

wirjHg lg m dH>N v,esj ] dw dHh fdhvj r,cj wpwiq dl,t w"q s[<br />

q,Do[ w"q s[ qphjdSbJ V[ hg qdC%bj lg m dxi aJ #ajH[ sg Zg y,vg q{G<br />

dwM ihJ dHw,vg$ rjvg e,v WS eHg m Ijs i,tS rjvg e,v ] dw<br />

dHl[ RpcrjdHi } RPZq dl>z V[ v.cV drt[ dHw Fjig uvl[ dry e'vg<br />

Vjv RpCj ds,aj lg m Fjr[G RPZq dl>z } dHhs[ qjiV wjiV xjh[ vj<br />

ds,aj debj@ f+>aP dHw r[iJ aJ dl,t w"q sg f,a i,t dstjHg m<br />

2! qihPq l.a `adh dl>z V[ bjfSg W,v[ W,v[ wirjRpS vHg<br />

wvw,a[ uj w[ dHw b?Wji s[ b{cgBi } dli'fjRp sg W?dLL wgag lg m<br />

3! uo[sji l.a't dl>z ds,vg rjv[ V[ N'vg yp,wS sg h,s hg qpwj<br />

A,cg m uVaj fjiBg sg l{GBi dry hwPqa lojfa h'S $a[ qpijiug<br />

dcljHg f+jHgq qdVlBi WdSbj lg m 1978 dry uo[sji l.a't dl>z<br />

up.cvg dcljHg } dli'fjRp sg W?dLL wiV vHg lgle.u epispbji[ a'G<br />

f+Ljds v{ w[ Rpl sg w'ng eH[ m dcljHg V[ f+Ljds v{S a'G dHVwji wi<br />

ds,aj m uo[sji l.a't dl>z V[ epiP blojV sg qh,aaj a[ dli'fjRp sg<br />

W?dLL Wji[ s,lS sj IaV wgaj ba[ f+Ljds lrgwji wiV vHg<br />

f+jioVj wgag m dHl $a[ dcljHg ug Qp,Dl[ dry bj eH[ a[ bjtS ve[@<br />

##H[w Wji whj Vj q{G hvrj VhgG tjaj@ Whpa ;iPig ] a' q[i[ dli fi<br />

qv s' m$$ Lidq>s[ h'H[ uo[sji V[ bjfS[ ljogbJ lq[a rjfl bj w[ Fi[<br />

sgrjV dr,y l.eaJ } RpKfi dvtg e,v lpSjHg m l.ea a[ ljig dl,t w"q<br />

V[ Whpa Wpij qVjdHbj m<br />

4! dHl[ ai%J Wjsv bwjvg sv ds,vg dHwjHg s[ fiZjV l+g dh,a<br />

V[ uVaj fjiBg s[ V[ajrJ } epispbjij lgl e.u s[ siLVJ } bjdHbJ<br />

$a[ epispbjij ljdhW s[ Wjhi hg dli'fjRp sg W?dLL wi w[ dVrjdubj m<br />

l.eaJ V[ ?PW rjr[vj qyjdHbj f+>aP dHh Tgn dlbjlg v'w ws'G lpSs[<br />

hV m<br />

5! debjVg RPZq dl>z sg dHw dvta bVplji ds,vg dr,y dHw<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


108<br />

epiqda ejcg ijh<br />

r[iJ epiqda hgS[ wpN dl,tJ V[ wv,W s[ dHw Zjidqw uvl[ dr,y dHw<br />

dlbjlg V[aj } s[S vHg epiP e+.o ljdhW sg l.fPiV WgC lB[u $a[<br />

bB{ygw[l dry fj w[ Fp.u[ hg i,t ds,ag@ duo[ v'w wpilgbJ $a[ W{n[ lV m<br />

us lB[u lw,ai u' bjfS[ bjf } f>ow vgci btrjRpS rjvj dl,t<br />

l+^ a[ur.a dl>z@ FjHg rgi dl>z lsV ds,vg sj y"Zig a[ ldwfi<br />

w.lB+wLV w.fVg sj qjvw ]@ dul } l+! WPBj dl>z V[ T,n[ l+g bwjv<br />

a?a ljdhW sg qpC Rpljig wiV sj n[wj l.aj dl>z dVh.e qptg sg<br />

dVeijVg dr,y ds,aj lg m dul wiw[ Rph dl,t f>o dr,Dy'G rg A[dwbj uj<br />

yp,wj lg@ RplV[ epiP e+.o ljdhW rjvj bB{ygw[l WgC s,l w[ Rpl V[aj<br />

} ds,aj@ aJ lisji wfPi dl>z a[ RPZq dl>z V[ l?a dHaij; wgaj m<br />

i"vj~e"vj fj w[ ljcg e,v } sWj ds,aj debj m dHh' duhg Fp,v Rph'<br />

v'w wis[ hV@ duhVJ sj epiP fgi dlbjla a[ ujdH; VujdH; T.e<br />

Vjv qjdHbj dHw,ng wiVj ]@ Ziq VhgG m<br />

6! epispbjij W.evj ljdhW drt[ dl,t lBPc{GBl `{ci[LV IPo<br />

bwjvg sv a[ h'i wHg dl,t l.lojrJ Q{i~dl,t a[ fdaa drbwagbJ<br />

} rg dli'fjRp s[S vHg lqjeq bjI'dua wi yp,wgbJ hV m Wp,T[ dl,t<br />

vgciJ } dl,t upbjVg w'lsg o,wsg VhgG m lqJ bjRpS $a[ bjf rg Rph'<br />

wpN wis[ hV m<br />

7! Vgvj ajij ljwj s[ d;>Dq[rji dH>sij eJZg a[ Rpl s[ fp,ai<br />

ijugr } RphVJ sgbJ w'ngbJ $a[ uj w[ N'vg~yp,w vgciJ V[ dli'fjRp<br />

sg W?dLL wgag m dHh lqjeq ds,vg s[ B{vgrgIVJ $a[ rg dstjdHbj<br />

debj m<br />

8! WPBj dl>z duhCj Vgvj ajij ljw[ lq[G h'q qdVlBi lg a[ bwjv<br />

a?a ljdhW a[ h'i epispbjdibJ } TjhpS rjdvbJ dr,Dy'G dliw,T lg@<br />

} rg dli'dfbJ Vjv v,s ds,aj debj lg m Ijs i,tS rjvg e,v ] dw<br />

dHl WPBj dl>z } bwjv a?a ljdhW rv'G A[dwbj uj yp,wj ]m<br />

9! lpvajVfpi v'Zg li'ri sj B,w vjRpS rjv[ f>u epiP dfbjdibJ<br />

} dli'fjRp sg W?dLL widsbJ dHwWjv dl>z t[Cj rjvljv IP!w[! x'B'<br />

dry dstjdHbj debj ] m dHh x'B' dqag 9~6~90 } s[l f+s[l ljRPojv<br />

a'G dVwvs[ rgwvg f[fi dr,y Af yp,wg ] m l+g dHwWjv dl>z t[Cj bjf<br />

z'Vq'V ]@ f+>aP dli'fjRp sg W?dLL b>Ddq+aZjig dl>zJ } wi dihj ]m<br />

dHo[ s[S rjvj a[ v{S rjv[ s'V'G hg dli'fjRp sg dVijsig s[ Fjeg hV m<br />

epiP `piqjV ] ^ ##ljwa dlifjRp i[lqg fdhia fda t'Hg mm$$ \f>Vj 811|<br />

Fjr f+FP Vjv'G Bp,DB[ h'H[ qVp,t fjl'G u[ i[Lqg dli'fjRp rg dqv[@ Rph<br />

fdhdVbj rg dH,;a epbj vHgsg ]m bjtSj hg fr[ej dw bjrj hg<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


dli'fjRp~dHdahjl@ qiIjsj a[ qVqa<br />

109<br />

RPdabj dfbj ]m rv{a s[ epispbji[ Fjiag dHdahjlw epispbjdibJ<br />

dry yvjHg qiIjsj sg hg Vwv wiV sj IaV wis[ hV m dHo[ rg<br />

ijuVgaw v'wJ } l,s w[ RphVJ sg ?pLVPsg v{S vHg epispbjij f+W.Zw<br />

dli'fjRp sg W?dLL wis[ hV m f+W.ZwJ a[ f+yjiwJ V[ dli'fjRp sg fdr,a+<br />

ilq } Whpa VgrgG f,Zi $a[ dvbj tCj wgaj ]m s[t lpS w[ qP>h dry<br />

RpGevgbJ v{SgbJ f{GsgbJ hV m lqN VhgG bjMsg dw dHhVJ wiq~<br />

wJcg ilqJ } yjvP wiV rjvj w"S ]( f+>aP dHw e,v lf,LB ] dw<br />

epiP fjaLjh sg dVijsig wiV wiw[ hg ljig w"q wLB F'e ihg ]m<br />

rv{a a[ h'i f,Aqg s[LJ dry dli'fjRp sg aJ dq,Bg fvga wgag uj<br />

ihg ]m d?bjv wgaj uJsj ] dw dH>cgbj dry rg dHh' hg wC%g z'vg<br />

uj ihg h'r[eg@ dwMdw Rpo'G hg dHh ilqJ dHo[ fhp.ysgbJ hV m wpN<br />

wp qVqag dqljvJ dHM hV ^<br />

\R| bV.s drbjh lq[G u'Cg } dli'fjRp \fdr,a= ipqjv[| sg W?dLL<br />

epispbjij ljdhW rv'G wgag uJsg ]m dHo[ w'Hg d?bjv VhgG<br />

i,Ddtbj uJsj dw u'Cg b>Ddq+aZjig uJ w[ljZjig rg ] uJ VhgG m<br />

dli` uJEgbJ qJEgbJ } ?pL wiV vHg a[ qjdHbj WB'iV vHg<br />

dHh cijqj wgaj uJsj ]m<br />

\b| l.aJ V[ rg bjfS[ a"i $a[ drbjh lq[G bjfSg rv'G dli'fjRp sg<br />

W?dLL wiVg LpiP wi ds,ag ]m 1991 dr,y Widq>zq drt[<br />

epispbjij ljdhW dr,y v.cV a'G bjHg uV[a s[ qptg V[ ljRPojv<br />

a'G dHw bt"ag l.a rv'G F[u[ dli'fjRp sg W?dLL wgag m sjl V[<br />

dHh b,tgG dc,nj a[ h{ijV idh debj m<br />

\H| dwl[ V[ epispbjij ljdhW drt[ bt>c fjn uJ v.ei wirjdHbj<br />

h'r[@ Rpl} rg dli'fjRp sg W?dLL wgag uJsg ]m wHg<br />

epispbjdibJ dry ipqjv[ s[ Vjv Vjigbv rg ds,aj uJsj ]m<br />

\l| W,Dy[ s[ uVq $a[ uJ Vjq i,tS $a[ epispbjij ljdhW r,v'G ipqjvj<br />

dli'fjRp ds,aj uJsj ]m wHg ziJ dr,y dl>zJ } f+Ljsj Awj w[<br />

fpLjw[ qjdHbj bjds dli'fjRp wdh w[ ds,ag uJsg ]m dw,cj<br />

bdVbjdH dHl ilq Vjv wgaj uj dihj ]m<br />

##!!!Ziqp f>t wdi Rpcdibj mm$$ \f>Vj 145| dwl[ } wg bjtgb{ m dl,t<br />

w"q } epiqda ejcg ijhg $a[ fjRpS rjvgbJ dliw,T dl,t l.lojrJ<br />

hg wpijh[ fHgbJ h'HgbJ hV m L+'qSg epispbjij f+W.Zw wq[Bg@ b>Ddq+ali<br />

a[ ds,vg epispbjij f+W.Zw wq[Bg duhCgbJ f+rjdVa dl,t idha qiIjsj<br />

} vjeP wiV vHg WyVW,Z hV@ bjf hg qVqag ilqJ yjvP wi w[<br />

dl,t w"q } ?pbji wiV vHg uJ ?aq wiV vHg w"CgbJ ljd;LJ dr,y<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


110<br />

epiqda ejcg ijh<br />

F'v bSF'v FjHgrjv WS ihgbJ hV m siWji ljdhW l+g b>Ddq+ali<br />

Whpag qjdHbj s[S rjv[ } rZgbj dli'fjRp Vjv dVrjdubj uJsj ]m<br />

Ziq sg dwia wiV rjvj drbwag duhCj Whpag qjdHbj sj e,xj<br />

VhgG s[ lwsj@ dli'fjRp a'G rJNj hg idh uJsj ] m dHdahjlw epispbji[<br />

dry hg dl,t dl,t Vjv drawij h'r[ aJ epiqda dl,ZJa dwo[ vjeP<br />

h'r[ej m dHh aJ wjbW[ dry wp`i rjvg e,v h'Hg m qvw Fje'bJ sj<br />

hi ue%j W'v Wjvj ] a[ vjv'bJ } hi ue%j bSe"dvbj uJsj ] m epiP<br />

`piqjV ] ^ ##fjfj WjNhp h'r{ Vjhg qpdHbj ljdo V ujHg mm$$ \f>Vj 417|<br />

epispbjdibJ dry cJe l'Bj h'S sj rg dH,w r,cj wjiV ] dw yC%jrj<br />

Ziq sg dwia sj VhgG@ Wv{w qVg sj hp.sj ]m<br />

sjl sg f+yjiwJ a[ epispbji[ s[ f+W.ZwJ } s'dH wi u'C u'sCg<br />

] dw bjfS[ dV,ug qaF[s a[ dVepSgbJ y"ZiJ s[ NeC[ vJF[ i,t w[<br />

epiP e+.o ljdhW rv'G siljdH qjie ##dHwj WjSg dHwp epip dHw' lWsp<br />

rgyjdi mm$$ \f>Vj 646| s[ b>aigr Fjr } lqN w[ l.eaJ } l[ZJ s[S<br />

sg d*fjvaj wiV m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong><br />

\l.a dlfjhg@ la.Wi 1992|


ljcg spisLj dwM (<br />

bjadqw@ bdZbjaqw a[ lsjyjiw wsiJ~wgqaJ sj ZjiVg a[<br />

bv.Wisji ?jvlj dHl lq[G bjfSg Zjidqw a[ ldFbjyjiw drv,tSaj<br />

ba[ bjfSg yvg bj ihg fpijaV f+>fij wjdHq i,tS vHg d;>seg a[<br />

q"a sj z'v wi dihj ]m qpLwvJ@ qplgWaJ ba[ ;pvq s[ W,sv x,BS<br />

sg WujdH h'i ePC%[ hp.s[ uj ih[ ujfs[ hV m w"q vgci-idha a[ dVfp>lw<br />

h' eHg ] m Wjhiv[ a[ b>siv[ Wp,wv s[ l,f dl,t idha qiIjsj } ive,c<br />

wiV s[ IaVJ dry hV m yji[ fjl[ Whjsi dl,t w"q dVijlaj s[ hV[i[<br />

dry dzig h'Hg ] m ajSj WjSj H[Vj dredCbj h'dHbj ] dw lqN VhgG<br />

bj ihg@ w"q sj Fdr,t wg h'r[ej (<br />

l'ys[ lJ ijugr eJZg a[ dHl sg up.cvg wJeil fjiBg h,Do'G ijulg<br />

l,aj tpl ujS $a[ f>ujW sj qlvj h,v h' ujH[ej ba[ dl,t w"q $a[ h'<br />

ihgbJ d;bjsagbJ } wpN nv% f{ ujr[eg m dHh rg IwgV lg dw Fjia<br />

sg VrgG ypSg liwji dl,tJ s[ qVp,tg bdZwji Whjv wi s[r[eg m ijugr<br />

fjiBg s[ WSjH[ wjv[ wj}VJ } ?aq wi w[ f>ujW dry a[ lji[ Fjia<br />

dry dl,t WijWi s[ Ldhig WS w[ ug lwSe[ m uVaj fjiBg s[ vgciJ<br />

V[ bjfS[ FjLSJ ijhgG a[ q{V'`{lBJ ijhgG dl,t w"q s[ qlv[ } h,v wiV<br />

sj drLrjl dsrjdHbj lg m dHl Rpqgs Vjv dw uVaj fjiBg@ dl,t<br />

w"q s[ ;?qg h' yp,w[ rwji $a[ q,v%q vjr[eg a[ Whjv wiV dry lhjHg<br />

h'r[eg@ } duajRpS vHg dl,t w"q V[ r,Z yC% w[ dh,lj fjdHbj m dHv{wLV<br />

dry wJeil fjiBg bjfSgbJ wjvgbJ wiaPaJ wjiV hji eHg m uVaj<br />

fjiBg dul s[ vgci rg!fg! dl>z hV@ V[ Fjia liwji sg rjec'i<br />

l.Fjvg m VrgbJ bjlJ RpqgsJ Vjv Fjiag v'wJ a[ dl,t w"q V[ lp,t sj<br />

ljh dvbj m<br />

uVaj fjiBg sg wjiep;jig $a[ dVejh qjdibJ dHh e,v dVti<br />

w[ ljhqS[ bj uJsg ] dw W'avJ s[ dli` v[Wv hg Wsv[ hV@ b>si<br />

Rph' hg ijugr-qjiwj LijW ]@ Fjr ijugr liwji a[ uVaj fjiBg<br />

sg fjvlg dry ?jl b>ai VhgG m NPn[ fpdvl qpwjWdvbJ s[ cijq[ wi<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


112<br />

epiqda ejcg ijh<br />

w[ dl,t V"urjVJ } Rpl[ ai%J ?aq wgaj uj dihj ]@ ba[ Rpl[ ai%J hg<br />

WgWgbJ } ojS[ dry l,s w[ W[f,a wgaj uJsj ] m liwji sgbJ wjvgbJ<br />

dW,vgbJ Rpl[ ai%J hg vp,B-tlp,B wi w[ v'wJ $a[ ;pvq Tjh ihgbJ hV m<br />

Rpl[ ai%J hg siWji ljdhW l+g b>Ddq+ali s[ spbjv[ lg!bji!fg! z[ij z,ag<br />

hi IjaiP sg avjLg v{ w[ W[dH;a wi ihg ] m dvtS sj Fjr dw Rpl[<br />

ai%J qjlPqJ sj ?PV cp,v% dihj ] a[ wpi,fB fpdvl wiqyjig fjfJ sg<br />

bjqsV Vjv q'B[ hp.s[ uj ih[ hV m rg!fg! dl>z a[ s[rg vjv bjds vgci<br />

f>ujWg@ ?jl wiw[ dl,tJ } daxv al,vgbJ s[ w[ yp,f wiw[ ;pvq ldhS<br />

wig ujS sj Rpfs[L s[ ih[ hV m wdhSg a[ woVg dry WCj b>ai ]m<br />

epiWjSg sj qhJrjw_##evºg blg y.egbj bjyjig Wpigbjh mm$$ dHhVJ<br />

$a[ fPij Tpwsj ]m<br />

liW,a sj Fvj q>eS rjvg@ LjVsji dHdahjl a[ bqgi dril[<br />

rjvg w"q sg dHh spisLj dwM h'Hg a[ h' ihg ]( sPldibJ sg f,a<br />

i,tS sg ;jqV w"q } bjfSg bjWiP WyjRpS sj d`wi v,ej h'dHbj<br />

]m Fjia s[ b>si a[ Wjhiv[ qpvwJ dry dl,tJ } L,wg V;iJ Vjv s[dtbj<br />

uj dihj ] m dVis'L a[ qjlPq h'S s[ WjruPs ljig dl,t w"q a[ B{i'dilB<br />

h' ujS sj x,Bj v,e yp,Ddwbj ]m fpijaV dHdahjl a[ hpS sg y,v ihg<br />

drrloj dry ;qgV blqjV sj `iw dsl dihj ]m dHh WCj e.Fgi<br />

qlvj WSsj uj dihj ]m v[tj~u'tj wiVj rg ;iPig ]m bjY ) dryji<br />

wiw[ w'Hg h,v vFgH[ m<br />

dh>sP Ziq<br />

ljc[ dr,Dy'G Whpa lji[ dh>sP Ziq s[ bVpbjHgbJ } hg fpbjC[ sg<br />

uC% lqNs[ hV m ljdibJ } dH,w i,Dl[ W.V%Sj Rpdya VhgG@ f+>aP dHhVJ<br />

d`iwP bjigbj lqjug ;dhVgba rjdvbJ s[ l"C[ d?bjvJ } rg b,Dt'G<br />

Rphv[ VhgG wi lws[ m dHl l.siF dry dqlBi cg! f{B fg!@ duhCj dW+dBL<br />

iju lq[G ?p`gbj drFje sj qptg lg@ sg bela 1901 rjvg dif'iB<br />

hg wj`g h'r[eg m dvtsj ]^<br />

dh>sP qa s[ bVpbjHg hq[Lj hg dl,t qa } w{igbJ b,tJ Vjv<br />

s[ts[ bjH[ hV@ dwMdw dHl s[ epiP ljdhWjV V[ fPiV lxvaj<br />

ldha W+jhqSrjs $a[ bjZjdia APa Aja sj FifPi dri'Z<br />

wgaj lg m dHl[ wjiV dh>sPbJ sg hq[Lj a'G dHh w'dLL ihg h{<br />

dw dl,t lisjiJ s[ W,DdybJ } t>c[ sg fjhpv fjV wiV a'G i'dwbj<br />

ujr[ ba[ r,Z a'G r,Z dl,tJ } q;%Wg bwgs[ a'G a'dCbj ujr[ m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


ljcg spisLj dwM (<br />

113<br />

dh>sP qa LwagLjvg Wp,Z qa } aJ fdhvJ hg dVev yp,Ddwbj<br />

h{ ba[ hpS dHl V[ dl,t qa sgbJ wHg l`J dry sijCJ fj<br />

ds,agbJ hV m<br />

dHl dry w'Hg L,w VhgG dw dl,t w"q sj r,cj dh,lj dh>sPbJ dr,Dy'G<br />

hg bjdHbj h{ m dHl vHg dh>sPbJ rjv[ l.lwji dl,t Ziq } q>VS rjdvbJ<br />

$a[ hjrg hp.s[ ih[ hV m dl,t Ziq siblv dh>sPbJ s[ qPiag fPuj@ x'w[<br />

wiq~wJcJ@ APa-Aja a[ riSr>c s[ d?vj` dHw dwlq sj uhjs lg m<br />

dHl[ ai%J qplvqjVJ s[ wHg rdhqJ } V.debj wi w[ dl,t epiP ljdhWjV<br />

V[ l,y sg l[Z ds,ag lg m dHl vHg Vj aJ dh>sPbJ ba[ Vj hg qplvqjVJ<br />

V[ dHl RpKn ih[ l,Dy[ Ziq } dtC[ q,Do[ lrgwji wgaj m epispbjij lpZji<br />

a[ bwjvg vdhiJ rg dh>sP Ziq s[ h,Ds'G r,Z y,pw[ QvW[ } ?aq wiV<br />

vHg yvjHgbJ eHgbJ lV m Wjbs dry dHV%J vdhiJ V[ hg dlbjlg<br />

iPf Zji `i.egbJ } qpvw'G Wjhi w,T qjdibj m Ijs i,tS rjvg e,v<br />

h{ dw dwl[ lq[G siWji ljdhW b>Ddq+ali sg fdiwiqj dh>sPbJ s[ s[rg<br />

s[rdabJ sgbJ qPiagbJ Vjv Fig hp.sg lg m FjHg wjV% dl>z VjFj@<br />

f+'`{li epiqpt dl>z@ debjVg ds,a dl>z bjds dl>zJ V[ ;Wisla qpdh>q<br />

yvj w[ dl,t w"q sj dHV%J a'G tdhCj ApcjdHbj m f+>aP dh>sP Ziq V[ hji<br />

VhgG q>Vg a[ qpC dl,tJ } ?aq wiV vHg hqv[ wig uj dihj h{ m<br />

1947 dry Fjia bj;js h' debj m liwji sg rjec'i dh>sP<br />

Whp~deSag s[ h,o bj eHg m dHh w,BC d`iwP ljWa h'H[ vpwr[G T.e<br />

Vjv Fjia } dVi'v dh>sP ijLBi WSjRpS dry up,B eH[ a[ z,B~deSag<br />

rjv[@ ?jl wiw[ dl,tJ } uijdHq~f[Lj wdh w[ WsVjq wiVj LpiP wi<br />

ds,aj m dHl[ ai%J qplvqjVJ } s[L~Z+'hg fjdwlajVg wdh w[ WsVjq wgaj<br />

uj dihj h{ m dqlBi duVjh s[ qpajdWw hi wJeilg dh>sP Fjr[G dw>Vj<br />

rg t,sif'L h'r[@ b>si'G w,BC dh>sP f+la h'r[ej m dHh e,v 100 f+agLa<br />

ngw ljWa h'Hg h{ m h{ijVg sg e,v h{ dw qpvw sg ijtg widsbJ dh,w<br />

dry e'vgbJ tjr[ aJ dl,t fi.aP u[wi bjfS[ Ziq sg bj;jsg sg e,v<br />

wi[ aJ w[ljZjig dh>sP wdh w[ ApdBbjdHbj uj dihj h{ m<br />

dHl[ ai%J 1984 sj z,vPzjij dl,t w"q ws[ VhgG Fp,v lw[eg m Fjia<br />

liwji s[ w,BC d`iwj~f+la r;giJ sg Ldh $a[ hg dl,tJ sj wav[bjq<br />

h'dHbj m wjav Li[bjq api[ dxis[ hV m qpw,sqj dwl[ $a[ rg VhgG<br />

yvjdHbj debj m dHl a'G r,cg lgVj;'ig wg h' lwsg h{ ( dHh w,BC<br />

dh>sP d`iwP fjdvlg qpvw } t[iP. t[iP. wi w[ i,t s[r[eg m dHh lg dh>sP<br />

a[ dh>s liwji sj w,yj dy,nj m hpS blgG bjfS[ zi sj hjv s[tgH[ m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


114<br />

dl,t vgciJ sj dwisji<br />

epiqda ejcg ijh<br />

l.a WjWj uiV{v dl>z ug sg ;WjVg ^ ##?jvlj ug ) u[wi blgG f>o<br />

zjaw a[ dh>sP dVrj; dl,t bjePbJ s[ Th[ Vj yC[% hp.s[ ba[ ?jvlj f>o<br />

sg dl,ZJaw lyjHg a[ drv,tSaj a'G fPig ai%J Vjv ujSwji hp.s[ aJ<br />

1947 dry blgG rg dHw w"q ru'G ?jvlj iju sg f+jfag a[ lojfVj<br />

wgag h'Hg hp.sg ba[ b,u blgG spVgbj sg bj;js a[ ?psqptdabji w"qJ<br />

s[ qpwjWv[ hjSg WS w[ W{n[ h'H[ hp.s[ m$$ dl,t vgciJ dr,Dy'G lpiuga dl>z<br />

WiVjvj sg dqljv s[ w[ bjfS[ Vpwa[ } h'i lf,LB wis[ hV dw ##q{G<br />

dHw s' rji fdhvJ rg l.eaJ } t,pv[% a"i $a[ s,l yp,wj hJ dw df,A[ duh[<br />

lpiuga dl>z WiVjvj V[ lqp>sig hjv dry bwjvg uo[sjiJ a[ h'i lF<br />

A'B[ bjePbJ sg hj;ig dry dHh e,v b{vjVgbj a"i $a[ e,u r,u w[ whg<br />

lg dw f>o sj wg h{ ( Rpl} dul ai%J qei vjrJe[@ Rph v,De[ej m lF<br />

f+wji s[ ijuVgaw `{lv[@ lqN"a[ aJ blJ hg wiV[ hV m u' `{lv[ blgG<br />

wiJe[@ Rph f>o } wWPv wiV[ hg f{Se[ m u[wi w'Hg drbwag uJ wpN<br />

v'w i"vj fjRpSe[ aJ RphVJ } rg Wjbs dry ojfCj s[ w[ qVj vrJe[ m<br />

fi dxi rg yp,f VhgG ih[ aJ lj} Rpl sg w'Hg f+rjh VhgG h{ m$$ ejh[~Wejh[<br />

l.a WjWj dF>ciJrjv[ dHV%J f>ow vgciJ sgbJ lpbjiog a[ h.wjig wiaPaJ<br />

a'G fisj yp,w w[ dl,t l.eaJ } ujSP. wijMs[ idh>s[ lV m<br />

wjL ) l.a ug d;>sj hp.s[ a[ dl,t-l.eaJ } l,yg l[Z ds>s[ idh>s[ m<br />

upNjiP dl,t vgciJ sj i'v<br />

l.a WjWj dF>ciJrjdvbJ a'G s' wsq b,e[ h' w[ w"q sg a[ Ziq<br />

blojVJ sg h'Hg W[hpiqag sj wjiV duo[ dH>sij eJZg a[ dHl sg up.cvg<br />

} lqNs[ hV@ Rpo[ dHV%J dl,t vgciJ qpajdWw Wp,T[ dl,t vgci y,v[ wjiaPl<br />

hV m dHhVJ } diBjdHi h' ujSj yjhgsj h{@ Vhk aJ e'vg Vjv ?aq<br />

wi s[Sj vj;qg h{ m Qva~`dhqg wjiV wHg sjVLri dl,t vgci rg<br />

e'vg sj dVLjVj WS yp,w[ hV m h'i faj VhgG dwl dwl } q"a Rpcgwsg<br />

h{ m dHh Qva ipyg h{ m dHl[ ipyg wjiV hg dl,t w"q ?jVju.eg sj dLwji<br />

h'Hg uj ihg h{ m q>V v{Gs[ hJ dw Wp,T[ vgciJ V[ dl,t w"q } ?pbji wgaj@<br />

f+>aP upNjiP dl,t vgci wg wi ih[ hV ( bjfSg y"Zi yqwjRpS vHg<br />

bjfS[ hg FjHgbJ } dri'Zg lqN w[ qjig uj ih[ hV a[ Qsjig s[ `ar[<br />

ZCj~ZC ljsi wi w[ dVis'LJ s[ ?PV dry h,o i.eg uj ih[ hV m ijdu>si<br />

dl>z FjBgbj w"qg H[waj b?Wji sj b{cgBi bjfS[ agh ljvj<br />

f,aiwjig s[ auiW[ a'G dvtsj h{ ^<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


115<br />

dHh w"q sg WsW?ag VhgG dw 1928 dry aJ dHl sg vgcidLf<br />

fC[%~dvt[ Wji!b{B!vjb drbwagbJ s[ h,o lg m 1968-88 dry<br />

B'Bv bVfC%J@ ijegbJ TjcgbJ a[ ljZJ s[ h,o dry bj eHg m<br />

q[ij Fjr dwl[ wgiaV wiV rjv[ uJ V[w-fpiL sg h[ng wiVj<br />

VhgG@ Wvdw dlbjla a'G w'i[ fpiL a'G h{ m q{G bVpFr wisj hJ<br />

dw bZ'eag vHg riaqjV lq[G qp>c[ z,B ;p>q[rji h'Se[ fi ljig<br />

B"hCj b{Gc w.fVg d;bjsj ;p.q[rji h{ m<br />

dHl dry w'Hg L,w VhgG dw dl,t vgcidLf V[ W,ui QvagbJ<br />

wgagbJ a[ Vagu[ ru'G dl,t w"q ?pbji h'Hg h{ m dHl vgcidLf } wghV[<br />

ojfCj s[ w[ qPhi[ dvbJsj ( RpKai lj` a[ dl,Zj h{ dw blJ bjf Fjr<br />

dw dl,t w"q m dHl vHg duo[ ljc[ vgciJ sj bjyiV dc,e yp,wj h{@ Rpo[<br />

dl,t w"q rg bjfS[ fpidtbJ s[ dHdahjl } FpvjHg W{ng h{ m epiWjSg<br />

} ljc[ WjdWbJ@ sjdsbJ@ fCsjdsbJ V[ d;>seg sj bjZji WSj w[<br />

LjVsji dHdahjl sg dliuVj wgag lg m blgG epiP fjaLjh s[ hpwqJ<br />

} Fpvj w[ bVqag dWfiV igaJ } e+dhS wig uj ih[ hJ a[ t,uv~?pbjig<br />

sg t,c dry dc,es[ uj ih[ hJ m slr[G fjaLjh sj `piqjV h{ ^<br />

uW ve tjvlj ih[ dVbjij mm<br />

aW ve a[u sgRp q{G ljij m<br />

uW dHh eh{ dWfiV wg iga mm<br />

q{G V wi'G dHV wg fiaga mm<br />

ldaepiP fjaLjh V[ bVqagbJ a'G dVbjij idh w[ dryiS sg<br />

ajQgs wgag lg@ f+>aP blgG W+jhqSg wiq~wJcJ } bjfSg wjqIjWg<br />

a[ qpwag sj ljZV lqN W{n[ m dHl[ wiw[ hg blgG epiP fjaLjh s[ a[u<br />

f+ajf a'G rJN[ h' eH[ hJ ^<br />

fPuj bwjv wg<br />

fiyj lWs wj<br />

sgsji tjvl[ wj m<br />

dHh da>V'G dl,ZJa epiP ?jvl[ sg yC%sg wvj s[ f+agw hV@ f+>aP<br />

blgG dHhVJ dl,ZJaJ } df,n s[ w[ ^<br />

fPuj f{l[ wg<br />

fiyj qPiag wj m<br />

ljcg spisLj dwM (<br />

a[ bVqagbJ Vjv dqve'Fj h'S dry hg bjfSg LjV lqNg m ##wWgi<br />

ljyj ldaepip dwbj wi{ uRp dltj qdh yPw mm$$ aoj epi~`piqjV h{ ^<br />

jo pwQr kI pWeI pwie ]<br />

iqs kI Gwl AjWeI jwie ] (pMnw ÝÝâÜ)<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


116<br />

epiqda ejcg ijh<br />

epiP fjaLjh V[ bjfSg Rpqa } LWs s[ vC vjdHbj lg m ##lWds<br />

epiP lpida ZpdV y[vj$$ LWs sg t'u wiV sg WujdH RphVJ sg Rpqa<br />

V[ qVzCa epiP ljdhWjV sgbJ x'B'bJ } q,oj B[wSj LpiP wi ds,aj m<br />

bwjv fpit s[ epSJ s[ l.e+dh epiP e+.o ljdhW s[ q>ug ljdhW s[ fjdrbJ<br />

} epiP s[ yiV lqN w[ zp,BSj LpiP wi ds,aj a[ wHgbJ V[ i,tCgbJ W.V%<br />

w[ bjfSg bfji LiZj sj f+eBjrj wgaj m bdebjVaj s[ hC% dry<br />

ljcg f+yjiw L[+Sg ipC%g uj ihg h{ m RphVJ V[ w"q } l[Z wg s[Sg h{(<br />

ljZjiS W.sj dHhVJ s[ dwisji } s[t w[ Bfvj tj uJsj h{ m L+'qSg<br />

epispbjij f+W.Zw wq[Bg V[ bjf x'B'bJ AfrjHgbJ a[ r[ygbJ m siWji<br />

ljdhW w.fv{wl dry bjf d`vqJ sg LPdB>e wiV sg dHuj;a ds,ag m<br />

us dw slq fjaLjh sj hpwq h{ ^ ##VjBw y[Bw wgH[ wpwjuj mm f+F<br />

v'eV wh bjra vjuj mm$$ fjnw bjf hg b>sj;j vj v{S u[wi rjC<br />

hg t[a } tjS v,e ujr[ aJ t[a sj wg hjv h'r[ej m ##dHhVJ qh.aJ<br />

} aJ blgG Rpaji dvbj@ b{fi duV%J } WhjS v,e[ hJ@ Rph dwl[ w'v'G<br />

v,oS[ VhgG m$$ dHh v`; f>u dfbjdibJ dr,Dy'G dHw V[ epispbjdibJ sgbJ<br />

yjWgbJ v{S lq[G bjt[ lV m dw>Vg lyjHg dHl woV dry h{ m dHv{wLV<br />

du,a w[ epispbjij f+W.Zw wq[Bg s[ q{GWi a[ f+W.Zw epi~qiIjsj }<br />

ive,c wiV dry lF a'G qPhi[ hV m<br />

epispbjdibJ s[ RpljiV sj blv Fjr bv'f h' debj ujfsj<br />

h{ m LJag a[ fPuj s[ li'a ljcgbJ Qva wiaPaJ wiw[ lp,ws[ uj ih[<br />

hV m hi e,v } dlbjla f,Dt'G s[dtbj uJsj h{ m epispbjdibJ s[ e+.ogbJ<br />

sgbJ dVIpwagbJ lpbjiog a[ dlbjlg dVLjV[ } qp,t i,t w[ wgagbJ<br />

uJsgbJ hV m bwjvg sv dlbjlg uqja h{@ f+>aP L+'qSg wq[Bg sj f+ZjV<br />

rg dHl[ uo[W.sg sj spW[v WdSbj idh>sj h{ m epispbjdibJ sj f+W.Z<br />

ZC[W.sg a'G Rpfi Rpn w[ wiVj yjhgsj h{@ f+>aP dHl ai%J VhgG h' dihj m<br />

dHl vHg w"q qji tj ihg h{ m<br />

##f>y firjS f>y fiZjVp mm$$ epiP zi dry f>yJ sj RpKyj blojV<br />

h{ m epiP e+.o ljdhW sg hj;ig dry epiP iPf hg lqN[ uJs[ hV f+>aP dHl<br />

RpKyaq f+>fij } rg blJ wv.wa wi ds,aj h{ m s[l f+s[l b>w V.Wi<br />

1095 l`j 35 $a[ lpvajVfpi dry li'ri sj B,w vjRpS rjv[ f>u<br />

dfbjdibJ } dHwWjv dl>z t[Cj z'Vj~q'Vj W.sj dli'fjY s[Gsj x'B' dry<br />

dstjdHbj debj h{ m dliep.q W.sj bqgi uJ liqjH[sji aJ h' lwsj<br />

h{ f+>aP epiP sg q'hi w[l dli $a[ Vj h'S wiw[ epiP wj dl,t VhgG btrj<br />

lwsj m ujfsj h{ dli'fjY sg dHdahjlw qh,aaj sj Vj l+g t[Cj ljdhW<br />

} faj h{ ba[ Vj hg bt"ag f>u dfbjdibJ } m epiqda s[ qp,Tv[ blPv<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


117<br />

} dA,w[ B.e w[ bjfSg hRpq{ } f,n[ fjRpS vHg dHhVJ x'B' b?Wji dry<br />

Afrj ds,ag h{ m dli'fjY epiP zi'G dwl[ epidl,t h,Do'G dwl[ Ziqg W.s[ }<br />

W?dLbj uJsj h{ m dHhVJ wvupegbJ } w"S lqNjr[ m dHl[ ai%J hjv{Gc<br />

s[ dHw Ldhi c{Vhje dry dHw dHh' duhj w[ljZjig WhpiPfgbj dHw,vj<br />

hg d*fjV Vjv b>Ddq+a dabji wi w[ b>Ddq+a AwjRpS sj Twr.u iyg<br />

uj dihj h{ m f>u dfbjdibJ sg v'C hg VhgG lqNsj m F'v bSF'v dl,DZ[<br />

ljs[ v'w qjdHbj ujv dry xl[ qji tjHg uj ih[ hV m dHh' duh[ Vgq<br />

hwgq dl,t w"q } Whpa VpwljV fhp.yj ih[ hV m<br />

ujafja sj w'hC dh>sP Ziq sg s[S h{ m lj} rg dHl dWqjig<br />

V[ fPig ai%J uwdCbj h'dHbj h{ m slr[G fjaLjh V[ b>Ddq+a sj WjBj<br />

dabji wi w[ WQ{i dwl[ dF>V F[s s[ lF } AwjdHbj lg m RPy~Vgy<br />

sgbJ w.ZJ Tjh w[ l.ea a[ f>ea sj dl,ZJa yvjdHbj m blgG h'i dwl<br />

} bjtgH[@ ljc[ qptg hg dHl epiqda s[ qp,Tv[ dl,ZJa sg dq,Bg fvga<br />

wi ih[ hV m wpCg qp>c[ s[ diLa[ lq[G uja Wijsig sj lpbjv qPhi[ i,ts[<br />

hV m dHo[ hg W,l VhgG@ bV.s wjiu lq[G W+jhqSg ilqJ igaJ sg Fiqji<br />

hp.sg h{ m b>a $a[ e+.og dl>z bisjl wisj h{ dw bV.s wjiu sg ilq<br />

fPiV epi~qiIjsj Vjv h'Hg m dw,cj r,cj NPn blgG epiP ljdhW sg hj;ig<br />

dry W'v ih[ hp.s[ hJ m<br />

fPuj sj ZjV<br />

ljcg spisLj dwM (<br />

blJ Ziq } rg wji'Wjig Z.sj WSj dvbj h{ m wgiaV@ bt>c fjn<br />

bjds wiV vHg l"sj wgaj uJsj h{ m wHg ue%j s[dtbj debj ] dw<br />

ijeg dl>z sg lpiag LWs sg WujH[ rju[ Rpa[ bj ihg qjdHbj r,v hp.sg<br />

h{ m ##i'Bgbj wjidS fPidh ajv$$ sj aqjLj h' dihj hp.sj h{ m wHg ft>cg<br />

ljZ epi~q>ai arg; Zje[ sptg vpwjHg } ?pL wiV vHg s[ w[ qjdHbj<br />

WB'is[ hV m dHhVJ F,si fpiLJ f+ojdH epiP ljdhW V[ `piqjdHbj h{ ^<br />

dZ+ep daVj wj ugdrbj du dvdt dvdt r[ydh VjRp mm \f>Vj 1245|<br />

fjt>cg a[ s.Fg ljZJ sj hC% hg bjdHbj h'dHbj h{ m dl,t Ziq dry<br />

wiVg f+ZjV h{ m epiP qda } dabje w[ W+jhqSg qa qei hg v,eg uj<br />

ih[ hJ m epiP ljdhW V[ dl,t } LWs s[ vC vj w[ ugrV ujy s,lg lg m<br />

lj} dHhVJ s.Fg ljZJ a'G WySj yjhgsj h{ m dh>sP Ziq@ Fjiag liwji<br />

a[ vgciJ } w'lg ujS sg WujdH w"q } bjf h.Fvj qjiVj yjhgsj<br />

h{ m bjY dWfiV igaJ A,c w[ l,y[ epiP sj vC xCgH[ m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong><br />

\s[l f+s[l@ Vr.Wi 1990|


Fiq Fpv[t[<br />

kwdI kUVu boil mlu Kwie ]<br />

bRwhmxu nwvY jIAw Gwie ]<br />

jogI jugiq n jwxY AMDu ]<br />

qIny EjwVy kw bµDu ] \f>Vj 662|<br />

dHh Fjia sg bdZbjaqw bZ'eag sj lhg l.w[a epiP VjVw ug<br />

V[ WjSg@ Zpi wg WjSg dry ds=lBjdHbj h{ m epiP VjVw s[ bjeqV lq[G<br />

W+jhqS sptg v'wJ } Fiq Fpv[t[ a[ x'w[ wiq~wJcJ s[ ujv dry xlj<br />

w[ vp,Bg uj dihj lg m sPli[ fjl[ qplvqjVg Ligba s[ T"Geg wiCgbJ<br />

;.ugiJ dry qVp,taj } uwC ih[ lV m u'eg bjfSgbJ upeagbJ Vjv<br />

ugrJ } Fiqj ih[ lV m Ziq sj f+qp,t f+I'uV@ fpiL } lsjyjig a[<br />

s{rg epSJ sj ZjiVg WVjRpSj hp.sj h{@ dul a'G uVaj dWvwpv w'ig<br />

lg m l+g epiP VjVw V[ ##lyhp Yi[ lFp w'@ Rpfdi lyp bjyjip mm$$ sj h'wj<br />

s[ w[ dHw VrJ dl,ZJa spVgbJ ljhqS[ i,Ddtbj m<br />

dl>z Wpw[ dqiejrvg@ F.Vg ujdH V Zgdi Zi'bj mm!!!<br />

epiqpdt wdv drdy fieB h'bj mm<br />

\FjHg episjl ug@ rji É@ fRpCg ÊÏ|<br />

f>Ddca a[ qpvjdSbJ s[ c[dibJ dry hvyvg a[ fi[LjVg x{v eHg m<br />

bjfSg wPC dwdibj $a[ fisj fjRpS vHg epiP VjVw fjaLjh } FPaVj<br />

a[ wpijhgbj bjdtbj m f>ur[G fjaLjh } a,ag arg $a[ dWnj w[ a,a[<br />

i[a s[ wCA[ lgl $a[ fjH[@ s[e dry RpWjdvbj m epiP a[Q Whjsi \epiP<br />

VjVw V"r[G ujq[ dry| ug } dHl l,y sj N.cj RpKyj i,tS vHg WvgsjV<br />

s[Sj dfbj m slr[G ujq[ epiP e'dW>s dl>z ug V[ bjfSj fdirji a[ bjfSj<br />

bjf ba[ bV[wJ Whjsi dl>z lPiq[ wpiWjV wga[ m dl,tg s[ WPB[ } ?PV<br />

Vjv dl>Ddubj m dl,tJ } b>Ddq+a sg sja W?L w[ bqi wi ds,aj m dl,tJ<br />

} L?lg fPuj sg WujH[ #LWs$ epiP e+.o s[ vC vjdHbj m bjds l+g epiP<br />

e+.o ljdhW ljc[ fjl dHw bqp,vj ?;jVj h{ m epiWjSg sj debjV lsgrg<br />

h{ m ljij f+wjL rjdhepiP s[ Rpfs[LJ a[ WjSg a'G dqv lwsj h{ a[ dHl<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


Fiq Fpv[t[<br />

119<br />

s[ bjli[ ljcj qjie i"LV idh lwsj h{ m dl,t Ziq f+FP drLrjlg h{@<br />

b>Z~drLrjlg VhgG m dHh dViqv dryji a[ Vjq sg wqjHg a'G Rpfu[<br />

debjV dry ds=C% drLrjl i,tsj h{ m dHh wiq~wJcgbJ sj Ziq VhgG m<br />

dHo[ wiVg f+ZjV h{ m Ioj ^<br />

riK riK crn Dry vIcwrI ]<br />

duibDw Coif Bey inrMkwrI ] \f>Vj 685|<br />

epiP sj dl,t dViqv dryjiJ ijhgG bjfS[ bjyiS } Tjvsj h{ m<br />

debjV drhPSj qVp,t b>V%j h{ m fi b`l'l ) l+g epiP e+.o ljdhW duh[<br />

bVq'v bdZbjaqw ba[ fPiV WpdVbjsg l,y s[ ?;jV[ s[ hp.dsbJ rg<br />

dl,tg W+jhqSrjs s[ dLw.u[ dry veFe hi fdhvP a'G uwCg h'Hg h{@<br />

dul sj wjiV dHdahjl dvtS rjv[ uJ aJ w,BC dh>sP lV uJ qplvqjV m<br />

dHhVJ epiP zi s[ s'tgbJ V[ epiqda d`vjl`g Wji[ Whpa Fpv[tj fjRP<br />

ljdha idybj m epiP VjVw s[r ba[ RphVJ s[ V"G RpKai~bdZwjigbJ<br />

V[ W[b>a f+jSgbJ } l,y[ bdZbjaqrjs sg f+y.c i"LVg dry epiqda<br />

ejcg ijh RpKa[ y,vS sg f+[iVj ds,ag m fi dHh W+jhqSrjs x'dVwl<br />

f>Ag rJe h{@ u' bjfS[ ligi sg bhPag beVg dry s[ w[ qpC Iprw<br />

h' dVWCsj h{ m dqlvJ s[ dl,t iju Rpf+>a aJ dHh zpS rJe dl,tg s[<br />

dW+A sgbJ uC%J Rpa[ FjiP h' debj m wpdBv W,pZgugrgbJ V[ wHg ai%J<br />

s[ f+*S dHw,ai wiw[ bjfSg FjrVj bVplji dvt vH[ ba[ dHh qLhPi<br />

dl,tJ s[ Vjq o,v[@ epiP e'dW>s dl>z ug rv'G dvtrjH[ h'H[ s,l w[@<br />

idhaVjdqbJ s[ iPf dry ujig wi ds,a[ m<br />

idhaVjdqbJ s[ s"i a'G fdhvJ bioja epiP biuV ljdhW ug lq[G<br />

rg epiWjSg dry w,yg epiWjSg dqvjRpS sj l.wB bjdHbj lg m fi<br />

epiP ljdhWjV V[ bjds l+g epiP e+.o ljdhW sg l.fjsVj wi w[ dHl l.wB<br />

sj lqjZjV wi ds,aj m dHhVJ idhaVjdqbJ ijhgG epiqda d`vjl`g<br />

Wji[ wHg Fiq Fpv[t[ fjH[ eH[ hV m Whpa ljigbJ lr{~dri'Zg e,vJ dHhVJ<br />

idhaVjdqbJ dry dqvsgbJ hV@ duhCgbJ dw epiP e+.o ljdhW dry<br />

siu WjSg s[ dWvwpv RpvB hV m RpsjhiS ru'G idhaVjqj FjHg V.s<br />

vjv ug dry dHw oJ dvdtbj h{ ^ ##!!!ba[ u[ LijZ bjrV aJ A,ag<br />

f+wji sj f+ljs wi{ m wi w[ dabji f+ljds ba[ ?jvl[ } l,s w[ bV.s<br />

fC[%@ fC% w[ bV.s bisjl wi[ m dl,tJ } f+ljds trjr[ m aJ dHl sj<br />

ds,aj ojH[ fC[ ba[ df,aiJ } fhp.y[ m$$<br />

wWgi V[ l,y' l,y Rpyjdibj ^<br />

ugra dfai V qjV{ w'RP qPH[G dlijZ wijhg mm<br />

dfai Fg Wfpi[ whp dwRp fjrdh wRPbj wPwi tjhg mm \f>Vj 332|<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


120<br />

epiqda ejcg ijh<br />

ldaepiJ s[ dHl hpwq bVplji epiWjSg lijZ wiV sg f+rjVeg<br />

VhgG ds>sg m lj} bjfS[ wjiu epiWjSg s[ hpwq bVplji hg wiV[ yjhgs[<br />

hV m epiP ljdhW V[ W+jhqSrjs sj t>cV wgaj h{ a[ wiq~wJc sj rg m<br />

nwnk AgY so imlY ij Kty Gwly dyie ] \f>Vj 472|<br />

aoj ^<br />

AwieAw gieAw muieAw nwau ]<br />

ipCY pqil sidhu kwv ]<br />

nwnk mnmuiK AMDu ipAwru ]<br />

bwJu gurU fubw sµswru ] \f>Vj 138|<br />

epiWjSg lijZ@ df>c fav@ L?lg fPuj@ ria a[ uVq qiS bjds<br />

wiq~wJcJ sj t>cV wisg h{ m W+jhqSJ sg WujH[ dl,tJ } f+ljs Awj<br />

w[ dl,t-W+jhqS f{sj wiVj rjuW VhgG m dHl[ idhaVjq[ dry b,e[<br />

dvdtbj h{ ^ ##dHlaig s[ ujq[ a[ drljhp V wiVj m b>adi sj vjhj<br />

dHlaig wRp VhgG s[rVj m$$<br />

fi dHVwvjWg epiP VjVw fjaLjh V[ dHlaig sg RpKy-hlag }<br />

lrgwji widsbJ Wpv.s bjrj; dry bjdtbj ^<br />

so ikau mMdw AwKIAY ijqu jµmih rwjwn ] \f>Vj 473|<br />

dHlaig } qis sj biZ.eg wdh w[ lVqjdVbj h{ ^<br />

suµniq kIey qurku jy hoiegw Aaurq kw ikAw krIAY ]<br />

ArD srIrI nwir n CofY qw qy ihMdU hI rhIAY ] \f>Vj 477|<br />

e+dhlog ugrV sg e,cg qis a[ dHlaig s[ ldhI'e Vjv hg<br />

lqapv h{ m dHlaig } lqjduw a[ Zjidqw f,t a'G WijWiaj W?Lg m<br />

idhaVjqj FjHg f+dhvjs dl>z s[ LpiP dry dvdtbj dqvsj h{ ^<br />

##hpwq h'Ij f+dhvjs dl>z@ dWf ujda h.lijdH mm$$ us dw uja<br />

riV sj epiP bjL[ bVplji ;'isji t>cV h{ ^<br />

jO qUµ bRwhmxu bRhmxI jwieAw ]<br />

qau Awn bwt kwhy nhI AwieAw ]2]<br />

qum kq bRwhmx hm kq sUd ]<br />

hm kq lohU qum kq dUD ] \f>Vj 324|<br />

dHl[ ai%J idhaVjqj FjHg sdHbj dl>z s[ LpiP dry dvdtbj h{ ^<br />

l+g slrgG fjaLjhg bV.sfpi q[G W{n[ o[ sIj dl>z ug f+LV wgbj m<br />

lp qhjiju ug@ idhaVjqj whgH[@ dul w[ lpVS[ l[ qpwag h'dH m<br />

RpKai ^ us s[rg f+eB FHg b"i f>y fIji[ ljrZjV hPH[ aW[ lF<br />

s[raj bjH[ m w[l y.cg ug sgH[@ WjhVg w,A hVP ug sHg m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


Fiq Fpv[t[<br />

qpwag lpSV Vjv VhgG h.psg m epiWjSg f+qjS ^<br />

siqgur no sBu ko vyKdw jyqw jgqu sµswru ]<br />

ifTY mukiq n hoveI ijcru sbid n kry vIcwru ]<br />

121<br />

\f>Vj 594|<br />

ldaepiJ V[ lpida LWs s[ debjV } qh,aaj ds,ag h{ m dHl[ dry<br />

fif,w idhS vHg epiWjSg epi~LWs ijhgG f+[iVj W?Lg m w[l s[rg a[<br />

w,A hVPqjV ug rv'G s[Sg WCg hjl'hgSg duhg drMa h{ m us'G dw dHl<br />

dry dwl[ ugr } L,w VhgG dw w[l ligi sj ;iPig b>e hV m u.qs[<br />

W,y[ s[ dli $a[ w[l hp.s[ hV m wi'CJ hg i'q ligi } ljrZjV i,ts[ hV m<br />

epiP fjaLjh V[ ##epiqpt i'dq i'dq hdi dZbjr{$$ \f>Vj 941| sj ds+LBJa<br />

ds,aj h{@ aJ u' i'qJ ijhk x'wg fRpS sg WujH[ Vjq b>Ddq+a aV dry<br />

dl>Ddybj ujr[ m u[wi dHh idhaVjq[ epiP sj hpwq hp.s[ aJ dHhVJ dry<br />

epiWjSg sg ai%J w'Hg rg RpwjHg a[ aisgs Vj hp.sg m epiP ljdhW dl,tJ<br />

rv'G ujig wijRpS sg WujH[ bjf ujig wi lws[ lV m dHhVJ<br />

idhaVjdqbJ dry epiqda dri'Zg ZjijrJ sg Fiqji h{ m epiP W?dLL<br />

wwjiJ sg dt,vg RpcjRpS rjvg e,v h{ m s[rg sg fPuj a[ h}qjV sg<br />

L?lg fPuj wiV vHg f+[iVj ds,ag h{ m us dw epiP e'dW>s dl>z ug V[ ^<br />

##H[w dWVj qV V{w V bjV{$$ sj Rpfs[L ds,aj m<br />

Twkuru Coif dwsI kau ismrih mnmuK AMD AigAwnw ] \f>Vj 1138|<br />

Brmy suir nr dyvI dyvw ] (pMnw Þáä)<br />

prmysru pwrbRhm byAMqu ]...<br />

dyvIAw nhI jwnY mrm ] (pMnw äåà)<br />

mhw mweI kI pUjw krY ] nr sY nwir hoie AauqrY ]<br />

qU khIAq hI Awid BvwnI ] mukiq kI brIAw khw CpwnI ]<br />

\f>Vj 874|<br />

w[lJ } #wwji$ dvtSj rg dHw Qvag h{ m w[l ligi sj ;iPig<br />

b>e h'S wiw[ dHhVJ sg l.Fjv vHg slaji \w[lwg| wwji h' lwsj<br />

h{ m w[l wav wijRpS Vjv dl,t fdaa h' uJsj h{ m fdaa dl,t vHg<br />

spWjij b>Ddq+a AwSj a[ epiP iPf f>u dfbjdibJ rv'G v,eg aV?jh \l;j|<br />

sg lhg fpLBg wiV a'G Wjbs hg dl>z W?dLbj uJsj h{ m fi WjhivgbJ<br />

f>u wwjig idhaJ dr,Dy'G h'Hg Fp,v bisjl wi w[ qpbj`g dqv lwsg<br />

h{ m dT,vC a[ yapi fpiLJ V[ w[lwg sg WujH[ w[l hg wwji WSj w[ wwji<br />

hg w,B ds,aj m #f+[q lpqjie e+.o$ s[ wiaj V[ #l+g slq e+.o$ rJe #f+[q<br />

lpqjie e+.o$ Vjv fjaLjhg slrgG dvt w[ dHh e+.o rg slrgG fjaLjhg<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


122<br />

epiqda ejcg ijh<br />

rv'G Rpyjdibj f+eB wi ds,aj m qhjV drsrjV FjHg l.a't dl>z ug@<br />

debjVg debjV dl>z@ ba[ FjHg iaV dl>z F.eP 19rgG lsg s[ drsrjVJ<br />

V[ dHhVJ idha qiIjsj s[ tidCbJ a'G hg f+[iSj v{ w[ dl,t dHdahjl<br />

a[ idha qiIjsj } f+f,w wi ds,aj dul Vjv Fpv[t[ hg rZS[ hV@ t'u<br />

s[ qphaju hV m<br />

b,u~w,v% y,vsj rhgi 6rJ a?a s[ l.yjvw WjWj l.aj dl>z V[<br />

l+g h;Pi ljdhW sg qiIjsj epiP hpwqJ $a[ yvjRpS vHg dHw hpwqVjqj<br />

ujig wgaj m 12@ 13@ 16@ 17 ZjijrJ ?jl V'B wiV rjvgbJ hV ^<br />

12! Lhgsg s[e sj F'e bag ;iPig h{ m dHh qiIjsj qgig fgig s[<br />

qjvw ljdhW l+g epiP hdie'dW>s fjaLjh sg yvjHg h'Hg h{ m fi<br />

lisjHg F'e VhgG m Lhgsg s[e h'Sg yjhgsg h{@ dul dry lp,t<br />

dVZjV \F.e| bda ;iPig h{ m<br />

13! Vjigbv a[ wp.F bt>c fjn lq[G epiqda bVplji lhg hV m<br />

16! LlaiJ } y.sV sj dB,wj@ bai xpv[v-F[Bj lhg h{ m<br />

17! LlaiJ } ypB.e[ s[ ?PV sj davw lhg h{ m ypB.ej w[rv I'e<br />

blojV $a[ hg NBwjdHbj ujSj yjhgsj h{ m l[rjsji agi b>si'G<br />

v{ w[ bjr[ a[ LlaiJ } ?PV sj davw vjr[ m<br />

cj! uga dl>z lgav V[ dl>z lFj f,Dda=wj@ upvjHg 1980 s[ v[t<br />

dry dHhVJ dVh.eJ Wji[ dvdtbj h{ ^<br />

idha qiIjsj sg iPh a[ du>s ujV } epiP sgbJ vjcvgbJ<br />

`"uJ \dVh.eJ| V[ hg qjvjra ev[ fj w[ e+dhS wgaj a[ hpS<br />

aw Rpl[ ai%J wjiW.s hV m<br />

dVh.e WjWj l.aj dl>z V[ dHh dl,t qiIjsj dli` bjfSg ugF<br />

s[ ylw[ r,l wjiW.s wgaj h{ aJ u' dHh F.e a[ qjl Aws[ idh lwS m<br />

epiP e+.o dry f+qjS ^<br />

kbIr BWg mwCulI surw pwin jo jo pRwnI KWih ]<br />

qIrQ brq nym kIey qy sBY rswqil jWih ] \f>Vj 1377|<br />

dHhVJ sg idha qiIjsj sj t>cV wisj h{ m dxi yvjwg Vjv<br />

epiP hie'dW>s duh[ qhjV I'Z[ s[ Vjq } bjfS[ lpbjio vHg riaS'G<br />

l.w'y VhgG wgaj m dHl[ ai%J W,wij r,T w[ ?PV sj davw vjRpSj Wp;dsvg<br />

h{ m dl,t Ziq sg WpdVbjs ##bnldn agio lev fp>V ugb sdHbj<br />

firjVp$$ \f>Vj 136| s[ dl,ZJa $a[ i,tg h{ m<br />

b,u~w,v% l.aJ sj WCj yiyj h{ m wiVg rjv[ qhJfpiL ljc[<br />

ldawjiI'e hV@ fi s.Fg l.aJ sj W'vWjvj rZsj uj dihj h{ m bjH[<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


Fiq Fpv[t[<br />

123<br />

dsV qjdHbj e+l[ F,si fpiL v.q[ y'v[ fj w[ IP!w[! dry uhj;'G Rpais[<br />

hV m bjf'~bjfS[ u.ai q>ai Vjv l.eaJ } wgv w[ qjdHbj s[ e,Dx[<br />

NjCV vHg WC[ auiWjwji hV m bjfS[ h;Pig l[rwJ ijhgG F'v[ Fjv[<br />

v'wJ } rievj ih[ hV m sptg uVaj } xPw qji w[ fjSg sj b>Ddq+a<br />

r[y ih[ hV m v.ei s[ WhjV[ f"Gc NjCV sj f+yji wi ih[ hV m lp,t a[<br />

y{V sg ?jai spVgbJ b>V[%rjh f{l[ s[ ihg h{@ dul Vjv dHhVJ s.FgbJ<br />

sgbJ r,cgbJ r,cgbJ bjvgLjV dWvdc>eJ $a[ s' s' N.c[ vdhij ih[ hV m<br />

bjfSg f+daFj s[ Fp,Dt[@ NPn[ f+f>y s[ ;'i sptg v'wJ } V,w ieCV sg<br />

dldtbj ds>s[ hV m l.aJ sg ?jvg wpilg@ epiP e+.o ljdhW s[ WijWi v,eg<br />

e,sg } fPuS I'e lqN w[ l[rw q,Do[ B[ws[ hV@ us dw epiP ljdhWjV<br />

V[ L?lg a[ Wp,a f+lag sg wiCg qVjhg wgag m b>Ddq+a sg sja f>u dfbji[<br />

hg epiP e+.o ljdhW sg h;Pig dry s[ lws[ hV@ fi dHh dVci qVqptg<br />

sph[v[ F'v[ Fjv[ v'wJ } epqijh wi ih[ hV m dHhVJ wpigagbJ s[ lpZji<br />

vHg dl,tJ dry lpZjiw vdhiJ h'Gs dry bjHgbJ m WjWj dsbjv ug<br />

a[ WjWj ijq dl>z V[ dWtC[ lq[G dl,t f>o } Vr[G dldiM l[Z ds,ag@ fi<br />

?psQi; dl,tJ V[ bjfS[ vjF dha ive,c wi ds,aj m<br />

W+jhqSrjs rJe I'e qa rg dl,t qa $a[ FjiP h'S sg z>Bg ruj<br />

dihj h{ m<br />

epiP VjVw s[r ug V[ ##dlZ e'ldB$$ dVi'v I'e qa a[ dl,t Ziq<br />

s[ WpdVbjsg blPvJ } dVtC w[ I'egbJ } Vjq dlqiV Vjv u'CV sg<br />

f+[iVj dha iyg m b,u I'e qa s[ dl,tg dry f+r[L } qjSaj dqv ihg<br />

h{ m I'e qa a[ dl,t Ziq dry WpdVbjsg bu'C h{ m aoj ^<br />

invlI krm BuAMgm BwTI ryck pUrk kuµB krY ]<br />

ibnu siqgur ikCu soJI nwhI Brmy BUlw bUif mrY ]<br />

AMDw BirAw Bir Bir DovY AMqr kI mlu kdy n lhY ]<br />

nwm ibnw Pokt siB krmw ijau bwjIgru Brim BulY ]<br />

\f>Vj 1343|<br />

dl,t Ziq lpa.ai Ziq h{ m I'e s[ bjlS a[ f+jSjIjq ligi }<br />

dlhaq>s i,t lws[ hV@ fi apI.eq VjCg \w.pcvVg| s[ ila[ f+FP sj<br />

dqvjf VhgG h' lwsj m lrjl lrjl Vjq ufSj@ lpida LWs s[ q[v<br />

Vjv hg f+FP sj dqvjf h{ m I'e sgbJ d*dibjrJ Wj;geiJ sgbJ t[cJ<br />

hV m dl,tJ } l.a dlfjhg sg idhSg WdhSg ba[ wdhSg sg W?dLL@<br />

epiP ljdhW rv'G W[b>a zjvSj a[ wpiWjVgbJ Wjbs dqvg h{ m bjY )<br />

blgG dHh Wj;geiJ rjv[ wiq Ziq dabje w[ fPi[ epidl,t WSV vHg<br />

f+IaVLgv h'HgH[ ^<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


124<br />

epiqda ejcg ijh<br />

krm Drm pwKMf jo dIsih iqn jmu jwgwqI lUtY ]<br />

inrbwx kIrqnu gwvhu krqy kw inmK ismrq ijqu CUtY ]<br />

aoj ^<br />

\f>Vj 747|<br />

krm Drm nym bRq pUjw ]<br />

pwrbRhm ibnu jwnu n dUjw ] \f>Vj 199|<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong><br />

\s[l f+s[l@ 23!9!1983|


q}rjs a[ sdva<br />

s[l f+s[l s[ b>w V.Wi 1215/16 a[ lqwjvg f[fiJ dry #sdv,aJ$<br />

$a[ bdabjyji drip,Z qp;jhij dHLdahji Af[ lV m dHhVJ dHLdahjiJ<br />

dry sdvaJ Rpfi h'H[ bdabjyji Wji[ dhis[ r[Zw wpN ?WiJ rg lV m<br />

qVp,taj a[ i,W } dfbji wiV rjvj dHVljV dHhVJ sisVjw ?WiJ<br />

} fC% w[ dHw rji aJ ;iPi N.u'dCbj debj h'r[ej m vP.~w.c[ tC[ wiV<br />

rjvgbJ zBVjrJ Fjia dry bjq rjfi ihgbJ hV@ f+>aP h{ijV wiV<br />

rjvg e,v h{ dw Fjia liwji s[ w.VJ $a[ uP. rg VhgG liw ihg m vjhVa<br />

h{ dHl Fjiag lqju s[@ dul dry uja~fja@ dF,B bjds WpijHgbJ sj<br />

W'vWjvj h'r[ m dHVljVJ } sdva uJ bAPa lqN w[ spiwjiVj a[ V`ia<br />

wiVg qVp,taj s[ q,Do[ $a[ dHw r,cj wv.w h{ m ##qjVl wg uja lF{ H[w{<br />

fdhyjVW'$$ dHw bB,v l,yjHg h{@ f+>aP q}rjsg dHl l,y } q>VS }<br />

dabji VhgG m<br />

epiP VjVw fjaLjh FjiagbJ $a[ hp.sj ;pvq s[t w[ wpivj Rpn[<br />

lV@ a[ bwjv fpit } rg ajhVj qji ds,aj ^ ##H[ag qji fHg wivjS[<br />

a{G wg sisp V bjdHbj mm$$ \f>Vj 360| wg b,u q}rjs s[ dLwji h'H[<br />

dHVljVJ $a[ z,B ;pvq h' dihj h{( dVly{ hg fdr,ai bjaqjrJ wdhiJ<br />

sj ;pvq hp.sj s[t w[ aC` RpngbJ h'SegbJ m sjl rg bjfS[ sdva<br />

rgiJ s[ sp,t dry aV'G qV'G Ljqv hp.sj h'dHbj wpN wp laiJ dvt w[<br />

bjfS[ fjnwJ Vjv bjfS[ d?bjvja lJN[ wiV sg YB v{ dihj h{ m<br />

lsj wjdHq idhS rjvg a[ uVq a'G f{sj h'Hg qVp,tg VjWijWig<br />

W+jhqSg qa uJ q}rjs sj b{vjVgbj a,a h{ m dHh dHl s[ lqjuw<br />

f+W.Z sg VgGh h{ m dHh l.lji fiqjaqj dHw drLr-drbjfg dfaj s[<br />

lqjV VhgG h{ le'G VjWijWig riSJ sj iyVhjij h{ m LjdHs dHh<br />

bdawoVg Vj h'r[ u[ bjtJ@ lji[ dh>sP Ziq e+.oJ sj a,a rg dHh' hg<br />

h{ m<br />

riS r.c uJ Vj-WijWig lqju sj bi.F \ijtrJwiV dwM (|<br />

fplaw sj wiaj dq! w[! rgi b{q!H[! l`j 2 $a[ dvtsj h{ ^<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


126<br />

epiqda ejcg ijh<br />

dHh f+rjdSa l,yjHg h{ dw Fjia s[ qPv WdL>s[ w[rv sijrC<br />

hg lV m bjigbj s[ sj?v[ V[ sijrCJ dry r.cgbJ fj<br />

ds,agbJ m bVplPdya ujagbJ@ bVplPdya wWgv[ a[ fACgbJ<br />

L+[SgbJ lF sijrCg hg lV m<br />

b,e[ l`j 6 $a[ dvtsj h{ ^<br />

us bjigbj v'w dh>splajV dry bjH[ aJ Rph da>V ujaJ dry<br />

r.c[ h'H[ lV_\1| wWgdvbJ s[ lisji ba[ RphVJ s[ I'Z[ taig<br />

RpKaq deS[ eH[ lV ba[ wWgdvbJ s[ hjwq m \2| dHhVJ a'G<br />

df,DA'G W+jhqS sj siuj bjMsj h{@ ba[ RphVJ sj w.q Zjidqw<br />

fPuj@ bjiag Wji[ dZbjV i,tSj lg m \3| r{L@ dHhVJ sj w.q<br />

fLP yjiSj lg m dHh yirjh[ deS[ uJs[ lV m dHhVJ dr,Dy'G wpN<br />

rfji rg wis[ lV m dHhVJ dry LPsi VhgG lV u' Wjbs $y<br />

h'Gs dry bjH[ m<br />

f>Ddca urjhi vjv VdhiP bjfSg fplaw dclwrig bjx dH>cgbj<br />

l`j 62 $a[ dvts[ hV ^<br />

bjigbj s[ Fjia bjRpS Vjv VrgbJ lqjduw a[ ijuVgaw<br />

lq,DdlbjrJ tCgbJ h'HgbJ@ duhVJ } bjigbj V[ du,Ddabj@<br />

Fjr sijrC w"q sg dHw v.qg ldFbaj rjvg df,n~FPqg lg m<br />

f+>aP dHl dry w'Hg L,w VhgG dw bjigbJ V[ bjfS[ bjf } RphVJ<br />

a'G \sijrCJ| W[h,s RpKyj lqdNbj a[ dHl drLjv tjHg V[ s'hJ<br />

} bv,e ov,e wi ds,aj m<br />

dHh dHw dHdahjlw l,yjHg h{ dw u[aP hqvjriJ V[ lsj hg bjfS[<br />

bjf } a[ bjfSg l,DdFbaj } RpKaq lqdNbj a[ du,a[ h'H[ qpvw s[<br />

WdL>DdsbJ $a[ bjfSg W'vg ba[ ldFbaj n'lS sj fPij IaV wgaj m<br />

bjlBi[vgbj dry hqvjri e'ig Vlv s[ v'wJ V[ Rpo'G s[ blvg<br />

WdL>DdsbJ } dwl[ h,s aw qji qpwjdHbj a[ WjwgbJ } bVplPdya a[<br />

zBgbj lqN w[ spiwjdibj m dHh drrhji dHl lq[G rg yjvP h{ m s,tSg<br />

b`igwj dry wjv[ v'wJ sg bjWjsg 90 f+agLa h{ fi qpvw $a[ wjW;<br />

qp,ng Fi e'dibJ s[ Qpvjq hV m dwl[ lq[G Fjiag v'wJ } rg dW+dBL<br />

liwji V[ zBgbJ Vlv dq,o w[ i,u w[ V`ia wgag lg m dHl[ ai%J<br />

bqigwj a[ w{V[cj s[ blvg WdL>s[ i{Kc dH>cgbV dF,B sj dLwji hV m<br />

Rpfi dvt[ a[ h'i dHdahjlw hrjdvbJ a'G dl,Z hp.sj h{ dw bjigbJ<br />

V[ Fjia $a[ wW;j wi w[ Rpo'G s[ blvg rlVgwJ } Qpvjqg sgbJ ;.ugiJ<br />

dry uwC w[ i,t ds,aj ba[ dHl uwC a[ fwC } lsgrg i,tS vHg<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


q}rjs a[ sdva<br />

127<br />

riS~r.c sj T"Ge iyjdHbj debj m f+rjdVawj sg q'hi dh>sP Ziq e+.oJ<br />

ijhgG vpbjHg eHg m dHh e+.o hV_r[s@ Ljlai@ dl>q+agbJ@ lipagbJ@<br />

apvlg ijqjdHS@ q} dl>q+ag@ egaj@ qhJFjia ba[ fpijS bjds m<br />

cjwBi b>W[swi Rpfi dvtgbJ fplawJ } Zjidqw VhgG q>Vsj duhVJ<br />

ijhgG uja fja a[ VjWijWig rjv[ lqju } f,DdwbJ wgaj debj m fdC%bJ<br />

a[ dryji wgdabJ cj! b>W[swi sg dryji ngw ujfsg h{ m bu'wj<br />

Fjiag lqju dHhVJ Zjidqw fplawJ $a[ hg Rpljdibj debj ujfsj<br />

h{ m dHh dllBq lsgbJ a'G y,Ddvbj bj dihj h{ m<br />

dHl VjWijWig rjv[ lqju } ?aq wiV vHg wHg qhJfpiLJ V[<br />

IaV wga[@ f+>aP sp,t Vjv dvt dihj hJ dw fPiS a"i $a[ Rph dHl e.s[<br />

lqju sgbJ uC%J Vj w,B lw[ m dHhVJ dr,Dy'G Wp,Z Ziq a[ dl,t Ziq s[<br />

IaV LvjzjI'e hV m Wp,Z a[ dHl s[ f{i'wjiJ V[ riS~r.c s[ d?vj`<br />

awCg us'udhs wgag@ fi yjvjw W+jhqS V[ fdhvJ Wp,Z } FerjV<br />

sj siuj ds,aj@ dxi Wp,Z sg qPiag WSj w[ fPuj wiVg LpiP wgag m dxi<br />

Wp,Z Ziq } bjfSj hg dh,lj WSj dvbj m Ijs i,tS rjvg e,v h{ dw<br />

Wp,Z Ziq i,W sg Lwag } VhgG q>Vsj m<br />

epiP VjVw a[ dHhVJ s[ RpKaij-bdZwjig fjaLjhJ V[ rg uhjs<br />

wgaj m wj`g h,s aw lxvaj rg dqvg m epiP e+.o ljdhW dry RPy@ Vgy@<br />

FeaJ sg WjSg siu wi w[ riS~r.c s[ dl,ZJa $a[ wjig l,B qjig m<br />

bjf rg epiP ljdhWJ V[ bwjvg WjSg dry uja~fja sj t>cV wgaj m<br />

q>VSj hg fr[ej dw dl,t Ziq rg q}rjs } Vj ?aq wi ldwbj@<br />

dwMdw dl,t Ziq } q>VS rjv[ fpijS[ tp>c W+jhqSrjs sgbJ fjHgbJ<br />

vghJ } A,cS } dabji VhgG m q[i[ d?bjv dry dl,t Ziq sg h' ihg<br />

spisLj sj dHh rg dHw r,cj wjiV h{ m bisjl h{ rjdhepiP ug ) dl,t<br />

w"q } bjfS[ fpidtbJ s[ fjH[ fPidVbJ $a[ y,vS sg lqi,oj W?L[ m<br />

Fjia 1947 dry bj;js h'dHbj m Rpqgs lg lji[ Fjiag rlVgwJ<br />

} bjfS[ bwgs[ qpajdWw WijWig rjv[ lqju dry rZS xp,vS s[ lji[<br />

q"w[ dqvSe[ m Ziq dVif,taj s[ bjZji $a[ l.drZjV zdCbj debj m<br />

drZjV zjCa wq[Bg sj qptg cjwBi b>W[swi lg duhCj dw riS~r.c<br />

sj w,BC dri'Zg lg m ljdibJ }@ ?jl wiw[ sdvaJ } Fi'lj lg dw RphVJ<br />

Vjv dHVlj` h'r[ej m 26 uVrig@ 1950 } dHh l.drZjV vjeP wgaj<br />

debj m sp,t sg e,v h{ dw Ziq dVif,taj rjvg e,v wjQ;g l.drZjV<br />

sj hg dHw dh,lj WS w[ idh eHg m Whp~deSag rjv[ lqju V[ bjfSg<br />

dl,Ddtbj li'a } q} dl>q+ag bjds e+.oJ } hg WSjHg i,Ddtbj m q} ug<br />

} FerjV lqN w[ fPdubj ujS v,ej m ijulojV hjHgw'iB sg dWvdc>e<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


128<br />

epiqda ejcg ijh<br />

s[ ljhqS[ q} ug sj Wp,a vjdHbj debj m wpq[i df>c d;v%j Fiafpi<br />

ijulojV dry hg h{ duo[ sdvaJ s[ ?PV sg ujBJ V[ iv w[ h'vg t[vg@<br />

Wvjawji h'H[@ b,eJ vjHgbJ eHgbJ a[ hvjwP y.e[; ?jV rv'G wgag<br />

aWjhg sg Ijs aj;j h' eHg m dHl zBVj sg eP.u dHl lq[G s[lJ f+s[lJ<br />

dry f{ ihg h{ m dHh spizBVj fdhvg VhgG@ dHl a'G fdhvJ rg dHl[<br />

ai%J rjfi yp,Ddwbj h{@ f+>aP Fjia liwji aqjLj s[t ihg h{ m w'Hg<br />

de+`ajig VhgG@ Vj hg dwl[ } l;j dqvg m wjiV lj` h{@ wjav RpKyg<br />

uja rjv[ hp.s[ hV a[ RphVJ } de+`aji wiV rjvg fpdvl rg RpKyg<br />

uja rjvg hp.sg h{ m dHl vHg dHVlj` dH,v s[ bjv%S[ dr,Dy'G qjl v,FS<br />

rjvg e,v hp.sg h{ m<br />

Fjia dry sdvaJ sg bjWjsg awigWV 20 wi'C s[ veFe h{@<br />

duhCg dw ljig bjWjsg sj 25 f+agLa dh,lj WSsj h{ m H[Vg r,cg<br />

deSag h'S s[ WjruPs dH,;a a[ Q{ia rjvg d;>seg duRPS sj dHhVJ<br />

} h,w VhgG m W+jhqSJ sg bjWjsg dli` ljT[ 5 f+agLa h{@ f+>aP liwjig<br />

uJ Q{i-liwjig hi w.q q} dl>q+ag s[ dl,ZJa $a[ hg yvjdHbj uj dihj<br />

h{ m b>wC[ h{ijVwp.V f+eBjrj wis[ hV m dcfBg l{wBig a'G v{ w[ Rpfi<br />

aw sgbJ 500 fsrgbJ dr,Dy'G 310 dHw,v[ W+jhqSJ w'v hV m s[l s[<br />

26 lPdWbJ s[ lw,aiJ dry'G 19 lw,ai W+jhqS hV m eriVi a[<br />

v{`BgV{GB eriViJ dr,Dy'G 13 W+jhqS hV m lpfigq w'iB s[ 16 u,uJ<br />

dry'G 9 W+jhqS hV m hjHg w'iB s[ 330 u,uJ dr,Dy'G 166 W+jhqS hV m<br />

IPVgridlBgbJ s[ 98 rjdHl yJlviJ dr,Dy'G 50 W+jhqS hV m 438 d;v%j<br />

q{dulBi[BJ dr,Dy'G 258 W+jhqS hV ba[ iju lFj dry 89 W+jhqS hV m<br />

q} sj sjbrj h{ dw W+hqj V[ wj}V f+Sjvg bjf dabji wgag h{ ba[<br />

q} } dltjHg h{ m q} V[ dHh dF+eP } lqNjHg ba[ dF+eP V[ dxi diLgbJ<br />

} dltjHg m dHl[ ai%J q} dl>q+ag s[ bjZji $a[ wj}V lji[ Fjiag lqju<br />

$a[ vjeP h' debj m q} dl>q+ag a[ dh>sP Ziq e+.o hg hV duhVJ V[ dHw<br />

r,ti[ LPsi lqju } uVq ds,aj m dHhVJ Ziq e+.oJ Wji[ l.t[f iPf dry<br />

?jl wiw[ sdvaJ l.W.Zg dryji wiVg wpojH[G VhgG h'r[eg m<br />

dh>sP Ziq e+.oJ a[ q} V[ W+jhqS } lF a'G l+[LB dvdtbj h{ m q}<br />

dl>q+ag ^<br />

1! 99/100 W+jhqS uVq v{GdsbJ hg df+org s[ lji[ ugrJ a'G l+[LB<br />

h{ m Rph lji[ f+jSgbJ sj HgLri h{ ba[ Ziq s[ ?;jV[ sj i,Ddtbw<br />

h{ m dHl l.lji dry u' rg l.f,ag h{@ Rph lF W+jhqS sg dV,ug h{ m<br />

2! 3/18 u[ W+jhqS dV>sSI'e w.qJ dry v,e ujr[ aJ rg Rph<br />

fPuSI'e h{ m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


q}rjs a[ sdva<br />

129<br />

3! 11/13 us'G dwl[ wL,aig bjds a'G ZV Vj dqv[ aJ W+jhqS W[idhqg<br />

Vjv LPsi s[ zi'G t'h vr[ m<br />

4! 3/209 lijZJ dry W+jhqS } bjlS $a[ dWnj w[ Rpl sg fPuj<br />

wi[ m<br />

5! ijqjdHS@ apvlgsjl dry dvdtbj h{ ^ W+jhqS sg dV>dsbj wiV<br />

rjvj bV[w uPV F'e w[ wJ s[ ujq[ f{Gsj h{_W+jhqS yjh[ lijf<br />

s[r[@ yjh[ qji s[r[@ yjh[ ejv%J w,T[@ yjh[ Rph ydi,aihgS hg<br />

dwM Vj h'r[@ yjh[ Rpl dry w'Hg rg b"epS h'r[@ yjh[ Rph<br />

dWvwpv bdebjVg h'r[@ u[ Rph uVq sj W+jhqS h{ aJ Rph<br />

fPuSI'e h{ m<br />

6! q} 10/129 u[wi LPsi bj;js rg wi ds,aj ujr[ aJ rg Rpl<br />

} bj;js VhgG lqdNbj ujr[ej dwMdw Rpl } wpsia V[ Qpvjq<br />

WSj w[ hg f{sj wgaj h{ m<br />

7! 8/313 bei dHh Vgy rie bjfS[ w.q ijhk l[rj Fjr Qpvjqg<br />

VhgG wiVe[ aJ lji[ uea } sptg WSj s[Se[ m<br />

8! 11/3 us'G Ie s[ s' uJ da>V dh,Dl[ bfPiV idh ujS aJ LPsiJ<br />

s[ ziJ } vp,B w[ Ie fPij wgaj ujr[ m<br />

9! 10/125 LPsiJ s[ tjS } sdruj \RpKy ujag| sg uPn@ fdhVS<br />

vHg fpijS[ w,fC[ ba[ u[ RphVJ } b>V s[Sj h'r[ aJ dWvwpv<br />

zBgbj b>V ds,aj ujr[ m wp,DdabJ@ fdaa \LPsi| Vgy@ fjfg@ i'eg@<br />

wjrJ a[ wgdCbJ } u[ yg; s[Sg h'r[ aJ sPi'G lp,B ds,ag ujr[ m<br />

10! 10/15 y.cjv@ F.eg@ ydqbji@ bjds ujagbJ df>cJ a'G Wjhi<br />

r,lS m dHV%J sg ria'G zBgbj h'r[ m dHhVJ sg l.f,ag wp,a[@ eZ[<br />

a[ lPi bjds h'Se[ m<br />

11! 10/52 dHh LPsi qpidsbJ s[ w,fC[ vjh w[ fdhVS m Bp,DB[ WiaVJ<br />

dry i'Bg tjS@ v'h[ s[ edhS[ fdhVS ba[ dHZi RpZi df>cJ dry<br />

zp>qs[ idhS m<br />

12! 10/54 dHhVJ sg i';g sdruj \lriVJ| s[ bZgV h{ m dHhVJ }<br />

Bp,DB[ WiaVJ dry b>V s[Sj yjhgsj h{ m dHh v'w l.dZbj uJ ija<br />

lq[G df>c uJ Ldhi a'G Wjhi idhS m<br />

13! 12/31 LPsi sg h,Ddabj wp,a[ WijWi h{ m LPsi fdaa h{ m Rpl }<br />

A,c w[ da>V riSJ } uV[RP fjRpS@ r[s fjn ba[ I,e wiV sj<br />

bdZwji h{ m<br />

14! feLi l.dhaj-wfvj eRP sj sp,Z fgS Vjv ba[ r[s sj b,ti<br />

RpyjiS Vjv LPsi Viw } uJsj h{ m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


130<br />

epiqda ejcg ijh<br />

15! 10/96 u[ LPsi RpKyg uja rjv[ w.q wi w[ ZV wqj vr[ aJ iju[<br />

} yjhgsj h{ dw Rpl a'G ZV t'h w[ s[L dVwjvj s[ s[r[ m<br />

16! baig l.dhaj \19| u[ LPsi I,e wisj h{ uJ hrV bjds Zjidqw<br />

w.q wisj h{ aJ ijuj Rpl } wn'i l;j s[r[ m<br />

17! drL} 5/11 u' LPsi I,e wisj h{ uJ hrV bjds Zjidqw w.q<br />

wisj h{ aJ ijuj Rpl } wn'i l;j s[r[ m<br />

18! drL} 5/11 u' LPsi bjfSg ujV@ ZV a[ dHlaig } W+jhqS<br />

sg l[rj dry bifS wi s[r[@ Rpl LPsi sj b>V@ F'uV-I'e hp.sj<br />

h{ m<br />

19! e"aq diLg bdZbjdH 12_qhJdiLg rdLLB dl>q+ag bdZbjdH 18~<br />

bei LPsi dwl[ sdru \lriV| s[ d?vj` W'v[@ Rpl $a[ hqv[ wi[<br />

aJ iju[ } yjhgsj h{ dw LPsi sj Rphg b>e wBrj s[r[ dul Vjv<br />

Rpl V[ hqvj wgaj h{ m<br />

20! e"aq Ziq lPai 12-13-18 bei LPsi } da>V riS ejv%J<br />

w,TS aJ RphVJ } dHl Wsv[ w'Hg liwjig upiqjVj VhgG wgaj<br />

uj lwsj m bei W+jhqS@ taig ba[ r{L dHw sPu[ } ejv%J w,TS<br />

aJ upiqjVj wgaj uj lwsj h{ m 20-4-5 bei LPsi r[sJ } ujS<br />

Wp,N w[ fC[% uJ lpS[ aJ Rpl s[ w.VJ dry dfzdvbj h'dHbj LgLj<br />

\dl,wj| uJ v'hj fj dsY m bei Rph r[sJ sj RpyjiS wi[ ba[<br />

r[s } Ijs wi vr[ aJ Rpl s[ BpwC[ wi dsY m<br />

21! qhJFjia \LJag-fir q>ai 1-2| d*LV s[ qP>h dr,Dy'G 100 l+[LB<br />

W+jhqSJ }@ s'hJ WjhJ dr,Dy'G 100 t,aigbJ }@ s'hJ v,aJ dr,Dy'G<br />

100 r{LJ } ba[ s'hJ f{iJ dr,Dy'G 100 LPsiJ } f{sj wgaj m<br />

22! egaj \b-18 lv'w 44| l[rj wiVj LPsiJ sj lpFjdrw wiq h{ m<br />

\b-19 lv'w 32| b"iaJ@ r{L@ LPsi a[ y.cjv lF fjf sg uPVg<br />

dry f{sj hp.s[ hV m<br />

l+g L.wijyjigbj Rpfi dvt[ d?bjvJ sg fpLBg wisj \uVaq<br />

f{Qjq| f[fi la.Wi 1988 s[ l`j 31 $a[ dvtsj h{ ^<br />

1! riS drrloj b,u rg q>VSI'e h{ m ljc[ dHo[ uja~fja fdhvJ<br />

a'G h{ m fiqjaqj V[ bjfS[ ligi a'G W+jhqS@ wL,aig@ r{L ba[<br />

LPsi f{sj wga[ ba[ RphVJ } bjfSj bjfSj w.q s,l ds,aj<br />

debj m<br />

2! u[ b,u uja~fja } Vj q>DdVbj debj aJ bVio h' ujr[ej m<br />

3! l.lji dry LJag aJ hg h' lwsg h{ u[ riS drrloj sj fjvS<br />

wgaj ujr[ m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


q}rjs a[ sdva<br />

131<br />

4! b>aiujag drrjh Whpa Wpij h{ m wg e,v h{ t'a[ ba[ z'Cg a'G t,yi<br />

f{sj hp.sg h{ m wp,aj@ wp,ag a'G W,y[ f{sj wisj h{ m dHl ai%J qVp,t<br />

sj b>aiujag drbjh VhgG wiVj yjhgsj@ le'G bjfSg ujag dry<br />

hg l.W.Z WVjRpS[ yjhgs[ hV m Fjr L.wijyjigbj dHh svgv ds>sj<br />

h{ dw qVp,t rg fLP h{ m f+>aP ljcg svgv h{ dw z'Cg ba[ t'a[ sg<br />

oJ spVgbJ sj w'Hg W.sj a[ RpKy ujag sg w'Hg b"ia Ljsg wi<br />

v{S aJ RphVJ a'G Vj w'Hg t,yi f{sj h'r[eg Vj waPij@ Wl dHVljV<br />

sj W,yj hg u.q[ej m dur[G fjilg d`i'; eJZg a[ dH>sij W+jhqSg<br />

s[ s' dHVljVg W,y[ f{sj h'H[ m<br />

5! s[L dry dHw hg higuV b{lj VhgG duhCj W+jhqS s[ WijWi h'r[ m<br />

Fjiag lqju dr,Dy'G riS~r>c ?aq wiVg dHw Whpa r,cg<br />

lq,Ddlbj h{ Fjr[G bl.Fr VhgG@ dwMdw Zjidqw@ lqjduw@ bjidow a[<br />

ijuVgdaw ajwaJ RpKy ujag s[ v'wJ s[ h,oJ dry hV m bt"ag l{wPvi<br />

liwji s[ wiaj Ziaj rg dHh' RpKy ujag s[ v'w hg hV m dHl vHg<br />

sdva FijrJ } q[ij qLrij h{ dw aplgG dHw,v[ dHl APa Aja sgbJ<br />

;.ugiJ } VhgG w,B lw'e[ m epiqda dl,t d`vjl`g $a[ y,DdvbJ a[ w"q<br />

sj ldhI'e v{GdsbJ dHl ev[ lC[ lqju s[ d?vj` uhjs drdTbj ujS<br />

$a[ hg wjqIjWg h' lwsg h{ m l+g epiP e+.o ljdhW dry dHl f+ojdH l[ZJ<br />

q"uPs hV@ dli` lqN w[ a[ ds+C%aj Vjv f,v[ W.V%S sg v'C h{ m q{G q>Vsj<br />

hJ dw dl,t vgciJ V[ wHg Fp,vJ wgagbJ hV f+>aP epiqda dl,ZJa aJ<br />

bB,v hV a[ e,u r,u w[ riS~r>c sj t>cV wis[ hV m dHl vHg bjY<br />

dHw qp,n h' w[ ##w'RP dwlg w' iju V s[hp h{G mm u' v[dh h{G dVu Wv l[<br />

v[hp h{G mm$$<br />

bjY epiP bjli[ dHhVJ WyVJ s[ bjZji $a[ bjfJ b,e[ rZgH[ m<br />

epiP ;iPi lhjHg h'r[ej m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong><br />

\s[l f+s[l@ 20!1!1992|


dl,t Ziq dry b"ia<br />

dl+LBg s[ bi.F wjv a'G hg r,t~r,t ZiqJ s[ l.yjvwJ V[ qis<br />

a[ b"ia vHg Zjidqw@ lqjduw@ bjidow a[ ijuVgaw dVIq Vgba<br />

wi i,Dt[ hV m Ziq-e+.o dHV%J dVIqJ s[ dli` i,Ddtbw hg VhgG Wvdw<br />

dHV%J } vjeP wiV dry rg qh,arfPiV i'v bsj wis[ hV m dHhVJ<br />

dVIqJ sg Rpv.zSj duo[ qisJ vHg wdnV h{@ Rpo[ Zjidqw w,BCaj<br />

wjiV b"iaJ vHg bl.Fr h{ m Fjia dry dh>sP qa@ dHlvjq@ HgljHg<br />

qa a[ Wp,Z qa r,c[ a[ fpijS[ qa lqN[ uJs[ hV m dHhVJ ljdibJ sj<br />

f+>fijrjsg dHdahjl rg lsgbJ fpijSj ydvbj bj dihj h{ m dl,t Ziq<br />

dHhVJ lji[ ZiqJ s[ qpwjWv[ dry Whpa VrJ h{ m dHl[ vHg dHl sj<br />

`vl`j a[ *Jagwjig dHdahjl ?jl qhjVaj i,tsj h{ m b"ia Wji[@<br />

dlrjH[ dl,t Ziq s[@ Rpfi dvt[ ZiqJ sj ds=LBgw'S o'C[ Whpa[ `iw<br />

Vjv dH,Dw' duhj hg h{ m Fjr ?jl ?jl W.sLJ bZgV@ b"ia } bjfSg<br />

ljig Rpqi Waga wiV vHg quWPi wgaj uJsj dihj h{ m LjdHs dHh<br />

bdawoVg Vj h'r[ u[wi bjtgH[ dw b"ia } dHhVJ Ziq s[ n[w[sjiJ<br />

V[ sdvaJ Vjv'G rg r,Z Vgy iPf dry f[L wgaj m<br />

drsrjVJ sj woV h{ dw dwl[ lqju sg rdcbjHg VjfSg h'r[<br />

aJ s[t' dw Rph b"ia } wg blojV s[Gsj h{ m lqju dry Vi'bjfV<br />

Vj h'S sj wjiV b"ia } ap,A lqNSj hg h{ m spVgbJ dry dHlaigbJ<br />

sg deSag veFe 50² h{@ f+>aP RpV%J s[ qVp,tg bdZwji qis s[ qpwjWv[<br />

Vj h'dHbJ rie[ hg hV m Fjia dry dh>sP Ziq lF a'G fpijSj a[<br />

LwagLjvg Ziq dihj h{ a[ hpS rg h{@ ?jl wiw[ Fjia sg bj;jsg<br />

a'G Wjbs aJ dHh Ziq upbjVg sj bV.s qjS dihj h{ m dh>sP Ziq e+.oJ<br />

s[ bjZji $a[ hg Fjiag lqju sg dliuSj h'Hg h{ m sPli[ ZiqJ } q>VS<br />

rjdvbJ Rpa[ dh>sP Ziq sgbJ ihp~igagbJ sj f+Fjr dfbj lj` V;i<br />

bjMsj h{ m dVil.s[h dl,t Ziq dHw bj;js `vl`j i,tsj h'dHbj rg@<br />

dh>sP qa s[ qjiP hqv[ a'G VhgG Wy ldwbj m dl,tJ sg bdebjVaj wjiV<br />

a[ dl,t vgciJ sg ?psQi;g wjiV@ dl,t Ziq dh>sP qa sj sp.q~A,vj<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


133<br />

hg WSsj ydvbj bj dihj h{ m b"ia sj dl,t Ziq dry wg lojV h{@<br />

dHl Wji[ dryji wiV a'G fdhvj lj} Rpfi dvt[ ZiqJ Wji[ dvtgbJ<br />

fplawJ a[ drsrjVJ s[ d?bjvja } l.t[f iPf dry rjySj yjhgsj<br />

h{ m<br />

dh>sP Ziq<br />

dl,t Ziq dry b"ia<br />

q>} ug } dh>sP Ziq sj bjds drbjdtbjwji q>DdVbj uJsj h{ m<br />

b,u rg dh>sP lqju dry q>} dryjiZjij hg f+rjV h{ ba[ d;>seg s[<br />

lji[ wjiu Rpl sgbJ fjHgbJ vghJ $a[ y,v w[ hg fPi[ wga[ uJs[ hV m<br />

dh>sP Ziq dry b"ia s[ lqjduw siu[ Wji[ e+.oJ dry dHl ai%J dvdtbj<br />

h{ ^<br />

1! q>} dl>q+ag \bdZbjdH 5 lv'w 155| ^ u[ fag lpierjl h' ujr[<br />

aJ dHlaig } yjhgsj h{ dw w.s-qPv bjds tjr[@ aV lpwj vr[@ fi<br />

sPu[ fag sj Vjq aw Vj vr[ m duhCg b"ia sPuj fag wisg h{@ Rph<br />

dHl v'w dry dV>Ddsbj tBsg h{ a[ f+v'w dry de,sC sg uPVg f{Gsg h{ m<br />

2!q>} dl>q+ag \9/65| drbjh drZg dry drZrj } qpC drbjh<br />

wijRpS sg bjdebj VhgG m<br />

3!apvlg ijqjdHS \lp.si wJc| ^ ##T'i@ fLP@ LPsi b"i Vjig m yji'G<br />

ajCV w[ bdZwjig m$$ \c.c[ s[ Iji hV| m<br />

4!egaj \b! 9/2| ^ b"iaJ LPsi@ r{L ba[ y.cjv lF fjf uPVg<br />

a'G f{sj h'H[ hV m<br />

5!apvlg ijqjdHS ^ dHlaig sj dhisj lji[ ai%J s[ fjfJ ba[<br />

b"epSJ sg tjS hp.sj h{ m<br />

6!q>} dl>q+ag \5/147| ^ dHw vCwg@ dHw upbjV uJ dHw Wp,Tg<br />

b"ia bjfS[ zi dry bj;jsg Vjv wpN rg VhgG wi lwsgbJ@ Fjr<br />

u.qS a'G v{ w[ qiV aw qis s[ bZgV idhSegbJ m<br />

7!fsq fpijS ^ fag Fjr[G W,pTj h'r[@ wiPf h'r[@ v.eCj@ vPv%j@<br />

w'hCg h'r[@ cjwP@ y'i@ wjav h'r[@ LijWg h'r[@ uPH[~Wj; a[ i.cg~Wj;<br />

h'r[@ Li[bjq fjf wisj dxisj h'r[@ fi faVg } dxi rg Rpl }<br />

fiqjaqj rJe fPuSj yjhgsj h{ m<br />

f+dl,Z dh>sP d`vjl`i a[ Fjia s[ ljWwj ijLBifag cjwBi ijZj<br />

d*LVV bjfSg fplaw Ziq ba[ lqju s[ f>Vj 205 $a[ dh>sP lqju<br />

dry b"ia sg f+yva spisLj Wji[ dB,fSg wis[ h'H[ dvts[ hV ^<br />

q>} sg dHlaig ujag Vjv W[dHVlj`g dHl e,v a'G lf,LB h'<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


134<br />

epiqda ejcg ijh<br />

uJsg h{ us Rph dHh wdh>sj h{ dw V[w faVg@ F{C[ fag sg<br />

rg RpfjlVj wisg ih[ m<br />

dHl[ fplaw s[ f>Vj 71 $a[ dvts[ hV ^<br />

dl>q+agbJ ba[ Ziq LjlaiJ V[ dHlaigbJ } bjsqgbJ s[<br />

bZgV i,tS vHg wj}V WSjH[ m RphVJ vHg dHlaig wq;'i<br />

WPBg h{ dul} fjvS sg d;.q[rjig qisJ sg h{ m<br />

dLr fpijS dry dvdtbj h{ dw dLr q>siJ dry Vjy wiV rjvgbJ<br />

h;jiJ hg l.ega ba[ Vjy dry fiWgV V"urjV vCwgbJ \s[rsjlgbJ|<br />

h'SgbJ yjhgsgbJ hV m fi dHh q>si lqjug deijrB a[ WsyvSg s[<br />

b,c[ hg WS w[ idh eH[ hV m cjwBi ijZj d*LVV dHl Wji[ dvts[ hV ^<br />

q>siJ } s[rsjlgbJ s[ iPf dry urjV wpCgbJ bifa wiV<br />

sj dirju Fjr[G dwr[G rg bi.F h'dHbj h'r[@ dHl f+oj a'G<br />

drFyji f+yva h'dHbj m dHh dH>Vg dV>sSI'e h{ dw dHl f+oj<br />

} dWvwpv ?aq wi s[Sj yjhgsj h{ m<br />

Ijs i,tS rjvg e,v h{ dw dHl fpijaV dh>sP igag bVplji wHg<br />

v'w bjfSgbJ urjV vCwgbJ } q>si dry lojfa s[rdabJ sg qPiag<br />

} bifS wi ds>s[ hV m f++'`{li epiVjq dl>z bjfSg fplaw Fjiag<br />

v'w Vgy dwr[G WS[ s[ f>Vj 163 $a[ dvts[ hV ^<br />

ueV Vjo s[ f+dl,Z q>si dry bjsqg a[ b"iaJ s[ 64 l.F'e<br />

bjlS f,oi qPiagbJ ijhgG dstjH[ eH[ hV m ija f{S $a[ W.s<br />

sirjd;bJ b>si 120 vCwgbJ hp.sgbJ hV m hi i'; dHw<br />

vCwg Vjy wisg wisg bv` V.eg h' w[ bjfSj ligi ueVVjo<br />

s[ra[ } F[B wisg h{ m Rpl lq[G Rpo[ dli` W+jhqS fpujig hg<br />

hp.sj h{ m dHh vCwgbJ h"vg h"vg r[lrjrJ WS uJsgbJ hV m<br />

u' fdhvJ s[rsjlgbJ lV@ lag f+oj bZgV fag sg q"a df,DA'G<br />

dh>sP dHlaig } bjfS[ fag sg dytj dry lC qiV vHg quWPi wgaj<br />

uJsj lg m h;jiJ dHlaigbJ dHl drhji sj dLwji h'HgbJ m duo[<br />

dHlaig } lag h'Sj f{Gsj lg@ Rpo[ fpiL } dHw lq[G dHw a'G r,Z drbjh<br />

wijRpS sj bdZwji lg m Iupi r[s s[ woV bVplji bjsqg dHw a'G<br />

r,Z dHlaigbJ Vjv Ljsg wi lwsj h{ fi dHlaig dHw a'G r,Z<br />

bjsqgbJ Vjv drbjh VhgG wi lwsg m<br />

cj^ cg!fg! qpwiug dh>sP dHlaig sg bZ'eag Wji[ dvtsj h{ ^<br />

"A man cannot eat nor sit with his wife since she has<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


135<br />

shudra status even if she is born of Brahman parents"<br />

(Position of woman in Hindu Civilization)<br />

Fjr dHw #dh>sP$ bjfSg faVg Vjv W{n ba[ tj fg VhgG lwsj<br />

Fjr[G Rph dHlaig W+jhqS sg b"vjs dwM Vj h'r[ m dh>sP lqju dry<br />

Rpl sg fsrg LPsi s[ ap,v hg h{ m \fplaw dh>sP lqju dry dh>sP dHlaig<br />

sj lojV $y'G|<br />

dHlvjq a[ dHlaig<br />

1! wpijV dry qis } b"ia Rpfi h,w uqjRpS sg fPig fPig tp,v%<br />

ds,ag eHg h{ m<br />

2! qlga dry b"ia dHqjq #Rpfs[Lw$ VhgG WS lwsg ba[ Vqj;<br />

r[v[ Vqj;gbJ sg berjHg VhgG wi lwsg m<br />

3! qplvqjV b"ia vHg Wpiwj fjRpSj vj;qg h{ m<br />

4! qis yji drbjh wi lwsj h{@ f+>aP dHlaig VhgG m<br />

5! qis b"ia } us yjh[ `ji?ag s[ lwsj h{ fi b"ia bduhj<br />

VhgG wi lwsg m<br />

6! dHlaigbJ sg hgSaj siljRpS vHg s' dHlaigbJ sg erjhg<br />

dHw qis s[ WijWi s,lg uJsg h{ m<br />

HgljHg qa<br />

dl,t Ziq dry b"ia<br />

f,Aqg dy>aw y{lBi `gvc b"ia } wpsia sg dHw q;[sji Qvag<br />

'Agreeable Blunder' dvt w[ spiwjisj h{ m l[GB fjv dvtsj h{ dw y.ej<br />

dHhg h{ dw bjsqg dHlaig } APh[ hg Vj m f+'`{li f+gaq dl>z bjfSg<br />

fplaw #dl,t dryjiZjij$@ f>Vj 139 $a[ dvts[ hV ^ ##HgljHg qa dry<br />

dHlaig sj siuj qis Vjv'G Whpa VgrJ h{ m dHlaig sg fsrg WCg<br />

h[nJ rjvg h{ m HgljHg qa bVplji lF epVjhJ a[ fjfJ sj l'qj dHlaig<br />

h{ m L{ajV dHl } ljZV WSj w[ qVp,t } c[esj h{ m Ljsg aJ wjq y[LBj<br />

vHg dHw dibjdHa h{ m dHlaig hi w.q dry qis $a[ B[w i,tsg h{ m<br />

irjdHa a[ wj}V s'hJ dry dHlaig sj siuj zBgbj h{ m$$ Ijs i,tS<br />

rjvg e,v h{ dw l.V 1992 dry yiy bj` dH>ev{Gc sg fjivgq{GB dry<br />

b"ia } fjsig s[ WijWi siuj s[S sj dW,v f[L h'S $a[ Whpa Wdhl<br />

h'Hg m dW,v Fjr[G o'C[ `iw Vjv fjl aJ h' debj f+>aP w,BCrjsg ZC[<br />

r,v'G dHl } bf+rjV wiV $a[ yiy bj` dH>ev{Gc s'~xjC h' debj m<br />

bi,laP uea f+dl,Z d`vjl`i b"ia } Vj~qp>wqv \Erroneous<br />

Development| aw dvtsj h{ ^<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


136<br />

epiqda ejcg ijh<br />

Woman is an unfinished man, left standing on a lower step<br />

in the scale of development. The male is by nature superior and<br />

the female inferior. The one rules and the other is ruled. Woman<br />

is weak of will and therefore incapable of independence of<br />

character or position. (Aristotle)<br />

Fjr b"ia dHw bZPij bjsqg h{ u' drwjl sg f"Cg RpKa[ dHw<br />

c.cj h[nJ tCg h{ m wpsiag a"i $a[ bjsqg f+FjrLjvg h{ a[ b"ia Vdt,Z m<br />

dHw hpwq yvjMsj h{ a[ sPug hpwq q>Vsg h{ m dHl vHg Rph bjfSg<br />

bj;js hlag ba[ e"ir } wjdHq i,tS s[ wjWv VhgG hp.sg m \bi,laP|<br />

lpwija bjtsj h{ ^<br />

"The courage of man and that of a woman are not the same.<br />

The courage of man is shown in <strong>com</strong>manding and of woman in<br />

obeying." Fjr qis ba[ dHlaig sj h"lvj dH,Dw' duhj VhgG hp.sj m qis<br />

sg ?PWg hpwq wiV a[ hpwq qVjRpS dry h{ fi dHlaig sg hpwq q>VS<br />

dry h{ m<br />

u{V qa<br />

l+g dse.Wi u{V ug wdh>s[ hV ^ ##b"ia ljig d;>seg Feag wi<br />

w[@ fagW+aj idh w[ a[ y.ej ugrV Waga wi w[ rg Rps'G aw qpwag<br />

f+jfa VhgG wi lwsg@ us'G aw Rph qpC w[ qVp,tj uVq dry qis sg<br />

uPV dry VhgG bjMsg@ Fjr b"ia vHg qpwag bl.Fr h{ m$$<br />

Wp,Z qa<br />

By inducting women as nuns in the Buddhist order,<br />

Buddhism will be<strong>com</strong>e short-lived (Humphry's Budhism) Fjr<br />

qhjaqj Wp,Z wdh>s[ lV dw ##dHlaigbJ } W'Zg dFtLPbJ dry sj?v<br />

wiV Vjv W,pZ Ziq sg bjIP z,B ujr[eg m$$ dHh rg bjdtbj uJsj<br />

h{ dw qhjaqj Wp,Z V[ bjdtbj lg dw ##dHlaig dry iPh hg VhgG hp.sg m$$<br />

u'e qa<br />

dwl[ lq[G Fjia dry u'e qa sj W'v~Wjvj lg m dHl s[ qptg e'it<br />

Vjo V[ dHlaig } WdzbjCV sj siuj ds,aj a[ bjdtbj dw dHlaig<br />

\WdzbjCV| V[ ljig spVgbJ sj Vjl wi w[ i,t ds,aj h{ m ##dHV WjzV<br />

a={ v'Hg tjHg m$$ aoj ##sjq wjdT WjzV v{ bjdHbj m qjRp wdha q[ij fPa<br />

dWhjdHbj m egvg vwCg w' zpS vjdHbj m daV cjv qPv ls tjdHbj m$$<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


dl,t qa<br />

dl,t Ziq dry b"ia<br />

137<br />

fdhvg rji dl,t Ziq s[ WjVg epiP VjVw V[ lsgbJ a'G spiwjig<br />

a[ lajHg uJsg b"ia } lqju dry Rpl sj I'e blojV dsrjRpS<br />

vHg Wpv.s bjrj; dry bjdtbj@ ##l' dwRp q>sj bjtgb{ duap u.qdh<br />

ijujV mm$$ Fjr duhCg dHlaig qVp,tJ Rpa[ iju wiV rjdvbJ a[ RpV%J<br />

sg berjHg wiV rjdvbJ borj ijdubJ@ FeaJ@ d`vjl`iJ@<br />

lPidqbJ bjds } uVq ds>sg h{@ Rph Vgy dwr[G h' lwsg h{( epiP s[r<br />

sj dHh lfLB qa h{ dw dHlaig uJ fpiL h'S Vjv w'Hg `iw VhgG<br />

f{Gsj m rjdhepiP sg siejh dry aJ y.e[ wiqJ sj hg qp,v f{Gsj h{ m<br />

b"ia } r,t~r,t ZiqJ rv'G fjHgbJ Qpvjqg sgbJ ;.ugiJ w,BS vHg<br />

epiP VjVw fjaLjh V[ duhCj uhjs LpiP wgaj lg@ Rpl } V[fi[ yjC%V<br />

vHg Wjwg RpKai~bdZwjigbJ V[ z'v ujig i,Ddtbj m b"ia } fis[ dry<br />

i,tS sj dirju lg m dHl[ vHg epiP bqisjl ug V[ hpwq ds,aj dw@<br />

##Rpuv[ wfC[ fj@ WQ{i fis[ s[@ zp>c w,T[ WQ{i@ epiP siWji dry bjr[ m<br />

dwl[ f+wji sj l.w'y Vj wi[ m$$ drZrj drbjh sg bjdebj epiP fjaLjh<br />

V[ ds,ag ba[ dl,tJ V[ ?pLg ?pLg epiP hpwqJ sg fjvSj wgag@ duhCg<br />

b,u rg dl,t Ziq } q>VS rjdvbJ dry s[tg uj lwsg h{ m lag sg<br />

f+oj sj dri'Z widsbJ epiP bqisjl ug V[ `piqjdHbj ^<br />

sqIAw eyih n AwKIAin jo miVAw lig jlµin@ ]<br />

nwnk sqIAw jwxIAin@ ij ibrhy cot mrMin@ ] \f>Vj 787|<br />

bjf V[ rwa s[ hjwq bwWi WjsLjh } rg lag sg ilq }<br />

?aq wiV vHg f+[dibj m H[o[ hg Wl VhgG@ epiP ljdhW V[ dl,t Ziq s[<br />

f+yji vHg WjHg q>ugbJ lojfa wgagbJ duV%J dr,Dy'G wHg dHlaigbJ<br />

rg lV m epiP biuV fjaLjh #bRpia IwgVj$ `piqjMs[ hV m dHh rg<br />

bjdtbj uJsj h{ dw epiP hdie'dW>s ljdhW V[ dHw fp,A s[ RpKai dry<br />

#b"ia HgqjVj$ dwhj lg m<br />

w[rv dl,t Ziq hg dHlaig } qis s[ lqjV siuj ds>sj h{ m<br />

spVgbJ s[ Wjwg Ziq b"ia } bWvj@ LPsi@ W[rwP`@ ;dhi bjds<br />

drL[LS vj w[ ApdBbjMs[ hV m slr[G fjaLjh epiP e'dW>s dl>z ug V[<br />

t>c[ sg fjhpv AwjRpS lq[G qis ba[ b"ia dry w'Hg `iw VhgG i,Ddtbj m<br />

idha rg s'hJ vHg dHw hg h{ m ?jvlj f>o V[ duo[ b"ia } t>c[ sg<br />

fjhpv AwjRpS lq[G WijWi s[ h,w ds,a[ hV@ Rpo[ dabji~Wi~dabji<br />

WgWg } f>u epiP dfbjdibJ dry lqjVaj ds,ag h{ m s[t' f+rjdVa dl,t<br />

idha qiIjsj@ L+'qSg epispbjij f+W.Zw wq[Bg@ b>Ddq+ali m dHl a,o<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


138<br />

epiqda ejcg ijh<br />

sg fpLBg FjHg wjV% dl>z ug VjFj qhjV w'L s[ f>Vj 912 $a[ qjHg<br />

Fje' } t>c[ sg fjhpv AwjRpS sg RpsjhiS ds>s[ dvts[ hV ^<br />

slq[L ug V[ qjHg Fje'@ u' dw dtsijS[ sg TjW drt[ h'Hg<br />

vCjHg dry wj`g ;?qg h' eHg lg@ sj dHvju wi w[ ij;g<br />

wgaj ba[ b>Ddq+a~fjV wirj w[ Rpl sj Vjq Fje w"i i,Ddtbj m<br />

dHl dfia } dl,t w"q V[ wjdHq i,Ddtbj h{ m wpN wp dHdahjlw<br />

hrjv[ fjnwJ sg ujSwjig vHg hj;i hV ^<br />

1! u,lj dl>z bjhvPrjvgbj sg qjaj sgrjVJ dry wgiaV wisg<br />

hp.sg lg m<br />

2! lisji epiW?L dl>z sg faVg lsj w"i V[ dHw b{l[ t[ai dry<br />

iju wgaj duhCj wV%Hgbj dqlv s[ wW;[ dry lg m Rpl V[ vCjHg<br />

dry bjfSgbJ `"uJ sg berjHg wgag m<br />

3! qhjijuj iSuga dl>z sg wjqIjWg sj ij; rg lsj w"i sg<br />

dlbjlg a[ `"ug lPNWPN hg lg m<br />

4! 1793 Hglrg dry ljdhW w"i } fdBbjvj dibjla sj qpt q>aig<br />

WSjdHbj debj lg m<br />

5! WgWg bjlj w"i } fdBbjvj dibjla s[ f+W.Z sj qptg vjdHbj<br />

debj lg m<br />

6! ujiu ojql bjfSgbJ IjsJ s[ f>Vj 75 $a[ dvtsj h{ dw ##dHh'<br />

uhgbJ dqljvJ bjq dqvsgbJ hV duo[ RpV%J \dl,t dHlaigbJ|<br />

V[ spLqSJ a'G bjfS[ ziJ sg ijtg wiV vHg hdobjiW.s qpwjWvj<br />

wgaj ba[ u.eJ Ip,ZJ dry Whpa LvjzjI'e h"lv[ sj lWPa<br />

ds>sgbJ ihgbJ m$$<br />

b`l'l sg e,v h{ dw dl,t dHdahjl dry WgWgbJ sj WijWig sj<br />

blojV h'S s[ WjruPs rg Rph b,u f,ACgbJ h'HgbJ hV m LjdHs<br />

W+jhqSrjsg bli dl,t w"q sj tdhCj VhgG A,csj uJ blgG dl,t A,cSj<br />

VhgG yjhp.s[@ dHw e,v aJ ;iPi h{ m q[ig dl,t w"q s[ Wp,ZgugrgbJ@ f+yjiwJ<br />

a[ vgciJ f+ag W[Vag h{ dw dl,t b"iaJ sj lqjVaj rjvj dHdahjlw<br />

blojV qpC Whjv wgaj ujr[ m dl,t dHlaigbJ } rg epiqda idha<br />

qiIjsj bVplji bjfSj ugrV Tjv w[ bjfS[ h,wJ sg ijtg wiV vHg<br />

ryVW,Z h'Sj yjhgsj h{ m dHl[ dry hg w"q sg ai,wg sj ij; Apdfbj<br />

h'dHbj h{ m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong><br />

\y.cgeC% lf'wlq{V@ upvjHg 2003|


w[l ba[ drdebjdVw Ip,e<br />

#dHw V[ whg sPu[ V[ qjVg@ s'V'G W+hq debjVg$@ sg whjra bj?ig<br />

sqJ $a[ ujfsg h{ m sPli[ v`;J dry Rph lq[G v,s eH[@ us b,tJ qgB<br />

w[ W.sj N,B bjfS[ a'G r,c[ ljog sg e,v lpS w[ f,v[ W.V% v{Gsj lg m<br />

riaqjV lq[G } drdebjVw Ip,e bjdtbj uJsj h{ m h{ rg l,y a[ w'Hg<br />

l.s[h rg VhgG m qVp,t hi e,v } aiw sg wlr,Bg $a[ fitS sj bjsg<br />

hp.sj uj dihj h{ m b>Z-drLrjlg t>F vj w[ dwa[ sPi RpKc eHg h{ m Fjia<br />

s[ RpKz[ d`vjl`i a[ ljWw ijLBifag cjwBi ijZj d*LVV V[ ngw<br />

hg bjdtbj h{ ^ ##rZsg drdebjV ds+LBg bdrLrjlg sj r,cj wjiV<br />

h{ ba[ Vjv hg wdh>s[ hV dw drLrjl aJ b>V%j hg hp.sj h{ f+>aP b>V[%<br />

$a[ drLrjl VhgG wiVj yjhgsj m$$ FjHg episjl ug rg dvts[ hV ^<br />

b>V%j bjeP u[ ogb{ lFp ljo qphjr{ mm \rji 35@ fRpCg 2|<br />

ljdH>l dl,tiJ AP.hsg VrgbJ VrgbJ t'uJ wisg@ blyiu w"aw<br />

riajMsg V;i bj ihg h{ m W.sj duo[ y.s@ aji[ ba[ h'i ZiagbJ }<br />

v,F w[ RphVJ RpKa[ spVgbj rljRpS sgbJ zjCaJ zC dihj h{@ Rpo[<br />

fpijaV y,vsgbJ Zjidqw f+>fijrJ } rg VrgbJ ypV"agbJ sj ljhqSj<br />

wiVj f{ dihj h{_dwM ( dwr[G ( wjhs[ vHg ( bjds d?bjv d;>seg<br />

sg hi s"C dry b>eCjHg v{ dihj h{ m<br />

F[c~yjv@ WQ{i dwl[ e,v sj hjS vjF l'dybJ N,B Vwv wiVg<br />

LjdHs qVp,tg lpFjb hg h{ m ljc[ ilq'G dirju@ w,fC[ vgC[ fdhVS sgbJ<br />

bjsaJ a[ tjS fgS sgbJ irjdHaJ s[tj~s[tg Vwv hp.sgbJ a[<br />

WsvsgbJ@ ljc[ ljhqS[ hV m zi'eg dllBq a'G v{ w[ liwjig WSai<br />

rg dHl[ i'e sj dLwji h{ m ip.cqp>c h'Sj b,e[ rZP ldFbjyjig h'S sj<br />

f+agw lqdNbj ujS v,e dfbj h{ m qisJ sg ai%J b"iaJ rg bjfS[<br />

rjvJ } wBjRpS a[ dL>eji w[ i,tSj RpKyg a[ VrgV ldFbaj sg qPiag<br />

lqNS v,e fHgbJ hV m q>VSj hg fr[ej dw dHl dwlq s[ v'wJ sg<br />

WhpdeSag h{ m dli` dl,t w"q a[ wpN wp h'i w"qJ hg idh eHgbJ hV@<br />

duhCgbJ uBj uPB idhS dry `?i qdhlPl wisgbJ hV m spVgbJ dry<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


140<br />

epiqda ejcg ijh<br />

HgljHg qa@ dHlvjq a[ dh>sP-qa s[ bVpIjHgbJ sg WhpdeSag h{ m<br />

dHhVJ qaJ } q>VS rjv[ Whpa[ v'w dliep.q \ip.c qp>c| hg hV m dHl<br />

sj bli dl,t w"q $a[ rg f{Gsj uj dihj h{ m epiP sj dl,t dl,tg w[lJ lpbjlJ<br />

l.e dVWjhpS vHg bisjl wisj h{ dwMdw slq fjaLjh epiP e'dW>s<br />

dl>z ug V[ dl,tJ } hpwq wgaj lg dw #w[l epiP wg q'hi hV$ m w[l wav<br />

ws[ VhgG wiV[ m hov[ v[t dry Rpfi dvtgbJ w"qJ s[ dHdahjl } l.t[f<br />

iPf dry z'tS sj IaV wgaj h{ m dHl Vjv hg ljdH>DdBd`w ds+LBgw'S<br />

} rg dryji~e'yi[ dvbJsj debj h{ m<br />

HgljHg qa } q>VS rjdvbJ sg deSag sPli[ ZiqJ s[ f{i'wjiJ<br />

Vjv'G Whpa d;bjsj h{ m Hglj HgljHg qa sj WjVg h{ m dHl s[ f{i'wji<br />

dHl } ?psj sj fp,ai bjt w[ ldawjis[ hV m HgljHg qa sg Zjidqw<br />

fplaw WjHgWv h{ m Hglj bjf w[ljZjig lg dul s[ Wp,a HgljHg deidubJ<br />

dry bjq s[t[ uj lws[ hV m WjHgWv s[ qp,t f>V[ $a[ rg Hglj sg x'B'<br />

w[lJ lq[a h{ m dwajW rjdwbj lvgs sg b,tgG dc,ng erjhg l`j 28<br />

dry fWvgL-v.BgRpvl u' Rpl lq[G sj eriVi lg@ V[ WjsLjh } z,vg<br />

dif'iB dry dvdtbj ^ ##dHl bjsqg sj w,s ljRPbJ riej a[ uW[% rjvj<br />

h{ m dHl sg Lwv lPia l'hSg a[ qVq'hSg h{ m dHl s[ w[l FPi[@ f,w[ a[<br />

Ljh WvPa rJe wjv[ i.e s[ hV m w.VJ a'G v{ w[ h[nv[ fjl[ q'dTbJ aw<br />

dHhVJ sj i.e dq,Bg duhj h{ fi dHhVJ dry dHw ?jl yqw sqw h{<br />

ba[ Vjlig v'wJ sg ai%J drywji'G r.c[ h'H[ hV m dHl sg sjC%g zSg<br />

h{ u' dli s[ rjvJ rJe v.qg fi drywji'G r.cg h'Hg VhgG h{ m dHl a'G<br />

dHvjrj Hglj ug s[ w[ljZjig h'S Wji[ h'i rg Whpa lji[ lWPa dqvs[<br />

hVm$$<br />

Wp?jig dwajW Ws bvtvw@ dh,lj sPuj dry dvdtbj h{ ^<br />

#Hglj xbhqip ubs big;pbv lsi$ Fjr Hglj sj i.e lpi?@<br />

zp>eijv[ rjv a[ lgVj y"Cj h{ m Hglj ug bjf aJ w[ljZjig lV f+>aP<br />

f{i'wji `{LV a[ wjqjdsw qjh"v dry e+l[ h'S wiw[ bjfS[ hg f{Q.Wi<br />

s[ siljdH Ziq } df,n s[ eH[ m dli qP>h qpVj w[ i,ts[ hV m<br />

IhPsg qa s[ WjVg qPlj ug h'H[ hV m dHhVJ sj uVq h;ia VPh<br />

sg l.ajV dry bqijV s[ zi h'dHbj lg m dHl qa s[ bwgs[ qpajdWw<br />

WjWj bjsq } ?psj V[ fdhvj qVp,t WSjdHbj lg duhCj w[ljZjig<br />

s,Ddlbj debj h{ m qPlj ug rg w[ljZjig lV m \WjHgWv@ l`j 4| h;ia<br />

IjwPW rg w[ljZjig lg m wHg rjig Rpl } ?psj s[ siLV rg h'H[ \WjHgWv@<br />

l`j 8|@ WjWj bjsq sg L?lgba Wji[ IhPsg@ HgljHg a[ dHlvjq qa<br />

sj bwgsj dH,w' duhj h{ m wj;gRpV dwajW dry l{qlV svjdHvj sg<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


w[l ba[ drdebjdVw Ip,e<br />

141<br />

dHw whjSg siu h{ m dHl sg d`vq rg WS yp,wg h{ m dHl rjiaj bVplji<br />

l{qlV Whpa r,cj WvrjV I'Zj h'dHbj h{ m Rpl sg ljig ajwa sj ij;<br />

Rpl sj w[ljZjig h'Sj hg dvdtbj h{ m<br />

dHlvjq qa s[ WjVg h;ia qph.qs ljdhW h'H[ hV m dHh bjf<br />

w[ljZjig lV m dHl e,v sg fpLBg qph.qs ljdhW s[ bjfS[ dliw,T<br />

f{i'wji@ d`vjl`i@ dHdahjlwji@ v[tw bjfSgbJ dvtaJ ijhgG wis[<br />

hV m wpN wp r.VegbJ hj;i hV ^<br />

?rjuj hlV dV;jqg s[hvrg bjfSg dvtg dwajW wWi'G w[ Q{Wg<br />

Vdrla[ dry dvts[ hV ^<br />

dHo[ Rph ligi s,DdWbj h'dHbj h{@ dul sg bjaqj s'hJ uhjVJ<br />

s[ F[s ogG ujSP h{ m u' WyfV dry W,wigbJ yjis[ lV@ WPBj<br />

duhj w,s@ v.W[ rjv@ tp,v%[ dli $a[ f,eCg W.V%g h,o dry<br />

v,wCg!!!!!!!!!m<br />

bjdHa 27 dHhWji sj WjW 19 dry dvdtbj h{ ^<br />

aplgG bjfS[ dli sgbJ qp,nJ Vj qp>VjY a[ bjfSg sjC%g s[ w'V[<br />

Vj drejC' m<br />

q,w[ dry dHw #rjhWg qa$ h{@ dul s[ WjVg bWspv rjhW h'H[<br />

hV m bWspv rjhW } qph.qs ljdhW sj lfp,ai q>DdVbj uJsj h{ m dHl<br />

qa s[ f{i'wji dli a'G v{ w[ b>ePn[ aw i'q VhgG w,Bs[ m<br />

dHijV dry WhjRpvj Vjqg qplvqjV fgi h'dHbj h{ m dHhVJ sg<br />

fdr,ai dwajW bwsl dry dvdtbj h{ ^<br />

vj cjvrj qiRplwq ws ug shj b,vj dWv lzi m<br />

Fjr@ b{ WhjRpvj s[ f{i'wji'@ bjfS[ dli s[ rjvJ } ws[ Vj w,BSj<br />

dwMdw w[lJ Vjv hg lp.siaj wjdHq h{ m<br />

dfAv[ s' shjdwbJ a'G wpN bdZw lq[G sg e,v h{ m 26 sl.Wi 1963<br />

} lji[ wLqgi dry `ljs FCw Rpn[ lV m v,tJ wi'CJ sg l.f,ag }<br />

beVF[B uJ aWjh wgaj debj lg m wHg qjlPq ujVJ rg dHl wdhi<br />

s[ Th[ yC%gbJ m `ljs sj wjiV Wji%J l" ljv fpijS[ qph.qs ljdhW s[<br />

w[lJ dryvg dHw aji sj ep.q h' ujSj lg m lji[ qplvqjV qpvwJ V[<br />

Fjia s[ d?vj` wdhiJ s[ ep,Dl[ sj f+eBjrj wgaj lg m Fjia a[ wLqgi<br />

sg liwji V[ bjfSg ljig ajwa a[ rlgv[ dHl fdr,ai w[lJ sg dHw<br />

aji } TP.cS vHg vj ds,a[ lV m qph.qs ljdhW s[ w[lJ sg aji dqv<br />

ujS $a[ qplvqjVg aP`jV } n,v% fHg m wLqgi s[ Rpl lq[G s[ f+ZjV<br />

q>aig LqlpvsgV V[ bjdtbj dw ##qplvqjVJ vHg blv Hgs b,u h{ m$$<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


142<br />

epiqda ejcg ijh<br />

h,u wiV lq[G uBjuPB idhSj bda ;iPig h{@ Fjr Rplaij uJ w{Gyg<br />

sj dHla[qjv wiV sg l?a qVjhg h{ m<br />

qplvqjV lP`g `wgi lji[ w[ljZjig h'H[ hV m WjWj `igs ug duhVJ<br />

sg WjSg epiP e+.o ljdhW dry siu h{@ f+'C%aj dHl ai%J wis[ hV ^<br />

PrIdw isru pilAw dwVI plI muCW BI plIAW ]<br />

ry mn gihly bwvly mwxih ikAw rlIAW ] \f>Vj 1380|<br />

fgi W,ZP Ljh bjfS[ W,DdybJ a[ l[rwJ Vjv F.ejSg Ip,Z dry epiP<br />

e'dW>s dl>z ug Vjv h' w[ vC[ lV m dHl u.e dry fgi ug s[ s' W,y[<br />

a[ l{GwC[ qpigs Lhgs h'H[ lV m slr[G fjaLjh V[ ?pL h' w[ fgi ug }<br />

wpN q>eS vHg bjdtbj m dHdahjl erjh h{ dw Rpl lq[G epiP ljdhW<br />

bjfS[ w[lJ dry w.zj x[i ih[ lV m fgi ug V[ epiP ljdhW s[ h,ov[ w.z[<br />

sg q>e wgag dul dry xl[ Bp,DB[ w[l lV m dHh dVLjVg bu[ rg fgi<br />

Wp,ZP Ljh sg RpKqa w'v fgC%g si fgC%g y,vg bj ihg h{ m<br />

b"i.e;[W w,BC lp.Vg qplvqjV h'dHbj h{ m dHl V[ dh>sPbJ } l;j<br />

s[ a"i $a[ w[l sjC%g i,tS sg qVjhg wi ds,ag lg aJ dw qplvqjV a[<br />

dh>sP dry Lwv'G Fpv[tj Vj f{ ujr[ m dHl sj Fjr dHh rg h' lwsj h{<br />

dw b"i.e;[W bjf w[ljZjig lg a[ qplvqjV w"q Rpl lq[G w[lJ sjC%g sj<br />

fPiV ldawji wisg lg m<br />

dh>sP Ziq ^ yji r[s@ fpijS@ RpfdVLs@ dl>q+agbJ@ egaj@<br />

ijqjdHS bjds dh>sPbJ s[ fdr,ai Zjidqw e+.o hV m dHhVJ dvtaJ<br />

qpajdWw dh>sP Ziq s[ l.yjvw a[ diLg qpVg bjds lji[ w[ljZjig lV m<br />

l.t[f iPf dry wpN wp hrjv[ hj;i hV ^<br />

1! dier[s_e.Zir v'w lF w[ljZjig hV ba[ i,Wg Wiwa rg<br />

w[lJ wjiV hp.sg h{ m<br />

2! lPiu@ uv@ b"tZgbJ ba[ WVjlfagbJ bjds s[ qptg s[rdabJ<br />

s[ dli $a[ w[l hV m<br />

3! dH>si s[raj bjfS[ a[u f+ajf } rZjRpS dh,a w[l<br />

rZjMsj h{ m<br />

4! dier[s dry dHw aJcg Vjqg W+jhqS rv'G f+jioVj h{ dw b{<br />

v'w' ) i,W b,e[ bisjl wi' dw ljc[ w[l v.W[ h'S m<br />

5! Iupi r[s ^ ygVg@ adhijVg ba[ q>e'vg v'w dHl vHg dli s[<br />

w[l VhgG qpVjMs[ lV dw dHh b{L:iu \a[u f+ajf| sj wjiV hV m<br />

6! Wjvqgwg ijqjdHS s[ fdhv[ wJc lie 51 dry dvdtbj h{<br />

dw ijrS rg w[lJ rjvj lg m uBjRP V[ us ijrS s[ w[l fp,DB[ aJ Rpl<br />

s[ dq,aiJ V[ Whpa L'w f+eB wgaj m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


w[l ba[ drdebjdVw Ip,e<br />

143<br />

7! s[rdabJ a[ s{GaJ s[ Ip,Z lq[G s{GaJ sgbJ vjLJ s[ w[l dt,vi[<br />

h'H[ ;qgV fi fH[ lV m<br />

8! ijuj f+gLs } woj lpSjRpS rjvj qpVg lpws[r w[ljZjig lg m<br />

9! rgijB ijuj w[ljZjig lg m<br />

10! spiWjlj diLg w[ljZjig lg ba[ Rpl sg sjC%g Whpa v.Wg lg m<br />

11! qhjaqj Wp,Z w[ljZjig lg m<br />

12! u{Vqa sj WjVg du>V w[ljZjig lg m<br />

13! #Fdr,tIa fpijS$ sg W+jhqS ljdhaj dry siu h{ ^ ljWa<br />

lPia v.W[ w[lJ rjvj hg ijuj a?a $a[ W{nS sj bdZwjig h{ m<br />

14! Ziq Ljla= dry dvdtbj h{ dw l.dVbjlgbJ } ljWa lPia<br />

idhSj yjhgsj h{ m<br />

15! e+dhlo wiV lq[G dHlaig fpiL } w[lJ } h,o VhgG vjRpSj<br />

yjhgsj aJ dw w[lJ sg fdr,aiaj F.e Vj h'r[ m<br />

16! w[lJ } tjSj tjS lq[G V.e[ uJ tp,v[% VhgG i,tSj yjhgsj m<br />

\w[dabj dl>q+ag| m<br />

17! lr[i[ hi i'; w[lJ } w.zj wiVj yjhgsj h{ m<br />

18! w[lJ } w.zj wiVj b,tJ sg u'a } rZjMsj h{ m<br />

19! #dLr fpijS$ bVplji dLr sj fjirag } qp?jaW wis[ h'H[<br />

d;wi h{ dw epiP rjv[ ba[ epiq>ai s[ ZjiVg v'wJ } w[l ljWa i,tS[<br />

yjhgs[ hV m q>} dl>q+ag s[ wiaj q>} ug sj wdhSj h{ dw u[wi w'Hg<br />

W+jhqS wpwiq wi[ aJ Rpl } xjh[ vjRpS sg WujdH Rpl sj dli qp>V<br />

ds,aj ujr[ ba[ vCjHg NeC[ lq[G w[lJ } h,o fjRpSj wpwiq lqdNbj<br />

ujr[ m q>} dh>sP Ziq s[ qhjV wj}VsjV a[ l.yjvw lqN[ uJs[ hV@<br />

LjdHs dHl[ wiw[ hg Fjia liwji V[ ijulojV sg hjHgw'iB sg<br />

dWvdc>e s[ ljhqS[ q>} ug sj Wp,a vj w[ q>} ug a[ q>} dl>q+ag }<br />

qjSaj ds,ag h{ m wpN ljv h'H[ f+ajf b?Wji dry wVjv wLqgig r,v'G<br />

dvdtbj wjvq Adfbj lg ^ ##hi qpvw q[G a"hgV wiV[ w[ bfV[ bfV[<br />

aigw[ h{G@ v[dwV wpN aigw[ b{l[ Fg h{G u' ljig spVgbJ q[G qwWPv h{G@<br />

wsgq ;qjVj q[G spVgbJ w[ hi qpvw q[G sjC%g b"i qP>A qp>crj s[Vj<br />

;Wisla a"hgV qjVg ujag og m uW dh>sPYG b"i fnjV'G q[G NeCj h'aj<br />

oj a' sjC%g qP>A wBrjRpV[ wg Lia veag og m WjsLjh ujhV V[<br />

bjdHiv{Gc w[ RpqijY wg H[w B'vg wg sjC%gbJ qP>c wi RpVwg a"hgV<br />

wg og m dHl bqi wg erjh arjig? Fg h{ m Ih dw,lj 1185 q[G ;[di<br />

V;i bjdHbj oj m dHl a"hgV w' bjdHiv{Gc rjv[ dHaVj Wpij qjV eH[<br />

dw RpVh'G V[ WQjra wi sg m lf[V b"i dH>evlajV w[ sidqbjV u'<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


144<br />

epiqda ejcg ijh<br />

?PVi[ug h'Hg dHl wj lW,W `iJl-cgw wj Ih Vjhij oj@ #Ljh lf[V<br />

wg sjC%g qPA wjB s' m$ dh>splajV q[G Fg sjC%g qPA w' Whpa bdhqgba<br />

hjlv og m qPA'G w' ajC s[ w[ yvVj WCjHg lqNg ujag og m b"i uW<br />

w'Hg rg awiji qPA w[ Vjq fi wiaj a' qPA rjvj ?PV WhjV[ w' dabji<br />

h' ujaj m$$<br />

##ypVJdy lisji v'w duV w[ vgH[ rjv wBrjRpVj q;%W wg a"hgV<br />

h{@ qPA w' wBrjRpVj a' wpuj@ qPA w' Vgy[ wirjVj Fg a"hgV lqNa[<br />

h{G m ?{i@ q"uPsj ;qjV[ q[G sjC%g w' fdhv[ hg wBrj wi itj ujaj h{<br />

dul l[ qp?jdv` w' a"hgV wiV[ wj@ wq~b;~wq sjC%g w[ Vjq fi q"wj<br />

VhgG dqvaj m$$<br />

Ijs i,tS rjvg e,v h{ dw f+ajf b?Wji w,BC bjigbj lqjug<br />

a[ b{GBg qpldvq a[ b{GBg dl,t fjdvlg sj ZjiVg h{@ f+>aP lyjHg l" fCs[<br />

fjC w[ rg Wjhi bj tv'Gsg h{ m<br />

dl,t Ziq<br />

dl,t Ziq s[ WjVg epiP VjVw s[ sl[ \10| ujq[ bjf w[ljZjig<br />

lV m dHdahjdlw a,o dHl e,v sg f+'C%aj wis[ hV m bjds epiP e+.o<br />

ljdhW dr,Dy'G dHl f+ojdH wpN wp r.VegbJ f[L hV ^<br />

É! q[i[ ijq hdi uV w{ hRp Wdv ujHg mm<br />

w[lj wj wdi yrip Tpvjrj yiS ZPdC qpdt vjHg mm \f>Vj 749|<br />

Ê! ldaepip bfVj ls lsj lq©ji[ mm<br />

epi w[ yiV w[l l.de Nji[ mm \f>Vj 387|<br />

Ë! q[ij qVp ljZP ZPdi irjdv mm<br />

hdi hdi Vjqp ds+CjdHY epdi qgnj<br />

epi fe Njih hq Wjv mm \f>Vj 1335|<br />

Ì! w[lj wj wdi WguVj l.a yRpip TpvjrRp mm<br />

lglp dVhjiRp yiS adv ZPdi qpdt vjrRp mm \f>Vj 745|<br />

Í! Bhv wiRp a[i[ sjl wg fe NjiRp Wjv mm \f>Vj 810|<br />

Î! w[l l.de sjl fe NjiRp dHh{ qV'io q'i mm \f>Vj 500|<br />

Ï! wjdHbj dwisji bRpia IwgVj mm<br />

i.e aqjl[ qjdS hwgVj mm<br />

Vjfjw fjwp wdi hsPdi hsglj@<br />

ljWa lPida slaji dlij mm \f>Vj 1084|<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


145<br />

Ð! l[ sjCgbJ lygbj du epi yiVg ve.dV© mm<br />

bVdsVp l[rdV epip bjfSj bVdsVp bVds ih.dV© mm<br />

VjVw l[ qph l'hS[ ly{ sdi dsl.dV© mm52mm<br />

qpt ly[ lyp sjCgbj lyp W'vdh lyp wqjdh mm<br />

lyj lWsp qdV rdlbj ldaepi qJdh lqJdh mm \f>Vj 1419|<br />

å. grIbw aupir ij iKMjY dwVI ]<br />

pwrbRhim sw Agin mih swVI ] \f>Vj 199|<br />

ÉÈ! aep V dH>s=g aep V Vjig mm<br />

Fvw[ opw fr{ dVa sjCg mm \f>Vj 471|<br />

dl,t Ziq hpwqg qjie h{ m dHl dry dw>aP~f+>aP wiV vHg epiP<br />

fjaLjh V[ w'Hg ep.ujdHL VhgG A,cg m ##lvjqp uWjWp s'r{ wi[$$ rjvj<br />

dl,tg drZjV VhgG m epiP VjVw fjaLjh s[ slrgG u'a V[ #w[l q[ig q'hi$@<br />

bjt w[ ljWa lPia idhS vHg bjs[L wgaj ba[ b>Ddq+a AwSj dHl<br />

vHg vj;qg wiji ds,aj m w[lJ } idha sj qPv b>e siljdHbj m slr[G<br />

fjaLjh sj dHh hpwqVjqj dul sg wjfg dHl lq[G l+g b>Ddq+ali dl,t<br />

w[Gsig vjdHWi[ig dry q"uPs h{@ dHl ai%J h{ ^<br />

O ldaepiP ug lhjdH mm<br />

w[l ba[ drdebjdVw Ip,e<br />

liWa l.ea wjWv epip it[ej m aplJ Rpa[ bljcg Whpa ?pLg h{ m<br />

aplJ t>c[ sj b>Ddq+a f>uJ a'G v{Sj@ w[l itS[@ dHh bljcg q'hi ] m wA<br />

d*fjV sj drljh VhgG wiVj@ liW v'h sj wCj h,o itSj@ s'V'G rwa<br />

w[lJ sg fjvSj wiVg@ liWa l.ea bFjdtbj sj wp,nj tjr[ VhgG@ aqjwP<br />

Vj riaSj@ FjsVg \w[l qp>VjRpS rjv[| aoj w.dVbj qjiV rjv[ l[<br />

q[vjf Vj it[ m qgS[ ql.sgH[@ ijqijHgH[ sg l.ea Vj W{l[ m epiWjSg<br />

fC%Vg@ rjdhepiP rjdhepiP ufSj@ epiP wg idha itSg - liWa l.eda<br />

Rpfi q[ig tplg m<br />

\f>^ 10@ u[n 26 l.qa 1756|<br />

dHhVJ a,oJ sg fpLBg dl,t idhaVjq[ rg wis[ hV ^<br />

1! epiP wj dl,t FsS Vj wijr{ m \FjHg y"fj dl>z|<br />

2! w,A w[l d*fjV a={ qpsij epi FeaJ ijqsjl FIRp m<br />

\liW v'h e+.o|<br />

3! rjdhepiP ug sj tjvlj ljWa w[l@ dl,Zj sjC%j@ dl,Zj slajij<br />

it[ u' fjf wiqJ a'G WyjMsj h{ m \l`j 148@ epiP l'Fj@ dwia l{Vjfag<br />

wrg| dHdabjds dHl ai%J h'i rg dl,t idhaVjdqbJ dr,Dy'G hrjv[ s[<br />

w[ dl,Z wgaj uj lwsj h{ dw epiP sj dl,t t'fig aJ wBrj lwsj h{<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


146<br />

epiqda ejcg ijh<br />

f+>aP w[l epiP sg q'hi } wBrjRpSj Wui epVjh lqNsj bj dihj h{<br />

a[ lqNsj ih[ej m<br />

drdebjVw f,t<br />

w[lJ s[ epSJ Wji[ spVgbJ s[ f+dl,Z ljdH>lsjV t'uJ wi ih[ hV ^<br />

1! bjq qVp,t s[ dli $a[ w[l fyjlg h;ji a'G v{ w[ dHw v,t f,yg<br />

h;ji aw hp.s[ hV ba[ dHw lgqj $a[ fhp.y w[ rZSj W.s wi ds>s[ hV m<br />

f+'BgV dlha } diLB-fpLB i,tS vHg bda ;iPig a,a ]m rji rji<br />

w[l w,BS Vjv ligi dry dHl Zja sg zjB h' uJsg h{ a[ W.sj Wgqji<br />

idhS v,e uJsj h{ m dHl vHg dwM Vj wpsiag ajwa s[ l'q[ Vjv<br />

updCbj dihj ujr[ m<br />

2! drBjdqV cg_ligi sgbJ h,cgbJ@ s.sJ ba[ Virl dllBq<br />

} ngw y,vsj i,tS vHg bda ;iPig h{ m du,c[ v.W[ w[l h'Se[@ YVg r,Z<br />

dqwsji dry drBjdqV cg f{sj h'r[eg m f+>aP bdebjVaj wjiV W.sj<br />

dHl wpsiag l'q[ } ?aq wiV $a[ apdvbj h'dHbj h{ m e'vgbJ tj w[<br />

dHl zjB } fPdibJ wiV sj IaV wisj ]@ f+>aP dHhVJ e'vgbJ s[<br />

ljdHc bli wjiV h'i WgqjigbJ bj y.WCsgbJ hV m<br />

3! eiqg lisg a'G WyjY_w[lJ } ligi dry v'CgGsg eiqg a[<br />

lisg ligi dry v{ ujS sj l.yjvw rg lqdNbj uJsj h{ m w[l eiqg<br />

a[ lisg a'G WyS vHg wpsia V[ r,cqp,vg sja W?Lg h{ m w[ljZjig W.sj<br />

f,eCg W.V%g eiqg a[ lisg dry dHw~lqjV idh>sj h{ m sPli[ W.V[ dli<br />

sjC%g qp>DdVbj W.sj bjfS[ dli } ws[ Twsj h{@ ws[ V.ej i,t w[ eiqg<br />

lisg a'G WyS sj IaV wisj h{ m<br />

4! ZjaJ sg wqg_qVp,tg w[l w,BS Vjv Bi[l ZjaJ sg wqg h'<br />

uJsg h{ m dHh hV dula wi'qgbq@ dl,wj@ l{vgvgbq m wjdHbj } ngw<br />

i,tS vHg dHh ZjaJ Whpa ;iPig hV m b"iaJ s[ w[l v.W[ ba[ l.zS[<br />

hp.s[ hV m b"iaJ s[ ligi dry dHhVJ ZjaJ sg Whpaja hp.sg h{ m LjdHs<br />

wpsia V[ dHl wiw[ Whpa l.zS[ rjvJ sg W?dLL wgag dwMdw RphVJ<br />

V[ qjrJ WSVj hp.sj h{ m<br />

5! bqigwj s[ dHw qV'drdebjVg q{veigVg a[ h'i f+dl,Z qV'drdebjVgbJ<br />

V[ t'u wiw[ dvdtbj h{ dw w[l sjC%g bjsqg } i'hWsjW<br />

rjvj a[ wpwiqJ a'G riuS dry lhjdHaj wisj h{ m<br />

6! i{Vvc drdebjVg sg t'u qpajdWw ip.c qp>c drbwag s[ s.s<br />

uvsg NC uJs[ hV m Rpqi s[ f,Dt'G rg Rpqi v.q[ig VhgG hp.sg m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


w[l ba[ drdebjdVw Ip,e<br />

147<br />

7! dH>cgbV dH>lBgdyRPB s[ q{cgwv ljdH>l ds,vg s[ dHw lgVgbi<br />

cjwBi fligyj V[ qp,AJ Wji[ t'u wi w[ dvdtbj h{ dw qp,AJ i,tS rjdvbJ<br />

} ljh sgbJ WgqjigbJ z,B hp.sgbJ hV dwMdw dHh d`vBi sj w.q<br />

wisgbJ hV m<br />

8! qV'drdebjVg `ijdHc@ b{uvi@ wjiv eplajr up.e bjds V[<br />

t'u wi w[ dvdtbj h{ dw dHw qVp,t b>si bjfSg hg dwlq sj dHw<br />

z'v y,vsj idh>sj h{ m dHhVJ qpajdWw qis dry b{Vgqj rjvg sLj<br />

WSg idh>sg h{ ba[ b"ia dry b{Vgql rjvg@ Fjr qis b"ia WSVj<br />

yjhp.sj h{ a[ b"ia qis WSV vHg aJzsg h{ m<br />

dl,t Ziq Fjr[G dHhVJ ZiqJ s[ qpwjWv[ A'Bg Rpqi sj h{@ f+>aP<br />

dHl sj `vl`j WvrjV@ wpsiag@ ljdH>B[d`w a[ dHdahjlw f,Dt'G rg<br />

fPij Rpaisj h{ m dHl f+ojdH cjwBi WiVjic Ljh spVgbJ sj f+dl,Z<br />

d`vjl`i sg dB,fSg Whpa TpwrgG h{ m dvts[ hV ^ dl,t Ziq spVgbj<br />

sj drLr Ziq h{ m dHl dry lF f+jSgbJ rjla[ l.s[L f+jfa h{ dul<br />

sj FifPi f+qjS epiP ljdhWJ sgbJ dvtaJ dry q"uPs h{ m epiP VjVw<br />

ljdhW sj Ziq VrgV Ip,e sj Ziq h{ m epiP VjVw fjaLjh s[ yvjdH<br />

dViqv f>o } slr[G fjaLjh V[ bjfSg RpKqa } l.uq dry y,vS vHg<br />

hpwq ujig wga[ lV dul } dl,t idha qiIjsj rg bjdtbj uj lwsj<br />

h{ m #idha dfbjig qpN w' dlt dfbjij Vjdh mm$ bjt w[ q'hi vj ds,ag<br />

ba[ w[l epiP wg q'hi bjt w[ w[ljZjig f>o } bjfSj hg iPf bjt w[<br />

dVrjdubj m aoj ^ ##?jvlj q[i' iPf h{ ?jl mm ?jvl[ qdh h" wi" dVrjl mm$$<br />

epiP ljdhW V[ u'ag u'da lqjRpS lq[G ?jvlj f>o } ajQgs wgag dw<br />

RphVJ sg bjaqj \epiP| e+.o \ug| dry ba[ ligi f>o dry h{ m dHl sj<br />

Fjr dHh h'dHbj dw w'Hg rg epiP e+.o ljdhW sg w'Hg rg apw VhgG Wsv<br />

lwsj b"i Vj hg slr[G fjaLjh s[ liPf } w'Hg drejC[ m dHl hpwq<br />

sg Rpv.zSj wiV rjvj epiP wj dl,t VhgG h' lwsj m ##epidlt qga yvhp<br />

epi yjvg m$$ fi spVgbJ bIjLg@ qjsj f+lag bjds beVg sgbJ VsgbJ<br />

dry ipC%sg uj ihg h{ m dli` epiqda ejcg ijh $a[ y,DdvbJ hg Vi'H[<br />

lqju sg dliuVj h' lwsg h{ m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong><br />

\s[l f+s[l@ 25!11!1994|


wwji ( w[l uJ w[lwg<br />

f>u wwji epiP ?jvl[ sj ds+LBqjV dy>V% hV m dwl[ b>a+gr ugrV<br />

s[ vtjdHw hV m tjvlj f>o dry epiP W?L[ f>u wwjiJ Wji[ wj`g v.q[<br />

lq[G a'G qaF[s y,vsj bj dihj h{ m dHh yiyj dli` ;WjVg a"i a'G<br />

dHvjrj wHg r[iJ f>ujWg sgbJ b?WjiJ a[ iljdvbJ s[ f>DdVbJ $a[<br />

rg dvtg uJsg h{ m lj} dHh e,v q>VS dry w'Hg dhydwyjhB VhgG<br />

dw f>o sg WhpdeSag #w[lwg$ } wwji VhgG q>Vsg a[ w,A@ wCj@ d*fjV@<br />

w.zj a[ w[lJ } wwji q>V w[ ldawjisg h{ m wwjiJ sj ldawji h'r[@<br />

?pLg sg e,v h{@ f+>aP qVzCa svgvJ ijhgG@ w[lwg } f>urJ wwji q>Vg<br />

ujSj a[ n'lS sj IaV wiVj dlbjSf VhgG ujfsg m b,u~w,v% wHg<br />

epSg debjVg a[ f>o s[ qphjS[ f+yji wi ih[ hV dw w[lwg wwji FjHg<br />

iSZgi dl>z V[ LpiP wgaj a[ bt>c wgiaVg uoj b>V[%rjh q>Vsj h{ m<br />

dwMdw dwl[ rg fpijaV idhaVjdqbJ dry w[lwg \slaji| sj d;wi<br />

VhgG bjMsj@ dHl vHg wwji Vhk m #w[l$ wwji hV uJ VhgG@ w[lwg<br />

wwji h{ uJ VhgG s[ qlv[ $a[ dryji wiV v,DdebJ lj} l,y[ idhaVjq[<br />

##epiWjSg dHlp ue qdh yjVSp$$ sg t'u wiVg lhg h{ m dl,t uea dHl<br />

l,yjHg a'G aJ qpVwi VhgG dw slq[L ug V[ Qpvjq dh>s'lajV } bj;jsg<br />

s[ ijh Rpa[ a'iV vHg dl,tJ sg Wjhivg idhSg WdhSg dry dwifjV<br />

ZjiV a[ slaji lujRpS } ;iPig wiji ds,aj h{ m<br />

#w[lwg$ s[ bio f>o s[ f+dl,Z drsrjV FjHg wjV% dl>z VjFj V[<br />

epiWjSg a[ epiqda dHdahjl dry ria[ LWsJ sj l.e+dh wi w[ epi<br />

LWs iaVjwji qhjV w'L dry h[n dvt[ hV ^<br />

#w[lwg l.eIj_A'Bg f,e u' w[lJ sg i,Ddtbj vHg fdhVg uJsg<br />

h{ m$ w[lwg b,ti sj Fjr w[lJ sg l[rj~l.Fjv wiV rjvg A'Bg slaji m<br />

w'Hg q>V[ uJ Vj q>V[@ w[l a[ w[lwg \slaji| dHw sPli[ Vjv upC[ bio<br />

i,ts[ hV m dHw sPli[ a'G dVt[C w[ bio wiV[ hrj dry l'B[ qjiV rjvg<br />

e,v h{ m w[l ba[ w[lwg bdV,tCr[G h'S s[ WjruPs s'VJ Wji[ hi<br />

idhaVjq[ } epiWjSg sg wlr,Bg $a[ fit w[ `{lvj wiVj yjhgsj h{ m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


149<br />

#w[l epiP wg q'hi$ hV m dHl vHg w[lJ } wav wiVj slq[L ug<br />

s[ hpwq } Vj q>VSj h{ m sPli[ v`;J dry dl,tg a'G ?jiu h'Sj h{ m epiP<br />

VjVw fjaLjh V[ Fjr[G bwjv fpit } qPv q>ai dry #O buPVg l{F.$<br />

dvdtbj h{ m f+>aP f+[q r,l h' w[ liepS liPf siljdHbj h{ ^<br />

a[i[ W.w[ v'dHS s.a igljvj mm<br />

l'hS[ Vw duV v.qC[ rjvj mm<br />

w.yV wjdHbj lpdHV[ wg Tjvj mm \f>Vj 567|<br />

v.q[ w[lJ rjvj drLv[LS vj w[ dVi.wji bu'Vg rjdhepiP ug }<br />

ldawjdibj h{ m epiWjSg dry bwjv fpit } #w[lr$ \w[lJ rjvj|_w<br />

\W+hqj|_Hgl \dLr|_r \drL}| w[lr dHhVJ da>VJ $a[ sdHbj qdHbj<br />

wiV rjvj lp.si v.q[ w[lJ rjvj qhjV dwifjvP a[ dsbjvP riSV wgaj<br />

h{ m<br />

aoj ^<br />

wwji( w[l uJ w[lwg<br />

kysv clq krih inrwly kIqw loVih so hoiegw ] \f>Vj 1082|<br />

w[lr wv[l Vjl bz t>cV!!!mm \f>Vj 829|<br />

ufpug ljdhW dry epiP VjVw fjaLjh V[ W+hqj@ drL} a[ dLrug<br />

} bwjv fpit s[ hpwq sg fjvSj wis[ s,Ddlbj h{ ^<br />

dHwp l.ljig \W+hqj| dHwp F.cjig \drL}| dHwp vjH[ sgWjSp \dLrug| mm<br />

dur dalp Fjr{ dar{ yvjr{ dur h'r{ xpiqjSp mm<br />

\ufpug@ f>Vj 7|<br />

bV[wJ epi~`piqjV hV duhVJ a'G w[lJ sg qh,aaj rZ[i[ f+eB<br />

hp.sg h{ ^<br />

epi w[ yiV w[l l.de Nji[ mm \f>Vj 387|<br />

w[lj wj wdi WguVj l.a yRpip TpvjrRp mm \f>Vj 745|<br />

l[ sjCgbJ lygbj du epi yiVg ve.dV© mm \f>Vj 1419|<br />

w[l l.de sjl fe NjiRp dHh{ qV'io q'i mm \f>Vj 500|<br />

epiP e'dW>s dl>z ug V[ epiP `piqjVJ } ljwji wi w[ bjfS[ ?jvl[<br />

} w[lJ sg l.Fjv wiVj vj;qg bjdtbj a[ w[l wav wiV rjv[ }<br />

fdaa eisjdVbj ^ ##?jvlj q[i' iPf h{ ?jl mm ?jvl[ qdh h" wi" dVrjl mm$$<br />

wdh w[ risjdVbj m FjHg V.s vjv ug V[ epiP e'dW>s dl>z ug s[ w[lJ<br />

sg Rplaag dHM wgag ^<br />

sgV' spVgbj si wq>Dds bJ fig ip?ljdi qj m<br />

hi s' bjvq wgqda Iw ajdi qPH[ Ijdi qj m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


150<br />

epiqda ejcg ijh<br />

Fjr@ h[ q[i[ fjaLjh a[i[ w[lJ sg dHw lphSg dvB s[ iPf dry sgV<br />

a[ spVgbJ W,DN[ h'H[ hV ba[ dHw bSq'v w[l sg aji sj qp,v s'r[G uhjV<br />

hV m fgi Wp,ZP Ljh V[ F.ejSg s[ Ip,Z dry bjfS[ s' W[B[ ba[ bV[wJ<br />

l[rw Lhgs wijH[ m sja[ slq[L fjl'G dHVjq dli` w.z[ dry ##qPH[<br />

qpWjiw$$ Fjr Bp,DB[ w[lJ sg qpaWiw q>e wgag m dHh w.zj a[ w[l b,u<br />

aw fgi W,pZP Ljh s[ ?jVsjV dry q"uPs hV m WC[ ldawji Vjv epiP<br />

sg W?dLL sg l.Fjv wgag uJsg h{ m dl,tg w[lJ lpbjlJ l.e dVFjS sg<br />

IjyVj hi b>Ddq+aZjig epiP sj dl,t dVa bisjl dry wisj h{ m<br />

dHdahjl erjh h{ dw epiP s[ dl,tJ V[ t'figbJ RpairjRpS } aiugh<br />

ds,ag@ fi w[l epiP sg q'hi lqN w[ wav VhgG h'S ds,a[ m u.eJ@ Ip,ZJ<br />

dry ljWa lPia hg Lhgs hp.s[ ih[ a[ dl,tg dHdahjl sg dliuSj bjfS[<br />

?PV Vjv wis[ ih[ m<br />

w[lJ sg W?dLL W,y[ s[ f{sj h'S Vjv hg h'Hg h{@ Fjr w[l wpsiag<br />

ligi s[ b>si'G hg Rpfus[ hV m w[l Wjwg s[ yji wwjiJ rJe Wjhiqptg<br />

dVLjV VhgG hV a[ wwji w[lJ rJe ligi sj b>e VhgG hV@ le'G ligi<br />

s[ dwl[ Vj dwl[ drL[L b>e $a[ lpL'dFa hV_v,w wAdhij@ h,o wCj@<br />

d*fjV ejai[ ba[ w.zj w[lJ dry u' dw ligi sj hg qpt b>e hV m<br />

w.zj ^<br />

wAdhij ^<br />

w.zj s'V' rwa wi@ fje ypV{ wi WJZHg mm<br />

sjaV Vga wi[dH@ Vj spt fjr{@ vjv ug mm2mm \FjHg V.s vjv ug|<br />

lgv uda wg wA fhdi fwdCY hdobjij mm<br />

\sPuj FjHg episjl ug@ rji ÌÉ@ fRpCg ÉÍ|<br />

Fjr wAdhij dHl e,v sj f+agw h{ dw dl,t l.ljig@ drhjig a[ dVbjij<br />

h{@ df,A-v,e VhgG m bjfSj qjvw bjf h{ a[ lsj hg lpy[a h{ m<br />

d*fjV ^<br />

lpa.aiaj sg vtjdHw h{ m d*fjV sj drljh VhgG wiVj m b>Ddq+a<br />

AwjRpS lq[G f>u epiP dfbji[ d*fjV } wwjiJ dry Ljqv wi w[ hi<br />

lq[G bjfS[ Vjv i,tS sj hpwq wis[ hV m<br />

wCj<br />

Fiq Vjlw dy>V% h{ m dHh f+eB wisj h{ dw dl,t rdhqg@ Fiqg<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


wwji( w[l uJ w[lwg<br />

151<br />

a[ fjt>cg VhgG m f+'`{li fPiV dl>z V[ dHw ue%j dB,fSg widsbJ dvdtbj<br />

h{ dw ldaepiP ug sg W?dLL wCj dl,tJ vHg Bij`g h{ m<br />

Rpfi dvt[ yji wwji bjfSg bjfSg ue%j bj;js a[ ?jl w.q<br />

vHg W?L[ eH[ hV m dHhVJ sg l.Fjv vHg h'i dwl[ wwji sg v'C VhgG<br />

aJ f>ur[G wwji w[lJ sg l.Fjv vHg w.z[ wwji } dwM ridabj ujr[ (<br />

Vjv hg u[wi w[l rg Wjwg yji wwjiJ rJe hg hV aJ w[lJ } rg<br />

ligi s[ dwl[ dh,Dl[ sg l.Fjv vHg ridabj ujSj yjhgsj h{ m<br />

w[l wav wijRpS rjvj dl,t dl,tg a'G ?jiu h' uJsj h{ m Rph fdaa<br />

h{ m Rpl} f>u epiP dfbjdibJ s[ f[L h' w[ Fp,v W?LjRpSg f{Gsg h{ m f>u<br />

dfbji[ Rpl } aV?jh vj w[ spWjij b>Ddq+a AwjMs[ hV m fi Wjwg<br />

yji wwjiJ Wji[ dH>Vj l?a hpwq VhgG m dHhVJ yjiJ dr,Dy'G w'Hg dHw<br />

uJ lji[ hg dwl[ quWPig wi w[ uJ bSF'v ligi a'G upsj h' uJs[ hV<br />

aJ bisjl wi w[ dxi luj v{S sj hpwq h{ m<br />

wHgbJ s[ w[l o'C[% a[ wHgbJ s[ Whpa[ ba[ wHgbJ s[ hp.s[ hg VhgG m<br />

dHl sj Fjr dHh h'dHbj dw dul s[ w[l wpsiag uJ dWqjig wiw[ h{<br />

VhgG@ Rph fdaa h'r[ej m dHo[ w[lJ } wwji q>VS rjv[ wg svgv s[Se[(<br />

w[l wpsiag ba[ uqJsiP ligi sj b>e hV@ fi Wjwg wwji Wjhiqptg<br />

hV m w[l uqJsiP Vj h'S[ fdaa VhgG eisjVsj@ fi w[l wav<br />

wiV rjvj fdaa h' uJsj h{ m<br />

w[l wwji hV aJ dxi wpidhaJ dry Ljqv dwM VhgG wgaj<br />

uJsj ( idhaJ dry hpwq s[Sj dw w[l i,Dt' a[ dxi wpidhaJ dry ajCVj<br />

wiVg dw w[l wav Vj wirjY@ bugW Tp,yi h{ m w[lJ } f>urJ wwji<br />

s,lS rjv[ fpijaV idhaVjdqbJ sg bjC v{Gs[ hV m Whpa lji[ idhaVjq[<br />

18rgG lsg dry dvt[ eH[ hV@ fi dHhVJ } epiP Vjv u'dCbj uJsj<br />

h{ m dHhVJ dry lr{-dri'Zg e,vJ sg Fiqji h{ m dHh cP.zg t'u s[ qphaju<br />

hV m epiWjSg } A,c w[ dHhVJ } dl,tg sj bjZji WSjRpSj z'i fjf<br />

h{ a[ Qva wsq h{ m ljZjiS udebjlP sj Bfvj tj ujSj qjqPvg e,v<br />

h{ m dl,tg liPf a[ dryjiZjij dry dqvjrB wiV rjv[ f>o spLqS hV m<br />

Ijs i,tS rjvg e,v h{ dw dl,tg sj uVq ;pvq@ rdhq@ Fiq@ Wp,a~<br />

f+lag@ uja~dWijsig bjds WgqjigbJ sj Vjl wiV vHg h'dHbj lg m<br />

epiP dfbjdibJ } u.eJ Ip,ZJ wi w[ bjfSj dHdahjl dvtS sj q"wj<br />

hg VhgG lg dqdvbj m yapi v'wJ } epiWjSg a[ idhaVjdqbJ dry ivj<br />

fjRpS sj lqJ h,o bj debj m dqljvJ hj;i hV ^<br />

1! epi f+ajf sg ip,a 3 a[ bdZbjdH 21 dry FjHg l.a't dl>z<br />

ug dvts[ hV dw slq[L dfaj V[!!!! ##aJ a[ l+g qpt rjw Rpyjij mm h'dH<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


152<br />

epiqda ejcg ijh<br />

lp,Dt[ wg s[e dabjij mm dl>z h'dH uW bjvpl Zjig mm qjsw yhgH[ bVs<br />

qNjig mm$$ \113|<br />

2! epidWvjl fjaLjhg A[rgG s[ bdZbjdH 18 dry l+g epiP<br />

hdie'dW>s ug sj F.e fgSj dvdtbj h{ ^<br />

uW{ ujq dsV bjda ihjI' m<br />

l+g epiP drdubj fjV wijI' m<br />

fjnw bjf hg b>sj;j vj v{S@ wg epiP hdie'dW>s ljdhW a[ epiP<br />

e'dW>s dl>z ug rie[ qhjV I'Z[ F.e fgGs[ h'Se[ m<br />

3! drqv dWW[w rjidZ dry FerjV dl>z idhaVjqgbj@ FjHg<br />

qVg dl>z sj hrjvj s[ w[ dvtsj h{ ^<br />

##epiP ug lF l.ea w' b>Ddq+a Awj wi@ Llai fwCj wi@ dl>z<br />

luj wi drsj wi@ aJ dl,tJ } wdhbj u' aplgG wpN bqv Adwbj wi'<br />

aJ dl,t bqv tjS v,e[ aJ dwadVbJ sgbJ dWiagbJ ndhi eHgbJm$$<br />

4! epidWvjl fjaLjhg A[rk s[ 16r[G bdZbjdH dry epiP<br />

hdie'dW>s ljdhW Wji[ dvdtbj h{ ^<br />

qdsij Wgdubj tJc dqvjHg m<br />

yiVjdqa dqv ejei fjHg m<br />

v{ dVu F[B wjdvwj sgV[ m<br />

v{ FrjVg wg Rpyi fWgV[ m<br />

LijW a[ F.e sj w[hj lp.si yiVjqa lp,tj dl>z V[ epiP hdie'dW>s<br />

ug rv'G dabji wiVj dvdtbj h{ m Vjv[ epiP hdie'dW>s ug } b`gq<br />

tJs[ dvdtbj h{ ^<br />

dWdubj ZiAa \bxgq| bqi qejr{ m<br />

bjf Aw{ fpV bri dsbjr{ m \epidWvjl bdZbjdH slrJ|<br />

epiWjSg t>cV wisg h{ a[ idhaVjq[ q>cV wis[ hV m<br />

q{G VhgG bjtsj dw lji[ idhaVjq[ Qva hV m dHhVJ } epiqda<br />

epiWjSg sg v'b dry fitSj ;iPig h{ m duhCg ljtg Ij idha qiIjsj<br />

epiWjSg sg wlr,Bg $a[ fPig VhgG Rpaisg@ lj} VhgG q>VSg yjhgsg<br />

ba[ sPldibJ $a[ n'lSg rg Vhk yjhgsg m Rpfi dvdtbj h{ dw #w[l$<br />

a[ #w[lwg$ bdV,tCr[G hV m bjY h'i dryji wigH[ m epiP hpwq h{ ^<br />

kwieAw ikrdwr Aaurq XkInw ]<br />

rµg qmwsy mwix hkInw ]<br />

nwpwk pwku kir hdUir hdIsw swbq sUriq dsqwr isrw ]<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong><br />

\f>Vj 1084|


wwji( w[l uJ w[lwg<br />

153<br />

epiP fjaLjh V[ slaji } epiWjSg dry ?jl qh,aaj W?Lg h{ m<br />

FeaJ sg WjSg dry rg slaji \w[lwg| } Rpy[yg rdcbjHg ds,ag<br />

h{ ^<br />

tPWp a[ig feig qgn[ a[i[ W'v mm \f>Vj 727|<br />

duh dli idy idy WjZa fje mm<br />

l' dlip yp.y lrjidh wje mm \f>Vj 330|<br />

W.w[ Wjv fje dldi c[ig mm<br />

dHhp aVp h'dHe' Flq wg T[ig mm \f>Vj 659|<br />

epiP VjVw fjaLjh `piqjMs[ hV ^<br />

wpvhJ s[Gs[ Wjrv[ v{Gs[ rc[ dVvu mm \f>Vj 1286|<br />

dHo[ rg epiP VjVw V[ slaji sg qh,aaj siljHg h{ a[ B'fg \wp,vj|<br />

fdhVS a'G i'dwbj h{ m<br />

VeV h'dH Wjhi dxi{@ VeV lgl u' tjdH mm<br />

VeV f+ljds u' WJBHg@ aVtjhg r,Dc' whjdH mm<br />

fje Rpaji f+ljds u' tjr{@ l' dlt wp.Fg Viw dlZjr{ mm<br />

\FjHg V.s vjv ug|<br />

FjHg l.a't dl>z V[ dvdtbj h{ dw qjaj Fje w"i \qjHg Fje'| }<br />

epiP e'dW>s dl>z ug Rpfs[L ds>s[ `piqjMs[ hV ^<br />

aY l.e apq idha hqji[ m<br />

fdhi wjA vw dli slaji[ m<br />

dHo'G lj` ;jdhi hp.sj h{ dw epiP e'dW>s dl>z ug V[ b"iaJ } b>Ddq+a<br />

Awj w[ dl>zJ rjvj WjSj W?dLbj m Ijs i,tS rjvg e,v h{ dw qjHg<br />

Fje' W+hq brloj dry dryisg h'Hg WlaiJ sg lpZ t'h W{ng lg m dl,tJ<br />

V[ epiP fjl dLwjdHa wgag dw qjHg Fje w"i VeV idh>sg h{ aJ slq[L<br />

dfaj V[ wAdhij a[ slaji lujRpS vHg qjaj ug } bjdtbj m h'i<br />

Wlai ;iPig VhgG lqN[ m<br />

f+dl,Z b>ei[; dhlB'igbV wdV>zq dul V[ u.eJ Ip,ZJ lq[G dV,u<br />

b,tgG s[t[ hjvja History of the Sikhs dry dvt[ hV ^<br />

Sikh women are distinguished from Hindus of their sex<br />

by same variety of dress, but chiefly by a higher top-knot<br />

of hair. (Page 79)<br />

dHl lq[G FjHg iSZgi dl>z uJ bt>c wgiaVg uo[ } w'Hg ujSsj<br />

rg VhgG lg ba[ dHhVJ dr,Dy'G dHw rg dHl Ziag $a[ f{sj VhgG lg h'dHbj m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


154<br />

epiqda ejcg ijh<br />

FjHg ljdhW FjHg iSZgi dl>z duhVJ qpvw sg bj;jsg vHg 16 ljv<br />

u[v%J dry algh[ N,v[ ba[ dl,tg } wqjdHbj!!! dl>zJ sj f>o dVijvj<br />

fplaw dry dvts[ hV ^<br />

blJ } f,wg ai%J Ijs h{ dw 1914 a'G fdhvJ epiP zi s[<br />

sgrjVJ a[ lqjeqJ dry slaji[ rjvgbJ dl>zSgbJ@ Fpu.eSJ<br />

rg Whpa h'dHbj wisgbJ lV duhVJ } s[t w[ slajihgS<br />

IpragbJ vdubj qjV h' w[ slaji ZjiV wi v{GsgbJ lV m<br />

\f>Vj 22|<br />

blgG us'G 16 ljv sg u[v% Ijaij a'G 1930 dry rjfl Wjhi<br />

bjH[ aJ bljcg h{ijVg sg h,s Vj ihg us'G blgG BJrgbJ<br />

BJrgbJ WgWgbJ F{SJ s[ dliJ $a[ hg slajiJ r[tgbJ!!! m<br />

l+g slq[L ug s[ lq[G a'G hg lgVj~WlgVj b>Ddq+a l.yji a,a ?jvlHg<br />

udobJ b>si f>u wwjiJ sg idha dry slaji Ljqv ihg h{ ba[ dHl<br />

} w[lwg sj d?ajW ds,aj debj m dHl[ ds+LBJa a'G hg ljWa hp.sj h{<br />

dw epiP fjaLjh V[ dl>z dl>zSgbJ } WijWi f,Zi $a[ lVqjdVbj h{ m<br />

qp,T a'G hg bVqag ajwaJ dl,t Ziq } ?aq wiV vHg wHg ai%J<br />

s[ fjfC r[v ihgbJ hV m wHg r[iJ W+jhqSrjs dl,t Ziq $a[ AjdHbj<br />

fi wpN lq[G Wjbs ?aq hp.sj dihj h{ m wpN shjdwbJ sg hg e,v h{<br />

dw siWji ljdhW b>Ddq+ali a[ bjv[~spbjv[ qPiag fPuj bjq lg m fi<br />

l,y dxi f+eB h'dHbj m f+>aP dxi rg dwl[ Vj dwl[ iPf dry bjfSj bli<br />

;iPi A,c dihj h{ m w[lJ } wwji bjtSj a[ f+yji wig ujSj dli`<br />

dl,t w"q } wq;'i wi w[ dh>sP Ziq dry u;W wiV vHg L{ajVg yjv<br />

h{ m f+'`{li dfbjij dl>z fsq } fpijaV F,B rhgbJ sj bdZb{V<br />

widsbJ h'dHbJ dl,tg idha Wji[ dHw f+qjSgw lWPa dHl f+wji dqdvbj<br />

h{ ^<br />

l+g epiP e'dW>s dl>z ug qhv slrJ@ W[Bj l+g epiP a[e Whjsi<br />

ug wj@ ljv la+{ w[ fyjrV q>evrji r{ljtg w[ dshp. fJy dlt'G<br />

w' tJc[ wg fjhpv sg@ dl>z Vjq ijtj m f+oq{ sIj ijq l'fag<br />

ta=g Wjlg vjh"i tvj hPbj m fjA[ q'hwq y.s Agfj Wjlg<br />

srjiwj@ ljdhW y.s VjHg Wjlg dWsi uxijWjV Ldhi@ Ziq<br />

y.s ur.sj u,B Wjlg hlaVjfpi@ dh>qa y.s Ngri Wjlg<br />

ueVVjo!!! Wji' Wjig tv[ hPH[ m lF w' dVv.Wi fdhVjdHbj m<br />

rhg r[l bfVj wgbj m hp,wj@ hvjv@ hujqa@ hijq@ dB,wj@<br />

u.EP@ Z'ag wj dabje wijdHbj m qgS[@ Zgi q,vgH[@ ijq ijHgH[@<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


wwji( w[l uJ w[lwg<br />

155<br />

dli ep.q[@ ql.s'G wg ria'G W.s wg m w.zj@ wis@ w[lwg@ wCj@<br />

w,A lF w' sgbj m lF w[ljZjig wgH[ m lF wj uVq fBVj Wjlg<br />

bV.sfpi WajHg m bje{ epiP wg ldaepiP ujS{ m epiP epiP ufSj m<br />

epiP hi ojHg lhjHg h'e m<br />

\F,B rhg fieSj ojV[li|<br />

Wsdwlqag h{@ lq[G sg a'i Vjv spVgbJ s[ lji[ ZiqJ dry<br />

dT,vCfpSj bjdHbj h{ m dl,t Ziq dry rg Whpa wq;'igbJ V[ bj c[i[<br />

vjH[ hV m epiP dHdahjl } bjfS[ lpbjio vHg aiuqjdVbj h{ m dl,t<br />

Wp,ZgugrgbJ sj `i; WSsj h{ dw fpijaV idhaVjdqbJ sg h'i t'u<br />

wi w[ dl,t f>o sg l[rj wiV m dl,t l.lojrJ@ ?jl wiw[ L+'qSg epispbjij<br />

f+W.Zw wq[Bg@ b>Ddq+ali lpvN[ h'H[ epidl,t drsrjVJ sg wjV`i.l l,s<br />

w[ f[fi fC%jH[ m Ziqg ugrV duRPSj dl,tg Ziq sj q"dvw dl,ZJa h{ m<br />

ljc[ fjl ^<br />

fgRP sjs[ wj t'dv dcnj tujVj mm<br />

aj q[i{ qdV FdHbj dVZjVj mm \f>Vj ÉÐÎ|<br />

h{ m dli` v'C dWW[w Wp,Zg sg h{ m dl,t V"urjV w[l wav wirj ih[ hV<br />

a[ VdLbJ dry eils[ uj ih[ hV m b"iaJ bjfS[ w[l dtvji w[ a[ dli<br />

lpbji w[ v'w f+v'w epbj ihgbJ hV m v'w dHhVJ sj q"uP RpcjMs[ hV<br />

a[ h,ls[ hV m dHh qPit ?pL hp.sgbJ hV m<br />

auif auif rwvw JwtY pwie ]<br />

vyKY loku hsY Gir jwie ] \f>Vj 465|<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong><br />

\s[l f+s[l@ 15!4!1988|


wg w[lwg wwji<br />

FjHg iSZgi dl>z sg wjT h{(<br />

FjHg u'ej dl>z ug@ ljRPo rp,cx'ic v.cV sj ?a ##wg lji[ w,y[<br />

df,v[ dl,t lV ($$ s[ dliv[t h[n s[l f+s[l s[ b>w V.Wi 1376 dqag<br />

24-11-95 s[ EXT 3 $a[ fC%V sj lpFje f+jfa h'dHbj m bjf ug V[<br />

sjl s[ dvt[ v[t ##Vj hq dh>sP Vj qplvqjV$$ $a[ wpN L.wjrJ f+eB wgagbJ<br />

hV m d?bjvjaJ sg dF>Vaj dHw qVp,tg lpFjb h{ m VpwajygVg RpljiP a[ f>o<br />

sg yC%sg wvj vHg h'r[ aJ ldaepiP sg W?dLL lqNSg yjhgsg h{ m FjHg<br />

u'ej dl>z ug epiP w[ vjv a[ f>o sisg ujfs[ hV@ f+>aP epiWjSg a[ dl,t<br />

dHdahjl sg z,B lPN h'S wiw[ RpV%J } dHh wpN dvtSj dfbj m sjl sj<br />

`i; WSsj h{ dw lisji ug rv'G RpnjH[ VpwdabJ sj RpKai dsbJ m<br />

Rph dvts[ hV ^ \1| ljij dl,t dHdahjl erjhg ds>sj h{ dw w[l lF<br />

a'G r,cj wwji h{ m bei w[l VhgG aJ yji yji wwjiJ sg w'Hg qh,aaj<br />

VhgG m dur[G w'Hg yji[ wwjiJ lq[a w[lwg rg lujHg dxi[ fi w[l u' lF<br />

a'G r,cj dy>V% h{ \sjC%g qp,AJ| qpVjHg dxi[ aJ Rph w{lj dl,t h'r[ej m<br />

dHdahjl erjh h{ dw FjHg ljdhW a'G fdhvJ lji[ f>o s[ wwjiJ<br />

dry w[l hg qPv wwji lV a[ b,u rg lqp,yj f>o w[lJ } wwji q>Vsj<br />

h{ m wg FjHg ljdhW a'G dWVJ bwjvg xPvj dl>z rie[ lF w,Dy[ df,Dv[<br />

hg dl,t lV ( dHl sj Fjr dHh h'dHbj dw w[lwg wwji FjHg iSZgi<br />

dl>z sg wjT h{ m ?{i@ q[i[ d?bjv dry dHh s' hg dli` qp,Ds[ hV duV%J<br />

$a[ FjHg u'ej dl>z } L.wjrJ V[ z[ig i,Ddtbj h{ m Wjwg dV,wgbJ q'BgbJ<br />

e,vJ dHV%J Vjv hg upCgbJ h'HgbJ hV m<br />

w[lwg_FjHg ljdhW FjHg wjV% dl>z VjFj f+dl,Z drsrjV V[<br />

epiWjSg a[ epiqda dHdahjl dry ria[ LWsJ sj l.e+dh wi w[ epi<br />

LWs iaVjwi qhjV w'L dry h[n dvt[ hV ^<br />

w[lwg l.debj_#A'Bg f,e u' w[lJ sg i,Ddtbj vHg fdhVg uJsg<br />

h{ m$ w[lwg b,ti sj Fjr w[lJ sg l.Fjv wiV rjvg A'Bg slaji h{ m<br />

w'Hg q>V[ uJ Vj q>V[@ w[l a[ w[lwg \slaji| dHw sPli[ Vjv upCr[G bio<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


wg w[lwg wwji FjHg iSZgi dl>z sg wjT h{(<br />

157<br />

i,ts[ hV m w[l ba[ w[lwg bdV,tCr[G h'S s[ WjruPs s'VJ sg epiWjSg<br />

sg wlr,Bg $a[ fit wiVg v'Cksg h{ m<br />

w[l_epiP sg q'hi hV m dHl vHg w[lJ } wav wiVj l+g slq[L<br />

ug s[ hpwq sg bsPvg h{ m sPli[ v`;J dry dl,tg a'G ?jiu h'Sj h{ m<br />

w[lJ sg W?dLL W,Dy[ s[ f{sj h'S Vjv hg hp.sg h{ Fjr w[l wpsiag ligi<br />

s[ b>si'G hg Rpfus[ hV m w[l Wjwg s[ yji wwjiJ rJe Wjhiqptg dVLjV<br />

Vhk hV a[ wwji w[lJ rJe ligi sj b>e Vhk hV@ le'G ligi s[ dwl[<br />

Vj dwl[ b>e $a[ lpL'dFa hV m<br />

v,w wAdhij@ h,o wCj@ dwifjV ejai[ ba[ w.zj@ w[lJ dry u'<br />

dw ligi sj hg qp,t b>e hV m Wjwg yji wwji bjfSg bjfSg ue%j<br />

bj;js a[ ?jl w.qJ vHg W?L[ eH[ hV m dHV%J sg l.Fjv vHg h'i dwl[<br />

wwji sg v'C Vhk aJ f>ur[G wwji w[lJ sg l.Fjv vHg w.z[ } dwM<br />

ridabj ujr[ ( u[wi w[l rg Wjwg wwjiJ rJe hg hV aJ w[lJ }<br />

ligi s[ dwl dh,Dl[ sg l.Fjv vHg ridabj ujSj yjhgsj h{ m<br />

wHgbJ s[ w[l o'C%[ a[ wHgbJ s[ Whpa[ a[ wHgbJ s[ hp.s[ hg Vhk m<br />

aJ a[ dHl sj Fjr dHh h'dHbj dw dul s[ w[l wpsiag uJ dWqjig wiw[<br />

h'S hg Vj@ Rph fdaa dwr[G h'r[ej m dHo[ w[lJ } wwji Vjq s[S rjv[<br />

wg urjW s[Se[ ( wg w[l uqJsiP Vj h'S wjiV f+jSg } fdaa<br />

eisjdVbj ujr[ej ( f+>aP w[l wav wiV rjvj hg fdaa hp.sj h{ m<br />

Rpfi.a w[l u[wi wwji hV aJ wpidhaJ dry Ljdqv dwM Vhk wgaj<br />

uJsj m w[l epiP sg q'hi sg l.Fjv wiV vHg w[lwg Fjr A'Bg slaji<br />

} wwji q>VS dry w'Hg hiu Vhk@ dHh FjHg ljdhW iSZgi dl>z ug<br />

V[ yjvP Vhk lg wgag m RpV%J s[ u.qS a'G fdhvJ a'G hg wwji lqN w[<br />

ldawjig uJsg ihg h{ m epiP hpwq a[ dl,t dHdahjl epbjh ]^<br />

wjdHbj dwisji bRpia IwgVj mm i.e aqjl[ qjdS hwgVj mm<br />

Vjfjw fjwp wdi hsPdi hsglj ljWa lPida slaji dlij mm<br />

\f>Vj 1084|<br />

tPWp a[ig feig qgn[ a[i[ W'v mm \f>Vj 727|<br />

duh dli idy idy WjZa fje mm l' dlip y.py lrjidh wje mm \f>Vj 330|<br />

W.w[ Wjvp fje dli c[ig mm dHh aVp h'dHe' Flq wg T[ig mm \f>Vj 659|<br />

wpvhJ s[Gs[ Wjrv[ v{Gs[ rc[ dVvu mm \f>Vj 1286|<br />

dHo[ rg epiP VjVw fjdaLjh V[ slaji sg qh,aaj siljHg h{ ba[<br />

wpvhj \B'fg| fdhVS a'G i'dwbj h{ m FjHg V.s vjv ug V[ e'Ij V[ idhaVjq[<br />

dry dvdtbj h{ ^<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


158<br />

epiqda ejcg ijh<br />

VeV h'dH Wjhi dxi{ mm VeV lgl u' tjdH mm<br />

VeV f+ljs u' WjBHg aVtjhg rc' whjdH mm<br />

fje Rpaji f+ljs u' tjr{ mm l' dlt wp.Fg Viw dlZjr{ mm<br />

FjHg l.a't dl>z V[ dvdtbj h{ dw qjaj Fje w"i \qjHg Fje'| } epiP<br />

e'dW>s dl>z ug Rpfs[L ds>s[ `piqJs[ hV ^<br />

aY l.de apq idha hqji[ mm fdhi wjA vw dli slaji[ mm<br />

f+dl,Z b>ei[; dhlB'igbV wdV>zq dul V[ dl,tJ Vjv u.eJ@ Ip,ZJ lq[G<br />

dV,u b,tk s[t[ hjvja History of the Sikhs dry dvt[ hV m dvtsj h{ ^<br />

Sikh women are distinguished from Hindus of their sex<br />

by same variety of dress, but chiefly by a higher top-knot<br />

of hair. (Page 79)<br />

FjHg iSZgi dl>z ug bjfSg fplaw epiqda dryji s[ f>Vj<br />

139~40 $a[ dvts[ hV ^<br />

wdV>zq b>ei[; dhlB'igbV V[ epiqda sj l+g slq[L spbjij<br />

siljdHbj l,yj blPv f+dafjsV wi dstvjdHbj dw dl,tJ sgbJ<br />

dl>zSgbJ@ FpN.eSJ s[ dli RpKa[ w[lJ sj uPCj lpL'dFa hp.sj lg m<br />

dHh Rpl V[ Rps'G dvdtbj us'G bu[ Vj aJ Faguj l,uS dl>z u.dqbj<br />

lg a[ Vj hg Rpl sg dl>zSg u.qg lg m Vj iSZgi dl>z u.dqbj lg a[ Vj<br />

hg Rpl sg dl>zSg a[ Vj hg Rpl sg vCwg f{sj h'HgbJ lV m fi Z.V h{<br />

wdV>zq dul V[ l,Dy' l,y epiqda sj l,yj blPv f+dafjsV wi dstjdHbj m<br />

dxi blk h{ijV hJ dw dwl qP>h Vjv v'wg bjts[ hV dw dHh VrJ blPv<br />

FjHg iSZgi dl>z V[ yvjdHbj h{ m lj` dl,Z h'dHbj dw dHl e'i[ dl,t<br />

dhlB'igbV V[ l,Dy' l,y epiqda sj l,yj blPv u' l+g slq[L ug V[ f+yva<br />

wgaj@ dvt ds,aj m du,Do'G lj` dl,Z hp.sj h{ dw dHh slq[L ug sg siljHg<br />

l,yg epiqda idha h{ m hJ@ Rpl fi y,vS rjv[ Whpa driv[ hg hV m<br />

dl>zJ sj f>o dVijvj Bi{wB dry FjHg iSZgi dl>z h'i dHl f+ojdH<br />

dvts[ hV dw ##lj} f,wg ai%J Ijs h{ dw 1914 a'G fdhvJ epiP zi s[<br />

sgrjVJ a[ lqjeqJ dry slaji[ rjvgbJ dl>zSgbJ a[ Fpu.eSJ Whpa<br />

h'dHbj wisgbJ lV@ duV%J } s[t w[ slajihgS IpragbJ v,Ddubj~qjV<br />

h' w[ slaji ZjiV wi v{GsgbJ lV m$$ \f>Vj 22| b,De[ h'i dvts[ hV ^<br />

##blk us'G 16 ljv sg u[v% Ijaij a'G 1930 dry rjdfl Wjhi bjH[ aJ<br />

ljcg h{ijVg sg h,s Vj ihg us'G blk BJrgbJ BJrgbJ WgWgbJ~F{SJ s[<br />

dliJ $a[ slajiJ r[tgbJ$$!!!!!l+g slq[L ug s[ lq[G a'G hg lgVj~WlgVj<br />

b>Ddq+a l.yji a,a ?jvlHg u,DdobJ b>si f>u wwjiJ sg idha dry<br />

slaji Ljqv ihg h{ ba[ dHl } #w[lwg$ d?ajW ds,aj debj h{ m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


wg w[lwg wwji FjHg iSZgi dl>z sg wjT h{(<br />

159<br />

dHl[ ds=LBJa a'G hg ljWa hp.sj h{ dw epiP fjdaLjh V[ dl>zJ<br />

dl>zSgbJ } WijWi f,Zi $a[ lVqjdVbj h{ m<br />

w[lJ } wwji bjtSj a[ f+yji wig ujSj@ dli` dl,t w"q } wq;'i<br />

wiw[ dh>sP Ziq dry u;W L{ajVg yjv h{ m f+'! dfbjij dl>z fsq duhC[<br />

wgiaVg uo[ Vjv l.W.dZa Vhk@ fi f+dl,Z v[tw hV@ } fpijaV F,B<br />

rhgbJ sj bdZb{V widsbJ h'dHbJ dl,tg idha Wji[ dHw f+qjdSw lWPa<br />

dHl f+wji dqdvbj h{ ^<br />

l+g epiP e'dW>s dl>z ug qhv slrJ@ W[Bj l+g epiP a[Q Whjsi<br />

ug wj@ ljv la={ l{ fyjrV q>evrji r{ljtg w[ dshp. fJy dlt'G<br />

w' t>c[ wg fhpv sg@ dl>z Vjqj ijtj m f+oq{ sIj ijq l'fag<br />

ta=g Wjlg vjh"i tvj hPbj m fjA[ q'hwq y.s Agfj Wjlg<br />

srjiwj@ ljdhW y.s VjHg Wjlg dWsi uxijWjV Ldhi@ Ziq<br />

y.s ur.sj u,B Wjlg hlaVj fpi@ dh>qa y.s Ngri Wjlg<br />

ueVVjo!!!Wji' Wig tv[ hPH[ m lF w' dVv.Wi fdhVjdHbj m rhg<br />

r[l bfVj wgbj m hp,wj@ hvjv@ hujqa@ hijq@ dB,wj@ u.EP@<br />

Z'ag wj dabje wijdHbj m qgS[@ Zgi qvgH[@ ijq ijHgH[@ dli<br />

ep.q[@ ql.s'G sg ria'G W.s wg m w.zj@ wis@ w[lwg@ wCj@ w,A<br />

lF w' sgbj m lF w[ljZjig wgH[ m lF wj uVq fBVj Wjlg<br />

bV.sfpi WajHg m bje{ epiP wg ldaepiP ujS{ m epiP epiP ufSj m<br />

epiP hi ojHg lhjHg h'e m \F,B rhg fieSj ojV[li|<br />

Rps'G a'G v{ w[ b,u aw epiP s[ hpwq bVplji dabji~Wi~dabji<br />

epidl,tg ugrV rjv[ hi bdFvjLg dl>z dl>zSg } b>Ddq+a Awj w[ epiP<br />

s[ vC vj w[ f>u wwjig idha i,tS sg ajQgs wis[ bj ih[ hV m<br />

dwMDdw slq[L dfaj sj hpwq h{ ^<br />

idha dfbjig qpN wRp dlt dfbjij Vjdh mm<br />

FjHg iSZgi dl>z ug V[ fpijaV yvg bj ihg dl,t idha qiIjsj<br />

} hg Rpujei wgaj m w'Hg VrJ f>o Vhk yvjdHbj m FjHg ljdhW V[<br />

e'ig hwPqa lq[G Ziq a[ qpvw } bj;js wijRpS vHg 16 ljv u[v%J<br />

dry W.s h' w[ algh[ N,Dv[ m epiqda $a[ awigWV 40 dwajWJ dvtgbJ m<br />

epiqda ejcg ijh $a[ y,vS rjdvbJ vHg yjVS qpVjij sj w.q s[GsgbJ<br />

hV m bwjvg xPvj dl>z@ hig dl>z VvPbj@ VrjW wfPi dl>z bjds lqp,yg<br />

dl,t w"q vHg ldawjiI'e ih[ hV a[ idhSe[ m bt>c wgiaVg uoj@<br />

epiP~LWs l+g epiP e+.o ljdhW sg B[w i,tsj h{ m VjqZjig rgiJ rJe<br />

s[hZjig epiP WjiJ \12| a[iJ \13| y"sJ \14| sg vCg } Vhk q>Vs[ m<br />

bt>c wgiaVg uoj f>o sj bBp,B b>e h{ m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


Vj hq dh>sP V qplvqjV<br />

dl,t w"q sg Wsdwlqag h{ dw duaVj dHh Ziq lf,LB a[ dl,Zj<br />

h{@ RpaVj hg spVgbJ s[ ljhqS[ Zp.svj f[L wgaj uj dihj h{ m dHhg<br />

wjiV h{ dw dh>sP drsrjVJ sj fPij ;'i dHh ljWa wiV $a[ v,ej h'dHbj<br />

h{ dw yP.dw dl,t dh>sPbJ dr,Dy'G dVwv[ hV@ dHl wiw[ #dl,t$@ #dh>sP$ hV m<br />

dh>s liwji V[ rg f,wg Zjig h'Hg h{ dw #dl,t r,tig w"q$ Vhk@ le'G dh>sP<br />

Ziq sg Lj? h{ m dHl[ vHg drZjV dry dl,tJ sg w'Hg oJ uJ bjrj;<br />

Vhk@ Fjr[G dl,tJ s[ Zjidqw blPv@ dy>V% a[ epiqptg fdhijrj lF wpN<br />

r,tij h{ m dh>sP~w'c dWv dl,tJ $a[ rg Rpl[ ai%J vjeP h{ dur[G dh>sPbJ<br />

$a[@ us dw dh>sP Ziq Vjv dl,t~qa s[ WpdVbjsg blPv w'Hg q[v Vhk<br />

tJs[ m dl,t dh>sP lqju sj hg b>e wdh w[ ApdBbjH[ uJs[ hV m<br />

epiP VjVw s[r ug V[ dl,t Ziq sg Vkh i,tg m dHh Ziq Vj aJ<br />

dwl[ `vl`[ sj qphaju h{@ Vj hg wiq~wJc sj fv.sj h{ a[ Vj hg<br />

dwl[ ?jl L+[Sg@ ;ja@ riV uJ s[L@ qpvw vHg ijtrJ h{@ le'G ^<br />

ta=g W+jhqS lPs r{l Rpfs[lp yhp riVj wRp ljNj mm \f>Vj ÏÌÏ|<br />

Vj dHh Ziq uea dqdobj sj Rpfs[L ds>sj h{ m le'G #iju dry<br />

u'e$ a[ #qjdHbj dry Rpsjl$ idhS sg ujy s,lsj h{ m dh>sP Ziq sg<br />

w'Hg ?jl c{`gV[LV Vhk m dHl } lr{~dri'Zg d?bjvJ sj dqve'Fj hg<br />

dwhj uj lwsj h{ m dh>sP v'w bjf'~bjfS[ wvdfa s[rg s[rdabJ }<br />

q>Vs[ hV_fPuj biyj sj aigwj rg b,Dc'~b,cij h{ m<br />

epiP VjVw s[r ug sj uVq dh>sP zijS[ dry ;iPi h'dHbj fi<br />

RpV%J dh>sP Ziq e+dhS Vhk wgaj@ dwMdw #dh>sP Ziq$ aJ #rdhq$ sj<br />

Ziq WS w[ idh debj lg m dur[G dw WyfV dry bjf V[ dh>sP Ziq<br />

s[ ZjiVgbJ rJe uV[RP fjRpS a'G lj` dHVwji wi ds,aj lg m bjf<br />

ug V[ uvsg dl+LBg } LJag sj Rpfs[L s[S vHg dl,t Ziq sg Vkh<br />

i,tg m dur[G h;ia qPlj Wp,a~f+laJ s[ zi f{sj h'H[@ fi \JEW| IhPsg<br />

Ziq sg WpdVbjs i,tg m IhPsgbJ s[ zi h;ia Hglj f{sj h'H[@ fi<br />

HgljHg Ziq sg WpdVbjs i,tg m h;ia qph.qs wpi{Lg s[ zi f{sj h'H[@<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


Vj hq dh>sP V qplvqjV<br />

161<br />

fi qplvqjV Ziq sg WpdVbjs i,tg m dHh us'G f{sjdHLg zijS[ s[ Ziq<br />

a'G RpvB r,ti[ Ziq sg Vkh i,t lws[ hV aJ dVil.s[h epiP VjVw ug<br />

rg r,tij Ziq yvjRpS vHg Ziag $a[ F[u[ eH[ m epiP VjVw u'da V[<br />

sl ujdqbJ dry bjfS[ dqLV } l.fPiV wgaj ^<br />

nwnku qU lhxw qUhY guru Amru qU vIcwirAw ]<br />

guru ifTw qW mnu swDwirAw ] \f>Vj ÑÎÐ|<br />

dHl Ziq } q>VS rjvg w"q sg bjfSg r,tig bdhqgba h{ m dl,tJ<br />

} Rpfs[L Zpi wg WjSg ijhk ds,aj a[ lj` lj` wdh lpSjdHbj ^<br />

hRp bjfhp W'dv V ujSsj q{ wdhbj lFp hpwqjRp ugRp mm<br />

\f>Vj 763|<br />

l+g epiP VjVw s[r ug V[ epie,sg l+g epiP b>es ljdhW } l"Gfg<br />

a[ dHl[ ai%J ##u'da Yhj upeda ljdH ldh wjdHbj x[di fvBgb{ mm$$ a[<br />

b?gi l+g epiP e'dW>s dl>z ug V[ upe' upe bB,v l+g epiP e+.o ljdhW<br />

dWijuqjV wga[ m<br />

dl,t dh>splajV s[ rlVgw hV@ fi #dh>sP$ Vhk m dHh l,yjHg<br />

qV~Rpwda Vhk@ le'G ldaepiJ sg bjdebj bVplji h{@ Ioj ^<br />

É! Vj hq dh>sP V qplvqjV mm \f>Vj 1136|<br />

Ê! h'ip xwCp dh>sP qplvqjS{ mm \f>Vj 952|<br />

Ë! qplvqjSJ dh>sPbJ spdH ijh yvjH[ mm!!!<br />

ijq ihgq dZbjdH¹s[ hRpq{ eiWjH[ mm<br />

\FjHg episjl ug@ rji ËÐ@ fRpCg Ñ|<br />

Ì! fpAdV x'dv dwajW V' #dh>sP$ rcj dw #qplvqjV'Hg$ mm<br />

WjWj bjt[ hjugbJ #lpdF bqvj WjNhp$ s'V' i'Hg mm<br />

dh>sP qplvqjV spdH sieh b>sdi vhdV V T'Hg mm<br />

\FjHg episjl ug@ rji 1@ fRpCg 33|<br />

Í! dHw alWg dHw qjvj Zihk mm H[w fpijV wpijV Rpyihk mm<br />

H[wp s'RP q'h Wjs q'G fy[ mm dHV V[ Vjo dVijv[ Wy[ mm19mm2mm<br />

\y"WglrJ braji|<br />

l+g epiP e'dW>s dl>z ug V[ dl,tJ } ajCVj wgag ^<br />

ujea u'da uf{ dVl Wjlpi@ H[w dWVj qV V{w V bjV{ mm<br />

fPiV f+[q f+aga lu{@ W+a e'i qC%g qB FPv V qjV{ mm<br />

agio@ sjV@ sdHbj@ af@ l.uq@ H[w dWVj Vdh H[w fAjV{ mm<br />

fPiV u'a ue{ zB q{@ aW tjvl ajdh Vtjvl ujV{ mm<br />

\lr,I[ fjdaLjhg 10|<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


162<br />

epiqda ejcg ijh<br />

l' lf,LB a"i $a[ ?jvl[ } dh>sP bjdsw ZiqJ a'G bv,e wi w[<br />

dl,t Ziq s[ N.c[ e,c ds,Da[ m dl,tJ } b>Ddq+a Awj dl,tg WjSj W?L w[<br />

#dl>z$ a[ #w"i$ \L[i~L[iVg| WSj ds,aj m f>u wwjig idha i,tS sj wiCj<br />

hpwq wgaj m epiqda $a[ ds=C% idh w[ y,vS sj Rpfs[L ds,aj m dHl vHg<br />

bVI qa a[ epiqda blPvJ sj dViSj wiVj vj;qg h{ ^<br />

1! q>a=_dh>sPbJ sj ejIa=g@ qplvqjVJ sj wvqj a[ dl,tJ sj<br />

rjdhepiP epi~q>a= h{ m<br />

2! q>evj yiS_dh>sPbJ sj Yb> l+g eS[LI Vqh@ bjdsw m<br />

qplvqjVJ sj dWldq,v%j bjds m dl,tJ sj O ldaepi f+ljds m<br />

3! qpvjwja r[v[_dh>sP ijq ijq@ Vqla[ bjds m qplvqjV lvjq@<br />

ba[ dl,t rjdhepiP ug wg `dah WpvjMs[ hV m<br />

4! Ziq fplaw_dh>sPbJ s[ r[s@ qplvqjVJ sj wpijV a[ dl,tJ s[<br />

l+g epiP e+.o ljdhW m r[sJ LjlaiJ bjds q>aiJ s[ fnV~fjnV sj bdZwji<br />

dh>sP qa bVplji w[rv W+jhqS } h{@ fi epiWjSg yhp. riVJ vHg lJNg<br />

iy w[@ f+jSg qjai } fnV~fjnV sj bdZwji s[ ds,aj debj h{ m<br />

5! agio_dh>sPbJ s[ e.ej@ WVjil@ eIj@ fije bjds m<br />

qplvqjVJ s[ q,wj qsgVj m dl,tJ s[ l+g b>Ddq+ali@ bWyv Vei \h;Pi<br />

ljdhW V.s[C| ba[ lF a'G qpt rjdhepiP sj Vjq m<br />

6! fPuj sg dsLj_dh>sP fPiW } Vqlwji wis[ hV m qplvqjV f,Aq<br />

}m dl,t yji'G fjl[ rjdhepiP } hj;i Vj;i lqNsj h{ m<br />

7! dHLVjV sj r[vj_dh>sPbJ sj lPiu yC%V lq[G m qplvqjV<br />

dVqj; a'G fdhvJ rp;P wis[ hV m dl,t b>Ddq+a r[v[ sg l.Fjv widsbJ<br />

h'dHbJ dVajf+ag dHLVjV ljrZjV h'S vHg wis[ hV m fi dHLVjV<br />

} qpwag sj ljZV Vhk lqNs[ m<br />

8!l.lwji_dh>sP uV[RP@ qp>cV bjds ilqJ wis[ hV m qplvqjV<br />

lp.Va m dl>z dl>zSg vHg b>Ddq+a AwSj hg bag ;iPig s,Ddlbj debj<br />

h{ m<br />

9! dh>sP_l.dVbjlg ba[ W+jhqS } sjV s[Sj fp>V lqNs[ hV m<br />

dl,tJ vHg QigW sj qP>h epiP wg e'vw h{ m<br />

10! dy>V%_dh>sPbJ vHg davw@ qjvj@ uV[RP@ Z'ag bjdsw m dl,t<br />

vHg #wA wCj dwifjV w.zj w[lwg m f>u wwjig idha Zji[ dl,t l'Hg m$<br />

\idhaVjqj FjHg y"fj dl>z|<br />

e,v wg@ dwl[ rg Vpwa[ $a[ dh>sP ba[ dl,t Ziq s[ blPvJ sg lJN<br />

Vhk m dh>sP s[rg s[rdabJ sg fPuj wis[ hV@ fi dl,tJ vHg `piqjV<br />

h{ ^<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


Vj hq dh>sP V qplvqjV<br />

163<br />

dWVp wiaji V dwiaq qjV' mm<br />

bjds bu'dV bu{ bdWVjlg dah fiq[li ujV' mm1mmihjRpmm<br />

\LWs h;ji[@ fjdaLjhg ÉÈ|<br />

njwpip A'dc sjlg wRp dlqidh qVqpt b>Z bdebjVj mm<br />

\f>V[ 1138|<br />

Fiq[ lpdi Vi s[rg s[rj mm Fiq[ dlZ ljdZw W+hq[rj mm \f>Vj 258|<br />

s[rgbj Vhg ujV{ qiq mm2mm \f>Vj ÐÑÌ|<br />

qhj qjHg wg fPuj wi{ mm Vi l{ Vjdi h'dH bRpai{ mm3mm \f>Vj 874|<br />

s[rg s[rdabJ sg fPuj dl,tJ vHg dWridua h{ m hpwq h{ ^<br />

q{ V eV[ldh df+oq qVjRPG mm dwlV dWlV wWhP. V dZbjRPG mm<br />

\fjdaLjhg ÉÈ|<br />

H[w' udf H[w' ljvjdh mm H[wp dlqdi H[w' qV bjdh mm \f>Vj 289|<br />

apqdh Ajdc w'Hg bri Vj dZIjM mm<br />

u' Wi yh'G lp apq a[ fjRPG mm \y"fHg|<br />

dxi dh>sP ;ja riV s[ LiZjvP hV m RpV%J s[ bVplji W+jhqS<br />

fPuS~I'e h{ m Fjr[G WsyvS hg dwM Vj h'r[@ dwMdw W+hqj s[<br />

qP>h a'G f{sj h'dHbj h{ m ta=g ba[ r{L fPuj@ ZV@ sjV a[ qjS W+jhqSJ<br />

vHg hg lpi,Ddtba i,tsj h{ m LPsi W+hqj s[ f{iJ a'G u.dqbj h{@ dHl<br />

vHg Vgy h{@ Rph fPuj sj h,w Vhk i,tsj@ W+jhqS s[ q,Do[ Vhk v,e<br />

lwsj m fi l+g epiP biuV s[r ug V[ l+g hdiq>si ljdhW sg Vkh dHw<br />

qplvqjV `wgi ljHk qgbJ qgi fjl'G itj w[ ba[ yji'G fjl[ yhp. riVJ<br />

vHg sirj;[ i,t w[ lJNgrjvaj sg dqljv wjdHq wgag m dl,tJ vHg<br />

Rpfs[L h{ ^<br />

H[wp dfaj H[wl w[ hq Wjdiw aP q[ij epi hjHg mm \f>Vj 611|<br />

xwC ujag xwCp VjRp mm lFVj ugbj dHwj AjRp mm \f>Vj 83|<br />

Vjqj AgWj@ wWgip up'vjhj@ fPi[ epi a[ eda fjHg mm<br />

W+hq w[ W[a[ lWsp fAjSdh hRpq{ ujda erjHg mm<br />

lpdi Vi daV wg WjSg ejrdh w'dH V q[B{ FjHg mm \f>Vj 67|<br />

fdaa fdra= vgH[ wdi bfpV[ lev wia Vqlwji' mm<br />

WiVp ujda w'RP fPA{ Vjhg WjAdh yiV irji' mm \f>Vj 498|<br />

whp i[ f>Ddca WjqV wW w[ h'H[ mm WjqV wdh wdh uVqp qa t'H[ mm<br />

u" aP. W+jhqSp W+hqSg ujdHbj mm aRp bjV WjB wjh[ Vhg bjdHbj mm2mm<br />

\f>Vj 324|<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


164<br />

epiqda ejcg ijh<br />

eiF rjl qdh wpvp Vhg ujag mm<br />

W+hq dW>sp a[ lF Rpafjag mm \f>Vj ËÊÌ|<br />

l' ldaepiJ V[ uVq a'G ujag sj Fiq dqBj w[ lF riVJ } dHw<br />

wi ds,aj m ejcg ijh $a[ y,vS rjv[ Vjqg } debjVg dwhj@ fPuI fpiL<br />

bjdtbj m dHl[ ai%J ria@ V[q@ lPaw@ wiq~wJc@ Lijh bjds sg duv%S<br />

dr,Dy'G dl,tJ } w,DdTbj m dh>sP Ziq dry qPiag fPuj f+ZjV h{@ fi dl,t<br />

Ziq dry dHl sj dVt[Z h{ m Ioj ^<br />

dh>sP qPv[ FPv[ btpBg uJhg mm Vjids wdhbj dl fPu wiJhg mm<br />

b>DZ[ ep.e[ b>Z b>Zjip mm fjoip v[ fPudh qpeZ erji mm<br />

\f>Vj 556|<br />

u' fjoi wRp wha[ s[r mm aj wg dWioj h'r{ l[r mm<br />

u' fjoi wg fjHg fJdH mm dal wg zjv buJHg ujdH mm1mm<br />

njwpip hqij ls W'v.aj mm liW ugbj wRp f+Fp sjVp s[aj mm1mmihjRpmm!!!<br />

V fjoip W'v{ Vj dwAp s[dH mm x'wB wiq dVhxv h{ l[r mm2mm<br />

\f>Vj 1160|<br />

sl[ fjdaLjhgbJ s[ Vjq dh>sPbJ Vjv ivs[ hV@ fi epiP ljdhW<br />

w[ljZjig ljWa lPia lV m WjSg dry w[lJ sg Whpa qh,aaj h{ m bwjv<br />

fpit } rg ##a[i[ W.w[ v'dHS s.a igljvj mm l'hS[ Vw duV v.qC[ rjvj mm<br />

\f>Vj 567| uBj~uPB lp.si liPf vtjdHbj h{ m<br />

fgi W,pZP Ljh V[ f>u[ fp,ai a[ f>u l" qpigs F.ejSg s[ Ip,Z dry<br />

Lhgs wirj w[ Lpwi wgaj m fi Vq'Lg sg Wja h{ dw F.ejSg sj Ip,Z<br />

dh>sP ijdubJ V[ epiP e'dW>s dl>z a[ dl,tg s[ qRpv ih[ WPB[ } ?aq wiV<br />

vHg A[dCbj lg m epiP ljdhW V[ Ziq } VLB wiV vHg avrji Vhk<br />

lg RpnjHg m bjf ug V[ Ziq sg i,Ddtbj vHg ba[ ;pvq s[ drip,Z q;vPqJ<br />

sg i,Ddtbj vHg bjfS[ qjaj dfaj fdirji a[ bV[wJ dl>z Lhgs wirj<br />

ds,Da[ m epiP a[Q Whjsi ljdhW V[ davw u.EP sg lvjhpaj vHg wpiWjVg<br />

Vhk lg ds,ag@ le'G sptg f>DdcaJ sj sp,t hiV vHg bjfj rjdibj m<br />

ldaepiJ V[ bjfS[ dl,tJ } dh>sPbJ s[ wiqJ~wJcJ@ dado rji@ qhPia@<br />

LeV bfLeV@ dwdibj wiq@ ria V[q@ df>c@ sjV@ LijZ bjds s[<br />

dy,wC dr,Dy'G w,T w[ b>Ddq+a r[v[ f>u WjSgbJ@ Ljq r[v[ idhijl a[ ija<br />

l"S a'G fdhvJ l'dhv[ sj fjn wiVj vj;qg wgaj m bjf V[ dl,tJ }<br />

dwl[ s[hZjig epiP@ braji@ s[rg s[raj sj Vjq Vhk@ l,Dy[ Vjq sg<br />

epC%ag ds,ag m V{SJ s[rg s[ q>si dry Ie Vhk wgaj@ le'G f>DdcaJ<br />

s[ fjt>c } V.ej wgaj dw hrV Vjv s[rg f+eB Vhk h' lwsg& s[rg<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


Vj hq dh>sP V qplvqjV<br />

165<br />

s[ra[ aJ bjf bwjv fpit s[ q>ea[ hV@ Rph wg dwl[ sj wpN l.rji<br />

lws[ hV ( y.cg sg rji@ y.cg ydia=@ d*LVj braji@ ijqjraji@<br />

y"Wgl braji bjds sj Rpvoj wirj w[ dHV%J sg fPuj wiV } Vhk<br />

dwhj@ le'G dli` #Ziq Ip,Z sj RpaLjh$ FiVj lg m aoj ^<br />

q{ V eV[Ldh> df+oq qVjRPG mm dwlV dWlV wWhP. V dZbjRPG mm<br />

wjV lpV[ fdhyjV V daV l'G mm dvr vjeg q'ig fe dHV l'G mm434mm<br />

\d*LVjraji|<br />

fJdH eh[ uW a[ apqi[ aW a[ w'RP bJt ai[ Vhg bjVU' mm<br />

ijq ihgq fpijV@ wpijV@ bV[w wh{G qa H[w V qjVU' mm<br />

dl>Ddq+a ljla= W[s lW{@ Whp F[s wh{G hq H[w V ujVU' mm<br />

l+g bdlfjV d*qj apqig wdi q{G V whU' lF a'dh WtjVU' mm<br />

\ijqjraji|<br />

dl,t Ziq dry dwl[ lPW[@ FjLj@ q;%W uJ s[L sj drawij<br />

Vhk_dh>s'lajV sgbJ f+yva lPWjHg W'vgbJ dry WjSg epiqptg b,tiJ<br />

dry dvtg h{ m hi f+jSg qjai dHl Ziq } bfSj lwsj h{ m slq<br />

fjaLjh V[ ?jvlj f>o sg ljuVj wi w[ wpyv[ dvajC[ uj ih[ dh>sPbJ<br />

} WyjdHbj m duo[ ;pvq drip,Z t>cj tCwjdHbj@ Rpo[ ;ja~bdFqjVgbJ<br />

sj qjV qv sv w[ dl>zJ } t>c[ sj b>Ddq+a AwjdHbj m dVTjv h' yp,wg<br />

w"q } lpiuga wi w[ spijVgbJ sj qP>h F.V ds,aj ba[ bVjo bWvjrJ<br />

} RpV%J s[ f>u[ a'G ApcjdHbj m dh>sP wpCgbJ Q;Vg s[ Wj;jiJ dry r[y<br />

w[ W[fa wgagbJ uJsgbJ lV_ijufPa bjfSgbJ ZgbJ s[ c'v[ qpQvJ<br />

} s[ w[ ?pL hp.s[ lV m dHw wrg bVplji ^<br />

V h'a[ bei epiP e'dW>s dl>z@ lp.Va h'ag lF wg m<br />

ldaepiP V[ dl,tJ } hpwq ds,aj dw dh>sPbJ \dli~ep.qJ| Vjv i'Bg<br />

W[Bg sg lJN Vhk wiVg m Vjaj rg epiP w[ dl,t Vjv wi[ m \u'| w.VIj<br />

w' qji[@ q'V[ w' w.VIj s[r[ l' aV?jhgbj h{ m w[l wav wijr[@ dl,tg<br />

a'G ?jiu \fdaa| h' uJsj h{ m<br />

uW ve tjvlj ih[ dVbjij mm aW ve a[u sgRp q{G ljij mm<br />

uW dHh eh{ dWfiV wg iga mm q{G V wi'G dHV wg f+aga mm<br />

epiP ljdhW sj Rpfs[L H[waj a[ filfi f+[q sj h{@ dul } blk<br />

drlji Vhk lws[& fi Zjidqw a[ lqjduw dVIqJ bVplji dHw Vhk<br />

h' lws[ m dHl wiw[ q'V[ h'H[ dl,t sg f+aga rg h' Vhk lwsg m Fjr[G<br />

bduh[ fdaa T,pyiJ cjhp.s[ hV dw qV a'G dl,tg ZjiV wiVg yjhgH[@<br />

w[l w,A bjds dy>V%J Vjv dwhCg dl,tg W,Ng h{ ( fi b{lj wdhS Vjv<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


166<br />

epiqda ejcg ijh<br />

Rph qV a'G dl,t Vhk WS uJs[@ dli` NPnj qV~fiyjrj hg wis[ hV m<br />

dHl vHg RpV%J sg f+aga Vhk wgag uj lwsg m epiP wg s,lg idha Wdha<br />

ba[ s,Dl[ hpwqJ $a[ y,vSj hg lhg bioJ dry dl,tg h{ m<br />

dh>sP Ziq W,pZ Ziq a[ u{V Ziq rJe dl,t Ziq } rg dVevSj<br />

yjhp.sj h{ m dh>s sg wJeil liwji@ dul dry Whp~deSag w,BC bjigbj<br />

lqjugbJ sg h{@ z,B~deSag rjvgbJ w"qJ } wpyv ihg h{@ qp,t wiw[<br />

dl,tJ Vjv Z+'h wqj ihg h{@ duhj dw ^<br />

1! dl,t uijdHq~f[Lj w"q h{@ dHl vHg fpdvl dHV%J sg dVeijVg wi[ m<br />

2! f>ujWg lPW[ } s'~FjLgbj WSjRpS sg yjv y,vg m qisq~Lpqjig<br />

lq[G dh>sPbJ V[ f>ujW dry r,ls[ h'dHbJ bjfSg qjaig FjLj dh>sg<br />

dvtrjHg m<br />

3! l+g epiP e+.o ljdhW a[ h'i Zjidqw fplawJ uvj w[ bfqjV wgaj<br />

fi liwji s[ w.VJ $a[ uP. Vhk liwg m<br />

4! b>Ddq+a li'riJ dry dleiBJ a[ spie.Z lpBrj w[ dl,tJ s[ dhidsbJ<br />

} rvP.Zdibj m<br />

5! hrjHg l`i lq[G b>Ddq+aZjig dl>z dl>zSg sg W[dH,;ag wiVg ba[<br />

dl,t Ziq sj qp,t wwji dwifjV $a[ fjW.sg sg l?a f+'C%aj wiVg<br />

dl,tJ Vjv Fjig Z,wj wiVj h{ m<br />

6! H[LgbjHg t[cJ lq[G ds,vg ujS a'G i'wSj m<br />

7! epiqda qiIjsj dry ivj fjRpS vHg dVi.wjigbJ@ ijZj<br />

lpbjqgbJ a[ h'i fjt>cg ljZJ } qjvg a[ ijulg qss s[Sg wg<br />

f+eB wisj h{ (<br />

8! b>Ddq+aZjig dl>zJ } bdarjsg bjt w[ e'vgbJ qjiVgbJ a[ zi<br />

Wji ljC s[S[ ;pvq sg bda h{@ V"wigbJ dry dl>zJ Vjv drawij<br />

h{ m dHl[ vHg w"q bjfS[ f{iJ $a[ f,wg h'S s[ Rpfijv[ wi ihg<br />

h{ m<br />

epiP a[Q Whjsi ug sj `piqjV h{ ^<br />

F{ wjhP wRp s[a Vdh Vdh F{ qjVa bjV mm \f>Vj ÉÌÊÏ|<br />

ljcj s[L rg as hg ai,wg wi lwsj h{ u[wi lF bjsqg<br />

bjf'~bjfSj Zjidqw ugrV bj;jsg Vjv ugRp lwS m dl,t dHl lq[G<br />

z,B~deSag rjvg w"q@ Fjia dry r,lsg h{ m qplvqjV@ HgljHg@ fjilg<br />

bjds Fjia dry f{sj h' w[ ?jl dibjdHaJ s[ bdZwjig hV aJ dl,t<br />

dwM Vhk ( Zjidqw a[ lqjduw dVIqJ bVplji blk dHw Vhk h' lws[ m<br />

dl,t dHw r,tig w"q h{ m dH>ev{Gc liwji } rg dHl s[ wjdHv h'Sj dfbj<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


Vj hq dh>sP V qplvqjV<br />

167<br />

h{ m dli $a[ f,e h'S wiw[ df+>lgfv V[ qp>Dc[ } lwPv dry sj?vj Vhk<br />

lg ds,aj@ fi epiP ljdhW s[ qp,t Rpfs[L@ H[waj a[ filfi f+[q dry<br />

W,Ng w"q sj W'vWjvj e'ig liwji } q>VSj dfbj a[ wj}V dry rg<br />

aiqgq wiVg fHg dw dl,t bjfSg idha qiIjsj ugrV s[ hi q{sjV<br />

dry i,t lwsj h{ m dl,t idhSg dry ds=C% ih[ aJ ##ldaepiP w'dB f{Gcj<br />

bje[ h'dH v[a h{ m$$<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong><br />

\lPij@ b>Ddq+ali@ qHg 1983|


V.s drbjh<br />

VjVw ldaepip daVj dqvjdHbj duVj Zpi[ fdHbj l.u'ep mm<br />

\f>Vj 957|<br />

qis a[ b"ia sj diLaj Wjwg h'i lF diLdabJ Vjv'G lPtq a[<br />

Whpa hg V[C[ sj diLaj h{ m bjsqg a[ dHlaig dHw sPli[ s[ dqvjf<br />

vHg lsj a'G hg aCxs[ a[ r,cgbJ r,cgbJ wpiWjVgbJ wis[ bj ih[<br />

hV m wpsia sj wqjv h{ dw dH,Dw' hg Vpa`[ a'G a[ dH,Dw' hg qJ s[ f[B'G<br />

uVq[ s' wvWPa dWvwpv dHw sPli[ a'G RpvB bjfSgbJ bjfSgbJ<br />

?jlgbaJ i,ts[ hV m f+>aP dqwVjaglg dt,y dHw sPli[ vHg dHaVg h{<br />

dw dHw,DdvbJ dHw,DdvbJ idhSj dHw l;j lqNg uJsg h{ m dqi;j~ljdhWJ@<br />

v{vj~qu}@ hgi~iJNj a[ l,lg~fp} s[ dHLw s[ dw,Dl[ wHg lsgbJ Wga<br />

ujS $a[ rg Ijs I'e hV m dHhVJ bjLwJ sg wpiWjVg dl,tiJ A'Ghsg<br />

h{@ fi Zjidqw ds=LBgw'S a'G fdr,ai Vhk lqNg eHg m dHl[ vHg dHhVJ<br />

qiugrdCbJ } bjfSg ujV sg bhPag s[Sg fHg m IPif dry dH>ev{Gc<br />

s[ dHw qhjiju[ V[ bjfSg qdhWPWj } fjRpS vHg bjfS[ Ljhg a?a<br />

a[ Ljhg LjV'~L"wa } v,a qji w[ uvjraVg wWPv wgag m spVgbJ s[<br />

dHdahjl dry bV[wJ hg b{lgbJ dqljvJ dqvsgbJ hV m s.fag s[<br />

Zjidqw bwgs[ bVplji h'H[ drbjh } lji[ ZiqJ s[ bVpbjHg qjSaj<br />

ds>s[ hV@ fi RpZjv w[ uJ ;Wislag drbjh wiV sg w'Hg Ziq rg<br />

bjdebj Vhk ds>sj m<br />

dHdahjl s[ f,ai[ rjdybJ dHh dl,Z hp.sj h{ dw drbjh sg ilq<br />

dwl[ Vj dwl[ iPf dry hi q;%W a[ hi qpvw dry lsgbJ a'G uJ us<br />

a'G dl+LBg ruPs dry bjHg@ y,vg bj ihg h{ m l+g ijq y.si ug sj drbjh<br />

ZVp,t sj dy,vj yC%jRpS sg Lia fPig wiV $a[ a=[a[ Ipe dry h'dHbj m<br />

spbjfi Ipe dry biuV V[ a[v dr,Dy'G qAvg sj fiAjrJ s[t w[ agi<br />

Vjv dr>V% w[ si'fag } rdibj m dHl[ ai%J d`iw[@ L+[Sg@ Ldhi@ qpvwJ<br />

s[ ilq dirjuJ bVplji drbjh wiV a[ wirjRpS s[ aigdwbJ dry<br />

lq[G lq[G aWsgvgbJ bjMsgbJ eHgbJ@ fi WpdVbjsg aigwj dH,Dw' hg<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


V.s drbjh<br />

169<br />

h{ dw u'C[ s[ q>VS rjv[ dHLB } ljtg q>V w[ ilq fPig wgag ujr[ m<br />

IPif a[ spVgbJ s[ h'i qpvwJ dry Rpo'G s[ wj}V qpajWw w'iB<br />

q{diu dllBq yjvP h{ m wj}Vg drbjh h'S s[ WjruPs rg drbjh bZPij<br />

lqdNbj uJsj h{@ du>Vj dyi u'Cj deiuj zi@ epispbjij uJ h'i Zjidqw<br />

igagbJ bVplji bjfS[ dHLB ljhqS[ f[L h' w[ dHw sPli[ vHg r`jsji<br />

idhS vHg wlq Vhk tJsj m dl,t Ziq dry bV.s drbjh sg ilq<br />

f+yva h{ m dHh ws'G a'G@ dwr[G uJ dwl V[ f+yva wgag ( dHl v[t sj<br />

?jl qp,sj h{ m bV.s drbjh lq[G ljc[ f+yjiw@ dlhij dl,Ddtbj fC%V rjv[<br />

Whpa s[tgs[ hV m vCw[ a[ vCwg } de+hlo Ziq sg qhjVaj Wji[ rg<br />

s,Ddlbj uJsj h{@ f+>aP dHl s[ dHdahjl Wji[ Whpa z,B lpdSbj h{ m<br />

dl,t Ziq Whpa fpijSj Vhk m bjfSg h'Gs } wjdHq i,tS vHg<br />

epiP VjVw fjaLjh s[ bjeqV a'G hg wpiWjVgbJ wisj bj dihj h{ m<br />

dl,t Ziq dry Ljdqv h'S rjv[ Whpa[ dh>sP hg lV m dHl[ vHg LjdHs<br />

dh>sP Ziq sgbJ ihp~igagbJ dl,tJ s[ ugrV T.e dry ive,c ihgbJ m<br />

dl,t Ziq WpdVbjsg a"i $a[ wiq~wJc@ qPiag fPuj bjds dh>sP ilqJ<br />

dirjuJ s[ d?vj` dHw dwlq sg WQjra lg m dh>sP Ziq V[ dl,t Ziq<br />

} ws[ rg lrgwji Vhk wgaj m dHdahjl erjh h{ dw dHh lsj hg hC,f<br />

wiV vHg rwa sg ajC dry idh>sj h{ m<br />

dqlBi cg! f{Bfg dW+dBL iju lq[G ?p`gbj drFje sj qptg lg m<br />

bjfSg dif'iB #V{LVv bjiwjdHr;$ dry 11 bela 1901 } dvtsj<br />

h{ ^<br />

dh>sP qa s[ bVpbjHg hq[Lj a'G hg dl,t uea } w{igbJ b,tJ<br />

Vjv s[ts[ bjH[ hV& dwMdw dHl s[ epiP ljdhWjV V[ fPiS<br />

lxvaj ldha W+jhqSrjs $a[ bjZjdia APa~Aja sj FifPi<br />

dri'Z wgaj lg m dHl[ wjiV dh>sPbJ sg hq[Lj a'G hg dHh w'dLL<br />

ihg h{ dw dl,t lisjiJ s[ W,DdybJ } t>c[ sg fjhpv fjV wiV<br />

a'G i'dwbj ujr[ m dh>sP qa LwagLjvg Wp,Z qa } aJ fdhv[<br />

hg dVev yp,Dwj h{ ba[ hpS dHl V[ dl,t qa sgbJ lxJ dry<br />

wHg ojHk sijCJ fj ds,agbJ hV m<br />

dl,t qjiP fjdvlg Fjia s[ bj;js h'S a'G Wjbs h'i rg a[; h'<br />

eHg h{ m dHl lq[G rg dl,t Ziq bjfSg bj;js hlag@ bjfS[ epiP<br />

ljdhWjV sgbJ W?LgbJ l[ZJ bVplji wjdHq i,tS vHg uPN dihj h{ m<br />

bwjvg vdhi@ dl>z lFj vdhi a[ epispbjij lpZji vdhi bjds<br />

dh>sPdH;q s[ yp.ev dr,Dy'G dVwvS vHg hg y,vgbJ lV m qP>h sg tjS<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


170<br />

epiqda ejcg ijh<br />

s[ WjruPs W+jhqSrjs dl,t qa } Qpvjq i,tS vHg hqv[ wig uj<br />

dihj h{ m<br />

lPhg ije dry epiP ijqsjl fjdaLjh ug V[ vjrJ s[ yji A.a<br />

Rpyji[ hV m bV.s drbjh lq[G e+.og epiP e+.o ljdhW dr,Dy'G vjrJ sj dHw<br />

A.a fC%sj h{& ijeg dl>z dxi A.a sj wgiaV wis[ hV m vCwj a[<br />

vCwg duhC[ qhjiju s[ lVqp,t lu[ hp.s[ hV_vJr A.a s[ wgiaV lq[G<br />

epiP e+.o ljdhW sg f+stSj wis[ hV m dHl[ ai%J yji f+stSj@ yji vjrJ<br />

fC%V a[ wgiaV lq[G u'Cg fPig wisg h{ m Rpfi.a bV.sp ljdhW sgbJ<br />

f>u fRpCgbJ sj wgiaV wiV Wjbs lpFje u'Cg } epiWjSg LWsJ<br />

ijhk blgl ds,ag uJsg h{ m dxi LpwijV[ sg bisjl e+.og dl>z wisj<br />

h{ m b>a dry qhjiju sj hpwq v{ w[ u'Cg s[ de+hlo Ziq dry f+r[L<br />

wiV sg q'hi v,e uJsg h{ m<br />

bV.s drbjh sg ilq dh>sPbJ a[ VjqZjig l.lojrJ s[ aigw[ Vjv<br />

Whpa q[v tJsg h{ m dh>sP u'Cj r[sg ba[ hrV wp.c spbjv[ f+wiqj wisj<br />

h{ m f>Ddca q>ai Rpyjig uJsj h{ m VjqZjig u'C[ r[sg a[ beV wp.c spbjv[<br />

f+stSj wis[ hV@ f+>aP vjrJ sj fjn epiP e+.o ljdhW dr,Dy'G wis[ hV m<br />

V[Caj h'S s[ WjruPs bV.s drbjh z,B ?iygvj a[ fjt>cg ilqJ a'G<br />

idha ljsj aigw[ Vjv l.fPiS wgaj uJsj h{ m<br />

epiP e+.o ljdhW sg l.fjsVj l.qa 1661 } epiP biuV s[r<br />

fjaLjh V[ wgag m dHl sj qavW dl,tJ dry f+yva f+stSj sj dirju<br />

epiP e+.o ljdhW s[ l.fPiS h'S Wjbs hg LpiP h'dHbj h'r[ej m dHh dryji<br />

wiV rjvg e,v ;iPi h{ dw epiP ljdhWjV s[ ligiw ujq[ dry h'S lq[G<br />

RphVJ sg f+stSj dwM Vj wgag eHg ( epiP biuV s[r ug lq[G dli`<br />

s' WgCJ sg h'Gs sj d;wi dHdahjl dry bjMsj h{ ^<br />

1! FjHg episjl rjvg WgC duhCg f>ur[G fjaLjh V[ bjf<br />

dvtrjHg lg m<br />

2! FjHg W.V' rjvg WgC dul } tjig WgC rg bjts[ hV m Ajf[?jV[<br />

b,u~w,v% sg ai%J bjq Vhk lV m dHl vHg h,o dvta Rpaji[ wga[ liPf<br />

Whpa hg z,B dqvs[ h'Se[ m dl,tg Fjia s[ yji[ w'dVbJ dry x{v yp,wg<br />

lg m dHl vHg epiP e+.o ljdhW s[ spbjv[ f+stSj sj dirju epiP biuV<br />

s[r ug s[ lq[G rg dl,Z Vhk hp.sj m<br />

3! aglig qhjiju sg WgC sqsqg sj faj y,vsj h{ m dHh WgC<br />

sqsqj ljdhW epiP e'dW>s dl>z ug V[ FjHg qVg dl>z s[ h,Do'G bjf<br />

RpyjiS wi w[ dvtrjHg m dHdahjl dHl e,v sg rg hjqg Fisj h{ dw<br />

slr[G fjaLjh V[ Zgiq,v fjl'G bjds WgC sg q>e wgag lg m Zgiq,v<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


V.s drbjh<br />

171<br />

s[ dHVwji wiV $a[ epiP e'dW>s dl>z ljdhW V[ V"r[G fjaLjh sg WjSg<br />

siu wi w[ sqsqj ljdhW rjvg WgC sj RpKyjiS wgaj m dHl WgC<br />

sj rg faj Vhk v,e dihj dw dwo[ dWijuqjV h{ ( dHl sj qavW dHh<br />

rg dVwvsj h{ dw slr[G fjaLjh lq[G rg epiP e+.o ljdhW sgbJ WgCJ<br />

sj Rpajij Whpa z,B h'dHbj h'r[ej m dHdahjl } t'dubJ lj} dHh rg<br />

faj y,vsj h{ dw epiP e'dW>s dl>z ljdhW V[ u'ag u'da lqjRpS lq[G<br />

epie,sg epiP e+.o ljdhW } W?Lg m 1699 Hglrg } epiP e'dW>s dl>z<br />

ug V[ ?jvlj f>o sg Vkh i,tg m dVijvj iPf a[ dVijvg idha Wdha<br />

bjfS[ ?jvl[ } W?Lg m Wjbs s[ V"G ljv epiP e'dW>s dl>z ljdhW sj<br />

lqJ u.eJ Ip,ZJ dry hg ep;dibj m ujfsj h{ epiP ?jvl[ s[ ds=C% wiV<br />

s[ bjs[L ujig wiV s[ WjruPs bV.s drbjh sg ilq bjq f+yva<br />

Vhk h' lwg m dHl vHg dVly[ hg epiP e+.o ljdhW s[ bjv[~spbjv[ drbjh<br />

lq[G fdiwiqj sg qiIjsj epiP e'dW>s ljdhW s[ u'ag u'da lqjRpS a'G<br />

Wjbs hg h'Gs dry bjHg m<br />

ljc[ fpijaV idhaVjq[ rg dHl bV.s drbjh sg qiIjsj Wji[<br />

yp,f hV m FjHg sdHbj dl>z s[ idhaVjq[ dry dHaVj hg dvdtbj h{ ^<br />

##bV.s dWVJ drrjh Vj wi[G mm$$ wHg dHl sj qavW bV.sp ljdhW sg<br />

WjSg duhCg dw epiP bqisjl ug V[ Rpyjig h{@ fC% w[ bisjl wiVj<br />

hg wj`g lqNs[ hV m dHh Fpv[t[ sj wjiV h' lwsj h{ m FjHg qVg dl>z<br />

sg dvta #Feajrvg$ dry ldhuZjigbJ r,Dv'G f[L h'Hg #rjduWpvbi;$<br />

dry dvdtbj h{ ^<br />

Rpl lq[G drbjh s[ blk r[s fjng W+jhqSJ } WpvjdHw{ drbjh<br />

sgbJ wJcgbJ fC%jdHw{ drbjh wis[ lJ m a[ hpS dl,t wdh>s[<br />

hV aplk bV.s fC% w[@ drrjh wi'@ W+jhqSJ } Vj Wpvjr'@ l,Dy[<br />

fjaLjh ) bW dur[G hpwq h'r[ m sla?a tjl h'H[ m fdhv[ bV.s<br />

fC%Vj@ bisjl wiVg@ df,DA[ W+jhqSJ ok hq[Lj dul ai%J<br />

fC%Jrs[ bjdH h' dar[G fC%jrSj m l.lj Vhk wiVj m<br />

lPWj dWhji dry epiP VjVw fjaLjh s[ Whpa f{i'wji hV m dHhVJ<br />

} VjVw f>og bjts[ hV m Rpfi dvt[ aigw[ Vjv bV.sp ljdhW sj fjn<br />

a[ bisjl e+.og dl>z wisj h{ m Wjwg drrjh sg ilq r{dsw igag<br />

bVplji wgag uJsg h{ m ldhuZjigbJ r,Dv'G f[L h'Hg #rjduWpbvi;$ $a[<br />

dryji wgdabJ dHh e,v lf,LB h' yp,wg lg m W.sHg ?jvlj a[ dVh.e<br />

dl>z l.fisjrJ sj f+stSj wi w[ bV.s drbjh wiV sj dHdahjl dry<br />

d;wi bjMsj h{@ fi dHl } bjq f+yva Vhk bjt lws[ m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


172<br />

epiqda ejcg ijh<br />

FjHg episjl ug sg 16rk rji sg agug fRpCg dry r[sw igag<br />

Wji[ dvdtbj h{ ^<br />

epiqpt lpt xv lhu zi@ riaqjV b>sdi ria.sj mm<br />

v'wjyjig v'w drdy@ r[s rgyjig wiq wi.sj mm<br />

ljrZjVp epi debjV drdy@ ugrdV qpwda upeda dryi.sj mm<br />

ljZl.eda epi lWsp rl.sj mm<br />

dHl[ ai%J f+[q lpqjie e+.o fjdaLjhg slrk dry r[dsw dirjuJ s[<br />

l.w[a dqvs[ hV m dHh e+.o epiqda s[ t'ugbJ V[ firjV Vhk wgaj dwMdw<br />

dHl e+.o dry epiqda blPvJ s[ RpvB Whpa wpN dvdtbj dqvsj h{ m<br />

qhjijuj iSuga dl>z s[ lq[G rg r[dsw igaJ sj W'vWjvj hg<br />

dihj m qhjijuj iSuga dl>z s[ vCw[ w.ri V"dVhjv dl>z sg Ljsg<br />

Ljq dl>z bBjig sg lfp,aig Vjv W+jhqS igag bVplji wgag eHg m<br />

dHl[ ai%J iSuga dl>z s[ fdirji dry h'i wHg LjsgbJ W+jhqSg aigw[<br />

Vjv h'HgbJ m qhjijuj iSuga dl>z sg dl,t f>o } Whpa s[S h{@ f+>aP<br />

dHhVJ s[ iju wjv lq[G dh>sPdH;q zpS sg ai%J dl,t Ziq sgbJ uC%J<br />

dhvjRpS dry awigWV wjqIjW h' debj lg m f+dl,Z dl,t dHdahjlwji<br />

e'wvy.s Vji.e bjfSg fplaw dl,tJ sj f+griaV@ f>Vj 276 dry<br />

dvtsj h{ ^<br />

epiP e'dW>s dl>z s[ u'ag u'da lqjRpS a'G df,DA'G ba[ W.sj Whjsi<br />

lq[a Rpl s[ bVpbjHgbJ s[ wav df,DA'G dl,tJ sj f+yji lqjfa<br />

h' debj@ dul sj dl,Bj dHh h'dHbj dw qhjijuj iSuga dl>z<br />

s[ lq[G dry dl,tg f+>fijea dh>sP Ziq WS w[ idh eHg lg@ ba[<br />

dl,tJ sg ijuVgaw f+FPaj s[ WjruPs W+jhqS fpujigbJ sj<br />

fPiV dVi.aiS h' debj lg m<br />

WjWj ljdhW dl>z W[sg a[ WjWj Wgi dl>z V"i.ejWjs rjv[ WC[ qLhPi<br />

epidl,t qhjijuj iSuga dl>z s[ lq[G h'H[ hV m qhjijuj ljdhW dHV%J<br />

epiP dfbjdibJ sg ijdH sg ws[ Rpv.zSj Vhk wis[ lV m dHV%J s'VJ<br />

l.aJ s[ f{i'wjiJ dry bV.s drbjh hp.sj dwl[ V[ rg Vhk s[dtbj m WjWj<br />

li t[q dl>z \WjWj ljdhW s[ fCf'a[| V[ dHw fp,DA[ eH[ lrjv sj RpKai<br />

ds>s[ h'H[ bjdtbj ^<br />

spdWZj dqBjrSg b,Ag h{ m h'i dlnSgbJ Vhk s[SgbJ a[ LWs<br />

ljtg drbjh dry W[L,w fC%Vj m a[ dfAvg h'i liW r[s iga<br />

qiIjsj wiVg m<br />

\bV.s drbjh sg dHdahjlw wiJag@ f>Vj 10|<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


V.s drbjh<br />

173<br />

epiP e+.o ljdhW sg lqp,yg WjSg d;>seg sg hi s"C dry l,yg lp,yg<br />

l[Z ds>sg h{@ f>+aP bdZbjadqw f,t dliaju h{ m bvjhSgbJ@ z'CgbJ@<br />

wihv[@ Wjihqjh@ dsV i{S a[ lsp bjds duo[ bdZbjaqw drdLbJ<br />

sg drbjdtbj wisgbJ hV@ Rpo[ lq[G bVplji dHhVJ dr,Dy'G fC%g w'Hg<br />

rg WjSg l'V[ $a[ lphje[ sj w.q ds>sg h{ m<br />

dVi.wjig vdhi dul s[ WjVg WjWj dsbjv ug lV@ V[ bV.s drbjh<br />

sg ilq f+yva wiV dry WCj r,cj I'esjV fjdHbj h{ m dHh vdhi<br />

siblv dl,tJ dry bj yp,wgbJ drfiga ilqJ dirjuJ@ lijZ@ qPiag<br />

fPuj@ ria i,tS[@ dfai fPuS[ bjds x'w[ wiq~wJcJ s[ d?vj` yjvP<br />

h'Hg lg m 13 qjiy@ 1855 } F'vj dl>z ba[ WgWg dVhjvg sj drbjh<br />

WjWj siWjij dl>z V[ ijrvdf>cg drt[ wgaj m dHl epiqda drbjh sg<br />

Whpa yiyj h'Hg m bV.s drbjh ljsj a[ z,B ?iygvj h'S wi w[ dl,tJ<br />

dry bjq h'S v,e fH[ lV@ fi qp?jvd`a wiV rjdvbJ V[ rg z,B<br />

Vhk wgag m<br />

WjWj li t[q dl>z@ li dVhjv dl>z AjAg a[ sgrjV a"iP ijdH<br />

f+dl,Z vgciJ V[ bV.s drbjh sg c,B w[ qp?jv`a wgag m siWji ljdhW@<br />

b>Ddq+ali a[ aiVajiV s[ fpujigbJ V[ rg bwjv a?a $a[ bV.s<br />

drbjh wiV sg dHuj;a Vj ds,ag m b>Ddq+ali dry fdhvj bV.s<br />

drbjh njwpi dsbjv dl>z sg ZiqLjvj dry 1861 Hglrg dry<br />

h'dHbj m WjWj ijq dl>z VjqZjigbJ s[ qptg V[ r[dsw igaJ sj t>cV<br />

wgaj a[ 1863 dry r[sg a[ beVg spbjv[ x[i[ v{S sg ilq LpiP wgag m<br />

fi vjrJ sj fjn epiP e+.o ljdhW dr,Dy'G wgaj ujS v,ej m<br />

bV.s drbjh } wj}Vg Lwv s[S dry qhjijuj difsqV dl>z<br />

VjFj sg WCg zjvSj h{ m qhjijuj idhSg@ wdhSg s[ lPi[ a[ epiqda<br />

blPvJ s[ ZjiVg lV m bjf dH>qfgigbv v{dulv[dBr w"Glv s[ q{GWi lV m<br />

bjfSg q{GWig lq[G bV.s drbjh sj dW,v 1908 } dH>qfgigbv<br />

v{dulv[dBr w"Glv dry f[L wgaj m bjfS[ bli ilP? Vjv h'i dl,t<br />

l.lojrJ s[ qptg dl,t vgciJ } bjfSgbJ svgvJ Vjv dHl dW,v sg<br />

qss wiV vHg dabji wgaj m faj v,esj h{ dw l{GwC[ drrjh f+stSj<br />

v{ w[ epiqda bVplji h'S v,De[ m df,DA'G lisji lp.si dl>z qugnj w"Glv<br />

s[ q{GWi WS[ m v{dulv[dBr w"Glv sgbJ wHg qgdB>eJ dry lisji ldhW<br />

V[ bV.s drbjh sg ilq s[ h,w dry wHg ZC,v[sji awigiJ wgagbJ m<br />

27 bela 1909 sg qgdB>e dry lisji lp.si dl>z V[ W'vs[ bjdtbj ^<br />

##ljij dl,t lqPhw a"i $a[ r,Dc[ a'G A'B[ aw dHl sg f+'C%aj wisj h{ m<br />

qhjijuj iSuga dl>z s[ lq[G bV.s drbjh sg qiIjsj wpN h,s aw<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


174<br />

epiqda ejcg ijh<br />

f+yva Vhk lg ihg m W+jhqdSw f+Fjr h[nJ dHh qiIjsj s,W eHg lg m<br />

fi ljcg ?pLdwlqag Vjv drZrj drbjh dl,tJ dry f+yva dihj u'<br />

dw dh>sP qiIjsj bVplji drridua h{ m fi yji dl,t l.f+sjrJ bduhgbJ<br />

hV@ duhCgbJ fpijaV lq[G a'G bV.s drbjh sg ilq wi ihgbJ hV m<br />

duhj dw dVh.e dl>z@ W.sHg ?jvlj@ dVi.wjig ba[ VjqZjig m<br />

dHl qgdB>e sg f+ZjVeg vjic dq>B' V[ wgag lg m dHl h'Hg Wdhl<br />

Wjbs dW,v lgv{wB wq[Bg s[ hrjv[ wi ds,aj debj m dHl wq[Bg s[<br />

q{GWi lV_dqlBi dlVhj@ li hiWiB i{;v[@ dqlBi qiw a[ lp.si dl>z<br />

qugngbj m qpC 10 la.Wi@ 1909 } dHl dW,v $a[ dxi dryji wgag<br />

eHg m qgdB>e } l.W'ZV widsbJ lisji lp.si dl>z V[ bjdtbj@ ##q{G<br />

dHh Vhk whJej dw dHl sg dri'Zaj Vhk h'Hg m fi dxi rg Whpa h,s<br />

aw dl,t uVaj V[ dHl sg hqjdHa wgag ]m hJ@ wpN fpujigbJ \l+g<br />

siWji ljdhW b>Ddq+ali@ aiVajiV s[ fpujig| a[ e+.ogbJ a[ h'i dl,t<br />

F[tJ wiw[ dri'Zaj h'Hg h{ m fi Fpv[t[ sPi wiV sg dHl dW,v dry w'dLL<br />

wgag eHg h{ m dHl ai%J v.qg us'~udhs Wjbs dW,v fjl h' w[ wj}V<br />

WS debj ba[ #bV.s q{diu b{wB$ s[ iPf dry spVgbJ s[ ljhqS[<br />

bjdHbj m<br />

dl,t w"q sg Wsdwlqag hg lqN' dw hjvJ rg blJ epiqda ejcg<br />

ijh } Vhk bfSjdHbj m drbjh lq[G vCwg a[ vCw[ s[ qjf[ a[ l.W.Zg<br />

dh>sP ilqJ } dwl[ Vj dwl[ iPf dry zl'C dvbJs[ hV m bV.s drbjh<br />

sg qiIjsj dry dqvVgbJ wiVgbJ@ dlhi[ W.V%S[@ qhjiju sg h;Pig<br />

dry rjiV[ wiV[@ hji fj w[ u'Cg } f"GcJ sg lvjqg fjRpSg@ Vjy ejS[<br />

a[ F.eC[ fjRpS[ a[ Vjv LijWJ s[ s"i yvjRpS[ ws[ rg Vhk l'Fs[ m f{l[<br />

sg WiWjsg Vjv i.e dry F.e f{Gsg bjq s[tg uJsg h{ m wHg r[iJ dHh<br />

spLqSgbJ fgC%g~si~fgC%g y,vsgbJ idh>sgbJ hV m b,u~ w,v% epidl,t<br />

fdirjiJ dry rg wpCqjHg sg ilq fp,ng y,v fHg h{ m drbJhsC qp>cj<br />

uV[a Vjv drbjh wirjRpS epiP sg h;Pig bj w[ W{nsj h{ m Z[dabJ<br />

fpa[dabJ sgbJ dqvSgbJ rg h' uJsgbJ hV m dxi wpCqjHg sg aJ e,v<br />

hg qp,w ujSg yjhgsg h{ m fi dHh ?iyj rZjRpS } a[ v'wJ } drtjRpS<br />

vHg dxi wpCqjHg sg ilq wis[ hV m<br />

lj} ljdibJ } epiqda bVplji ljsj a[ z,B ?iygv[ drbjh sg<br />

ilq wiVg yjhgsg h{ m dHl[ dry hg vCwg a[ vCw[ rjdvbJ ba[ w"q<br />

sj Fvj h{ m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong><br />

\s[l f+s[l@ Vr.Wi 1987|


wiq~eag<br />

Ziq a[ `vl`j<br />

wiq u' wiV dry bjr[ m bjfS[ wga[ h'H[ wiq hg ugr } lp,t~s,pt<br />

ba[ I'VgbJ sj wjiV hp.s[ hV m lj} epiP ljdhW sj dHh RpKaq~Rpfs[L ^<br />

ijqu kIqw pweIAY Awpxw sw Gwl burI ikau GwlIAY ]<br />

\bjlj wg rji@ f>Vj 474|<br />

lsj qV dry rlj w[@ wpwiqJ sj dabje ba[ LpF wiqJ s[<br />

wiV sj IaV wiVj yjhgsj ]m<br />

\epiqda qjia.c@ l`j 281|<br />

l,yqp,y hg wiq qlvj Whpa ep.Nvsji h{ m wiq dwr[G WS[ ( ugr<br />

wiqJ dry dwr[G fidria h'dHbj ( ugr wiqJ sj dw,Do'G aw d;>q[rji<br />

h{ ( wiq a[ dwifj sj l.W.Z dwl ai%J sj h{ ( wg wiq bVjsg hV (<br />

wg bwjv fpit hg wiqJ sj wiaj Ziaj h{ ( wg ugr s[ h,o wpN h{ (<br />

u[wi h{ aJ dw,Do'G aw ( bjds m dHl[ ai%J h'i wHg ai%J s[ wiq l.W.Zg<br />

f+LV hV duhC[ qP>h b,cg tC[ drsrjVJ } r.eji fjHg i,ts[ hV m wiq<br />

l.W.Zg awigWV hi Ziq s[ qpiLsJ@ fgiJ a[ f{Q.WiJ V[ bjfS[ f{i'wjiJ<br />

} bjfS[ bjfS[ bwgs[ bVplji drloji Vjv v{wyiJ ijhk a[ dvtaJ<br />

ijhk s,lS sj FifPi IaV wgaj h{ m fpijaV a[ VrgV v[tw d`vjl`iJ<br />

V[ rg wiq d`vjl`g Wji[ bjfS[ d?bjv v'wjHg } s,lS vHg T[i<br />

ljigbJ dwajWJ dvtgbJ hV@ f+>aP dHh qlvj dwa[ Vj dwa[ dxi rg<br />

dli RpnjHg i,tsj h{ m<br />

lVjaVg Ziq s[ q'TgbJ V[ FJa FJa sgbJ dl>q+agbJ wiq l.W.Zg<br />

dvt w[ VrJ dl,ZJa spVgbJ ljhqS[ i,Ddtbj ba[ HgLri fiqjaqj }<br />

Vhk drljdibj ba[ lF wpN sj wiaj Ziaj hg ldrwji wis[ ih[ m<br />

qhjaqj Wp,Z@ Wp,Z Ziq wiqJ s[ hjS vjF } aJ q>Vsj h{ f+>aP i,W sg<br />

h'Gs a'G qpVwi h{ m wHg drsrjVJ s[ d?bjv qpajdWw Fjia dr,Dy'G Wp,Z<br />

Ziq s[ ?jaq[ sj dHh dHw r,cj wjiV lg m Wp,Z sg dHl Vrk d`vjl`g<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


176<br />

epiqda ejcg ijh<br />

V[ lVjaVg wiq d`vjl`g } ;iPi N.N'dCbj u' hpS aw rg Wdhl sj<br />

wjiV WdSbj ydvbj bj dihj h{ m sjl V[ bjfSg ap,A Wp,Zg bVplji<br />

epiWjSg } bjZji WSj w[ wiq d`vjl`g } z'tS sj hgbj wgaj h{ m<br />

epiP dqhi wi[ m<br />

epiWjSg dry wiq fs sj d;wi 7 rji bjdHbj h{ m Fjr~bio<br />

dHl ai%J wga[ uj lws[ hV ^ \1| u' wgaj ujr[@ w.q@ wjiu& \2| dwlqa@<br />

awsgi@ Fje& \3| W?dLL@ `i;@ idhqa@ Vsdi@ dqhi& \4| LpF~bLpF<br />

wiq& \5| ltjra@ sjaJ@ ZV& \6| wsq@ RpvJz& ba[ \7| dViSj@<br />

r[irj@ dVLjV m<br />

epiP e+.o ljdhW ug ljc[ debjV epiP hV m ljcg Wp,Zg epiWjSg s[<br />

b>aigr Fjr } lqNS vHg Bfvj tj uJsg h{@ dul wiw[ bFp,v epiP<br />

wiaji W?L[ m<br />

l.lji sg iyVj a[ wiqJ dry ugr dwr[G f+dria h'dHbj ( $a[<br />

dryji wiVg ;iPig h{ m bV[w qaJ sgbJ fplawJ dry uea sg Rpafag<br />

ba[ vI s[ f+wji dF>V dF>V q>V[ ba[ dHM dvt[ hV dur[G lF wpN b,tJ<br />

s[ ljhqS[ h'dHbj h'r[ m epiP ljdhW aiw draiw A,c w[ l.lji sj h'Sj<br />

wiaji s[ hpwq Vjv h'Sj q>Vs[ hV ^<br />

hpwqg h'rdV bjwji mm \f>Vj É|<br />

wgaj fljRp H[w' wrjRp mm \f>Vj Ë|<br />

bjdf lda wgbj lFp lda mm<br />

iqsu pRB qy sglI auqpiq ]<br />

iqsu BwvY qw kry ibsQwru ]<br />

iqsu BwvY qw eykµkwru ] \f>Vj ÊÑÌ|<br />

aoj ^<br />

ieksu qy hoieE Anµqw nwnk eyksu mwih smwey jIau ]<br />

FjHg episjl ug s[ LWsJ dry ^<br />

\f>Vj 131|<br />

bjf[ bjdf RpfjdHw{ bjf[ bfSj VjRp ZijdHbj mm<br />

bjds fpitp bjs[lp h{ h{Fg h'lg h'sj bjdHbj mm<br />

bjds V b>a dWb>ap h{ bjf[ bjdf V bjfp eSjdHbj mm<br />

bjf[ bjfp RpfjdH lqjdHbj mm \rji 18@ fRpCg 7|<br />

Fjr dHh dw l.lji sg iyVj rjdhepiP s[ hpwq Vjv h'Hg m iyVj s[<br />

lq[G a'G hg wiqJ sg t[c LpiP hp.sg h{ m qVp,t Rpl r[v[ wiq wiV dry<br />

lpa.ai lV m RpV%J u{l[ wiq wga[@ r{l[ hg FpeaS vHg d;>q[rji WS[ m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


wiq~eag Ziq a[ `vl`j<br />

177<br />

RpV%J s[ wga[ wiqJ sj xv FpeaShjij wiaji bjf h'dHbj m dHl ai%J<br />

ugr } uVqJ~uVqJaiJ dry wiqJ sg eag bVplji wiqJ sj xv<br />

FpeaS vHg FBwSj dfbj m dHM fPiW wiq sj dlvdlvj y,v dfbj m<br />

qp,wsg e,v wiq sj qp,T dl+LBg s[ Vjv hg W,Nj h{ m<br />

suµnhu aupjy ds Avqwrw ] isRsit aupwie kIAw pwswrw ]<br />

dyv dwnv gx gµDrb swjy siB iliKAw krm kmwiedw ]<br />

\f>Vj 1038|<br />

dHo[ dHV%J apwJ dry dh>sPbJ s[ sl brajiJ sj d;wi<br />

h{ m s[rdabJ a[ diLg qpVgbJ } rg bjfS[ wiqJ s[ xv FpeaS[ f{Gs[<br />

hV m<br />

debjVg RPZq dl>z ug wiaj epiqda dl,ZJa ljei fplaw s[<br />

l`j 57 $a[ wiq eag dliv[t h[n dHl ai%J dvts[ hV ^ wiq s' ai%J<br />

s[ hp.s[ hV_Fv[ a[ Wpi[ m duV%J df,DA[ Lwag f+q[Li sg h{ a[ wiaj dWiag<br />

qVp,t sg m<br />

wiqJ sj y,wi WCj v.qj h{ u' Rps'G aw ws[ Vhk qp,wsj us aw<br />

wiq eag Wsv Vj ujr[ m dur[G wp,Da[ sj r{ig@ r,Bj qjiV rjvj hp.sj<br />

h{@ r,Bj Vhk hp.sj m dHl vHg W.s[ sj r{ig rg Rpl sj wiq hp.sj h{@<br />

W.sj Vhk m qjC[ wiqJ sg l;j hi qVp,t } dqvsg h{ m fi dHh<br />

faj Vhk v,esj dwhC[ wiq sj xv h{ ( qVp,t bjfS[ h,v vHg qV,ptJ<br />

Vjv aJ vC lwsj h{ fi bjfS[ wiqJ a[ dwlqa Vjv Vhk m qVp,t<br />

s[ fjf wiq F'debJ dHM Vhk qp,ws[ dur[G u.ev s[ w.c[ h,oJ<br />

Vjv ypdSbJ m ugr sg wiq i[tj q[BS sg lqi,oj epiP sg Lwag ba[<br />

Feag dry h{@ h'i dwl[ w'v Vhk m dur[G u.ev s[ w.dcbJ } b,e<br />

ijt wi ds>sg h{@ dHl[ ai%J i,W sg Ijs Wpi[ v[tJ a[ wpwiqJ } q[B<br />

lwsg h{ m<br />

FjHg ljdhW FjHg iSZgi dl>z ug bjfSg fplaw epiqda<br />

bdZbjaq wiq d`vjl`g s[ l`j 33 $a[ dvts[ hV ^ dHl dry i.yw<br />

rg l.s[h Vhk dw Zpi dvdtbj wiq br,L hg wiVj f{Gsj h{ m Zpi `piqjH[<br />

wiq } w'Hg Vhk q[B lwsj m qp,DT'G hg duV%J sj ldal.ea dry rjlj<br />

h' uJsj ]@ dHh LpF wiqg v[t i[t Zpdi v[t[ bVplji hg hp.sg h{ m u{l[<br />

dw `piqjV h{ ^<br />

jo Duir iliKAw su krm kmwieAw ]<br />

koie n mytY Duir PurmwieAw ]<br />

sqsµgiq mih iqn hI vwsw ijn kau Duir iliK pweI hy ]<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong><br />

\f>Vj ÉÈÌÌ|


178<br />

epiqda ejcg ijh<br />

epiqda uf af sdHbj Ziq rjvj fp>V wiq daV%J sj hg dVhyv<br />

idh>sj ] ba[ a'C dVFsj h{ duV%J s[ fPiWv[ wiqJ dry dHh fp>V xv<br />

dqvSj dvdtbj hp.sj h{ m `piqjV h{ ^<br />

dieAw Drmu qpu inhclo ijsu krim ilKwDw ] \f>Vj ÉÉÈÉ|<br />

l'@ dHl ai%J faj v,ej dw wiq uea iyVj Vjv hg W.s[ Vjv<br />

bj upC[ hV m dHV%J wiqJ wjiV hg y"ijlg v,t uPVJ sj e[C LpiP h' debj m<br />

y.e[ wiq wgdabJ ba[ r,Dc[ FjeJ Vjv qVp,tj uVq dqvsj h{ m `piqjV<br />

h{ ^<br />

lK caurwsIh join sbweI ]<br />

mwxs kau pRiB dIeI vifAweI ] \f>Vj ÉÈÏÍ|<br />

keI jnm Bey kIt pqµgw ]<br />

keI jnm gj mIn kurµgw ]<br />

keI jnm pMKI srp hoieE ]<br />

keI jnm hYvr ibRK joieE ]1]<br />

imlu jgdIs imln kI brIAw ]<br />

icrµkwl ieh dyh sµjrIAw ]1]rhwau] \f>Vj ÉÏÎ|<br />

wvupe b>si wia[ fpit s[ wga[ da>VJ epSJ \iu' epS_l.ljig<br />

rjLVjrJ sg sLj@ Passion consious state| \aq' epS_qV sg<br />

b>DdZbjig fLP driag@ Animal consious state| \la' epS_la l.a't<br />

qV sg sLj@ Refined consious state| dry bjf spdVbjrg ugr<br />

fiqjio'G Fp,Dv[ lji[ f+jSg VjVj f+wjig wiq wqjMs[ dxis[ hV ba[ wiq<br />

fijdHSg dvta bVplji y"hJ tjSgbJ \b>cu@ u[iu@ l[au@ RpaFpu|<br />

sgbJ ugr u'VgbJ dry hg zp>qS~z[igbJ tJs[ idh>s[ hV m<br />

apigbj epS \dvr sg RpVqV sLj@ Super consious state| y"o[<br />

fs ajHk FjeJ rjv[ epiqpt uV sg hg fhp.y hp.sg h{ u' rjdhepiP Vjq<br />

iBS iPfg bw,o whjSg } lpbjl deijlg bdFbjl spbjij woVhjij<br />

hp.sj h{ m Ioj epirjw ^<br />

qIin guxw qyry jug hI AMqir cwry qyrIAw KwxI ]<br />

krmu hovY qw prm pdu pweIAY kQy AkQ khwxI ] \f>Vj ÌÊË|<br />

bjq l.ljig v'e spVgbJ b>sdi sPu[ FjdH s[ spiqda wiqJ dry<br />

fidria idh>s[ hV m fPiWv[ wiqJ bVplji dHh spiqag wiq RpV%J }<br />

br,L wiV[ f{Gs[ hV m dfAv[ uVq s[ wiqJ sj xv Rph e.s[ wiq<br />

wqjMs[ hV@ dul wiw[ RpV%J sj bevj v[tj le'G h'i r,Z uJsj h{ m<br />

bduh[ qPitJ } beJh h'i l;j dqvsg h{ a[ uPVgbJ s[ e[C dry hg<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


179<br />

fH[ idh>s[ hV m fPi[ FjeJ wi w[ b,DA[ V[w wiqJ wi w[ duV%J s[ wiq<br />

fPiWv[ uVqJ s[ wga[ hp.s[ hV daV%J sj b>wpi dHh lx,pB hp.sj h{ dw dHl<br />

uVq dry RpV%J } l,yj ldaepiP lptsjaj bjfS[ l,Dy[ ldaepiP liPf dry<br />

bjdH dqvsj h{ m `piqjV h{ ^<br />

pUrb krm AMkur jb pRgty ByitE purKu risk bYrwgI ]<br />

imitE AMDyru imlq hir nwnk jnm jnm kI soeI jwgI ]<br />

\f>Vj ÊÈÌ|<br />

krmI siqguru pweIAY Anidnu lgY iDAwnu ]<br />

iqn kI sµgiq imil rhw drgh pweI mwnu ] \f>Vj ËÉË|<br />

fPi[ FjeJ wiw[ ldaepiP dqvsj h{ a[ epiP sg l.eda f+jfa hp.sg<br />

h{ m<br />

FjHg iSZgi dl>z ug \FjHg ljdhW| bjfS[ dV,ug auiW[ a'G dvts[<br />

hV ^ l,Dy[ fjaLjh epi l.ea dry f+a,t hp.s[ hV ba[ f+a,t rias[ hV m<br />

dsW@ vag`g@ Vsdi ds=LBg rjv[ epidl,tJ@ epiqpt uVJ } aJ f+a,t<br />

skhs[ hV m epi l.eda dry dViWjS wgiaV wiV rjv[ bt>cjwjig<br />

lpiagLiJ } aJ u'agLepi lVqp,t dssji[ ds>s[ hV m<br />

r[sJda e+.oJ s[ f+wiS_wiq@ RpfjLVj a[ debjV da>V dh,DdlbJ<br />

dry r.c[ eH[ hV_h'q I,e@ L+jZ@ a=fS ria m bjds wiqJ s[ wiV<br />

sg drZg dul dry s,lg eHg h{ Rph wiq~wJc h{ m hi q;%W s[ wiq<br />

dHl ai%J lqN v{S[ yjhgs[ hV m dl,t Ziq dry ldaepiP sj Rpfs[L h{<br />

dw wiqJ s[ Fjr } lqN w[ dryji Vjv wiq wiV[ yjhgs[ hV m drtjr[<br />

bi ft>c Vjv wga[ wiq borj v'wJ s[ n,eS vHg wiq ujv sj<br />

x{vjRpSj RpKaq Vhk m epiP `piqjV h{ ^<br />

Ktu swsq ibcrq muiK igAwnw ] pUjw iqlku qIrQ iesnwnw ]<br />

invlI krm Awsn caurwsIh ien mih sWiq n AwvY jIau ]2]<br />

Aink brK kIey jp qwpw ] gvnu kIAw DrqI Brmwqw ]<br />

ieku iKnu ihrdY sWiq n AwvY jogI bhuiV bhuiV auiT DwvY jIau ]<br />

aoj ^<br />

\f>Vj ÑÐ|<br />

krm kWf bhu krih Acwr ] ibnu nwvY iDRgu iDRgu Ahµkwr ]3]<br />

bµDin bwiDE mwieAw Pws ] jn nwnk CUtY gur prgws ]<br />

aoj ^<br />

wiq~eag Ziq a[ `vl`j<br />

\f>Vj ÉÎÊ|<br />

gur kw sbdu kwtY koit krm ] (pMnw ÝÝåá)<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


180<br />

epiqda ejcg ijh<br />

f+'`{li ldaWgi dl>z ug dvts[ hV dw dl,t Ziq dwl[ wiq~wJc<br />

} Vhk q>Vsj m dHh w[rv W?dLL $a[ IwgV i,tsj h{ m epiP biuV s[r<br />

ug sj Wl.a ije dry `piqjV h{ dw lF wiq~wJc@ ilqJ~igaJ a'G<br />

RpKa[ W?dLL q>eSj h{ ^<br />

sgl Drm mih aUqm Drm ]<br />

krm krqUiq kY aUpir krm ] (pMnw ÝÝäÞ)<br />

WCg FjrfPia BPw Wjihqjhj dry f>yq dfaj V[ ds,ag h{ dw dwia<br />

wiq wi w[ aJ le'G drA'Cj dfbj m d*fj hg q[v sj ngw ijh ]^<br />

ikriq krm ky vICuVy kir ikrpw mylhu rwm ] (pMnw Ýßß)<br />

ba[ dxi wiq~wJc sj lhjij v{ drApCVj hg h{ m dwMdw dHl dry<br />

edSa h{@ dhljW h{@ v[tj h{ m qV sg a'C F.V h{ m wiq aJ le'G W.ZV<br />

sj Vjq h{ m epirjw h{ ^<br />

kyqy bµDn jIA ky gurmuiK moK duAwr ] (pMnw âÞ)<br />

d*fj sg zjv zjvS vHg epiP b>es s[r ug V[ hpwq wgaj lg ^<br />

ijnI nwmu iDAwieAw gey mskiq Gwil ] (pMnw Ýàâ)<br />

Vjqg fpiL dwl[ wiq sg Lwag } Vhk q>Vsj m l,yj fjdaLjh dul<br />

RpKfi dsbjv h' uJsj h{ dal sj Rph dq,ai WS uJsj h{ ba[ dq,ai<br />

WS w[ dal } bjfSj hpwq WpNj ds>sj h{ m hpwq WpNj w[ Rph Rpl a'G<br />

hpwq iujHg wiq wijMsj h{ m hpwq iujHg wiq wirj w[ Rpl } bjfS[<br />

drt[ lqj v{Gsj h{ m dHM Rpl sj uVq qiV dq,B uJsj h{ ba[ dHM<br />

Rpl } l,yj dViWjS fs dqv uJsj h{ m dxi Rph dHw bwjv } A,c<br />

w[ sPu[ sg RpfjlVj dry Vhk v,esj m aJ hg a[ H[w.wji s[ RpfjLw bjq<br />

wiqJ ZiqJ dry t,ya Vhk hp.s[ m dH,Dw' l,Dy[ dl`da~ljvjh wiq epiqda<br />

Vjq s[ L{sjHg hg WS[ idh>s[ hV m dHM Vjq i.eJ dry i.egu[ ba[ i,Da[<br />

h'dH dHl Frljei a'G fji Rpai uJs[ hV m lF a'G rjZ[ sg e,v dHh<br />

h{ dw bduh[ ugrV qpwa Vjq iaC[ epiqpt uVJ sj de+hlo dry idh<br />

w[ Vjq~ujf bdFbjl i.eJ dry qlapv qla idh>DdsbJ ugrV lxv<br />

h' uJsj h{ m<br />

dHl vHg lj} lsj hg epiP W?dLL a[ Vjq bdFbjl wqjHg wiV<br />

vHg u'sCgbJ wis[ idhSj yjhgsj h{ m dl,t } dViqjS idhS vHg<br />

dyajrVg ds,ag h{ ^<br />

suix bwvry mqu jwxih pRBu mY pwieAw ]<br />

suix bwvry QIau ryxu ijnI pRBu iDAwieAw ] (pMnw ããã)<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


aoj ^<br />

wiq~eag Ziq a[ `vl`j<br />

kl mY eyku nwmu ikrpw iniD jwih jpY giq pwvY ]<br />

181<br />

\f>Vj 632|<br />

ljig epiqda d`vjl`g dHl H[w' Vjq sg wiq wqjHg dry hg<br />

Apfg h{ m dHhg Vjq dVi.uVj@ Fr~ljei'G fji RpajiVhjij h{ m Ioj ^<br />

iqn ky krm Drm kwrj siB pivqu hih<br />

jo bolih hir hir rwm nwmu hir swqy ] \f>Vj ÎÌÐ|<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong><br />

\f>ujW BjHgq;@ 10~11!1999|


Vrk epispbjij lpZji vdhi sg v'C<br />

##dHhVJ spijyjig qh.aJ } aJ blk e,sgM vjh ds,aj h{@ f+>aP<br />

duhVJ } blk hpS ojfS v,De[ hJ@ dwl[ lq[G rg f>o s[ ev'G Vhk v,oS[ m$$<br />

dHh LWs epiP l.rji[ f>uJ dr,Dy'G dHw V[@ siWji ljdhW@ b>Ddq+ali<br />

fpujigbJ s[ wW;[ a[ QvW[ a'G bj;js h'S Wjbs wp.ugbJ xCs[ lq[G<br />

bjt[ lV m dHl lq[G Rpl bVpFrg f[LgVe'Hg sg l,yjHg ljc[ ljhqS[ h{<br />

a[ ljij dl,t f>o Rpl lq[G sg h'Hg F'v uJ bSF'v Qvag } Wpig ai%J<br />

qdhlPl wi dihj h{ m sjl lqNsj h{ dw epiP w[ vjv sj wdhS sj Fjr<br />

dHh lg dw qh.aJ a[ fpujigbJ sj Wsv dHv{wLVJ ijhk epispbjij<br />

f+W.Zw wq[Bg sj ypdSbj ujSj LjdHs Whpaj ngw ljWa Vj h'r[ m sPli[<br />

LWsJ dry r'BJ ijhk ypS[ eH[ f+W.Zw dHhVJ qh.aJ rie[ hg lpbjiog<br />

a[ spijyjig WS lws[ hV m<br />

wHg spLrjigbJ a[ LhgsgbJ Wjs dl,t w"q V[ dHdahjlw epispbji[<br />

dHhVJ qh.aJ s[ f>u[ a'G bj;js wirjH[ m qh.aJ sg df,n $a[ `i.eg e'ig<br />

liwji lg m dHl vHg dHh vCjHg dli` qh.aJ s[ d?vj` hg Vhk lg@<br />

le'G ajwari dl,t qjiP liwji Vjv rg ?jvlj B,wi v{ dihj lg m ?{i@<br />

dl,t w"q sg bjfS[ epispbjdibJ vHg dfbji@ LiZj a[ l,yg ds=C%aj<br />

wjiV wjqIjWg f+jfa h'Hg a[ epispbjij b{wB 1925 s[ iPf dry vjeP<br />

h'dHbj m dHl b{wB bVplji bSr.c[ f>ujW s[ lji[ dHdahjlw<br />

epispbjdibJ sj f+W.Z r'BJ ijhk ypdSbj h'dHbj W'ic wiV v,ej dul<br />

} Wjbs dry L+'qSg epispbjij f+W.Zw wq[Bg@ b>Ddq+ali sj Vjq ds,aj<br />

debj m fdhv[ shjw[ dry dHl W'ic V[ veV a[ dVLwjq l[rj~Fjr Vjv<br />

epispbjdibJ dry yvjHgbJ uj ihgbJ qVqag wpigagbJ sj bFjr<br />

wgaj a[ wHg rcqp,Dv[ dHdahjlw `{lv[ wi w[ w"q sg bdZbjaqw a[<br />

dlbjlg f,Dt'G berjHg wgag m lF a'G RpKaq w.q dl,t idha qiIjsj<br />

sj tiCj dabji wirjRpSj a[ bwjv a?a ljdhW a'G firjV wirj<br />

w[ dl,t w"q sj qjie~siLV wgaj m dHhs[ Vjv w"q dHwqp,n h'Hg a[<br />

qpvw } bj;js wirjRpS lq[G lF a'G r,Z wpiWjVgbJ wiV vHg<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


Vrk epispbjij lpZji vdhi sg v'C<br />

183<br />

RpaLjdha wgaj m qhjaqj eJZg s[ wdhS bVplji qpvw sg bj;jsg<br />

vHg wgag uj ihg us'udhs `i.egbJ s[ H[u.BJ h,Do'G epispbji[ bj;js<br />

h' ujS Rpfi.a b,DZg vCjHg du,ag eHg m w"q sg Wsdwlqag lqNSg<br />

yjhgsg h{ dw lq[G sg a'i Vjv wq[Bg s[ q{GWi ZdCbJ dry r.cgs[ eH[ m<br />

y"Zi s[ Fp,DdtbJ V[ w"q s[ dh,a dry wga[ `{ldvbJ $a[ L.w[ tC[ wiV[<br />

LpiP wi ds,Da[ m s.Fg a[ ft>cg ljZJ V[ lpbjiog vgciJ } h,vjL[ig s[<br />

w[ bjfSj RpKvP dl,Zj wgaj m xvliPf wHg ljZJ l.aJ s[ c[dibJ dry<br />

RphVJ sg bjfSg hg qiIjsj LpiP h' eHg m Vagu[ ru'G bwjv a?a<br />

ljdhW r,Dv'G f+rjdVa dl,t idha qiIjsj fPiV a"i $a[ vjeP Vj h' lwg m<br />

dliw,T L+'qSg wq[Bg s[ vgciJ V[ Zjidqw W"cg b{l!ug!fg!lg! } bjfS[<br />

dlbjlg qV'ioJ vHg riaSj LpiP wi ds,aj m yjhgsj aJ dHh lg dw<br />

Ziq bZgV dlbjla sg t[c t[cg uJsg@ f+>aP dHhVJ F,si fpiLJ V[<br />

dlbjla } Ziq dry dvbj zl'dCbj m Feag a[ Lwag s[ l'dqbJ }<br />

dlbjlg btjCj WSj ds,aj m a?a ljdhWjV a[ r,Dc[ dHdahjlw<br />

epispbjdibJ s[ e+.ogbJ sg dVIpwag rg dlbjlg dVLjV[ } qp,t i,t w[<br />

wgag ujS v,eg m dl,t w"q s[ qhjV vgci qjlBi ajij dl>z ug V[<br />

bjf dHw lq[G q>DdVbj lg dw hi dHv{wLV Wjbs dl,t w"q dry<br />

bdZbjaqw a[ lqjuw a"i $a[ deijrB rZg h{ m<br />

#Ziq f>t wi Rpcdibj m$<br />

dl,t vgciJ V[ Ziq sj Wpiwj fj w[ bjfSg wpilg } f,DdwbJ wiV<br />

vHg ZC[W.sg } hrj s[Sg LpiP wi ds,ag duhCg dw dHl lq[G hV[ig sj<br />

iPf Zji w[ Zjidqw fi.fij a[ dl,t ihp~igaJ } Tjh T[ig wi ihg h{ m<br />

dfAv[ s'Gh y"Gh ljvJ a'G bwjv a?a ljdhW a[ siWji ljdhW b>Ddq+ali<br />

$a[ n'lg eHg qiIjsj qP>h W'vsg dqljv h{ m Ziq a[ Ziqg W.s[ bv'f<br />

h'S[ LpiP h' eH[ m w"q sg vgcidLf dVLwjq l[rj a[ dlqiV sg ue%j<br />

HgitjvP@ NeCjvP a[ dl,tg idha qiIjsj } dA,w[ B.eS rjv[ dlbjlg<br />

W.dsbJ s[ h,o bj eHg m f>o ljigbJ dl,t uo[W.sgbJ sj lqPh h{ Vj<br />

dw dHw uo[W.sg f>o h{ m #dul wg vjng Rpl wg F{Gl$ s[ btjS qpajdWw<br />

L+'qSg wq[Bg epi~qiIjsj } liW RpKyaq i,tS sg WujdH WpiAjeis<br />

fjiBgbJ sj h,on'wj WS w[ idh eHg h{ m<br />

srmu Drmu duie Cip Kloey kUVu iPrY prDwnu vy lwlo ]<br />

\f>Vj 722|<br />

sj dlaq x{v dihj h{ m r{lBiV qpvw a[ spVgbJ s[ h'i dl,t epispbjdibJ<br />

sj f+W.Zw dllBq rg dHhVJ hg vjHgVJ $a[ Fjr r'BJ ijhk ypdSbj<br />

ujS v,ej m Vaguj ljdibJ s[ ljhqS[ h{ m LjdHs hg IP!w[!@ w{V[cj@<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


184<br />

epiqda ejcg ijh<br />

bqigwj a[ h'i qpvwJ sj w'Hg epispbjij Wdybj h'r[ duo[ f+ZjV@ l{wBig<br />

WSV sg Fp,t V[ dl,tJ } dl,tJ s[ ev Vj fpbjdHbj h'r[ m bu'w[ dHv{wLV<br />

dllBq ijhk f+W.Zwg W'ic a[ Rpl lq[G s[ qh.ag dllBq wjiV dVwv[<br />

dl,DB[ awigWV dH,Dw' duh[ hg hV m s'VJ ai%J s[ f+W.Zw bjfSg e,sg }<br />

lsgrg i,tS vHg ep.cjeisg sj lhjij v{Gs[ ih[ hV a[ hpS rg v{ ih[<br />

hV m Rpl lq[G rg qh.a@ liwji s[ h,on'w[ WS[ h'H[ lV a[ dHl lq[G s[<br />

lpbjiog vgci rg lq[G sg liwji } dVr dVr lvjqJ wiV dry Z.VFje<br />

lqNs[ hV m xp,B s[ wjiV WjhivgbJ L{ajVg LwagbJ f>o } t[iP. t[iP.<br />

wiV vHg ;'i xCsgbJ uj ihgbJ hV m epispbjdibJ sg idha qiIjsj<br />

Vjv ljcj Zjidqw a[ lqjuw ugrV updCbj h'dHbj h{ m LjdHs<br />

bdawoVg Vj h'r[ u[ bjtJ epispbjdibJ dry rjfi ihgbJ qjCgbJ<br />

y.egbJ zBVjrJ sj bli ljc[ $a[ ba[ ljc[ W,DdybJ $a[ f{ dihj h{ m<br />

epispbjdibJ sg fdr,aiaj a[ dl,tg } l,ygqp,yk epiqda $a[<br />

yvjRpS vHg wpN lpNjY f[L hV@ f+>aP sjl lqNsj h{ dw dHhVJ d?bjvJ<br />

$a[ dryji wiV a'G fdhvJ epispbjij lpZji vdhi s[ wjiVJ $a[ Nja<br />

qjiVg vjh[r.s h'r[eg m hjvja awigWV Rph' duh[ hg hV m l+! l'hS<br />

dl>z ug u'L duhCj dw bjf dHl vdhi sj L+'qSg fjai lg@ bjfSg<br />

fplaw bwjvg q'idybJ sj dHdahjl s[ 14~15 l`[ $a[ dvtsj h{ ^<br />

b>ei[; liwji lq[G e,sgsji qh.a b`liJ s[ h,o~n'w[ a[ fjvaP<br />

ajbW[sji WS[ h'H[ lV m Rph ql.s WS yp,Dw[ lV a[ dl,t qa<br />

s[ blPvJ } davJuvg s[ yp,Dw[ lV m spijyjig@ Wswjig a[<br />

dF=LBjyji RphVJ sj dVajf+ag sj wji~drhji WS debj lg m<br />

bfijZg bjfS[ bfijZJ RpKa[ fCsj fjRpS vHg rwa s[<br />

hjwqJ b,e[ liwji~f+la v'wJ Vjv'G rg rZ[i[ dVM dVM lvjqJ<br />

wisj ba[ RphVJ sg ?pLjqs wisj h{ m b>ei[; hjwqJ sg<br />

fjdvlg dHh ujfsg lg dw qh.aJ s[ b{WJ r,v V{vlV rjvg<br />

wjSg b,t wig i,Dt' ba[ epispbjdibJ } b>ei[; iju sg<br />

q;WPag vHg ria' m dHhVJ dry b>ei[; ljqiju s[ drip,Z w'Hg<br />

bjrj; Vj RpnS dsY m hjva dH,Do'G aw dVzi yp,wg lg dw<br />

epispbjdibJ dry lpZji wiV sg bjrj; RpnjRpS rjv[ dl,t<br />

} fpujig dz+Sj sg V;i Vjv r[ts[ lV m s[L l[rwJ s[ drip,Z<br />

b>ei[; ljqiju a'G WjQg a[ dl,tg a'G fdaa h'S s[ `ar[ ds>s[<br />

lV ba[ bt"ag bAPaJ s[ dl>z lu ujS $a[ bisjl[ Vhk lg<br />

wis[ m fPuj sj ZjV tj tj dHhVJ sg dl,tg bSt a[ Q{ia qp,w<br />

yp,wg lg ba[ dHh b>ei[; hjwqJ s[ fPiS Qpvjq WS yp,Dw[ lV m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


Vrk epispbjij lpZji vdhi sg v'C<br />

185<br />

us wjbW[ dr,Dy'G hg wp`a RpKnS v,De[ aJ qplvqjVg V[ Rpo[<br />

dwo[ idhSj h'dHbj m<br />

b,De[ l`j 18 $a[ dvtsj h{ ^<br />

b>ei[; b`li dHhVJ s[ fp,a f'dabJ } `"u@ fpdvl a[ RpKy[<br />

s`aiJ dry RpKy[ bhpdsbJ sg oJ ds>s[ lV m<br />

dHl vHg b>ei[;g iju sg d;>seg dHhVJ RpKa[ hg dViFi lg a[<br />

dHhVJ sg d;>seg b>ei[; iju RpKa[ dViFi lg m Rpl lq[G a[ dHl lq[G<br />

s[ hjvja sj qpwjWvj wgdabJ h[n dvt[ dl,DB[ dVwvs[ hV ^<br />

1! epispbjij lpZji vdhi lq[G b>ei[;J sg hwPqa lg a[ dHl lq[G<br />

Fjia dry bt"ag~v'wa.ai iju h{@ Fjr Whpl.qag d`iw[ s[ v'wJ s[<br />

h,o hwPqa sg rjec'i h{ m #fjC' a[ iju wi'$ sg fjdvlg Rps'G rg lg<br />

a[ hpS rg h{ m<br />

2! b>ei[; sg hwPqa lq[G liwjig df,nPbJ } epispbjdibJ $a[<br />

wW;j wirjRpS vHg a[ liwji sg fjdvlg s[ f+yji dh,a riaS vHg<br />

qjvg a[ wj}Vg qss ds,ag uJsg lg m 1947 a'G Wjbs hpS sg liwji<br />

rg dHh' wpN wi ihg h{ m<br />

3! Rpl lq[G sg liwji fjt>cg a[ s.Fg ljZJ } f>o dry VrgbJ<br />

VrgbJ qiIjsjrJ f+yva wiV vHg h,vjL[ig a[ l.Fr bl.Fr qss<br />

ds>sg lg m dHl lq[G rg bt"ag dVi.wjigbJ@ ijZj lpbjqgbJ@ VjqZjig<br />

wPdwbJ bjds } riaqjV liwji fPig Ldh s[ ihg h{ m<br />

4! qh.a bjfSg e,sg } lsgrg lqNs[ lV a[ dWiju[ idhS vHg<br />

dl,t qiIjsj s[ RpvB wpwiq wiV } qjCj Vhk lqNs[ lV m b,u~w,v%<br />

s[ wvIpeg f+ZjV a[ l{wBig rg dHh' wpN wi ih[ hV m dVLwjq l[rj sg<br />

WujdH dHV%J V[ bjfS[ lpbjio } qp,t i,Ddtbj h'dHbj h{@ Fjr l.ea r,Dv'G<br />

W?Lg h'Hg l[rj } bjfS[ a[ bjfS[ diLa[sjiJ s[ vjF vHg ria ih[ hV m<br />

5! fPuj sj ZjV AwS wjiV qh.a bjyiShgV@ drFyjig a[<br />

dF=LBjyjig WS eH[ lV@ dHh' hjva lq[G sg dl,t vgciJ sg h' yp,wg<br />

h{ m #bjf aJ cp,DW[ WjhqSJ uuqjV rg ejv[ m$ Fjr ljig w"q } wv.wa<br />

wi A,Ddcbj h{ m fi FjHg episjl ug V[ fPuj s[ ZjV sg dVt[Zg wis[<br />

h'H[ dvdtbj h{ ^<br />

duRp qdibjsj dh>sPbJ eRP qjl btjup mm<br />

qplvqjSj lpbihp lRpe.s drbjup mm<br />

lhpij zdi ujrjHgb{ fjSg qsijup mm<br />

lhj V tjHg yPhCj qjdHbj qphajup mm<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


186<br />

epiqda ejcg ijh<br />

duRp dqn{ qtg qi{ dalp h'dH bwjup mm<br />

daRp Ziqljv sg Njw h{ drhp t>cP fjup mm \rji 35@ fRpCg 12|<br />

FjHg Wjv[ rjvg ljtg dry dvdtbj h{ dw epiP ug V[ `piqjdHbj<br />

dw dHh fsjio fPuj sj tjSj b{lj h{ u{l[ drL tjZg fysg Vhk@ a{l[<br />

hg fPuj sj ZjV tjZ[ fysj Vhk m duhCj b,Dn[ fdhi f+q[Li sg W.seg<br />

wi[@ ija dsV Fer.a sj FuV wi[@ r.c w[ tjH[@ aq%j Vj wi[@ hi<br />

w'Hg ugr u' bjr[ Rpl Vjv ?pL ih[@ o'C%j bjhji wi[@ l.uq Vjv ih[<br />

aJ Rpl } fysj h{ m duhCj FuV W.seg Vj wi[@ f,Dv[ W.V%[@ vjvy hi<br />

yg; sj wi[@ fPuj sg yg; r.c w[ Vj tjr[@ Rpl } fPuj drt r,a h'<br />

w[ v,esg h{ m<br />

Ziq ljv sgbJ i'BgbJ da>V w.q wi[V m<br />

h,c ejvS qa qjiV@ w.q V wi[V m<br />

sg f+yva whjra Rpfi dvtg rjiaj sg fpLBg wisg h{ m #h,o w.eV<br />

w' bjilg dwbj m$ dwl[ fPuj sj ZjV tjS rjv[ drbwag s[ ugrV r,v<br />

Nja qjdibJ RpKfi dvtg whjra sg l,yjHg N,B ljhqS[ bj uJsg h{ m<br />

lqjZjV<br />

dHv{wLV dllBq fpbjC[ sg uC% } ?aq wi w[ dVi'v epiqda<br />

dl,ZJaJ bVplji f+W.ZwJ sg y'S wgag ujr[ m epiP u'da epiWjSg dry<br />

h{ fi upeda riajRpS vHg f>u dfbji[ yjhgs[ hV m lF dwlq s[<br />

qldvbJ vHg b>aq dViSj wiV sg lqi,oj i,tS rjvg f>u dfbjdibJ<br />

sg lpfigq Wjcg h'Gs dry bjRpS Vjv ldhu[ hg lF qlv[ h,v wiV<br />

qei'G w'Hg lhg l[Z dVwv lwsg h{ m v'wa.aiw dllBq s[L sg ijuVgag<br />

vHg y.ej aigwj ljWa h' lwsj h{ f+>aP dl,t Ziq s[ Zjidqw f+W.Z<br />

vHg bVpwPv Vhk h' lwsj m l.lji s[ dwl[ Ziq V[ bjfS[ f+yji f+W.Z<br />

vHg dHh' duhj c{q'wi{dBw dllBq Vhk bfSjdHbj m dHl sj r,cj wjiV<br />

q{G lqNsj hJ dw dHl bt"ag dllBq ijhk Ziq a'G W[qp,t h'H[ W.dsbJ<br />

vHg bjfSg qVqi;g wiV vHg ilaj tp,v% uJsj h{ m dHl vHg ^<br />

liW,a ?jvlj<br />

AYsw kµmu mUly n kIcY ijqu AMØiq pCoqweIAY ] \f>Vj 918|<br />

liW,a ?jvlj sg fdr,aiaj fi.fij dxi a'G yjvP wgag ujr[ m dHw<br />

ZC[ s[ L'b } blk liW,a ?jvlj Vhk bjt lws[@ dul ai%JD dfAv[<br />

shjw[ dry s' da>V lqjeq h' yp,Dw[ hV m dHV%J lqjeqJ } Z,wj lqjeq<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


Vrk epispbjij lpZji vdhi sg v'C<br />

187<br />

hg dwhj uj lwsj h{ m epiqda dl,ZJa bVplji ljigbJ f>ow uo[W.sgbJ<br />

s[ dliw,T VpqjdH>s[ bwjv a?a sg Aai AjdHbj h[n dHw,n[ h' w[ f>u<br />

epiP dfbji[ idhSg@ wdhSg a[ woVg s[ lPdibJ } ypSV m fi VpqjdH>s[<br />

} WQ{i dwl[ ci FRp s[ bjfS[ d?bjvja s,lS sg bj;jsg h'r[@ aJ<br />

hg liW,a ?jvlj dHw,n bjt lwJe[ m dHh f>u dfbji[ epiP bjL[ bVplji<br />

wq[BgbJ WSj w[ f>ow FvjHg vHg w.q wiV a[ wirjRpS m<br />

f+yjiw dllBq@ f+W.Zw dllBq a[ l.ea dHh da>V'G hg hi Ziq<br />

sg f+x,pvaj dry lhjHg hp.s[ hV m dHhVJ da>VJ } dVt[C w[ w"q sg Rpljig<br />

Vhk h' lwsg m f+yjiw debjVrjV a[ epiWjSg W'Z i,tS rjvj@ bjfS[<br />

Zjidqw dVLjV[ } l.eaJ dry f[L wiV rjvj h'r[ m dHl vHg ;iPig<br />

h{ dw dl,t dqLVig sj w.q IPVgridlBg sg f,Zi $a[ h'r[ m qplvqjVJ<br />

a[ HgljHgbJ r,Dv'G wjqIjWg Vjv yvjH[ uj ih[ dHh' duh[ dqLVig wjvuJ<br />

a[ IPVgridlBgbJ sg fCy'v wi w[ blk rg bjfSg w"q a[ Ziq }<br />

yC%sg wvj dry dvuj lws[ hJ m f+yjiw dllBq ngw h' debj aJ<br />

lqN' ljcg wjqIjWg h{@ dwMdw f+yjiwJ V[ hg dl,t l.eaJ } l[Z s[Sg<br />

hp.sg h{ m l.ea dr,Dy'G hg f+W.Zw ypS[ uJs[ hV m dHl vHg u[wi ljcg<br />

l.ea a[ f>ea RpKy[ dwisji a[ ugrV rjvg WS eHg@ lqN' ljcj f+W.Zw<br />

dllBq bjfS[ bjf hg ngw h' ujr[ej m w"q dry uje+ag dvbjRpS<br />

vHg dHhVJ da>VJ fdhvPbJ $a[ dH,Dw' lq[G hg dryji wi w[ dHhVJ }<br />

Vr[G drdebjVw aigdwbJ Vjv dL>ejdibj ujr[ m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong><br />

\s[l f+s[l@ 29!11!91|


epiqpt r{i dri'Z dqBjr{<br />

wi'Z@ r{i~dri'Z bjds V`ia a'G hg f{sj h'HgbJ qjVdlw<br />

WgqjigbJ hV m wi'Z dry bjsqg fjev h' uJsj h{ m fjevfV dry<br />

wi'Zg hi Qvag wi lwsj h{ m vCjHg NeC[ a[ bLJag@ duhCg dw<br />

ljig spVgbJ dry x{v ihg h{@ V`ia@ r{i~dri'Z ba[ wi'Z wiw[ hg<br />

h{ m dViFRp a[ dVir{i h'Sj la'epSg v,AS hV m ldaepi qhjiju V[<br />

epiWjSg ijhk lj} wvupeg ugrJ } wi'Z sg qji a'G WyS vHg Rpfs[L<br />

ds,aj h{ m wi'Zg qV,pt a'G fi[% idhS vHg hpwq h{ ^<br />

Enw pwis duAwis n iBtIAY ijn AMqir k®oDu cµfwl ]<br />

\f>Vj ÌÈ|<br />

duo[ wi'Z h{@ Rpo[ h'i WgqjigbJ rg bj c[i[ vjMsgbJ hV ^<br />

wjqp *'Zp wjdHbj wRp ejv{ mm<br />

duRp w.yV l'hjej Tjv{ mm \f>Vj ÑËÊ|<br />

dHhVJ qjiP i'eJ a'G WyS vHg ldaepiP ug dVqiaj a[ F{~FjrVg<br />

dry idhS sg ajwgs wis[ hV m dVqiaj qV sg QigWg sj sPlij<br />

Vjq h{ ^<br />

eigWg esj hqjig mm<br />

t>Vj lev i[Vp Ajig mm<br />

dHlp bje{ w' V dBw{ r[wjig mm \f>Vj ÎÊÐ|<br />

dVqiaj Tjv sj w.q ds>sg h{ m dHl Vjv qVp,t wHg wpwiqJ a'G<br />

Wy dVwvsj h{ m dVqiaj wq;'ig Vhk@ le'G ajS hp.dsbJ h'dH dVajSj<br />

h'Sj h{@ wi'Z s[ RpvB h{ m<br />

sdHbj@ epiP VjVw s[ dl,t qa sj WpdVbjsg dl,ZJa h{ m Vjq<br />

ufSj@ r.c AwSj ba[ Ziq sg dwia wiVg@ epiqda s[ qp,Tv[ blPv<br />

q>V[ eH[ hV m sdHbj a'G dWVJ Ziq t'tvj h{ ^<br />

Z"vp Ziqp sdHbj wj fPap mm<br />

l.a'tp ojdf idtbj dudV lPda mm \f>Vj Ë|<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


epiqpt r{i dri'Z dqBjr{<br />

189<br />

epiP VjVw V[ dViSj wi ds,aj h{ m sdHbj l[rj~Fjr ba[<br />

ldhVLgvaj s{rg epS hV m V`ia ba[ wi'Z L{ajVg u;W[ hV m<br />

s{rg~epS@ qVp,t } y.e[ wiq wiV vHg f+[is[ hV ba[ L{ajVg u;W[@<br />

wi'Z bjds F.V~a'C@ qji~wpBjHg a[ bLJag x{vjMs[ hV m dHhVJ sg<br />

hq[Lj hg B,wi ihg h{ a[ ih[eg m dHl dry L,w Vhk dw bj?i `adh<br />

l,y sg hp.sg h{ m<br />

epiP sj dl,t@ dq,n~W'vCj a[ F{~FjrVg dry idh>sj h'dHbj liW,a<br />

sg l[rj dry updBbj ih[ej m F{~FjrVg dry idhS rjvj Qp,lj wisj<br />

hg Vhk m epiP w[ vjv } hi ue%j $a[ lji[ W+dhq>c dry Rpl bwjvg<br />

u'da sj hg f+wjL V;ik bjMsj h{ ^<br />

lF qdh idr idhbj f+DFp H[w{ f[dt f[dt VjVw dWeljHg mm<br />

\f>Vj 1299|<br />

dHl sLj dry epiP wj dl,t Vjq uf w[ ?pL hp.sj h{ m Rpl wjsi<br />

sg wpsia } dfbji wisj h{ m us'G hi fjl[ #W+hqp sgl{ W+hqp lpSgb{<br />

H[wp H[wp rtjSgb{ mm$$ \q^ Í@ f>Vj 846| rjvg sLj h' ujr[ aJ V`ia@<br />

Qp,lj dwl[ Vjv rg Vj dihj m dwl[ } sptg wiVj@ Rpl qjvw sg i;j<br />

a'G RpvB y,vSj h{ m WjWj `igs ug `piqjMs[ hV ^<br />

dHwp dxwj Vj ejvjdH lFVj q{ lyj ZSg mm<br />

dhbjRp V w{hg njdh qjSw lF bq'vr[ mm \f>Vj ÉËÐÌ|<br />

dwl[ Vjv V`ia wiVg@ Fjr[G dwl[ rg wjiV h'r[@ drridua h{ m<br />

qjC[ w.qJ a'G V`ia wiVg h{@ Vj dw qVp,t a'G m<br />

wjq@ wi'Z@ Hgitj@ r{i~dri'Z@ fjvS rjvj dl,t@ epiP } Vhk<br />

FjMsj@ Fjr[G Rph dw>Vj rg Llai Wlai Zjig h'r[ m fi wg bjtgH[@<br />

blk lji[ hg i'eg hJ m qhjiju V[ bjf hg nSwj w[ wdh ds,aj ^<br />

l.ljip i'eg Vjqp sjiP q{vp vje{ ly dWVj mm \f>Vj ÎÐÏ|<br />

dwl[ } ligiw i'e h{@ dwl[ } qjVdlw i'e@ ##i'e idha q[ij<br />

ldaepip u'eg mm$$ hg h{ m ldaepiP hg r,cj r{s h{ m ligiw ba[ qjVdlw<br />

i'egbJ sj i'e@ ldaepiP Vjq sg W?dLL wi w[ w,B ds>sj h{ m Vjq sj<br />

sjiP lpbjl lpbjl uf w[ hg l,yg ?pLg dqvsg h{ m<br />

ldaepi fPij r{sp h{ f>u[ i'e bljZ dVrji[ mm<br />

\FjHg episjl@ rji 26@ fRpCg 19|<br />

h'i epiP dfbji[@ idhSg~WdhSg@ ldhSg~wdhSg sg ds=C%aj rjv[<br />

lda fpit Rphs[ hpwq b>si w.fjMcig wis[ hV m Fp,Dv[ FBw[ tlq'G z,pDo[<br />

ugrJ } epiP l.ea Vjv u'C w[ epiWjSg sg l[Z ds>s[ h'H[ Vjq ufS<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


190<br />

epiqda ejcg ijh<br />

sg f+[iVj wis[ hV m b>Ddq+a Aw w[ epiP rjv[ WSV vHg Rpfs[L ds>s[<br />

hV m hlfajv dry bV[wJ ai%J s[ i'eg hp.s[ hV m wHg ?aiVjw dwlq<br />

s[ fjQv qig; rg hp.s[ hV m cjwBi } ejv%J w,Ts[ hV@ wHg rji<br />

qjiV agw V"Wa bj uJsg h{ m cjwBi Rpl i'eg s[ ragi[ wiw[ wi'Z<br />

Vhk wisj@ V`ia Vhk wisj@ le'G dfbji Vjv Rpl sj dHvju wisj<br />

h{@ cjwBi qig; s[ i'e } ;iPi V`ia wisj h{@ fi qig; } dfbji<br />

wisj h{ m<br />

dHl vHg lhg dHvju wi w[ Rpl } bi'e wiV sj RpKsq wisj<br />

h{ m dHl[ ai%J epiP s[ vC v,DdebJ blk rg wjq@ wi'Z@ v'F@ q'h@ h.wji<br />

sg qji a'G Wy lws[ hJ m Vjq sg bRptZg dqvSg epiP sg W?dLL h{@<br />

epiP sg dHh dqhi dwl[ RpKa[ dwl[ rg lq[G h' lwsg h{ ^<br />

dwbj h.lp dwbj Wepvj uj wRp Vsdi Zi[ mm<br />

u[ dalp Fjr{ VjVwj wjehp h.lp wi[ mm \f>Vj ÉËÐÌ|<br />

IP!w[! dry b,u a'G wpN ljv fdhvJ Whpa z,B epispbji[ lV m uBj~<br />

uPB slaji~W.s dl,t dwa[ dwa[ hg V;i bjMs[ lV m b,u epiP sg<br />

xpvrjCg qdhw ihg h{ m W[b>a epispbji[ WS eH[ hV m l+g epiP e+.o ljdhW<br />

ujesg u'da sj f+wjL hi i'; hp.sj h{ m woj wgiaV s[ firjh y,vs[<br />

hV m Vjq dlqiV sgbJ Np,BgbJ v,esgbJ hV m i{S lWjHg wgiaV s[<br />

btjC[ upCs[ hV m b>Ddq+a l.yji s[ f+'eijq rg bjq h' ih[ hV m W[b>a<br />

l.eaJ@ epiP s[ vC v,e w[ Vjq wqjHgbJ wi w[ qjiP i'eJ a'G dVuja<br />

fj ihgbJ hV m dHh' hg dH,Dw' dHw rjhs ilaj h{ ^<br />

bjdf ufhp brih Vjqp ufjrhp mm \f>Vj ÊÑÈ|<br />

dHl s[ Vjv hg `igs ug s[ WyVJ $a[ bqv wiV sg ujy dl,t<br />

vHgH[ ^<br />

xigsj Wpi[ sj Fvj wdi eplj qdV V hTjdH mm<br />

s[hg i'ep V veHg fv{ lFp dwAp fjdH mm \f>Vj ÉËÐÉ|<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong><br />

\s[l f+s[l@ 7!5!1982|


h"G tjvl[ wj tjvlj q[i'<br />

drljtg rjv[ dsV ?jvlj f+eB wiV sg dHdahjlw zBVj Fjr[G<br />

Vrk a[ bV'tg lg@ f+>aP dvajCg@ dfAjCg a[ ;pvq ldh>sg Fjiag w"q<br />

} VrJ ?jvlHg iPf s[S dry slJ epiP ljdhWjV sg s{rg berjHg<br />

s[ s' l" V" \209| ljvJ sgbJ dVi.ai zjvVjrJ sj lswj 1699 sg<br />

drljtg } ?jvlj f>o sg dliuVj sj lpfVj ljwji h'dHbj m ?jvl[ sg<br />

dliuVj sj qV'io epiP w[ dl,tJ } s{rg qVp,tg epSJ Vjv FPdLa wi<br />

w[ fPiV qVp,t WSjRpSj lg m duo[ ?jvlj f>u wwjig idha sj ZjiVg<br />

h' w[ dabji~Wi~dabji dlfjhg lPiqj WdSbj@ Rpo[ Rph Vjq~WjSg sg<br />

wqjHg Vjv liLji h' w[ fPiV l.a h' dVWdCbj m ?jvl[ sg a[Q qVp,t<br />

qjai sg dH,;a a[ bSt sg ;qjVa sj dy>V% h{ fi dHl } a.e wiV<br />

rjdvbJ vHg dHh wjv sj iPf rg h{ m 1699 drljtg rjv[ dsV dl,tJ<br />

s[ dHijs[ sg fit wiV vHg duhCj fiyj epiP e'dW>s dl>z ug V[ fjdHbj<br />

lg@ Rph fiyj epiP VjVw fjdaLjh dabji wi eH[ lV m ljdhWJ V[<br />

`piqjdHbj ^<br />

uRp aRp f+[q t[vS wj yjRp mm<br />

dlip Zdi avg evg q[ig bjRp mm<br />

dHap qjide f{ip Zigu{ mm<br />

dlip sgu{ wjdS V wgu{ mm \f>Vj ÉÌÉÊ|<br />

ba[ f>urk u'da epiP biuV fjdaLjh ug V[ c.w[ sg y'B $a[ dl,tJ }<br />

r.ejdibj ^<br />

fdhvj qiSp wWPdv ugrS wg Adc bjl mm<br />

h'hp lFVj wg i[Spwj aRp bjRp hqji{ fjdl mm \f>Vj ÉÉÈÊ|<br />

dHl epi~`piqjV sg f+'C%aj cjwBi e'wv y.s Vji.e V[ bjfSg<br />

fplaw dl,t qa sj f+griaV dry dHM wgag h{ ^ ##epiP e'dW>s ljdhW<br />

lq[G drelS rjvj Wgu epiP VjVw ug V[ Wgdubj lg ba[ RphVJ s[<br />

RpKai~bdZwjigbJ V[ dl>Ddubj lg m Rph a[Q dul V[ ?jvl[ sg f+daLnj<br />

sj qjie WSjdHbj@ dVil.s[h epiP e'dW>s dl>z ug V[ Tjvg lg m f+>aP<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


192<br />

epiqda ejcg ijh<br />

Rpl sj `"vjs epiP VjVw V[ f+sjV wgaj lg duhCj dw qjV' RpV%J dh>sP<br />

tdSu } Tjv w[ v'wJ dr,Dy'G uC%aj a[ rdhq~f+lag aoj fpujigbJ s[<br />

s.F a[ fjt>c sg q{v } w,T w[ dabji wgaj lg m<br />

dHl[ ai%J f+dl,Z b>ei[; dHdahjlwji wdV>zq a[ dH>sP FPLS V[<br />

Rpfi dvt[ d?bjvJ sg fpLBg bjfSgbJ fplawJ dry wgag h{ m lf,LB<br />

h{ dw dl,t Ziq s[ WjVg epiP VjVw s[r ug hg hV@ f>+aP RphVJ s[ yvjH[<br />

f+'eijq } slr[G fjdaLjh V[ l.fPiS iPf ds,aj m epiP e'dW>s dl>z ug<br />

V[ epiP e,sg epiP e+.o ljdhW } ds,ag@ dul sj l.w[a epiP VjVw fjdaLjh<br />

a[ h'i epiP ljdhWjV fdhv'G hg s[ eH[ lV m dur[G dw ^<br />

lWsp epiP lpida ZpdV y[vj mm \f>Vj ÑÌË|<br />

ba[ y"og fjdaLjhg epiP ijqsjl ug sj ije V,B sgbJ blBfsgbJ<br />

dry woV h{ ^<br />

bwxI gurU gurU hY bwxI ivic bwxI AMØimRqu swry ]<br />

guru bwxI khY syvku jnu mwnY prqiK gurU insqwry ]<br />

\f>Vj 982|<br />

epiP e'dW>s dl>z ug s[ lq[G ;pvq h,s~W.V[ B,f yp,Ddwbj lg m Wjhi'G<br />

ZjCrgbJ s[ hqv[ bjq duhg e,v WS yp,wg lg m dh>sPbJ V[ Qpvjqg sj<br />

uPvj ?pLg ?pLg bjfS[ ev dry fj dvbj lg m qpvw sg ailI'e hjva<br />

} qp,t i,tdsbJ slr[G fjdaLjh V[ Wgi ilg ?jvlj t>c[ sg Zji dr,Dy'G<br />

f{sj wgaj ^<br />

dVu yvjdHY tjvlj Zdi a[u wijij mm \fjdaLjhg 10rk|<br />

t>c[ sj b>Ddq+a Aw ?jvl[ V[ dyCgbJ a'G Wj;J sj iPf Zji dvbj m<br />

spLqS } l'ZS vHg #lrj vjt l[ H[w vCjRPG$ epiP ljdhW s[ hpwq }<br />

fPij wi dstjdHbj m qigbv a[ dVfp>lw h'Hg w"q V[ I'dZbJ a[ lPiWgiJ<br />

sj iPf Zji w[ r{igbJ s[ zpidVbJ dry W{n[ L[iJ } uj vvwjdibj m<br />

q,lj i.zC duh[ h.wjig@ LijWg@ wWjWg ba[ bjwC?jV `"usji sj l+g<br />

hdiq>si ljdhW s[ b>si i.e~ivgbJ qjSs[ } `"uJ s[ l?a fdhdibJ<br />

} ygis[ h'dHbJ Rpl sj dli wvq wi v{ ujSj dl>zJ sg Whjsig sg<br />

dH,w bsp,ag dqljv h{ m<br />

t>cj s' yg;J sj lPyw h{@ q"a a[ Lwag m t>c[ sg Zji dHl e,v<br />

sg rg lPyw h{ dw ?jvlj ug u[wi aplk dVi'v ?jvlj ugrV duRPSj<br />

h{ aJ q"a dwl[ lq[G rg r.eji lwsg h{ m d;>seg sj Fjr h{ q"a sg<br />

dabjig ba[ q"a sj qavW ] Vr[G ugrV sj bji.F m epiP fjdaLjh<br />

V[ bjfS[ ?jvl[ } d;>seg a[ q"a sj l,y lqNj w[ l.a dlfjhg WSj<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


193<br />

ds,aj ba[ dViFRp a[ dVir{i idhS sg epC%ag s[ w[ q;vPqJ sg i,Ddtbj<br />

a[ spLBJ sj Vjl wiV vHg dabji wgaj ^<br />

?jvlj q[i' iPf h{ ?jl mm<br />

?jvl qdh h" wi" dVrjl mm<br />

bjt w[ bjfS[ u{lj hg iPf ?jvl[ } s[ ds,aj@ Fjr ?jvlj bjfS[ epiP<br />

s[ hpwqJ $a[ y,vsj h'dHbj dHw hg iPf h' uJsj h{ m epiP ljdhW V[ f>u<br />

dfbjdibJ } b>Ddq+a Awj w[ ?jvlj idha ds=C% wirj w[ bjf f>uJ<br />

a'G b>Ddq+afjV wi w[ f>u dfbjdibJ } epiP sj ipaWj W?dLbj m dHl<br />

vHg epiP fjdaLjh s[ epSJ sj ZjiVg ?jvlj epiP btrjRpS sj h,w<br />

i,tsj h{ m epiP `piqjV h{ ^<br />

ujea u'da uf{ dVl Wjlpi@<br />

H[w dWVj qV V{w V bjV{ mm<br />

fPiV f+[q f+aga lu{ W+a@<br />

e'i qCg qB FPv V qjV{ mm<br />

agio sjV sdHbj af l.uq@<br />

H[w dWVj Vdh H[w fAjV{ mm<br />

fPiV u'a ue{ zB q{ aW@<br />

?jvl ajdh V?jvl ujV{ mm \fjdaLjhg 10rk lr,I[|<br />

dHh blv dry epiP ?jvl[ sg drbjdtbj h{ m<br />

ldaepi q[ij qjdi ugrjv{ mm \f>Vj ÉÉÌÊ|<br />

lqi,o epiP ugr } qji w[ ugrjvS sg ajwa i,tsj h{ m wHg qjl<br />

ylwjvP dvtjigbJ V[ bjfSg dV,u qa s[ bZgV hg dvt qjdibj dw<br />

epiP e'dW>s dl>z V[ ?jvlj ljuS lq[G f>u W,wi[ NBwjRpS sj VjBw<br />

idybj m f+>aP dHhVJ F,si fpiLJ V[ Rpl lq[G sg w'Hg erjhg uJ w'Hg<br />

lWPa f[L Vhk wgaj m qV'wvfa whjSg dvt qjig m epiP VjVw epiP<br />

e'dW>s dl>z V[ dl,tg } wqj w[ dl,tg ugrV s[ y,vS sj Rpfs[L ds,aj m<br />

RphVJ V[ w'Hg e,v rg bjfS[ Rpfs[L s[ RpvB Vhk wgag ^<br />

ldaepi q[ij qjdi ugrjv{ mm<br />

h"G tjvl[ wj tjvlj q[i'<br />

epiWjSg s[ bjL[ s[ RpvB l+g epiP e'dW>s dl>z ug Vjv dHh' duhg<br />

ljtg } u'CVj z'i fjf a[ qVqa h{ m dl,tg hpwq } wqjRpS rjvj Ziq<br />

h{ m du,Do[ epidl,t V[ f>u wwjig idha } ds=C%aj Vjv ZjiV wiVj h{@<br />

Rpo[ b>sivg idha Fjr Vjq WjSg sg wqjHg wiVg rg vj;qg h{ m u[<br />

epidl,t dV,a b>Ddq+a r[v[ Rpn w[ epiP s[ hpwqJ bVplji Vjq~WjSg~wgiaV<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


194<br />

epiqda ejcg ijh<br />

Vjv Vhk upCsj aJ Wjhiqptg idha dwl[ v[t[ Vhk@ le'G Wjhiqptg fjt>c<br />

h{ m slq[L dfaj sj dl,tJ f+ag `piqjV h{ ^<br />

uW ve ?jvlj ih[ dVbjij mm<br />

aW ve a[u sgRp q{G ljij mm<br />

uW dHh eh{ dWfiV wg iga mm<br />

q{G V wi'G dHV wg f+aga mm<br />

b,u blJ epiP hpwqJ } drlji w[ dWfiV igaJ bfSj vHgbJ hV@<br />

duhVJ a'G epiP ljdhW V[ lj} h'dCbj lg m dul sj `vliPf ?jvl[ }<br />

sPli[ sgbJ WhP~W[BgbJ sg f,a WyjRpS sg WujdH bjfSg f,a sj d`wi<br />

dfbj h'dHbj h{ m w"q sg f,e ipv ihg h{ m blk bjfSgbJ wjvgbJ<br />

wiaPaJ wjiV s[l a[ f+s[lJ dry WsVjq h' ih[ hJ ba[ epiqda ejcg<br />

ijh A,c w[ fec.cgbJ $a[ yC% w[ n[c[ tj ih[ hJ m ugF il@ yp.y debjV@<br />

`{LV~f+lag dry QvajV a[ drL[~drwjiJ dry xl w[ Z,Dw[ tj ih[ hJ m<br />

bjY ) epiP hpwqJ } dryjigH[ a[ epiP hpwqJ sg wqjHg wigH[ m epiP<br />

hpwqJ $a[ y,vs[ h'dHbJ fpijaV epiP ?jvl[ rjvg fi.fij } lpiuga wigH[<br />

ba[ l,y a[ Whjsig sg qPida h'S sj dxi a'G f,wj dHijsj wi vHgH[ m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong><br />

\f>ujW BjHgq;@ 15!4!1998|


Lhgs wg u' q"a h{ r'h w"q wg hIja h{<br />

lev lqe+g apqi{ lPda= Zjig mm<br />

apq a[ h'dH lp bjdebjwjig mm \f>Vj ÊÎÐ|<br />

rjdhepiP bwjv fpit V[ dl+LBg lju w[ hi yg; a[ hi[w w.q }<br />

dVIqW,Z wi ds,aj h{ m wjsi s[ dVIqJ sg Rpv.zSj wiVj bjfS[ bjf<br />

} Rpl qjvw rjdhepiP sg wi'fg sj dVLjVj WSjRpSj h{ m dHl[ ai%J<br />

;pvq wiV a[ ldhS sg rg h,s h{ m us ;jvq ;pvq sgbJ h,sJ B,f<br />

w[ dVis'L v'wJ s[ ?PV sg h'vg t[csj h{ aJ bwjv fpit dHl wdhi<br />

sg hV[ig } n,v% fjRpS vHg i,Wg braji spVgbJ dry z,vsj h{ m Rph<br />

lhg bioJ dry Fp,vg FBwg v'wjHg } ijdh~ijla $a[ dvbjRpS vHg<br />

f+yji wis[@ Rpfs[L ds>s[ a[ bjfSj bjfj aw wpiWjV wis[ hV m dHh<br />

bjfj rjiVj Lhgsg h{ m<br />

hi w"q a[ hi[w q;%W s[ dHdahjl dry bjfj~rjiP LhgsJ sgbJ<br />

wpiWjVgbJ sgbJ d;>sj dqljvJ dqvsgbJ hV m HgljHg qa dry h;ia<br />

IlPh qlgh ug } lPvg $a[ yC%jdHbj debj m Rpl s[ h'i f{i'wjiJ }<br />

dulqjVg algh[ s[ w[ Lhgs wgaj debj m HgljHg qa } q>VS rjdvbJ<br />

sg deSag l.lji s[ h'i ZiqJ s[ qpwjWv[ dry fdhv[ V.Wi $a[ h{ m HgljHg<br />

v'w h;ia IlPh qlgh sg dHl wpiWjVg $a[ `?i wis[ hV ba[ dHh<br />

ngw rg h{@ dwMdw Rpl V[ l,y vHg Lhjsa ds,ag lg m<br />

;jvq hq[Lj bjfSg NPng ajwa sj dl,wj uqjRpS vHg ;pvq<br />

wisj idh>sj h{ m aJ hg aJ uhJegi WjsLjh V[ l+g epiP VjVw s[r ug<br />

sg yvjHg qiIjsj } NPn sg spwjV bjt w[ F.cS sj IaV wgaj m<br />

Rpl s[ df,nPbJ V[ i,u w[ bdVbjdH x{vjdHbj@ dwMdw ^<br />

b>Ddq+ap wRpij dWdtbj qgng mm<br />

ljwa wg dWdZ V{Vhp cgng mm \f>Vj ÐÑÊ|<br />

uhJegi V[ #hdi w[ iPf$ l+g epiP biuV s[r ug } dsv~w.WjRP<br />

dulqjVg algh[ s[ w[ Lhgs wgaj m fi duo[ qplvqjV hpwqijVJ sj<br />

;pvq h,s B,f dihj lg@ Rpo[ l+g epiP biuV s[r ug sg ldhV Lwag<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


196<br />

epiqda ejcg ijh<br />

rg bj?iJ } A'h ihg lg m dHl fdr,ai Lhgsg sj f+dawiq Feag a[<br />

Lwag sj lpq[v lg@ duhCj l+g epiP hdie'dW>s ljdhW V[ LpiP wgaj@ qgig<br />

a[ fgig sgbJ s' avrjiJ fdhVgbJ@ bwjv a?a sg lojfVj wgag m<br />

Ziq~Ip,Z wiV vHg dl,tJ } uo[W.s wgaj m qpQv `"uJ } hji a[ hji<br />

s[ w[ ljWa wgaj dw ;pvq wiV rjvj bjfS[ ;'i ;pvq sg y,wg dry<br />

hg fgdlbj uJsj h{ m<br />

dl,t dHdahjl } u[wi blk ?PV Vjv dlidubj bjtgH[ aJ<br />

bdawoVg Vhk m du>V[ Lhgs I'Z[ dl,t Ziq dry h'H[ hV@ h'i dwl[ w"q<br />

dry Vhk dqvSe[ m l+g epiP a[Q Whjsi ug V[ Lhjsa s[ w[ l+g epiP<br />

biuV s[r ug qhjiju sg wpiWjVg s[S sg yvjHg bsp,ag dfia }<br />

f,wg q'hi vj w[ b,De'G Vj~qp,wS rjvg LhgsJ sg vCg yjvP wi ds,ag m<br />

duhj dw l+g wvQgZi fjaLjh ug s[ s' ljdhW;jdsbJ sj Ziq~Ip,Z<br />

dry Lhgsg~ujq fgSj@ s' dV,Dw[ qjlPq vjvJ sj d;>sj VghJ dry dyS[<br />

ujSj@ FjHg dsbjvj ug } s[e dry RpWjdvbj ujSj@ FjHg qag sjl<br />

ug } bji[ Vjv ygdibj ujSj@ FjHg qVg dl>z ug s[ W.s W.s w,DB[ ujS[<br />

a[ h'i W[b>a dl>zJ } ugMs[ b,e dry ljC w[ Lhgs wgaj ujSj@ bjds m<br />

dHV%J wpiWjVgbJ lswj w"q d;>sj h{ a[ Q{ia Vjv ugRP ihg h{ m epiP<br />

wj dl,t dHV%J Lhgs dl>zJ } Ijs wi w[ du>Vj `?i wi[@ o'C%j h{ m<br />

dl,t LhgsJ sg drv,tSaj sPli[ Ziq s[ LhgsJ Vjv'G r,tig h{ m<br />

epiP a[Q Whjsi ug q;vPqJ sg ?jdai bjf y,v w[ wjav fjl eH[ m<br />

dHl[ ai%J Lhgs dl>zJ V[ vpwjHg sg FvjHg vHg h,l h,l w[ wpiWjVgbJ<br />

ds,agbJ m epiP fjdaLjh@ LjdhW;jdsbJ a[ h'i dl>zJ } ZV~s"va a[<br />

h'i bV[w f+wji s[ vjvy ds,Da[ eH[ m fi dHV%J qiugrdCbJ V[ spdVbjrg<br />

lp,tJ } v,a qji w[ l,y s[ qjie $a[ y,vS rjvj dWtCj ilaj ypdSbj@<br />

Fjr Lhgs h'S } fdhv ds,ag m yji f>u l" ljv a'G vejaji LhgsgbJ<br />

fjRpS sj dlvdlvj dwl[ Vj dwl[ iPf dry ;pvq } n,v% fjRpS vHg<br />

y,vsj bj dihj h{ m<br />

#e+.o$ a[ #f>o$ dl,t w"q s[ s' r,Dc[ q;WPa o.q% hV m epiP fjdaLjh<br />

V[ w"q sg Rpljig dHV%J s'hJ o.q%J $a[ wgag m Rps'G rg a[ hpS riaqjV<br />

lq[G dry rg dl,tg h'Gs } ?aq wiV vHg ba[ dHV%J s'hJ o.q%J } wq;'i<br />

wiV vHg b>si'G a[ Wjhi'G spLqV FifPi hqv[ wisj bj dihj h{ m wHg<br />

fjt>cg ljZ dl,tg WjS[ dry epiP WjSg dry ivj fjRpS s[ IaVJ dry<br />

hV m dHl[ ai%J wHg F,si fpiL l+g epiP e=.o ljdhW sg WjSg dr,Dy'G bjfS[<br />

lpbjio vHg TpwrgbJ apwJ y'ig wi w[ v'wJ } epqijh wiV dry v,De[<br />

h'H[ hV m epiP fjdaLjh s[ lq[G rg Zgiq,vgbJ a[ ijqijHgbJ V[ dHh wjvg<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


Lhgs wg u' q"a h{ r'h w"q sg hIja h{<br />

197<br />

wiaPa wiV sj IaV wgaj lg m dHo[ dHh Ijs i,tS rjvg e,v h{<br />

dw y'i qjvsji zi dry hg l.V% vjMs[ hV m ##dHh v'w lptgH[ fiv'w<br />

lph[v[$$ Vjv Tpwr[G q>aiJ sgbJ fpCgbJ r[y r[y w[ sptg uVaj } vp,DdBbj<br />

uj dihj h{ m hpS s[ hjvja a'G ujfsj h{ dw w"q dry bjfS[ dril[ sg<br />

l.Fjv vHg wj`g ujeiaj bj y,pwg h{ a[ w"q Lhgsg ejV[ W.V% w[ epiP<br />

e+.o ljdhW s[ s'tgbJ a[ y'iJ } l'ZS vHg q{sjV dry bj yp,wg h{ m<br />

dHl[ ai%J dHl riaqjV dh>s liwji V[ qplvqjVJ a[ `i.egbJ<br />

rjvgbJ w'NgbJ yjvJ bfSj vHgbJ hV m dl,t vgciJ } ?igdsbj uj<br />

yp,Ddwbj h{ a[ sPldibJ } v'F vjvy s[ w[ h,o~n'wj WSjdHbj uj dihj<br />

h{ m y,v ih[ dl,t q'iy[ Wji[ dryji wiV $a[ dHh e,v dV,ti w[ ljhqS[<br />

bj tv'Gsg h{ dw riaqjV Lhgs dl>zJ sg wpiWjVg sj hg lswj dl,t<br />

uo[sji dHw,Dn[ W{nS $a[ quWPi h'H[ hV m dHh rg e,v Ijs i,tS rjvg<br />

h{ dw w"q V[ f>o Vjv ws[ Q,sjig Vhk wgag m hq[Lj vgci drws[ ih[<br />

a[ w"q } epqijh wis[ ih[ hV m qjlBi ajij dl>z ba[ l.a `adh dl>z<br />

V[ #f>o ?ai[ dry$ sj Vjhij vjdHbj aJ w"q V[ u[v%J Fi ds,agbJ m<br />

hpS dxi dl,t vgciJ V[ bjrj; ds,ag h{ aJ wJeil liwji sj V,w<br />

$y s.q wi ds,aj h{ m rjdhepiP dHV%J vgciJ } lpq,a W?Ls[ idhS ba[<br />

dqv W{n w[ l,yg lp,yg l[rj v{Gs[ idhS m<br />

Fjia dry dHl lq[G hi b>Ddq+aZjig } ?jl wiw[ wjvg f,e rjv[<br />

} a[ w[lwg lujHg h'Hg b>Ddq+aZjig dl>zSg } d`iwP liwji L,w sg<br />

dVejh Vjv s[tsg h{ m IP!w[! a'G dl>zJ a[ dl>zSgbJ } Fjia~Ijaij<br />

lq[G Rpo'G sg fpdvl V[ Whpa t,uv~?pbji wgaj h{ m qpQvJ lq[G dl,tJ s[<br />

dliJ sj qp,v@ b,lg b,lg ipfH[ hp.sj lg m hpS qdh>ejHg \inflation| wi<br />

w[ f>u h;ji a'G f>ujh h;ji ipfH[ aw h{ m qpQv@ f>o } ?aq wis[<br />

wis[ bjf ?aq h' eH[ m dl,t qjiP~hlagbJ sj u' hLi fdhv[ h'dHbj<br />

h{@ Yh' b,De'G h'r[ej m<br />

epiP e+.o a[ f>o a'G wpiWjV h'Sj dl,t bjfS[ Z.V Fje lqNsj h{ m<br />

q"a sj F{ epiP s[ dl,t vHg w'Hg qavW Vhk i,tsj m wdV>zq<br />

\Cunningham| bjfSg dvtg fplaw History of the Sikhs dry dvtsj<br />

h{ dw lFijrJ@ qpswg ba[ x[iP Ldhi sg vCjHg dry Rph w{fBV sg<br />

h{lgba dry dl,t `"u s[ d?vj` vdCbj lg a[ RplV[ b,tk dc,Dn[ hjv<br />

dvt[ hV m Rph dvtsj h{ dw zjdHv dl,t dlfjhgbJ V[ ?pLg Vjv q"a<br />

ijSg Vjv drbjh wgaj@ fi idhq sg Fgt Vhk q>eg@ ws[ hji Vhk<br />

q>Vg m dHw ;?qg dl>z sj s.q Bp,BS a'G fdhvJ Rpl Vjv wgag e,vWja<br />

dvtsj h{ dw Rpl V[ Rpl dl>z } dwhj@ ##apq hdobji dwM Vhk A'C<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


198<br />

epiqda ejcg ijh<br />

s[a[@ uW dw apq%ji[ ljog qji[ uj ypw[ h{G m$$ aJ dlfjhg V[ dwhj@ ##bWg<br />

f>o wj hpwq hdobji A'CV[ wj Vhk h{@ hq vCa[ ujH[Ge[ m$$ wdV>zq<br />

l'yk f{ debj dw f>o dwl uiV{v sj Vjq h{ m Rph ;?qg dl>z lqNj<br />

Vj ldwbj ba[ ;?qJ s[ sis Vjv yvjSj wi debj m vCjHg ?aq<br />

h'S a'G Wjbs qjN[ dry dHw Wp,DT[ dl,t } t[a dry w.q wis[ } s[t<br />

w[ wdV>zq V[ fp,DdAbj@ ##WjWj@ apq #f>o$ dwl w' W'va[ h' ($$ WjWj #f>o$<br />

sj Vjq lpS w[ Rpn tv'aj m Rpl sj ligi u'L Vjv w.WS v,ej ba[<br />

b,tJ i'h Vjv vjv h' eHgbJ m Rpl V[ bjfS[ qP>Dh'G WC[ ;'i Vjv #f>o@<br />

f>o@ f>o$ da>V r[iJ bjdtbj aJ Rph wdh>sj h{@ ##q{G lqN debj hJ dw<br />

us dl,t s[ b>si slJ epiPbJ sg bjaqj dVrjl wi ujr[ aJ dl,t f>o<br />

h' uJsj h{ m$$<br />

e+.o a[ f>o } dh>splajV sj d`iwP qhjLj ws[ rg dVijvg a[ bj;js<br />

hlag wjdHq i,tSg WisjLa Vhk wi[ej m dh>sP Ziq V[ Wp,Z Ziq a[<br />

u{V qa aJ h;q wi vH[@ fi dl,t Ziq } h;q wiVj qpLdwv h{ m<br />

dl,tJ } slJ fjdaLjhgbJ sg bjadqw u'da l+g epiP e+.o ljdhW upe'<br />

up,e bB,v sg berjHg W?Lg h'Hg h{ m w[lig dVLjV W?dLbj h'dHbj<br />

h{ m u.qS a'G qiV aw r,tig qiIjsj ds=C%jHg h'Hg h{ m b>Ddq+a sg sjda<br />

W?L w[ f>u~wwjig idha i,tS sj wiCj hpwq ujig wgaj h'dHbj h{ m<br />

Lhgs h'S vHg fdhvJ bjfj a[ bjfSj fdirji rji w[ w"q } Lhgs<br />

h'S sj lWw dltjdHbj debj h{ m Rpfi.a ^<br />

?jvlj q[i' iPf h{ ?jl mm<br />

tjvl qdh h" wi" dVrjl mm<br />

bjt w[ dVrjdubj h{ m Vjv hg dyajrVg ds,ag h{ ^<br />

uW ve ?jvlj ih[ dVbjij mm<br />

aW ve a[u sgRp q{G ljij mm<br />

uW dHh eh[ dWfiV wg iga mm<br />

q{G V wi'G dHV wg f+aga mm<br />

dHl vHg w"q } ujedsbJ i,tS vHg dl>z LhgsgbJ fjMs[<br />

idhSe[@ fi us'G ;pvq sg bda h' ujH[@ ?jvlj f>o spLBJ s'tgbJ }<br />

l'ZSj rg ujSsj h{ m w"q yC%sgbJ wvJ dry ujr[eg m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong><br />

\lPij@ b>Ddq+ali@ uVrig 1983|


dl>zJ sj h'vj<br />

#dl>zJ sj f>o dVijvj$ bt"a rJe dl>zJ s[ q[v[~qpljhW[ rg bjfSg<br />

dVijvg LjV i,ts[ hV m bV.sfpi ljdhW sg fdr,ai Ziag $a[ h'v[ s[<br />

daRphji } qVjRpS vHg upCVj a[ ?pLgbJ Vjv t[vSj~qv%Sj dHw<br />

bsp,ag wjiVjqj h{ m epiP e'dW>s dl>z ug sj Rps[L Qpvjqg sg hi wCg<br />

} a'CVj a[ qpisj h'HgbJ iPhJ dry bj;jsg sg ldfdiB } lpiuga<br />

wiVj lg m dh>sPbJ s[ h'vg s[ daRphji a'G sPli[ dsV dl>z h'vj qVjMs[<br />

hV m dHl vHg h'v[ s[ drL[ } lqNS vHg h'vg Wji[ lqNSj vj;qg<br />

h{ m h'vg ba[ h'v[ s[ daRphjiJ sj lqJ rg awigWV dH,Dw' hg h{ m<br />

dh>sP v'w lsgbJ a'G dHh daRphji qVjMs[ bj ih[ hV m l+g d*LV<br />

FerjV } rg bjfSgbJ e'fgbJ Vjv i.e sgbJ dfywjigbJ yvjMs[<br />

s,Ddlbj debj h{ m lji[ Fjia dry dh>sP dHV%J dsVJ dry V,ys[~B,fs[@<br />

F.eC[ fjMs[@ dHw~sPli[ $a[ i.e~Wi.e[ fjSg dfywjigbJ ijhk lp,B w[<br />

h'vg t[vs[ hV m dh>sP agrgbJ rg qisJ rJe WC[ u'L a[ RpaLjh Vjv<br />

dHl daRphji } qVjMsgbJ hV m wHg r[iJ dHh u'L dh>sP~qplvq `ljsJ<br />

sj rg qPv wjiV WdSbj h{ ba[ wHg ojrJ $a[ dHh ?pLgbJ Qq sj<br />

iPf ZjiV wi uJsgbJ hV m<br />

Wl.a ip,a sg Fi urjVg a[ ljig WVlfag sj hi fjl[ q"vS wi<br />

w[ dHh daRphji h'i rg lphjrSj WS uJsj h{ m f+>aP lq[G sg a'i Vjv<br />

dHh daRphji dx,wj a[ x'wj WSsj debj a[ dh>sP w"q Fiq~Fpv[dtbJ sg<br />

svsv dry dVajSg a[ qigbv hp.sg yvg eHg m b>a Qpvjqg sgbJ<br />

wCgbJ dry uwC w[ idh eHg m epiP e'dW>s dl>z ljdhW V[ dHl daRphji<br />

} Wgi~ilg ldfdiB Vjv@ Qpvjqg s[ a"w } vjhpS vHg h'v[ qh,v[ s[<br />

iPf dry Wsv ds,aj m<br />

epiP e'dW>s dl>z ljdhW V[ vajC[ uj ih[ v'wJ } Q{ia Vjv ugS<br />

sj ilaj dstjdHbj a[ bjfS[ bjRpS sj Rps[L s,ldsbJ dwhj ^<br />

hq dHh wju uea q' bjdH mm<br />

Ziq h[a epis[r fnjH[ mm<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


200<br />

epiqda ejcg ijh<br />

uhJ ahJ apq Ziq dWoji' mm<br />

splB s'tgbdV fwdi fAji' mm42mm \Wdya= VjBw@ bdZbjdH Î|<br />

spLBJ s'tgbJ } l'ZS vHg a[ sptgbJ W[lhjdibJ sg l[rj zjvS<br />

sj Ziq dVFjRpS vHg@ #lrj vjt l[ H[w vCjRPG@ dyCgbJ w'v'G Wju<br />

apCjRPG$ rjvg ldfdiB bjfS[ ?jvl[ dry FiV vHg h'vj qh,vj t[cS<br />

sg iga l.qa 1757 y[ai rsg dHw } dwv%j h'veC% bV.sfpi ljdhW<br />

drt[ sgrjV luj w[ yvjHg m<br />

FjHg ljdhW FjHg wjV% dl>z ug VjFj qhjV w'L dry h'vj qh,vj<br />

s[ bio dHl ai%J dvts[ hV ^<br />

hqvj ba[ ujI hqvj m h,vj ba[ h,Dv[ sg oJ m l+g epiP e'dW>s<br />

dl>z ljdhW V[ ?jvl[ } Lla= ba[ Ip,Z drsUj dry dVfp>V wiV<br />

vHg dHh igda yvjHg lg dw s' sv WSj w[ f+ZjV dl>zJ s[<br />

h[n dHw ?jl oJ $a[ wW;j wiV vHg hqvj wiVj m wvegZi<br />

bjf dHl qlVPHg u.e sj wiaW \Manoeuvre| s[ts[ ba[ s'hJ<br />

svJ } LpF dltUj ds>Ds[ l[@ b"i u' sv wjqIjW hp.sj@ Rpl<br />

} sgrjV dry dli'fj W?Ls[ lV m<br />

bV.sfpi ljdhW sg Ziag $a[ hi ljv dl>z bjfSg dHdahjlw<br />

f+>fij } ugMsj i,tS a[ l,yg~lp,yg l[Z vHg u.eg wiaW wis[ a[ dstJs[<br />

h'H[ h'vj qh,vj qVjMs[ hV m<br />

Ijs i,tS rjvg e,v h{ dw epiP fjaLjh V[ bjfS[ ?jvl[ } Whjsi<br />

I'Zj WSV s[ Vjv~Vjv l.a WSV vHg rg hpwq wga[ hV@ fi b,u~w,v%<br />

s[ wvupeg l.a Vhk m dl,t Ziq dry wiVg fiZjV q>Vg eHg h{ m RpKy[<br />

lp,Dy[ ugrV a'G dWVJ@ dVi[ siLVg l.a sjb~vjRP WdzbjC hV m fi<br />

b,u~w,v% dHh' duh[ fjt>cg l.aJ sg Fiqji h{ m epiP hpwqJ bVplji dl,t<br />

vHg Ziq sg dwia wiVj@ r.c AwSj a[ Vjq ufSj ;iPig h{ m epiP<br />

ljdhW duo[ u.e sgbJ qLwJ wiJs[ lV@ Rpo[ s'V'G r[v[ wgiaV btjC[@<br />

wrg siWji a[ Vjq ufS s[ vejaji bdFbjl rg wirjdHbj wis[<br />

lV m<br />

Z"vp Ziqp sdHbj wj fPap mm \f>Vj 3|<br />

sdHbj WQ{i #`"u$ cjwPbJ a[ vpB[dibJ sj dHw B'vj WS w[ idh<br />

uJsg h{ m dHl[ vHg epiP ljdhW V[ bjfS[ ?jvl[ } epiqda ejcg ijh<br />

$a[ a'dibj m dHdahjl erjh h{@ u.eJ upZJ lq[G rg dl>zJ V[ spLqS sg<br />

Zg F{S } bjfSg Zg F{S lqN w[ bjsi qjS ds,Daj m qjlPqJ } wav<br />

Vhk wgaj a[ Vj hg dVis'LJ sj qjv vp,DdBbj m dHh' hg wjiV h{ dw<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


dl>zJ sj h'vj<br />

201<br />

qp,ng Fi dl>zJ V[ l,Dy[ Wgi~il dry uirjdSbJ sgbJ Z"SJ F.VgbJ a[<br />

lsgbJ fpijSg qpQv hwPqa sg uC% fp,B lp,Bg m<br />

t[s rjvg e,v h{ dw b,u Rph dl>zJ rjvj bjyiS bv'f hp.sj<br />

uj dihj h{ m #lrj vjt l[ H[w vCjRPG$ rjvg ldfdiB q,Zq f{Gsg uj ihg<br />

h{ m b,u ?jvl[ } sPldibJ sgbJ WhP~W[BgbJ sg f,a WyjRpS sg WujdH<br />

bjfSg f,a sj d`wi dfbj h'dHbj h{ m w"q sg feCg ipv ihg h{ m dHl<br />

sj wjiV dHh' h' lwsj h{ dw blk epiP sj siljdHbj l,yj qjie Fp,v<br />

W{n[ hJ m ugF il@ yp.y debjV@ `{LV~f+lag a[ dWfiV wg iga bjds<br />

drL[~drwjiJ dry xl w[ iljav r,v Z,Dw[ uj ih[ hJ m W,wi[ NBwj w[<br />

a[ LijW@ b`gq@ F.e bjds VL[ wi w[ h'vj qh,vj qVjRpSj@ epiqda<br />

Vhk m qpisji qjl } qhJf+Ljs Vjq Fg dHhVJ bt"ag ugF s[ lpbjs<br />

dry e+l[ dvtjigbJ V[ ds,aj h{ m wCjh f+Ljs vHg qhJf+Ljs dvdtbj<br />

;iPi dqvsj h{@ f+>aP b,u~w,v% ugF s[ ylwjvPbJ V[ dHh fdr,ai LWs<br />

qjl vHg f+yva wi dvbj h{ m qjl tjS rjdvbJ V[ epiWjSg sgbJ<br />

BPwJ } bjfS[ lpbjio vHg ria w[ bio s[ bVio wi A,Dc[ hV m f+>aP<br />

l+g epiP e+.o ljdhW dry epiP w[ v.ei Wji[ dvdtbj h{ ^<br />

v.edi sRpvda r.cgb{ ilp b>Ddq+ap tgdi dzbjvg mm<br />

\f>Vj 967|<br />

dHh' f+>fij lgVj~WlgVj epiP w[ v.eiJ dry f+ZjV h{ m dwl[ rg<br />

epispbji[@ epiP w[ v.ei dry qjl Vhk WSsj m Whpa lji[ b,u~w,v% s[<br />

yp.y~debjVg qjl s[ drL[ } bjfSg yiyj sj qPv drLj WSjMs[ hV@<br />

f+>aP Wdhl wis[ wis[ epiWjSg s[ b>aigr Fjr } lqNS a'G w'i[ hp.s[<br />

hV m<br />

epiP bjL[ bVplji dl,t sj dVLjVj bwjv fpit sg u'da dry<br />

lqjSj h{ m dHh dli` Vjq ufdsbJ@ LpF wiq widsbJ a[ ljar bjhji<br />

widsbJ hg qpqdwV h' lwsj h{ m Vjq sj l,yj il hg dl,t sj bjZji<br />

h{@ Wjwg lF il dtV F.ei dWVlS rjv[ hV ^<br />

ilp lpdHVj ilp ipfj wjqdS ilp fiqv wg rjlp mm<br />

ilp z'C[ ilp l[uj q>si ilp qgnj ilp qjlp mm<br />

H[a[ il ligi w[ w{ zdB Vjq dVrjlp mm \f>Vj 15|<br />

ljc[ Fp,vC dvtjigbJ V[ bjfSgbJ wiaPaJ } vpwjRpS ?jai F.e<br />

s[ qjiP VL[ } l+g epiP hdie'dW>s ljdhW ug riegbJ qhjV fdr,ai<br />

hlagbJ Vjv u'CV a'G rg l.w'y Vhk wgaj m epidWvjl fjaLjhg A[rk<br />

s[ bdZbjdH 18 dry l+g epiP hdie'dW>s ljdhW sj F.e fgSj dvdtbj<br />

h{ ^<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


202<br />

epiqda ejcg ijh<br />

uW{ ujq dsV bdV ihjI' mm<br />

l+g epiP drdubj fjV wijI' mm<br />

epif+ajf lPiu sg ipa 3 s[ bdZbjdH 21 dry FjHg l.a't dl>z<br />

ug V[ dvdtbj h{ ^<br />

aJ a[ l+g qptrjw Rpyjij mm<br />

h'dH lpt[ wg s[e dabjij mm<br />

dl>z h'dH uW bjvpsZjig mm<br />

qjsw yhgH[ bVs qNjig mm31mm<br />

Fjr dw slr[G fjaLjh V[ F.e uJ lp,Dt[ sg s[e dabji wiV sj hpwq<br />

ds,aj m dl,t w"q } VdLbJ dry e+la wiVj wq;'i a[ bjyiVhgV wiVj<br />

h{ m si~blv ljcg bu'wg deijrB sj qPv wjiV rg ljcg Zjidqw<br />

dWiag a'G W[qptaj h{ m b`gq Wji[ FjHg lptj dl>z ug epidWvjl fjaLjhg<br />

slrk s[ bdZbjdH 10 dry dvts[ hV dw epiP e'dW>s dl>z ug b`gq<br />

Aws[ lV ^<br />

h{ ^<br />

dWdubj ZiAa \b`gq| bqi q>ejr{ mm<br />

bjf Aw{ fp>DdV bri dsbjr{ mm<br />

dHl[ ai%J epif+ajf lPiu sg ipa 3 bdZbjdH 4 dry dvdtbj<br />

Ipa Aa=Zji \b`gq| ldaepiP AwjdH mm<br />

fjnw bjf hg b>sj;j vej lws[ hV dw epiP e'dW>s dl>z ljdhW<br />

epiP ?jvl[ s[ WjVg a[ Whjsi I'Z[@ wg f'lag uJ b`gqg h' lws[ hV (<br />

dHV%J dvtjigbJ V[ bjfSgbJ WpigbJ rjsgbJ a[ aip,BgbJ $a[ fisj<br />

fjRpS vHg dHh wp`i a'vS sj dVlxv IaV wgaj h{ m<br />

w"q sg Wsdwlqag lqNSg yjhgsg h{ dw ljc[ fpijaV<br />

idhaVjdqbJ@ duV%J a'G blk l[Z v{Sg h{@ dry wHg ai%J sj ive,c<br />

wgaj debj h{ m ljc[ Zjidqw vgciJ a[ Wp,ZgugrgbJ fjl rwa hg Vhk<br />

dw Rph t'u wi w[ epiqda ejcg ijh $a[ y,vS sg f+[iVj s[ lwS m<br />

dHl lq[G v'C h{ epiWjSg } rgyji w[ bjfS[ ugrV } ejcg ijh $a[<br />

TjvS sg m l+g epiP e+.o ljdhW sg WjSg ljc[ fjl dHw l,yg wlr,Bg<br />

h{ m fpijaV ljtgbJ a[ idhaVjq[ dHl wl"Bg $a[ fit[ uj lws[ hV m<br />

epiWjSg sg rgyji wga[ dWVJ ljc[ wHg Fp,vC dvtjig dHh dvt<br />

eH[ dw ?jvlj f>o lujRpS lq[G slq[L ug V[ f>u dl>zJ sg WujH[ f>u<br />

W,wi[ NBwjRpS sj VjBw idybj m lqi,o epiP Vjv dHh dw,cj r,cj q?"v<br />

dHV%J bt"ag Wp,ZgugrgbJ V[ wgaj m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


dl>zJ sj h'vj<br />

203<br />

ldaepip q[ij qjdi ugrjv{ mm \f>Vj 1142|<br />

epiP~rjw f+a,t h{@ fi dHV%J } IwgV Vhk m<br />

bjY ) ldaepiP ug s[ hpwqJ qpajdWw h'vj qh,vj t[cgH[@ Vj dw<br />

dWfiga Wp,Zg rjv[ v'wJ rJe qjl s[ cv[ Aw w[ ba[ F.eJ fg w[ spVgbJ<br />

} bjfSj aqjLj dstjHgH[ m l,yg siejh dry Yh' lVqjV[ ujSe[ u'<br />

Vjq~i.eJ dry i,a[ h'H[@ Wgi~ilg u"hi dstJs[ h'H[ sgVJ sptgbJ vHg<br />

bjfj rji uJs[ hV m epi~`piqjV h{ ^<br />

uj wRp hdi i.ep vje' dHlp upe qdh l' whgba h{ lPij mm<br />

bjaq duS{ lev rdl aj w{ uj wj ldaepip fPij mm \f>Vj 679|<br />

ba[ ^<br />

lPij l' fdhyjVgb{ up vi{ sgV w[ h[a mm<br />

fpiuj fpiuj wdB qi{ wWhP V Ajc{ t[ap mm \f>Vj 1105|<br />

h'vg Wji[@ i.e epvjv dACwj w[ wfC[ ?ijW wiV sg WujdH@ epiP<br />

`piqjV h{ ^<br />

epip l[rRp wdi Vqlwji mm<br />

bjup hqji{ q>evyji mm!!!<br />

bjup hqji{ WV[ xje mm<br />

f+F l.eg dqdv t[vV vje mm<br />

h'vg wgVg l.a l[r mm<br />

i.ep vjej bda vjv s[r mm \f>Vj 1180|<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong><br />

\bjaq i.e@ b>Ddq+ali@ qjiy 2003|


VjVw Rpaqp Vgyp V w'dH<br />

dl,t Ziq duo[ bdZbjadqw f,t } lpy,Du[ T.e Vjv dVtjisj a[<br />

y,vS vHg f+[isj h{@ Rpo[ lqjduw WpijHgbJ } ?aq wiV vHg rg<br />

ryVW,Z h{ a[ l[ZJ ds>sj h{ m uVq wjiV hg VjWijWig rjv[ lqju }<br />

dl,t epiP ljdhWjV V[ ws[ rg firjS Vhk wgaj Fjr[G RphVJ sj uVq<br />

rg RpKy ujag L+[Sg fdirji dry h'dHbj m dl,t Ziq s[ WjVg epiP VjVw<br />

fjdaLjh V[ ##VjVw Rpaqp Vgyp V w'dH$$ bjt w[ W+jhqSrjs s[ d?vj`<br />

WQjra sj qp,T W.dV%bj@ duhCj RphVJ s[ RpKai~bdZwjigbJ V[ dViqv<br />

l'y ba[ ds=C%aj Vjv 230 ljvJ sg v.Wg us'udhs Vjv l.fPiS wgaj<br />

a[ bjfSg RpKqa } z'v ujig i,tS vHg wiC[ hpwq ujig wga[ m dHh<br />

drsi'h riS~r.c s[ d?vj` lg m dHl vHg o'C%[ v`;J dry q>}rjs<br />

sj fdiyI wijRpSj ;iPig h{ ^<br />

W+jhqS'blI qptqjlgs WjhP ijuVI d*a<br />

RpiP r{L% d*a^ fsqFIq LPsi' bujIa m<br />

\Iupi r[s@ bdZbjdH 31@ q>a= 11|<br />

Fjr bio ^ W+jhqS HgLri s[ qP>h og@ ta=g WjhJ og@ r{LI f,BJ<br />

og ba[ LPsi f{iJ a'G Rpaf>V h'dHm<br />

bioja W+jhqS@ t,a=g@ r{LI ba[ LPsi dHh yji riS dHl ai%J<br />

f{sj h'dH m<br />

ba[ epljHg apvlg sjl ug dvts[ hV ^<br />

l[rgb{ dWf+ debjV epShgVj m<br />

LPsi Vj l[rgb{ debjV f+WgVj m<br />

Fjr bio ^ W+jhqS bdebjVg hp.sj h'dHbj rg fPuS I'e h{ f+>aP<br />

LPsi debjVrjV hp.sj h'dHbj rg ldawji sj h,wsji Vhk m<br />

dHl ai%J sgbJ bV[wJ BPwJ dh>sP Ziq e+.oJ dr,Dy'G ds,agbJ uj<br />

lwsgbJ hV duhVJ a'G dl,Z hp.sj h{ dw W+jhqSg dryjiZjij bVplji<br />

blPvg a"i $a[ hi qVp,t WijWi Vhk hp.sj ba[ dHV%J dryjv[ lsj hg<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


VjVw Rpaqp Vgyp V w'dH<br />

205<br />

VjWijWig idh>sg h{ m Rph uqJsiP hg VjWijWi hV m RphVJ dryjv[ `iw<br />

RpaVj hg h{ duaVj wp,Da[ a[ W.s[ dryjv[ m VjWijWig rjv[ lqju sg<br />

dliuVj } dh>sP Ziq~e+.oJ V[ f,wj wgaj@ duhCj lsj a'G ydvbj bj<br />

dihj h{ m dHl d?bjv sg fpLBg cjwBi b>W[swi dHl ai%J wisj h{ ^<br />

dh>sP e+.o Zjidqw fplawJ hg Vhk hV le'G wj}V sgbJ dwajWJ<br />

hV u' Fjia s[ riS~r.c f+W.Z zCsgbJ hV ba[ i,W s[ Vjq<br />

$a[ f,wj wisgbJ hV m<br />

dl,t Ziq dry riS~r.c Wji[ FjHg wjV% dl>z ug VjFj epiqda<br />

qjia.c s[ f>Vj 501 RpKa[ dvts[ hV ^<br />

dl,t Ziq dry ujda w[rv wiq bVplji h{@ uVq Vjv dHl<br />

sj w'Hg l.W.Z Vhk m u[ LPsi bjaq debjVg h' w[ Rpfs[L wisj<br />

h{ aJ Rph W+jhqS h{ m dHl sj drloji wis[ h'H[ dvts[ hV<br />

dw Fjia sg spisLj sj qp,t wjiV dHh h'dHbj dw<br />

uja~bdFqjVgbJ V[ lsjyji sg wsi Vj wi w[ ;ja sg qdhqj<br />

f+eB wgag m<br />

cjwBi FjHg u'Z dl>z ug V[ #riS bjLiq Ziq$ s[ dliv[t h[n<br />

dvdtbj h{ ^<br />

dHw h'i dl,ZJa dul l.W.Zg fpijS[ Fjiag dy>awJ ba[ epiP VjVw<br />

s[r ug sj Whpa qa~F[s h{@ Rph riS bjLiq h{ m riSJ sg<br />

r.c r{dsw wjv a'G hg bji.F h' eHg lg m f+>aP Rpl lq[G riS<br />

WsvS sg rg tp,v% lg m wpN lqJ v.zS $a[ riS uVq a'G hg<br />

dVldya h'S v,e dfbj ba[ q>} ug V[ dHl dryji } f,wj<br />

wi ds,aj m epiP VjVw s[r ug V[ dwhj dw lF qVp,t dHw dVi.wji<br />

sg dliuSj hV m RphVJ dry RpKyj VgrJ w'Hg Vhk m<br />

dl,t w"q sj dl,Ddtbj li'a epiP e+.o ljdhW ug hV m hi dl,t }<br />

dHl dry siu WjSg qpajdWw bjfSg ugrV~e,cg yvjRpS sj hpwq<br />

h{ m hpwqJ sg fjvSj Vj wiV sj Fjr h{ dl,t Ziq a'G ?jiu m epiP biuV<br />

s[r ug V[ 1604 Hglrg dry epiP e+.o ldhW sg l.fjsVj wgag m<br />

epiP e+.o ljdhW dry 6 epiP ljdhWjV a'G dHvjrj Fjia s[ r,t~<br />

r,t dHvjdwbJ@ ZiqJ@ d`idwbJ@ FjLjrJ@ l.fisjrJ Vjv l.W.Za<br />

fiqjaqj sg Rplada dry vgV 15 FeaJ@ 11 biLg F,BJ a[ epiP zi<br />

s[ dVwB f+[qgbJ sg WjSg lpFjdHqjV h{ m<br />

cjwBi ijZj d*LVV Fjia s[ ljWwj ijLBifag@ f+dl,Z<br />

d`vjl`i a[ drsrjV V[ dHl e+.o sj bdZb{V wiV df,DA'G@ dHl qhjV<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


206<br />

epiqda ejcg ijh<br />

e+.o f+ag bjfSg LiZj bifa wiV lq[G bjdtbj lg ^ ##l+g epiP e+.o<br />

ljdhW lji[ fgiJ f{Q.WiJ sg duRPGsg ujesg bjrj; h{ m$$ dHl vHg<br />

riS~r.c Wji[ ds=LBgw'S ujSV vHg ljc[ vHg ;iPig h{ dw epiP e+.o<br />

ljdhW dry siu WjSg } dryjdibj a[ bqv dry dvbJsj ujr[ m dHl<br />

l.W.Zg dl,t dHdahjl a[ h'i drsrjVJ sgbJ dvtaJ sj rg lhjij dvbj<br />

uj lwsj h{ m dHh e,v dy,Bg Z,pf rJe l,y h{ dw epiP ljdhWjV V[ dl,t<br />

Ziq } w[rv dh>sP Ziq Vjv'G dVt[dCbj hg Vhk@ le'G bjfSj dVbjij<br />

Ziq blojfa wgaj ba[ dHl a'G r,cg bio FifPi e,v dHh h{ dw<br />

dl,t Ziq riS bjLiq a'C w[ blojfa wgaj m FjHg episjl ug dvts[<br />

hV ^<br />

yji[ f{i Ziq s[ yjdi riVp dHw riVp wijdHbj mm<br />

ijSj i.w WijWig f{ig frSj ude riajdHbj mm<br />

\rji 1@ fRpCg 23|<br />

yjdi riV l.lji drdy tdh tdh qis[ Fidq Fijag mm<br />

dAb silV h'dH ridabj@ Wjih rjB RpyjB uqjag mm<br />

epiqpdt riV briV h'dH@ i.e lpi.e a.W'v lphjag mm<br />

\rji 12@ fRpCg 12|<br />

dl,t Ziq s[ WjVg epiP VjVw fjdaLjh sj `piqjV h{ ^<br />

xwC ujag xwCp VjRp mm lFVj ugbj dHwj AjRp mm \f>Vj 83|<br />

ujShp u'da V fPAhp ujag bje{ ujda V h[ mm \f>Vj 349|<br />

be{ ujda V u'ip h{ be{ ugRp Vr[ mm<br />

duV wg v[t{ fda fr{ y.e[ l[Hg w[dH mm \f>Vj 469|<br />

ujda uVqp Vh fPAgb{ ly zip v[hp WajdH mm<br />

lj ujda lj fda h{ u[h[ wiq wqjdH mm \f>Vj 1330|<br />

tvCg tfig vwCg yqCg dltj lPap Z'ag wgV©g mm<br />

aP. ljdhWp hRp lJeg a[ij f+Sr{ VjVwp ujda w{lg mm \f>Vj 358|<br />

epiP VjVw fjdaLjh V[ riS~r.c drip,Z dli` dvdtbj hg Vhk@<br />

le'G bjfS[ bqvg ugrV ijhk wqjdHbj rg m qisjVj cP.q dqijlg lg@<br />

fi epiP ljdhW sj a'C dVWjhpS rjvj lF a'G dfbjij dHw dq,ai lg m<br />

FjHg vjv' Vgrk uja dr,Dy'G lg@ f+>aP epiP ljdhW dHhsg wp,vg dry hg<br />

ndhis[ lV a[ uja~bdFqjVg qvw Fje' } qP>h Vhk vjdHbj m fiyji~<br />

x[igbJ Fjr bjfSgbJ yji v.WgbJ RpsjlgbJ Wjbs wiajifpi<br />

\fjdwlajV| dry v.ei a[ f>ea sg dfia yjvP wgag@ duhCg dHl lq[G<br />

rg hi epispbji[ sg qiIjsj sj bap,B b>e h{ m epiP w[ v.ei dry hi[w<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


VjVw Rpaqp Vgyp V w'dH<br />

207<br />

ujag sj W.sj F'uV fj lwsj h{ ba[ wpN lq[G vHg dWlijq rg wi<br />

lwsj h{ m epiP bqisjl ug V[ `piqjdHbj ^<br />

jwiq kw grbu n krIAhu koeI ]<br />

bRhmu ibMdy so bRwhmxu hoeI ]1]<br />

jwiq kw grbu n kir mUrK gvwrw ]<br />

iesu grb qy clih bhuqu ivkwrw ]1]rhwau]<br />

cwry vrn AwKY sBu koeI ]<br />

bRhmu ibMd qy sB Epiq hoeI ]2]<br />

mwtI eyk sgl sµswrw ]<br />

bhu ibiD BWfy GVY kum@wrw ]3] (pMnw ÝÝÞã-Þä)<br />

bjfS[ Fjr } h'i lf,LB wiV vHg epiP ljdhW V[ hpwq wgaj<br />

dw u' w'Hg v.ei dry f+Ljsj Vhk Aw[ej@ Rpl } epiP s[ siLV Vhk<br />

h'Se[ m dHh e,vJ Rpl lq[G Zjidqw spVgbJ dry dWvwpv bV'tgbJ lV@<br />

f+>aP bwWi WjsLjh Whpa f+Fjdra h'dHbj m dHdahjl erjhg Fisj h{<br />

dw bwWi LdhVLjh a[ ijuj higfpi rie[ fhjCg iju[ V[ rg epiP ljdhW<br />

s[ v.ei dry QigWJ@ dl,tJ sg f>ea dry W{n w[ v.ei Adwbj ba[<br />

epiP siLVJ s[ bdZwjig WS[ m epiP ijqsjl a[ epiP biuV s[r qhjiju<br />

V[ rg riS~r.c sg dri'Zaj wgag m hdiq>si ljdhW sg Vkh ljHk qgbJ<br />

qgi fjl'G itrjHg m ljigbJ ujagbJ s[ dHLVjV wiV vHg lJNj li'ri<br />

WSjdHbj m ##Rpfs[lp yhp riVj wRp ljNj$$ bjt w[ hdiq>si ljdhW s[<br />

yji[ sirj;[ y"hJ ujaJ a[ y"hJ ZiqJ vHg t'v% ds,Da[ m<br />

?jvlj f+eB wi w[ riS~r.c s[ w`V dry bj?ig dw,v n'w ds,aj<br />

ba[ WijWiaj rjv[ lqju sj fiyq vdhij ds,aj m dHl fifjBg }<br />

f,DdwbJ wiV vHg b>Ddq+a sj WjBj dabji wi w[ fdhv[ f>u epiP<br />

dfbjdibJ } AwjdHbj m dHh f>u dfbji[ lV_dHw t,aig@ da>V LPsi<br />

a[ dHw u,B lg@ u' r{LI sg lF a'G h[nvg uja LPsiJ Vjv v,esg h{@<br />

dHdahjl erjh h{ dw dl>zJ sg Whjsig s[ wjiVjq[ lpS w[ a[ b,tk s[t<br />

w[ fhjCg dh>sP ijdubJ V[ rg b>Ddq+afjV wiV vHg ldaepiP ug fjl<br />

W[Vag wgag@ fi Vgrk uja s[ v'wJ Vjv iv w[ Vhk m RphVJ qpajdWw<br />

RpKy ujag s[ h'S wiw[ RphVJ vHg b>Ddq+a sj WjBj rg r,tij Rpy[yj<br />

dabji h'Sj yjhgsj h{ m h.wjig h'Hg RpKy ujag sg iCw } qlv s[S<br />

vHg ljdhWJ V[ `piqjdHbj@ ##dHV eigW dl>zV w' sP. fjaLjhg mm H[h<br />

Ijs it[G hqjig epdibjHg mm$$ ba[ #i.zi[B[ epiP w[ W[B[$ bjt w[ dVrjdubj<br />

a[ h.wjig fhjCg ijdubJ sg r.eji } npwijdHbj m FjHg ugrV dl>z<br />

i.zi[B[ } bjfSgbJ `"uJ sj uiV{v ojdfbj m yqw"i sg eC%g dry<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


208<br />

epiqda ejcg ijh<br />

FjHg l.ea dl>z } uiV{vg W?Lg@ bjds RpsjhiSJ ljWa wisgbJ<br />

hV dw lji[ epiP ljdhWjV riS~r.c s[ w,BC dri'Zg lV a[ dHl<br />

VjWijWig rjv[ lqju } ?aq wiV vHg us'udhs wis[ ih[ m dHh dfia<br />

epiP ljdhW sg hIjag Wjbs rg yjvP ihg m lidh>s `adh h'S Wjbs<br />

FjHg Wgi dl>z } eriVi ojdfbj debj m u,lj dl>z bjhvPrjvgbj<br />

a[ u,lj dl>z ijqeC%gbj dl,t w"q s[ l.yjvw WS[ m dHh lji[ Whjsi<br />

I'Z[ sdva ujagbJ dr,Dy'G lV m<br />

qpVLg Qpvjq qphHgRpsgV qpajWw dHw lPhgbj b"i.e;[W }<br />

epiP e'dW>s dl>z ug sg b>Ddq+aZjig dl,tJ } ds,ag dl,Ddtbj `jilg dry<br />

dvt w[ F[usj h{@ dul sj f>ujWg bVprjs dHM h{ ^ lji[ b>Ddq+aZjig<br />

dl,t dHw qa ZjiV wi' ba[ fpijS[ ZiqJ s[ F[sJ } ?aq wi' m dh>sPbJ<br />

sgbJ yji[ ujaJ bjfS[ r,ti[ r,ti[ w.q A,c s[S m fPuj sj dH,Dw' iPf<br />

bjdtbj h{ dw dHw sPu[ s[ Fij WS' m w'Hg rg bjfS[ bjf } sPdubJ<br />

a'G RpKyj Vj lqN[ m sPdubJ rjla[ dz+Sj uJ dVijsig sj Fjr Vhk<br />

i,tSj m h' lwsj h{ dHh epiP ljdhW s[ FjLS s[ dDH>V dW>V LWs Vj<br />

h'S f+>aP dHl FjLS s[ a,a sg V[C[ s[ lqwjvg FjHg wpdHi dl>z<br />

bjfSg dvta dry alsgw wisj h{@ Rpl V[ dvdtbj h{ dw epiP ug<br />

V[ dwhj@ ##W{L LPsi H[ ujB bfjij mm ajw[ f>o qjdh q{ Zjij mm$$ epiP ug<br />

sj dqLV yji[ ujaJ } dHw wiVj lg m yji riS dHw WiV wijRP<br />

ba[ yapi WiV qdh w'RP b>Ddq+a Aw[@ Rph q[ij liPf h{ m b,u rg<br />

b>Ddq+afjV wiV lq[G b>Ddq+aZjig ?jvl[ } dHh dl,Ddtbj ds,ag uJsg h{ m<br />

##ldaepi w{ uVq{ erV dqBjdHbj mm$$ b,u a'G hi[w b>Ddq+aZjig dl>z<br />

dl>zSg sg dfAvg w'Hg uja Vhk ihg m Rph lF epiP e'dW>s dl>z<br />

s[ W,Dy[ a[ qjaj ljdhW w"i lF sg qjaj h{ m a[ Rph lF bV.sfpi s[<br />

rjlg hV@ bjds m Fjr liW,a ?jvlj F{S Fij hV m lF sg uja riS<br />

dHw h{ m<br />

dh>sP Ziq dF>V dF>V d?bjvJ sj dqve'Fj h{ m lq[G qpajdWw sPli[<br />

Ziq } hC,f wiV vHg Avjr[ sg ai%J iPf WsvS sg lqi,oj i,tsj<br />

h{ m dwl[ lq[G Wp,Z Ziq a[ u{V Ziq qhjV Ziq hp.s[ lV ba[ riS~r.c<br />

s[ w,BC dri'Zg lV m yjSwgbj Vgag bfSjb w[ dh>sP Ziq V[ hC,f<br />

wi vH[ m q>VSj hg fr[ej dw q}rjs dryjiZjij V[ hi w"q a[ hi<br />

q;%W } f+Fjdra wgaj h{ a[ bjfSj b>e WSjRpS vHg vejaji IaV<br />

wisj bj dihj h{ m dHlvjq qPiag fPuj sj w,BC dri'Zg lqdNbj uJsj<br />

h{@ f+>aP dh>sPrjs sj bli dHl $a[ dfbj lj` V;i bjMsj h{ m wWiJ@<br />

qwWdibJ $a[ q[v[ v,es[@ q>VaJ q>VSgbJ bjds lF Wp,a fPuj hg aJ<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


VjVw Rpaqp Vgyp V w'dH<br />

209<br />

h{ m dHl[ ai%J uja~fja sj bli rg qplvqjVJ dry f+yva h{ m dHl<br />

$a[ bvjqj dHwWjv V[ Whpa l'hSg dBfSg wgag h{ ^<br />

I[h sgdV huj;g wj W[Wjw W[Cj@<br />

Vj u[hp. q[G bBwj Vj l[hp. q[G ndhij m<br />

wgH[ fji dul V[ o[ lja'G lq>psi@<br />

rdh cPWj shjV[ q[G e.ej w[ bj wi m<br />

dl,t vdhi dwMdw dh>sP dryjiZjij s[ RpvB lqju lpZji vdhi<br />

lg@ dHl vHg dHl Ziq } qp,DT'G hg ?aq wiV vHg wpdBv yjvJ sj<br />

ujv drAjdHbj uJsj dihj h{ m dHl f+ojdH df+>lgfv hiFuV dl>z V[<br />

Whpa l'hSj dvdtbj h{ dw riV bjLiq \uja~fja| a[ wiq~wJc sg<br />

b>V%g w'ng dry W{nj W+jhqS dl,t qiIjsj } Vj ui ldwbj m qVp,t<br />

qVp,t dry lqjVaj sg rjfig dHl l,yg f+>aP av? hwgwa } q>VS<br />

a'G dHVwji wi ds,aj ba[ bduhj drBdibj dw b,u aw dwl[ Vj dwl[<br />

T.e Vjv@ dwl[ Vj dwl[ iPf dry dHl dViqv f>o sg dri'Zaj wig<br />

uj dihj h{ m W+jhqSrjs s[ dl,t w"q $a[ f{ yp,Dw[ fiAjr[G } ?aq wiV<br />

vHg FjHg wjV% dl>z V[ hq dh>sP Vhk fplaw dvtg m dl,t lpZji vdhi@<br />

epispbjij lpZji vdhi@ dl>z lFj vdhiJ y,vgbJ m drsrjV l^ njwpi<br />

dl>z l.Zjrjvgbj@ debjVg ds,a dl>z ug@ f+'`{li epiqpt dl>z ug ba[<br />

l^ urjhi dl>z ug sg zjvSj dHl f+ojdH LvjzjI'e h{ m f+s[lg<br />

Wp,ZgugrgbJ V[ rg dHhsg f+'C%aj wgag m dqlBi cg! f{Bfg u' b>ei[;g<br />

iju lq[G ?p`gbj drFje sj qptg lg@ bjfSg dif'iB dqag 11 bela<br />

1901 \V{LVv bjiwjdHr;| Vrk ds,vg@ dry dvtsj h{ dw dh>sP qa<br />

s[ bVpbjHg hq[Lj a'G hg dl,t qa } w{igbJ b,tJ Vjv s[ts[ bjH[ hV<br />

dwMdw dHl s[ epiP ljdhWjV V[ fPiV lxvaj ldha W+jhqSrjs $a[<br />

bjZjdia APaAja sj FifPi dri'Z wgaj lg m dHl wjiV dh>sPbJ sg<br />

hq[Lj a'G hg dHh w'dLL ihg h{ dw dl,t lisjiJ s[ W,DdybJ } t>c[ sg<br />

fjhpv fjV wiV a'G i'dwbj ujr[ ba[ r,Z a'G r,Z dl,tJ } bjfS[ q;%Wg<br />

bwgdsbJ a'G a'dCbj ujr[ m dh>sP qa LwagLjvg Wp,Z qa } aJ fdhvJ<br />

hg dVev yp,wj h{ ba[ hpS dHl V[ dl,t qa sgbJ l`J dry rg wHg<br />

ojHk sijCJ fj ds,agbJ hV m<br />

dHl[ hg a"tv[ r,l bjaq ljdH>l B=,lB rv'G dceLHg drt[ 21 a[<br />

22 la.Wi 1968 } dl,t dVldybJ s[ b?WjiJ a[ iljdvbJ s[ l.fjswJ<br />

s[ WpvjH[ l.q[vV drt[ firjS h'H[ qa[ sg Vwv fjnwJ sg ujSwjig<br />

vHg h[nJ dvt dihj hJ ^<br />

\R| dHh l.q[vV bVpFr wisj h{ dw dl,t Ziq a[ dl,t lqju@<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


210<br />

epiqda ejcg ijh<br />

dul sg WpdVbjs uja~fja a[ APa~Aja a'G Vj dli` RpKyg hg ] Wvdw<br />

dHhVJ dWqjigbJ } ?aq wiV vHg i,tg eHg lg@ b,u Rph dHl blPv<br />

} Fp,v w[ dxi RphVJ hg dWqjigbJ sj dLwji h' dihj h{ m dHh l.q[vV<br />

lqPh dl,t l.lojrJ@ f>ow drbwagbJ@ dl,t f+yjiwJ a[ f,aiwjiJ sj<br />

dZbjV f>o } zpS rJe tj ih[ dHl i'e r,v dsrj w[ lpNjRp ds>sj h{<br />

dw dwl[ rg wjiu lq[G uja~fja a[ APa~Aja sj drawij Vj i,Ddtbj<br />

ujdHbj wi[ ba[ duo'G aw h' lw[@ dwl[ drbwag s[ Vjq Vjv Rpl sg<br />

uja~e'a sg ria'G Vj wgag ujr[ m<br />

13 uPV 1936 } riS~r.c s[ w'hC } ?aq wiV vHg dl,tJ<br />

s[ liW'aq l+g bwjv a?a ljdhW a'G hpwqjVjqj ujig h'dHbj m Vwv<br />

hj;i h{ ^<br />

O rjdhepiP ug wg xadh<br />

lda l+g bwjv<br />

lda l+g bwjv<br />

l+g bwjv lhjdH<br />

hpwqVjqj<br />

liWa ?jvlj ba[ epispbjdibJ s[ l[rjsjiJ f+ag l+g bwjv a?a<br />

ljdhW sj hpwq h{ u' b>Ddq+aZjig f+jSg qja= Vjv l.ea f>ea dry dH,Dw'<br />

duhj drhji wiVj h{@ dfAvg uja Vhk fpASg@ Fiq Vhk wiVj m dHh'<br />

hg epiP sg bjdebj h{ m u' dli dVrjH[ej@ epiP ug Rpl sg WhpCg wiVe[ m<br />

q'hi<br />

s[e a[e xadh Vplia W[si.e<br />

\l+g bwjv lhjdH|<br />

Ij`a b; VjVw epiP e'dW>s dl>z<br />

bwjv a?a ljdhW b>Ddq+ali<br />

dqag 32 u[n@ l.qa 467 \VjVw Ljhg|<br />

13 uPV l.V 1936<br />

hpwqVjqj ujig h'S s[ WjruPs rg uja~dWijsig dl,tJ dry<br />

y,vsg ihg m dHl sj t>cV wiV vHg f>u dl>z ljdhWjV uo[sji d*fjv<br />

dl>z@ uo[sji hiyiV dl>z qhjv'G@ uo[sji v,tj dl>z@ FjHg ljdhW h{Kc<br />

e+.og siWji ljdhW a[ FjHg f+gaq dl>z h{Kc e+.og bwjv a?a ljdhW<br />

V[ 5 bf+{v@ 1985 } qgdB>e wi w[ h[n dvdtbj dWbjV 28 bf+{v@<br />

1985 } buga b?Wji uv.Zi dry AfjdHbj m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


VjVw Rpaqp Vgyp V w'dH<br />

211<br />

lqPh dl,t l.eaJ bjfS[ VjrJ b,De[ uja~dWijsig uJ e'ai Vj<br />

dvtS dwMdw bduhj wiVj dl,t idha qiIjsj s[ RpvB qVqda a[<br />

dl,tJ dry xp,B fjRpS s[ ap,v h{ m<br />

qgdB>e df,DA'G dl>z ljdhWjV V[ dwhj dw WPBj dl>z } dl,tg a'G ?jiu<br />

wiV s[ qjqv[ } uja~dWijsig Vjv u'dCbj uj dihj h{@ dHh ngw<br />

Vhk m dHl a'G lF } y"wl idhSj yjhgsj h{ dwMdw dl,t dwl[ uja~<br />

dWijsig dry drLrjl Vhk i,tsj m<br />

dHl b{vjVVjq[ $a[ dB,fSg widsbJ df+>^ hdiFuV dl>z V[ Whpa<br />

l'hSj dvdtbj h{ dw qpWjiw h{ dw dl>z ljdhWjV V[ dl,tJ dry dsV'<br />

dsV r,Z ihg uja~fja sg dWqjig s[ w'hC r,v dZbjV ds,aj h{ m r[tS<br />

rjvg e,v h{ dw dl,t dHl r,Z ih[ w'hC sg i'wojq vHg dl>z ljdhWjV<br />

s[ hpwq sg fjvVj wis[ hV uJ br,Ddebj wi w[ epiP a'G W[qpt hp.s[<br />

hV m<br />

dl,t uea } q[ig ldVqi dWV{ h{ dw epiP hpwqJ } q>Vs[ h'H[ bjfSj<br />

dV,ug ugrV epiP qiIjsj bVplji TjvgH[ m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong><br />

\l.a dlfjhg@ `irig 1993|


dV,u f>o yvjdHY tjvlj Zdi a[u wijij<br />

drljtg rjv[ dsV ?jvlj ljuS sg dHdahjlw zBVj Fjr[G Vrk<br />

a[ bV'tg lg@ fi.aP dHh byjVw Vhk lg m vajCg@ fAjCg a[ ;pvq<br />

ldh>sg Fjiag w"q } VrJ ?jvlHg iPf s[S dry sl epiP ljdhWjV sg<br />

s{rg berjHg dry s' l" V"G ljvJ sgbJ dVi.ai zjvSJ sj lswj 1699<br />

sg drljtg } ?jvlj f>o sg dliuVj sj lpfVj ljwji h'dHbj m ?jvl[<br />

sg dliuVj sj qV'io epiP w[ dl,tJ } s{rg qVp,tg epSJ Vjv FPLa wi<br />

w[ fPiV qVp,t WSjRpSj lg m duo[ ?jvlj f>u~wwjig idha sj ZjiVg<br />

h' w[ dabji~Wi~dabji dlfjhg~lPiqj WdSbj@ Rpo[ Rph Vjq WjSg sg<br />

wqjHg Vjv liLji h' w[ fPiV l.a h' dVWdCbj m ?jvl[ sg a[Q qV,pt<br />

qjai sg dH,;a ba[ bSt sg ;qjVa sj dy>V% h{ fi dHl } a.e wiV<br />

rjdvbJ vHg dHh wjv sj iPf rg h{ m<br />

1699 drljtg rjv[ dsV dl,tJ s[ dHijs[ sg fit wiV vHg duhCj<br />

fiyj epiP e'dW>s dl>z ug V[ fjdHbj lg@ Rph fiyj epiP VjVw fjdaLjh<br />

dabji wi eH[ lV m ljdhWJ V[ `piqjdHbj ^<br />

uRp aRp f+[q t[vS wj yjRp mm<br />

dlip Zdi avg evg q[ig bjRp mm \f>Vj ÉÌÉÊ|<br />

ba[ f>urk u'da epiP biuV fjdaLjh V[ c.w[ sg y'B $a[ dl,tJ }<br />

r.ejdibj ^<br />

fdhvj qiSp wWPdv ugrS wg Adc bjl mm<br />

h'hp lFVj wg i[Spwj aRp bjRp hqji{ fjdl mm \f>Vj 1102|<br />

f+dl,Z b>ei[; dHdahjlwji wdV>zq a[ dH>sP FPLS V[ Rpfi dvt[<br />

d?bjv sg fpLBg bjfSgbJ fplawJ dry wgag h{ m lf,LB h{ dw dl,t<br />

Ziq s[ WjVg epiP VjVw s[r ug hV@ fi.aP RphVJ s[ yvjH[ f+'eijq<br />

} slr[G fjdaLjh V[ bj?ig iPf ds,aj m epiP e'dW>s dl>z ug V[ epie,sg<br />

epiP e+.o ljdhW ug } ds,ag@ dul sj l.w[a epiP VjVw fjdaLjh a[ h'i<br />

epiP ljdhWjV fdhv'G hg s[ eH[ lV m dur[G dw ^<br />

lWs epiP lpida ZpdV y[vj mm \f>Vj ÑÌË|<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


dV,u f>o yvjdHY tjvlj Zdi a[u wijij<br />

213<br />

ba[ y"og fjdaLjhg epiP ijqsjl ug sj VB sgbJ bLBfsgbJ dry<br />

woV h{ ^<br />

WjSg epiP epiP h{ WjSg drdy WjSg b>Ddq+ap lji[ mm<br />

epip WjSg wh{ l[rwp uVp qjV{ fiadt epiP dVlaji[ mm \f>Vj 982|<br />

epiP e'dW>s dl>z ug s[ lq[G ;pvq h,s W.V[ B,f yp,Ddwbj lg m Wjhi'G<br />

ZjCrgbJ s[ hqv[ bjq duhg e,v WS yp,wg lg m dh>sPbJ V[ Qpvjqg sj<br />

uPvj ?pLg ?pLg bjfS[ ev dry fj dvbj lg m qpvw sg ailI'e hjva<br />

} qp,t i,tdsbJ slr[G fjdaLjh V[ Wgi~ilg ?jvlj t>c[ sg Zji dr,Dy'G<br />

f{sj wgaj m t>c[ sj b>Ddq+a Aw w[ ?jvl[ V[ dyCgbJ a'G Wj;J sj iPf<br />

Zji dvbj m spLqV } l'ZS vHg ##lrj vjt l[ H[w vCjRPG!!!$$ epiP ljdhW<br />

s[ hpwq } fPij wi dstjdHbj m qigbv a[ dVfp>lw h'Hg w"q V[ I'dZbJ<br />

a[ lPiWgiJ sj iPf Zji w[ r{igbJ s[ zpidVbJ dry W{n[ L[iJ } uj<br />

vvwjdibj m q,lj i.zC duh[ h.wjig@ LijWg@ wWjWg ba[ bjwC?jV<br />

`"usji sj l+g hdiq>si ljdhW b>si i.e~ivgbJ qjSs[ }@ `"uJ s[ l?a<br />

fdhdibJ } ygis[ h'dHbJ Rpl sj dli wvq wi v{ ujSj dl>zJ sg<br />

Whjsig sg dHw bsp,ag dqljv h{ m<br />

t>cj s' yg;J sj lPyw h{_q"a a[ Lwag m t>c[ sg Zji dHl e,v<br />

sg rg lPyw h{ dw ?jvlj ug@ u[wi aplk dVi'v ?jvlHg ugrV ugRpSj<br />

h{ aJ q"a dwl[ lq[G rg r.eji lwsg h{ m d;>seg sj Fjr h{ q"a sg<br />

dabjig ba[ q"a sj qavW ] Vr[G ugrV sj bji.F m epiP fjdaLjh<br />

V[ bjfS[ ?jvl[ } d;>seg a[ q"a sj b>ai lqNj w[ l.a dlfjhg WSj<br />

ds,aj ba[ dViFRp a[ dVir{i idhS sg epC%ag s[ w[ q;vPqJ sg i,Ddtbj<br />

a[ spLBJ sj Vjl wiV vHg dabji wgaj ^<br />

?jvlj q[i' iPf h{ ?jl mm ?jvl qdh h" wi" dVrjl mm<br />

bjt w[ bjfS[ u{lj hg iPf ?jvl[ } s[ ds,aj m Fjr@ ?jvlj bjfS[ epiP<br />

s[ hpwqJ $a[ y,vsj h'dHbj dHw hg iPf h' uJsj h{ m epiP ljdhW V[ f>u<br />

dfbjdibJ } b>Ddq+a Awj w[@ ?jvlHg idha ds=C% wirj w[ bjf f>uJ<br />

a'G b>Ddq+afjV wi w[ f>u dfbjibJ } epiP sj iPf W?dLbj m dHl vHg<br />

epiP fjdaLjh s[ epSJ sj ZjiVg ?jvlj epiP btrjRpS sj h,w i,tsj<br />

h{ m epiP `piqjV h{ ^<br />

ujea u'da uf{ dVl Wjlpi@<br />

H[w dWVj qV V{w V bjV{ mm<br />

fPiV f+[q f+aga lu{ W+a@<br />

e'i qCg qB FPv V qjV{ mm<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


214<br />

epiqda ejcg ijh<br />

agio sjV sdHbj af l.uq@<br />

H[w dWVj Vdh H[w fAjV{ mm<br />

fPiV u'a ue{ zB q{ aW@<br />

?jvl ajdh V?jvl ujV{ mm \lr,I[ fjdaLjhg 10rk|<br />

dHh blv dry epiP ?jvl[ sg hg drbjdtbj h{ m<br />

ldaepip q[ij qjdi ugrjv{ mm \f>Vj ÉÉÌÊ|<br />

lqi,o epiP ugr } qji w[ durjvS sg ajwa i,tsj h{ m wHg qjl<br />

s[ ylwjvP dvtjigbJ V[ bjfSg dV,u qa s[ bZgV hg dvt qjdibj dw<br />

epiP e'dW>s dl>z ug V[ ?jvlj ljuS lq[G f>u W,wi[ NBwjRpS sj VjBw<br />

idybj@ f>+aP dHhVJ F,si fpiLJ V[ Rpl lq[G sg w'Hg erjhg uJ dwl[ dwlq<br />

sj lhg lWPa f[L Vhk wgaj m qV'~wvfa e,v dvt qjig m epiP VjVw_epiP<br />

e'dW>s dl>z ug V[ dl,tg } wqj w[ dl,tg ugrV $a[ y,vS sj Rpfs[L ds,aj m<br />

RphVJ V[ w'Hg e,v rg bjfS[ Rpfs[L s[ RpvB Vhk wgag m<br />

##ldaepip q[ij qjdi ugrjv{$$ epiP e+.o ljdhW dry b>Ddwa h{ m<br />

epiWjSg s[ bjL[ s[ RpvB l+g epiP e'dW>s dl>z ug Vjv dHh' duhg ljtg<br />

} u'CVj z'i fjf a[ qVqa h{ m #dl,tg$ hpwq wqjRpS rjvj Ziq h{ m<br />

duo[ epidl,t V[ f>u~wwjig idha } ds=C%aj Vjv ZjiV wiVj h{@ Rpo[<br />

b>sivg idha@ Fjr Vjq~WjSg sg wqjHg wiVg rg vj;qg h{ m u[<br />

epidl,t dV,a b>Ddq+a r[v[ RpKn w[ epiP s[ hpwq bVplji Vjq~WjSg wgiaV<br />

Vjv Vhk upCsj aJ Wjhi qptg idha dwl[ v[t[ Vhk m Rph aJ dVij ft>c<br />

hg h{ m dl,tJ f+ag `piqjV h{ ^<br />

uW ve ?jvlj ih{ dVbjij mm aW ve a[u sgRp q{G ljij mm<br />

uW dHh eh[ dWfiV wg iga mm q{G V wi'G dHV wg f+aga mm<br />

b,u blJ epiP hpwqJ } drlji w[ Rph dWfiV igaJ bfSj vHgbJ<br />

hV duhVJ a'G epiP ljdhW V[ lj} h'dCbj lg m dHl sj `vliPf ?jvl[<br />

} sPli[ sgbJ WhP~W[BgbJ sg f,a WyjRpS sg WujdH bjfSg f,a sj<br />

d`wi dfbj h'dHbj h{ m w"q sg f,e ipv ihg h{ m blk bjfSgbJ wjvgbJ<br />

wiaPaJ wjiV s[l~f+s[lJ dry WsVjq h' ih[ hJ ba[ epiqda ejcg<br />

ijh A,c w[ fec.cgbJ $a[ yC% w[ n[c[ tj ih[ hJ m ugF il@ yp.y debjV@<br />

`{LV~f+lag dry QvajV a[ drL[~drwjiJ dry xl w[ Z,Dw[ tj ih[ hJ m<br />

bjY@ epiP hpwqJ } dryjigH[ ba[ epiP~hpwqJ sg wqjHg wigH[ m epiP<br />

hpwqJ $a[ y,vs[ h'dHbJ fpijaV epiP ?jvl[ rjvg fi.fij } lpiuga wigH[<br />

ba[ l,y a[ Whjsig sg qPia h'S sj dxi a'G f,wj dHijsj wi vHgH[ m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong><br />

\lPij@ b>Ddq+ali@ qHg 1990|


liW'aq Ziq ?jvlj f>o<br />

##ugrV Fi ljZP l.a'G wg l.ea wg@ af ljZ[@ agio'G fi F=qS wgbj@<br />

b>a q[G dHl dVly[ fi fhp.yj hP. dw u' wpA epiP zi q[G h{@ Rpl l[ Rpaq<br />

b"i w'Hg Vhk h{ m$$_c.cg lrjqg ug l+g ijq agio ug m lrjqg ug V[<br />

bjfSg d;>seg s[ wHg shjdwbJ dry dh>sPbJ s[ Zjidqw e+.oJ sj WCg<br />

e.Fgiaj Vjv bdZb{V wgaj m drsrjV r[sJ s[ a[ dl>q+agbJ bjds<br />

LjlaiJ s[ debjV i,tS rjdvbJ sg l.ea wgag m dHl[ ai%J ljig Rpqi<br />

dh>sP agioJ a[ q>siJ sg Ijaij sj bjV.s rg qjSs[ ih[ m lrjqg ug s[<br />

dl,t Ziq Wji[ dvt[ s' f{G`dvB dqvs[ hV m s'VJ dry hg l.t[f iPf dry<br />

dl,t Ziq a[ dh>sP Ziq Wji[ FifPi ujSwjig ds,ag eHg h{ m lqN' wp,Du[<br />

dr,y lqp>si W.s wiV rjvg e,v h{ m dHw f{G`dvB #epiP e+.o ug$ a[ sPlij<br />

#?jvlj f>o$ Wji[ h{ m f+v'w lpZjiV a'G wpN ljv fdhvJ lrjqg ug V[ dl,t<br />

Ziq } bfVj dvbj lg m bjfSg fplaw dry dh>sP Ziq dabjeS a[<br />

dl,t Ziq dry f+r[L wiV s[ wjiV l.t[f iPf dry ds,a[ hV m<br />

lrjqg ug dvts[ hV dw dh>sP Ziq uJ W+jhqS e+.oJ sj Ziq<br />

dh>sPbJ sj Ziq wh' uJ W+jhqS e+.oJ sj Ziq wh'@ dHw hg e,v h{ m<br />

r[s } fC%jRpS rjv[ sj Vjq W+jhqS h{ Ij lady,abV.s m W+hq }<br />

ujSV rjv[ sj Vjq W+jhqS h{& bioja W+jhqS sj Vjq drsrjV h{ m<br />

lrjqg ug l.ld*a s[ bjyjigbj@ r[sJ s[ debjaj@ RpfdVLsJ s[<br />

drdtbjaj V[ r[sJa siLV Wji[ RpKy[ a[ cP.z[ debjV s[ drdLbJ RpKa[<br />

c[T siuV dh>sg dry a[ dHaVgbJ hg l.ld*a dry fplawJ dvtgbJ<br />

hV m bjf ug sg dvta l.ld*a a[ dh>sg fplawJ sg dh>sP drsrjV<br />

q>cv r,Dv'G FifPi Lvjzj wgaj uj yp,wg h{ m<br />

bj?ig Rpqi dry lrjqg ug s[ ugrV dry b{lj fvBj bjdHbj@<br />

dHM wh' dw bjadqw a"i $a[ epiP w[ hg dl,t WS eH[ m epiP debjV<br />

s[ f+Fjr wjiV RpV%J ip.ca qp>ca idhS rjvj r[l A,c w[ dl,tg liPf<br />

ZjiV wi dvbj lg a[ le'G bjyji a[ dryji wi w[ epiWjSg Vjv Ya<br />

f'a hg h' eH[ lV m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


216<br />

dl,t dh>sP Vhk<br />

epiqda ejcg ijh<br />

l+g lrjqg ug V[ r[sJ a[ h'i dh>sP Ziq~e+.oJ ba[ l+g epiP e+.o ljdhW<br />

ug sj bdZb{V wi w[ dl,Z wgaj ] dw dl,t Ziq dHw bj;js a[ r,tij<br />

Ziq h{ m dl,tJ } w[ljZjig dh>sP bjtSj uJ dh>sPbJ dr,Dy'G bjH[ wi w[<br />

dh>sP Ziq sj dHw dh,lj lqNSj r,cg qPitajHg h{ m lrjqg ug sg dvta<br />

qpajdWw dh>sP Ziq lr{~dri'Zg d?bjvJ sj dqve'Fj h{ m dHl s[ RpvB<br />

dl,t Ziq ##v'w lptgH[ a[ f+v'w lph[v[$$ sj dl,Zj a[ lpt{S qjie h{ m q>}<br />

dl>q+ag ba[ dh>sP LjlaiJ bVplji W+jhqS W+hqj s[ dli a'G f{sj h'dHbj<br />

s,l w[ Rpl } lqp,Dy[ lqju sj wiaj Ziaj q>DdVbj debj h{ m dHhVJ<br />

qpajdWw W+jhqS fPuSI'e h{@ Fjr[G qPit uJ wpwiqg hg dwM Vj h'r[ m<br />

Fea wWgi ug `iqjMs[ hV ^<br />

jO qUµ bRwhmxu bRhmxI jwieAw ]<br />

qau Awn bwt kwhy nhI AwieAw ] (pMnw ßÞà)<br />

epiP VjVw fjdaLjh dHw drbwag sj W+jhqS s[ zi f{sj h'S<br />

$a[ drsrjV a[ fPuSI'e h'S s[ dl,ZJa sj t>cV wis[ hV m `piqjdHbj<br />

h{ ^<br />

pMØifq pVih vKwxih vydu ]<br />

AMqir vsqu n jwxih Bydu ] (pMnw ßáá)<br />

Fjr r[sJ sj rwaj W+jhqSJ b>si'G t'tvj h{@ dwMdw Rph l,y<br />

a'G w'hJ sPi h{ ^<br />

hV ^<br />

uV[RP<br />

kwdI kUVu boil mlu Kwie ]<br />

bRwhmxu nwvY jIAw Gwie ]<br />

jogI jugiq n jwxY AMDu ]<br />

qIny EjwVy kw bµDu ] (pMnw ââÞ)<br />

blvg f>Ddca sg drL[Laj s,ls[ h'H[ epiP VjVw fjdaLjh `piqjMs[<br />

chu vrnw kau dy aupdysu ]<br />

nwnk ausu pMØifq kau sdw Adysu ] (pMnw Þãà)<br />

lrjqg ijq agio ug s[ qpajdWw dh>sPbJ sj ljij Ziq hg uV[RP<br />

RpKa[ bjZjdia h{@ f+>aP dl,tJ sj Ziq uV[RP s[ RpvB h{ m dvts[ hV ^<br />

##l.dZbj wiVg@ ejdHa=g sj ujf wiVj ba[ bSdeSa h'i wiq wiV<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


217<br />

sg uV[RP Zjig W.s[ } hg bjdebj h{ m LPsi ba[ dHlaig ujag vHg<br />

uV[RP fjRpS sg drZg hg Vhk le'G qVjhg h{ m LPsi } da>VJ riSJ<br />

sg l[rj wiVg hg s,lg h'Hg h{ ba[ dHlaig ugdra fag sg l[rj wiVj<br />

ba[ qi[ h'H[ fag sg ;VjVg \drZrj| } w.sqPv tj w[ ligi } a.e<br />

wis[ h'H[ fag~fag sg i,B vejMs[ idhSj hg Ziq wiji ds,aj debj<br />

h{ m$$ dHl ai%J s[ spi~drrhji V[ lrjqg ug sg bjaqj } N.u'C w[ i,t<br />

ds,aj h{ ba[ epiP VjVw fjdaLjh s[ lPa s[ Zje[ Vjv WS[ uV[RP }<br />

Vj fjRpS s[ dl,ZJa } ngw q>DdVbj h{ m epiP VjVw fjdaLjh sj `piqjV<br />

]^<br />

dieAw kpwh sµqoKu sUqu jqu gMFI squ vtu ]<br />

eyhu jnyaU jIA kw heI q pwfy Gqu ]<br />

nw eyhu qutY n mlu lgY nw eyhu jlY n jwie ]<br />

Dµnu su mwxs nwnkw jo gil cly pwie ] (pMnw àãÝ)<br />

dwMdw b{lj uV[RP Vj Bp,B lwsj h{ ba[ Vj dHh q{vj hp.sj h{ aoj Vj<br />

dHh lC lwsj h{ ba[ Vj dHh fpijSj hp.sj h{ m u' qVp,t b{lj uV[RP<br />

ZjiV wis[ hV@ Rph Z.V hV m<br />

dHlaig<br />

apvlg ijqjdHS bVplji e.rji@ b"ia@ LPsi ba[ fLP y"hJ sj c.cj<br />

fgi h{ m egaj bVplji dHh fjf sg uPVg hV m b"ia } lF Vjv'G<br />

bfdr,ai a[ zBgbj q>DdVbj debj h{ m W.s[ sj sgV dF=LB wiV rjvg<br />

bjt w[ spiwjdibj debj h{ m dHlaig s[ qjqv[ dry rg lrjqg ug epiP<br />

bjL[ s[ bVpIjHg hV m ##l' dwRp q>sj bjtgb{ duap u.qdh ijujV mm$$<br />

epiqda hg dh>sP lqju r,Dv'G spiwjig a[ dvajCg h'Hg b"ia } lqju<br />

dry WjdH,;a qis WijWi bdZwji s[S sg hjqg h{ m lrjqg ug V[ dHl<br />

dl,ZJa qPhi[ dli NpwjdHbj h{ m<br />

LPsi<br />

liW'aq Ziq ?jvlj f>o<br />

dier[s ba[ h'i dh>sP LjlaiJ dry LPsiJ Wji[ Whpa zBgbj<br />

LWsjrvg riajRp wiV vHg dvdtbj debj h{ m RpsjhiS s[ a"i $a[ ^<br />

1! LPsi } tjS vHg sdrdubJ sg uPn@ fdhVS vHg xB[ fpijS[ w,fC[<br />

ba[ u[ RphVJ } b>V s[Sj h'r[ aJ dWvwpv zBgbj b>V ds,aj<br />

ujr[ m wp,DdabJ@ fdaaJ \LPsi| Vgy@ fjfg@ i'eg@ wjrJ a[ wgdCbJ<br />

} yg; s[Sg h'r[ aJ sPi'G hg lp,B ds,ag ujr[ m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


218<br />

epiqda ejcg ijh<br />

2! dHh LPsi qpidsbJ s[ wfC[ vjh w[ fdhVS@ Bp,DB[ WiaVJ dry<br />

i'Bg tjS@ v'h[ s[ edhS[ fdhVS ba[ dHZi~RpZi df>cJ dry zp>qs[<br />

dxiV m<br />

3! LPsi sg h,Ddabj wp,Da[ WijWi h{ m<br />

4! q>} dl>q+ag qpajdWw u[ LPsi@ w.q wi w[ ZV wqj vr[ aJ iju[<br />

} yjhgsj h{ dw Rpl w'v'G ZV t'h w[ Rpl } s[L dVwjvj s[ s[r[ m<br />

H[o[ rg LPsi s[ qjqv[ Wji[ epiP VjVw fjdaLjh s[ d?bjvjaJ V[<br />

lrjqg ug } q'h dvbj ^<br />

Vgyj b>sdi Vgy ujda Vgyg hP bda Vgyp mm<br />

VjVwp daV w{ l.de ljop rdcbj dlRp dwbj igl mm<br />

duo{ Vgy lqjvgbdV dao{ Vsdi a[ig Wtlgl mm \f>Vj 15|<br />

FjRp Feda wdi Vgyp lsjH[ mm aRp VjVw q't>aip fjH[ mm \f>Vj 470|<br />

epiqda d`vjl`g dHl wjSg r.c sg e,u r,u w[ dri'Zaj wisg<br />

h{ ba[ ##Rpfs[lp yhp riVj wRp ljNj$$ q>VS vHg f+[isg h{ m bjfSg dHw<br />

dwajWyg dry lrjqg ug epiP e'dW>s dl>z fjdaLjh Wji[ dvts[ hV ^<br />

##l+g epiP e'dW>s dl>z ug V[ dHl f+wji s[ Whpa lji[ dHdahjl } fC%<br />

w[ dryjdibj dw W+jhqS } epiP WSj w[ ba[ Rpl s[ Ziq LjlaiJ }<br />

f+rjV wi w[ dh>sP ujda s[ ugRpGs[ idhS sg bjl i,tSg dVlxv h{ m<br />

dHl vHg epiP ug V[ dwlg rg drsrjV W+jhqS Vjv ldhqa Vj h' w[<br />

W+jhqSJ s[ LjlaiJ s[ dWvwpv RpvB h' w[ W+jhqS bjds yji'G riSJ<br />

s[ drbwagbJ } dHw WjB[ dry b>Ddq+a AwjdHbj ba[ Rpfs[L ds,aj@<br />

##H[w' ufp H[w' ljvjdh mm$$ Fjr s[rg s[rdabJ sg Feag } dabje w[<br />

aoj r[s ba[ e+.oJ s[ wiq~wJcJ l.W.Zg dryji dabje w[ w[rv dHw<br />

fiqjaqj sg Feag wiV sj Rpfs[L ds=C% wirjdHbj m<br />

qPiag fPuj<br />

ihMdU mUly BUly AKutI jWhI ]<br />

nwrid kihAw is pUj krWhI ]<br />

AMØDy guµgy AMD AMDwru ]<br />

pwQru ly pUjih mugD gvwr ]<br />

Eih jw Awip fuby qum khw qrxhwru ] (pMnw ááâ)<br />

epiP VjVw V[ s,Ddlbj dw dh>sP aJ qp,T a'G hg FBw[ v'w hV@ u'<br />

fp,Dn[ y,vs[ hV m dur[G Vjis qpVg V[ dHhVJ } s,Ddlbj dw dHh Rplg ai%J<br />

f,oi fPuj wis[ bj ih[ hV m lrjqg ug V[ drb>e wis[ dvdtbj h{ dw<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


219<br />

wvf[ Wp,aJ } bjfS[~bjfS[ bjyjigbJ s[ qaJ bVplji bV[wJ HgLriJ<br />

a[ qPiagbJ } fPuSj dh>sP Ziq h{ m dHl s[ RpvB f+DFP u' dViepS h{@<br />

dVi.wji h{ ba[ drbjfw h{@ ##b{l[ ldaepi f+Ljds$$ uJ lda dy,a bV.s@<br />

liPf } dHw f+[qLi q>VSj dl,t Ziq h{ m dh>sP Ziq blojVJ@ ?jl wiw[<br />

RpCglj s[ ueVVjofpig@ FprV[Lri@ w'hVjiw s[ f+dl,Z q>DdsiJ dry<br />

urjV Rpqi sgbJ b"iaJ Vjv F'e dWvjl s[ w'wLjlaig bjlS dstjH[<br />

eH[ dy,aiJ sj@ lrjqg ug V[ dh>sP Ziq } wjqrjLVj Rpa[dua wiV<br />

dh,a s'Lg ndhijdHbj h{ m lrjqg ug wdh>s[ hV dw bduh[ Ziq blojV<br />

dwl dwlq sg i"LVg s[Se[ ( wg bduh[ ijtLg blojVJ RpKa[ s[ra[ rjlj<br />

wis[ hV ( u[ RpKai hJ dry h{ aJ wg Rph s[ra[ whjRpS s[ h,wsji<br />

hV ( dHl ai%J dLr ug } diLgbJ sgbJ faVgbJ s[ wjq } Rpa[dua<br />

wiV s[@ Vj dvt[ a[ wh[ ujS rjv[ wjiVjq[ wis[ dstjdHbj debj h{ m<br />

ria i,tS[<br />

liW'aq Ziq ?jvlj f>o<br />

A'cdh b>Vp widh fjt>c mm Vj l'hjedV Vj Ydh i.c mm \f>Vj 873|<br />

epiqda s[ qhJrjw sg RpKaqaj } lrjqg ug V[ q>DdVbj a[ Lvjzj<br />

wgag h{ m dh>sP Ziq dry f+yva wHg ai%J s[ ria i,tS@ Fp,Dt[ idh w[<br />

a,f ljZV bjds wiqJ } x'wB wiq~wJc bjt w[ lrjqg ug V[<br />

spiwjdibj h{ m dHl a'G dHvjrj h'i rg wHg wiq~wJcJ Wji[ lrjqg ug<br />

V[ bjfSg fplaw dry Bgwj dB,fSg wgag h{ m<br />

lrjqg ug bjfSg t'u sj a,a w,TdsbJ dvts[ hV ^ r[sJ sj@<br />

LjlaiJ sj@ dl>q+agbJ sj@ lqjija lpaaiJ } a.ai aoj fpijSJ sj<br />

fpir'rjs bV[w s'LJ a'G dF=LB h'Hg ujS w[@ q{G Whpa lji[ b>LJ dry<br />

dHV%J e+.oJ } A'C ds,aj h{ m w[rv bjds l+g epiP e+.o ljdhW ug } dWvwpv<br />

hg dVis'L ujS w[ ba[ qVp,t qjai sj dha{Lg q>V w[ q{G dHl epiP e+.o<br />

} bjfSj Ziq e+.o q>V dvbj ] ba[ q{G bjfS[ bjf } epiP VjVw<br />

s[r ug sj dl,t q>Vsj hJ m dHl vHg q{G epiP sj dl,t hJ m duV%J~duV%J<br />

ojrJ $a[ bjds epiP e+.o } epfa wi ds,aj debj ]@ RphVJ RphVJ ojrJ<br />

$a[ bjds epiP e+.o dxi L'Fj fjRpSe[ m bjds epiP e+.o Vjv dri'Z wiV<br />

rjvj w'Hg rg drbwag lptg Vhk idh lw[ej m q[ij dHh bVpFr h{ m<br />

fi b`l'l sg e,v h{ dw dl,t Ziq s[ f+yjiwJ V[ Ziq } i'BgbJ<br />

wjiV ajv fPi[ wiV vHg riaSj LpiP wi ds,aj Fjr dl,t Ziq s[<br />

dl,ZJaJ } wiq~wJcg ilqJ sj iPf ds,aj h{ m f+{wdBl bv'f h' eHg m<br />

dl,t dvtjigbJ V[ rg qVqi;g sgbJ whjSgbJ zC w[ dl,ZJaJ } Zp.sv[<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


220<br />

epiqda ejcg ijh<br />

wi ds,aj h{ m dya=wji rg qV'wvdfa epiP ljdhWjVJ sgbJ x'B' a[<br />

qPiagbJ WSj w[ dl,tJ } qPiag fPu WSj ih[ hV a[ epiP hpwq ##epi<br />

qPida epi lWs h{$$ sg bBv l,yjHg a'G udebjlPbJ } vJF[ wi ih[<br />

hV m bisjl h{@ rjdhepiP dl,t w"q } epiqda ejcg ijh $a[ y,vS sg<br />

lqi,oj W?LS m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong><br />

\l.a dlfjhg@ uPV 1992|


dHwj WjSg dHwp epip dHw' lWsp rgyjdi<br />

WjSg epiP epiP h{ WjSg drdy WjSg b>Ddq+ap lji[ mm<br />

epip WjSg wh{ l[rwp uVp qjV{ fiadt epiP dVlaji[ mm5mm<br />

\f>Vj 982|<br />

dl,t Ziq s[ WjVg epiP VjVw fjdaLjh V[ LWs~epiP sj dl,ZJa<br />

ds,aj a[ dHvjhg WjSg dry ljiow iPf dry ds=C%jdHbj m dHl[ dl,ZJa<br />

lswj epiWjSg sj l.wvV LpiP wgaj m epiP VjVw s[ bjeqV lq[G Fjia<br />

dry s' r,Dc[ Ziq f+yva lV m s'V'G hg Fjr dh>sP ba[ qplvqjV dHw<br />

sPli[ s[ dri'Zg ba[ bjf'~bjfSg d`vjl`g } y.ej bjt tdh tdh qi<br />

ih[ lV m iju v'F sj lg@ y"wgsjig wjq sg lg@ lisjig wPC sg lg<br />

ba[ uVaj bdebjVaj s[ hV[i[ dry xlg h'Hg lg m l,y a[ lsjyji<br />

dwa[ V;i Vhk lg bjMsj m Ziq s[ ijt[ n[w[sji Ziq } r[y ih[ lV m<br />

e,v wg@ hi fjl[ hV[ij a[ wPC f+ZjV lg m dh>sP Ziq wiq~wJcJ@ uja~<br />

fja a[ qPiag fPuj sg du,v%S dry xdlbj dfbj lg m Fiq~Fpv[dtbJ<br />

dry xlg v'wjHg wpivj ihg lg m WJh xCV rjvj w'Hg V;i Vhk lg<br />

bjMsj m epiP WjSg V[ dHl ai%J `piqjdHbj h{ ^<br />

ta=gbj a Ziqp A'dcbj qv[A Fjdtbj ehg mm<br />

dl+ldB lF dHw riV h'Hg Ziq wg eda ihg mm \f>Vj ÎÎË|<br />

aoj ^<br />

fjag a'i{ qjdvVg fjag fjag ugRp mm<br />

dulp fjhV wRp fjag a'i{ l' fjhV dViugRp mm1mm<br />

FPvg qjvVg h{ H[Rp mm ldaepip ujeaj h{ s[Rp mm \f>Vj ÌÏÑ|<br />

hjwq Rpl lq[G ajwa s[ VL[ dry wpwiq wi ih[ lV m q'qV a[<br />

wj`i s[ drawi[ fj w[ qVqjVgbJ wi ih[ lV m epiWjSg sj `piqjV<br />

h{ ^<br />

wdv wjag iju[ wjljHg Ziqp f>t wdi Rpcdibj mm<br />

wPCp bqjrl lyp y.s=qj sgl{ Vjhg wh ydCbj mm \f>Vj ÉÌÍ|<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


222<br />

epiqda ejcg ijh<br />

iju[ lgh qpwsq wpa[ mm ujdH uejdHdV© W{n[ lpa[ mm<br />

yjwi Vhsj fjdHdV© zjRp mm iap dfap wpdah' ydB ujhp mm<br />

duo{ ugbJ h'lg ljip mm Vwºg rTºg vjdHaWji mm \f>Vj ÉÊÐÐ|<br />

Wpa fPdu fPdu dh>sP qPH[ apiw qPH[ dlip VjHg mm<br />

YdH v[ uji[ YdH v[ ejc[ a[ig eda sphP V fjHg mm \f>Vj ÎÍÌ|<br />

lqju sg dHh' duhg spisLj s[t w[ epiP WjW[ } ail bjdHbj ba[<br />

bwjv fpit s[ yiVJ dry u'sCg wgag ^<br />

ueap uv.sj idt v{ bjfSg dwifj Zjdi mm<br />

duap spbji[ RpWi{ daa{ v{hp RpWjdi mm \f>Vj ÐÍË|<br />

FjHg episjl ug s[ dvt[ bVplji bdebjVaj s[ hV[i[ } sPi wiV<br />

vHg epiP VjVw fjdaLjh V[ #LWs~epiP$ epiWjSg ijhk n[c[ tJsg v'wjHg<br />

} l,y sj qjie dstjdHbj m dl,ZJ s[ dHw lrjv ##a[ij wrV epiP dul<br />

wj aP y[vj$$ s[ RpKai dry epiP WjW[ V[ `piqjdHbj ^<br />

frV bi.Fp ldaepi qda r[vj mm<br />

lWsp epiP lpida ZpdV y[vj mm \f>Vj ÑÌË|<br />

lWsp epi fgij edhi e.Fgij dWVp lWs{ uep WRpijV. mm<br />

fPij W{ijeg ldhu lpFjeg lyp VjVw qVp qjV. mm \f>Vj ÎËÍ|<br />

aoj ^<br />

lWsp sgfwp ria{ dahp v'dH mm \f>Vj ÎÎÌ|<br />

sPli[ LWsJ dry ljig epiqda vdhi sj q>ar #LWs$ } epdibjHg<br />

s[ w[ s[hZjig epiP dlvdlv[ } lqjfa wiVj lg a[ b>a h'dHbj rg dHl[<br />

ai%J m epiP biuV s[r f>urk fjdaLjhg V[ 1604 Hglrg } epiP e+.o<br />

ljdhW sg l.fjsVj wgag m epiP e+.o ljdhW dry ldaepiJ sg WjSg a'G<br />

dHvjrj h'i f+dl,Z lP`g FeaJ@ l.a wrgbJ a[ F,BJ sg WjSg } rg I'e<br />

oJ ds,ag m Rpfi.a epiWjSg } RpKyj oJ ds,aj ba[ ldawji ru'G e+.o<br />

ljdhW s[ dVrjl~blojV h[n bjfSj bjlS i,Ddtbj m<br />

dHl e+.o dry dwl[ rg f+wji sj uja~fja@ RPy~Vgy@ Ziq~wiq@<br />

i.e~iPf@ Vlv a[ s[L~drs[L sj drawij Vhk wgaj debj m dHl vHg<br />

epiP e+.o ljdhW ug } drLr qVp,taj s[ f+dadVZ lqdNbj ujSj hg I'e<br />

h{ m Fjia s[ f+dl,Z d`vjl`i a[ ljWwj ijLBifag cj! ijZj d*LVV<br />

s[ v`;J dry ##l+g epiP e+.o ljdhW fgiJ f{Q.WiJ sg duMsg ujesg<br />

bjrj; hV m$$<br />

l+g epiP bqisjl ug s[ dlig ije dryv[ hpwq bVplji ##epiWjSg<br />

dHlp ue qdh yjVSp$$ h{ m epiWjSg l.lji vHg yjVS qpVjij h{ m dHh<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


dHwj WjSg dHwp epip dHw' lWsp rgyjdi<br />

223<br />

ijh a'G tp>DN[ fJZg } ejcg ijh $a[ dvbjMsg ] ba[ l.lji lqp>si a'G<br />

fji v.zjMsg h{ m<br />

spVgbj dry lji[ Zjidqw e+.oJ sg fi.fij bjf'~bjfSg h{ m<br />

awigWV lji[ ZiqJ s[ e+.o RphVJ s[ bjePbJ s[ fiv'w~eqV Wjbs<br />

hg dvt[ eH[ dqvs[ hV@ f+>aP bjds e+.o dHl f,Dt'G dVijvg a[ drL[L h{lgba<br />

i,tsj h{ m epiP ljdhW V[ bjf bjfSg hIjag dry epiP ljdhW sg WjSg<br />

a[ FeaJ sg WjSg } e+.o iPf dry l.wdva wgaj m<br />

q{wjdv` bjfSg f+dl,Z fplaw dl,t divguV dry dvtsj h{ ^<br />

dl,ZJaJ sg f+qjdSwaj s[ f,t a'G dl,t qa sPu[ qaJ a'G dVijvj<br />

h{ m l.lji s[ Whpa lji[ Zjidqw qhJfpiL bjfS[ df,DA[ lr{~idya<br />

dHw rg lai Vhk A,c w[ eH[ m blk RphVJ sg dl,Ddtbj w[rv<br />

irjdHaJ uJ sPdubJ r,Dv'G ds,ag eHg ujSwjig bjli[ hg<br />

ujSs[ hJ m v[dwV dl,t ldaepiJ sg WjSg RphVJ bjf l.Fjvg m<br />

RphVJ dur[G A.s~W.sg dry iyg@ Rpr[G dur[G Lp,Z iPf dry q"uPs<br />

h{ m<br />

dHh dHw bB,v l,yjHg h{ dw epiWjSg bwjv fpit r,Dv'G F[ug h'Hg<br />

ldaepiJ spbjij f+eB h'Hg h{ ^<br />

ldaepi wg WjSg lda lda wdi ujShp epidlthp<br />

hdi wiaj bjdf qphhp wTjH[ mm \f>Vj 308|<br />

spVgbJ sj f+dl,Z dvtjig a[ d`vjl`i cj! WiVjic Ljh epiWjSg<br />

sj bdZb{V wiV Wjbs dvtsj h{ ^<br />

dl,tg dHw liW~drbjfw borj l.fPiV uea Ziq h{ ba[ qVp,t<br />

qjai } lqjVaj sj l.s[L ds>sj h{ m dHl e,v sg epiWjSg<br />

dry i,u w[ drbjdtbj wgag eHg h{ m dl,tJ } dHM Vhk l'ySj<br />

yjhgsj dw dl,tg dHw h'i y.ej Ziq h{@ le'G dHl s[ RpvB dHM<br />

l'ySj yjhgsj h{ dw w[rv dl,tg hg Vr[G Ip,e sj Ziq h{ m dHh<br />

fPiV a"i $a[ fpijS[ qaJ sg oJ q,vsj h{ m dHh dl,Z wiV vHg<br />

dwajWJ dvtS sg l?a v'C h{ m sPu[ qa #l,yjHg$ f+>aP dl,t<br />

qa FifPi l,yjHg h{ m epiP VjVw s[r ug hg dHw b{lg drL[L<br />

l,yjHg hV u' dHh s,ls[ hV dw ljcg Ziag a'G dWVJ h'i rg<br />

ZiagbJ ba[ q>cv bjds hV m fdhvgbJ ZiagbJ aJ Wl@ dHl<br />

v'w ba[ f+v'w \lrie| Vjv hg rjlaj i,tsgbJ hV m dHh<br />

wdhSj dw RphVJ fplawJ dry h'iVJ ZiagbJ sj riSV h{@<br />

RphVJ s[ bioJ } ZPh zlgB wiV rjvg e,v ]m !!!!l,yjHg<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


224<br />

epiqda ejcg ijh<br />

dHh h{ dw dl,t Ziq riaqjV qVp,t sgbJ RpvNSJ sj rjhs<br />

h,v a[ f+LVJ \l.dlbJ| sj RpKai h{ m<br />

epiWjSg a[ ljdH>l wHg f,tJ a'G r,t~r,t ujfsg h{ m ljdH>l Fjr[G<br />

b>aJ sg t'u wi w[ dl,tiJ $a[ fp,ug ds,lsg h{@ f+>aP Rph bu[ aw epiWjSg<br />

s[ bojh lqp>si sj fjijrji Vhk fj lwg m dqljv s[ a"i $a[ ^<br />

Ziag h'ip fi{ h'ip h'ip mm<br />

dal a[ Fjip av{ wrSp u'ip mm16mm<br />

w[a[ dH>s y.s lPi w[a[ w[a[ q>cv s[l mm35mm<br />

aoj ^<br />

dao{ t>c q>cv riF.c mm u[ w' wo{ a b>a V b>a mm<br />

dao{ v'b v'b bjwji mm!!!37mm<br />

aoj ^<br />

fjajvj fjajv vt bjejlj bjejl mm22mm \ufpug|<br />

w'dB W+hq>c w' njwpip lpbjqg liW ugbj wj sjaj i[ mm \f>Vj ÎÉÊ|<br />

b>a ljdH>l } h'i ZiagbJ@ y.siqJ@ lPiuJ bjds dlajdibJ sg<br />

h'Gs } q>VSj dfbj a[ dHh debjV epiP e+.o ljdhW sg t'u wgdabJ<br />

hg f+jfa h' lwsj h{ m h;jiJ hg ljvJ a'G ljdH>l dHl doRPig $a[ fdhij<br />

ds>sg bj ihg lg dw lPiu tv'aj h{ ba[ Ziag a[ y.s lPiu spbjv[<br />

zp>qs[ hV m dHl e[C Vjv ija dsV WSs[ hV@ ip,aJ dxisgbJ hV a[<br />

y.s e+dhS ba[ lPiu e+dhS v,es[ hV m fi epiWjSg dHl a,o } lf,LB<br />

wisg ] dw ^<br />

F{ drdy lPiup F{ drdy y.sp mm<br />

w'h wi'Cg yva V b>ap mm \f>Vj ÌÎÌ|<br />

bjds epiP e+.o ljdhW sg dHvjhg WjSg RpKyg FJa sg ih,lrjs@<br />

lpigvg@ ilgvg@ ugrV~sjag@ s{rg~wjdr h{ m dHl sj drLj~rlaP<br />

]_l,y@ w[rv l,y a[ fiq l,y m ije~W,Z h'S wiw[ f+jSg qjai vHg<br />

h'i rg rZ[i[ dt,y sj wjiV WS ihg h{ m v'w~ZjiVj s[ bjsiLJ a[<br />

r.V~lpr.V[ iPhjVg egaJ sg fBjig h{ m ##bVa wvj h'dH njwpip ydCbj$$<br />

\f>Vj 1081| lhg `piqjV h{ m<br />

slr[G fjdaLjh epiP e'dW>s ljdhW V[ V.s[C drt[ 1708 Hglrg }<br />

##f'og fiq[li wj ojVp$$ \f>Vj 1226| Fjr epiP e+.o ljdhW } epie,sg<br />

$a[ lpL'dFa wgaj m liPf sjl F,vj wiaj qdhqj f+wjL bVplji slq[L<br />

ug V[ bjfS[ dl,tJ } hpwq ds,aj dw ##epiP e+.o ljdhW sj fjn q[i[ ljo<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


dHwj WjSg dHwp epip dHw' lWsp rgyjdi<br />

225<br />

Wja wiV lqjV h{ m q[ig bjaqj e+.o dry ba[ ligi f>o dry h'r[ej m$$<br />

wjL@ blk Vjq Zigw dl,t dHl l,yjHg } f,Dv[ W.V% w[ bjfSgbJ dV,ug<br />

a[ f>ow b"wCJ sj h,v v,Fs[@ dwMdw dHh epiWjSg hg h{ u' ugrV<br />

s[ lji[ f,t dHw~lqjV Rpljisg@ RpFjisg a[ Rpl } ldhu qjie sj<br />

fJZg WSjMsg h{@ us dw h'i Ziq ugrV sg dHw~f,tg Rpljig hg wis[<br />

hV m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


Vqag ljdha a[ dl,t w"q<br />

dHh dHw dl,Dw[W.s f,wg e,v ] dw wvq sg ajwa W.sPw sg e'vg<br />

Vjv'G rg r,Z qji wisg h{ m wvq hg NPn a[ l,y sj dVt[Cj wi w[ w"qJ<br />

} bjfS[ dHdahjlw dril[ Vjv upCV vHg f+[iVj a[ debjV sj sgrj<br />

uejMsg h{ m f+>aP wHg rjig dri'Zg Zjidqw w,BCaj i,tS rjv[ L{ajVg<br />

dvtjig s[ h,o wvq bj ujS wi w[ sPlig w"q } Vj fPij h'S rjv[<br />

zjB[ sj ljhqSj wiVj f{Gsj h{ m dl,t w"q f>ujW $y dHl lq[G W.sPw sg<br />

e'vg sj dLwji h' ihg h{ m sPli[ W.V[ dl,t Ziq Wji[ Whpa wpN Qva~<br />

qva dvt w[ F.dcbj uj dihj h{ m dl,tg iPf dry rg wHg fjt>cg dl,t<br />

Ziq s[ qp,Tv[ dl,ZJaJ } Zp.svj a[ ive,c wiV vHg dl,t qjiP fplawJ<br />

dvt w[ dl,t w"q sgbJ r.cgbJ fjRpS $a[ apv[ W{n[ hV m ijZj lpbjqg@<br />

bt"ag dVi.wjig@ VjqZjig wPw[ a[ siLV sjlgbJ V[ aJ b{GBg dl,t Ziq<br />

sgbJ fplawJ s[ T[i hg vj ds,Da[ hV m dHh q>VSj fr[ej dw dHV%J s[<br />

fjt>c } WTjrj s[S rjv[ ljc[ hg ep.qijh h'H[ rgi qPhivg waji dry<br />

lV m dHh dwM ba[ dwr[G h' dihj h{ ( RpKai dl,Zj ba[ l.t[f h{ dw ljc[<br />

dl,t Wp,ZgugrgbJ a[ dvtjigbJ fjl dHV%J s[ fjH[ uj ih[ Fpv[dtbJ sj<br />

RpKai s[S vHg hjvg lqJ hg Vhk h{ m dl,t dvtjigbJ sg deSag<br />

b,u du>Vg fdhvJ Vhk lg fi x[i rg lqp,yg dl,t w"q dHh l.ajf N,v<br />

ihg h{ m<br />

sjl } wpN dHh' duhgbJ drfiga fplawJ fC%V sj lpFje f+jfa<br />

h'dHbj m dHV%J dr,Dy'G wpN wp BPwJ s[ w[ bjfSg lp,ag h'Hg w"q } Q{ia<br />

Fdibj hvPSj s[S sg dHuj;a bjfS[ fjnwJ fjl'G v{Sg yjhJej m lF<br />

a'G d;bjsj VpwljV dqlBi W{BVg s[ dHVljHgwv'fgcgbj V[ wgaj h{ m<br />

dHh b>ei[;g dry dvdtbj h'dHbj h{ a[ ljig spVgbJ dry fdC%bj uJsj<br />

h{ m sPligbJ w"qJ dHl } fC% w[ dl,t w"q s[ ugrV T.e@ ldFbjyji<br />

a[ dl,t Ziq Wji[ qjCg y.eg ijH[ WSjMsgbJ hV m dHl wPC s[ FJc[<br />

} F.VS a'G fdhvJ wpN wp ;iPig BPwJ h[n bVqag fplawJ dr,Dy'G s[<br />

ih[ hJ m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


Vqag ljdha a[ dl,t w"q<br />

227<br />

dHh fplaw b>ei[;g dry h{ m<br />

Sikhism A Spiritual Failure by Harkdass Ajnabi, Publisher,<br />

Handy Prints Ltd. 25 Cross Green Lane Leeds LS9 8LJ. UK f>Vj<br />

81 $a[ dvtsj h{ ^<br />

I burned the Siropaw and threw the ashes in the dirty<br />

dustbin, abusing the saint and rejecting his Siropaw<br />

practically and technically.<br />

epiP zi dry dli'fjY sg Whpa qh,aaj h{ m f+>aP dHh V`ia<br />

Vjv Fdibj b,e dry a[ dxi e.s[ clB dW>V dry lp,Bsj h{ m<br />

As I would look at the Photograph of Nanak. I would<br />

automatically think of Monkey and looking at photograph<br />

of Nand Singh a Bear. (Page 81)<br />

b,De[ dvtsj h{ ^<br />

There are Hundred of such mistakes in Guru Granth to<br />

be discussed in the following pages, what level of intellect<br />

and understanding, judgement and forethought did all the<br />

People, the Gurus and Saints have? In my view they were<br />

all in<strong>com</strong>plete and hence the mistakes went unchecked in<br />

lack of knowledge and innocent ingnorance. (Page 83)<br />

Blasted spiritual failure as in the Sikh Guru themselves<br />

and all the Sikh Saints and devotees that are suffering the<br />

fate of spiritual ditch. It was all the fault of the technical<br />

mistakes in the writing of the Guru in Guru Granth.<br />

bioja epiP e+.o ljdhW dry l{GwC[ QvagbJ hV m epiP VjVw ljdhW<br />

ug sg x'B' WJsi rieg h{ m WjWj V.s dl>z ug sg x'B' di,A rieg h{ m<br />

bjadqw a"i $a[ epiP ljdhWjV a[ l.a lF x[v% lV m dHdabjds m dHl<br />

a'G dHvjrj rg h'i Whpa wpN epiP ljdhWjV a[ l.a qhjaqJ@ Lhgs dl,tJ<br />

ba[ slJ fjaLjhgbJ sg u'a epiP e+.o ljdhW Wji[ WCg zBgbj<br />

LWsjrvg ria w[ dtvg RpcjHg eHg h{ m dwajW s[ wpN hg l`[ fC%<br />

w[ ligi Qp,Dl[ dry w.WS v,e uJsj h{ m dHh' duh[ epiP dV>swJ sj w"q<br />

V[ hpS aw V'dBl dwM Vhk dvbj m iLsg V[ dwajW l{BjdVw ridl;<br />

dry qplvqjVJ s[ f{Q.Wi qph.qs ljdhW Wji[ wpN dB,fSgbJ dvtgbJ<br />

duhCgbJ ?jl dri'Zg Vhk lV m dxi rg ljig spVgbJ s[ qplvqjV FCw<br />

RpKn[ m iLsg ujV vpwjMsj dxisj h{ m ujfjVg bVprjsw } Api[ qji<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


228<br />

epiqda ejcg ijh<br />

w[ qpwj ds,aj debj a[ dHBjvgbV bVprjsw hlfajv dry dfbj<br />

dwlqa } i' dihj h{ m<br />

dhis[ r[Zw lPyVj ^ w'h[VPi Wp,w dcf' ds,vg~uv.Zi r,Dv'G VrgV<br />

f>ujWg Fje y"oj fjn~fplaw Ajfg eHg h{@ dul dry dl,t ldaepiJ<br />

ba[ dl,t LhgsJ s[ dy,ai dh>sP i.ea s[ w[ Ajf[ eH[ hV m FjHg dsbjvj<br />

ug ba[ FjHg qag sjl ug s[ ev uV[RP fjdHbj drtjdHbj debj h{ m<br />

RpV%J s[ q,Do[ $a[ dB,wj dyadibj debj h{ m w[l df,DA[ dtvi[ drtjH[ eH[<br />

hV ba[ RpV%J sj dyhij sjhCjhgS drtjdHbj debj h{ m Wjv epiP e'dW>s<br />

dl>z ug s[ w[l slaji[ dr,Dy'G de,yg vjdeM Wjhi dHM drtjH[ eH[<br />

hV dur[G Wjwg dh>sP dy,aiJ s[ w,DB[ h'H[ drtjH[ eH[ hV m dHl ai%J dl,t<br />

Vphji@ dl,t dHdahjl a[ dl,t ldFbjyji } dreC[ iPf dry f[L wi w[<br />

dl,t dhidsbJ } rvP.ZiS sj w'Nj IaV h' dihj h{ m<br />

l.V ijHg; i[cgY v.cV a'G 26 uPV dsV Lpwirji } ljT[ debjiJ<br />

ru[ bVjRPGl wgaj debj dw epiP VjVw dwMdw dh>sP Ziq dry f{sj<br />

h'dHbj lg@ dHl vHg LpiP dry Rpl $a[ dh>sP Ziq sj f+Fjr dihj h{ m<br />

Wjbs dry Rph qplvqjV fgiJ `wgiJ sj qpiLs WS debj m<br />

b`QjdVlajV sg dHw qplvq b"ia Vjv Rpl V[ drbjh wi dvbj m<br />

Rph q,Dw[ s[ h,u vHg s' rji debj usdw bjq W.s[ fjl'G qpLwv Vjv<br />

dHw rjig uj hp.sj h{ m dHh wp`i lpS w[ f+'B{lB wgaj debj m Whpa y.ej<br />

h'dHbj fi Whpa ljij bSe"dvbj hg VpwljV h' dihj h{ m<br />

dqlBi W{BVg V[ bjfS[ dHVljHgwv'fgcgbj bj` rivc divguV<br />

f>Vj 247 dry u' dvdtbj@ Rpl sj bVprjs hj;i h{ ^<br />

##f>ujW s[ dl,t \epiP| VjVw \s[r ug| } bjfSj bjeP q>Vs[ hV<br />

u' dw f>si%rk lsg dry wWgi \ug| sj y[vj h'dHbj m 1469 dry vjh"i<br />

vje[ f{sj h'dHbj m Rph epiP uJ Bgyi WS debj ba[ Rpl s[ bVpIjHg<br />

y[v[ uJ dl,t whjRpS v,e fH[ m Rpl V[ dHw bduh[ Ziq sj f+yji wgaj<br />

u' dw uja~fja ba[ Wp,a fPuj a'G RpKfi lg ba[ bjfS[ spbjv[ s[<br />

dHlvjqg Ziq a'G Whpa f+Fjdra lg m Rph d;bjsj i,W } ;,Di[ ;,Di[ dry<br />

q>VS rjvj lg@ Vj dw dHw dHVljV dry m Rpl V[ dltjdHbj dw i,W<br />

?jl a"i $a[ hig s[ Vjq Vjv fPdubj ujr[ u' dw drL} sj dHw VJ<br />

lg@ Rpl sg q"a a'G qei'G qp,t epiPbJ sg dHw vCg api fHg m<br />

fdhvJ fdhvJ dq,a=aj fPiWw a[ Wjbs dry qplvqjVJ Vjv<br />

spLqVg sj ir,Hgbj bfSjdHbj ba[ r,cg `"u s[ V[aj WS eH[ m RpV%J<br />

sj ijuVgdaw dHdahjl h'i dwa[ fdC%bj uj lwsj h{ m y"o[ epiP@ epiP<br />

ijqsjl ug V[ b>Ddq+ali drt[ dHw fdr,ai avjW a[ q>si WSjdHbj<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


Vqag ljdha a[ dl,t w"q<br />

229<br />

u' dw dl,tJ sj w[Gsig blojV WS debj m f>ur[G epiP \l+g epiP biuV<br />

s[r ug| V[ bjfS[ a'G fdhv[ epiPbJ sg WjSg v{ w[ fdhvg dl,t WjHgWv<br />

dabji wgag m l+g epiP e'dW>s dl>z ug slr[G epiP V[ sPlig dwajW dabji<br />

wgag m b>Ddq+a AwjdHbj ba[ wlq ypwjHg dw Wp,a fPuj Vhk wiVg m<br />

dl,t epiPbJ a'G dHvjrj dwl[ b,De[ Vhk NpwSj a[ WC[ bV't[ aigw[ Vjv<br />

fjiBg } dHw Zje[ dry fi'dHbj@ vCjHg hi dHw dl,t vHg dHw ai%J<br />

Zjidqw `i; WSj ds,aj m us'G \l+g epiP| e'dW>s \dl>z ug| V[ bjfSj<br />

RpaijdZwjig w'Hg Vhk ojdfbj aJ RpV%J V[ ljdhW vej w[ dl,t WjHgWv<br />

uJ e+.o \l+g epiP e+.o ljdhW| } fPuj sj Rps[L WSj ds,aj m dHh RpV%J<br />

sj VJ Bp,BS rjvj dHw qjie siLV WSj ds,aj m dHh u' fp,ASe[ dHl<br />

a'G hg fPiV h'Sj h{ ba[ dl,t WjHgWv WC[ bsF,pa aigw[ Vjv fpijSg<br />

dh>sg FjLj dry dvdtbj h'dHbj h{ m dHh i,W } ;i[ ;i[ dry q>Vs[ h'H[<br />

Rpl sg H[waj dry drLrjl i,tsj h{ m drL} s[ WC[ VJ RpKyg ajwa<br />

s[ VJ q>V[ eH[ hV dul dry fPuj sg qVjhg h{ m fi dul ai%J epiP e+.o<br />

ljdhW ug } fPdubj uJsj h{@ ipqjv[ yC%jH[ uJs[ hV@ lujdHbj uJsj<br />

h{@ dHl ai%J Wp,a fPuj } WCjrj ds,aj uJsj h{ m WC[ ljZjiV dh>sP rdhq<br />

dHl dry Ljqv hV dul ai%J dw eJ } fdr,ai q>VSj m bjaqjrJ sj<br />

WvgsjV ba[ lF wpN epiP a'G dVAjri wiVj m hpS s[ ljvJ dry dl,tg<br />

drLrjl lF wpN l'ys[ lqNs[ h'H[ drL} Ziq r,v rZSj LpiP h' debj<br />

h{ m WC[ dl,tJ V[ hpS uja~fja bfSj vHg h{ m dHh uV[RP fjMs[ hV<br />

ba[ dh>sP igag dirju ba[ daRphji qVjMs[ hV m epiP e'dW>s dl>z ug<br />

sj fBVj drt[ dHw q>si h{ dul dry RpV%J sgbJ IjsJ hV m b>Ddq+ali<br />

sj q>si Fjia s[ qVq'hw lojVJ dr,Dy'G dHw h{ m dHh dHw i,W } hig<br />

s[ VJ Vjv bidfa h{ m fi dHh drLrjl wgaj uJsj h{ dw dHl dwajW<br />

spbjij r[dtbj uJsj h{ m$$<br />

Rpfi'wa dqlBi W{BVg sg dvta fdC%bJ dl,Z hp.sj h{ dw Rph dl,t<br />

Ziq Wji[ wpN Vhk ujSsj m ep.qijh wgaj debj ujS WpN w[ b{GBg dl,t<br />

w,BCaj s[ l"C[ d?bjvJ s[ r,l h' w[ RPv~uvPv dvt qjdibj m spVgbJ<br />

s[ v'wJ } dl,t Ziq Wji[ l,Dy' l,y s,lS vHg ;iPig h{ dw dHl dvta<br />

sj drLv[LS wi w[ ngw dl,DB[ w,DT[ ujS m<br />

\R| wg epiP VjVw wWgi sj y[vj lg (<br />

wWgi ug a[ epiP VjVw ljdhW ug awigWV 49 ljv lqwjvg ih[ m<br />

epiP VjVw fjdaLjh V[ fdhvg Rpsjlg awigWV 30 ljv sg Rpqi dry<br />

LpiP wgag m wWgi f>og qjdlw f,ai s[ drL[L b>w V.Wi 7@ f>Vj 26 l.V<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


230<br />

epiqda ejcg ijh<br />

1970 dry dHl e,v sg fpLBg wgag eHg h{ dw epiP VjVw a[ wWgi<br />

ljdhW 20 rdi%bJ a'G rZ[i[ dqvs[ upvs[ ih[ hV m epiP w"S lg ( sj<br />

dVajij wiV vHg lj} dHdahjlw a,oJ a[ s'VJ qhJfpiLJ sg WjSg sj<br />

bdZb{V WC[ dZbjV Vjv wiVj fr[ej m bjRp l.t[f iPf dry dryji<br />

wigH[ m wWgi f>og qjdlw f,ai dry dvdtbj h{ ^<br />

wjLg q[G hq f+eB h{@ ijqjV.s dyajH[ m<br />

Fjr@ wWgi ug ijqjV.s ug s[ y[v[ lV m dHdahjl wWgi ug sj ijqjV.s<br />

ug fjl'G tClj \ijq q>ai| v{ w[ bjijZVj wiVg fpLBg wisj h{ m epiP<br />

VjVw fjdaLjh s[ dqvjf a'G fdhvJ wWgi ug brajirjsg lV m dqljv<br />

s[ a"i $a[ ##ljrv lp.si ijqHgbj mm q[ij qVp vjej a'dh mm$$ \f>Vj 335|<br />

aoj ##bjl fjl zV apilg wj dWirj qjN WVj idl ejRPG i[ mm$$ \f>Vj<br />

338| Fea ug sg WjSg fdC%bJ a[ dryjdibJ dl,Z hp.sj h{ dw Fea<br />

ug dHl lq[G brajirjsg lV@ dViepS liPf s[ bjLw epiP VjVw<br />

fjdaLjh sg LiV bjdHbJ hg h'H[ m epiP VjVw ljdhW drbwag Ij<br />

braji fPuj s[ w,BC dri'Zg lV ba[ dli` dVi.wji s[ RpfjLw lV m<br />

`piqjdHbj h{ ^ ##ljdhWp q[ij H[w' h{ mm H[w' h{ FjHg H[w' h{ mm$$ \f>Vj 350|<br />

ba[ ##H[wq H[w.wjip dVijvj mm bqip bu'Vg ujda V ujvj mm beq<br />

be'yip iPfp V i[dtbj mm t'ua t'ua zdB zdB s[dtbj mm$$ \f>Vj 838|<br />

dHdabjds m<br />

87 :<br />

Encyclopaedia of World Religion by G.T. Betney Page 246-<br />

The Sikhs of the Punjab owe their rise to Nanak, a<br />

follower of Kabir in the 15 th century born not far from<br />

Lahore in 1469. He became a Guru or teacher and his<br />

followers were termed Sikhs or disciples. He taught a<br />

religion free from caste and idolatry, having been largely<br />

influenced by the growing Mohamedanism around him,<br />

but he still remained more of a Pantheist than a<br />

Monotheist and the taught that God should be specially<br />

worshipped under the name of Hari, one of the titles of<br />

Vishnu. After his death there succeeded him a line of<br />

Gurus, who at first friendly developed great hostility to<br />

the Mohammedans and became largely military leaders.<br />

Their political history must be read else where. The fourth<br />

Guru Ramdas set up a lake temple in the sacred tank at<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


Vqag ljdha a[ dl,t w"q<br />

231<br />

Amritsar, which became the headquarter of the Sikhs. The<br />

fifth Guru Arjan <strong>com</strong>piled the Ist sikh Bible largely from<br />

precepts of his predecessors. Gobind the tenth Guru<br />

<strong>com</strong>piled a second book of supplement, devised from of<br />

Baptism, imposed a vow not to worship idols, to bow to<br />

no one but Sikh Guru. And in many ways cemented the<br />

bonds of party war was made a religion duty, and while<br />

Gobind refused to name successor. As Guru, he created<br />

the Sikh Bible (or Granth) a permanent object of worship<br />

with the sahib. Henceforth it was to be their infallible<br />

guide whatever they asked it would show them. The Sikh<br />

Bible is written in the old Hindi Dialect, with a peculiar<br />

mode of writing, it declares the unity of God. But based<br />

on Pantheistic ideas, many of the names are of the<br />

supreme deity. It forbids image worship, but the way in<br />

which Granth itself is worshipped, dressed and decorated<br />

goes far to elevate it into an idol. Many ordinary Hindu<br />

superstitions are included in it such as, the belief in the<br />

sanctity of the cow, the vast number of transmigrations<br />

of souls and <strong>com</strong>plete submission to the Guru. In recent<br />

years Sikh faith has very considerately retrograded<br />

forwards. Many Sikhs now adopted caste, wear the<br />

Brahmanical thread and observe Hindu festivals and<br />

ceremonies. There is notable temple of Gobind at Patna<br />

containing many remains of him. The temple at Amritsar<br />

is one of the most striking sights in India, it is dedicated<br />

to one God under his name Hari, but he is believed to be<br />

visibly represented by the sacred book.<br />

fpijaV iyVjrJ s[ dHdahjl s[ f,ai[ xi'dvbJ faj v,esj h{ dw<br />

ijqjV.s ug } rg l,Dy[ Vjq sg f+jfag l+g epiP VjVw ug a'G h'Hg m<br />

awigWV s' l" ljv fpijSg h,o dvta dh>sg dry dvtg fplaw fpijSg<br />

l.evg Fje sPuj@ l`j 243 $a[ dHl ai%J dvdtbj h{ ^ ##Ih WyV e'LdB<br />

us WjW[ lpSjHg aJ epljHk \ijqjV.s ug| epiP ug w[ yiV'G fi q,oj B[dwbj<br />

a[ h,o u'C w[ bjdtbj@ #u' apq qpN[ Rpfs[L s[r'e[ l' q{G dhis[ q[G itJej m$<br />

aJ WjW[ V[ q>a= Rpfs[L wgaj_wdh #ldaVjq$ dHh yji b,ti l,a h{<br />

ba[ h'i a={epS flji[ blda h{ mm$ dHh ri v{ w[ bjfS[ bjlS fi debj m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


232<br />

epiqda ejcg ijh<br />

Ij dHh woj wWgi ug V[ lpSg u' ijqjV.s l+g WjW[ ug wj dLL h'dHbj<br />

aJ wWgi ug xPvfjV v{ w[ WjWj ug wj siLV wiV[ bjH[ m<br />

sjsP f>og wWgi f>ogbJ sg hg dHw WiJy h{ m RpV%J sgbJ iyVjrJ<br />

dry epiP VjVw s[r ug } dViepS f>o s[ lPiu q>DdDVbj h{ ##uV VjVw<br />

sjsP sdHbjv ijzr ijRp ll duRp dsf[ m Rpai dsdl Rpaq FdHRp<br />

dViepS Fea VjVw epiP m$$ fpijSg l.evg@ dh>sg FjLj@ l`j 245 dry<br />

wWgi ug } epiP VjVw fjdaLjh s[ si a'G Vjq sg f+jfag sg h'S sg<br />

fpLBg wgag eHg h{ m dvdtbj h{ ^ ##uW b{lj Rpfs[L l+g WjW[ ug wWgi<br />

u'e wgaj a[ ldaVjq wj Vjq q>a= dsaj aJ WjW[ bjdtbj dHh' yji<br />

b,ti a[i[ dhis[ wj aq hiV hji[ h{ m$$ bV[wJ h'i dHdahjlw lWPa<br />

RpfvWZ hV dul a'G Fv[ hg dl,Z hp.sj h{ dw wWgi ug epiP VjVw ug<br />

s[ dLL lV m<br />

\b| qplvqjVJ Vjv r{i<br />

epiP VjVw a[ RpaibdZwjigbJ V[ ;pvq s[ d?vj` hg uhjs wgaj<br />

lg m Rpl lq[G ujWi dh>sP rg lg ba[ qplvqjV rg m bjfl dry tdh tdh<br />

w[ vC qi rg ih[ lV m F.ejSg s[ Ip,Z dry epiP ljdhW s[ d?vj` fhjCg<br />

iju[ dh>sP lV a[ RpV%J s[ ljog ujWi qplvqjV rg m dHl Ip,Z dry fgi<br />

Wp,ZP Ljh \qplvqjV| V[ bjfS[ W,Dy[ a[ la l" qpigsJ lpq[a epiP ljdhW<br />

sj ljo ds,aj m dHl a'G ljWa h{ dw epiP ljdhW dwl[ q;%W uJ Ziq s[<br />

d?vj` Vhk lV@ dli` ;pvq } dqBjRpSj yjhp.s[ lV m epiP VjVw ug<br />

sj ugrV ljog qisjVj qplvqjV lg m siWji ljdhW l+g b>Ddq+ali sj<br />

Vkh f,oi i,tS rjvj ljHk qgbJ qgi rg qplvqjV lg m<br />

\H| dh>sg sg fpijSg dvfg dry epiP e+.o ljdhW sg iyVj<br />

dvtSj<br />

v[tw sg dHw r,cg Fp,v h{ us dw epiqptg b,tiJ dry dHl sg<br />

bjfSg dvfg h{ m VrgV t'u bVplji dHh dvfg dh>sg a[ l.ld*a a'G rg<br />

fdhv[ sg h{ m<br />

\l| W,pa~f+lag<br />

epiqda sj qPv dl,ZJa ##lWsp epiP lpida ZpdV y[vj$$ h{ m epiP e+.o<br />

ljdhW bwjv fpit s[ epSJ sj l.e+dh h{ m dHl WgC sg l.Fjv ipqjdvbJ<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


233<br />

dry wiVg a[ ldawji r,Du'G q,oj B[wSj wsjdya Wp,a~f+lag Vhk h'<br />

lwsg m epiP wj dl,t LWs sj fpujig h{ Vj dw fadibJ sj m<br />

\h| eRP~fdr,ai<br />

dl,t eRP } W+jhqS rJe fdr,ai Vhk q>Vsj m epiP VjVw fjdaLjh<br />

V[ f>DdcaJ s[ dHl fjt>c } ##eRP dWijhqS wRp wip vjrhp e'Wdi aiSp<br />

V ujHg mm$$ \f>Vj 471| wdh w[ V.ej wgaj m epiP wj dl,t eRP } sp,Z<br />

s[S rjvj dHw y.ej ujVri lqNsj h{ Vj dw W+jhqSJ rJe eRP fPu<br />

\qjaj| m<br />

\w| drL} FerjV sg fPuj<br />

epiP `piqjV h{_##W+hqj dWlVp qh[lp V w'Hg mm brip V sgl{ H[w'<br />

l'Hg mm$$ \f>Vj 1035| epiP ljdhWjV V[ bwjv fpit } wHg VjrJ Vjv<br />

Ijs wgaj h{ fi dyajrVg ds,ag dw ^ ##dwaiq Vjq wo[ a[i[ duhWj mm<br />

lda Vjqp a[ij fij fPiWvj mm$$ \f>Vj 1083| hig ijq@ VjijdHS@ Wgnvj@<br />

qpijig@ iqHgbj bjds bwjv fpit } dHV%J VjrJ Vjv Ijs wgaj uJsj<br />

h{ fi brajiJ s[ Vjq wi w[ Vhk dwMdw epiP ljdhW brajirjsg<br />

Vhk lV m dyajrVg h{ ##d*LV dWLV wWhP. Vj dZbjRP$$ l+g siWji<br />

ljdhW@ b>Ddq+ali dry hig drL} sg fPuj hp.sg bjtSj@ dli`<br />

ep.qijhwp.V Tp,yiWj;g ]m<br />

\t| uja~fja<br />

bVqag ljdha a[ dl,t w"q<br />

dHh ngw h{ dw ep.qijh h'H[ Fp,vC dl,t dh>sP qa a'G f+Fjdra h'<br />

w[ uja~fja sg duv%S dry xl[ wiq~wJc wi ih[ hV m epiqda dl,ZJa<br />

h{ ^<br />

PkV jwqI PkVu nwau ]<br />

sBnw jIAw iekw Cwau ] (pMnw äß)<br />

AwgY jwiq rUpu n jwie ]<br />

qyhw hovY jyhy krm kmwie ] (pMnw ßâß)<br />

aoj ^<br />

...aupdysu chu vrnw kau swJw ] (pMnw ãàä)<br />

dh>sP apiw w'RP ijxug dHqjq ljxg mm<br />

qjVl wg uja lW{ H[w{ fdhyjVW' mm \bwjv Rplaa|<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


234<br />

epiqda ejcg ijh<br />

slr[G fjdaLjh V[ t>c[ WjB[ sj b>Ddq+a bjfSg RpKqa } Awj w[<br />

uja~fja sj w'hC hq[Lj vHg ?aq wi ds,aj m u[wi w'Hg hpwq bsPvg<br />

wisj h{ aJ epiP sj s[Ssji h{ a[ epiP sj dl,t Vhk h' lwsj m<br />

\e| uV[RP fjRpSj<br />

faj Vhk dHh Tp,yi v[tw s[ dsqjQ dry dwr[G bjHg dw dl,t<br />

uV[RP fjMs[ hV m epiP VjVw fjdaLjh V[ 9 ljv sg Rpqi dry uV[RP<br />

fdhVS a'G dHVwji wi ds,aj lg m drb>e widsbJ `piqjdHbj ^<br />

sdHbj wfjh l.a'tp lPap uap e.Tg lap rBp mm<br />

H[hp uV[RP ugb wj hHg a fjc[ zap mm \f>Vj ÌÏÉ|<br />

dHh l,y h{ dw V"r[G epiP V[ dh>sP Ziq sg i,Ddtbj vHg WvgsjV<br />

ds,aj@ uV[RP fjRpS vHg Vhk m<br />

\z| dl,t dh>sP daRphji a[ ilqJ wis[ hV<br />

epiP sj l,yj dl,t dWfiga dh>sPbJ rjv[ daRphji a[ ilqJ ws[ Vhk<br />

wisj m hJ@ dh>sPbJ a[ dl,tJ s[ daRphji dwa[ dwa[ dH,Dw' lq[G bjMs[<br />

hV@ dur[G sgrjvg ba[ drljtg bjds iv w[ qVjMs[ hV fi<br />

bjf'~bjfSg qiIjsj bVplji m<br />

Rpfi'wa Wdhl sj dl,Bj dHh h'dHbj dw b{GBg dl,t ljdha sj T[i<br />

dli` dl,t w"q } Fiq Fpv[dtbJ s[ ujv dry xlj w[ ?aq wiV vHg<br />

dvdtbj uj dihj h{ m dl,t Wp,Zgugrg a[ dvtjigbJ } dHl fjl[ dZbjV<br />

s[ w[ w"q sg l[rj wiVg yjhgsg h{ m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong><br />

\f>ujW BjHgq;@ 31 bwaPWi@ 1991|


Ziq s[ zi dry bZiq<br />

epiP spbji{ h'dH l'Ng fjdHlg mm \f>Vj ÏËÈ|<br />

epiP spbji[ bjRpSj dl,t vHg bda ;iPig h{@ dwMdw dH,Do'G hg ##ljZ<br />

l.eda ldyt>Ddc h{ bjdH Ni't{ t'v{ Wjig mm$$ \rji 11@ fRpCg 1| i,W<br />

rjdhepiP ug s[ sgsji wiV sg dH,Do'G dl,Ddtbj dqvSg h{ m epispbji[ hg<br />

drdsbjiogbJ vHg lwPv hV m bjaqw t'ugbJ vHg debjV Rpfs[Lw<br />

bjyiV@ i'egbJ vHg L`j@ Fp,DdtbJ vHg b>V~fPiSaj@ qplj`iJ vHg<br />

dWlijq zi ba[ lF a'G RpKa[ f>o vHg v'hqHg spie hV m dHh fdr,ai<br />

l'q[ ZdCbJ dry r.c[ uj ih[ hV a[ dHl[ hg ZC[W.sg wjiV ##Ziq f>t<br />

wi Rpcdibj$$ ujfsj h{ m<br />

dH>ev{Gc s[ epispbjdibJ sg hjva Wpig h{ m LjdHs hg w'Hg b{lj<br />

epispbjij idh debj h'r[ duo[ fpdvl V[ b>si sj?v h' w[ vCs[ dFCs[<br />

v'wJ } fi%[ Vj wgaj h'r[ m awigWV 99 f+agLa epispbjdibJ s[ f+W.Z<br />

s[ dlvdlv[ dry xl[ ZdCbJ s[ w[l w'iBJ dry y,v ih[ hV m wpN ljvJ<br />

a'G ujaJ WijsigbJ s[ Vjq s[ epispbji[ h'Gs dry bjH[ hV m dl,t Ziq<br />

uja~fja sj t>cV wisj h{@ f+>aP blk dHl l.wvf } h'i Rpujei wiV<br />

vHg uja s[ Vjq $a[ epispbji[ tC[ wi vH[ m dHh Qva fi.fij yjvP<br />

h'S $a[ l'dybj aJ dHh lg dw LjdHs epispbjdibJ dry bqV LJag<br />

ih[eg@ fi y"Ziq[ sg vCjHg Wijsig s[ epispbjdibJ dry rg Rpl[ ai%J<br />

yjvP h' eHg m hp,vCWj;g } i'wS vHg fpdvl dHo[ rg sgrjV blojVJ<br />

dry sj?v h'Hg m fpdvl sj Ziq blojV dry sj?v h'Sj y.ej LeV<br />

Vhk m dHl Z,Dw[Ljhg drip,Z lq,pyg w"q } f+'B{lB wiVj yjhgsj h{ m<br />

bqigwj@ w{V[cj@ uiqVg a[ IPif s[ h'i qpvwJ dry lpSs[ hJ<br />

dw tiPs dHl[ ai%J hg f{Gsj idh>sj h{ m bjfSj N,ej yp,DdwbJ bjfSj<br />

hg dT,c V.ej hp.sj h{@ f+>aP v[tj~u'tj wi w[ w"q dry bj ihgbJ<br />

wq;'igbJ a[ ?jl wiw[ epispbjdibJ sg h' ihg W[hpiqag Fjr[G dwl[<br />

wjiV h'r[@ w"q s[ qphjdSbJ } dZbjV s[Sj ;iPig h{ m f>ujW dry Vgvj<br />

a[ wjvj ljwj riegbJ dFbjVw zBVjrJ h' yp,wgbJ hV m h;jiJ<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


236<br />

epiqda ejcg ijh<br />

dVh,Do[@ W[wlPi dl>z dl>zSgbJ a[ W,Dy[ Lhgs wga[ uj yp,Dw[ hV m<br />

epispbjdibJ dry h'HgbJ W[hpiqagbJ Ijs wi w[ b,tJ Fi bjMsgbJ<br />

hV m q>V v{Gs[ hJ dw Fjia liwji dh>sP f,tg h'S wiw[ W[bsWgbJ wi<br />

ihg h{ uJ wirj ihg h{ fi spVgbJ s[ sPli[ qpvwJ dry epispbjdibJ<br />

sg dHh spisLj dwM h' ihg h{ ( wg lyqp,y hg blk dH>V[ dV,zi yp,Dw[<br />

hJ dw lj} y,vg bj ihg fdr,ai dl,tg fi.fij hg Ijs Vhk ( ##rjhp<br />

rjhp e'dW>s dl>z bjf[ epi y[vj m$$ l,Dy[ fjdaLjh V[ ?jvlj f>o lju<br />

w[ dul } bV[wJ risjV s[ w[ dVrjdubj a[ l,usj wgaj@ blk b,u<br />

w{lj dl,tg dwisji dstj ih[ hJ ( bjRpS rjvg fgC%g lj} dwl ai%J<br />

Ijs wi[eg ( ws[ l'dybj ]( dHl e.Fgi qlv[ } h,v wiV vHg ljc[<br />

sjVLq>sJ } dZbjV s[Sj yjhgsj h{ m<br />

epispbjdibJ b>si fpdvl Wji Wji dwM sj?v hp.sg h{ ( wg s[l<br />

a[ f+s[l sg fpdvl lyqp,y hg dl,t qiIjsj F.e wi w[ dl,t w"q } ?aq<br />

wiV $a[ apvg W{ng h{ uJ F'v bSF'v blk dl,t hg dHl h' ihg W[bsWg<br />

sj wjiV aJ Vhk WS ih[ ( wg epispbji[ fPuj~fjn wiV vHg hg hV<br />

uJ dlbjla z'BS vHg Rplji[ eH[ hV ( uJ s'VJ qwlsJ vHg ( dHh'<br />

duh[ wHg lrjv dl,t w"q s[ ljhqS[ qP>h b,cg tC[ hV m<br />

bwvg ljdhWp l[rgb{ bwvg fjHgb{ qjVp mm \f>Vj ÉÊÐÍ|<br />

fPi[ LWs dry d;>seg s[ hi wsq $a[ bwv Vjv l'y w[ y,vS<br />

sg rjidV>e ds,ag eHg h{ m q[ig apA Wp,Zg bVplji lj} lF a'G fdhvJ<br />

bjfSg hg f+y,va qiIjsj fpijaV dl,t dHdahjl sg i"LVg dry z'tSg<br />

yjhgsg h{ m dHh cp,Dv%[ W[i epiqda sg wlr,Bg $a[ fidtbJ dHw,Dn[ wga[<br />

uj lws[ hV m bjY dryji lJN[ wigH[ m<br />

qgig a[ fgig sj l.wvf<br />

dHl r[v[ fpvgBgwv d?bjvJ sj ;'i r,Z dihj h{ a[ v'w bjfSg<br />

spdVbjrg f+daFj vHg Ziq a'G W[qp,t h' ih[ hV@ Wvdw r[y ih[ hV m<br />

dl,tJ dry bduh[ vgci f{sj h' yp,Dw[ hV u' Zjidqw w.qJ } bjfSgbJ<br />

;jag Qi;J s[ Vpwaj~dVejh a'G s[ts[ a[ wis[ hV m<br />

iju dWVj Vdh Ziq yv[ h{ m<br />

Ziq dWVj lF sv[ qv{ h{ m \v'h f+wjL e+.o|<br />

ljc[ vgci dHhVJ vjHgVJ sj lhjij v{ w[ Ziq a[ dlbjla }<br />

ive,c wiV dry ip,DN[ h'H[ hV m dHl s[ b>aigr Fjr a'G w'lJ sPi hV m<br />

blk hrj dry l'B[ qjig uj ih[ hJ m Ziq sg bjfSg ue%j h{@ dlbjla<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


237<br />

sg bjfSg oJ m bjfSg bjfSg ue%j idh w[ dHw sPli[ dl,ZJa sg q,ss<br />

wis[ hV m dli` dlbjla hi Zjidqw w.q dry zl'Cg ujSj Ziq r,Dv'G<br />

qP>h q'CVj h{ m L+'qSg epispbjij f+W.Zw wq[Bg@ b>Ddq+ali sg dqljv ljc[<br />

ljhqS[ h{ m bu'wj dl,t vgci Ziq } h,o n'wj WSj w[ ria dihj h{ m<br />

Ziq borj f>o s[ Vjq $a[ r'BJ WB'isj h{ ba[ dHl sgbJ wiaPaJ<br />

Zjidqw f,Dt'G dWvwpv RpvB ljWa h' ihgbJ hV m q"wj dqvS $a[ dHh<br />

vgci vp,B tlp,B i,u w[ wis[ hV m dl,t dlbjlasjV Ziq dry s?v<br />

s[Sj bjfSj wj}Vg h,w a[ fiq Ziq lqNs[ hV m Zjidqw fsrgbJ<br />

\h{Kc e+.og l+g siWji ljdhW a[ a?a ljdhWjV s[ uo[sji| rjla[<br />

RpqgsrjiJ sgbJ dVIpwagbJ r[v[ rg dlbjlasjV s?v~b>sj;g wis[<br />

hV@ dul wiw[ Zjidqw f,Dt'G dHh fsrgbJ Qva W.dsbJ h,o bj<br />

uJsgbJ hV m L+'qSg wq[Bg sj bjfSj f+ZjV h{ fi dHh rg fpvgBgwv<br />

Wjcg bwjvg sv sj spW[v WdSbj idh>sj h{ m Ziq sj w.cj dlbjla<br />

$a[ h'Sj yjhgsj h{@ Ziq hg dl,t vHg ejcg ijh h'Sj yjhgsj h{ Vj<br />

dw x'wg dlbjla m b,u~w,v% epispbjdibJ dry Whpag dlbjlg s?v~<br />

b>sj;g wi w[ LJag s[ l'q[ u.e s[ q{sjV WSs[ uj ih[ hV m<br />

fPuj sj ZjV<br />

Ziq s[ zi dry bZiq<br />

dHw fpijaV ljtg lpSs[ bj ih[ hJ dw epiP e'dW>s dl>z ljdhW<br />

V[ fPuj sj ZjV sdibj dry lp,B ds,aj a[ bjfS[ QigW dl,tJ } Vhk<br />

lg ds,aj m qjaj epuig ug fjl wpN bjeP dl,tJ V[ ldaepiP ug } b{lj<br />

wiV a'G i'wS vHg W[Vag wgag m ldaepiP ug sj RpKai lg dw Rph bjfS[<br />

fp,aiJ } ;dhi dwr[G s[ lws[ hV ( RphVJ sj Fjr lg dw fPuj sj ZjV<br />

qa qji ds>sj h{ m fPuj sj ZjV hC,f wiV rjv[ ql.sJ } ljCV sj<br />

f+l.e rg Tjcg dl>z bjq dl,t l.eaJ } ej w[ lpSjMs[ idh>s[ hV m<br />

dl,t w"q sj iljav r,v Z,Ddwbj ujSj rg fPuj sj ZjV AwS wiw[<br />

hg h' dihj h{ m ljc[ bt"ag vgciJ sgbJ V;iJ epispbjdibJ sgbJ<br />

e'vwJ $a[ v,egbJ idh>sgbJ hV m dHh' hg NeC[ sg uC% qPv wjiV ljWa<br />

h' ihg h{ m dl,t dHdahjl r,v Njag qjdibJ dHh e,v h'i rg dV,ti w[<br />

ljhqS[ bj uJsg h{ m epispbjij uVq blojV VVwjSj ljdhW sj qh.a<br />

Vi{SP a[ h'i dHdahjlw epispbjdibJ s[ qh.a fPuj sj ZjV AwS wi<br />

w[ hg bjyjihgV h' eH[ lV m fPuj sj ZjV h;q wiVj VjqpqdwV h{ m<br />

dHhVJ sj VjL rg WCj q>sj h'dHbj m qh.aJ sg ue%j b,u~w,v% dHh vgci<br />

a[ epispbjij f+W.Zw Vr[G iPf dry qh.a f{sj h' ih[ hV m `iw dli`<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


238<br />

epiqda ejcg ijh<br />

dHh h{ dw dHh Ziq s[ Vjq $a[ r'BJ WB'i w[ bjfSgbJ e,sgbJ f,wgbJ<br />

wiVgbJ yjhp.s[ hV m b>a dHV%J sj hLi rg Rph' duhj hg h'r[ej m<br />

Ziq s[ zi dry hg Ziq sg bSh'Gs wjiV ljc[ epispbji[<br />

lpt~LJag s[ l'q[ bLJag a[ vCjHg NeC[ s[ btjC[ WSs[ uj ih[ hV m<br />

wWgi ug `piqjMs[ hV ^ ##lyj ldaepiP dwbj wi[ uRp dl,tJ qdh> yPw$$<br />

dul lq[G Ziq s[ bjeP hg blv dry wpwiqg@ fjt>cg a[ ?psQi; WS<br />

uJs[ hV aJ vCjHgbJ NeC[ LpiP h' uJs[ hV m<br />

##lWsp epiP lpida ZpdV y[vj$$ s[ dl,ZJa $a[ y,vS vHg epiP ljdhW<br />

V[ wiCj hpwq wgaj m blk epiP e+.o ljdhW } sl fjdaLjhgbJ sg u'da@<br />

LWs sj braji@ ujesg u'da a[ hj;i Vj;i ldaepiP bjts[ ;iPi<br />

hJ f+>aP f+{wBgwvg w'hJ sPi hJ m #v'eV ijqp dtvRpVj ujVj$ rjvg ljcg<br />

brloj WS yp,wg h{ ^<br />

dHdw bfS{ lpbjdH bjdH Whdh epi bje{<br />

duRp Wepv lqjdZ vejHgb{ mm<br />

Wepvj wje Vgy wg l.eda<br />

ujdH wi.e dWtP qpdt vjHgb{ mm \f>Vj ÐÐÉ|<br />

ujfs{ blk epispbji[ dV>sj ypQvg wiV vHg hg uJs[ hJ a[ v.ei<br />

Aw w[ rjfl bj uJs[ hJ m epiP d`vjl`g } lqNS a'G w'i[ hg idh uJs[<br />

hJ m epispbjdibJ dry x{v ihg bjf'~Zjfg a[ e'vw $a[ wW;[ sg s"C<br />

a[ bLJag sj qjh"v bt"ag ljZJ l.aJ s[ rjhrj ijl bjdHbj h{ m RphVJ<br />

s[ c[i[ h'i f,Dw[ h' ih[ hV m epiP c.q sj f+yji dHV%J c[dibJ dry r,Z<br />

xp,v dihj h{ m ijZj lrjqgH[@ ViwZjigH[ a[ siLVsjlgH[ dHl[ wvi sg<br />

Rpfu hV m wjL ) blk bjfSj ugrV epiqda l[ZJ bVpwPv yvj lwgH[ m<br />

IP!w[! s[ awigWV lji[ epispbjdibJ $a[ ?jdvlajVg f,tg ZdCbJ<br />

sj wW;j lg m ljZJ l.aJ s[ c[dibJ $a[ dHh xBw Vhk lws[ m<br />

epispbjdibJ sgbJ e'vwJ lswj dHhVJ sj W'vWjvj wjdHq h{ m y"Ziq[<br />

s[ i'egbJ } dHh Ijs Vhk dw w'Hg rg qPrq{GB fWdvw uJ l.ea sg<br />

qss dWVJ wjqIjW Vhk hp.sg s[tg m dl,t l.eaJ fp,AsgbJ hV dw<br />

epispbji[ aJ dHhVJ a'G l.Fjv Vhk hp.s[@ ?jdvlajV v{ w[ uJ WSj w[<br />

dHh wg y,u z'vSe[ m q[ig ljigbJ hg upNjiP uo[W.sgbJ f+ag ldVqi<br />

W[Vag h{ dw fdhvJ bjfS[ Feag a[ Lwag s[ l'dqbJ sg l.Fjv wi' m<br />

blk ljig spVgbJ dry WsVjq h' ih[ hJ m bu[ rg cp,Dv%[ W[iJ sj wpA<br />

Vhk dredCbj@ #Rph Vhk Fp,vj u' qpC zi bj ujr[ m$<br />

l.a dFciJrjdvbJ V[ dHw r[iJ bjfS[ v{wyi dry bjdtbj lg<br />

dw \Rpl lq[G bV.sfpi qa[ sg e,v sj f+yji ;'iJ $a[ lg| bV.sfpi sj<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


Ziq s[ zi dry bZiq<br />

239<br />

qaj v{Sj h{ aJ fdhvJ bV.sfpi ljdhW rjfl bjfS[ zi bjr' Fjr<br />

l,Dy[ epiP e+.o ljdhW s[ vC v,De' m ZdCbJ } A,Dc' m uja dWijsig sj<br />

w'hC ev'G vjhr' m LijW bjds VdLbJ sj dabje wi' m dVLwjq dWiag<br />

rjv[ h' w[ epispbjdibJ sg l[rj~l.Fjv vHg a,afi h'r' m epiP e'dW>s<br />

dl>z ug V[ dl,tg sj a,a lji lqNjMdsbJ dW+A Vjv apvVj s[ w[<br />

`piqjdHbj lg ^<br />

dl,tg sg uC% h{_dVqiaj m<br />

dl,tg sgbJ Lj?J_l[rj m<br />

dl,tg s[ f,Da[_ljZ l.ea m<br />

xp,v f{Gsj h{_LWs sg lPN sj m<br />

xv deisj h{_ligi sj d?bjv hg dr,Dy'G dVwv uJsj h{ m<br />

dHl vHg ##b{lj w.qp qPv[ V wgy{ duap b>Dda fA'ajHgb{$$ \f>Vj 918|<br />

epiP dfbjdiY ) epiP } hj;i Vj;i lqN' m epispbjdibJ dry fpdvl ws[<br />

Vhk bj lw[eg u[wi ljcj dwisji epidl,tJ rjvj h'r[ej m epiWjSg<br />

ejcg ijh $a[ y,DdvbJ dHh NeC[ Wt[C[ a[ ZC[W.sgbJ ?aq h' w[ hg #hv[qg<br />

iju$ Whjv h'r[ej m<br />

VjVw q[dv q[dv f+F l.eda dqdv l.eda h.lp wijHgb{ mm \f>Vj ÐÐÉ|<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong><br />

\s[l f+s[l@ 28!12!1990|


t>cj df+oq{ ljdu w{ dudV lF l{ljip RpfjdHbj<br />

IP!w[! $y'G Afs[ dHw lqwjvg b?Wji s[ b>w V.Wi 1497@ dqag<br />

20!3!1998 dry cj! ueuga dl>z sj #hi[w ?jdvlajVg s[L Fea<br />

} t>c[ sj w"qg dVLjV vjRpS sj h,w h{$ dliv[t h[n ?a Adfbj lg m<br />

sjl sg epiqda l.W.Zg t'u Whpa Vhk h{ f+>aP cj! ljdhW s[ f,ai } fC%V<br />

a'G Wjbs qV WCj Rpsjl h' debj m siblv dHl f,ai dry F'v bSF'v<br />

uJ yvjwg Vjv cj! ljdhW V[ dl,t Ziq Wji[ L.dwbJ@ NPngbJ qV~zCa<br />

qV"aJ ba[ Fiq Fpv[dtbJ sj ujv drAj w[ f+Fpaj hjlv wiV sj<br />

Rpfijvj wgaj h{ m<br />

hrjvsji HgLi dl>z ug s[ f,ai dry dvtgbJ laiJ #b,u t>c[<br />

sj dVLjV u{dwBJ ba[ B'fgbJ $a[ verj dvbj h{ m rfjigbJ V[ fdr,ai<br />

t>c[ sgbJ x'B'bJ w,fdCbJ uJ ldB,wiJ $a[ Ajf w[ Whpa zBgbj w.q<br />

wgaj h{ m$ dHl[ ai%J FjHg ulrgi dl>z ug dl,t dqLVig l'ljdHBg@<br />

ljRPohjv rjdvbJ V[ lqwjvg f[fi s[ b>w V.Wi 1495 dry dvdtbj<br />

h{ ^ #dfAv[ wpN lq[G a'G dH>ev{Gc dry t>c[ s[ dVLjV rjvgbJ lwgb h{Bl<br />

sg dr,wig sj wji'Wji wgaj uj dihj h{ u' dl,tg ihp~igag s[ RpvB h{ m$<br />

dVil.s[h dHhVJ s'VJ rgiJ V[ dHl F[c~yjv Wji[ w"q } lpy[a wgaj<br />

h{ m cj! ueuga dl>z sg dvta bVplji #t>cj hi ue%j vejRpS sj<br />

h,w hi f+jSg } h{ Fjr[G Rph q'Vj h'r[@ fi ?jdvlajVg ;iPi h'r[ m$ h{ijVg<br />

sg e,v h{ dw cj! ljdhW sj ?jdvlajVg fdhyjS rjvj qgBi epiqda<br />

wlr,Bg $a[ fPij Vhk Rpaisj us dw wvQgZi fjdaLjh ug V[ ?jvl[<br />

} ljWa lPia idhS sj wiCj Rpfs[L ds,aj a[ Vjv hg `piqjdHbj ^<br />

#w[l epiP wg q'hi h{ m$ l+g epiP e+.o ljdhW dry rg ##ljWa lPida slaji<br />

dlij$$ hpwq h{ m dxi q'Vj ws[ rg ?jvlj Vhk h' lwsj m<br />

cj! ljdhW V[ bjfSg qa bVplji t>c[ sj dfA'wC@ t>c[ dy,ai<br />

sg ria'G dwo[ wiVg yjhgsg h{ ( f>o ?jvl[ sj dHdahjlw f,t ba[<br />

dHl dry w"S w"S Ljdqv h'S sj bdZwjig h{ ( bjds drdLbJ $a[ bjfS[<br />

dryji dvt w[ ljc[ rie[ qPitJ } lqNjRpS sj dVlxv IaV wgaj<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


t>cj df+oq{ ljdu w{ dudV lF l{ljip RpfjdHbj<br />

241<br />

h{ m cj! ljdhW s[ ?a sj f'lB qjiBq wiVj Whpa ;iPig h{ m t>c[ sg<br />

blvgba wg ] ( ba[ ?jvlj LWs s[ blv Fjr bio hg hV ( bjds m<br />

cj! ljdhW dvts[ hV dw t>c[ sj dVLjV lF a'G fdhvJ HgijV<br />

s[ dryjirjVJ V[ WSjdHbj ba[ b,u rg dHh dVLjV HgijVg N.c[ RpKa[<br />

lpL'dFa h{!!!! b,De[ h'i dvts[ hV dw epiP e'dW>s dl>z ug V[ f>o ?jvlj<br />

Fjr bj;jsg s[ firjdVbJ sj sv WSjRpS r[v[ dHl t>c[ s[ dy>V% }<br />

?jvlHg N.c[ RpKa[ vjRpS sj `{lvj wgaj m dHl sj Fjr dHh h'dHbj<br />

dw epiP e'dW>s dl>z ug V[ t>c[ sj dVLjV HgijVgbJ a'G ypij w[ dl,t<br />

w"q sj dVLjV WSjdHbj m<br />

fdhvg e,v aJ dHh h{ dw cj! ljdhW } t>cj ba[ t>c[ rjv[ dVLjV<br />

ljdhW s[ `iw sj hg faj Vhk m #bjf aJ cp,DW[ WjhqSJ@ uuqjV rg<br />

ejv[$ rjvg whjra dHV%J $a[ x,Wsg h{ m FjHg wjV% dl>z VjFj dl,t Ziq<br />

s[ RpKy w'Bg s[ drsrjV h'H[ hV m qhjV w'L dry t>c[ s[ bio dHl<br />

ai%J wis[ hV ^ #t>cj s' Zjij tCe@ s'hJ fjdlbJ a'G t>cS wiV rjvj<br />

Llai h{ m$ ?jvljHg dVLjV ljdhW Wji[ dvts[ hV ^ #epiP ljdhWjV s[<br />

lq[G a'G epispbjdibJ s[ dVLjV xihi[ sj i.e Wl.ag dihj h{ ba[ dVLjVJ<br />

s[ RpKfi da,tg V'w rjv[ t>c[ \Fjv[| sj xv h'dHbj wisj lg m xihi[<br />

s[ Vjv dVLjV a[ slaji lujRpS sj dirju l+g epiP e'dW>s dl>z ljdhW<br />

ug a'G y,Ddvbj h{ m b"i qh,Dv[ s[ q"w[ udobJ b,De[ dVLjV v{ ujSj rg<br />

Rpl[ lq[G a'G f+ydva h{ m$ \epiqda qjia.c l`j 616| f>o s[ dVLjV ljdhW<br />

hi[w epispbjij ljdhW sg dWvdc>e RpKfi N,pv ih[ hV m uqi"s sj Fjig<br />

dwv%j rg dHl[ dVLjV ljdhW sg Aai AjdHbj h[n `adh h'dHbj m HgijVg<br />

N.c[ s[ dVLjV rjvj y,wi rg Rpfi'G tp,v%j h{ a[ s' Zjij t>cj dry~dryjv[<br />

Vhk h{ m fjnw bjf hg dryji w[ dl,Bj w,T v{S dw HgijVg N.cj dul<br />

$a[ HgijVg dwlq s[ t>c[ sj dVLjV h{ \cjwBi ljdhW s[ bVplji| slr[G<br />

fjdaLjh V[ bfSjdHbj uJ s' Zjij tCe rjvj dVLjV ljdhW ?jvl[<br />

} W?dLbj m<br />

cj! ljdhW sg dHw h'i Tp,yiWj;g #uqi"s s[ dwv%[ RpKa[ N.cj vjRpS<br />

rjvj dHw uiV{v dh>sP lg a[ dHw qplvqjV m$ dHdahjlw wl"Bg $a[<br />

fidtbJ cj! ljdhW sg dHh svgv rg `;Pv ba[ W[blPvg ljWa hp.sg<br />

h{ m lF } faj h{ dw dul w"q sg hwPqa hp.sg h{@ Rpl[ hg N.c[ o,Dv[ `"uJ<br />

vCsgbJ hV m qhjijuj iSuga dl>z s[ ?jvlj iju lq[G hig dl>z VvPH[<br />

sg wqJc o,Dv[ uqi"s sj dwv%j `adh wi w[ ?jvlHg@ s' Zjig t>c[ rjvj<br />

dVLjV ljdhW NpvjdHbj debj lg Vj dw HgijVg dVLjV rjvj m w,v%<br />

sg e,v h{ dw dh>s~fjdw u.e lq[G dh>s'lajVg `"u dry dl,t@ e'it[@<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


242<br />

epiqda ejcg ijh<br />

qplvqjV ba[ dh>sP dai.e[ N.c[ o,Dv[ hg vC[ m dHl[ ai%J spVgbJ sgbJ<br />

s' r,cgbJ u.eJ lq[G rg h'dHbj m<br />

?jvlHg dVLjV<br />

##t>cj df+oq{ ljdu w{ dudV lF l{ljip RpfjdHbj mm$$ \y.cg sg rji|<br />

WSai a[ Fjr s' Zjij t>cj Yb>wji sg bojh Lwag sj f=agw h{ m<br />

slr[G fjdaLjh V[ dHl s' Zjij t>c[ } b>Ddq+a dabji wiV lq[G ridabj<br />

ba[ dHl[ hg t>c[ sg Lwag Vjv uirjdSbJ sgbJ Z"SJ F.VgbJ lV m<br />

lsgbJ a'G yvg bj ihg qpQvJ sg hwPqa sgbJ uC%J fp,BS rjvj rg<br />

dHhg s' Zjij t>cj hg lg m<br />

O y,wi bV.a W+dhq>cJ sj l.w[a h{ m ##udv odv qhgbdv fPdibj<br />

lpbjqg dliuVhjip mm bdVw FJda h'dH fldibj VjVw H[w.wjip mm$$ \f>Vj<br />

296| m l,Du[ t,DW[ d*fjVJ qgig fgig \Feag a[ Lwag| sgbJ dVLjVgbJ<br />

hV m dHh dVLjV qpw.qv h{ m epiP ljdhW r,Dv'G W?dLbj h{ a[ l,y sj f+agw<br />

h{ m sPli[ W.V[ HgijVg dVLjV uWi ;pvq sg erjhg Fisj h{ m b"i.e;[W<br />

a[ h'i w,BC qplvqjV ujWiJ V[ dHl[ N.c[ o,Dv[ ;pvq wga[ m qph.qs ljdhW<br />

$a[ IwgV Vj i,tS rjvj wj`i h{ m wj`i } qjiVj@ RphVJ sgbJ ZgbJ<br />

F{SJ } RpZjvSj ba[ qjv blWjW vp,BSj@ lrjW Fjr V[w w.q lqdNbj<br />

h{ m fi ?jvlHg dVLjV ljdhW epiqda bVplji ds=C%jMsj h{ ^<br />

brdv bvh VPip RpfjdHbj wpsida w[ lF W.s[ mm<br />

H[w VPi a[ lF uep Rpfdubj wRpV Fv[ w' q>s[ mm<br />

\f>Vj 1349|<br />

H[wp dfaj H[wl w[ hq Wjdiw aP q[ij epi hjHg mm<br />

\l'idn q^ Í@ f>Vj 611|<br />

qjVl wg uja lW{ H[w{ fdhyjVW' mm \Wdy,a= VjBw|<br />

bisjl dry epiP sj dl,t liW,a sj Fvj q>esj h{ m ##VjVw Vjq<br />

yC%sg wvj a[i[ FjS[ liW,a sj Fvj mm$$<br />

?jvlj fs Wji[ cj! ljdhW dvts[ hV dw ?jvlj LWs s[ b,tig<br />

bio hg bj;js hV ba[ dHh `jilg sj b,ti h{@ duhCj dw WjsLjh<br />

sg bj;js ;qgV vHg ridabj uJsj h{ m q{G Rpl fpiL } duhCj Fjr[G<br />

q'Vj h{ fi Rph bj;jsg vHg NPusj h{@ ?jvlj whJej m<br />

y.eg e,v dHh lg dw cj! ljdhW dlbjlg yapi yvjwgbJ $y hg<br />

idh>s[ m bjfSj N,l fPij wiV vHg dl,t Ziq Wji[ LpivgbJ Vj A,cs[<br />

fi dHM ujfsj h{ dw cj! ljdhW sgbJ bjsaJ f,w yp,wgbJ hV m dHl<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


t>cj df+oq{ ljdu w{ dudV lF l{ljip RpfjdHbj<br />

243<br />

vHg zBgbj t[v t[vS a'G idh Vhk lws[ m debjVg RPZq dl>z ug<br />

epiqda dl,ZJa fplaw s[ l`j 464 $a[ #?jvlj fs sg brloj a[ Fjr$<br />

dliv[t h[n dvts[ hV ^<br />

tjvlj@ tvPl a[ tvjl@ da>V[ fs biWg s[ hV m duhVJ s[ bio<br />

hV fdr,ai@ dq,ai a[ lpa.ai u' dwl[ epidl,t $a[ hg zBs[ hV m<br />

?jvlj Rph h{ u' qV sj fdr,ai a[ ljWa lPia h{ m dul V[<br />

b>Ddq+afjV wgaj h{@ f>u wwji sg idha i,tsj h{ a[ dV,aV[qg<br />

h{ m fdr,ai dhis[ rjvj ?jvlj dwl[ RpKa[ q{vg ds=LBg Vhk<br />

i,tsj m dwl[ sj h,w Vhk qjisj a[ Vj hg dwl[ Vjv r{i Fjr<br />

i,tsj h{ m u[wi idha hgV@ sjC%g w,B a[ B'cg dl,t rg bu'wg<br />

spVgbJ dry ?jvlj h'S sj s.q Fis[ hV aJ dHh epiP ?jvl[<br />

sj bfqjV h{ m qvgV a[ l:ijog dWiag rjv[ v'w bjfS[ Vjq<br />

Vjv ?jvlj fs u'CV v,e fH[ hV@ Rph dHl fs sj bfqjV<br />

wis[ hV m<br />

slq fjdaLjh sj `piqjV h{ ^<br />

?jvlj bwjv fpit wg `"u mm<br />

f+edBY ?jvlj f+qjaq wg q"u mm<br />

uW ve ?jvlj ih[ dVbjij mm<br />

aW ve a[u sgY q{G ljij mm<br />

uW dHh eh{ dWfiV wg iga mm<br />

q{G V wi'G dHV wg f+aga mm \liW v'h e+.o|<br />

dHl vHg q'Vj T"Geg ws[ ?jvlj Vhk h' lwsj m<br />

dHl dry w'Hg L,w Vhk dw dl,t Ziq dWfiV igaJ sg du,v%S dry<br />

Wpig ai%J xlsj uj dihj h{ ba[ dul bjL[ } ljhqS[ i,t w[ ljc[ epiP<br />

ljdhWjV a[ dl>zJ V[ LhgsgbJ fjHgbJ@ } blk Fp,vs[ uj ih[ hJ@ f+>aP<br />

Wgu Vjl Vhk h' lwsj m<br />

dl,t Ziq sg WpdVbjs fdhv'G hg wpbjvBg $a[ i,tg lg Vj dw<br />

wpbJdBBg $a[ m cj! ueuga dl>z y"hjV ba[ h'i Vgq hwgq ljc[ f+yjiw<br />

epiqda a'G bVujS i'BgbJ wjiV hg ajv fPi ih[ hV m<br />

dl,t w"q fjt>cg l.aJ~ljZJ sg fwC dry h{ m dHh' duh[ lq[G w"q<br />

$a[ wHg r[iJ bjH[ a[ y,vs[ WS[ m br,L dHw dsV ;iPi bjr[ej us<br />

epiP e+.o ljdhW sg berjHg h[n ?jvlHg dVLjV ljdhW ljig spVgbJ<br />

$a[ Np,Dv[ej@ Fjr l,yj hv[qg iju h' w[ ih[ej m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong><br />

\f>ujW BjHgq;@ 1!4!1998|


?jvlj l' u' wi[ dVa u.e<br />

##?jvlj l' u' wi[ dVa u.e$$ epiP e'dW>s dl>z ug sj hpwqVjqj<br />

h{ m dHl u.e sj qavW bjflg vCjHg NeCj Vhk ba[ Vj hg dHh uhjs<br />

dwl[ w"q uJ qpvw s[ d?vj` h{ m dHh Ziq~Ip,Z ldaepiP ug s[ hpwq<br />

qpajdWw wjq@ wi'Z@ v'F@ q'h a[ h.wji } qjiV vHg ba[ f>o dry<br />

bj yp,wgbJ wpigagbJ a[ rdhqJ FiqJ s[ d?vj` vCg ujSg yjhgsg<br />

h{ m dl,t b>Ddq+a AwS lq[G bjfS[ epiP } WyV ds>sj h{ dw Rph lsj<br />

dHhVJ WpijHgbJ } sPi wiV vHg us'udhs wisj ih[ej aoj #dVly{<br />

wi bfVg uga wi'G$ sg IjyVj wisj ih[ej m hi f>o sisg dHhVJ<br />

wpigagbJ a'G dy>ajuVw V;i bjMsj h{ m epidl,tg sg sja #w.Vj qp>Vj<br />

wpii$ rjvg e,v Vhk m dHl W?dLL s[ fjai WSV vHg WCg zjvSj<br />

sg v'C h{@ `piqjV h{ ^<br />

uRp aRp f+[q t[vS wj yjRp mm<br />

dlip Zdi avg evg q[ig bjRp mm<br />

dHap qjide f{ip Zigu{ mm<br />

dlip sgu{ wjdS V wgu{ mm \f>Vj 1412|<br />

dl,tg s[ qh,v } slJ fjdaLjhgbJ V[ Zpi'G bjH[ dHw ?jl f+'eijq<br />

ijhk Rpljdibj m dHl sgbJ VghJ } V.V[% V.V%[ W,DdybJ a[ bV[wJ dl>zJ<br />

dl>zSgbJ V[ ?PV s[ w[ f,DdwbJ wgaj m dHl lq[G dl,t Ziq spVgbJ s[<br />

liW,a ZiqJ dry drL[L ue%j i,tsj h{ m dHl sg bjfSg bj;js<br />

dryjiZjij a[ d`vjl`g h{ m<br />

s[tS } dl,tg f+yji W[b>a v,DA[sji aigdwbJ Vjv h' dihj h{ m<br />

spVgbJ s[ hi w'V[ dry dl,t@ epispbi[ wjdHq wi ih[ hV m dVLjV ljdhW<br />

NPv ih[ hV m dl,tg f+yji hi df>c@ hi Ldhi s[ evg qph,Dv[ a[<br />

epispbjdibJ dry bt>c fjn@ ldhu fjn@ debjV e'LBgbJ a[ wgiaV<br />

siWji ijhk h' dihj h{ m wHg ue%j s[tS dry bjdHbj h{ \?jl wiw[<br />

f>ujW dry| q,Dv'~q,vg vjRPc lfgwiJ ijhk v'wJ s[ w.Vk epiWjSg fjRpS<br />

sj fiRpfwji wgaj uJsj h{ m IP!w[! dry rg wHgbJ epispbjdibJ $y<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


?jvlj l' u' wi[ dVa u.e<br />

245<br />

bt>c fjnJ sgbJ vCgbJ y,v ihgbJ hV m Whpa ue%j i{S lWjHg<br />

wgiaV a[ b>Ddq+a l.yji rg h' ih[ hV m<br />

L+'qSg epispbjij f+W.Zw wq[Bg@ b>Ddq+ali s[ qjdlw iljv[<br />

epispbjij e;B a[ epiqda f+wjL fdC%bJ aphj} b>Ddq+a AwS rjvgbJ<br />

l.eaJ s[ b>wC[ dqvSe[ a[ dvdtbj h'r[ej dw xvJ df>c dry Ziq<br />

f+yji wq[Bg s[ RpKsq Vjv W[b>a `"uJ uhj;[ yC%gbJ m dHl[ ai%J dHh<br />

wq[Bg v,tJ hg ipfH[ hi ljv Ziq f+yji vHg ?iy wisg h{ m lrjv<br />

f{sj hp.sj h{ dw us b{cg f,Zi $a[ dl,tg f+yji h' dihj h{ aJ dy>aj dwM (<br />

dli` o'C%j z'tS Vjv wpN a,a ljhqS[ bjMs[ hV m wg blk l,yqp,y<br />

bjfSj ugrV epiWjSg s[ ds=C%jH[ ila[ $a[ yvj ih[ hJ ( dwZi[ fjt>c<br />

s[ B'H[ dry aJ Vhk dc,e ih[ (<br />

Llai WlaiZjig h'Sj epiP e'dW>s dl>z ug sj hpwq h{ m fi epiP<br />

e+.o ljdhW dry WjSg ijhk ds=C%jHg epiqda qiIjsj $a[ bqv wga[<br />

dWVJ Wjhivg idha dHw x'wB wiq hg WS uJsg h{ m x'wB d*bj }<br />

epiP ljdhW V[ #wPi d*bj$ bjdtbj h{ m b>si a[ Wjhi sg qiIjsj sj<br />

dHwlpi h'Sj ;iPig h{@ dur[G ligi a[ iPh s[ q[v Vjv hg ugrV e,cg<br />

y,vsg h{ m dl,t Ziq lp,yj ugrV duRpSj dltjMsj h{@ dHh o'oj `vl`j<br />

Vhk m epi~LWs sg dryji wgdabJ blk ldybji dl,t WS lws[ hJ m<br />

ldaepiP ug s[ hpwq Fjr b>sivg idha qiIjsj Wji[ epiWjSg dHM<br />

fpwjisg h{ ^<br />

ujvRp b{lg igda duap q{ dfbjij rgli{ mm \f>Vj ÍÑÈ|<br />

spvF s[h fjHg rcFjeg mm<br />

Vjqp V ufdh a[ bjaq zjag mm \f>Vj ÉÐÐ|<br />

lyhp Yi{ lFp w' Rpfdi lyp bjyjip mm \f>Vj ÎÊ|<br />

xigsj Wpi[ sj Fvj wdi@ eplj qdV V hTjdH mm \f>Vj ÉËÐÊ|<br />

b{lj w.qp qPv[ V wgy{@ duap b>Dda fA'ajHgb{ mm \f>Vj 918|<br />

hwp fijdHbj VjVwj Rplp lPbi Rplp ejdH mm \f>Vj 141|<br />

wPCp W'dv qpisjip tjdH mm \f>Vj 139|<br />

NPnj qsp qPdv V fgyHg u[ wj fjdi rljdH mm \f>Vj 554|<br />

WjWj h'ip tjSj tplg tpbjip mm<br />

duap tjZ{ aVp fgCgb{ qV qdh yvdh drwji mm \f>Vj 16|<br />

q'dh Wjds bh.wjdi lifi ip.dVbj mm<br />

lptp V fjdHdV© qPdv Vjq drAp.dVbj mm \f>Vj 761|<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


246<br />

epiqda ejcg ijh<br />

dHhVJ bjs[LJ a'G Fvg f+wji dl,Z hp.sj h{ dw dl,t V[ Rph' hg w.q<br />

wiVj h{@ dul Vjv qjVdlw@ bjadqw a[ ligiw drwjl h'r[ m ldaepiP<br />

ug V[ lj} LWs s[ vC vjdHbj h{ m LWs hg ljcj dHLB h{ m ##lWsp<br />

epiP lpida ZpdV y[vj mm$$<br />

WjSg epiP epiP h{ WjSg drdy WjSg b>Ddq+ap lji{ mm<br />

epip WjSg wh{ l[rwp uVp qjV{ fiadt epiP dVlaji[ mm \f>Vj 982|<br />

LWs sg ajwa Vjv blk bjfSj ugrV lpZji lws[ hJ ba[ dHl[<br />

Vjv hg f>o dry bj yp,wgbJ WpdibjHgbJ sj ?jaqj wi lws[ hJ m dHl<br />

ila[ $a[ y,vS vHg RpKsq sg v'C h{ m dxi ##ldaepiP w'B f{Gcj bje{<br />

h'dH v[a h{ mm$$ fi Wsdwlqag Vjv wHg epiWjSg s[ bio bjfSg<br />

lpbjio dlZg vHg wis[ hV m dqljv s[ a"i $a[ fjt>cg ljZ l.a bjfSg<br />

e,sg wjdHq i,tS vHg l.a fs bjfS[ bjf } W+hq debjVg ljWa<br />

wiV vHg rias[ hV m dHl[ ai%J dq+aw l.lwji lq[G ijeg dl>z ##epiqpt<br />

uVq lrjdi sieh ydvbj mm$$ s[ Fjr rjv[ LWs fC%s[ hV@ dli`<br />

diLa[sjiJ } ?pL wiV vHg@ Fjr[G qiV rjvj f+jSg dw,cj hg wpwiqg<br />

h'r[ m dHh' duhgbJ W[b>a hg dqljvJ dqv lwsgbJ hV m us blk<br />

epiWjSg s[ bjL[ qpajdWw y,vs[ Vhk@ epiP fjdaLjh dwr[G lhjHg h' lws[<br />

hV ( `piqjV h{ ^<br />

wWgi ljyj ldaepip dwbj wi{ uRp dltj qdh yPw mm \f>Vj 1372|<br />

uo[sji WS[ idhS sg ?jdhL V[ dl,t Ziq } Whpa VpwljV<br />

fhp.yjdHbj h{ m hRpq{ } f,Dn[ fjRpS vHg wHg bt"ag vgci WS[ dxis[<br />

hV m wHgbJ V[ dHw fjiBg dry y"Zi Vj dqvS $a[ Vrk fjiBg wjdHq<br />

wi v{S sj hg Z.sj WSjdHbj hp.sj h{ m IP!w[! ba[ Fjia dry wHg bwjvg<br />

sv a[ wHg h'i dl,t l.lojrJ f{sj h' yp,wgbJ hV m dHl[ ai%J dV,a Vr[G<br />

VjrJ Vjv epispbji[ wjdHq wiV sj aigwj ujig h{ m dabje sj u;Wj<br />

t>F Rpcjig qji debj ujfsj h{ m hi w'Hg vgci WSVj yjhp.sj h{ m fi<br />

#drSp l[rj dZ+e ho f{i@ h'i dVhxv wiSg$ sg l,yjHg } Vhk lqNsj m<br />

VrjW wfPi dl>z a[ FjHg zV%Hgbj ug uhgbJ l[rj s[ fp>u qhjV<br />

L?lgbaJ bv'f h' eHgbJ ujfsgbJ hV m dHhVJ uo[sjiJ } epi~WyV<br />

#epiqpt dVqjSj h'hp$ $a[ bqv wiVj yjhgsj h{ m<br />

uja~fja sj w'hC<br />

epiP VjVw a'G v{ w[ epiP e'dW>s dl>z ug aw@ Fjr slJ fjdaLjhgbJ<br />

V[ hg dHl w'hC a'G WyS vHg bV[wJ rji ajCVj wgag m epiP e+.o ljdhW<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


247<br />

sg iyVj wi w[ epiP biuV s[r ug V[ l,yg lp,yg l[Z ds,ag m l.fjsVj<br />

lq[G Fea wWgi@ Vjqs[r@ WjWj `igs@ idrsjl yqji a[ l{V VjHg bjds<br />

FeaJ sg WjSg Ljdqv wi w[ dF>V F[s dqBj ds,aj m epiP e'dW>s dl>z<br />

ug V[ ;jdhi wvj ria w[ f>u dfbjdibJ sg y'S wgag m b>Ddq+a sj<br />

WjBj dabji wi w[ f>uJ } AwjdHbj@ dxi f>uJ a'G bjf Aw w[ RPy~<br />

Vgy sj dF>V F[s dqBj ds,aj m<br />

WyV ds,aj ^<br />

?jvlj q[i' iPf h{ ?jl mm<br />

?jvl[ qdh h" wi" dVrjl mm<br />

?jvlj l' u' wi[ dVa u.e<br />

ba[ h'i W[b>a ri s[ w[ QigW dl,tJ } lisjig a[ fjdaLjhg W?Lg m<br />

fi b`l'l ) dH>Vg r,cg epiP fjdaLjh sg zjvSj a'G blk wpN rg Vj<br />

dl,Ddtbj ba[ dWijsig sg svsv dry xl[ ih[ m dWijsigbJ s[ VjrJ<br />

$a[ epispbji[ wjdHq wga[ uj ih[ hV m IP!w[! dry_ijqeC%gbJ sj<br />

epispbjij@ u,BJ sj epispbjij@ irgsjlgbJ sj epispbjij ba[ FjBCj<br />

dWijsig sj epispbjij bjq r[tS dry bjMs[ hV m<br />

epiP zi LJag s[ l'q[@ duo'G lj} la l.a't a[ H[waj sj lWw dl,tSj<br />

yjhgsj h{@ Rpl[ sgbJ r.cgbJ fjRpSj dHw r,cg wpidha h{ m f>o s[<br />

qphjdSbJ } dHl r,Z ih[ i'e r,v dZbjV s[Sj yjhgsj h{ m<br />

bt>c fjn sg dHw ilqg e,v WSsg uj ihg h{ m dwl[ fjl fjn<br />

wiV uJ lpSV sj lqJ Vhk h{ m qjdHbj s[ w[ wgaj wijdHbj fjn N,B<br />

ljiV vHg qp,v dqv uJsj h{ m dHh ldaepiP ug s[ hpwqJ sg Rpv.zSj<br />

h{ m `piqjV h{ ^<br />

lpdSbj q>DdVbj qdV wgaj FjRp mm \f>Vj Ì|<br />

dHl $a[ bqv Vhk wis[ m bt>c fjn s[ F'e Wjbs wHg ue%j LijW<br />

a[ qgB s[ s"i y,vs[ hV a[ F.eC[ f{Gs[ hV m Vjv hg dV>Ddsbj ypQvg<br />

sj Wj;ji eiq wi ds>s[ hV m epiWjSg s[ fjn a'G bjfJ wpN rg Vj<br />

dl,Ddtbj m dHl ai%J wgaj fjn dwl ai%J vjFsjdHw h' lwsj h{ ( Wvdw<br />

blk aJ epiWjSg sg W[bsWg wi w[ fjfJ s[ Fjeg WSs[ hJ m wgiaV<br />

siWji rg b,u~w,v% Whpa h' ih[ hV m dHh rg epiWjSg f+yji } qp,t<br />

i,t w[ Vhk wga[ uJs[ m dHl df,DA[ rg y"Zi a[ qjdHbj dHw,ng wiV sg<br />

yjv hp.sg h{ m IP!w[! dry wHg wgiaVg uo[ Fjia a'G bjH[ idh>s[ hV m<br />

dHl[ ai%J wHg l.a qhjaqj rg fZji[ idh>s[ hV m dHh bjq lrjv wgaj<br />

uJsj h{ dw dHh epiP s[ wgiaVgH[G \Vhk Vhk@ qjdHbj s[| a[ l.a qhjaqj<br />

dh>splajV@ ?jl wi w[ f>ujW dry@ duhCj dw dl,tg sg uVq FPqg h{@<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


248<br />

epiqda ejcg ijh<br />

f+yji dwM Vhk wis[ ( hi w'Hg ujSsj h{ dw f>ujW dry dl,t V"urjV<br />

sjC%g w,BSg@ VdLbJ sj dHla[qjv a[ h'i wpwiqJ sj LpsjHg WSsj<br />

uj dihj h{ m dl,tg } cjTg Tjh v,eg h'Hg h{ m dHh f+yjiw dwM bjfSg<br />

epiP sg Ziag A,c w[ f+s[lJ } s"C ih[ hV m wjiV lj` h{ m Rpo[ qjdHbj<br />

o'C%g dqvsg h{@ dHl vHg dHhVJ qhjaqj a[ wgiaVgbJ } Rpo[ f+yji<br />

wiV dry bV.s Vhk bjMsj a[ f"GcJ sg Nvw dHhVJ } rv{a bjRpS<br />

vHg ZPh fjMsg h{ m epiP fjdaLjh V[ dHhVJ Wji[ `piqjdHbj h{ ^<br />

dZ+ep daVj wj ugdrbj du dvdt dvdt r[ydh VjRp mm \f>Vj 1245|<br />

aoj ^<br />

i'Bgbj wjidS fPidh ajv mm \f>Vj 465|<br />

dHl ai%J qjdHbj dHw,ng wiV rjv[ fjt>cg ql.s WS uJs[ hV@<br />

duhVJ } epiP e'dW>s dl>z ug V[ a,Da[ a[v s[ wCjh[ dry Fp.dVbj lg m dHl<br />

vHg qjdHbj F[B wiVg a[ f+rjV wiVg dHw r,cg Wgqjig h{@ Fjr drFyjig<br />

a[ w.q~y'i WSV vHg h,vjL[ig h{ m w"q } lpy[a idhS sg v'C h{ m<br />

drbjh Ljsg lq[G blk wHg `;Pv ilqJ wis[ hJ m u{~qjvj vCwg<br />

sj vCw[ s[ ev dry fjRpSj@ qgB LijW a[ F.eC[ bjds RpKa[ W[b>a<br />

?iyj wiVj ba[ sju sh[u sg vjhVa dl,t w"q } Qva ila[ fj ihg<br />

]m dHh dh>srjdHS ilqJ sg Vwv h{ m x'wg LjV wjdHq i,tS vHg wHg<br />

fdirji wi;jHg a[ WiWjs h' yp,Dw[ hV m dHl vjhVa a'G WyS vHg<br />

epis[r V[ lj} dl,Zj ljsj bV.s wjiu sj aigwj s,Ddlbj h{ m blk bjfS[<br />

f{ik bjf wphjCj qji ih[ hJ m Qva ilqJ dry xl w[ bjfSg h'Gs epbj<br />

ih[ hJ a[ dqve'Fj h'Sj LjV lqNs[ hJ m epiP `piqjV h{ ^<br />

Wp,a fPuj<br />

uW ve ?jvlj ih[ dVbjij mm<br />

aW ve a[u sgRp q{G ljij mm<br />

blk fC%s[ ;iPi hJ fi bqv Vhk wis[ m<br />

Wpa fPdu fPdu dh>sP qPH[ apiw qPH[ dlip VjHg mm<br />

YdH v[ uji[ YdH v[ ejc[ a[ig eda sphP V fjHg mm \f>Vj 654|<br />

dr>e[ B[T[ aigdwbJ Vjv qPiag fPuS sg Wgqjig dl,tJ dry<br />

zplCsg bj ihg h{ m epiP ljdhW sg qVzCa x'B' } dlhi[ fjRpS[@ q>ug<br />

ljdhW s[ fjdrbJ } zp,BSj a[ lqjZJ } fPuSj dl,t Ziq s[ qPvw dl,ZJa<br />

s[ RpvB h{ m L+'qSg epispbjij f+W.Zw wq[Bg@ b>Ddq+ali V[ wHg f+wji<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


?jvlj l' u' wi[ dVa u.e<br />

249<br />

sgbJ x'B' WSjRpS sg dHuj;a s[ w[ qVqa x{vjRpS dry rjZj wgaj<br />

h{ m dl,tJ sg dHl Zjidqw l.loj sj dHh wiq wpwiq ljWa h' dihj<br />

h{ m epiP hpwq h{ ^<br />

ojdfbj V ujdH wgaj V h'dH mm<br />

bjf[ bjdf dVi.uVp l'dH mm \f>Vj 2|<br />

bwjv fpit liW~LwagqjV sg qPiag WSjRpSj@ Rpl bfji Lwag<br />

sj q?"v RpcjRpSj h{ m dHl Wgqjig a'G WyS sg lj} w'dLL wiVg yjhgsg<br />

h{ m<br />

dq+aw f+jSg sgbJ h,cgbJ W+jhqS qa e+dhS wi w[ hdispbji<br />

e.ej F[GB wiV sg WujdH wgiafpi v{ ujS sg iga bjq f+yva h'<br />

eHg h{ m dl,t vgciJ V[ hg dHh l[Z ds,ag h{@ duhCg dw WCg LiqVjw<br />

e,v h{ m IP!w[! dry'G rg wHgbJ V[ dq+aw sgbJ h,cgbJ wgiafpi v{ uj<br />

w[ uv f+rjh wgagbJ a[ wi ih[ hV m dl,t idha qiIjsj qpajdWw<br />

h,cgbJ a[ lpbjh V[C[ hg dwl[ res[ fjSg dry uv f+rjh wi s[SgbJ<br />

yjhgsgbJ hV m dHl Wji[ dl,t Wp,ZgugrgbJ } dZbjV s[Sj yjhgsj h{ m<br />

IP!w[! dry wHg b>Ddq+aZjig dl,t bjfSgbJ spwjVJ dry dleiBJ<br />

a[ LijW bjds r[ys[ hV m dleiBJ fgSj uJ r[y w[ wqjHg tjSg dHw<br />

WijWi h{ m dHh W,ui wpidha h{ m dHh F,si fpiL WhjVj dHh wis[ hV<br />

dw ejhw dleiB@ a.WjwP ?igsS bjdHbj h'i ei"lig rg v{ uJsj h{ m<br />

dwhCj blk fks[ hJ ( h,o Vjv hg xCj ds>s[ hJ m uJ e'ig wpCg i,tg<br />

h'Hg h{@ Rph s[ ds>sg h{ m v'F vjvy dry bj w[ blk ldaepiP ug s[<br />

hpwq Fp,v uJs[ hJ_##idha dWVj Vdh dlt whjr{ mm$$ aoj ##idha<br />

dfbjig qpN wRp dlt dfbjij Vjdh mm$$<br />

dHl[ ai%J h'i W[b>a wq;'igbJ ljc[ dry bj yp,wgbJ hV m lq[G<br />

sg fpwji h{ dw bwjvg vdhi a[ dl>z lFj vdhi riegbJ vdhiJ yvj<br />

w[@ f>o dry bj yp,wgbJ dHhVJ wpigagbJ sj ?jaqj wigH[ m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong><br />

\s[l f=s[l@ 21!5!1982|


dH>ev{Gc dry d*fjV rjla[ u,Ds'~udhs<br />

yji shjw[ fdhvJ IP!w[! dry dl,tJ sg bjWjsg Vjq~qjai hg lg m<br />

duhC[ lV rg Rph rg i'c[ F'c[ uJ dHM wh' dw r{lBiV wvyi sg Vwv<br />

widsbJ FPi[ b>ei[; WS W{n[ lV m #Rph V,o zCjRpS } dxi[@ Rph V,w<br />

rTjRpS } dxi[$ sg whjra dHhVJ Vr[G WS[ rv{agbJ $a[ dH>V dW>V<br />

Tp,wsg lg m Bjr[G Bjr[G w[ljZjig dl>zJ s[ siLV hp.s[ lV f+>aP 1960 a'G<br />

Wjbs f>ujWgbJ a[ ?jl wi dl,t dfA'wC Vjv l.W.Za dHo[ dl,tJ sg<br />

bjWjsg dry h{ijVwp.V rjZj hp.sj debj m rg;j dllBq a[ b,u~w,v%<br />

riegbJ f+rjlgbJ $a[ v,egbJ fjW.sgbJ sj w'Hg Vjq~dVLjV Vhk lg m<br />

IP!w[! liwji V[ rg;j dllBq vjeP wiV sg ajig? dq,o ;iPi vHg lg m<br />

LjdHs dHl[ wiw[ dq,og ajig? } fAjCV vHg f>ujWgbJ Vjv Fi[ hrjHg<br />

uhj; v.cV hgoi' hrjHg b,Dc[ $a[ fhp.y ih[ lV m dHhVJ f+rjlgbJ dry<br />

dl,tJ sg bjWjsg lF a'G d;bjsj hp.sg lg m dHhVJ sj dfA'wC dl,t Ziq<br />

Vjv updCbj h'S s[ WjruPs rg dHl Ziag $a[ fhp.y w[ #epiP sg q'hi$<br />

w[l wav wijRpSj hg WhpdabJ V[ vjh[r.s lqdNbj m sjl sg ap,A Wp,Zg<br />

bVplji hgSaj Fjr@ wpl.ea@ bjfS[ dril[ Vjv'G W[qptajHg@ W'vg a[<br />

ip;eji TP.cS vHg qpLwvJ hg r,Dc[ wjiV s,ls[ lV m qjV'diBg<br />

b>Ddq+aZjig dl>z dl>zSgbJ vHg dHqdahjV sg dHh Whpa r,cg b"tg<br />

zCg lg m f{i f{i $a[ qpLwvJ h'S s[ WjruPs uBj~uPB dl,tJ sg bjWjsg<br />

dry rjZj hp.sj debj ba[ Vjv Vjv epispbji[ rg RpliV[ LpiP h' eH[<br />

hV m<br />

lq[G sg a'i Vjv dl,t Ziq Vjv qp,Tv[ dl,ZJaJ Wji[ rg wHg ai%J<br />

sgbJ Qva `dhqgbJ dHo'G sg e'ig r,DDl'G dry x{vS v,egbJ@ ?jl wiw[<br />

dl,tg wwjiJ s[ ZjiV l.W.Zg wHg ai%J s[ qlv[ RpKn tC'a[ m `{wBigbJ<br />

dry@ s`aiJ dry@ BiJlf'iB qdhwq[ dry@ f'lB bjd`l@ fpvl a[<br />

dqvBig bjds dry rg #V' r{w{Glg$ sj zdCbj zCjdHbj urjW dl,Zj<br />

slaji lujdH dl,t s[ q,Do[ r,usj m dHh ngw h{ dl,t w"q sg r,cg deSag<br />

w[lwg \slaji| } wwji Vhk q>Vsg@ f+>aP slaji dl,t sg fdhyjS<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


dH>ev{Gc dry d*fjV rjla[ u,Ds'~udhs<br />

251<br />

h'S wiw[ sPli[ wwjiJ sg bdhqgba Vjv'G dwl[ e,Dv'G z,B Vhk m dHl<br />

vHg duo[ dl,tg wwjiJ Wji[ e,v y,vsg@ Rpo[ slaji sj qlvj rg dryji<br />

sj qlvj WSsj dihj h{ m Z.V hV Rph epiP w[ vjv duhC[ bda qpLdwvJ<br />

lq[G bjfS[ Ziq a[ dl,tg dril[ Vjv upC[ ih[ a[ bjfSg r,tig fdhyjS<br />

wjdHq i,tS vHg h,o f{i qjiV v,De[ m 1978 aw w[ljZjig dl>zJ sg<br />

bjWjsg y.eg y'tg h' eHg lg m dHl vHg dfzv[ h'H[ v'h[ $a[ l,B qjiV<br />

sj lqJ rg fhp.y debj m<br />

;iPia Hgujs sg qJ h{ m lsgbJ a'G b;qjdHbj h'dHbj Vpl?j dl,tJ<br />

s[ w.q bjdHbj m wwjiJ sg bj;jsg wjdHq i,tS vHg aJ hi w'Hg aafi<br />

V;i bjMsj lg f+>aP WgCj bt>c wgiaVg u,Do[ V[ yp,Ddwbj m dHl l.loj<br />

Vjv upC[ dl>z a[ dl>zSgbJ idha qiIjsj dry d;bjsj w,BC lV<br />

dwMdw ljdhW l+g epiP e'dW>s dl>z ug sj bjs[L ##idha dfbjig qpN<br />

wRp dlt dfbjij Vjdh$$ ba[ ##idhSg ih[ l'Hg dlt q[ij$$ d;>seg s[<br />

hi q'C $a[ Bp.Wsj lg m dHl vHg fgCj rg dHhVJ dl>zJ V[ d;bjsj qdhlPl<br />

wgag m ba[ b,De[ h' w[ ipwjrBJ Vjv vCV vHg lF a'G qphivg waji<br />

dry bj tC[ h'H[ m<br />

2 `irig 1979 } bt>c wgiaVg u,Do[ V[ dHw h.ejqg qgdB>e wi<br />

w[ dl,t igvgul dl>Wv@ bt>c wgiaVg u,oj@ IP!w[! \Sikh Religious<br />

Symbols, Akhand Kirtani Jatha, U.K.| Vjq o,Dv[ dHw r,tij dr>e<br />

wjdHq wi w[ wwjiJ sg bj;jsg sj z'v bji.F wiV sj dWev ruj<br />

ds,aj m dVil.s[h fdhv wiV sj dlhij dHhVJ dl>zJ s[ dli hg h{ m sjl<br />

} dHl dr>e sj wVrgVi ojdfbj debj m bt>c wgiaVg uo[ sg QigW<br />

dVrjug hg h{ duhVJ V[ sjl } dHl qhjV l[rj vHg ojfCj ds,aj m<br />

dl,tg wwjiJ l.W.Zg fjH[ Fpv[dtbJ sj dVajij wi w[ dHo'G sg e'ig r,Dl'G<br />

sj Fi'lj du,aSj@ IP!w[! liwji r,Dv'G vjHgbJ fjW.sgbJ ?aq wij w[<br />

WijWi s[ Ldhig h,w f+jfa wiV[@ spVgbJ s[ h'i qpvwJ dry dl,tg f+yji<br />

wiVj@ ?jl wiw[ dl,tg wwjiJ Wji[ fPig ujSwjig s[Sg a[ RphVJ sgbJ<br />

liwjiJ $a[ sWjb fj w[ b>Ddq+aZjig dl>z@ dl>zSgbJ $a[ v,egbJ<br />

fjW.sgbJ } ?aq wijRpSj@ c{vge[LVJ s[ iPf dry liwjig a[ Q{i~<br />

liwjig bdZwjigbJ Vjv qpvjwjaJ wi w[ RphVJ } wVdrVl wiVj<br />

bjds wpN ?jl qp,Ds[ lV dul } dl,t divgul dl>Wv Vjqg uo[W.sg V[<br />

bjfSg u,Ds'udhs sj dVLjVj dqdobj m<br />

IP!w[! sg l.ea V[ FifPi ldhI'e ds,aj m l! wiaji lpdi>si dl>z<br />

ug sg dHl f+ojdH l[rj Whpa LjvjzjI'e h{ m ?a'~dwajWa wiV sj<br />

auiWj dHl rgi sj wqjv sj lg duhCj dHl b"tg zCg w.q bjdHbj m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


252<br />

epiqda ejcg ijh<br />

o'C%[ hg lq[G dry dHl uo[W.sg V[ q,vJ qjiVgbJ LpiP wi ds,agbJ m<br />

dH>ev{Gc sgbJ r,cgbJ fpvgBgwv fjiBgbJ ba[ yiyJ s[ r,Dc[ fjsigbJ<br />

aw fhp.y wi w[ wwjiJ Wji[ Fpv[dtbJ } ?aq wiV sj lxv IaV<br />

wgaj m<br />

lF a'G d;bjsj h"lvj a[ RpaLjh B'ig fjiBg r,Dv'G dqdvbj m Rpl<br />

lq[G B'ig fjiBg sg f+ZjV dqdl; qjiei[B o{yi lg m drloji Vjv<br />

6 bf+{v@ 1979 } dvtag iPf dry dl,t divgul dl>Wv fjiBg V[<br />

bjfSgbJ q>eJ sj yjiB dHo'G sgbJ ljigbJ fpvgBgwv fjiBgbJ qPhi[<br />

i,Ddtbj m<br />

dul wj wjiup daV hg wgbj qjSlp dwbj r[yjij ijq mm<br />

\f>Vj 784|<br />

dqdl; o{yi V[ api.a hg 11 bf+{v@ 1979 } B'ig fjiBg r,Dv'G<br />

dHw drL[L ?a sjl } dvdtbj dul ijhk dl,t Ziq s[ fPuj fjn wiV<br />

s[ bwgs[ s[ Vjv hg dl,tg wwjiJ $a[ v,eg fjW.sg } ?aq wijRpS sj<br />

IwgV dsrjdHbj m lji[ dl,t uea V[ r,cg du,a lqN w[ ?pLgbJ sj<br />

f+eBjrj wgaj m dHl ?a sgbJ wjfgbJ lji[ epispbjdibJ ba[ liwjig<br />

ba[ Q{i~liwjig s`aiJ } z,vgbJ eHgbJ m dHl dHdahjlw dvta<br />

V[ dl>zJ sg lxvaj sj qp,T W.V% ds,aj m dHl vHg dqdl; o{yi a[ B'ig<br />

fjiBg Z.Vrjs s[ fjai hV m<br />

bt>c wgiaVg u,oj dHw f>ow uo[W.sg ;iPi h{@ f+>aP liW lJNj<br />

f>ow qlvj h'S wiw[ sPligbJ f>ow l.lojrJ sj ldhI'e v{Sj rg ;iPig<br />

lg m dHl d?bjv } qp,t i,t w[ 30~6~79 } IP!w[! Fi sgbJ awigWV<br />

ljigbJ dliw,T f>ow uo[W.sgbJ sj dHw dHdahjlw dHw,n dl>z lFj<br />

epispbjij lqil{B i'c Widq>zq drt[ WpvjdHbj debj m dHl qPrq{GB }<br />

h'i RpaLjdha wiV vHg u,Do[W.sgbJ s[ qptgbJ V[ bjfS[ bjfS[ lpNjb<br />

dHl qgdB>e dry i,Dt[ m cP.zg l'y dryji wiV Rpfi.a dl,t divgul dl>Wv@<br />

bt>c wgiaVg u,oj@ IP!w[! } VrJ fpLjwj fj w[ VrJ Vjq dl,t divgul<br />

dl>Wv b{wLV wq[Bg dH>BiV{LVv IP!w[! \Sikh Religious Symbols<br />

Action Committee International U.K.| i,Ddtbj debj ba[ dHl fjiBg<br />

sj sjdHij h'i r,cj wiV dh,a sPlig uo[W.sgbJ s[ VpqjdH>DdsbJ } rg<br />

Ljdqv wgaj debj m VrgV Lwag a[ VrgV Wp,ZgugrgbJ s[ RpljiP lpNjrJ<br />

Vjv lug dHh l.loj q{sjV dry Rpaig m sjl } dxi yg` wVrgVi<br />

s[ a"i $a[ l[rj wiV vHg dHl f>ow dHw,n V[ hpwq wgaj m sjl Rpl<br />

lq[G a'G hg l[rj wisj bj dihj h{ m<br />

dHl Vrk WSg dl,t l.loj V[ slaji ba[ wwjiJ l.W.Zg wHg `i.BJ<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


dH>ev{Gc dry d*fjV rjla[ u,Ds'~udhs<br />

253<br />

$a[ bjfSgbJ wjirjHgbJ LpiP wi ds,agbJ dwMdw `{wBigbJ dry ba[<br />

dWvdc>e Ijicl dry dl>zJ dl>zSgbJ } d*fjV a[ slajiZjig h'S<br />

wiw[ V"wigYG w,TS sgbJ ZqwgbJ bjq dqvSgbJ LpiP h' eHgbJ lV m<br />

dHo'G sg fpdvl d*fjVZjig dl>z/dl>zSg } yjiu wiV v,e fHg ba[<br />

lwPvJ ba[ wjvuJ dry r,ti[ b>Ddq+aZjig W,DdybJ Vjv NeC[ Rpn tv'H[ m<br />

dqdl; o{yi sg dy,ng V[ qlv[ h,v wiV dry lhjdHaj aJ Whpa wgag<br />

f+>aP fPig wjqIjWg hp.sg V;i Vj bjr[ m Fjr[G l{GwC[ w[lJ sj dVfBjij<br />

dl,tg blPvJ qpbj`w wgaj uj yp,Ddwbj lg m<br />

sp,t Vjv dvtSj f{ dihj h{ dw dHl u,Ds'udhs dry dl,tJ sg<br />

Zjidqw dH>BiV{LVv f,Zi $a[ WSg wq[Bg S.G.P.C. b>Ddq+ali ba[ yg`<br />

?jvlj sgrjV V[ ljcgbJ W[VagbJ wiV s[ WjruPs rg dwl[ dwlq<br />

sg qss Vj wgag m Fjiag liwji rg aqjLj s[tsg ihg hjvJdw Fjiag<br />

drZjV bVplji b>Ddq+aZjig dl>z dl>zSgbJ sj d*fjVZjig h'Sj uVq<br />

h,w lqdNbj debj h{ m f>ujW liwji sj yg` qdVlBi rg awigWV<br />

dl,t hg hp.sj bj dihj h{ m Rpl V[ rg bjfS[ qP>h dry zp>eSgbJ hg fjHg<br />

i,tgbJ qaJ qP>h t'v%S $a[ Fjiag liwji r,Dv'G d`iwjf+la h'S sj x,Bj<br />

Vj v,e ujr[ m h' lwsj h{ dHhVJ F,si fpiLJ sj d?bjv h'r[ dw dHh<br />

aJ dli` IP!w[! rjlg dl>zJ sj hg qlvj h{ f+>aP epiqda wl"Bg $a[ fidtbJ<br />

dViqPv ljWa hp.sj h{ m epiP sj dl,t dV,a bisjl wisj h{ ^ ##uhJ uhJ<br />

tjvlj ug ljdhW ahJ ahJ idAbj dibjdHa mm$$ ?{i@ IP!w[! sg dl,t l.ea<br />

V[ v,w W.V% w[ epiP bjli[ bjfSj z'v ujig i,Ddtbj m<br />

slaji a[ dl,tg wwjiJ l.W.Zg bj ihgbJ qpLdwvJ s[ h,v vHg<br />

6 Vr.Wi@ 1979 dW+dBL liwji s[ h'q bjd`l qdVlBi dBqPog i[;V<br />

a[ dHhVJ s[ lhjdHw dqlBi h{;vc"V@ fgBi b{cricu a[ dqlBi<br />

dxdBv Vjv dl,t divgul wq[Bg r,Dv'G b,n q{GWig c{vge[LV V[ F[B wgag m<br />

dHl c{vge[LV dry FjHg epiVjq dl>z@ FjHg ijq dl>z@ FjHg ueaji<br />

dl>z@ FjHg dL>ejij dl>z dVh.e@ FjHg W.aj dl>z@ FjHg ulr.a dl>z@<br />

FjHg wiaji lpdi>si dl>z l{wBig BP sg yg` wVrgVi ba[ sjl qsV<br />

dl>z yg` wVrgVi Ljdqv h'H[ m qgdB>e awigWV dHw z>Bj y,vsg ihg m<br />

slaji a'G dHvjrj wwjiJ l.W.Zg@ ?jl wi hrjHg uhj; dry<br />

b>Ddq+aZjig dl>zJ/dl>zSgbJ sj d*fjV lq[a l`i wiV Wji[ dryjiJ<br />

h'HgbJ m ldawjiI'e qdVlBi V[ ljcgbJ q>eJ } dZbjV Vjv lpdSbj<br />

a[ IwgV dsrjdHbj dw dHhVJ fjW.sgbJ } ?aq wiV vHg hi hgvj<br />

ridabj ujr[ej m dHh W{nw q{G lqNsj hJ@ Whpa lxv ihg m dHl qgdB>e<br />

sj igwjic q[i[ fjl q"uPs h{ m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


254<br />

epiqda ejcg ijh<br />

IP!w[! dry wwjiJ sg@ ?jl wiw[ dlig ljdhW \d*fjV| sg bj;jsg<br />

f+jfa wiV Rpfi.a dl,t divgul dl>Wv b{wLV wq[Bg V[ hrjHg uhj;J<br />

dry b>Ddq+aZjig dl>zJ/dl>zSgbJ } d*fjV Rpaji w[ ldwRpdiBg lBj`<br />

s[ hrjv[ wiV vHg quWPi wga[ ujS l.W.Zg Fjia liwji $a[ dHo'G s[<br />

hrjHg uhj;J s[ qdhwqj@ cgfjiBq{GB bj` Bi[c Vjv ijWaj wjdHq<br />

wgaj m IP!w[! sgbJ H[bif'iBJ $a[ w'Hg ?jl a.eg Vhk lg hp.sg@ dwMdw<br />

dHo'G sg liwji V[ d*fjV i,tS $a[ fjW.sg hBj vHg lg m dwa[ fp,A<br />

fCajv h'S $a[ dqdl; o{yi r,Dv'G dvt[ ?a sg wjfg dstj w[ w.q li<br />

uJsj lg a[ d*fjV lq[a hrjHg l`i wiV sg bjdebj dqv uJsg<br />

lg m f+>aP Fjiag liwji sj dl,tJ Vjv ir,Hgbj qai[Hg qJ rjvj dihj<br />

duhCj b"wCJ tCgbJ wisj dihj m ds,vg s[ H[bif'iB s[ wiqyjig@<br />

dl>zJ } t,uv~?pbji wiV sgbJ ljigbJ h,sJ B,f y,pDw[ lV m sjl }<br />

dHw r[iJ ds,vg H[bif'iB $a[ ldwRpdiBg lBj` h,Do'G W[h,s sptg h'Sj dfbj<br />

lg m wHg b{l[ w[l rg sjl s[ V'dBl dry dvbJs[ eH[ duhVJ } lpS<br />

w[ dsv w.W Rpnsj lg m ?{i@ dl>zJ V[ dsv Vhk A,Ddcbj a[ bjfSg<br />

u,Ds'udhs ujig i,tg m sjl Rpvgw[ f+'eijq qpajdWw dl,tJ s[ dHw<br />

c{vge[LV } Vjv v{ w[ 7 uVrig@ 1981 } debjVg ;{v dl>z }<br />

dqdvbj m debjVg ;{v dl>z Rpl lq[G h'q qdVlBi lg m dwl[ lq[G e+.og<br />

dl>z sg l[rj rg wi y,p,Dw[ lV m d*fjV s[ qlv[ } lqNs[ lV m f+>aP<br />

dH>sij eJZg sj NjCP~ Wisji h'S wiw[ d;>q[rjig v{S a'G waiJs[ lV m<br />

dHl vHg dH>sij eJZg Rpl lq[G sg f+jHgq qdVlBi ljhqS[ bjfSgbJ<br />

q>eJ i,tS sg f+[iVj ds,ag a[ sPli[ dsV qpvjwja wirjRpS sj f+W.Z<br />

rg wirj ds,aj m dq,Do[ lq[G sPli[ dsV dHl c{vge[LV sg F[B h'Hg m W{nw<br />

WC[ y.e[ qjh"v dry h'Hg m q>eJ sj yjiB bjfS[ fjl i,t w[ dH>sij<br />

eJZg V[ dryji wiV sj Fi'lj dsrjdHbj m dHl[ hg dsV cjdHi{wBi<br />

uViv ldwRpdiBg dlrv b{rgH[LV e"idq>B bj` dH>cgbj@ dVRP ds,vg<br />

Vjv qpvjwja h'Hg m dl,Bj wpN rg Vj dVwdvbj m qeiq,A s[ bJlP lji[<br />

rhJs[ lV fi bjfS[ dli d;>q[rjig v{S } w'Hg rg dabji Vhk lg m<br />

Fjia liwji sg h,nZiqg wjiV f+rjlg dl,tJ $a[ hrjHg l`i wiV<br />

v,DdebJ b"wCJ dry dsV~WdsV rjZj hp.sj debj@ duhCj dw hpS dltiJ<br />

APh dihj h{ m<br />

Fjiag liwji sj ir,Hgbj s[t w[ LjdHs dHo'G sg liwji rg df,DA[<br />

h,o dt,yS v,e fHg lg m dl,t divgul dl>Wv b{wLV wq[Bg } dW+dBL<br />

H[bir[; v.cV r,Dv'G ?a V.Wi SCT981 (TT13) ajig? 14 bwaPWi@<br />

1979 } dvdtbj dqdvbj m dHl dry wq[Bg } W[Vag wgag eHg lg<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


dH>ev{Gc dry d*fjV rjla[ u,Ds'~udhs<br />

255<br />

dw d*fjV sj ljdH; duhCg dw dl,t Ziq dry f+rjdVa q>Vg uJsg<br />

h{@ dvt w[ s,lS m h' lw[ aJ Rpl sj lw{Ky rg F[dubj ujr[ m<br />

7 Vr.Wi@ 1979 } hgoi' hrjHg b,Dc[ $a[ dqlBi fgBi W{ldrw<br />

\Mr. Peter Beswick Assistant to Security Controller| a[ Rpl s[<br />

ljogbJ Vjv d*fjV sj ljHg; qpw,ii wiV l.W.Zg dHw drL[L W{nw<br />

h'Hg m ljc[ r,Dv'G l! wiaji lpdi>si dl>z@ FjHg W.aj dl>z@ FjHg dL>ejij<br />

dl>z a[ sjl \FjHg qsV dl>z| V[ dh,lj dvbj m A'Bg ejaij d*fjV fdhV<br />

w[ l`i wiV sg W'ic V[ ldhqag f+eBjHg a[ fpLBg wiV vHg ?a dvtS<br />

sj IwgV dsrjdHbj m s' d*fjVJ 6 dH>y Wv[c ba[ 9 dH>y Wv[c sgbJ<br />

d*fjVJ ba[ lw{Ky bljc[ w'v'G v{ w[ i,t vH[ m dl,t divgul b{wLV<br />

wq[Bg sgbJ w'dLLJ } xv v,esj s[t w[ wHg bt"ag dl,t vgciJ s[<br />

dT,ck fgCJ h'S v,e fHgbJ m dHw bt"ag vgci V[ W'ic fjl uj w[<br />

ypQvg tjZg m bjfSg hRpq{ } f,n[ fjS vHg ejaij d*fjV sj ljHg;<br />

s' dH>y Wv[c dl,t Ziq dry f+rjdVa s,Ddlbj us dw fWvgdlBg qgcgbj<br />

dry WjiJ WjiJ dH>y@ Wv[c sgbJ ejaij d*fjVJ fj w[ `'B'<br />

dtyrjHgbJ m #b>V%j wg q>e[ s' b,tJ$ W'ic bj` Bi[c IP!w[! \Aviation|<br />

V[ V"G uJ A[ dH>y sg WujdH s' dH>y sg f+rjVeg s[Sj llaj l"sj lqN<br />

w[ bjfSj tdhCj ApcjRpS dry hg bjfSj Fvj lqdNbj m dHh e,v<br />

fpdvl lpfic{GB dqlBi vgrlvg V[ sjl } a[ l! wiaji lpdi>si dl>z<br />

} bjfS[ l'ilJ ijhk faj wi w[ s,lg m<br />

spVgbJ s[ hi qpvw dry dl,t bjfS[ ip;eji sg Fjv wjiV r,l<br />

yp,Dw[ hV m dHhVJ sj dVijvjfV h'S wiw[ q'iy[ rg v,De[ idh>s[ hV m<br />

wwjiJ l.W.Zg@ ?jl wiw[ dlig ljdhW a[ slaji l.W.Zg dHw,ng h'Hg<br />

lq,eig sg q>e bjMsg idh>sg h{ m auidWbJ FifPi `jHgv dHhVJ<br />

qldvbJ } Vdu,nS vHg Whpa lhjdHw h'Hg h{ a[ h' ihg h{ m fpijS[<br />

dl>zJ } dHdahjlw u,Ds'udhs sj faj h{ f+>aP Vrk fgC%g } LjdHs Vj<br />

faj h'r[ m Vrk fgC%g hg blv w"q h{ m w"q sg yC%sg wvj } qp,t i,tdsbJ<br />

qgcgH[ sj lhjij dvbj debj h{ m w"q sgbJ W[CgbJ dry duo[ fjt>cg<br />

ljZJ V[ r,DB[ fjH[ hV@ Rpo[ ljc[ dl,t vgci rg epiqag ugrV sg zjB<br />

wjiV w"q sg uC%k a[v s[S dry upB[ h'H[ hV m bisjl h{ rjdhepiP<br />

f>o sg vju i,Dt[ )<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong><br />

\s[l f+s[l@ 22!12!1995|


dl,t Ziq a[ qgig~fgig sj dl,ZJa<br />

dl,t uea qgig~fgig s[ qjvw Z.V epiP hdie'dW>s ljdhW sj 400<br />

ljvj f+wjL dsrl LiZj FjrVj ldha WCg ZPqZjq Vjv qVj dihj<br />

h{ m dHl vHg 1995 sj ljv dl,t Ziq s[ bVpbjHgbJ vHg Whpa qh,aaj<br />

fPiw h{ m h{Kcriw bj` dl,t bjie[VjHg;[LV@ v.cV V[ RpKsq wiw[<br />

2 upvjHg@ 1995 } qVjH[ uj ih[ dHl epifpiW l.W.Zg qgig~fgig s[<br />

dl,ZJa $a[ dHw drL[L e'LBg wirjRpS sj `{lvj wgaj h{ m dHl lqjeq<br />

dry RpKy w'Bg s[ drsrjV qgig~fgig s[ dl,ZJa $a[ fiy[ fC%V vHg<br />

l,Ds[ uj ih[ hV m qpWjiw hV dHh' duh[ IaV dwMdw dHh lq[G sg fpwji<br />

h{ m dl,t Ziq s[ qp,Tv[ dl,ZJa qgig~fgig Wji[ Whpa Qva `dhqgbJ f{sj<br />

h' yp,wgbJ hV uJ f{sj wgagbJ uj ihgbJ hV m f>o~s'tgbJ V[ aJ<br />

bVh'SgbJ WdhlJ A[C w[ epiqag dl,ZJaJ } Zp.svj wiVj hg hp.sj h{<br />

f+>aP ljc[ Vgq~hwgq f+yjiw dHl dl,ZJa } dVtji w[ spVgbJ ljhqS[<br />

i,tS sg WujdH ##i'Bgbj wjidS fPidh ajv$$@ dry hg ip,DN[ h'H[ hV a[<br />

w"q F.Wv~FPdlbJ s[ qjdHbj ujv dry xlsg a[ Zlsg h'Hg iljav<br />

sg cP.zg t,c dry dc,e ihg h{ m<br />

qgi ba[ fgi `jilg ;WjV s[ LWs hV m qgi sj bio h{ r,cj<br />

uegisji uJ WjsLjh ba[ fgi sj bio h{ Zjidqw bjeP uJ idhWi m<br />

l' qgig s[ Fjr bio h'H[ ugrV s[ lqp,Dy[ t[ai dry l[Z ba[ fgig s[<br />

bio h'H[ Zjidqw t[ai dry bdZbjadqw berjHg m qgig fgig sg<br />

oJ Ziq a[ dlbjla s[ v`;J V[ q,v vHg ujfsg h{ m dwa[ dwa[ Ziq<br />

a[ ijuVgag s[ v`; qgig~fgig s[ Wsv ru'G rg lpSV dry bjMs[<br />

hV m<br />

f,Aqg dryjiZjij dry ijuVgag s[ lqjV biow LWs f'dvdBwl<br />

h{ u' IPVjVg ZjaP fjdvl a'G dVwdvbj s,Ddlbj uJsj h{ m fv{B' lpwija<br />

a[ bilaP f'dvdBwl drL[ s[ q'Tg a[ uVq~sjaj lqN[ uJs[ hV m dHhVJ<br />

drsrjVJ V[ f'dvdBwl $a[ bjfS[ bjfS[ d?bjv fplawJ dry dvt<br />

w[ spVgbJ ljhqS[ i,Dt[ hV m IPVgridlBgbJ dry f'dvdBwl \ijuVgag|<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


dl,t Ziq a[ qgig~fgig sj dl,ZJa<br />

257<br />

dHw r,ti[ q;qPV s[ a"i $a[ fC%jdHbj uJsj h{ m drdsbjiogbJ RpKfi<br />

dvt[ drsrjVJ sgbJ dwajWJ fC%s[ a[ t'u wiw[ dceigbJ f+jfa wis[<br />

hV m cjwBi w.rvuga dl>z s[ v`;J dry #?jvl[ sg ijuVgdaw<br />

dryjiZjij sj bjZji epiP ljdhWjV sj Ziq dy>aV hg h{ m dHh ngw<br />

h{ dw WpdVbjsg a"i $a[ epiP ljdhWjV lpwija@ fv{B' uJ bilaP sg ai%J<br />

w[rv ijuVgaw dy>aw Vhk lV ba[ Vj hg RphVJ V[ fv{B' sg igfWdvw<br />

uJ bilaP sg f'dvdBwl rJeP. w'Hg ijuVgaw e+.oJ sg dliuSj wgag m<br />

RphVJ V[ u' ugrV~ujy WjSg ba[ bjfS[ ugrV ijhk lj} ds,ag@ Rpl<br />

dry RphVJ V[ u' LWsjrvg ba[ dW>Wjrvg riag ba[ bjfS[ rwa<br />

sgbJ zBVjrJ f+ag dwdibjrJ dVIpwa wgagbJ@ RphVJ a'G blk ?jvl[<br />

sg ijuVgaw dryjiZjij sj lhu[ hg bVpqjV vej lws[ hJ m dHh<br />

wdhSj dWvwpv aiwhgV h{ dw epiP ljdhWjV V[ dwZi[ ijuVgag bjds<br />

LWs Vhk ria[@ dHl vHg RphVJ sg w'Hg ijuVgaw dryjiZjij Vhk<br />

h{ m<br />

Whpa lji[ dl,t dHdahjlwjiJ bVplji qgig fgig s[ dl,ZJa s[ wiaj<br />

a[ f,wgbJ vghJ s[ fjRpS rjv[ epiP hdie'dW>s ljdhW hg lV m bjf sj<br />

bjeqV 19 uPV@ 1575@ l.qa 1652| } qjaj e.ej ug sg w,pDt'G epiP<br />

wg rcjvg drt[ h'dHbj m l+g epiP biuV s[r ug sg hsjdHa bVplji<br />

WjWj Wp,Tj ug V[ 25 qHg@ 1606 } Wjv hdie'dW>s ug } debjiJ wp<br />

ljv sg Rpqi dry epdibjHg sj davw vjdHbj m qgig fgig sgbJ s'<br />

avrjiJ fdhVjRpS s[ Vjv Vjv slaji ba[ wvQg rg lujHg m dHl<br />

ai%J epiP biuV s[r ug V[ hg hdie'dW>s sj VrJ iPf Zji dvbj fi<br />

Ziq yvjRpS borj ldybji qVp,t zCV sg u'e upeag Rphg fdhvg<br />

rjvg hg ihg m<br />

f>Ddu dfbjv[ f>u fgi Anqp fgip W{nj epip Fjig mm<br />

biuV wjdHbj fvdB w{ qPida hie'dW>s lrjig mm<br />

\FjHg episjl ug@ rji 1@ fRpCg 48|<br />

l{qdBw dl,ZJa bVplji l.ljiw ba[ iPhjVg LwagbJ a[ f>u fgi<br />

b,c b,c LwagbJ s[ qjvw hV m duo[ f>u LwagbJ Fjr f>u fgi dHw,Dn[<br />

h' ujS@ ?psjr.s wigq sgbJ ljigbJ LwagbJ dHw,a= h' uJsgbJ hV@<br />

f+>aP epiqda sj dHh dl,ZJa Vhk m epiqda bVplji bwjv fpit rjdhepiP<br />

dl+LBg sj wiaj a[ F.VS zCV sj lqi,o bjf hg h{ m ljigbJ LwagbJ<br />

Rpl sg qp,ng dry hV m qPv~q>ai dHl[ sg hg aJ drbjdtbj h{ m ?{i@<br />

cjwBi e'fjv dl>z f+dl,Z dHdahjlwji a[ Wp,ZgrjV df+>lgfv sg Rpfi<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


258<br />

epiqda ejcg ijh<br />

dvtg dryjiZjij Vjv ldhqa Vhk m dvts[ hV ^ ##dHl[ f+l.e } sphijHg<br />

ujSj dw epiP hdie'dW>s ljdhW V[ qgig fgig sgbJ avrjiJ fdhVgbJ m<br />

dHl[ vHg Ziq a[ iju sj lpq[v wi eH[ lV m dHw bSdHdahjlw e,v<br />

h'r[eg@ u[ bduhj hg RphVJ sj Rps[L hp.sj aJ epiP hdiijH[ uJ epiP a[Q<br />

Whjsi@ dHo'G aw dw slr[G fjdaLjh sg ugrV~woj dry dwl[ rg<br />

dHdahjlwji V[ RphVJ s[ s' avrjiJ fdhVS sg woj Vhk dvtg m dHh<br />

dfia dwM W.s h' eHg@ w[rv dHw ldaepiP Vjv upC w[ m$$ Ijs i,tS<br />

rjvg e,v h{ dw cj! e'fjv dl>z ug wJeilg dryjiZjij s[ qjvw h'S<br />

wiw[ Fjia s[ r,Dc[ r,Dc[ bhpdsbJ $a[ dWijuqjV ih[ hV m<br />

s' d*fjVJ fdhVgbJ uJ Vj fdhVgbJ Wji[ lji[ dHdahjlwji<br />

LjdHs ws[ rg ldhqa Vj h'S dwMdw dHhVJ dr,y'G dHw rg q"w[ sj<br />

erjh Vhk m f+>aP qgig fgig dl,t Ziq sj qp,Tvj dl,ZJa h{@ dul sg<br />

fpLBg epiP fjdaLjhJ sg iyVj epiP e+.o ljdhW ug wis[ hV m LjdHs<br />

hg w'Hg VjVw Vjq~v[rj dHl dl,ZJa a'G qpVwi h'r[ m aoj ^<br />

atda ijuj l' Wh{ du ata{ vjdHw h'Hg mm<br />

duVg lyp fAjdSbj lyp iju[ l[Hg mm<br />

H[dh FPfda iju[ V bjtgbdh sPu{ FjdH sptp h'Hg mm \f>Vj 1088|<br />

aoj ^<br />

atda Wh{ ata{ wg vjdHw mm<br />

f>y lqjH[ epiqda fjdHw mm \f>Vj ÉÈËÑ|<br />

dVhw.Bw ijup Fp.dy aP epiqpdt lyp wqjHg mm<br />

ly{ atda W{nj dVbjRp wdi lal.eda q[dv dqvjHg mm<br />

\f>Vj 1087|<br />

dHl ai%J s[ bV[wJ hg epiP `piqjV hV duhVJ a'G qgig fgig dl,ZJa<br />

sg fpLBg hp.sg h{ m epiP VjVw fjdaLjh sg A[rk u'da V[ aJ dli` ;jvqJ<br />

} s.c s[S vHg hg qgig fgig s[ lpq[v s[ dl,ZJa $a[ bjfSg firjVeg<br />

sg q'hi vj w[ bjfS[ bVpbjHgbJ } tCeZjig WSV sg f+[iVj W?Lg m<br />

dHl[ dl,ZJa } qp,t i,tdsbJ epiP hdie'dW>s fjdaLjh V[ ujWiJ a[<br />

ZjCrgbJ } l'ZS vHg t>cj tCwjdHbj m<br />

qgig fgig s[ lpq[v Wji[ wHg L.w[ a[ lpbjv ljc[ ljhqS[ bjMs[<br />

hg idh>s[ hV m RphVJ sj lqjZjV wiVj rg ljcj `i; WSsj h{ m<br />

RpsjhiS s[ a"i $a[ ^<br />

\R| wg Ziq a[ dlbjla dHw,Dn[ y,v lws[ hV (<br />

\b| wg bjfSgbJ h,sJ dry lgqa idh w[ dHw sPli[ sg qss wi<br />

lws[ hV (<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


dl,t Ziq a[ qgig~fgig sj dl,ZJa<br />

259<br />

\H| wg Ziq dlbjla sg Aai~AjdHbj h[n y,vSj ;iPig h{ ( uJ dHl<br />

s[ RpvB dlbjla sg Aai AjdHbj h[n Ziq (<br />

\l| wg Ziq a[ dlbjla r,t r,t idh w[ bjf'~bjfSj Ziq dVWjh<br />

lws[ hV ( dHda bjds m qjlBi ajij dl>z ug f+dl,Z Zjidqw a[<br />

dlbjlg vgci h'H[ hV m RphVJ V[ bjfS[ dHw v[t #Ziq ba[<br />

f'dvdBwl r,t r,t dw dHw,Dn[ hg ($ dry dvdtbj lg ^ ##q{G dHh<br />

q>Vsj hJ dw Ziq a[ f'dvdBwl s[ s' r,t r,t Vjq h'H[ hg s,ls[<br />

hV dw dHh dwl[ Vj dwl[ e,v dry r,ti[ ;iPig hV m ufpug ljdhW<br />

sj fjn wiVj Ziq h{@ f'dvdBwl Vhk m f+>aP ufpug ljdhW sj fjn<br />

wiV vHg oJ WSjRpSj@ Rpl oJ sg bj;jsg wjdHq wiVj ba[<br />

Rpl sg bj;jsg wjdHq i,tS vHg vCVj f'dvdBwl WS uJsj<br />

h{ m dxi Ziq a[ f'dvdBwl } fPig ai%J r,t i,tSj w[rv dHw<br />

f'dvdBwl Tw"Glvj hg h{ m$$ dHdahjlw f,Dt'G dHh e,v ngw ujfsg<br />

h{ m dqljv s[ a"i $a[ epispbji[@ qlgaJ a[ q>si ba[ deiujzi<br />

fjn fPuj wiV vHg hg Rplji[ uJs[ hV fi RphVJ sg dh`j;a<br />

wiVj duo[ Ziq h{@ Rpo[ ijuVgag rg w.q wisg h{ m bWsjvg V[<br />

Fjia $a[ wHg hqv[ wga[ lV m dh>sP q>siJ } ?PW vp,DdBbj a[ Tjh<br />

T[ig wgaj m dl,tJ s[ epispbji[ rg bWsjvg sg wi'fg sj dLwji<br />

h'S a'G Vj Wy lw[ m WjWj epiW?L dl>z ug a[ RphVJ s[ ljog 30<br />

h'i dl>zJ V[ hdobjiW.s h' w[ siWji ljdhW@ b>Ddq+ali sg i,Ddtbj<br />

wiV vHg ;jvqJ Vjv B,wi vHg a[ Lhgs h' eH[ m dHh' duh[ lq[G<br />

epispbjdibJ } dwdv%bJ sj iPf s[Sj duo[ Ziq h{@ Rpo[ ijuVgag<br />

sj dl,ZJa rg w.q wisj h{ m f+>aP sPli[ W.V[ Fjia s[ dh>sP ijdubJ<br />

V[ ajwa sj VJ dHla[qjv wiw[ bjfS[ evJ dry Qpvjqg sgbJ<br />

;.ugiJ fpbj vHgbJ@ Fjr ljij Fjia Qpvjq h' debj m<br />

qplvqjV rg Ziq a[ iju } dHw,nj lqNs[ hV a[ dHl RpKa[ bqv<br />

wiVj bjfS[ Z.V Fje lqNs[ hV m dwMdw RphVJ s[ r,Dc[ fgi h;ia<br />

qph.qs ljdhW V[ bjfS[ duMs[~ugb iju wgaj a[ qplvq WjsLjha<br />

sg WpdVbjs i,tg m dl,ZJaw a"i $a[ qplvqjV a[ dl,t dH,Dw' d?bjv s[<br />

ujfs[ hV fi WpdVbjsg a"i $a[ ;qgV blqjV du>Vj `iw h{ m dqljvJ<br />

hj;i hV m qplvqjVg bwgsj h{ dli` q'qV Fjr qph.qs ljdhW $a[<br />

IwgV i,tS rjvj WdhLaJ dry ujr[ej ba[ Wjwg lF wj`i hV a[<br />

ViwJ s[ Fjeg hV m wj`iJ } vp,BSj@ qjiVj ba[ RphVJ sgbJ ZgbJ<br />

F{SJ } RpZjvSj bjds lrjW h{ ba[ wj`iJ } dZ>e';'ig qplvqjV<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


260<br />

epiqda ejcg ijh<br />

WSjRpSj rg r,cj fp>V h{ m LjdHs dHl[ wiw[ hg qplvqjV hjwqJ V[<br />

dh>sPbJ $a[ bwdh ;pvq wga[ m uWig lp.VaJ wi w[ qplvqjV WSjdHbj m<br />

epiqda d`vjl`g dHl s[ RpvB h{ m epiP wvQgZi fjdaLjh sj<br />

dHl f+ojdH woV h{ ^<br />

dh>sP apiw w'RP ijxug dHqjq ljxg@<br />

qjVl wg uja lW{ H[w{ fdhyjVW' mm!!!<br />

s[hij qlga l'Hg fPuj b" dVrju YHg@<br />

qjVl lW{ H[w f{ bV[w w' F=qjRp h{ mm \bwjv Rplaa@ fj! 10|<br />

aoj ^<br />

brdv bvh VPip RpfjdHbj wpsida w[ lF W.s[ mm<br />

H[w VPi a[ lFp uep Rpfdubj wRpV Fv[ w' q>s[ mm<br />

v'ej Fidq V FPvhp FjHg mm<br />

tjdvwp tvw tvw qdh tjdvwp fPdi idhY l+W nJHg mm<br />

\f>Vj 1349|<br />

dl,t dV,a sg bisjl dry bjfS[ ldaepiP fjl'G q>e wisj h{ ^<br />

VjVw Vjq yC%sg wvj@ a[i[ FjS[ liW,a sj Fvj m<br />

epiP VjVw s[r ug sg x[ig lq[G wj;g qp,vJ dHw,Dn[ h' w[ us fp,AS<br />

v,De[ dw dh>sP y.ej h{ uJ qplvqjV aJ ##WjWj bjt[ hjugbj lpdF bqvj<br />

WjNhp s'V' i'Hg mm$$ \rji FjHg episjl ug|<br />

cjwBi e'fjv dl>z ug dHl[ f+l.e dry dHw h'i ue%j dvts[ hV<br />

dw u[ dwl[ iju sj w'Hg bjfSj Ziq h'r[ej aJ sPli[ Ziq rjdvbJ<br />

Vjv Whpa drawij h'r[ej m qpQvJ s[ iju dry dh>sPbJ sg Whp~deSag<br />

Vjv Whpa F{Cj lvPw wgaj debj lg m<br />

epiqag dl,ZJa<br />

iju sj liPf dwh' duhj h'r[ ( dHw fpitg iju \q'Vjiwg| h'r[ uJ<br />

Whpf,tg iju \bdilB'wi[lg| h'r[ uJ v'wa.aig \c{q'wi[lg| h'r[@ dHl Wji[<br />

?jvlHg dryjiZjij ;'i Vhk ds>sg f+>aP Ziqg iju sg IjyVj epiqda<br />

sg agWi dH,Aj ihg h{ a[ ih[eg@ dul } hvgqg iju dwhj debj h{ m<br />

qhjijuj iSuga dl>z Ziqg ijuj ljWa h'dHbj m dHl s[ iju~wjv<br />

} dHw fpitg a[ dl,t iju rg bjdtbj uJsj h{ m cjwBi e'fjv dl>z<br />

s[ v`;J dry ^ ##qhjijuj iSuga dl>z sg bsp,ag L?lgba V[<br />

b{Vj l{wpvi WSj ds,aj dw RphVJ sg dqljv dh>splajV s[ y'Sr[G<br />

LdhVLjhJ Vjv ds,ag uJsg h{_bL'w a[ bwWi Vjv m$$ blv wjiV<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


dl,t Ziq a[ qgig~fgig sj dl,ZJa<br />

261<br />

h{ dw qhjijuj iSuga dl>z V[ qgig fgig s[ epiqda dl,ZJa } f,Dv[<br />

W.V% dvbj lg m dHl[ dl,ZJa sg v'b dry hwPqa wgag m Rphs[ iju<br />

dry dh>sP qplvqjV a[ dl,t bjfS[ epSJ a[ Whjsig wi w[ r,Dc[ r,Dc[<br />

bdhvwji WS[ m lji[ ZiqJ s[ bVpbjHg ?pL lV a[ bjf'~bjfS[ ZiqJ<br />

a[ bwgdsbJ qpajdWw fjn fPuj a[ dHWjsa wis[ lV m dHh `?i rjvg<br />

e,v h{ dw qhjijuj iSuga dl>z s[ lq[G dwl[ dHw } rg xJlg Vhk<br />

lg ds,ag eHg m<br />

Fjia sj v'wa.aig iju spVgbJ dry lF a'G r,cj a[ RpKaq<br />

lqdNbj uJsj h{ ba[ r'BJ ijhk hwPqag qLgVig yvjRpS rjdvbJ sg<br />

y'S wgag uJsg h{ m Ziq dVif,taj sgbJ vjHgVJ $a[ dHl qpvw sj<br />

drZjV Rpvgdwbj debj s,Ddlbj uJsj h{@ f+>aP z,B~deSag w"qJ Vjv<br />

u' Wga ihg h{@ i,W hg ujSsj h{ m ljigbJ z,B~deSag rjvgbJ w"qJ<br />

bjfSj Ziq@ W'vg@ ldFbjyji a[ dHdahjlw irjdHaJ } WyjRpS vHg<br />

d`wiq>s hV m wpN wp dqljvJ fjnwJ sg debja vHg f[L hV ^<br />

1! dl,t lF Vjv'G z,B deSag rjvg w"q Fjia dry r,lsg h{ m<br />

1947 dry qpvw bj;js h'S Wjbs RphVJ } dHw liwjig liwpvi<br />

ijhk uijdHq~f[Lj wiji ds,aj debj@ us dw bj;jsg s[ z'v dry<br />

dl,tJ V[ lF a'G r,Z wpiWjVgbJ wgagbJ m<br />

2! epispbjdibJ sj f+W.Z dl,t r'BJ ijhk 1952 a'G dh>splajV s[<br />

wj}V qpajdWw wis[ bj ih[ hV m y'S L+'qSg epispbjij f+W.Zw wq[Bg@<br />

b>Ddq+ali uJ ds,vg sg h'r[@ Fjia liwji sg ljig qLgVig bjfS[ h,o~<br />

n'dwbJ } wjqIjW wiV vHg hiwa dry bj uJsg h{_Fjr dl,t Ziq<br />

s[ Zjidqw qldvbJ dry dr>e[~B[c[ aigdwbJ Vjv s?v~b>sj;g wgag<br />

uJsg h{ m<br />

3! uPV 1984 } dl,tJ s[ L+'qSg dHdahjlw epispbjij Fjiag `"uJ<br />

V[ Tjh T[ig wga[ ba[ dHLB epiP e+.o ljdhW sg e'vgbJ qji w[ W[bsWg<br />

wgag m h;jiJ dl,t rgiJ@ F{SJ a[ W,DdybJ sj wav[bjq epispbjdibJ<br />

sg hsPs b>si a[ Wjhi rg wgaj debj m dHl[ ai%J Vr.Wi 1984 }<br />

lji[ Fjia dry dl,tJ sj wav[bjq dh>sP d`iwjf+la ep.dcbJ V[ dHw<br />

I'uVj qpajdWw wgaj m qpbjr;j uJ hqsisg sPi sg e,v ihg@ dl,tJ<br />

s[ u;Wja } l,B qjiV vHg ijugr eJZg V[ bjdtbj ^ #WC[ si,?a<br />

w[ deiV[ l[ Ziag wJfag h{ m$ dwl[ dHw wjav } rg l;j Vhk ds,ag<br />

eHg le'G r;gigbJ ai,wgbJ s[ w[ wjavJ } h,vjL[ig ds,ag eHg m sPli[<br />

W.V[ Fpfjv dry ;dhigvg e{l s[ vgw h'S $a[ awigWV da>V h;ji dh>sP<br />

qi eH[ m Fjia sg v'w lFj dry L'w~qaj fjl wgaj debj a[ r,cgbJ<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


262<br />

epiqda ejcg ijh<br />

r,cgbJ iwqJ qpbjr;[ s[ iPf dry qiV rjdvbJ s[ rjilJ } ds,agbJ<br />

eHgbJ m<br />

4! qplvqjV rg WhpdeSag dh>sP ZiqgbJ sg wi'fg sj dLwji h'<br />

ih[ hV m RphVJ sgbJ dHdahjlw qlgaJ bIpdZbj a[ h'i wHg ojrJ<br />

$a[ Tjh T[ig wgagbJ eHgbJ m dli` qeiq,A s[ bJlP hg WhjH[ eH[ m<br />

s.c dwl[ } rg Vhk ds,aj debj m<br />

5! dHqjiaJ s[ RpszjBV $a[ lji[ liwjig lqji'h dh>sP ihp~igaJ<br />

bVplji hg hp.s[ hV m ws[ rg w'Hg wjiu uJ lqji'h dwl[ h'i Ziq qiIjsj<br />

qpajdWw hp.sj Vhk s[dtbj debj m w"qg aijVj W.s[ qjaiq@ spiej qjaj<br />

sg Rplaa dry dHw FuV h{ u' W.wq y.si y{Biug s[ Vjrv bV.s<br />

q,n dr,Dy'G dvbj debj h{ m<br />

6! higuV bAPaJ sg deSag Fjia dry awigWV wpv bjWjsg<br />

sj f>siJ f+agLa \15²| h{ m f+>aP dHhVJ QigWJ sg hjva uhVq s[<br />

rl[W[ rieg h{ m dWhji ba[ RpCglj dry RpKy ujag s[ njwpiJ sj dHhVJ<br />

sgbJ WhP~W[BgbJ sj Wvjawji wiVj dHw ljZjiV Lpev lqdNbj<br />

uJsj h{ m dHl a'G dHvjrj df>cJ } xPw w[ aWjh wiVj dHw t[c h{ dwMdw<br />

qpVlx rg dHh ujWi v'w bjf hg hp.s[ hV m<br />

7! dh>sg@ dh>sP@ dh>splajV sgbJ bjrj;J Fjia s[ w'V[ w'V[ dr,Dy'G<br />

RpKn ihgbJ hV m Wjv njwi[ z,B~deSag rjv[ v'wJ } Li[bjq ZqwgbJ<br />

s[ ih[ hV@ fi Fjia sg w"qg liwji s[ w.Vk uP. Vhk liwsg m<br />

qp,wsg e,v@ qgig fgig sj dl,ZJa hg epiqag ijh ] a[ ljdibJ<br />

vHg wdvbjSwjig h{ m dHh' duh[ ijulg WSai Wji[ Fea idrsjl ug<br />

sj `piqjV l+g epiP e+.o ljdhW dry dHM siu h{ ^<br />

W[eqfpij lhi w' VjRp mm<br />

sPtp b>s'hp Vhg dadh njRp mm<br />

VJ alrgl dtijup V qjvp mm<br />

tRpxp V taj V ailp urjvp mm<br />

bW q'dh tPW raV edh fjHg mm<br />

RPhJ t{di lsj q[i[ FjHg mm<br />

wjdHqp sjdHqp lsj fjdaljhg mm<br />

s'q V l[q H[w l' bjhg mm<br />

bjWjsjVp lsj qlhPi mm<br />

RPhJ eVg Wldh qjqPi mm \f>Vj ËÌÍ|<br />

Fjr Rph iju bduhj h'Sj yjhgsj h{ dul dry dwl[ } sp,t awvg`<br />

Vj ds,ag ujr[ m dwl[ } di;w sg dy>aj Vj h'r[ m fiuj } B{wlJ s[<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


dl,t Ziq a[ qgig~fgig sj dl,ZJa<br />

263<br />

W'N o,Dv[ Vj wpydvbj ujr[ m bqgi~QigW s[ `iw sg sgrji Vj h'r[<br />

ba[ fiuj hi dwlq s[ ci a'G qpwa h'r[ m<br />

wjL ) spVgbJ dl,t Ziq s[ #qgig~fgig$ s[ dl,ZJa } lqN lwsg@<br />

dul dry ##Vj w' W{ig Vhg dWejVj lev l.de hq wRp WdV bjHg mm$$<br />

\f>Vj 1299| sg dl,Ddtbj ds,ag uJsg h{ m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong><br />

\l.a dlfjhg@ uPV 1995|


dl,t w"q Vjv Z+'h<br />

bjfS[ epiP $a[ Fi'lj@ dlsw a[ drLrjl i,tS vHg dl,t Ziq dry<br />

dHw rji Vhk@ bV[wJ rji epiWjSg a[ FjHg episjl sgbJ rjiJ dry<br />

dvdtbj dqvsj h{ m dHl[ ai%J h'i ZiqJ s[ e+.oJ dry rg bjfS[ dHLB@<br />

fgi f{Q.WiJ uJ epiPbJ $a[ Fi'lj i,tS vHg ;'i ds,aj debj h{ m fi<br />

dHl f+S } dVFjRpS vHg epidl,t bjfSg dV,a sg bisjl dry bjfS[<br />

epiP fjl'G dl,tg sjV@ drljh sjV a[ Vjq sjV sg IjyVj wisj h{ m<br />

LjdHs dHl[ wiw[ dl,t w"q sj bjfS[ a[ dWejdVbJ $a[ drLrjl wiV<br />

sg bjsa hg WS eHg h{ m r{igbJ V[ wHg rji wlq tj w[ w"q } RphVJ<br />

s[ vgciJ ijhk drLrjl dsrjdHbj dw RphVJ Vjv dq,aiaj Fdibj<br />

lvPw wgaj ujr[ej@ fi uvsg hg o'C%[ lq[G Wjbs bjfSg wpBv a[<br />

drLrjl zjaw Vgag bVplji c.e qjdibj uJsj dihj h{ m q;[sji e,v<br />

dHh h{ dw spLqV IwgV a[ Fi'lj spbj w[ c.e qjiV sg fjdvlg $a[<br />

wjdHq h{ a[ dl,t w"q Fi'lj wig ujS sg fjdvlg $a[ wjdHq h{ m<br />

epiP VjVw_epiP e'dW>s dl>z ljdhW s[ lq[G rg dHh' duhgbJ bV[wJ<br />

dqljvJ dqvsgbJ lV m epiP e'dW>s dl>z ljdhW s[ bV.sfpi A,cS lq[G<br />

duhCj dh>sP a[ qplvqjV hpwqijVJ V[ drLrjlzja wgaj@ LjdHs ws[<br />

rg FpvjdHbj Vj uj lw[ m qplvqjVJ V[ wpijV sgbJ a[ dh>sPbJ V[ qjaj<br />

a[ eRP sgbJ wlqJ tjZgbJ lV dw epiP fjdaLjh ba[ dl,tJ $a[ hqvj<br />

Vhk wgaj ujr[ej m fi dHhVJ uirjdSbJ V[ dl,tg } dHl Ziag a'G<br />

lsj vHg ?aq wiV vHg bjfSgbJ wlqJ dA,Dw[ B.e w[ Fp,Dt[ dahjH[<br />

dl,tJ $a[ hqvj wgaj m lilj Vsg sj dHdahjl erjh h{ m dHl Vsg<br />

dry bV[wJ hg dl>z~dl>zSgbJ a[ W,Dy[ ipC% eH[ a[ LhgsgbJ fj eH[ m<br />

Whpa ljigbJ epiP fjdaLjh sgbJ r,cqp,vgbJ dvtaJ rg dHl Vsg dry<br />

ipC% eHgbJ m ldaepiP ug s[ qh,v@ W,Dy[ a[ qjaj epuig ug rg dr,AC<br />

eH[ m Whpa Fjig ujVg a[ qjvg VpwljV h'dHbj m qjaj epuig ug a[<br />

W,DdybJ } epiP ljdhW s[ W+jhqS il'HgH[ V[ drLrjlzja wi w[ lih.s<br />

s[ qplvqjV VrjW s[ hrjv[ wgaj m `daheC% ljdhW@ duo[ b,u~w,v%<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


265<br />

Whpa lp.si epispbjij h{@ dHl ue%j $a[ qjaj ug sg Lhjsa h'Hg m s'<br />

qjlPq W,DdybJ } d;>sj VghJ dry dySrj ds,aj debj m F.ejSg s[ Ip,Z<br />

dry dh>sP ijdubJ V[ qpQvJ Vjv iv w[ dl,t `"uJ $a[ hqvj wgaj m<br />

dHh ljigbJ drLrjlzja sgbJ hg dqljvJ hV m<br />

rghrk lsg sj dHdahjl<br />

#wJeil a[ dl,t$ $a[ dryji wgdabJ wHg a,o ljhqS[ bjMs[ hV m<br />

u[wi blk f>ujW sg dlbjla } dl,t dlbjla s[ spbjv[ zp>qsg bjt<br />

vHgH[ aJ bdawoVg Vhk m wJeil a[ dh>sP lFj dlbjlg fjiBgbJ a[<br />

dHl[ ai%J qplvq vge fjiBg dwl[ Vj dwl[ iPf dry dl,tJ } bjfS[<br />

drLrjl s[ fjai WSjRpS s[ bjhi dry v,eg ihg m drLrjl a[ Fi'l[<br />

dry v{ w[ dxi c.e qjisgbJ rg ihgbJ@ dl,t vgci IwgV wis[ rg<br />

ih[ a[ fAajMs[ rg ih[ m<br />

1929 } bjv dH>cgbj wJeil wq[Bg sj dHuvjl WCg ZPq Zjq<br />

Vjv vjh"i ijrg s[ w.T[ h'dHbj m uvPl rg dVwdvbj m dHh wJeil sj<br />

dHw dHdahjlw lqjeq lg m dHl[ lqjeq dry wJeil V[ qpvw sg fPiV<br />

bj;jsg sj qaj fjl wgaj lg m Rpl lq[G f>ow lqjeq rg WjWj tCw<br />

dl>z sg f+ZjVeg dry h' dihj lg m Rpl lq[G v.cV s[ BjHgq; b?Wji<br />

V[ dB,fSg widsbJ dvdtbj lg ^<br />

dHl uvPl sg LjV s[ ljhqS[ wJeil sg uvlg a[ uvPlg dx,wg<br />

f{ eHg ba[ wJeilgbJ V[ bjfSj dli Liq Vjv Npwj dvbj m<br />

sPli[ hg dsV dl,t w"q } n,eS vHg qhjaqj eJZg@ f>Ddca q'ag<br />

vjv VdhiP a[ f>Ddca urjhi vjv VdhiP V[ WjWj tCw dl>z s[ zi<br />

uj w[ vgciJ } IwgV dsrjdHbj lg dw w'Hg drZjV bduhj Vhk<br />

WSjdHbj ujr[ej duhCj dl,tJ } qV;Pi Vj h'r[ m dHl[ ai%J sj Fjr<br />

i,tsj qaj rg wJeil wq[Bg V[ bjfS[ lqjeq dry fjl wgaj m dHw<br />

r[iJ aJ dl,t vgci dHhVJ q'q' n,eSg yjvJ dry bj eH[ a[ dqvriaS<br />

i,tS sj `{lvj wi dvbj m dHh rghrk lsg sj dl,tJ vHg Wsdwlqag<br />

sj fdhvj dsV lg m<br />

19 qjiy@ 1931<br />

dl,t w"q Vjv Z+'h<br />

I.e dH>cgbj b?Wji dry qhjaqj eJZg sj dWbjV rg dvtag<br />

lWPa h{ m Ijs i,tS rjvg e,v h{ dw 16 qjiy@ 1931 } epispbjij<br />

lgl e.u@ ds,vg drt[ qhjaqj eJZg V[ bjfSj dHw FjLS ds,aj lg@<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


266<br />

epiqda ejcg ijh<br />

duhCj dw dqag 19 qjiy@ 1931 } #I.e dH>cgbj$ dry Adfbj lg ^<br />

lisji qZPlPsV dl>z ug V[ q{} dHh Fi'lj dsrjRpS vHg dwhj<br />

h{ dw wJeil dl,tJ Vjv wga[ w"v dHwiji sg fjvSj wi[eg<br />

ba[ ws[ w'Hg bduhj wsq Vhk yp,Dw[eg dul Vjv dw dl,tJ<br />

sg hqsisg wJeil Vjv'G Bp,B ujr[ m Fijr'@ wJeil V[ vjh"i<br />

dry qaj fjl wi ds,aj h'dHbj h{ dw Rph w'Hg drZjV Vhk<br />

WSjH[eg@ dul } dl,t bjfP> f+rjV Vj wiV m q{} lqN Vhk<br />

bjMsg dw dHl Vjv'G h'i r,Z Fi'lj q{G dl,tJ } wg s[rJ m q{G<br />

dl,tJ } bjtsj hJ dw Rph q[i[ ryVJ RpKa[ drLrjl wiV<br />

ba[ wJeil s[ qa[ RpKa[ Fi'lj i,tS dw wJeil dl,t ujag<br />

Vjv aJ wg@ dwl[ dHw drbwag Vjv rg drLrjlzja Vhk<br />

wi[eg m u[ Rpl V[ bduhj wgaj aJ Rph bjfSg q"a bjf hg<br />

qi ujr[eg m<br />

dl,Dt'@ FjHgY a[ F{S'@ q[ig W[Vag h{ dw aplk lji[ L,w a[ l.l[<br />

A,c dsY m dHl a'G r,Z q{G h'i wg bjtJ m fiqjaqj ljtg h{ dw<br />

q{G u' ryV wi dihj hJ@ Rpl a'G q{G ba[ wJeil ws[ Vhk<br />

dxiJe[ m<br />

us'G fp,DdAbj dw qpvw bj;js h'S a[ ljig ajwa dh>sPbJ s[ h,o<br />

bj ujr[eg aJ dl,t dVh,Do[ h' ujSe[ m qhjaqj eJZg V[ RpKai ds,aj ^<br />

Rpl lq[G dl,tJ sj dHh h,w h'r[ej dw Rph h,o dry avrji<br />

xC w[ WQjra wiV ba[ rjdhepiP a[ qVp,t ujag sg bjaqj<br />

RphVJ sg lhjdHaj wiVe[ m<br />

fjnw bjf hg dh>sPbJ s[ epiP z>Bjv qhjaqj eJZg sgbJ wlqJ<br />

a[ ryVJ sj b,u~w,v% s[ y,vs[ hjvja sg i"LVg dry b>sj;j vj lws[<br />

hV m wg wJeil V[ bjfSj ryV ws[ fjdvbj ( ws[ rg Vhk m<br />

uqVj sjl b?ai s[ dvtS qpajdWw@ ##?jdvlajV sj lpNjb rgi<br />

ljriwi@ f+ZjV dh>sP qhJ lFj V[ wijyg dry h'Hg dl,t vge s[ l.q[vV<br />

$a[ dHh lpV[hj ds,aj lg dw dl,t@ dl,tlajV sg q>e wiV m f+ajf@ dqvjf<br />

lqjyji f,aiJ V[ dHl lpNjb sj dri'Z hg Vhk wgaj@ Wvdw f+Fja<br />

s[ l.fjsw vjvj VjVw y.s Vj; V[ dHl sj lqioV wgaj a[ dHl l.W.Z<br />

dry dHl l.q[vV sg f+ZjVeg wgag m$$ siblv dHh rg fjdwlajV sg<br />

q>e } wq;'i wiV sg qhjdLbJ sg yjv lg@ dsv'G dl,tJ Vjv dfbji<br />

Vhk lg m u[wi dfbji q>V rg dvbj ujr[ aJ wg hpS dW,vg dA,w eHg<br />

h{ m dHh rg drLrjlzja sg wCg lg m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


267<br />

dHl[ ai%J sgbJ x,Dx[ w,pBSgbJ a[ vP.WC yjvJ wg wJeilg a[ wg<br />

dh>sP qhJ lWjHg qpvw bj;js h'S aw wHg r[iJ wis[ ih[@ dl,t vgci<br />

ep.qijh hp.s[ ih[ a[ w"q } rg Qva ijh[ a'is[ ih[ m<br />

6 upvjHg@ 1946<br />

wJeil sj dxi dHw r,cj l.q[vV wvw,Da[ h'dHbj m dHw f+{l<br />

wjV`i.l } l.W'ZV widsbJ wJeilg f+ZjV f>Ddca urjhi vjv VdhiP<br />

V[ `piqjdHbj dw ##f>ujW s[ Whjsi dl,t drL[L lvPw s[ bdZwjig hV m<br />

q{} dHl dry w'Hg bf,ag Vhk ds,lsg dw dh>splajV s[ RpKai dry w'Hg<br />

bduhj dHvjwj r,tij wi ds,aj ujr[@ duo[ dw lpa.aiaj sj dV,z dl,tJ<br />

s[ vhP } eiqjr[ m$$<br />

f>Ddca ug sj ryV_#bduhj dHvjwj r,tij wi ds,aj ujr[$ sj<br />

dl,Zj a[ lf,LB Fjr h{ dw dl,tJ s[ W'v~Wjv[ uJ dl,tJ sj h'q v{Gc@ duo[<br />

dHh rg bj;jsg sj dV,z qjS lwS m fi f>Ddca ug sg Zg dH>sij eJZg<br />

V[ LjdHs h'i qavW w,DdTbj h{ dw dl,tJ } e'vgbJ Vjv Rpcj ds,aj<br />

ujr[ m dVh,Do[ dl,tJ sj dVi.wjig \bt"ag| WsqjLJ ijhk h,vjL[ig s[ w[@<br />

wav[bjq wirj w[ eiq eiq vhP rejdHbj ujr[ uJ qjlPq W,DdybJ<br />

a[ b"iaJ } WQ{i qpw,sq[G yvjH[ u[v%J dry algh[ ds,Da[ ujS uJ Fe"C[<br />

h'dHbJ s[ fdirjiJ }@ c.eiJ lq[a aWjh@ WiWjs wgaj ujr[ m dw>Vj<br />

r,cj Qva bio dH>sij eJZg V[ w,DdTbj h{ m<br />

9 sl.Wi@ 1946<br />

dl,t w"q Vjv Z+'h<br />

drZjV f+gLs sg fdhvg qgdB>e WjWP ijdu>si f+Ljs sg f+ZjVeg<br />

h[n h'Hg m f>Ddca VdhiP V[ qaj f[L wgaj ^<br />

##z,B~deSagbJ s[ ijulg bdZwjiJ sg i,Ddtbj vHg fPiV f+W.Z<br />

wga[ ujSe[ m dHh ljcj b{vjV h{ a[ dHh ljcj f+S h{ a[ dHh ljcj<br />

ryV h{ u' blk lji[ l.lji s[ iPWiP dh>s'lajV s[ wi'CJ LdhigbJ }<br />

ds>s[ hJ m dHl vHg dHh dHw fdr,ai lpe.s h{@ dul sj fjvS wiVj<br />

ljcj fiq Ziq h{ m$$<br />

bj;jsg dqvS Wjbs z,B~deSag rjvg w"q Vjv u' lvPw h' dihj<br />

h{@ ljdibJ s[ ljhqS[ h{ m dryji[ bAPaJ s[ df>c lpbjh wi ds,Da[ eH[ m<br />

RphVJ sgbJ WhP~W[BgbJ sg f,a vp,BSg dHw qjqPvg e,v h{ m qplvqjVJ<br />

a[ dl,tJ Vjv u' drawij h' dihj h{@ spVgbJ qP>h dry MevJ v{ w[ a,w<br />

ihg h{ m wg dHh' hg qhjaqj eJZg a[ f>Ddca VdhiP s[ ryV lV (<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


268<br />

epiqda ejcg ijh<br />

duVjh V[ rg dl,t vgciJ } wHg r[iJ lW;~WjQ drtj w[ cjhV<br />

sj IaV wgaj m dl,tJ vHg dHw fjl[ tPh a[ sPu[ fjl[ cP.zg t,c rjvg<br />

e,v WSg ihg m s'V'G w"qJ s[ vgci dl,tJ } dVevSj yjhp.s[ lV m duVjh<br />

aJ wjqIjW Vj h' ldwbj@ fi vjvj ug V[ dl,tJ } rjhrj c.debj m<br />

upvjHg 1947<br />

f>ujW sg r.c a'G dli` dHw qhgVj fdhvJ f>ujW bl{GWvg s[ dh>sP<br />

dl,t q{GWiJ sg ds,vg drt[ dHw qgdB>e h'Hg m liW~l.qag Vjv dh>splajV<br />

sg r.c lrgwji wi vHg eHg a[ dl,tJ l.W.Zg qaj fjl wgaj debj ^<br />

##dh>splajV sg r.c a'G df,DA'G f>ujW sj u' Fje Fjia dry idh<br />

ujr[ej@ Rpl dry dHh bda ;iPig h{ dw dl,tJ s[ drL[L bdZwjiJ }<br />

lpi,Ddtba wiV sj WjVSP W.dV%bj ujr[ m$$<br />

dHh' duh[ bV[wJ hg qa[@ wlqJ ba[ FjLS dl,tJ } epqijh wiV<br />

vHg dh>sP a[ qplvqjV vgci ds>s[ ih[ m b>a qpvw bj;js h' debj m<br />

15 bela@ 1947<br />

dh>splajV sg r.c fjdwlajV a[ dh>splajV s' bj;js qpvwJ s[<br />

iPf dry `i.eg liwji V[ z'dLa wi ds,aj m dHl r.c sj lF a'G dFbjVw<br />

a[ qjiP bli dl,tJ $a[ hg dfbj m fdirjiJ s[ fdirji RpKuC eH[ m W[b>a<br />

wav wga[ eH[ m W[b>a WgWgbJ bjfS[ la Ziq } wjdHq i,tS ?jdai<br />

tPhJ dry AjvJ qji w[ Lhgs h' eHgbJ m W[~bjlij@ ;?qg a[ WQ{i<br />

xp,Bg w"cg dl,t rhgiJ z,a w[ bjfS[ bj;js qpvw dh>splajV } api<br />

fH[ m duV%J s[dtbj@ Rph ujSs[ hV@ dw,cj r,cj wdhi a[ ;pvq h'dHbj<br />

lg m<br />

dHhVJ h'H[ LiVjiogbJ sgbJ wpiWjVgbJ sj qp,v Fjia liwji<br />

V[ dHw epfa dy,ng lji[ dcfBg wdqLViJ } dvt w[ fjHg m dHh dy,ng<br />

dHl lq[G rg liwjig diwjic dry h{ m<br />

LETTER NO EXECUTIVE<br />

D 11/77 of<br />

10th Oct., 1947<br />

##dl,t lqp,Dy[ a"i a[ uqJsiP `ljsg ba[ uijdHq f[Lj v'w<br />

hV m dHh lPW[ s[ bqV fl.s dh>sPbJ vHg ?ai[ Fig r.eji<br />

WS[ h'H[ hV m dcfBg wdqLVi dHhVJ s[ drL[L ljZV<br />

bfVjRpS!!!dl,tJ } W[wj}Vg s[ ijh fjRpS rjvgbJ RphVJ<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


sgbJ uqJsiP f+Wv ipygbJ hV@ duV%J sj Npwjb dHlaig<br />

hiV ba[ vp,B qji rv h{ m$$<br />

269<br />

dW,vg o{v[ a'G Wjhi bj eHg m ljig sg ljig d`iwP liwji lq[a<br />

RphVJ s[ hqd?bjv dl,tJ } uqJsiP uijdHq~f[Lj bjt w[ ?aq wiV<br />

$a[ apvg W{ng h{ m dHl a'G r,cj h'i drLrjlzja wg h' lwsj h{ m<br />

l.V 1950<br />

lp.aai Fjia sj VrJ drZjV WSjdHbj debj m dHl } l{wpvi<br />

drZjV s[ Vjq Vjv dVrjdubj debj m fjivgq{GB sg dHv{wLV lJNgbJ<br />

r'BJ s[ bjZji $a[ q>Vg eHg m dHo[ wJeil dxi Z'tj wi eHg m fdhvg<br />

e,v dwl[ dl,t l.loj } bjfS[ Fi'l[ dry Vhk dvbj debj m dHl aigw[<br />

Vjv dl,tJ s[ s' uJ da>V VpqjdH>DdsbJ a'G d;bjsj ypS[ hg Vhk uj lws[ m<br />

f>ujW s[ wpv 13 q{GWi ypS[ uJs[ hV m u[wi q>V rg vHgH[ dw 13<br />

s[ 13 ypS[ eH[ aJ l{GwC[ q{GWiJ sg fjivgq{GB dry dHhVJ } w"S lpS[ej m<br />

dul sg q{ujiBg h'r[eg@ Rpl sj hg iju h'r[ej m dHl lq[G dHl d`iwP<br />

uqja sj dVLjVj dl,t WS ih[ hV m<br />

l.V 1954<br />

qjlBi ajij dl>z V[ f>Ddca VdhiP } Ijs wijdHbj dw dl,tJ Vjv<br />

wga[ rjbs[ fPi[ Vhk h'H[ m f>Ddca ug V[ fPig Tgnaj Vjv urjW ds,aj@<br />

#hpS lqJ Wsv debj h{ m$ lqJ aJ bjf[ hg Wsv debj us dl,t vgciJ<br />

V[ dHhVJ qhjdLbJ $a[ Fi'lj wi w[ w"q sg rjec'i dHhVJ s[ idhq<br />

wiq $a[ A,c ds,ag m hpS fAajdHbJ wg WS[@ us dyCgbJ ype eHg<br />

t[a m rwa l.Fjdvbj Vj debj m<br />

f>ujWg lPW[ sj q'iyj v,Ddebj m h;jiJ sg deSag dry dl,tJ V[<br />

u[v%J uj q,vgbJ m WCg awCg b{ugB[LV y,vg m qhjdLbJ f>ujWg W'vg<br />

} bjfSg qJ W'vg q>VS a'G hg dHVwji wi ds,aj m uVl.zg@ wJeil<br />

a[ dl,t yqdybJ V[ i,u w[ dri'Zaj wgag@ bjd?i dh>s liwji } NpwSj<br />

dfbj m<br />

21 qjiy@ 1966<br />

dl,t w"q Vjv Z+'h<br />

Ljh wdqLV WSj ds,aj debj m lPdWbJ sg r.c 1961 sg<br />

uVl.dtbj q>DdVbj debj m Ljh wdqLV@ V[ bjfSg liwjig d`iwP<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


270<br />

epiqda ejcg ijh<br />

fjdvlg $a[ xp,v yC%jH[ m dl,tJ sj hi fdhvP $a[ v,w a'CV vHg dHw<br />

lPWg WSj ds,ag m Whpa lji[ f>ujWg W'vs[ dHvjw[ hdibjSj a[ dhqjyv<br />

dry s[ ds,Da[ m WJsi r.c wi w[ y.cgeC% bjfS[ hg bZgV i,t dvbj m<br />

dHl ai%J v.eCj lPWj h'Gs dry bjdHbj m<br />

qp,T a'G hg dl,tJ Vjv d;bjsag a[ uWi hp.sj dihj h{ m b,u~w,v%<br />

ljig w"q wdhi a[ ;pvq sj dVLjVj WSjHg uj ihg h{@ qa[ dl,tJ }<br />

w'Hg `jdHsj fhp.y ujr[ m f>ujW dry w'Hg r,cg dH>clBig Vhk vejHg<br />

uj ihg m sdibjrJ s[ fjSg sg wjSg r.c@ a[ r,Dc[ r,Dc[ dWuvg zi<br />

l{GBi s[ h,o m dl,tJ } hgS wiV vHg fdaa dl,tJ } ai,wgbJ a[<br />

b>Ddq+aZjig dl,t df,DA[ lp,DB[ uj ih[ hV m dl,t Ziq sg qp,Tvg y,vg bj<br />

ihg qiIjsj dry ivj fjRpS vHg dVi.wjig \bt"ag|@ ijZj lrjqg a[<br />

fjt>cg ljZ l.aJ } qjdHw a[ dlbjlg lhjdHaj ds,ag uj ihg h{ m fpdvl<br />

} LjdHs b>Ddq+aZjig dl>zJ a[ dl>zSgbJ $a[ ;pvq wiV vHg t,pv%j A,c<br />

ds,aj debj h{ m<br />

;pvq sg bda h' eHg h{ m dl,t vgciJ } hg W{n w[@ dryji wi<br />

w[ lJNj `i.B WSjRpSj yjhgsj h{ m drLrjlzjagbJ a'G w"q } WyjdHbj<br />

ujr[ m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong><br />

\s[l f+s[l@ 12!2!1982|


f>ujW s[ rjil<br />

#f>ujW s[ u.dqbJ } dV,a qpdh>qJ$ rjvg whjra f>ujWgbJ $a[ fPig<br />

Rpaisg h{ m f>ujW s[ dl,tJ V[ bV[wJ aP`jVJ sj ljhqSj WCg Whjsig<br />

Vjv wgaj m dh>splajV s[ hqvjriJ@ spijVgbJ@ b`QjVJ a[ HgijVgbJ<br />

s[ dHhVJ qiugrdCbJ V[ A,Dw[ Apcj ds,Da[ m WVjil a[ dW+>sjWV s[ q>siJ<br />

dr,Dy'G hgi[ vp,B w[ v{ ujS rjdvbJ sj df,Aj wiV rjv[ rg dHh' Whjsi<br />

I'Z[ lV m Q;Vg dry Bw[ Bw[ $a[ drwsgbJ dh>sP wpCgbJ s[ qphjd`;<br />

rg dHh' f>ujWg rjil WS[ m W.sj Whjsi sg wqJc o,Dv[ dl,tJ V[ qpQv<br />

iju sgbJ uC%J dhvj ds,agbJ m<br />

f+dl,Z dHdahjlwji e'wv y.s Vji.e f>ujW s[ rjilJ Wji[ bjfSg<br />

fplaw dl,t qa sj figriaV \bVprjsw epiyiV dl>z| dry dvtsj<br />

h{ dw W.s[ sg hji ba[ Rpl sg l{Vj sg aWjhg df,DA'G dl,tJ rjla[ wpN lqJ<br />

WCj zjaw dl,Z h'dHbj m qpQv hjwqJ sg h,n~Ziqg a[ w,BCaj sj<br />

dLwji l{GwC[ dl,t hi i'; hp.s[ m 1716 dry `ip?lgbi V[ hpwq ujig wga[ ^<br />

1! f>ujW sj w'Hg dh>sP v.q[ w[l uJ sjC%g Vj i,Dt[ m w[l uJ sjC%g<br />

wBjRpS a'G dHVwjig dh>splajVg } api.a ujV'G qji ds,aj uJsj m<br />

2! dl,tJ s[ ?jaq[ vHg dqvriaS s[S rjdvbJ rjla[ dHVjq<br />

qpw,ii wga[ eH[ m<br />

3! dwl[ dl,t } bjlij s[S uJ dwl[ rg ai%J Rpl sg qss wiV<br />

} upiq wiji ds,aj debj m<br />

dl,tJ } s[ts[ lji qji qpwjRpS vHg wHg h;ji sj dHw eLag<br />

`"ug slaj qpw,ii wgaj@ dul wiw[ h;jiJ hg dl,t duhC[ w[rv vp,B<br />

qji wiV vHg dl>z lu[ lV@ bjfS[ w[l sjC%g qpVj w[ dh>sPbJ dry<br />

uj iv[ m l,Dy[ dl,t u.evJ@ fhjCJ a[ ijufPajV[ a[ WgwjV[i s[ qjiPpovJ<br />

dry uj vpw[ m RphVJ s[ dliJ s[ qp,v f{ eH[ m RphVJ dr,Dy'G us rg w'Hg<br />

xdCbj uJsj uJ Z't[ Vjv xCrj ds,aj uJsj aJ Rpl $a[ w'Hg sdHbj<br />

Vj wgag uJsg m dHhVJ ;pvqJ a'G lqdNbj dHh uJsj lg dw dl,t w"q<br />

?aq wi ds,ag ujr[eg@ fi h'dHbj dHl s[ RpvB m us'G dwl[ qJ a'G<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


272<br />

epiqda ejcg ijh<br />

fp,DdAbj uJsj h{ dw Rpl s[ dw>V[ fp,ai hV aJ b,De'G urjW dqvsj h{@<br />

#q[i[ yji fp,ai hV@ fi dHw dl,t WS debj h{ m$ dl,t WSVj br,L hg<br />

q"a drhjuSj hp.sj lg m 1716-1724 Hglrg dl,tJ vHg avrji sg Zji<br />

$a[ ep;jiV rjvj bda wdnV lqJ lg m dl,t si,?aJ s[ f,Da[ tj w[@<br />

z'dCbJ RpKa[ l"G w[ ba[ vpw dAf w[ rwa w,B ih[ lV m fi Z.V epiP<br />

e'dW>s dl>z a[ Z.V epiP s[ dl>z@ Fp,Dt[~dahjH[ idh w[ rg ds=C%aj Vjv<br />

r{igbJ s[ bjhP vjhp.s[ ih[ m<br />

1724 sj ljv hjv[ lqjfa hg h'dHbj lg us'G Rph spWjij f>ujW<br />

s[ q{sjVJ dry epigv[ Ip,Z wis[ f+eB h'H[ m bvg~Rps dHWiaVjqj a[<br />

debjVg debjV dl>z dvta f>o f+wjL qpajdWw ^<br />

fdhvj w.q duhCj fpVi ujedia ?jvl[ V[ wgaj@ Rph RphVJ<br />

Q,sjiJ } l;j s[Sj lg duhVJ V[ liwji sg Ldh $a[ bjfS[ FjHgbJ<br />

Vjv W[r`jHg wgag lg ba[ RphVJ h'A[ ujWiJ }@ duhVJ V[ wqgV[<br />

wjdHiJ sg ai%J W[lhjij WgrgbJ a[ W,DdybJ $a[ ;pvq Tjh[ lV m<br />

fjnw fpijS[ dHdahjl sg v'b dry b>sj;j vj lws[ hV dw dHl<br />

lq[G f>ujW s[ rjilJ Vjv wg h' dihj h{ m dHh Ziq~Ip,Z q'iyj dw,Do'G<br />

aw y,v lwsj h{@ sj b>sj;j vjRpSj qpLdwv e,v h{ m dl,t w"q s[ lWi<br />

} Wji Wji b;qjRpSj dlbjSf Vhk m<br />

Z.Vj dl>z epvLV b,u sj f>ujW a[ dl,t ijuVgag fplaw f>Vj<br />

83 dry dvtsj h{ dw dl,t iju lq[G dl,tJ sg deSag 48 v,t s[ vefe<br />

lg m sPlig qisq Lpqjig lq[G 15 v,t a[ aglig qisq Lpqjig lq[G 12<br />

v,t hg idh eHg m wHg b>ei[; a[ h'i dvtjig dvtS v,e fH[ lV dw<br />

dl,t A[ag qp,w ujSe[!!!!m fi dlbjlasjVJ } Ijs Fp,v debj dw dl,t<br />

Ziq sg WpdVbjs } f,DdwbJ wiV vHg epiP fjaLjhJ V[ bjfS[ WvgsjV<br />

ds,Da[ m bV[wJ dl>z dl>zSgbJ a[ W,DdybJ V[ bjfS[ ?PV a[ dq,N sg zjSg<br />

WSj w[ dl,t qdhv sg Rpljig dry dh,lj fjdHbj m<br />

slq fjdaLjh epiP e'dW>s dl>z ug V[ b>Ddq+a sg sja W?L w[<br />

#lrj vjt l[ H[w vCjRPG$ sg Lwag W?Lg m dl,t iju lq[G dl,tJ sg bjWjsg<br />

dltiJ $a[ lg m bjWjsg sj zBSj rZSj ijulg Lwag $a[ dViFi h'dHbj<br />

wisj h{ m dHl lq[G dl,tJ Vjv drawij h'S wiw[ Whpa lji[ dT,vC<br />

lpbjiog dl,tg t>DdVM da,tg a'G df,n q'C ih[ hV m wJeilg B'cg dl,t@<br />

wpilg s[ vjvy dry w,BC d`iwjf+la dh>sPbJ rjvg W'vg W'v ih[ hV m<br />

dHl lq[G ljig spVgbJ dry dl,tJ sg bjWjsg awigWV c[T wi'C h{ m<br />

epiP lhjHg h'r[_rjfi ihgbJ zBVjrJ V[ ?jvl[ } dHw r[iJ x[i<br />

?aiVjw q'C $a[ dvbj tCj wgaj h{ m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


f>ujW s[ rjil<br />

273<br />

dHl lq[G Fjia sg bjidow@ lqjuw@ Zjidqw a[ dlbjlg hjva<br />

WCg e.Fgi h{ m wpi,fLV@ wpVWj~firig@ Rpfi v{ w[ yfCjlg aw x{v<br />

yp,wg h{ m riaqjV liwji `{lv[ wiV lq[G Ziq dVif,taj a[ WijWiaj<br />

s[ blPv } dA,Dw[ B.e ihg h{ m Whp~deSag rjvj rie@ z,B~deSag<br />

rjvgbJ w"qJ } wgC[~qw"C[ lqN w[ qjiV $a[ apdvbj W{nj h{ m dHl sg<br />

duRPGsg ujesg dqljv ail[q dl>z fpi[rjv l.fjsw s[l f+s[l sg<br />

bjfSg ;WjVg s[L~dVwjv[ sg sjlajV 25 Vr.Wi@ 1983 s[ fiy[ dry<br />

Afg h{ m<br />

Rpl } W;pie qJ sg Wgqji~fpilg wiV vHg rg f>ujW dry Vhk<br />

ndhiS ds,aj m fpdvl wiqyjigbJ V[ bjf bjfS[ aL,ssJ sj dHwWjv<br />

wi w[ wpi,fB liwji s[ fis[ `jL wga[ hV m dH>sij eJZg bjf dHv{wLV<br />

dry bjfSg du,a f+jfa wiV vHg dh>sPbJ s[ d`iwjf+la bVli }<br />

Ldh s[ w[ z,B~deSag rjv[ dl,t@ qplvqjV a[ HgljHgbJ } dvajC ihg<br />

h{ m dHh' hg r,cj wjiV h{ dw IP!fg! s[ FHgH[ f>ujW lB[B dry rljH[<br />

uj ih[ hV m<br />

f>ujW sg dlbjla } dl,t dlbjla bjtgH[ aJ bdawoVg Vhk m<br />

du>V[ rg N,tC Np,Dv[@ lF dl,tJ s[ Zpi[ spbjv[ zp>qs[ ih[ m W'vg sj qlvj<br />

Rpdnbj aJ dl,tJ Vjv u'dCbj debj m f>ujWg lPW[ sg q>e RpKng aJ dl,t<br />

qlvj WS eHg m Zjidqw qjqvj dul ai%J dw bjv dH>cgbj epispbjij<br />

b{wB WSjRpS sj lrjv Rpdnbj aJ dxi l{GBiv a[ lPWjHg liwjiJ dHl<br />

qlv[ dry RpvN eHgbJ m dl,t epispbjdibJ sj f+W.Z dl,tJ sj zi[vP<br />

qlvj h{ m fi f>ujW sg wJeil fjiBg lPWjHg a[ l{GBiv liwji V[ epiP<br />

sg e'vw $a[ wW;j wiV vHg bjfS[ h,o~n'dwbJ sgbJ c.e~BfjRP<br />

fjiBgbJ WSj w[ dHv{wLV dry dh,lj dvbj m sl.Wi 1954 epispbjij<br />

y'SJ lq[G wJeil liwji V[ #?jvlj sv$ s[ Vjq o,Dv[ dHv{wLV vCg m<br />

RPZq dl>z Vje'w[ a[ HgLi dl>z qN{v wJeil fjiBg s[ h,o~n'w[<br />

WS w[ #?jvlj sv$ s[ qptg lV m fi f>ow u;W[ s[ hC% qPhi[ daSw[<br />

sg ai%J ipC% eH[ m 6 qHg@ 1971 } ds,vg liwji sg Ldh $a[ WgWg dViv[f<br />

w"i ljWwj b{q!fg! V[ wpN ep.dcbJ sg qss Vjv epispbjij lgl e.u<br />

ds,vg $a[ wW;j wi dvbj m w[Gsig liwji V[ bjfS[ h,o~n'dwbJ sj<br />

wW;j wjdHq i,tS vHg 20 qHg@ 1971 } f++{;gc{GB fjl'G ?jl bjicgV{Gl<br />

ujig wirj w[ epispbjij f+W.Z vHg f>u q{GWig W'ic lojfa wi ds,aj m<br />

dHh f>u[ drbwag wJeilg dl,t lV m dl>zJ V[ dHl Ziq Z,Dw[ drip,Z<br />

l.ziL wgaj a[ liwji } e'c[ B[wS[ fH[ m<br />

riaqjV #sv ?jvlj$ dl,tJ } vCjRpS vHg qhjLj Vgag WVjq<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


274<br />

epiqda ejcg ijh<br />

wJeil fjiBg } uVq ds,aj m de! ;{v dl>z b{Gc fjiBg V[ qjdHw a[<br />

fpvgBgwv lhjdHaj wi w[ #sv ?jvlj$ bwjvg sv q,Do[ qC%V sj fPij<br />

fPij IaV wgaj m dHl[ ai%J uiV{v dl>z dF>ciJrjv[ \l.a| } fpvgBgwv<br />

lf'iB s[ w[ bwjvg sv drip,Z riaS sj IaV wgaj m dl,tJ sg<br />

?pLdwlqag a[ qhjdLbJ sg Wsdwlqag dw #sv ?jvl[$ s[ V"urjVJ<br />

sgbJ b,tJ lq[G dli tp,v% eHgbJ m qhjdLbJ } dxi dVijLj h'Hg m uiV{v<br />

dl>z dF>ciJrjv[ \l.a| } debjV h' debj m epiP sg W?dLL Vjv ?jvlj<br />

sv dxi dHwqp,n h' debj m<br />

dh>sP dl,tJ dry aVjY i,tS vHg wJeil fjiBg sj fPij ;'i v,e<br />

dihj h{ m dh>sP dl,tJ } fjCV Vjv dh>sP r'BJ wJeil } f{SegbJ m dl,t<br />

r'BJ sg r.c h' ujS s[ Whpa yjVl hV m uVl.z fjiBg hq[Lj dh>sP<br />

r'BJ s[ lhji[ ljh v{Gsg h{ m dHl lq[G wJeil@ dh>sP r'BiJ } lW;~WjQ<br />

dstj w[ bjfS[ Vjv e.TS sj IaV wi ihg h{ m dHl dry hpS dwl[<br />

} L,w Vhk dihj dw wJeil fjiBg dry fpijS[ w,BC d`iwjf+la hV m<br />

Ziq dVif,taj dHw T"Ge h{ m dHl fis[ o,Dv[ #dh>sg dh>sP dh>splajV$ sj<br />

h'wj s[ w[ z,B~deSag rjvgbJ w"qJ } sWjdHbj uJsj h{ m wLqgi sg<br />

qplvqjV bjWjsg wJeil s[ uPv[ $y'G bj;js h' yp,wg h{ m a[ wJeil<br />

} dfAvgbJ dHv{wLVJ dry Wpig ai%J hji h'Hg h{ m dHl[ ai%J sPli[<br />

lPdWbJ dry rg wJeil sg favg hjva h{ m dli` d`iwP s.e[ wirj<br />

w[ dh>sP WhpdeSag s[ lhji[ bjfSg liwji WSjRpS s[ IaVJ dry h{ m<br />

dHh' hg wjiV h{ dw dH>sij@ f>ujW sgbJ h,wg q>eJ r,v dZbjV Vhk<br />

ds>sg m<br />

lj} b`l'l h{ dw f>ujW s[ rjilJ sj dHw rie f>ujWg W'vs[<br />

h'H[ rg bjfSg qjaig ;WjV f>ujWg a'G qpVwi h{ m sPldibJ lPdWbJ sg<br />

W'vg } f>ujWgbJ $a[ n'lS sj IaV 1947 a'G LpiP h' yp,wj h{ m f>ujW<br />

s[ sdibjrJ sj fjSg a[ dWuvg sPli[ lPdWbJ } s[ w[ f>ujWgbJ sg<br />

vjHg` vjHgV w,Bg uj ihg h{ m dHo[ hg Wl Vhk@ f>ujWg W'vs[ dHvjw[<br />

ba[ y.cgeC% hdibjSj } s[ w[ bjfSg hg qjai FPqg Vjv Q,sjig wi<br />

dihj h{ m bV.sfpi sj qaj f>ujW a[ f>ujWgba } WyjRpS sg dHw l[Z<br />

h{ m lj} ljdibJ } dHl sg f+jfag vHg dli ZC sg Wj;g vj s[Sg<br />

yjhgsg h{ m dl,t w"q } `?i h{ dw f>ujW sg ?pLhjvg vHg Rph q'iyj~W,Z<br />

h{ m dHl dry lji[ f>ujWgbJ } vjF h{ m dh>sP f>ujWg FijrJ } bfgv<br />

h{ dw Rph rg dHl Ziq~Ip,Z dry bjfSj I'e dh,lj fjRpS m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong><br />

\s[l f+s[l@ 9!12!1983|


w"q~zjaw<br />

w"q zjawJ sj rg v.qj dHdahjl h{ m dHl dry w'Hg L,w Vhk<br />

dw dHV%J F,si fpiLJ } vjhVaJ rg f{GsgbJ bj ihgbJ hV@ fi<br />

q"wj~f+la ba[ qavW~f+la h'S wiw[ r,Dc[ r,Dc[ ipadWbJ $a[ ih[ hV m<br />

rwa sg liwji s[ fpujigbJ sg b,u rg Fiqji h{@ dHh w"q zjaw<br />

rwa sg liwji } bjfSj RpKvP dl,Zj wiV vHg W[qp,DDv[ dqv uJs[ hV m<br />

dHV%J sj Ziq Lwv q'qVJ w.q wj`iJ dihj h{@ Fjr s[tS fitS }<br />

dHwsq lgv l.a't a[ l,y sg qPia dstjHg s[Se[ fi l,y sg wlr,Bg<br />

$a[ fidtbJ dVij qpv.qj hg ljWa h'Se[ m bjfSg w"q Vjv Q,sjig dHV%J<br />

vHg w'Hg fjf Vhk m dHV%J } dli` ZV~s"va@ r;gigbJ uJ yji dshjC[<br />

sg W,Dv[ W,Dv[ hg yjhgsg h{ m dHh F,si fpiL awigWV hi[w qpvw a[<br />

w"q dry hi q"lq dry dqvs[ hV m wp,Da[ } qjl sj BpwCj dul ai%J<br />

ZPb fjMsj h{@ dHl ai%J dHh spB.e[ bjfS[ v'F vjvy dh,a bjfS[ qpvw@<br />

bjfSg w"q@ bjfS[ Ziq sgbJ Z,ugbJ RpcjMs[ hV m<br />

#dl,t w"q$ sg Rpqi dVbjSg h{@ fi d;>seg sg hi s"C dry lF<br />

a'G qphi[ h{ m dHh lF epiP VjVw_epiP e'dW>s dl>z ug sg zjv wqjHg<br />

lswj h{ m epiP sj dl,t qpLdwv lq[G rg yC%sgbJ wvJ dry ih[ej m<br />

epiP e'dW>s dl>z ug V[ dl,tJ } b>Ddq+a sg sja W?L w[ l.a dlfjhg<br />

WSj ds,aj@ ##tjvlj bwjv fpit wg `"u@ f+edBY tjvlj f+qjaq wg<br />

q"u@$$ `iqjV wi w[ Feag a[ Lwag lqapv wi ds,ag m dl,t dHdahjl<br />

s[ fiy[ rjdybJ a'G faj v,esj h{ dw epiP sj dl,t spdVbjrg lp,tJ }<br />

v,a qji w[ Ziq sg ?jdai Lhgs h'S dry bjfS[ Z.V Fje lqNsj<br />

h{ m dV,wg duhg w"q V[ bjfS[ dr,a a'G r,Z bjfS[ Ziq blojV bj;js<br />

wijRpS a[ `i.egbJ a'G qpvw bj;js wijRpS vHg xJlg s[ i,DdlbJ }<br />

h,l h,l y.pdqbj@ Rpqi w{sJ w,BgbJ m uvjraVg sgbJ l;jrJ } ug<br />

bjdHbJ bjdtbj a[ c'v[ Vhk m epiP fjaLjh V[ duo[ bjfS[ ?jvl[ }<br />

LJaqHg idhS sg ajwa W?Lg h{@ Rpo[ spLBJ } l'ZS sj hpwq rg<br />

wgaj h{ ^<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


276<br />

epiqda ejcg ijh<br />

Ijhg wju Zij hq uVq> mm<br />

lqN v[hp ljZP lF qVq> mm<br />

Ziq yvjrV l.a RpWjiV mm<br />

splB lFV w' qPv RpfjiV mm \Wdy,a= VjBw|<br />

dHl[ ldfiB } ?jvl[ V[ bjfS[ ugrV sj bjZji WSj w[ bV[wJ<br />

q'idybJ dry `adh fjHg m<br />

dH>Vj LjVsji dHdahjl h'S s[ WjruPs Q,sjiJ sgbJ w"q zjaw<br />

q,wjig wjirjHgbJ } FpvjdHbj Vhk uj lwsj m Lhgs dl>zJ sgbJ<br />

ugrVgbJ a'G duo[ w"q } RpaLjh@ u'L a[ bjfS[ Ziq blojVJ sg<br />

fdr,aiaj wjdHq i,tS vHg qi dqBS sj u;Wj dqvsj h{@ Rpo[ Q,sjiJ<br />

} dxB vjhVaJ fj w[ bjRpS rjvg Vlv } rg dyajrVg dqvsg h{ m<br />

Q,sjiJ sg waji aJ WCg v.qg h{@ fi wpA wp wqgVgbJ hiwaJ a'G<br />

fisj yp,wS sg qpbj`g q>esj hJ m<br />

qhjijuj iSuga dl>z V[ f>ujW@ lih,sg lPW[ a[ wLqgi $a[ vefe<br />

yjv%g ljv iju wgaj m LjlV~f+W.Z dl,Zj ljsj lg m Ziq dVif,taj s[<br />

bjZji $a[ dHVlj` hp.sj lg m hi w'Hg bjfS[ bwgs[ qpajdWw bjfS[<br />

dHLB s[r sg fPuj bj;jsg Vjv wisj lg m qhjijuj iSuga dl>z V[<br />

duo[ epispbjdibJ } qpC RpljiV sg l[rj wgag \Ijs ih[ qplvqjV<br />

hjwqJ lq[G Whpa lji[ q>si a[ epispbji[ Tjh w[ qlgaJ WSj ds,agbJ<br />

eHgbJ lV|@ Rpo[ q>si a[ qlgaJ } rg qjvg a[ ijulg qss s[ w[<br />

tCj wgaj m<br />

qhjijuj iSuga dl>z sg L?lgba bda f+FjrLjvg lg m Rpl<br />

qPhi[ w'Hg wplwsj Vhk lg m iSuga dl>z s[ b,tJ qgBS sg s[i lg dw<br />

q,wji B'vj V.ej h' w[ V,yS v,e dfbj@ Fjr bjfSgbJ wiaPaJ ijhk<br />

qhjiju[ s[ RpaijdZwjigbJ dry xp,B fj w[ wav'~Qjia wi w[<br />

bjfSgbJ e,sgbJ f,wgbJ wiV sg s"C dry v,e apdibj m<br />

vjv dl>z@ epvjW dl>z@ a[uj dl>z a[ dZbjV dl>z V[ qPhivg waji<br />

dry h' w[ qhjiju[ sj dVqw hijq wgaj m qhjijuj iSuga dl>z s[<br />

V"dVhjvJ } ?aq wgaj a[ w"q Vjv Zi'h wqjdHbj m dHhVJ spLBJ V[<br />

`i.egbJ Vjv iv w[ dl,t lvaVa sj ?jaqj wgaj m 26 `irig@ 1846<br />

dl,t w"q vHg qVhPl dsV lqdNbj ujr[ej m dHl dsV vjic hjidc>e<br />

V[ vjh"i s[ Ljhg dwv[% dry ?jl siWji vj w[ dHhVJ Vqw~hijqg<br />

wp,DdabJ } dHVjq r.c[ m 9 ljv s[ VjWjvQ W,Dy[ w.ri svgf dl>z }<br />

wnfpavg qhjijuj WSj w[ r;gi l! vjv dl>z \dqli| a[ `"u sj wqJci<br />

a[uj dlz Fjr #sp,Z sj ijtj dW,vj$ qwji dWnj ds,aj m epvjW dl>z<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


w"q~zjaw<br />

277<br />

} wHg dHvjdwbJ sj ?ps qp?dabji WSj w[ ijuj ojf ds,aj m bjfSg<br />

lisjig Wiwiji i,tS vHg dHhVJ spLBJ V[ qhjijuj iSuga dl>z s[<br />

fdirji } W[idhqg Vjv wav wirjdHbj@ dul } dl,t w"q ws[ Vhk<br />

F,pDv[eg m fi epiP hpwq bVplji ##wPC dVtpB[ VjVwj YCdw ldy ihg$$<br />

dHhVJ sg wPC sg wqjHg V[ rg ljo Vj ds,aj a[ lji[ f>ujW $a[ `i.egbJ<br />

sj iju h' debj m<br />

b>ei[;J V[ awigWV 150 ljv Fjia $a[ hwPqa wgag m bj;jsg<br />

vHg wHg fjdlM vdhiJ y,vgbJ m qhjaqj eJZg sg wqJc h[n wJeil<br />

fjiBg@ lpFjL y.si W'l sg #bj;js dh>s `"u$ ba[ W,Wi vdhi s[ Vjv<br />

Vjv epispbjij lpZji vdhiJ rg y,vgbJ m b>a b>ei[;g liwji V[ Fjia<br />

} bj;js wiV sj `{lvj wgaj m qpldvq vge } duVjh sg lif+lag<br />

hjdlv lg m dl,tJ dry bwjvg sv s[ qptg qjlBi ajij dl>z@ l! Wvs[r<br />

dl>z@ debjVg wiaji dl>z@ qhjijuj fdBbjvj bjds vgci lV m<br />

qhjaqj eJZg@ f>Ddca VdhiP a[ fB[v bjds dh>sP vgci wJeil<br />

s[ Vjq $a[ l"s[Wj;g wi ih[ lV m wHg e'vq[; wjV`i.lJ h' yp,wgbJ lV m<br />

dq! duVjh dl,tJ Vjv lqN"aj wi w[ dh>sPbJ sgbJ q,wji vP.WC yjvJ<br />

a'G ApBwjij fjRpSj yjhp.sj lg m debjVg wiaji dl>z \dl,tJ sj dsqjQ|<br />

V[ qjlBi ajij dl>z Vjv iv w[ dl,tJ sgbJ q>eJ sj dy,nj dabji<br />

wgaj a[ dq! duVjh } F[uS sj f+'eijq WSjdHbj duhCj ngw ue%j<br />

fhp.y Vj ldwbj m dHl sj wjiV vjh"i s[ i';jVj b?Wji VrjdH i';jVj<br />

6 sl.Wi@ 1968 s[ b>w dry #q^l^ wg cjdHig$ dry dvt w[ dl,t w"q<br />

s[ dHw h'i Q,sji epfjv dl>z sisg } V.debJ wgaj ^<br />

##uW I[h q{q'i{Gcq BjHgf h'wi dabji h' debj a' Ih `{lvj hPbj<br />

dw dHl[ cjw q[G F[uV[ wg WujH[ cj! epfjv dl>z sisg w' Wpvj wi<br />

dHV w[ hrjv[ wia[ hPH[ ajwgs wg dw r'h!!!!!dshvg uj wi Ih<br />

slajr[; dq! duVjh w' s[ bjH[ m dqlBi sisg V[ Ih wjQ;ja wjdHs[<br />

bj;q wg WujdH f>Ddca urjhi vjv VdhiP w[ lfpis wi sgH[ m$$ Ijs<br />

i,tS rjvg e,v h{ dw epfjv dl>z sisg debjVg wiaji dl>z sj ?jl<br />

lvjhwji a[ dq,ai lg m dl,t vgciJ dry rg dHw ?jl fp;gLV i,tsj<br />

lg m dHl Q,sji sg dHl wiaPa Vjv arjig? q[G H[w b"i dH;j`j h'<br />

debj m bei r'h wjQ; wjdHs[ bj;q aw fhp.y uja[ a' b{V qpqdwV<br />

h{ dl,Dt'G b"i qplvqjV'G q[G qpxjdhqa \lqN"a[| wg w'Hg Lwv dVwv<br />

bjag m!!! bju W,Di[lQgi \Fjia| wg dlbjla wj VwLj hg wpA b"i<br />

h'aj!!!m$$<br />

dl,t w"q Vjv Q,sjig sj xv_f>dca VdhiP V[ dHl Q,sji } 1962<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


278<br />

epiqda ejcg ijh<br />

dry f>ujW drZjV lFj sj q{GWi WSjdHbj@ us dw f>ujW drZjV lFj<br />

V[ Vhk lg ypdSbj m dxi epfjv dl>z sisg } Fjia sj drs[Lg l`gi<br />

a[ RpKy[ bhps[ $a[ dVIpwa wgaj a[ h'i dHh' duhgbJ W[Lpqji idhqaJ<br />

wi w[ dVrjdubj m<br />

bju dl,t bjrjq epfjv dl>z sisg w' qp?jaW wi w[ wdh lwaj<br />

h{ #w"q[ dxiPta.s' dyh bi;J dxitPa.s$ \dHl Vgy V[ f>o } w"cgbJ s[<br />

Fjb r[y ds,aj| wvjWj;gbJ!!! awigWV 99 f+agLa wJeilg dl,t<br />

vgci bwjvg sv dr,Dy'G eH[ hV m dHl sj wjiV dHh Vhk dw bwjvg<br />

sv sj f+'eijq Qva h{ m blv dry dHl sv~WsvP sj wjiV wpilg<br />

]m wJeil dh>splajV sg lF a'G r,cg dlbjlg fjiBg yvg bj ihg h{ m<br />

bj;jsg dqvS a'G Wjbs dh>splajV sg l{GBiv a[ lPWjHg liwjiJ<br />

$a[ wW;j rg awigWV dHl[ fjiBg sj ydvbj bj dihj h{ m r;gig s[<br />

Fp,DdtbJ sg da=fag wJeil dry iv w[ hg h' lwsg lg m dHl vHg dHh<br />

vgci drwjRP qjv WS eH[ m debjVg wiaji dl>z@ Wvs[r dl>z@ hpwq<br />

dl>z@ bqi dl>z splJN@ debjV dl>z ijC[rjvj@ qpljd`i@ fiajf dl>z<br />

w{i'G@ lriV dl>z a[ debjVg ;{v dl>z bjds V[ bjfSj dlbjlg ugrV<br />

f>ow dryjiZjij } bfSj w[ LpiP wgaj fi ?psQi;g dry b>V%[ h' w[<br />

f>o a'G W[qpt h' eH[ m<br />

debjVg wiaji dl>z diuVv `jiqPvj WSjRpS rjv[ q'TgbJ<br />

dr,Dy'G dHw lg m fiajf dl>z w{i'G yg` qdVlBi f>ujW s[ lq[G dHh vgci<br />

qjv q>aig lg m 19 Vr.Wi@ 1958 } L+'qSg wq[Bg s[ bhps[sjiJ sg<br />

y'S lq[G fiajf dl>z w{i'G@ debjVg wiaji dl>z@ debjV dl>z ijC[rjv[<br />

V[ vjdvbJ sgbJ dau"igbJ sg qss Vjv qjlBi ajij dl>z } hji<br />

s[ w[ f+[q dl>z vjvfpij } f+ZjV ypS dvbj m debjVg wiaji dl>z V[<br />

f,aiwjiJ Vjv e,v~Wja widsbJ bjdtbj dw ##dHh hji qjlBi ajij<br />

dl>z sg Vhk le'G f>ujWg lPW[ sg q>e sg h'Hg h{ m$$<br />

Rpfi.a dHl up.cvg V[ dHw h'i VrJ bwjvg sv lojdfa wi<br />

dvbj@ dul sj f+ZjV ulr.a dl>z sjV[rjvgbj } WSjdHbj m bjq dl,t<br />

uea dHl bwjvg sv } ujfjVg bwjvg sv bjtS v,e dfbj a[<br />

wpN lq[G Wjbs bjfSg q"a bjf hg qi debj m<br />

f>ow vgciJ dry y"Ziq[G sg vCjHg<br />

dl,t w"q sg Wsdwlqag dw qhjdLbJ a[ qplvqjVJ sgbJ dlbjlg<br />

yjvJ sj qpwjWvj wiV vHg w'Hg lp,zC dlbjSj vgci Vj f{sj h'<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


279<br />

ldwbj m riaqjV vgci qhjdLbJ sgbJ q'q'n,eSgbJ dry bj w[<br />

ep.qijh hp.s[ ih[ a[ w"q } eZg e[C[ fjHg i,Ddtbj m WjWj tCw dl>z Wjbs<br />

qjlBi ajij dl>z 40 ljv dl,tJ s[ vgci WS[ ih[ fi VdhiP a[ eJZg<br />

sgbJ vP.WC yjvJ } Vj lqN lw[ m<br />

dh>splajV sg lPWjHg h,s W.sg ;WjV s[ bjZji $a[ h' yp,wg lg m<br />

f>ujWg lPW[ sg q>e dl,tJ sg f+dadVZ uqja bwjvg sv V[ wgag@ dHl<br />

vHg d`iwP i.ea ds,aj debj m l{GBi sg Ldh $a[ f>ujWg qhjdLbJ V[<br />

f>ujWg ;WjV } bjfSg qJ~W'vg hg q>VS a'G dHVwji wi ds,aj m<br />

1957 sj dh>sg b>s'vV<br />

w"q~zjaw<br />

diuVv `jiqPvj fjl h'S Rpfi.a dh>sg l.qag V[ f>ujW dry dHw<br />

Fjig b>s'vV LpiP wi ds,aj m dHh dHw ai%J Vjv dl,tJ s[ drip,Z lg@<br />

Fjr[G dh>sg l.qag rjv[ dHl a'G dHVwjig lV m Z.Vj dl>z epvLV b,u<br />

sj f>ujW fplaw dry l`j 77 $a[ dvtsj h{ ^ ##fdBbjvj s[ uV~l.zg<br />

vgci W.lg vjv rwgv V[ l+g siWji ljdhW sj q;jw RpcjMdsbJ<br />

bjdtbj dw Rph uv b>Ddq+a uJ fdr,ai dwr[G h' lwsj h{ dul sg Vkh<br />

eRP tjS rjv[ qplvqjV V[ i,tg!!!m<br />

21!7!57 vtVRP s[ dHw ldabje+dh uo[ s[ qptg l'hV vjv V[<br />

#wCj@ uPCj ijrgM fji$ s[ Vjhi[ vejH[ m Rpl V[ dHh rg bjdtbj dw<br />

bjigbj V"urjV hpS epispbjdibJ r,v Zjrj W'vSe[ m 8 upvjHg@ 1957<br />

q>cg dhqjyv f+s[L dry dHw uvl[ } l.W'ZV widsbJ l+g ijq[L:ij V.s<br />

V[ dwhj_##dl,t bjts[ hV dw epiP e'dW>s dl>z V[ dh>sPbJ sg i,Ddtbj<br />

wgag m fi q{G bjtsj hJ dw epiP e'dW>s dl>z bjfS[ Wjv W,Dy[ ?aq<br />

wirj w[ F,u debj lg ba[ Rpl sj Wsvj rgi W{ijeg #W.s[$ V[ dvbj m<br />

##epiP ljdhW aJ cjwPbJ s[ uo[ Vjv idh>s[ lV m dHh rg cjwP uqja<br />

h{ m RPCj@ b{Cj Vhk fC%Je[@ q>sg FjLj Vhk fC%Je[ m l'hV vjv darjCg<br />

V[ uejZig uvl[ dry bjdtbj dw bei dl,Dt'G V[ IhJ idhVj h{ a' dh>sPM<br />

wg Lwv WVj wi idhVj h'ej!!!$$<br />

dHhVJ FCwjRP awigiJ sj qpwjWvj wiVj aJ dHw fjl[ dihj@<br />

wJeilg dl,t qP>h dry zp>eSgbJ fjHg bjfSg l.ld*ag sj q?"v RpKcsj<br />

s[t ih[ lV m lpbjiog bjsqg dwo'G aw Qpvjq WS uJsj h{@ dHh bVpqjV<br />

dHo'G vejdHbj uj lwsj h{ m<br />

f>ujWg lPWj f+jfa wiV vHg l.a `ah dl>z V[ 18 sl.Wi@ 1960<br />

} b>Ddq+ali dry qiV ria i,Ddtbj m bwjv a?a s[ dl>z ljdhW fjl'G<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


280<br />

epiqda ejcg ijh<br />

f+dadebj fPig h'S sg bisjl wirjHg m f+dadebj Rps'G fPig lqNg<br />

ujr[eg us'G f+ZjV q>aig f>ujWg lPW[ sg drZjVw q>e sj b{vjV wi<br />

s[r[ej m f>Ddca VdhiP a[ fjiBg V[ bjfS[ h,o~n'dwbJ ijhk irjdHag<br />

NPn[ rjdHs[ wi w[ l.aJ sj ria tpv%rj ds,aj m l.a ug V[ uPl fg w[<br />

ria t'v% ds,aj@ fi dqdvbj wpA rg Vj m Vaguj dHh dVwdvbj dw<br />

qjlBi a[ l.a s' eip,fJ dry r.c[ eH[ m ?jVj u.eg LpiP h' eHg m<br />

15 bela@ 1962 } qjlBi ajij dl>z V[ f>ujWg lPW[ sg f+jfag<br />

vHg f+dadebj wgag a[ bjdtbj dw l.a `adh dl>z a[ VdhiP drywji<br />

h'HgbJ blxv qpvjwjaJ wjiV dl,t w"q } u' qjIPlg h'Hg h{@ q{G dHl<br />

} sPi wiJej m qjlBi ug s[ ria sj hLi rg Rph' h'dHbj m<br />

dl,t l.eaJ sgbJ vjhVaJ wjiV qjlBi ajij dl>z a[ l.a `adh<br />

dl>z } 29 Vr.Wi@ 1961 } bwjv a?a f>uJ dfbjdibJ sj `{lvj<br />

lpSV vHg f[L h'Sj dfbj m qptg uo[sji b,Ai dl>z V[ dvtag iPf dry<br />

`{lvj fC% w[ lpSjdHbj m `{lv[ qpajdWw ajij dl>z a[ `adh dl>z }<br />

aVtjhgbj eisjdVbj debj ba[ epiqda qiIjsj qpajdWw fjn@<br />

f+Ljs a[ FJc[ qJuS sg l;j lpSjHg eHg m dHhVJ s[ b,n h'i lhjdHwJ<br />

} dHl[ ai%J s.c ds,aj debj m<br />

dl,t w"q s[ vgciJ sgbJ QvagbJ uJ Q,sjigbJ sg dHw v.qg<br />

sjlajV h{@ dvtS v,DdebJ dwajWJ dvtgbJ uj lwsgbJ hV m fi<br />

bjfS[ zi } ngw T.e Vjv yvjRpS vHg v[tj~u'tj wiVj Whpa ;iPig<br />

]m bjfSgbJ QvagbJ l'Z w[ b,De'G lhg ijh $a[ ydvbj uj lwsj<br />

h{ m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong><br />

\s[l f+s[l@ 30!3!1984|


f>o sg bj;js hlag<br />

bwjv fpit Wjy mm y"fHg mm<br />

q{ bfVj lpa a'dh dVrjuj mm<br />

f>o f+Dypi wiW[ whp ljuj mm<br />

ujdh ahJ a{ Ziqp yvjdH mm<br />

wWpdZ wiV a[ v'w hBjdH mm<br />

s'hijmm<br />

njT FI' q{ u'di wi@<br />

WyV whj dli dVbjdH mm<br />

f>o yv{ aW uea q{@<br />

uW apq wihp lhjdH mm<br />

Z.V epiP e'dW>s dl>z ug V[ bwjv fpit s[ hpwq bVplji 13 bf{+v@<br />

1699 } f>o sg dliuSj wgag m epiP s[ dl,tJ V[ dli s[ w[ dl,tg ZjiV wgag m<br />

epiP fjaLjh V[ dl,tJ } b>Ddq+a sg sja W?L w[ f>u wwji ZjiV sg ajwgs<br />

wgag m dV,aV[q@ f>u WjSgbJ ;iPig fC% w[ a[ Vjq dry dvrvgV idh w[<br />

bqvg ugrV ugRpS sg ujy dltjHg m dxi bjf lVqjVgI[ f>u dfbjdibJ<br />

b,De[ h,o u'C w[ b>Ddq+a sg sja q>eg m ##rjhp rjhp e'dW>s dl>z@ bjf[ epi<br />

y[vj m$$ ?jvl[ } bwjv fpit sg `"u sj ipaWj W?dLbj m b>Ddq+aZjig<br />

Llai WlaiZjig ?jvl[ a'G wpiWjV hp.s[ h'dHbJ epiP ljdhW V[ RpyjiV<br />

wgaj_##q' e+dh q[G aV qV a[@ dli vRp ZV h{@ lF hg dHV hg wRp mm$$<br />

dli` bjdtbj hg Vhk@ wdhSg woVg s[ lPi[ sja[ V[ bjfS[ dfaj@ qJ@<br />

W,Dy[ a[ bjfSj bjf dl,t f>o a'G dVAjri wi w[ dl,t Ziq sg Vkh i,tg m<br />

b,u Fjia sg liwji dl,t f>o sg bj;js hlag q>VS a'G qpVwi h{ m Fjiag<br />

l.drZjV sg Zjij 25 dl,tJ } w[ljZjig dh>sP eisjVsg h{@ dul wiw[ dl,t<br />

vgciJ r,Dv'G yvjH[ uj ih[ Ziq Ip,Z q'iy[ dry Zjij 25 sg wiCg dVt[Zg<br />

wgag eHg a[ 25 `irig } B"hCj fjiBg V[ y.cgeC% dry a[ Wjsv fjiBg<br />

V[ ds,vg dry dHl } i'l ru'G ljdCbj m dHl a'G Wjbs f>ujW s[ r,Dc[ LdhiJ<br />

dry dHl sg h'vg Wjvg ujS v,eg m f+s[lJ dry r,ls[ dl,t rg df,DA[ Vhk<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


282<br />

epiqda ejcg ijh<br />

ih[ m IP!w[! dry hi l'qrji } dH>cgbV hjHg wdqLV s[ s`ai s[ ljhqS[<br />

25rk Zjij sg b,e Wjvg uJsg ihg h{ m Fjiag liwji dHl i'l qpdh>q }<br />

Q,sjig bjt w[ qpw,sq[ siu wi ihg h{ m 31!3!84 } Wg!Wg!lg! rivc<br />

lidrl V[ ?pL?Wig lpSjHg h{ dw Fjiag w[Gsi liwji V[ Zjij 25 dry<br />

aWsgvg wiV vHg IwgV dsrjdHbj ] a[ dl,t uea V[ rg Zjij 25<br />

ljCV sj drLr f+'eijq rjfl v{ dvbj h{ m<br />

de! ;{v dl>z qpajdWw Fjiag l.drZjV sj bfqjV wi w[ bwjvg<br />

sv V[ ljig dl,t w"q sj dli VgrJ wi ds,aj h{ m debjVg ug sgbJ<br />

V;iJ dry dl,tJ h,Do'G z'i fjf h'dHbj h{ m l! WPBj dl>z V[ #ajH[ sg<br />

Zg y,vg a[ q{G dwM ihJ dHw,vg$ s[ btjS qpajdWw dVt[Zg wgag m dH>sij<br />

eJZg a[ i`gw ;wigbj@ q{GWi fjivgq{GB V[ fjivgq{GB dHuvjl dry<br />

dWbjV ds,aj dw dHh Zjij 25 Rpl lq[G l.drZjV wq[Bg V[ dl,t q{GWiJ<br />

s[ ;'i s[S $a[ drZjV dry siu wgag lg m dl,tJ sg Whp~l.qag dHl<br />

Zjij 25 } dl,tJ s[ q,Do[ wv.w lqNsg h{ a[ ljCV $a[ ?pL hp.sg ujfsg<br />

h{ m o'C[ v`;J dry Zjij 25 sj Fjr h{ dw dl,t w[ljZjig dh>sP hV<br />

a[ dh>sPbJ rjv[ lji[ wj}V dl,tJ $a[ vjeP hp.s[ hV m qplvqjV@ fjilg@<br />

HgljHg a[ IhPsgbJ $a[ dh>sP w'c dWv uJ Zjij 25 vjeP Vhk hp.sg m<br />

dHhVJ sg bjfS[ Zjidqw bwgs[ bVplji dh>splajV sj wj}V i,Ddtbj<br />

wiV vHg ryVW,Z h{ m l.drZjV dry Ziq dVif,taj h'S sj WCj i"vj<br />

h{ fi f+{wBgwvg z,B~deSag rjv[ d`iw[ bjfS[ bjf } blpi,Ddtba<br />

lqNs[ hV a[ bjfS[ WyjY vHg bjrj; Rpnj ih[ hV m dHhVJ ljdibJ<br />

} dh>sP w,BC d`iwjf+lag a'G ?aij h{ m<br />

uVaj fjiBg s[ f+ZjV y.si L[ti sj dWbjV duhCj RphVJ fjiBg<br />

s[ l{LV } LpiP widsbJ bjdtbj ^<br />

lhg bioJ dry Ziq dVif,t lqju q>e wisj h{ dw z,B~<br />

deSagbJ \A'BgbJ a'G A'BgbJ| sg LjV Whjv i,tg ujr[ m hpS<br />

ljigbJ z,B~deSagbJ bjfS[ h,wJ vHg y"wl hV a[ bjfS[<br />

bjf } blpi,Ddtba lqNsgbJ hV ba[ Whp~deSag r,Dv'G<br />

fdhvJ rjvg ldoag } Wiwiji i,tS vHg wga[ uj ih[ IaVJ<br />

sj dri'Z wisgbJ hV m!!!!! bjf V[ Zjidqw w,BCaj ba[<br />

ujagrjs sj dri'Z widsbJ dHhVJ ipygbJ } s[L vHg bda<br />

?aiVjw s,Ddlbj m FjLjHg ldFbjyjiw z,B~deSag } dHh<br />

bdhljl wijRpS vHg v'C h{ dw Rph s[L vHg bdV,tCrJ b>e<br />

hV m dHh wjirjHg dHw dVbJ fPirw ba[ Ziq dVif,t lqju<br />

wi w[ hg wjdHq wgag uj lwsg h{ m \s[l f+s[l@ 23!2!84|<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


f>o sg bj;js hlag<br />

283<br />

lpfigq w'iB s[ ljWwj u,u b{y!bji! t>Vj V[ dHw e'LBg dry<br />

awigi widsbJ bjdtbj dw ##lj} bjfS[ dsvJ dry Njag qji w[<br />

s[tSj yjhgsj h{ dw dl,t@ duhVJ sg qjaFPqg vHg wpiWjVgbJ sj<br />

LjVsji dHdahjl h{@ dwM W{y{V hV ba[ RphVJ } dLwjdHa dwM f{sj<br />

h'Hg ( RphVJ dwhj dw Fjr[G dl,t bjWjsg sj Whpa A'Bj dh,lj hV@ fi<br />

RphVJ V[ t[ag a[ lVba dry drL[L oJ f+jfa wgag m RphVJ dwhj dw<br />

b,u l{wpvidH;q } Fjig ?aij h{ m$$<br />

fi b`l'l dHl e,v sj h{ dw dHhVJ vgciJ sgbJ l,ygbJ a[<br />

dVif,t e,vJ r,v dZbjV w"S s[r[@ us dw hpwqijV B'vj bjf Ziq<br />

dVif,taj s[ fis[ h[n ijLBigI l'dHq l[rw l.z \uVl.z| dh>sP lFj@<br />

dLr l{Vj bjds w,BC dh>sP lFjrJ } Ldh s[ w[ z,B~deSagbJ }<br />

dh>sP Ziq dry u;W wiV vHg FjHgrjv WS debj h{ m us rjC hg<br />

t[a } tjS v,e fr[@ dxi aJ z,B~deSagbJ sj y"wl h' ujSj Whpa<br />

;iPig h{ m<br />

dH>sij eJZg a[ Rpl s[ yqy[ NPn W'vS dry e'Wdv; } rg qja<br />

fj eH[ hV m l! Fpdf>si dl>z qjV a[ l! hpwq dl>z l.drZjV~zCa wq[Bg<br />

s[ dl,tJ r,Dv'G VpqjdH>s[ lV m l! hpwq dl>z ug yvjSj wi yp,Dw[ hV a[<br />

Fpdf>si dl>z qjV ljtg hV m f>u qjiy 1984 i';jVj buga uv.Zi<br />

dry RphVJ r,Dv'G ds,aj dWbjV Adfbj h{ u' dH>sij eJZg a[ i`gw<br />

;wigbj s[ NPn sj f'v t'v%sj h{ m Rph dHl ai%J h{ ^<br />

dl,tJ } dh>sPbJ Vjv u'CV sg lj;L drip,Z l.drZjV $a[ sla?a<br />

Vhk wga[@ Fjiag l.drZjV~zCVg bl{GWvg s[ q{GWi Fpdf>si dl>z sj<br />

dWbjV ^<br />

l! qjV V[ L+gqag dH>sij eJZg a[ i`gw ;wigbj s[ dWbjVJ }<br />

r.ejdibj dw dl,t f+dadVZ uJ bwjvg bjePbJ V[ dHl l.drZjV }<br />

hP~W~hP firjV wi dvbj lg m l! qjV V[ dwhj dw Vj w[rv<br />

l.drZjV~zCVg bl{GWvg dry hg dl,tJ } dh>sPbJ dry Ljdqv wiV<br />

sj dri'Z wgaj debj le'G drijla b{wB dW,v sj rg dHl[ dWVjb $a[<br />

dri'Z wgaj debj m l! qjV V[ h'i dH>wLj` wgaj dw l! fB[v V[ RphVJ<br />

} dwhj lg dw R[ph wJeil fjiBg s[ q{GWi hV@ dHl vHg yp,f~yjf drZjV<br />

s[ tiC[ $a[ sl?a wi s[S m fi RphVJ dwhj dw Rph fdhvJ dl,t hV<br />

a[ qei'G wJeilg m dHl[ wiw[ hg RphVJ V[ i'l ru'G wJeil a'G blag`j<br />

s[ ds,aj m<br />

dl,tJ sg f+dadVZ fjiBg bwjvg sv a[ l! Fpdf>si dl>z duhC[<br />

Rpl lq[G wJeilg lV@ dh>sP w'c dW,v bjds duhVJ ijhk dl,t w"q }<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


284<br />

epiqda ejcg ijh<br />

VPdCbj debj@ ws[ rg firjV Vhk wgaj fi Whp~deSag fjiBg V[ ;'i<br />

Vjv dHh l.drZjV dl,tJ $a[ n'l ;iPi ds,aj m dHh ;pvq Vhk aJ h'i<br />

wg bjtgH[ m<br />

Zpi wg WjSg epiP e+.o ljdhW a[ slq fjdaLjh rjy $a[ dryji<br />

wgdabJ dHh e,v dVti w[ ljhqS[ bj uJsg h{ dw dl,t Ziq dHw bj;js<br />

Zjij $a[ wjdHq h{ m dh>sP Ziq qdh; wiq~wJcJ sj fv.sj s[t w[ epiP<br />

VjVw V[ WQjra sj N.cj tCj wi ds,aj lg m epiqda d`vjl`g dwl[<br />

`vl`[ sg qphaju Vhk m epiP fjdaLjh V[ c.w[ sg y'B Vjv `iqjdHbj ^<br />

Vj hq dh>sP V qplvqjV mm<br />

bvh ijq w[ df>cp fijV mm \f>Vj 1136|<br />

dh>sPdH;q dul V[ Wp,Z Ziq a[ u{V qa dVev vH[@ ws[ WisjLa<br />

Vhk wi lwsj lg dw epiP VjVw RphVJ dr,Dy'G hg f{sj h' w[ W+jhqSrjs<br />

sgbJ uC%J r,TS v,e fr[ m dwl[ V[ wpijhgbj a[ dwl[ V[ FPaVj bjt<br />

w[ ##w'Hg bjt{ FPaVj w' wh{ W[ajvj mm w'Hg bjt{ bjsqg VjVwp r[yjij mm$$<br />

\f>Vj 991| dl,t Ziq s[ q"v ih[ WPB[ } uC%'G RptjCV sj dVlxv IaV<br />

wgaj a[ vejaji h' dihj h{ m dl,t Ziq qp,T a'G hg bj;jsg vHg u,Ds'udhs<br />

wisj bj dihj h{ ba[ dh>sP Ziq Qpvjq i,tS sg dli a'C w'dLL wisj<br />

bj dihj h{ m bj?i `adh #lyp$ sg@ dul sj qp,sHg dl,t Ziq h{@ ;iPi<br />

h'r[eg m cj! e.cj dl>z qpajdWw ^<br />

blv dry bjigbj lqjug a[ RphVJ sj wpN df,DAv,e FjHgyjij<br />

dHh WisjLa hg Vhk wi lwsj dw dl,t Zjidqw a"i $a[ bjfS[<br />

bjf } dh>sP Ziq a'G bj;js wi lwS dry fPig ai%J lxv<br />

h' ujS uJ ijulg a"i $a[ bjfSgbJ w'Hg r,tigbJ a[ bj;js<br />

Rpq>eJ a[ bjlJ vjHg i,tS m Rph dl,t Ziq } dh>sP Ziq s[ dHw<br />

d`iw[ a'G r,Z Vhk idhS s[Sj yjhp.s[ ba[ dl,tJ } bjfSg dHw<br />

`"ug uqja a'G r,Z Vhk s[tSj yjhp.s[@ aJ dw h"vg h"vg dh>sPbJ<br />

dry u;W h' w[ dHhVJ sg r,tig hlag hg lsj vHg ?aq h'<br />

ujr[ m dHh dHw fjf sg l'ySg h{ u' b>a fjfg } qdh>eg dfbj<br />

wisg h{ m<br />

\qptW.Z@ ljyg ljtg dr,Dy'G|<br />

qplvqjVJ V[ rg fdhv'G fdhv dl,tJ } dHw ljZJ sj B'vj uJ<br />

ZjCrgbJ sj ei'h lqN w[ NBwjRpSj LpiP wgaj m b`QjVgbJ@<br />

HgijVgbJ a[ qpQvJ V[ dl,tJ sj tpij t'u dqBjRpS vHg hi hgvj<br />

ridabj m ap;dw uhJegig f>Vj 35 $a[ uhJegi WjsLjh dvtsj h{ ^<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


f>o sg bj;js hlag<br />

285<br />

Rpl \epiP biuV s[r| sg dHh spwjVsjig da>V yji fpLaJ a'G<br />

?PW F,tg h'Hg lg m dyiJ a'G q{G NPn sg dHl spwjV } W.s wiV<br />

uJ Rpl } qplvqjV WSjRpS sg l'y dihj lJ dw ?pli' Rpl<br />

fjdlM v.dzbj m qPit Ldh;js[ } Rpl s[ dfAv,eJ dry Ljdqv<br />

h'S sg lp,Ng m q{G epiP s[ wPC qa a'G fdhvJ hg ujSP lJ m q{G<br />

Rpl sg de+`ajig sj hpwq s[ ds,aj ba[ Rpl sj zi a[ fdirji<br />

qpia;j ?J s[ hrjv[ wi ds,aj m q{G Rpl sg ljig ujdHsjs ;Wa<br />

wi vHg a[ Rpl } algh[ s[ w[ q"a s[ zjB Rpaji s[S sj hpwq<br />

s[ ds,aj m<br />

LhgsJ a[ dliaju epiP biuV fjdaLjh V[ lF a'G fdhvJ dl,t<br />

w"q s[ qdhv sg Rpljig dry bjfj rjdibj m dxi aJ epiP a[Q Whjsi@<br />

epiP e'dW>s dl>z@ ljdhW;js[@ ljij ?jVsjV a[ dl,t LhgsJ sg Vj Bp,BS<br />

rjvg waji V[ bjfS[ vhP dq,N Vjv dl,t~Ziq } f,wgbJ vghJ $a[ fj<br />

ds,aj m b,u spVgbJ s[ hi dh,Dl[ dry epiP VjVw Vjq~v[rj s[ siLV<br />

hp.s[ hV m dh>sP a[ qplvqjVJ V[ dl,t w"q } lhg bioJ dry lqNS sj<br />

IaV Vhk wgaj m<br />

dq! cg! f{Bfg u' `i.egbJ sg hwqPa lq[G ?p`gbj drFje s[ qptg<br />

lV@ bjfSg dif'iB Hg! 11!9!1901 \V{LVv bjiwjHgr;| Vrk ds,vg<br />

dry dvts[ hV ^<br />

dh>sP qa s[ bVpbjHg hq[Lj a'G hg dl,t qa } w{igbJ b,tJ Vjv<br />

s[ts[ bjH[ hV@ dwMdw dHl s[ epiP ljdhWjV V[ fPiV lxvaj<br />

ldha W+jhqSrjs $a[ bjZjdia APa~Aja sj FifPi dri'Z<br />

wgaj lg m dHl wjiV dh>sPbJ sg hq[Lj a'G hg dHh w'dLL ihg<br />

h{ dw dl,t lisjiJ s[ W,DdybJ } t>c[ sg fjhpv AwS a'G i'dwbj<br />

ujr[ ba[ r,Z a'G r,Z dl,tJ } bjfS[ q;%Wg bwgs[ a'G i'dwbj<br />

ujr[ m dh>sP qa LwagLjvg Wp,Z qa a[ u{V qa aJ fdhvJ hg<br />

dVev yp,wg h{ ba[ hpS dHl V[ dl,t qa sgbJ l`J dry rg<br />

wHg ojHk sijCJ fj ds,agbJ hV m<br />

h`ajrjig bjigbj b?Wji l[rg Ipe 16!8!83 dry bjyjigI<br />

qpVgL dabjeg ug dvts[ hV ^<br />

W[Liqg sg h,s h{ m uW s[L wj WBrjij hPbj oj a' Ihg Whjsi<br />

dl,t ijrvdf>cg@ vjh"i@ epuiJrjvj@ qpvajV bjds l[ sp.q sWj<br />

wi Fje[ o[@ RpVw[ W,Dy[ t"va[ a[v q[G Fp.V[ eH[ o[@ dHla=gM wg<br />

dH;a RpVw[ ljhqV[ vPBg eHg og@ Isg dIh bwjvg Whjsi<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


286<br />

epiqda ejcg ijh<br />

h{G a' dwM Vhk bfVg Rplg qjai FPqg w' rjdfl v[ v[a[@ uhJ<br />

dHVwg qgng Ijs[G upCg h{G!!!!!sPli[ fiJa'G q[G TP.c wi bwjvg<br />

qji[ uj lwa[ h{G!!!!!m<br />

dl,tg liPf a'G dziSj sg dHl a'G r,cg dqljv h'i wg h' lwsg<br />

h{ ( s[L sg r.c wiV rjv[ dh>sP t,si~f'L hg lV m dl,tJ } wpiWjVg<br />

sj W,wij WSjdHbj debj aJ dw iju l,aj w,BC dh>sP d`iwjf+laJ s[<br />

h,o bj ujr[ a[ dh>sg@ dh>sP@ dh>splajV s[ fvjV } dli[ yC%jdHbj ujr[ m<br />

b,u sj y,v dihj q'iyj f>ujWg dl,tJ $a[ h' ih[ ;pvq drip,Z h{ m<br />

1947 a'G Wjbs Rpqgs lg@ wJeilg vgci bjfS[ WyV fjvSe[ m fi<br />

dHwsq dHhVJ eRP s[ ujdHbJ dry y.sP W+jhqS a[ qgi q>VP spLBJ sg<br />

iPh V[ bj fir[L wgaj m hi dl,t } w{ig b,Dt Vjv s[dtbj uj dihj<br />

]m<br />

dl,t epispbji[ Tjh w[ q>si Rplji[ uj ih[ hV m z,B~deSag<br />

wdqLV duhCj liwji V[ bjf ojdfbj h{@ dry dvdtbj h{ dw dHh q>si<br />

\wiVjv| fPuj fjn vHg Vhk@ dl,tJ s[ u;WjaJ } FCwjRpS vHg a[<br />

dl,tJ } dyCjRpS vHg Rpljdibj debj h{ m<br />

wvw,Da[ epispbji[ sg ;qgV $a[ WS[ q>si } epispbji[ RpKa[ f,oi<br />

qjiV vHg ridabj debj m q[in dry rg dHh' w'dLL wgag uj ihg<br />

h{ m RpKai f+s[L dry VjVw f>ogbJ s[ fPuj blojV ?aq wi ds,Da[ eH[<br />

hV m dleiBJ a[ spie.Z lp,B w[ epispbjdibJ sj bfqjV wgaj uj dihj<br />

h{ m dHhVJ ljigbJ WpdibjHgbJ sg uC% y"Zig FuV vjv wJeilg a[<br />

Ziq dVif,taj sj n[w[sji eRP ujdHbj h{ m wpvsgf VHgbi V[ dHw<br />

Fjiag a[ f>ujWg h'S s[ Vja[ blvgba `jL wgag ba[ f+SjW w[Gsi<br />

s[ f+dadVZ } FuV vjv s[ ragi[ drip,Z dLwjdHa wgag aJ f+SjW<br />

V[ b`l'l f+eB wgaj a[ dwhj dw FuV vjv } bduhj ragij bfVjRpS<br />

vHg Vhk dwhj debj lg m FuV vjv dH>sij eJZg sg yp,w $a[ e,vJ<br />

qji dihj lg m l' dHl ;pvq sg s'Lg dH>sij eJZg a[ Rpl s[ yqy[ hV m<br />

dH>sij eJZg sgbJ VgagbJ V[ dh>sP a[ dl,tJ } r.c ds,aj h{ m u' ws[<br />

dH,Dw' dl,Dw[ s[ s' fjl[ lV m q'iy[ dry 180 h;ji dl>zJ sg de+`ajig<br />

s[S a'G Wjbs rg dH>sij eJZg RphVJ sgbJ q>eJ q>VSj aJ dHw fjl[@<br />

RphVJ sg ljt WyjRpS vHg w'Hg `jiqPvj s[S vHg dabji Vhk m<br />

dl,t f>o b,u bj;js Fjia s[ 36 ljv s[ auiW[ a'G wJeil s[<br />

bt"ag l{wpvi lB.B lqN yp,Ddwbj h{ ba[ bjfSg Zjidqw a[ ijulg<br />

bj;jsg vHg q{sjV dry c,B debj ] m dl,tJ } lhg faj v,e yp,Ddwbj<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


f>o sg bj;js hlag<br />

287<br />

h{ dw dl,t Ziq s[ qp,Tv[ blPv dh>sPbJ a'G dWvwpv r,ti[ hV m sdWlajV<br />

q;jdhW sj v[tw q'hlV `jVg A[r[G fjdaLjh epiP hdie'dW>s fjdaLjh<br />

sj lqwjvg dl,tJ Wji[ dvtsj h{ ^<br />

epiP VjVw s[r ug s[ dl,t hi epiP ljdhW } epiP VjVw s[r<br />

ug sj hg iPf lqNs[ hV a[ qPiag fPuj s[ l?a dri'Zg hV m<br />

Vj aJ Rph dh>sP brajiJ dry IwgV i,ts[ hV ba[ Vj hg<br />

l.ld*a ;WjV } dh>sP s[rdabJ sg lVqjVg fiqjSg ;WjV<br />

lqN w[ fC%s[ hV m dl,t f+qjSa wiq~wJcJ ba[ ilq dirjuJ<br />

dry iaj du>Vj rg drLrjl Vhk i,ts[ a[ Vj hg Rph tjS fgS<br />

l.W.Zg x'wgbJ fjW.sgbj } q>Vs[ hV m<br />

dHh x'wg vgcig s[ xp.dWbJ V[ f>o sj wg drejC v{Sj h{ ( hpS<br />

hi dl,t V[ f+S wi dvbj h{ dw #wi' uJ qi'$!!!!! ##u[ ugr{ fda vog<br />

ujdH mm lFp hijqp u[aj dwAp tjdH mm$$ \f>Vj 142| ldaepiP bjf f>o sg<br />

itrjvg wi[ej m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong><br />

\s[l f+s[l@ 18!5!1984|


1984 ^ vhP s[ h.NP<br />

dl,t dHdahjl sg dliuVj bV[wJ hg A'B[ a[ r,Dc[ z,vPzjdibJ V[<br />

wgag h{ m dHw dV,wg duhg fi beJh~rZP a[ dl,t l.a dlfjhgbJ sg<br />

w"q V[ bV[wJ hg Whjsi LhgsJ } uVq ds,aj m l,y aJ dHh h{ dw blk<br />

Vjq~Zigw dl,t dHhVJ epiP dfbjdibJ sgbJ qjigbJ a[QJ a[ s[eJ sg<br />

Wiwa Vjv dli RpKyj wi w[ `?i Vjv spVgbJ s[ hi w'V[ dry Q{ia<br />

Vjv dryi ih[ hJ m dHhVJ lPiWgiJ sgbJ wpiWjVgbJ } Ijs wi<br />

w[ dl,t w"q Feag a[ Lwag s[ lpq[v } lqapv i,tS vHg RpaLjdha<br />

hp.sg h{ m<br />

6 uPV@ 1984 sj dsV rg dl,t dHdahjl dry dHw z,vPzji[ s[<br />

Vjq Vjv dvdtbj ujr[ej m dHl dsV bj;js bt"ag l{wpvi lB[B<br />

dh>splajV sg dh>sP liwji V[ l+g bwjv a?a@ b>Ddq+ali } W.WJ Vjv<br />

Rpcj ds,aj a[ h;jiJ hg dl>z dl>zSgbJ ba[ W,Dy[ dqvBig V[ lB[V e.VJ<br />

Vjv Fp.V ds,Da[ m bV[wJ hg dVis'L epiP s[ l[rw b"iaJ a[ W,Dy[ ldaepiP<br />

biuV s[r ug s[ Lhgsg dsrl sg Ijs dry siWji ljdhW b>Ddq+ali<br />

fhp.y[ lV@ ;jvqJ sgbJ dVisHg a'fJ Vjv Lhgs wi ds,Da[ eH[ m dH>Vj<br />

;pvq h'S s[ WjruPs hpS aw rg f>ujW sg dl,t rl'G ci a[ ldhq sj<br />

ugrV ugM ihg h{ m f>ujW'G bjH[ v'w dHhVJ ;jvqJ sgbJ vP.~w.c[ tC[<br />

wiV rjvgbJ wiaPaJ s,ls[ hV m f>ujW dry dHl lq[G dqvBig hg<br />

dqvBig V;i bjMsg h{ m dH>sij liwji fPig Lwag Vjv dl,t Vlv<br />

} ?aq uJ dViWv wiV vHg apvg W{ng h{@ lqJ s,Dl[ej dw hjvja<br />

dwl wirB W{ns[ hV m<br />

vjLJ s[ b>Wji@ epispbjdibJ } Tjh T[ig wiVj@ idh>s[ dl,tJ s[<br />

dliJ s[ qp,v f{S[ ba[ ;pvq sg y,wg dry NPn[ qpw,sq[ siu wiV[@ rwa<br />

sgbJ hwPqaJ s[ ;pvq dl,t w"q V[ fdhvg rji Vhk a,Dw[ m dl,t w"q sj<br />

uVq hg t>c[ sg Zji a'G h'dHbj h{ m l,y $a[ y,vSj bda wdnV h{@ us<br />

dw hi fjl[ NPn sg wjvg hV[ig ija sj fjljij h'r[ m epiP e'dW>s dl>z<br />

ug s[ lq[G qplvqjV hjwqJ a[ fhjCg ijdubJ V[ bV.sfpi spbjv[ Whpa<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


1984^ vhP s[ h.NP<br />

289<br />

v.qj lqJ z[ij fj i,Ddtbj lg m b,u~w,v% s[ ds,vg s[ ajusjiJ s[ WjdWbJ<br />

a[ VwCsjdsbJ V[ NPngbJ wlqJ tj w[ z[ij yp,wS sj WyV ds,aj lg<br />

fi h'dHbj wg ( h;jiJ hg dl>z dl>zSgbJ a[ W,Dy[ Lhgs wi ds,Da[ m<br />

bV[wJ hg lilj Vsg s[ F[B yC%[ a[ Whpa lji[ epiP fjdaLjh@ RphVJ<br />

s[ siWjig wrgbJ a[ d`vjl`iJ s[ h,o dvta e+.o rg lilj Vsg dry<br />

ipC% eH[ m qjaj epuig ug a[ epiP w[ qdhv ba[ W,Dy[ drAC eH[ m qjaj<br />

ug a[ s' A'B[ ljdhW;js[ wfBg e.eP W+jhqS V[ ;jvqJ s[ hrjv[ wi<br />

ds,Da[ m `adheC% ljdhW epispbjij A'B[ ljdhW;js[ a[ qjaj ug sg<br />

Lhjsa sg dVLjVg h{ m 22 sl.Wi@ 1704 yqw"i ljdhW sg eC%g rg<br />

dHl[ ai%J z,vPzji[ sg Ijseji h{ m dHl dry rg h;jiJ dl>zJ sj ujVg<br />

a[ qjvg VpwljV h'dHbj m fi f>o s[ rjvg epiP e'dW>s dl>z bc'v l,Dy[<br />

qjie $a[ y,vs[ ih[ a[ l.eaJ } l,yg l[Z ds>s[ ih[ m<br />

s[h dlrj Wi q'dh dHh{@<br />

lpF wiqV a[ wWhP. V Bi'G mm<br />

V ci'G bip l'G uW ujdH vi'G@<br />

dVly{ wi bjfVg uga wi'G mm<br />

bip dlt h'G bjfV[ hg qV w"@<br />

dHh vjvy hRp epV aRp Rpyi'G mm<br />

uW bjr wg bRpZ dVZjV WV{@<br />

ba hg iV q{ aW uPN qi'G mm \l:{Ij@ y.cg ydia=|<br />

sg dqljv wjdHq wgag m slq fjdaLjh s[ u'ag u'da lqjRpS Wjbs<br />

rg dHh z,vPzji[ ujig ih[ m<br />

l.V 1748 ijqi"Sg@ w,yg eC%g uJ dwv%j \ijqeC% b>Ddq+ali| dry<br />

500 dl>z lV m bsgVj W[e sgbJ `"uJ V[ z[ij fj i,Ddtbj lg m u,lj<br />

dl>z ijqeC%gbj bsgVj W[e sj dlfjh~ljvji lg@ dl,tJ drip,Z vdCbj m<br />

fi dl,tJ sgbJ wpiWjVgbJ a[ wav[bjq } s[t w[ flgu debj m<br />

f>o fjl'G qpbj`g q>e w[ dl,t `"uJ Vjv bj idvbj m 5 `irig@ 1762<br />

dry r,cj z,vPzjij h'dHbj m bWsjvg a[ dl,tJ dry u.e h'Hg m dHl dry<br />

dl,tJ sg hji h'Hg m ajigd?~bdhqsg dry 30@000 dl>z Lhgs<br />

h'H[ dvdtbj h{ m qph.qs vag` a[ wV%Hgbj vjv 24@000 s,lsj h{ m<br />

?{i@ dl,t ?aq Vj h'H[ m vpw dAf w[ lq[G sg Rpcgw wiV v,De[ m q{vwq<br />

dvtsj h{ ^<br />

dl,t Fjr[G bda dViWv h' yp,Dw[ lV@ fi RphVJ HgV Vhk lg<br />

q>Vg m dl,t w"q bjfS[ lqp,Dy[ qp,Tv[ dHdahjl dry Rpl vjB rJe<br />

Wvg h{@ dul } du>Vj WpNjRpS sg w'dLL wgag eHg@ Rph rZ[i[<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


290<br />

epiqda ejcg ijh<br />

;'i Vjv FCwg m RphVJ b>si dHh FjrVj f{sj h' eHg lg dw<br />

Rph dHw #w"q$ hV@ Rph w[rv vpB[dibJ sj B'vj hg Vhk lV@<br />

dul } dwl[ rg wj}V spbjij WSg liwji sWjMsg@ lajMsg<br />

a[ wpyvsg ih[ m<br />

qpHgV~Rps~sgV dul } dl,t qgi q>} bjts[ hV@ V[ bwdh ;pvq<br />

Tjh[ m dl,tg liPf a[ dl,t w"q } ?aq wiV sj WgCj yp,Ddwbj m fi dl,t<br />

h,l h,l w[ bjdibJ Vjv s'xjC hp.s[ ih[ a[ ejMs[ ih[ ^<br />

q>} ljcg sjaig@ blk q>} s[ l'dH m<br />

duM duM q>} r,Tsj blk sPS[ yRpS[ h'dH m<br />

qph.qs vag` dvtsj h{ ^<br />

qgi q>} V[ fhjCg ijdubJ } l?a hpwq ujig wi ds,Da[ dw<br />

dl,t fwC w[ df>udibJ dry W.s wi w[ vjh"i F[uSj m dHhVJ<br />

hpwqJ sg fjvSj h'Hg a[ l{GwC[ dl,t i';jVj vjh"i F[u[ eH[ ba[<br />

ds,vg sirj;[ a'G Wjhi Vtjl uJ Lhgs e.u drt[ v,tJ siLwJ<br />

ljhqS[ wav wga[ eH[ m<br />

Rpfi dvt[ dHdahjlw hrjdvbJ a'G dl,Z hp.sj h{ dw dl,tJ $a[ ;pvq<br />

Vrk e,v Vhk m dHhVJ sj dVijvjfV a[ dVbjij epiqda `vl`j<br />

spLqSJ sgbJ V;iJ dry tBwsj dihj h{ a[ ih[ej m dl,t w"q bjfSg<br />

fpijaV f+>fij $a[ y,vsg ih[eg a[ ;pvq sj qpwjWvj wisg ih[eg m epiP<br />

fjdaLjh V[ ?jvl[ } hpwq wi w[ ds=C% wirj ds,aj h{ ^<br />

?jvlj u' dViZV w' fjv[ mm<br />

?jvlj l' u' splB wRp ejv[ mm<br />

aoj ^<br />

l.a RpWjiV splB RptjCV u{ a[e. u{ a[e. mm<br />

e'wv y.s Vji.e bjfSg fplaw Tranformation of Sikhism dry<br />

dvtsj h{ ^<br />

epiP e'dW>s dl>z s[ lq[G dry drelS rjvj Wgu epiP VjVw<br />

V[ Wgdubj lg ba[ RphVJ s[ RpaijdZwjigbJ V[ dl>Ddubj lg m<br />

Rph a[Q dul V[ ?jvl[ sg f+daLnj sj qjie WSjdHbj@<br />

dVil.s[h epiP e'dW>s dl>z V[ Tjvg lg@ f+>aP Rpl sj `"vjs epiP<br />

VjVw V[ f+sjV wgaj lg@ duhCj dw qjV'G RphVJ V[ dh>sP tdSu<br />

} Tjv w[ v'wJ dr,Dy'G uC%aj a[ rdhqf+lag aoj fpujigbJ s[<br />

s.F a[ fjt>c sg q{v } w,T w[ dabji wgaj lg m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


1984^ vhP s[ h.NP<br />

291<br />

LhgsJ s[ dliaju epiP biuV a[ V"r[G fjdaLjh epiP a[Q Whjsi<br />

V[ ?PV Vjv dHl WPB[ } dl>Ddubj m wrg Wp,Dv%[ Ljh dvtsj h{ ^<br />

bei Vj h'a[ epiP e'dW>s dl>z a' lp.Va h'ag lF wg m<br />

dh>sP@ dh>sg@ dh>splajV s[ Vjhi[ vjRpS rjdvbJ } dZiwji h{@<br />

duhC[ bjfSj dfA'wC Fp,v W{n[ hV m lji[ dh>sP qjC[ Vhk m Whpa lji[<br />

epiP zi s[ LiZjvP hV fi qpvw sg rjec'i w,BC dh>sP d`iwj~f+laJ<br />

s[ h,o bj yp,wg h{ m 1947 a'G v{ w[ hpS aw z,B~deSag rjv[ d`idwbJ<br />

$a[ hqv[ ujig hV m ?jl wiw[ dl,tJ } Qva f+jf[e.c[ ijhk WsVjq<br />

wi w[ ?aq wiVj dh>s liwji sj fvjV h{ m u[wi w'Hg dh>sP l,y bjtsj<br />

rg h{ aJ Rpl sg w"S lpSsj h{ ( dh>splajV sg 1956 dry fjivgq{GB<br />

sg dHw W{nw dry W'vdsbJ bL'w qdhaj V[ bjdtbj@ ##s[L sg r,cg<br />

Whp~deSag s[L s[ dHw A'B[ duh[ dh,Dl[ dry rg z,B~deSag sg ajwa<br />

WisjLa wiV } dabji Vhk m blk s[L sg dlbjla dry dHl<br />

z,B~deSag } bjfS[ Vjv dwl ai%J i,t lwJe[@ u[ hi oJ@ hi lPW[<br />

dry a[ hi ai%J s[ hjvja dry Whp~deSag bjfS[ bjf } Whp~deSag<br />

dry i,tSj yjhp.sg h'r[ m$ Whp~deSag sg lgVj~;'ig sgbJ dqljvJ f>ujW<br />

dr,Dy'G bwjvg qdVlBig sj ?jaqj wi w[ bjfS[ yqdybJ } laj dry<br />

dvbjRpSj_dHh' hjv wLqgi dry cjwBi `jiPw bWsp,vj sg liwji<br />

} dcldql wi w[ bjfSg wnfpavg liwji } yji dsV sg yJsVg<br />

sg W?LgL ds,ag m dh>splajV liwji sj l{wpvidH;q sj fju V.ej h'<br />

w[ spVgbJ ljhqS[ bj debj h{ m bwjvgbJ sgbJ q>eJ bV.sfpi ljdhW<br />

sj qaj@ dlbjla a[ Ziq dVif,taj s[ blPv $a[ fPigbJ RpaisgbJ<br />

hV@ fi dwMdw dHhVJ q>eJ sg fPiag Vjv dl,t dhisj LJa hp.sj lg@<br />

dHl vHg d`iwP bdarjsg@ r,trjsg bjt w[ F.dcbj uj dihj h{ m<br />

WjWj uiV{v dl>z ?jvlj dF>ciJrjv[ #l,y$ } tp,v%[bjq wdh ih[<br />

lV m dHh l,y sj Vjhij w,BC d`iwjf+la dh>sP iju s[ fju Rpz[Csj<br />

lg a[ spVgbJ } dl,tJ $a[ h' ih[ ;pvqJ sj VLi wisj lg m dHl vHg<br />

l.a uiV{v dl>z liwji sj spLqV WS debj m dF>ciJrjvj a[ Rpl s[<br />

h;jiJ hg ljog q"a s[ zjB Rpaji ds,Da[_Vjv hg fjfgbJ V[ W[epVjh<br />

siLV bdFvjLgbJ } bdVbjHg q"a[ qji ds,aj m qhjV fdr,ai blojV<br />

sg fdr,aiaj F.e wgag@ b>Ddq+ali li'ri ?PV' ?PV wi ds,aj m bwjv<br />

a?a } Tjh T[ig wi w[ dl,tJ sg lisjig } r.ejdibj m dHl lq[G hi<br />

dl,t@ wg Wp,Tj@ wg upbjV@ wg W,yj a[ wg b"ia@ Wsv[ sg FjrVj Vjv<br />

RpWv dihj h{ m faj Vhk ws'G dHh vjrj xp,B w[ dDHhVJ fjfgbJ } VjL<br />

wi s[r[ m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


292<br />

epiqda ejcg ijh<br />

wHg rwa sgbJ liwjiJ ;pvq wisgbJ Vjl h' eHgbJ m fpijaV<br />

a[ riaqjV dHdahjl erjh h{ dw W.sPw sg e'vg dl,t w"q } sWj Vhk<br />

lw[eg m dh>sP liwji sj hLi rg qpQvJ a[ e'ij Ljhg rjvj hg h'r[ej m<br />

dh>s liwji a[ dl,tJ dry hpS Whpa r,cj fjCj f{ yp,Ddwbj h{ m dh>sP a[<br />

dl,t rg dHw sPli[ $a[ dHaWji Vhk wi ih[ m u[wi bwjvg sv sgbJ<br />

ljigbJ q>eJ fPigbJ rg wi ds,agbJ ujS aJ rg dl,t w"q bwjv a?a<br />

sg z'i W[bsWg } lsj Ijs i,Dt[eg ba[ lqJ bjRpS $a[ fjHg Fjug<br />

drbju lq[a rjfl wi w[ ljh vr[eg m dHh ljcg f+>fij h{ a[ lgVj~<br />

WlgVj yvg bj ihg qiIjsj h{ m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong><br />

\s[l f=s[l@ 10!8!1984|


Ljh qph.qsj b>a } l'Hg h'Sj<br />

u' wi[ej ?jvlj f>o qgbJ<br />

dlbjlg f>DdcaJ s[ btjS qpajdWw dHdahjl tPh sgbJ dB>cJ rJeP.<br />

Wji Wji sphijdHbj uJsj h{ m LjdHs b,u~w,v% b>Ddq+aZjig dl>z<br />

dl>zSgbJ $a[ h' dihj ;pvq dfAv[ dHdahjl s[ riw[ sg hg alrgi<br />

h{ m f>u lsgbJ fpijSj dl,t dHdahjl ?PV dF,uj hg dwhj uj lwsj h{ m<br />

dHl lq[G dry dl,t w"q V[ wHg aWjhg s[ N,tCJ sj qpwjWvj wgaj m wHg<br />

q,vJ rg qjigbJ a[ wHg r[iJ hji sj qP>h rg r[dtbj@ fi HgV ws[ Vhk<br />

q>Vg m Mu r[dtbj ujr[ aJ rwag du,aJ hjiJ aJ hi qpvw a[ w"q s[<br />

dHdahjl dry bjMsgbJ hV m dh>sP w"q $a[ rg b{lj lqJ bjdHbj dul<br />

} bda wdnVjHgbJ a[ d;,va Fdibj bjt lws[ hJ m dHh Qpvjqg sj<br />

lqJ wHg lsgbJ dihj@ dul sj bli hi W.s[ s[ dsv dsqjQ $a[ FjiP<br />

idhS wi w[ lqjug f,Dt'G rg hgSj a[ VgrJ dihj m<br />

f>si%rk lsg s[ b>av[ shjw[ dry ds,vg s[ WjsLjh dlw.si v'Zg<br />

Wji[ ajig?~H[~sRpsg sj iy[aj dvtsj h{ dw Rpl V[ qoij s[ dh>sP q>siJ<br />

} Tjh T[ig wi w[ wj`iJ s[ dHl r,Dc[ eC% } dq,Bg dry dqvj ds,aj<br />

lg ba[ q>siJ sgbJ f,oiJ sgbJ qPiagbJ } wljHgbJ s[ hrjv[ wi<br />

ds,aj lg aJ dw Rph RphVJ } eRP sj qjl a'vS vHg r,DdBbJ s[ a"i<br />

$a[ dHla[qjv wiV m dHl[ ai%J Rpl V[ Veiw'B a[ urjvjqptg s[ q>siJ<br />

sgbJ qPiagbJ a'C w[ wljHgbJ s[ hrjv[ wi ds,agbJ m Rpl V[ dh>sPbJ<br />

sg hujqa wiV sg rg qVjhg s[ hpwq s[ i,Dt[ lV@ dul wjiV w'Hg<br />

rg VjHg RphVJ sg hujqa wiV vHg dabji Vhk lg hp.sj m<br />

dHh ;pvq vejaji lji[ qpQv WjsLjhJ lq[G y,vsj dihj m bwWi<br />

WjsLjh } ijufPaJ V[ bjfSgbJ wpCgbJ s[ c'v[ rg ds,Da[ m f+dl,Z<br />

dHdahjlwji l+g ijq Liqj ba[ hig ijq epfaj bVplji Rpl s[ ijuwjv<br />

lq[G rg dh>sPbJ Vjv bduh[ ragi[ dry w'Hg Whpaj `iw Vhk lg dfbj m<br />

dh>sP w"q V[ dHl Qpvjqg s[ uPv[ } aV'G qV'G lrgwji wi dvbj lg m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


294<br />

epiqda ejcg ijh<br />

dHl h' ihg spisLj drip,Z dHhVJ s[ dwl[ dHw bjeP V[ rg bjrj; Vhk<br />

lg RpnjHg m e'wv y.s Vji.e V[ n'w ruj w[ l,y dvdtbj dw dh>s s[<br />

fgi epiP VjVw a'G fdhv'G a[ wj`g lq[G Wjbs aw dwl[ dh>sP V[ dHl<br />

;pvq dlaq s[ d?vj` bjrj; Wpv.s Vhk wgag m epiP VjVw fjdaLjh<br />

V[ dHhVJ ujWiJ } ##iju[ lgh qpwsq wpa[$$ bjdtbj ba[ WjWi s[ ;pvq<br />

} fdr,ai WjSg ijhk V.debJ wgaj ^<br />

pwp kI jµ\ lY kwblhu DwieAw jorI mMgY dwnu vy lwlo ]<br />

srmu Drmu duie Cip Kloey kUVu iPrY prDwnu vy lwlo ]<br />

kwjIAw bwmxw kI gl QkI Agdu pVY sYqwnu vy lwlo ]<br />

\f>Vj 722|<br />

a[ Wjwg V"G fjdaLjhJ V[ ;pvq qPhi[ NpwS sg WujdH LJaqHg a[<br />

lPiqajHg Vjv qpwjWvj wiV sg f+[iVj ds,ag m epiP e'dW>s dl>z ug s[<br />

bjs[L qpajdWw dw us LJaqHg yjij Vj y,v[ aJ dl,t sj Ziq h{ dw<br />

uWi } l'Z s[r[@ ##yP.wji b; hqj hgva[ si ep;La mm hvjv bla<br />

WpisV Wj LqLgi sla mm$$ dHh' hg wjiV h{ dw dl,t w"q V[ wsg rg<br />

HgV Vhk q>Vg m r,Dc[ z,vPzji[ dry 30@000 dl>z dl>zSgbJ Lhgs h'H[ m<br />

deSag s[ dl,t idh eH[ lV a[ Rph rg u.evJ fhjCJ dry vpw dAf<br />

w[ rwa w,B ih[ lV m fhjCg a[ qplvqjV iju[ dl,tJ } ?aq wi s[S<br />

sgbJ WC%wJ qji ih[ lV fi dl,t ?aq Vhk h'H[ m dh>sP a[ dl,tJ dry<br />

dHh' hg r,cj `iw h{ dw dh>sPbJ V[ lsgbJ Qpvjq idh w[ dHl } lrgwji<br />

wi dvbj lg a[ dl,tJ V[ dHl spisLj } ws[ rg WisjLa Vhk wgaj m<br />

spVgbJ dry h'i rg Whjsi w"qJ r,lsgbJ hV m IhPsgbJ sj<br />

dHdahjl rg dl,tJ rjeP. LhgsgbJ Vjv Fdibj h'dHbj h{ m dhBvi V[<br />

v,tJ hg IhPsg qisJ@ b"iaJ a[ W,DdybJ } e{l w{GfJ dry W.s wi w[<br />

q"a s[ zjB Rpajdibj m IhPsgbJ sg H[cg r,cg aWjhg dHdahjl dry<br />

dwZi[ h'i Vhk dqvsg m dHhVJ WhjsiJ V[ rg HgV Vhk q>Vg a[ Ziq<br />

Vhk A,Ddcbj m dHl lq[G dH;ijHgv dHhVJ sj bjfSj qpvw h{ a[ spVgbJ<br />

dry ajwari lqdNbj uJsj h{ m dHl[ ai%J dhBvi V[ iPl s[ r,Dc[ r,Dc[<br />

LdhiJ $a[ wW;j wi w[ vjLJ s[ fhjC tC[ wi ds,Da[@ fi Whjsi iPlg<br />

vCs[ ih[ a[ HgV Vhk q>Vg m b,u iPl spVgbJ sg qhjV ajwa h{ a[<br />

bqigwj rg F{ tJsj h{ m dHhVJ e,vJ a'G dHh dl,Z h' uJsj h{ dw hji<br />

Rpl lq[G hp.sg h{ us W.sj uJ w"q hji lrgwji wi vr[ m<br />

epiP e'dW>s dl>z ug } bV.sfpi A,cS Wjbs dw,cg r,cg aWjhg<br />

sj ljhqSj wiVj dfbj@ fi hji Vhk q>Vg a[ ?jvlj w"q } ;pvq drip,Z<br />

vCV vHg dabji wgaj@ ##dyCgM l[ q{G Wj; apCjRPG mm lrj vjt l[ H[w<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


Ljh qph.qsj b>a } l'Hg h'Sj u' wi[ej ?jvlj f>o qgbJ<br />

295<br />

vCjRPG mm aW{ e'dW>s dl>z Vjq whjRPG mm #;`iVjqj$ dliv[t o,Dv[ ;jvq<br />

b"i.e;[W } `adhVjqj F[u w[ y{v.u wgaj dw ?jvlj f>o hjdibj Vhk m<br />

ujWi lsj wjqIjW Vhk hp.sj m dHw Vj dHw dsV Rphs[ bjfS[ wga[<br />

fjf hg Rpl } v{ cp,Ws[ hV m<br />

f+dl,Z dHdahjlwji q{vwq 1758-1768 lq[G dl,tJ $a[ h'H[ ;pvqJ<br />

Wji[ dvtsj h{ ^<br />

dl,t Fjr[G bda dViWv h' yp,Dw[ lV@ fi RphVJ HgV Vhk lg<br />

q>Vg m dl,t w"q bjfS[ lqp,Dy[ qp,Tv[ dHdahjl dry Rpl vjB rJe<br />

Wvsg ihg h{@ dul } du>Vj WpNjRpS sg w'dLL wgag eHg@ Rph<br />

rZ[i[ ;'i Vjv FCwg m RphVJ b>si hpS dHh FjrVj f{sj h'<br />

eHg lg dw Rph dHw #w"q$ hV ba[ Rph hpS vpB[dibJ sj B'vj<br />

hg Vhk lV@ dul } dwl[ rg wj}V spbjij WSg liwji<br />

sWjMsg@ lajMsg a[ wpyvsg ih[ m<br />

q{vwq sg dvta fdC%bJ qdhlPl h'S v,e f{Gsj h{@ dul ai%J dw<br />

Rph riaqjV lq[G dl,tJ Vjv h' ih[ ;pvqJ sj d;wi wi dihj h'r[ m<br />

dHl lq[G hi b>Ddq+aZjig dl,t } bdarjsg@ r,trjsg a[ qpvw sj Q,sji<br />

wdh w[ qpwjWv[ sj cijqj iy w[ dLwji wgaj uj dihj h{ m epispbjdibJ<br />

} a'fJ Vjv Tjh T[ig wgaj uj dihj h{ m b,u spijVgbJ s[ ;pvq sg<br />

Ijs aj;j h' ihg h{ m<br />

dh>sPbJ } a[ dh>sP liwji } dl,tJ sgbJ bj;jsg vHg wgagbJ<br />

wpiWjVgbJ sj bdhljVq>s h'Sj yjhgsj lg@ fi ajwa h,o bjRpS<br />

Wjbs Rph h'AgbJ wiaPaJ wiV v,De[ m dl,tJ } Whjsi w"q aJ wg@<br />

bj;js dh>splajV s[ lhg Ldhig rg q>VS a'G dHVwjig hV m liwjig<br />

i[cgY@ Bg!rg!@ liwjig f+{l ijhk dl,tJ } Vr[G Vr[G drLv[LS vj w[<br />

WsVjq wgaj uj dihj h{ m dHl f+jf[e.c[ sj RpKai s[S rjla[ dl,t w"q<br />

s[ rlgv[ lgv wga[ eH[ hV m dl,t b?WjiJ RpKfi l{Gli dWnjdHbj h'dHbj<br />

h{ a[ dl>zJ sj qP>h dqvBig ajwa Vjv W.s wgaj h'dHbj h{ m f+s[lJ<br />

dry Fjia s[ ijusPa rg dwl[ e,Dv'G z,B Vhk m dHh rgcgY B[fl ijhk@<br />

dvBi[yi ijhk a[ bjfS[ fjvaP \H[u.BJ| wp,DdabJ ijhk dl,tJ } WsVjq<br />

wiV sj hi hgvj ria ih[ hV m<br />

6 uPV@ 1984 s[ ?PVg ljw[ } dl,Z wiV vHg dH>sij qjHg a[ Rpl<br />

s[ qjRPo fgl debjVg ;{v dl>z bjt dihj h{ dw RphVJ V[ ^<br />

1! epispbjdibJ } wjavJ a'G bj;js wirjdHbj m fdr,aiaj qpC<br />

wjdHq wgag m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


296<br />

epiqda ejcg ijh<br />

2! l.a uiV{v dl>z dF>ciJrjvj cjwP lg a[ dh>sPbJ sj wjav lg m<br />

Rpl sg Ldh $a[ f>ujW dry cjw[ a[ wav hp.s[ lV m dh>sP dl,tJ<br />

dry dHl[ V[ hg aVjY f{sj wgaj m l.a dF>ciJrjvj a[ Rpl s[<br />

f{i'wjiJ } fwCV vHg dqvBig b{wLV wiVj dfbj m<br />

3! l.a dF>ciJrjvj sPli[ qpvwJ sg qss Vjv qpvw s[ BpwC[ wiVj<br />

yjhp.sj lg!!!!bjds m dHl ai%J s[ W[or[ sPLS vj w[ siWji ljdhW<br />

a[ bwjv a?a RpKfi dqvBig hqvj wgaj debj m h'i rg 41<br />

epispbjdibJ $a[ dqvBig Zjrj W'dvbj debj m<br />

dHh lF qVzCa svgvJ hg hV m<br />

1! dh>splajV sj wj}V dwo[ debj ( wj}V qpajdWw qpuiq } s'Lg<br />

ljWa wiV vHg qpw,sqj yvjdHbj uJsj h{ m fi l.a dF>ciJrjv[<br />

} dwl[ w'iB dry u,u V[ s'Lg ljWa Vhk wgaj@ dxi lgVj;'ig<br />

dwM (<br />

2! liwjig i"v[ bVplji l.a dF>ciJrjv[ Vjv 241 hdobjiW.s<br />

f{i'wji lV m dxi H[cg r,cg dqvBig ajwa qp,ng Fi W.dsbJ }<br />

fwCV vHg `;Pv aWjh wirjHg eHg m Wjwg 40 h'i<br />

epispbjdibJ $a[ dwM hqvj wgaj debj ( wg Rpo[ rg dF>ciJrjv[<br />

a[ Rpl s[ ljog lV (<br />

uiVv ueuga dl>z W.evjs[L s[ u[aP dHw qhjV auiW[wji<br />

uiV{v V[ bjfS[ dHw dWbjV dry bjdtbj h{ ^<br />

dH>sij eJZg sj dHh b{wLV W[lqNg sj f+agw h{ m u[wi liwji<br />

yjhp.sg aJ dF>ciJrjv[ } de+`aji wiVj w'Hg qpLdwv Vhk lg m<br />

Mu rg dH>sij liwji WC[ bugW T.e Vjv f[L bj ihg h{ m<br />

bu[ wpN h`a[ fdhvJ ijugr eJZg V[ l.a dF>ciJrjv[ } dHw<br />

Zjidqw L?lgba bjdtbj lg m<br />

uiVv bi'Cj s[ dWbjV sg fpLBg wHg f,Aqg s[LJ s[ dqvBig<br />

qjdhiJ V[ rg wgag h{ m u[wi dqvBig b{wLV wiV sg dH>sij eJZg<br />

sg svgv l,y rg q>V vHgH[ aJ l.a dF>ciJrjv[ a[ RphVJ s[ ljogbJ<br />

} qjiV uJ fwCV Wjbs f>ujW dry bqV h'Sj yjhgsj lg fi h'dHbj<br />

Vhk m dHl sj qavW dHh h'dHbj dw dHh z'i fjf dl,tJ sg f+dadVZ<br />

l.loj L+'qSg bwjvg sv } ?aq wi w[ dl,t w"q } t[iP. t[iP. wiV vHg<br />

wgaj debj m fi ljcj IwgV h{ a[ dl,t dHdahjl erjh h{ dw epiP<br />

sj dl,t ws[ rg ;pvq qPhi[ Npw[ej Vhk@ Lhgs ;iPi h' ujr[ej m epiP<br />

hpwq h{ ^<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


Ljh qph.qsj b>a } l'Hg h'Sj u' wi[ej ?jvlj f>o qgbJ<br />

uW bjr wg bRpZ dVZjV WV{@<br />

ba hg iV q{ aW uPN qi'G mm<br />

297<br />

dHh epC%ag epiP e'dW>s dl>z ug V[ dl,t w"q } W?Lg@ dul sj<br />

lWPa qp,ng Fi dl>zJ V[ dh>splajV sg LwagLjvg dqvBig s[ s.s t,DB[<br />

wi w[ ds,aj m w"q uje Rpng h{ ba[ bjfS[ dril[ } fAjS ihg h{ m<br />

w"q } wHg `i.BJ a'G vCVj f{ dihj h{ m Wjhi'G dh>sP ljqiju V[<br />

h,vj W'v i,Ddtbj h{@ b>si'G Wp,wv s[ l,f wHg dl,t lisji WS w[ w"q<br />

} c,l ih[ hV m wHg fjt>cg ljZJ l.aJ } qjdHbj s[ tp,Dv%[ e,Dx[ W?L<br />

w[ dl,t idha qiIjsj sg iPf~i[tj WsvS sj IaV h{ m IP!w[!@ w{V[cj<br />

a[ bqigwj s[ dl,t dHl h' ih[ ;pvq drip,Z u'L dry hV a[ Wsvj v{S<br />

sgbJ l'yJ l'y ih[ hV m dHhVJ sj d?bjv a[ ajwa sPli[ fjl[ fjRpS<br />

vHg siLV sjl s[ y[dvbJ fjl'G upNjiP dl,tJ } y{v.u wgaj ujS v,e<br />

dfbj h{ m #dwbj df,sg a[ dwbj df,sg sj L'iWj$ m wdh>s[ hV dw us<br />

de,sC sg q"a bjMsg h{ aJ u,B s[ lphje[ Vjv uj tdh>sj h{ m dHhVJ<br />

VjVw ZjqgbJ } ViwZjigbJ rJe uvsg hg bjfS[ blv[ sj debjV<br />

h' ujr[ej m epiP ?jvlj bqi h{ m f>o ?jvl[ sj ijtj epiP e'dW>s dl>z<br />

bjf h{ m b>a } `adh l,y sg h'Sg h{ m ?jvlj l,y vHg vC dihj h{ m<br />

duo[ bjfS[ dl,tg liPf } WyjRpS vHg wpiWjVgbJ wi dihj h{@ Rpo[<br />

lqp,Dy[ f>ujWgbJ sg ?pLhjvg sj rg ;jqV h{ m dHl vHg #Ljh qph.qsj<br />

b>a } l'Hg h'Sj@ u' wi[ej ?jvlj f>o qgbJ m$<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong><br />

\s[l f+s[l@ 9!11!1984|


ds,vg s[ Vr[G ajusji' )<br />

f>o ?jvlj } lqN'<br />

sl.Wi 1984 dry h'HgbJ y'SJ dry ijugr eJZg sg wJeil<br />

fjiBg V[ RpKy f,Zi $a[ du,a f+jfa wgag h{@ dul Vjv ljigbJ hg<br />

bjf';gLV fjiBgbJ sj o,vj v,e debj m 507 s[ hjRPl dry wJeil<br />

fjiBg s[ 401 fjivgq{GB q{GWi h'Se[ m wJeil fjiBg sg dHh LjVsji<br />

du,a dHw yqawji a'G z,B Vhk@ us dw hi w'Hg ujSsj h{ dw wJeil<br />

qpvw sg dVzisg uj ihg hjva sg ;p.q[rji h{ m HglB a[ r{lB sgbJ<br />

b?WjiJ ijugr a[ wJeil fjiBg sg wjqIjWg s[ wjiVJ $a[ Bgwj<br />

dB,fSg wi ihgbJ hV m wjiV wHg h' lws[ hV fi dHl wjiV s[ lF<br />

Wp,ZgrjV ldhqa hV dw dH>sij sj wav a[ dl,tJ sj wav[bjq wi<br />

w[ NPn[ f+jf[e.c[ ijhk dl,tJ } bdarjsg@ r,trjsg@ qpvw s[ Q,sji@ qpvw<br />

s[ BpwC[ wiV rjdvbJ s[ d?vj` yvjHg eHg qpdh>q h{ m f+jf[e.c[ sj<br />

;qjVj h'S wiw[ a[ lji[ rlgv[ ijugr fjiBg s[ h,o h'S wi w[ dH>sij<br />

} Lhgs sj siuj ds,aj debj a[ lqp,yg dl,t w"q } ;jvq@ hdabji[<br />

eisjdVbj debj m dHl doRPig } ?PW fiyjdibj debj m #qpvw w'<br />

WyjY@ wJeil w' r'B cjv'$ s[ Vjhi[ vj w[ lqp,yg uVaj } ep.qijh<br />

wgaj debj m liqjH[sjiJ sgbJ dau'igbJ t'v%gbJ eHgbJ a[ r'BJ<br />

?igsgbJ eHgbJ m<br />

wPCp bqjrl lyp y.s=qj sgl{ Vjhg wh ydCbj mm \f>Vj 145|<br />

wPC sg hV[ig ija V[ liW,a sj Fvj q>eS rjvg dl,t w"q s[<br />

l,Dy[ a[ lp,Dy[ f,t } bjfSg Wp,wv dry vpw' dvbj a[ spVgbJ b,De[ Fjia<br />

s[ dfAv[ a[ VrgV hjwqJ V[ dl,tJ sj ydi,ai bda zBgbj f[L wgaj m<br />

fi lj} IwgV h{ a[ bjfS[ epiP $a[ fPiV Fi'lj h{ ^<br />

wPC dVtpB[ VjVwj YCdw ldy ihg mm \f>Vj 953|<br />

sg bB,v l,yjHg f+a,t ljhqS[ bjr[eg m s[i h' lwsg h{ fi hV[i Vhk m<br />

?{i@ wjiV qjC[ h'S uJ y.e[ m dHh e,v lf,LB h' eHg h{ dw bev[ f>uJ<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


ds,vg s[ Vr[G ajusji') f>o ?jvlj } lqN'<br />

299<br />

ljvJ vHg wJeil fjiBg qpvw sg dwlqa sg qjvw h'r[eg m<br />

Fjia sg Vrk fjivgq{GB dry w'Hg rg b{lg bjf';gLV fjiBg<br />

Vhk h'r[eg@ duhCg wJeil liwji $a[ dlhaq>s VpwajygVg wi lw[@<br />

dwMdw bjf';gLV sgbJ ljigbJ hg r,cgbJ a'fJ duV%J dr,y'G ujiu<br />

`iVJdc;@ y.si L[ti@ rjufjHg@ WhpepSj ?jl qh,aaj rjvg f';gLV<br />

i,ts[ lV@ vpCw eHgbJ m dli` dHw fpijSj tp>c@ Rph rg ydvbj wjiaPl<br />

a[ qiV dwVji[ dfbj Wp,Tj yiV dlhp. qhjLj wjqIjW h' debj h{ m dHl<br />

e,v a'G w'Hg rg dHVwji Vhk wi lwsj dw c{q'wi{dBw dllBq dry<br />

bjf';gLV fjiBgbJ sj ?jl i'v hp.sj h{ a[ dHh hjwq ZC[ $a[ VpwajygVg<br />

wi w[ v'w ijH[ sg qss Vjv qpvw sg FvjHg vHg f+[isgbJ hV m<br />

f>ujW a[ bjljq dry hjwq ZC[ V[ dHv{wLV Vhk wirjHg m dHl<br />

vHg Vrk fjivgq{GB dry dHV%J s'VJ lPdWbJ sj w'Hg VpqjdH>sj Vhk<br />

W{n[ej m f>ujWg dh>sPbJ s[ h,wJ sg ijtg wiV rjv[ lji[ hg fjivgq{GB<br />

q{GWi h'Se[ fi dl,tJ sj w'Hg rg Vhk m dHl vHg Fjia sg fjivgq{GB<br />

sg bojdiBg } dl,tJ $a[ dwr[G ngw lqdNbj ujr[ ( lj} faj h{ dw<br />

dl,tJ Vjv lsj a'G hg ds,vg s[ ajusji Z,wj wis[ bjH[ hV m hpS rg<br />

z,B Vhk ep;jiVe[ m ijugr qjHgV'diBg s[ h,wJ sg e,v wisj h{ fi<br />

lj} dHh lpS w[ hjlj bjMsj h{ us r[ts[ hJ dw dl,tJ sj dHw rg<br />

VpqjdH>sj fjivgq{GB dry Vhk bjRpS ds,aj debj m dHw WhpiPfgbj dl,t<br />

WPBj dl>z ;iPi h{@ Rph rg wJeil fjiBg sj NjCP Wisji a[ bwjv<br />

a?a ljdhW a'G aV?jhgbj eisjdVbj h'dHbj m Rph dl,tJ vHg wg<br />

bjrj; RpnjH[ej ( us dw debjVg ;{v dl>z@ WPBj dl>z a[ ijugr s[<br />

V,w o,Dv[ W[wlPi dl,tJ sj zjS W,yj fgdCbj debj m<br />

dH>sij eJZg Whpl.qag s[ ;'i wi w[ dcwB[Bi WS eHg lg@ dul<br />

wi w[ qjHgV'igBg; $a[ ;pvq h'S v,De[ m bjfSg e,sg } lsgrg i,tS<br />

vHg dh>sP@ qpldvq a[ dh>sP dl,tJ dry `ljs wirj w[ W[Fi'leg sg w.Z<br />

Rplji ds,ag m dHh' d`iwP ;dhi hg Rpl sg q"a sj wjiV WdSbj m ijugr<br />

sg fp;gLV dHl f,Dt'G bjfSg qJ Vjv'G dwa[ r,Z q;WPa ]m dHl vHg<br />

bjfSg qJ s[ fjH[ fPidVbJ $a[ y,vS vHg dHl } w'Hg ds,wa f[L Vhk<br />

bjr[eg m ijugr dHV%J hjvaJ dry qJ Vjv'G rg dwa[ r,cj dcwB[Bi<br />

WS lwsj h{ m<br />

spVgbJ s[ dlbjlasjV ijugr s[ f+ZjV q>aig WSV Rpfi.a<br />

e'LBgbJ wi ih[ hV m dl,t FjHgyjij bjfS[ Vpwa[ dVejh Vjv dHV%J<br />

dWbjVJ $a[ dryji wi dihj h{ m fjnwJ sg debja vHg wpA BPwJ ijugr<br />

s[ dWbjVJ dr,Dy'G s[ dihj hJ ^<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


300<br />

epiqda ejcg ijh<br />

‘Rajiv pledged new Sikh deal. He promised a new strategy<br />

for solving the problems of the troubled Punjab province, where<br />

Sikh extremists have been locked in confrontation with the Army<br />

for two years. (London Observer, 30.12.84)<br />

His top priority would be a solution of the crises in the<br />

Punjab Northern Sikh State in which extremists have been waging<br />

an insuregency <strong>com</strong>paign for a separate state, which has claimed<br />

hundreds of lives. Mr. Gandhi declared, we have some plan to find<br />

a solution but it would not be prudent for me to reveal it now.<br />

(Daily Telegraph, 31.12.84)<br />

dHh' duh[ dqvs[~upvs[ dWbjV h'i sPligbJ b?WjiJ dry rg Af[<br />

hV m B{vgrg;V a[ i[cgY dry rg W+jcwjlB wga[ uj yp,Dw[ hV m dHV%J<br />

dWbjVJ sj ljiJL dHh h{ dw ijugr lF a'G fdhvJ f>ujW s[ dl,tJ s[<br />

qlv[ } h,v wi[ej m dHh lwgq bu[ epfa hg i,tg eHg h{ m f+{l igf'iBiJ<br />

s[ Wji Wji fp,AS $a[ rg dHhsg iPf~i[tj s,lS a'G dHVwji wi ds,aj<br />

debj h{ m ljcg lqN[ dHh fvjV s' ai%J sj h' lwsj h{ m<br />

dl,tJ $a[ h'i l?ag a[ ;pvq wiV sg l'yg lqNg lwgq sj l,s<br />

FjrVj Fdibj f+'eijq Fjr a.e~dsvg a[ d`iwP FjrVj a'G RpKfi Rpn<br />

w[ dl,tJ Vjv qpC F=jaig dfbji a[ ldawji Fdibj lvPw m Rpfi.a RpV%J<br />

sgbJ h,wg q>eJ } dWVJ hgv hp,ua s[ lrgwji wiVj m<br />

dl,t w"q s'VJ dwlq s[ fvjVJ sj q;j y,t yp,wg h{ m fdhvg dwlq<br />

sj ;pvq a[ wdhiJ Fdibj fvjV qpQvJ a[ `i.egbJ V[ b;qjdHbj@<br />

b>a `[v% h' eH[ a[ dl,t yC%sgbJ wvJ dry eH[ m sPlij s"i 1947 a'G<br />

vejaji dh>sP liwji dl,tJ } spW[v WSjRpS vHg yvj ihg h{ m dHl<br />

ujWijVj wdhi sj f+dawiq Whpa da,tj h'dHbj a[ ^<br />

1! ?jdvlajV sg q>e&<br />

2! dh>sP dl,tJ dry `ljs&<br />

3! qpvw sg ai,wg dry Fjig ipwjrB&<br />

4! WjhivgbJ ajwaJ sg s?v~b>sj;g&<br />

5! dH>sij eJZg sj wav dHl[ ;jvqjVJ Vgag sj Vaguj lg m<br />

;pvq sg h,s h' yp,wg h{ m dHl ;pvq sg y,wg dry dli` dl,t hg<br />

Vhk@ le'G qplvqjV bjds h'i z,B~deSag w"qJ sj zjS W,yj rg<br />

fgdCbj uj yp,wj h{ m ds,vg s[ Ljhg dHqjq l,Is bWspv Wp?jig V[ HgijV<br />

a[ fjdwlajV s[ f,aiwjiJ Vjv e,vWja widsbJ Fjia liwji $a[<br />

s'L vjdHbj dw Fjia s[ bj;js h'S $a[ 37 ri[% Wjbs rg Rpo[<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


ds,vg s[ Vr[G ajusji') f>o ?jvlj } lqN'<br />

301<br />

qplvqjVJ RpKa[ ;pvq ujig hV m hpS aw f>u h;ji a'G r,Z dh>sP qplvq<br />

`ljs h' yp,Dw[ hV a[ v,tJ qplvqjV d`iwP dh>sPbJ h,Do'G wav h' yp,Dw[<br />

hV m<br />

Rpl V[ dwhj dw dHV%J wavJ sg fPig ;p.q[rjig liwji RpKa[ bjMsg<br />

h{ dul sg w'dLL h{ dw qplvqjVJ } rg dh>sPbJ dry Ljdqv wi ds,aj<br />

ujr[ m Rpqgs wis[ hJ dw ijugr eJZg bjfSg qJ sg yvjHg ;jvqjVj<br />

a[ ujWijVj fjdvlg $a[ Vhk y,Dv[ej@ Vhk aJ Rpl sj hLi rg Rphsg<br />

qJ riej hg h'r[ej m ;jvq ;pvq wi w[ b>a hji tj uJsj h{ a[ ;pvq<br />

ldhS rjvj dHw dsV ;iPi wjqIjW h' w[ ;jvq sj ?jaqj wi ds>sj<br />

h{ m dHl l,yjHg } lF ZiqJ s[ bVpIjHg q>Vs[ hV m<br />

l,s FjrVj u[wi l,yg a[ V[w VgIag Vjv wgag ujr[ aJ dHh<br />

bwjv fpit sg W?dLL a[ s{rg epSJ Fig h{ m fi dfAvj igwjic s,lsj<br />

h{_#qP>h q[G ijq ijq WQv q[G Apig$ sg fjdvlg dh>sP lsj hg bfVjMsj<br />

bjdHbj h{ m dqljvJ ljc[ ljhqS[ hV m Fjia sg bj;jsg a'G fdhvJ<br />

f>Ddca VdhiP@ qhjaqj eJZg ba[ h'i RpKz[ wJeilg vgciJ V[ dl,t w"q<br />

} vji[ v,Df[ vj w[ FiqjHg i,Ddtbj m b>ei[; qpvw A,cS lq[G dl,tJ }<br />

wpN s[Sj yjhp.s[ lV m dqlBi duVjh V[ rg s'lag sj h,o rZjdHbj lg<br />

fi dl,t vgciJ V[ dHV%J sgbJ wlqJ a[ rjbdsbJ } l,y ujS w[ Fi'lj<br />

wgaj a[ Z'tj tj eH[ m w"q dHl Qvag sj dHr;jVj hpS aw Fpea<br />

ihg h{ m Fjia } bj;jsg dqvS a'G Wjbs dl,tJ Vjv u' rZgwgbJ@<br />

bdabjyji a[ A'B[ r,Dc[ z,vPzji[ h' ih[ hV@ lF s[ ljhqS[ hV m<br />

dHl vHg dl,t vgciJ } dyajrVg h{ dw dl,t w"q Whpa ?pbji<br />

h' yp,wg h{ m dHl t,uv ?pbjig sj wjiV duo[ qhjLj ;dhVgba h{@ Rpo[<br />

aphjcj f,vP rg sjQsji h{ m wHg auiW[ a[ wHg QvagbJ h' yp,wgbJ<br />

hV m lqJ dHV%J hdabjdibJ sg dq,ng fi ;dhi dvWCg fjdvlg } lqNS<br />

sj bj yp,wj h{ m dHh rg Ijs i,tS sg v'C h{ dw dHh liwjig wpilgbJ<br />

yji dsV sg yJsVg hg hp.sgbJ hV m dabje sj lWPa dsY a[ bjfS[<br />

epiP a'G W[qpt h' w[ s'hk uhjVk qP>h wjvj wijRpS s[ Fjeg Vj WS' m<br />

Rpqgs h{ dw ijugr bjfS[ VjV[ VdhiP a[ bjfSg qJ dH>sij sg<br />

ivg dqvg fjdvlg $a[ y,v w[ aphj} ep.qijh wi[ej m spLqS q,wji a[<br />

`i[Wg h{ m dHl wiw[ Whpa ljrZjVaj sg v'C h{ m epiP e'dW>s dl>z ljdhW<br />

ug sj `piqjV h{ ^<br />

iju dWVj Vdh> Ziq yv{ h{ mm<br />

Ziq dWVj lF sv{ qv{ h{ mm<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong><br />

\s[l f+s[l@ 25!1!1985|


lq[G sg fpwji<br />

hoie iekq® imlhu myry BweI duibDw dUir krhu ilv lwie ]<br />

\f>Vj 1185|<br />

epiP ljdhWjV V[ WpijHgbJ s[ d?vj` dHwqp,n h' w[ uhjs wiV<br />

$a[ ;'i ds,aj h{ m l.ea a[ f>ea sg yvjHg qiIjsj rg H[waj sg f+[iVj<br />

h{ m l.ea } Fjr epidl,tJ s[ dHw,n } dH,wg drlr[ h'S sj qjS rg<br />

W?dLbj h{ m dHl[ ai%J f>ea dry l,u w[ v.ei AwSj rg RPy~Vgy s[<br />

Fjr } ?aq wi w[ l,y[ ugrV~T.e } bfVjRpS sj dHw IaV h{ m<br />

H[w[ dry lF WiwaJ hV m H[l[ hg blPv } f+yjiV vHg Wp,ZgugrgbJ<br />

V[ W[b>a dwajWJ a[ ogdl; dvt[ hV m hi Ziq a[ q;%W bjfS[<br />

bVpIjHgbJ } xp,B a'G WyS vHg f+yjisj h{ m dH>Vj y.ej blPv h'S<br />

s[ WjruPs hi w"q xp,B sg dLwji h{ m dl,tJ } dHl w'hC V[ Wpig ai%J<br />

uwC i,Ddtbj h{ m epiP ljdhW V[ bjfS[ ?jvl[ $a[ W[b>a W?dLLJ wgagbJ<br />

hV fi xp,B sg Wgqjig V[ dl>zJ sj tdhCj Vhk A,Ddcbj m<br />

#wvj wv.si r,Dl[ m zdCYG fjSg V,Dl[ m$ dwl[ lPNrjV V[ e+dhlog<br />

ugrV dry h' ih[ wv[L wjiV hp.sg WiWjsg Wji[ dw>Vj l'hSj dvdtbj<br />

h{ m zi dry fHg xp,B wjiV Fp,t a[ V.e sj s{Ga yji[ fjl[ dxi uJsj<br />

h{ ba[ spLqSJ vHg e'hC[ Vjv dLwji t[cS rjvg e,v WS uJsg h{ m<br />

zi sg xp,B dli` wpN ugbJ aw hg lgqda idh>sg h{@ fi w"q dry fHg<br />

xp,B ljdibJ sg aWjhg sj wjiV hp.sg h{ m hov[ v[t dry sjl dl,t w"q<br />

a[ w"qg vgciJ dry fHg xp,B a'G dVwv[ dl,DdBbJ $a[ dryji wi w[@ bjfS[<br />

fjnwJ } H[w[ sg vdhi dry Ljdqv h'S vHg W[Vag wisj h{ m<br />

dHl lq[G dl,t w"q sj b>e b>e x,BC h'dHbj dfbj h{ m dl,t dHdahjl<br />

s[ riw[ xi'dvbJ dHh' duhj dFbjVw lqJ WjWj W.sj dl>z Whjsi sg<br />

Lhgsg Wjbs rjfigbJ zBVjrJ Vjv dqvsj upvsj h{ m f+dl,Z<br />

dHdahjlwji e'wv y.s Vji.e dlt qda sj f+griaV dwajW s[ l`j<br />

127 dry dvtsj h{ ^<br />

W.s[ sg hji a[ Rpl sg l{Vj sg aWjhg a'G df,DA'G f+dad*bj ba[<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


lq[G sg fpwji<br />

303<br />

c.c[ sj wjv LpiP h' debj@ duhCj wpN lq[G vHg dl,tJ rjla[<br />

bda zjaw dl,Z h'dHbj m zi b>sivg xp,B wjiV RphVJ Rpfi<br />

Wjhi'G H[Vg W[sisg Vjv sWjY fjdHbj debj dw o'C%[ dyi vHg<br />

aJ dHh ujfS v,e dfbj dw `ip?lgbi sg dHV%J wj`iJ sj<br />

tpij t'u dqBj lp,BS sg xC rjlar dry lhg dl,Z h'r[eg m<br />

Rpl lq[G rg w'Hg ugrV rjvj epidl,t vgci Vhk lg dihj m A'B[<br />

A'B[ u,DdobJ dry dl,t r.c[ uj yp,Dw[ lV m WQ{i u,Do[W.s h'dHbJ B,wiJ<br />

qji ih[ lV a[ w"q sj Fjig VpwljV dHhVJ u,DdobJ s[ bjf~qphji[<br />

bfSjH[ aigdwbJ wjiV h'dHbj m W.sHg ?jvlj a[ a,a ?jvlj<br />

epispbjdibJ sgbJ e'vwJ $a[ wW;j wiV vHg dHw sPli[ s[ vhP s[<br />

dfbjl[ WS W{n[ lV m fPuj sj ZjV hC,f wiV sg vjvlj wjiV dHV%J<br />

s'VJ u,DdobJ V[ dl,t w"q sj Whpa VpwljV wgaj m Fvj h'r[ FjHg qVg<br />

dl>z rie[ epidl,tJ sj@ duV%J dry f{ w[ LJag sj qjh"v WSj w[ w"q<br />

} dHw,nj wi ds,aj m dHl lq[G yji[ fjl[ wPC sj b>Z[ij V;ik bjMsj<br />

h{ m w"q sg W[Cg } fji v.zjRpS rjvj w'Hg rg Whjsi idhSg@ ldhSg<br />

a[ wdhSg rjvj epidl,t vgci Vhk dqv dihj m epiP sg e'vw $a[ wW;j<br />

wiV vHg wHg bt"ag vgci a[ fjiBgbJ q{sjV dry dV,ai ihgbJ hV m<br />

fdhvJ ;ja~fja a[ dWijsigbJ s[ Vjq Vjv epispbji[ Rplji[ uJs[ lV m<br />

hpS lojfa h' y,pDw[ epispbjdibJ a[ ZdCbJ s[ Vjq $a[ wW;[ wiV vHg<br />

hi l.Fr a[ bl.Fr aigw[ dHla[qjv wga[ uj ih[ hV m l+g epiP e+.o<br />

ljdhW } ujesg u'da q>VS rjdvbJ sj ZdCbJ dry r.dcbj ujSj<br />

a[ dHw sPli[ sgbJ f,eJ vjhpSgbJ@ ejvg ev'y wiVj a[ hp,vCWj;g<br />

epiP sg hj;ig dry epispbjdibJ dry wiVg ljc[ vHg LiqVjw e,v<br />

h{ m LjdHs hg w'Hg IP!w[! sj epispbjij Wdybj h'r[@ dul sj qpw,sqj<br />

bsjva dry Vj debj h'r[ m Wsdwlqag hg lqN'@ V"Wa hpS dlig<br />

ljdhW a[ ApdibJ Vjv r,T Bp,w wiV $a[ bj eHg h{ m Hgio \w{GB| s[<br />

epispbji[ dry u' vhP~vphjV bjfdSbJ s[ h,Do'G hg h'dHbj& ljc[ ljdibJ<br />

vHg LiqVjw e,v h{ m f+s[lJ dry r,ls[ dl,tJ } dl,tg sj l,yj a[ lhg<br />

VqPVj f[L wiVj yjhgsj h{ m e'i[ v'w o'C%[ W.dsbJ sgbJ wjvgbJ wiaPaJ<br />

} ljig w"q Vjv u'C w[ lF } F.cS v,e uJs[ hV m VrjW wfPi dl>z<br />

rie[ dlswg@ l[rj sg qPia a[ epiP sg F{~FjrVg dry idhS rjvgbJ<br />

ugrVgbJ sj bli ljc[ a'G wj`Pi h' debj h{ m FjHg qVg dl>z bjds<br />

sgbJ wgagbJ wpiWjVgbJ rg bjaqj } Bp.W Vhk ihgbJ m dsV~WdsV<br />

blk iljav r,v ZjHg wis[ uj ih[ hJ m rjdhepiP lj} a[ ljc[ vgciJ<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


304<br />

epiqda ejcg ijh<br />

} lpq,Dda W?L[ ba[ epispbjdibj sgbJ e'vwJ $a[ wW;[ wiV vHg h'<br />

ihg hp,vCWj;g a'G Wyjr[ m<br />

ws[ lqJ lg@ dl,t ljig spVgbJ dry RpKy[ a[ l,Dy[ dwisji a[ slaji<br />

rjvj lqdNbj uJsj lg m Fjia dry aJ dHh Whjsi #lisji ug$ s[<br />

Vjq Vjv ldawjdibj uJsj lg m Fjia sg bj;jsg s[ z'v dry dl,tJ<br />

V[ lF a'G r,Z wpiWjVg ds,ag h{ m epiP w[ WjQ s[ q'iy[ lq[G Wg!Bg! sgbJ<br />

cJeJ sg qji tJs[ a[ z'dCbJ s[ lp.qJ o,Dv[ dvajC[ uJs[ dl,tJ sg LJag<br />

} s[t w[ e'i[ fjsig rg h{ijV hp.s[ lV m qhjaqj eJZg a[ VdhiP ridebJ<br />

V[ epispbjdibJ sg bj;jsg ?jai vjH[ q'idybJ dry dstjHg bda<br />

sg LJag a[ ldhVLgvaj } lvjdhbj lg m Fjia bj;js h'S s[ N,B<br />

hg Wjbs dl,t w"q } uijdHq~f[Lj wiji ds,aj debj m #Ijs i,tS rjvg<br />

e,v h{ bwaPWi 1947 dry dh>s liwji V[ dHw epfa liwpvi ujig<br />

wi w[ lji[ dcfBg wdqLViJ } hsjdHaJ ds,agbJ lV dw dl,tJ sg<br />

dVeijVg wgag ujr[ dwMdw dHh v'w ?jVsjVg qpuiq hV m$ wfPi dl>z<br />

bjHg!lg!b{l! Rpl lq[G s[ dcfBg wdqLVi V[ dHl NPn sj FJcj dh>s<br />

liwji s[ q,Do[ F.dVbj lg m f+dl,Z RpisP s[ uiVdvlB VjVw y.s Vj;<br />

V[ bwaPWi 1948 } bjfS[ s{dVw b?Wji f+Fja dry dvdtbj lg dw<br />

##l,Dy[ s[L Fea h'S s[ Vja[ lj} ljdibJ } lrgwji wiVj yjhgsj<br />

h{ dw s[L s[ WBrji[ lq[G h'H[ VpwljV sj Whpa r,cj dh,lj dl,t w"q }<br />

hg WisjLa wiVj dfbj m$$ fi dHl s[ RpvB dh>s liwji V[ f>o sg<br />

bj;js hlag } ws[ rg lrgwji Vhk wgaj m lq[G lq[G dh>sPdH;q dl,t<br />

Ziq } dVevS sg w'dLL wisj dihj h{ m qhjijuj iSuga dl>z s[<br />

iju wjv dry dh>sPdH;q zpS sg ai%J dl,t Ziq sgbJ uC%J dhvjRpS<br />

dry wjqIjW h' hg debj lg m<br />

epiP e'dW>s dl>z ug s[ u'ag u'da lqjRpS a'G df,DA'G ba[ W.sj<br />

Whjsi lq[a Rpl s[ bVpIjHgbJ s[ wav df,DA'G dl,tJ sj f+yji<br />

lqjfa h' debj@ dul sj dl,Bj dHh h'dHbj dw qhjijuj<br />

iSuga dl>z s[ lq[G dl,tg f+>fijea dh>sP Ziq WS w[ idh eHg<br />

lg ba[ dl,tJ sg ijuVgaw f+Fpaj s[ WjruPs W+jhqS fpujigbJ<br />

sj fPiS dVI.aiS h' debj lg m<br />

\e'wv y.s Vji.e@ l`j 276|<br />

b,u rg dl,t vgcidLf lpbjiog a[ drwjRP WS W{ng h{ m #zi sj<br />

F[ag v.wj Tjh[$ s[ btjS qpajdWw dh>sP d`iwP vgciJ V[ dl,tJ sg wq;'ig<br />

sj `jdHsj RpnjRpSj LpiP wi ds,aj m ljig ijulg ajwa qhjdLbJ V[<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


lq[G sg fpwji<br />

305<br />

hdobj vHg a[ bj;jsg dqvS Rpfi.a dl,tJ } Qpvjq a[ dh>sP Ziq dry<br />

u;W wiV sgbJ wpdBv VgagbJ bfVjRpSgbJ LpiP wi ds,agbJ hV m<br />

f>ujWgbJ s[ Fv[ vHg bwjvgbJ V[ wHg q'iy[ vjH[ m f>ujWg dh>sP<br />

V[ ws[ rg ljo Vj ds,aj m qJ~W'vg f>ujWg ;WjV a'G qpVwi h'S a'G<br />

dHvjrj f>ujW s[ dh,aJ vHg y,v ihg hi vdhi sj dri'Z wgaj m<br />

u,Ds'udhs Vjv qlv[ lpvNS sg WujH[ RpvNs[ hg eH[ m Fjia liwji<br />

wn'i ir,Hgbj bfVjMsg eHg m 1984 sj ljv dl,tJ vHg wav[bjq@<br />

Wvjawjig a[ aWjhg sj lpV[hj v{ w[ bjdHbj m V"urjVJ a[ Wp,DdTbJ s[<br />

evJ dry iWC s[ Wvs[ BjdHi fj w[ d;>sj hg ljC ds,Da[ m dl,tJ s[<br />

L+'qSg epispbji[ bjfS[ hg qpvw sg dqvBig V[ dH>sij eJZg s[ hpwq<br />

sg fjvSj wis[ h'H[ Tjh T[ig wi ds,Da[ m VjIjW dl,t~drilj a[ h,o<br />

dvta tiC[ duhC[ dw l+g siWji ljdhW sg dl,t vjdHW+[ig dry lJF[<br />

fH[ lV@ } b,e vj w[ dHhVJ uirjdSbJ V[ v'hCg qVjHg m Ziqg dl,t<br />

`"ug u[v%J dry ipv ih[ hV m RphVJ sj wlPi dli` dHh' hg h{ dw Rph<br />

bjfS[ q,Dw[_hdiq>si ljdhW a[ dHLB epiP e+.o ljdhW } Lhgs wiVj<br />

WisjLa Vj wi lw[ m Rph bjfSgbJ W{iwJ A,c w[ l+g b>Ddq+ali } qP>h<br />

wi w[ F,u RpKn[ m Fjia sg fjivgq{GB dry FPfjv dry e{l Vjv qji[<br />

eH[ dh>sPbJ Wji[ L'w sj qaj fjl wgaj debj fi dl,tJ s[ h'H[ wav[bjq<br />

Wji[ dwl[ V[ rg hjb sj Vjhij Vhk qjdibj m RpvBj ijugr bjtsj<br />

h{_#WC[ si,?a w[ deiV[ l[ Ziag wJfag h{ m$ sPli[ v`;J dry dl,tJ<br />

sj wav[bjq qjqPvg e,v h{ m l+gv.wj dry dh>sP ajdqvJ s[ wpN wavJ<br />

$a[ qhjLj up.cvg df,B RpKng m lS[ ijugr s[ sPli[ d`iwP vgci dWbjV<br />

si dWbjV sjQ w[ l+gv.wj liwji } s'Lg wiji s[S dry up,DB[<br />

h'H[ hV m 2 uPV@ 1987 v.cV ejicgbV s[ fdhv[ l`[ sg ?Wi dry<br />

dvdtbj h{ ^<br />

Indian Gunboats on alert, Armed Indian coastguards ships<br />

are standing by to engage the Sri Lankan Navy, if it tries<br />

to stop a shipment of relief supplies to Jaffna peninsula<br />

tomorrow...The Indian move was denounced as ‘an<br />

infringement of sovereignty and infriendly act’ by the Sri<br />

Lankan National Security Minister.<br />

fi f>ujW dry dl,t V"urjVJ s[ fpdvl h,Do'G h' ih[ wavJ Wji[<br />

yp,f hV m le'G ljig w"q } bdarjsg@ r,trjsg Q,sji \Bi[Bi| bjt<br />

w[ ljig spVgbJ dry F.dcbj uj dihj h{ m bjfS[ zi v,eg b,e fpi<br />

sPli[ s[ v,eg W{l.ai s[raj rjvg e,v h{ m W.evj s[L sg vCjHg lq[G<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


306<br />

epiqda ejcg ijh<br />

93 h;ji spLqV s[ w{sg dHw qpbjdHsj h'S $a[ dihjb wga[ uj lws[<br />

hV@ fi bjfS[ hg qpvw s[ Ldhig dl,tJ } WQ{i dwl[ qpw,sqj yvjH[<br />

da>VJ ljvJ a'G RpKfi u[v%J sgbJ lgtJ df,DA[ c,Ddwbj h'dHbj h{ a[ algh[<br />

ds,a[ uj ih[ hV m<br />

Fvj h'r[ iuVg w'njig rie[ dVif,t a[ dVci f,aiwjiJ sj m s'Lg<br />

w"S fplaw dvt w[ dh>sP d`iwjf+lag } y.eg ai%J V.debJ wgaj h{ ba[<br />

s'Lg dh>sP vgciJ s[ Vjq dvt w[ dHVlj` sg q>e wgag h{ fi Veji[<br />

sg bjrj; dry aPag sg w"S lpSsj h{ (<br />

#w[lwg dVLjV o,Dv[ dHw,Dn[ h'r'$ dHh ljc[ Vr[G WS[ dl,t vgciJ<br />

sj Vjbij ]m e,v WCg fjdHsji h{@ fi l,Dy[ dsv'G dHl } w'Hg rg<br />

bfVjRpS } dabji Vhk m ##evºg blg y.egbj bjyjig Wpigbjh mm qVhp<br />

wplpZj wjvgbj Wjhdi dyBrgbjh mm$$ \f>Vj 85| epiWjSg sj `piqjV<br />

ljc[ $a[ dH>V~dW>V Tpwsj h{ m duo[ w"q xp,B sj dLwji h{@ Rpo[ ljc[ vgci<br />

s' wsq b,De[ hg hV m l,yg aJ e,v dHh h{ dw dHhVJ bt"ag vgciJ<br />

V[ hg w"q sgbJ r.cgbJ fj ds,agbJ hV m<br />

riaqjV wjv dry l.a hiy.s dl>z a[ l.a uiV{v dl>z s[ bjflg<br />

dri'Z wjiV Fjiag liwji } epispbjdibJ sg W[~hpiqag wiV sj<br />

WhjVj dqdvbj m z,vPzji[ dry dl,t w"q s[ VpwljV sg d;>q[rjig duo[<br />

dH>sij u.pcvg $a[ bjMsg h{@ Rpo[ ljc[ vgci rg dHl dHv;jq \xp,B|<br />

a'G Wig Vhk h' lws[ m<br />

bwjv a?a ljdhW sj hpwqVjqj@ lji[ bwjvg svJ } ?aq wi<br />

w[ dHw,DdnbJ wiV vHg dHw y.ej LeV lg m fi h'dHbj wg ( #r,DdcbJ<br />

sj hpwq dli q,Do[ fi fiVjvj Rpo[ sj Rpo[ m$ Fjr blJ bwjv a?a<br />

sg liW RpKyqaj $a[ rg l,B qjiV a'G epi[; Vhk wgaj m bwjv a?a<br />

ljdhW Vjv dl,tJ } upCVj yjhgsj h{@ Bp,BSj Vhk m wjW; ZCj bwjv<br />

a?a ljdhW sg yvg bj ihg qiIjsj } rg WsvS dry a,afi h{ m<br />

f>o sj dHh dHw eip,f bjf hg f>o WS W{nj h{ m qiIjsj } a'CV sj<br />

Fjr f>o } t[iP. t[iP. wiVj ]m lqJ dHw,Dn[ h'S sj h{ Vj dw A'B[ q'B[<br />

drawdibJ } vp,cg vj w[ xp,B fjRpS sj m spLqV aJ dHhg yjhp.sj h{<br />

dw blk dHw sPli[ sj dli fjCgH[ m<br />

##u[ dHwp h'dH a Rper{$$ dHwqp,n h'S vHg lj} dabje sj lWPa<br />

s[Sj fr[ej m epiP zi dry wiVg f+ZjV h{ m spLqV q,wji h{ a[ zja<br />

vjHg W{nj h{ m dtvdibJ spLqV V[ ljcj x,wj Vhk A,cSj m dHl lq[G<br />

w'Hg f+FjrLjvg epidlt L?lgba V;i Vhk bjMsg fi dHw bjl ;iPi<br />

h{ dw slq fjdaLjh bjfS[ dWiZ WjS[ sg vju ;iPi i,Dt[ej m w"q sg<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


lq[G sg fpwji<br />

307<br />

d;>seg dry dHh' duh[ wHg lq[G bj yp,Dw[ hV a[ Rph lsj hg wp.sV WS<br />

w[ dVwvsg ihg h{ a[ dVwvsg ih[eg m f+dl,Z dHdahjlwji yjiv;<br />

WgIic sg e,v lj} f,Dv[ W.V% v{Sg yjhgsg h{ m yjiv; WgIic dvtsj<br />

h{ ^<br />

1! dul } rjdhepiP V[ aWjh wiVj hp.sj h{@ Rpl } fdhvJ ajwa<br />

s[ VL[ dry fjev WSj ds>sj h{ m<br />

2! rjdhepiP sg y,wg y,vsg WCg bjdhlaj h{ fi fglsg WCj Wjigw<br />

h{ m<br />

3! Ldhs sg q,tg dul xp,v sj il yPlsg h{@ Rpl s[ fije \xp,v ZPC|<br />

} bjfS[ t>FJ dry lq'@ sPi sPi aw bV[wJ xv f{sj wiV vHg<br />

Ziag $a[ dtv[i ds>sg h{ m<br />

4! us ija zp,f b>V%[ig h' ujH[ aJ ajdibJ sg i"LVg d;bjsj h' w[<br />

yqwS v,e f{Gsg h{ m<br />

dHh Rpfi dvt[ a,a dl,t w"q s[ wjavJ a[ ljc[ $a[ vjeP hp.s[ hV m<br />

dHw dsV ;iPi bjr[ej us dl,t w"q dxi bjfSg lisjig fdhvJ sg<br />

ai%J Whjv wi vr[eg m epiqda ejcg ijh $a[ y,DdvbJ ba[ dHwqp,n<br />

h' w[ hg spLqV sj ?jaqj wgaj uj lw[ej m dHh lq[G sg fpwji h{ a[<br />

lj} ljdibJ } lqNSg yjhgsg h{ m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong><br />

\f>ujW BjHgq;@ 19-25!6!1987|


dl,t Ziq a[ dlbjla<br />

Ziq a[ dlbjla sj dHw,DdnbJ h' w[ y,vSj@ bjfSgbJ h,sJ dry<br />

lgqa idh w[ dHw sPli[ sg lhjdHaj wiVg@ Ziq sj dlbjla sg Aai<br />

AjdHbj h[n y,vSj uJ dlbjla sj Ziq bZgV idh w[ y,vSj uJ dHw<br />

sPli[ a'G dWvwpv r,t bjfSj bjfSj w.q wiVj bjds wHg lpbjv hV<br />

duhC[ lq[G lq[G dwl[ Vj dwl[ iPf dry ljc[ ljhqS[ bjMs[ idh>s[ hV m<br />

dHV%J drdLbJ $a[ wHg Wp,ZgugrgbJ s[ d?bjv b?WjiJ ijhk fC%V<br />

sj lpFje f+jfa hp.sj hg idh>sj h{ m wHg dlbjlg a[ Zjidqw vgciJ<br />

sgbJ dHl[ drL[ $a[ awigiJ rg lpSgbJ m bjfSg bjfSg Wp,Z bVplji<br />

i"vj i,fj fj w[ hi dlbjlasjV bjfS[ Ziq s[ bVpwPv Ziq a[ dlbjla<br />

} dHw,DdnbJ wisj h{ a[ dVt[Csj ydvbj bj dihj h{ m<br />

b,u~w,v% dl,tJ s[ #Ziq a[ dlbjla$ s[ u'C $a[ Whpa v{ s[ h' ihg<br />

h{ m ?jl wiw[ Fjia dry Whp~deSag d`iw[ s[ v'w Fjr dh>sP@ dl,tJ<br />

} Ziq a[ ijuVgag } r,tij r,tij i,tS sgbJ lvjhJ s[ ih[ hV m wpN<br />

dl,t vgci rg dHV%J sj df,Aj fPis[ hV m dHl[ ai%J Fjia sg bt"ag<br />

Ziq dVif[taj $a[ WSg liwji@ bjfS[ LwagLjvg ljZVJ ijhk spVgbJ<br />

dry dl,tJ s[ Ziq a[ ijuVgag s[ u'C } dVt[CV vHg hi l.Fr a[<br />

bl.Fr IaV wi ihg h{ m `iJl dry Fjiag b{GW{lg V[ dHw dV,wj duhj<br />

dwajWyj Afrj w[ v'wJ dry r.dcbj h{ m dHl f{G`dvB dry dl,tg idha<br />

qiIjsj a[ epispbjdibJ sg yvg bj ihg f+>fij@ ?jl wiw[ dl,tJ s[<br />

L+'qSg l+g bwjv a?a ljdhW@ b>Ddq+ali Wji[ Whpa wp`i a'dvbj h{ m<br />

sjl dli` Ziq a[ fjdvdBwl s[ drL[ } qp,t i,t w[ Rpl dwajWy[ dr,Dy'G<br />

wpN laiJ fjnwJ sg ujSwjig vHg h[nJ dvt dihj h{ ^<br />

Zjidqw dHdahjl dry dl,t Ziq sg drL[Laj bjfSg hg qhjVaj<br />

i,tsg h{@ dHl sj qPv a,a dh>sP LjlaiJ dr,Dy'G Rpfdubj h{ m dl,t dHdahjl<br />

dry Ziq a[ ijuVgag lsj bv,e ih[ hV m d?bjv bjf' bjfSj m cP.zg<br />

dryji wgdabJ dHw e,v ;iPi lf,LB h' uJsg h{ dw #Ziq$ a[ #ijuVgag$<br />

dHqdahjV fjl wi w[ dceig v{S vHg b,Dc'~b,ci[ drL[ hV@ fi fPiV<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


dl,t Ziq a[ dlbjla<br />

309<br />

a"i $a[ dVt[C[ Vhk uj lws[ m RpsjhiS s[ a"i $a[ epispbji[@ qlgaJ<br />

a[ q>si ba[ deiujzi fPuj fjn wiV vHg Rplji[ uJs[ hV fi RphVJ<br />

sg dh`j;a wiVj duo[ Ziq h{@ Rpo[ ijuVgag rg w.q wisg h{ m bWsjvg<br />

V[ Fjia $a[ wHg hqv[ wga[ m dl,tJ s[ epispbji[ rg Tjh T[ig wga[ m<br />

WjWj epiW?L dl>z a[ 30 h'i dl>zJ V[ hdobjiW.s h' w[ siWji ljdhW<br />

l+g b>Ddq+ali drt[ ;jvqJ sj Bjwij wgaj a[ Lhgs h' eH[ m dHh' duh[<br />

lq[G epispbjdibJ } dwdv%bJ sj iPf s[Sj duo[ Ziq h{@ Rpo[ ijuVgag<br />

sj dl,ZJa rg w.q wisj h{ m fi sPli[ W.V[ Fjia s[ dh>sP ijdubJ V[<br />

ajwa sj Vj dHla[qjv wi w[ bjfS[ q>Ddsi Tpbj a[ vpBrj vH[ a[<br />

Qpvjqg sj hji fdhV dvbj m<br />

lq[G lq[G lji[ ZiqJ dry ijuVgag bjfSj dh,lj fjMsg ihg h{ m<br />

Wvdw l,y dHh h{ dw Ziq a[ ijuVgag dHw sPli[ sg dh`j;a a[ ngw<br />

l[Z ds>s[ ih[ hV m dHh ngw h{ dw Whpa r[i Ziq s[ VJ o,Dv[ ijulg Lwag<br />

V[ Whpa ;pvq wga[ m IPif dry i'qV w{o'dvw a[ f+'B{lB{GB ijdubJ V[ dHw<br />

sPli[ s[ Ziq } ?aq wiV vHg wav'~Qjia wgag m Fjia dry qpQvJ<br />

s[ iju lq[G dh>sPbJ sgbJ WhP~W[BgbJ@ dh>sP q>si a[ dh>sP ujdHsjsJ ws[<br />

rg qdh`P; Vhk lV m qplvqjV hjwqJ V[ avrji sg ajwa Vjv dh>sPbJ<br />

} qplvqjV WSjdHbj m dHh' hg t[v dh>sP 1947 a'G Wjbs ajwa dry<br />

bjRpS wi w[ t[vS $a[ apv[ W{n[ hV m lji[ z,B~deSag s[ d`iw[ bjfS[<br />

bjf } dh>sP QvW[ a'G WyS vHg IojI'e Rpfijv[ wi ih[ hV m dh>sg@<br />

dh>sP@ dh>splajV s[ `vl`[ } n'lS sg fjdvlg wjiV@ duo[ ws[ dh>sP<br />

qpldvq `ljs hp.s[ lV@ hpS dh>sP~dl,t `ljs bjq h'S v,e fH[ hV m wjiV<br />

dli` Whp~deSag s[ v'wJ sg d`iwP fjdvlg m<br />

r{Bgwv IPif s[ qjqdvbJ dry fPij dh,lj v{ dihj h{ m f'v{Gc sg<br />

liwji wdqRPdVlB dryjiZjij i,tsg h{ m fi fWdvw sj dHw dh,lj i'qV<br />

w{o'dvw sj ZjiVg h{ m liwji iPl~f,tg h'S wiw[ wjiv qjiwl Fjr<br />

wdqRPdVlB doRPig sj f+yji wisg h{ m uPV 1983 } u"hV f'f@ duhCj<br />

bjf f'dvL h{@ V[ f'v{Gc rjfl bj w[ v,tJ W.dsbJ } l.W'ZV widsbJ<br />

bjdtbj@ ##fiqjaqj s[ fp,ai h'S s[ Vja[ blk Qpvjq Vhk h' lws[ m<br />

ljcg w"q } bj;js idhS sj h,w h{ m dHl sj qavW h{ dw ljcg Wijsig<br />

dul sg h'Gs lJN[ wvyi@ W'vg a[ dHdahjl $a[ bjZjdia h{@ } h,w h{<br />

dw Rph bjfS[ Wji[ `{lv[ v{ lw[ m$$ (Oct. 1983, Plain Truth) lj` ;jdhi<br />

h{ dw f'f duhCj i'qV w{o'dvw sj epiP h{@ V[ f'v{Gc sg ijuVgag }<br />

y{v.u wgaj m sPli[ v`;J dry d?bjv Bwijb rg lws[ hV a[ dHw,Dn[<br />

idh w[ rg y,v lws[ hV m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


310<br />

epiqda ejcg ijh<br />

24!6!83 sg ejicgbV v.cV sg f+dl,Z b?Wji V[ dHl awigi<br />

sg Bgwj dB,fSg widsbJ dvdtbj dw #f'v{Gc s[ w[l dry Ziq dwo[<br />

ipwsj h{ ba[ dwo'G dlbjla LpiP hp.sg h{$ dHh lji[ qpvwJ $a[ vjeP hp.sj<br />

h{ m<br />

dHlvjq sj spVgbJ dry x{vS sj r,cj wjiV rg dlbjlg<br />

lhjdHaj hg h{ m dh>splajV@ lf[V@ ygV@ b`igwj bjds qpvwJ dry<br />

dHlvjq hqvjriJ Vjv debj m siblv Fjiag qplvqjV lji[ hg dh>sP<br />

lV duhVJ V[ qplvqjV uirjdSbJ a'G cidsbJ dHlvjq wWPv wgaj m<br />

Wp,Z qa bL'w lqijB s[ iju wjv lq[G hg x{dvbj m dh>sP ijdubJ<br />

s[ ;'i xCV $a[ bL'w sg q"a Vjv Wp,Z qa sj rg F'e f{ debj m W'ZgbJ<br />

} bjfSj qpvw Fjia A,c w[ h'i qpvwJ dry LiV v{Sg fHg m wpiPwL[ai<br />

dry w"irJ fJcrJ sg qhJFjia u.e dry l+g d*LV ug V[ fJcrJ sj<br />

ljo ds,aj m biuV } yy[i[ FijrJ $a[ hqvj wiV vHg h,vj L[ig ds,ag m<br />

f+dl,Z dh>sP dHdahjlwji P. Sen, page 18 $a[ bjfSg dwajW wpiPwL[ai<br />

u.e dry dvtsj h{ ^ #L+g d*LV ug sg lvjh ba[ sWjb h[nJ fJcrJ<br />

V[ wp,aj Ip,Z sg ria'G wgag m$ W[blPvg vCjHg } dHh dvtjig wp,aj Ip,Z<br />

dvtsj h{ m<br />

qpQvJ s[ iju lq[G b"i.e;[W lrj qS u.EP ljC w[ ija y{V Vjv<br />

l"G lwsj lg m Rpl vhP~fgS[ ?P>?ji Vjv Bjwij v{S vHg ##rdh f+edBY<br />

qis be.qCj rdibjq dHw[vj mm rjhp rjhp e'dW>s dl>z bjf[ epi y[vj mm$$<br />

wvQgZi fjdaLjh Fjia sg Ziag $a[ f+wjLqjV h'H[ m FjHg l.a't dl>z<br />

ug V[ lPiu f+wjL dry epiP e'dW>s dl>z ug s[ qhjV `piqjV } bjfS[<br />

h,oJ Vjv dvdtbj h{ ^<br />

l+g qptrjw FdSY dVrju mm<br />

Llai w[ bZgV h{ iju mm<br />

iju dWVj Vhk Ziq yv{ h{ mm<br />

Ziq dWVj lF sv{ qv{ h{ mm<br />

Fjia sg liwji a[ dh>sP Ziq s[ bVpIjHgbJ } dl,t Ziq s[ qp,Tv[<br />

dl,ZJaJ } lqNSj yjhgsj h{ m dl,t w"q sg woVg a[ wiVg dry w'Hg<br />

b>ai Vhk m dl,t w"q } Ziq a[ ijuVgag } b,cij i,tS sg lvjh s[S<br />

a'G fdhvJ dHhVJ } bjfS[ dwisji sg fCy'v wiVg yjhgsg h{ m wg<br />

dHhVJ V[ fjdvdBwl } Ziq Vjv'G upsj wgaj h'dHbj h{ ( 1947 dry<br />

qpvw bj;js h'S a'G Wjbs dHV%J sgbJ wiaPaJ sj w,yj dy,nj h[nJ<br />

wpN dqljvJ s[ w[ f[L wi dihj hJ m #Ziq dVif[taj$ sj T.c'ij df,BS<br />

rjdvbJ sj dwisji drfiga h{ ^<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


dl,t Ziq a[ dlbjla<br />

311<br />

1! w"qg aijVj #r.s[ qjaiq$ spiej qjaj sg Rplaa dry dHw FuV<br />

h{@ u' W.wq y.si y{Biug s[ Vjrv #bV.s q,n$ dr,Dy'G dvbj debj<br />

h{ m<br />

2! Fjia qjaj sj l.wvf blv dry Zjidqw l.wvf hg h{@ dwMdw<br />

Fjia qjaj } rg spiej qjaj rJe dHw s[rg s[ iPf dry f[L<br />

wiw[ qhjVaj ds,ag eHg h{ m<br />

3! qhjaqj eJZg sgbJ f+jiow lFjrJ dry dlbjla d;bjsj a[<br />

Ziq z,B hp.sj lg m<br />

4! dh>sP Ziq dry Lp,F dsV sg y'S W+jhqSJ u'aLgbJ ijhk wijHg<br />

uJsg h{ m dHl vHg Fjia sg bj;jsg sj b{vjV 14 bela sg<br />

WujdH 15 bela } wgaj debj m<br />

5! dHqjiaJ uJ l.lojrJ ba[ lji[ liwjig lqji'h dh>sP ihp~igaJ<br />

bVplji hp.s[ hV m ws[ rg w'Hg wjiu uJ lqji'h dwl[ h'i<br />

Ziq~qiIjsj qpajdWw Vhk wgaj uJsj m<br />

6! dh>splajV sj drZjV lji[ ZiqJ } bjfS[ bjfS[ bwgs[ qpajdWw<br />

fPuj fjn a[ f+yji wiV sg tp,v% ds>sj h{ m dxi HgljHg qa s[<br />

fjsigbJ r,Dv'G yvjHg qpdh>q sg dri'Zaj dwM ( dHl f+yji }<br />

i'wS vHg Fjia sg fjivgq{GB dry i"vj fjdHbj debj h{ a[<br />

fjsigbJ } WsVjq wi w[ qpvw'G Wjhi w,DdTbj debj h{ m<br />

7! LpiP LpiP dry dh>sP qa Vjv l.W.Za bVplPdya L+[SgbJ } liwjig<br />

f,Zi $a[ wHg dibjdHaJ ds,agbJ eHgbJ ba[ sPli[ ZiqJ sgbJ<br />

b{lgbJ WijsigbJ } dwM Vj ds,agbJ (<br />

8! W'vg sj l.W.Z dwl[ Ziq Vjv Vhk hp.sj m f>ujW s[ dh>sPbJ V[ bjfSg<br />

qJ~W'vg ijulg wjiVJ wiw[ hg dh>sg dvtrjHg m dHl[ ai%J f>ujWg<br />

lPWj@ W'vg } bjZji WSjRpS sg WujdH Ziq } qp,t i,Ddtbj debj m<br />

dH>sij eJZg s[ lq[G a'G hg `jd;vwj@ bW'hi s[ dHvjdwbJ } t'h<br />

w[ hdibjSj } s[S s[ IaV ujig hV dwMdw dHV%J dHvjdwbJ<br />

sg rl'G dh>sPbJ sg d;bjsj h{ m y.cgeC% Ldhi f>ujW s[ df>cJ }<br />

RpujC w[ ijuZjVg WSjRpS vHg Rpljdibj debj lg m f>ujW s[<br />

hrjv[ dli` dHl[ vHg hg Vhk wgaj uJsj dw hdibjSj a[ f>ujW<br />

s[ dh>sP Vhk yjhp.s[ m<br />

9! L+'qSg wq[Bg b>Ddq+ali sg h'r[ uJ ds,vg sg h'r[@ y'S lq[G Fjia<br />

liwji sg ljig qLgVig hiwa dry bj uJsg h{ m r,Dc[ r,Dc[ vjv[<br />

bjfS[ h,o n'w[ } f+ZjV WSjRpS vHg bjfSgbJ dau"igbJ s[ qP>h<br />

t'v% ds>s[ hV m wg dHV%J sg wiaPa dl,t Ziq s[ qjqv[ dry Z,wj Vhk (<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


312<br />

epiqda ejcg ijh<br />

10! dh>sP r'BJ qjVS vHg ljig dl,t w"q } bdarjsg@ r,trjsg a[<br />

Q,sji siljRpS vHg Fjia liwji bjfSj fPij ajS vj ihg<br />

h{ m bdarjsgbJ } l'ZS s[ WhjV[ epispbjdibJ sg W[hpiqag<br />

wiVg a[ h;jiJ qjlPqJ sg bjhPag rg dHw ijulg yjv hg lg m<br />

11! Vr.Wi 1984 } lji[ Fjia dry dl,tJ sj wav[bjq h'dHbj m<br />

qpbjr;j uJ hqsisg sPi sg e,v ihg@ dl,tJ s[ u;WjaJ } l,B<br />

qjiV vHg ijugr W'dvbj@ #WC[ si,?a w[ deiV[ l[ Ziag wJfag<br />

h{ m$ dwl[ dHw wjav } rg l;j Vhk ds,ag eHg@ le'G r,cgbJ<br />

r;gigbJ s[ dHVjq ds,Da[ eH[ m dHl s[ RpvB e{l vgw h'S wjiV<br />

FPfjv dry qiV rjdvbJ s[ l.W.Z dry Fjiag fjivgq{GB dry<br />

L'w qaj fjl wgaj debj m qpbjr;[ ds,Da[ eH[ ba[ bqigwV<br />

w.fVg@ duhCg dw dHl fvJB sg qjvw lg@ fjl'G liwjig f,Zi<br />

$a[ r,Dc[ qpbjr;[ sg q>e wgag uj ihg h{ dwMdw FPfjv dry qiV<br />

rjv[ Whpa[ dh>sP lV m<br />

12! l+gv.wj dry ajdqv dh>sP z,B~deSag dry hV m Rpo'G s[ dlVhjvg<br />

WdL>s[ Whp~deSag dry hV m ajdqv dh>sPbJ sg qss vHg Fjia<br />

dh>sP liwji V[ fPij ajS vjdHbj m wg dHh sPli[ qpvw a[ sPli[<br />

Ziq dry s?v~b>sj;g Vhk ( bjfSg ajwa s[ ;'i Vjv dh>sP<br />

Ziq n'lS sj IaV wiVj bdawoVg Vhk ( dHl[ ai%J bV[wJ<br />

hg h'i dqljvJ ds,agbJ uj lwsgbJ hV@ dul a'G lj` ;jdhi<br />

h{ dw dh>sP Ziq bjfSg wpdBv vP.WC yjvJ ijhk sPli[ Ziq }<br />

hC,f wiVj yjhp.sj ]m<br />

13! dVi.wjig \bt"ag|@ ijZj lrjqg a[ h'i fjt>cg ljZJ } lhjdHaj<br />

s[ w[ dl,t Ziq } h;q wiV sgbJ yjvJ ujig hV duhCj<br />

Vj~qpqdwV h{ m dl,t Ziq epiP VjVw fjdaLjh a'G hg uWi Vjv<br />

B,wi v{Gsj bj dihj h{ m WjWi s[ ;pvq } ##fjf wg u.E v{ wjWvhp<br />

ZjdHbj u'ig q>e{ sjVp r[ vjv' mm$$ Ziqg W.sj hg ujWi s[ ;pvq<br />

} n,v% fj lwsj h{ m WjWi V[ epiP VjVw } u[v% sg w'nCg dry<br />

W.s wi w[ y,wg fghS sj hpwq ujig wi ds,aj@ fi l,y sg bjrj;<br />

h'i RpKyg hp.sg eHg m epiP biuV fjdaLjh } uhJegi V[ ligiw<br />

algh[ s[ w[ Lhgs wgaj m WhjVj dHh WSjdHbj dw NPn sg spwjV<br />

yvj ih[ hV m epiP a[Q Whjsi ug V[ dh>sP Ziq sg i,Ddtbj vHg<br />

WvgsjV ds,aj m b,u dHh bdhljV `ijq'L dh>sP vgci Rpl epiP<br />

sg RpKqa } ?aq wiV $a[ apv[ h'H[ hV m<br />

epiP biuV fjdaLjh sg Lhjsa V[ epiP hdie'dW>s ljdhW } t>cj<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


dl,t Ziq a[ dlbjla<br />

313<br />

tCwjRpS sg f+[iVj W?Lg m qgig@ fgig sgbJ s' dwifjVJ ZjiV<br />

wgagbJ m l+g bwjv a?a ljdhW sg dliuVj h'Hg m qpQv WjsLjh s[<br />

qpwjWv[ hpwqVjq[ ujig h'H[ m dl,t l.eaJ dli avg $a[ Zi l,Dy[ fjdaLjh<br />

sj hpwq q>VsgbJ m epiP e'dW>s dl>z ug V[ ?jvlj f>o lju w[ ;jvqJ<br />

} r.ejdibj m<br />

hq dHh wju uea q' bjH[ mm<br />

Ziq h[a epis[r fnjH[ mm<br />

uhJ ahJ apq Ziq dWoji' mm<br />

splB s'tgbdV fwdi fAji' mm<br />

##?jvlj q[i' iPf h{ ?jl$$ Fjr hi epiP wj dl,t ;jvqJ } l'ZS<br />

vHg q{sjV dry dVai[ej m<br />

f>ujW s[ sPli[ lPdWbJ dry dl,t Ziq } ?aq wiV sg cP.zg ljd;L<br />

bZgV w.q h' dihj h{ m qpQv ?aq wis[ wis[ bjf ?aq h' eH[ m b,u<br />

RphVJ qhjijdubJ sgbJ wWiJ $a[ w'Hg sgrj uejRpS rjvj rg Vhk<br />

dihj m dHh' duhj lqJ dh>sP Ziq $a[ wHg lsgbJ dihj m Qpvjqg dHhVJ<br />

s[ h,ck i,y eHg lg m lq[G V[ b,u dHV%J } ds,vg sj ajusji ojdfbj<br />

h{ m dl,t Ziq a?a a[ a?a[ sg vCjHg vC dihj h{ m dHdahjl erjh<br />

h{ dw wdnV lq[G ?jvlj lsj hg yC%sgbJ wvJ dry wp.sV WS w[<br />

dVwdvbj h{ m dHl[ ai%J dl,t Ziq dry Ziq a[ ijuVgag sj lpq[v epiP<br />

VjVw fjdaLjh a'G hg y,Ddvbj bj dihj h{ m dHl } y{dv>u Vhk wgaj<br />

uj lwsj m dHdahjl erjh h{ dw y{v.u wiV rjv[ bjf NPn W'v w[<br />

bjfS[ bjf } a[ fWdvw } ep.qijh wi ih[ hV m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong><br />

\s[l f+s[l@ 27!11!1987|


wpilg sj q'h A,Dc'@ epiP s[ vC v,De' )<br />

#Ws l[ WsVjq Wpij$ dl,Dw[W.s l'vJ bjV[ e,v l,y h{ m dHl lq[G dl,tJ<br />

$a[ rjfi ihgbJ zBVjrJ } dryjigH[ aJ dHh e,v lqp,yg dl,t w"q<br />

$a[ Tp,wsg h{ m blk WsVjq rg h' ih[ hJ a[ VpwljV rg ljcj rZ[i[ h'<br />

dihj h{ m liW,a sj Fvj q>eS rjdvbJ } bjfS[ dl,tg liPf } WyjRpS<br />

s[ d`wi fH[ h'H[ hV m yji[ fjl[ dVijlaj s[ ePC%[ W,sv h'i ePC%[ hp.s[<br />

uj ih[ hV m Fjiag liwji bjfS[ LwagLjvg ljZVJ ijhk dl,t w"q<br />

} r,trjsg@ bdarjsg a[ Q,sji s[ iPf dry spVgbJ ljhqS[ f[L wiV<br />

dry wjqIjW h' ihg h{ m ?jdvlajV sj hRPbj tCj wi w[ ijugr up.cvg<br />

V[ dh>sP r'BiJ } rievjdHbj a[ dHl[ bjZji $a[ fjivgq{GB sg y'S<br />

du,ag m dHl wgag dihilv } bqvg iPf ds,aj uj dihj h{ m ujfsj h{<br />

dHl[ fvjV qpajdWw dl,t w"q } wpiWjVg sj dxi W,wij WSj w[ bjRpS<br />

rjvgbJ y'SJ du,aS sgbJ dabjigbJ h' ihgbJ hV m f>ujW a'G Wjhi<br />

sPli[ lPdWbJ dry r,ls[ yjv%g v,t dl,t Fjiag liwji a[ dHl s[ d`iwP<br />

sdi>DdsbJ s[ idhq $a[ dsV wBg wi ih[ hV m f>ujW dry dh>sPbJ Vjv<br />

h'Hg qjCg q'Bg spizBVj $a[ lji[ Fjia dry dl,tJ drip,Z V`ia sj<br />

a[ wav'~Qjia sj aP`jV tCj wi ds,aj uJsj h{ m<br />

dl,t vgciJ } bjfSg wpilg~Ip,Z a'G hg drhv Vhk m dfAvgbJ<br />

ljigbJ dl,t f+>fijrJ } dHhVJ V[ dA,Dw[ B.e ds,aj h{ m dl,t dlbjla bugW<br />

dwlq sj iPf Zjisg uj ihg h{ m dVfp>lw dl,t vgciJ s[ ljhqS[ NPn[ fpdvl<br />

qpwjWv[ WSj w[ dl,t fVgig ?aq wgag uj ihg h{ m rjC hg t[a } tj ihg<br />

h{ m diW{i' fpdvl yg` bt"ag bqV a[ wj}V sj ijtj bjtsj h{ dw fpdvl<br />

V[ qpwjWv[ sj cijqj ws[ Vhk t[dcbj m f>ujWg lji[ ujSs[ hV dw diW{i'<br />

NPn W'vsj h{_dli` dLwjdHa wi w[ fpdvl s[ ;pvq sj dLwji w'Hg rg<br />

Vhk h'Sj yjhp.sj m diW{i' bjfSg lg!bjHg!cg! a'G dwM Vhk fp,Asj ( dHl[<br />

ai%J Ziqg dl,t `"ug u[v%J dry algh[ N,vs[ dHw fjl[ wJeil liwji s[<br />

wj}V a[ dHVlj` sj dsrjvj dVwvS sj lWPa f[L wis[ hV a[ sPli[<br />

W.V[ bjfS[ vgciJ sg ?psQi; dlbjla sj dlbjfj wis[ rg o,ws[ Vhk m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


wpilg sj q'h A,Dc'@ epiP s[ vC v,De')<br />

315<br />

fjdwlajV dry idh eH[ epispbjdibJ a'G drAC w[ dl,t dhisj<br />

sptg h{ m bjfSg dV,a sg bisjl dry l[rj~l.Fjv vHg bjfS[ ldaepi<br />

fjl v[v%CgbJ w,Tsj h{ m Fjia dryv[ epispbjdibJ sg h' ihg W[hpiqag<br />

wjiV ljig w"q aC` ihg h{ m dh>sPbJ s[ Ziq s[ ijt[ epiP a[Q Whjsi<br />

sg Ijs dry Rpli[ epispbji[ lgle.u a[ iwjWe.u } ljCV sj IaV<br />

wHg r[iJ wgaj uj yp,wj h{ m l+g siWji ljdhW b>Ddq+ali s[ spbjv[ Fjiag<br />

liwji s[ lpi,Ddtbj sldabJ V[ bjfSgbJ y"wgbJ wjdHq wi w[ hi<br />

IjaiP sg avjLg v{Sg LpiP wgag h'Hg h{ m hi IjaiP } L,w sg dVejh<br />

Vjv r[dtbj uj dihj h{ m lp,t LJag s[ l'q[ l+g siWji ljdhW@ b>Ddq+ali<br />

} dHw cijRpS[ F{Fga qjh"v dry Wsv ds,aj h{ m sgrjvg s[ dsV v,tJ<br />

dl,t l.eaJ siLV dHLVjV a[ wgiaV lpS w[ bjfSj ugrV lxvj<br />

wisgbJ lV m dHl ljv sgrjvg s[ dsV wid`RP v,De[ h'S wjiV yp,f<br />

sj lVjBj h'S $a[ dl,t dhisj dxi dHw rji i' Rpdnbj h{ m bj;js<br />

dh>splajV dry dl,tJ s[ L+'qSg Ziq blojVJ s[ siLVJ $a[ v,eg fjW.sg<br />

dHw bldh l,B h{ m dHl lq[G dl,t w"q ?aiVjw q'C $a[ bj tv'ag h{ m<br />

lqp,yg w"q Vjv dHl ai%J sj drrhji dwM h' dihj h{ ( wg Fjia<br />

liwji uJ dh>sP lqju dHl h' ihg spisLj sj d;>q[rji h{ ( wg ljig<br />

dl,t w"q sj ugrV ydi,ai drfiga h' y,p,Ddwbj h{ ( wg ljig w"q<br />

?jdvlajV sg q>e wisg WjQg h' eHg h{ ( dHh a[ Rph dwM h' dihj<br />

h{ ( bjds m dHl ai%J s[ bV[wJ hg lpbjv hi Fjiag a[ ?jl wi w[ f>ujWg<br />

s[ qV dry Rpns[ hV m hi w'Hg bjfSg l'y qpajdWw Vagu[ w,Tsj<br />

apdibj uj dihj h{@ fi l"isj wpN rg V;i Vhk bjMsj m dHh dy,Bg<br />

Zp,f rJe l,y h{ dw Fjia liwji f>ujW sj qlvj h,v wiVj Vhk<br />

yjhp.sg m wHg wdqLV W{n yp,Dw[ hV m Vaguj wpN rg Vhk dVwdvbj m<br />

#qi; WC%aj debj uP. uP. srj wg$ rjvg e,v hp.sg eHg m ijugr a[<br />

v"Ge'rjv s[ lqN"a[ sj hjv Fjia liwji V[ u' wgaj@ ljdibJ s[ ljhqS[<br />

h{ m f+>aP dl,t vgci dHw,Dn[ h' w[ Fjia liwji } quWPi wiV sg WujH[<br />

dHw e.sg dlbjla \epiqda s[ RpvB| t[vS dry upB[ h'H[ hV m<br />

bjfSj N,ej yp,DdwbJ bjfSj hg dT,c V.ej hp.sj h{ m W,Dv[ W,Dv[ wig<br />

ujSj a[ v[tj u'tj Vj wiVj dHw r,cg Fp,v h{ m hRpq{ s[ f,Dn[ Aw Awj<br />

w[ w"q sj wpN rg l.rjdibj Vhk uj lwsj m dWW[w Wp,Zg Vjv l'ygH[<br />

a[ dl,Z hp.sj h{ dw ljc[ bu'w[ vgci w"q } ngw l[Z s[ lwS s[ wjWv<br />

Vhk hV m q'iyj f>ujW sg ?pLhjvg a[ dl,tJ sg yC%sg wvj vHg vjdHbj<br />

lg fi blk lF wpN epbj W{n[ hJ m l,Dy[ hp.s[ h'H[ rg spVgbJ lj} L,w<br />

sg dVejh Vjv r[tsg h{ m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


316<br />

epiqda ejcg ijh<br />

bu'wg dl,t dlbjla h,vj ep,vj uJ q"vrgbJ rJe Q,sjig s[ `ar[<br />

ujig wiV aw hg lgqa h' eHg h{ m dl,tJ sgbJ yji r,cgbJ fjiBgbJ<br />

dl,t w"q sg VpqjdH>seg wiV sj sjbrj wisgbJ hV m drs[LJ dry<br />

rg wHg dHh' duhgbJ fjiBgbJ RpKn tCgbJ hV m dHhVJ s[ dwisji<br />

$a[ dryji wiV vHg fjnwJ Vjv d?bjv lJN[ wiV sg ?pLg v{Gsj hJ m<br />

ngw h{ WiVjvj eip,f V[ QvagbJ wgagbJ m f>o Vjv Q,sjig<br />

wi w[ Fjia liwji sg N'vg uj dc,ej m ws[ l'dybj@ b{lj dwM h'dHbj (<br />

dHv{wLV dry bwjvg fjiBg wjqIjW h'Hg a[ bl{GWvg dry Whpqa<br />

f+jfa wgaj m WiVjv[ s[ yg` qdVlBi WSV $a[ wpilg~Ip,Z LpiP h' debj m<br />

dr,Dy'G hg dl,t vgci dHw sPli[ } dn,Wg vjRpS vHg Rpajrv[ h' Rpn[ m<br />

y'ig~dAf[ ds,vg s[ ajusjiJ sg yjfvPlg LpiP wi ds,ag a[ f>ujW s[ vgci<br />

WSV vHg q>sj y.ej@ y.ej q>sj sg W'vg W'vS v,e fH[ m Fjia liwji<br />

} h'i wg yjhgsj lg m q"w[ sj `jdHsj Rpnj w[ Fij@ Fij s[ ev fpbj<br />

ds,aj a[ bwjvg fjiBg s[ BpwC[ wiV dry lhjdHaj wgag m yv' dHw<br />

e,Dv'G y.ej h'dHbj m WiVjvj a[ Rphs[ ljogbJ } f>o Vjv wgag Q,sjig<br />

sg l;j dqv eHg m fi blk dl,Ddtbj wpN rg Vj le'G dHw sPli[ } Vgyj<br />

dstjRpS vHg da,Dt[ hqv[ wiV[ LpiP wi ds,Da[ m dHw,Dn[ h'S sg WujH[<br />

bwjvg fjiBg wHg ZdCbJ dry r.cg eHg m<br />

l.Ipwa bwjvg sv sg hjva WiVjvj bwjvg sv Vjv'G rg qjCg<br />

ljWa h'Hg m dHl s[ vgci rg up,ak sjv r.cs[ hg ds,ls[ hV m dli`<br />

r;gig sg wpilg f+jfa wiV vHg blk zBgbj a'G zBgbj w.q wiV<br />

a'G rg Vhk Bvs[ m l.Ipwa bwjvg sv s[ fjivgq{GB dry vgci V[ f+ZjV<br />

q>aig s[ dri'ZgbJ Vjv h'Hg dHw qgdB>e dry bjdtbj dw lisji f+wjL<br />

dl>z Wjsv } qp,t q>aig WSjY m Rph VwlvrjCgbJ rJeP. s' l" ep.c[<br />

qji s[r[ej m bjf[ hg dxi bqV y{V h' ujr[ej m dHh e,v NPng Vhk<br />

dwMDdw dHl qgdB>e sg ljig wjirjHg B[fdiwjic wgag h'Hg h{ m dHl[<br />

ai%J qhjijuj bqdi>si dl>z bjfSj hg eip,f WSjHg dxisj h{ a[ qp,t<br />

q>aig WSV vHg ds,vg s[ y,wi qjisj hg o,wsj Vhk m dvtS sj Fjr<br />

h{ dw l.Ipwa bwjvg sv s[ vgci rg bjf'~bjfSg cxvg rujMs[<br />

dxis[ hV m<br />

L+'qSg epispbjij f+W.Zw wq[Bg dl,tJ sg ypSg h'Hg fjivgq{GB lqNg<br />

uJsg h{ m dl,t w"q s[ h,wJ sg ijtg wiV vHg ryVW,Z lqNg uJsg<br />

h{ m epispbjdibJ sj f+W.Z wiV a'G dHvjrj rg dl,tJ s[ Zjidqw@ lqjduw<br />

a[ FjHgyjiw ba[ dlbjlg f,Dt'G rg bjfSj qh,arfPiV dh,lj fjMsg<br />

bj ihg h{ m dHl s[ vgci rg uJ aJ cif'w h' eH[ hV uJ ?psQi;g<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


wpilg sj q'h A,Dc'@ epiP s[ vC v,De')<br />

317<br />

sg t,c dry uj dc,De[ hV m bjfdSbJ `i;J } dVFjRpS sg WujH[ vpws[<br />

dxis[ hV@ f+>aP wpilg sj u,xj A,cS } dabji Vhk m epispbjij f+W.Zw<br />

wq[Bg s[ 62 ljvJ s[ dHdahjl dry dHh fdhvg rji h'dHbj ] dw wq[Bg<br />

s[ bhps[sjiJ sg y'S wiV vHg b>Ddq+ali sg WujH[ bV.sfpi ljdhW<br />

lqjeq wgaj debj m bV.sfpi ljdhW WiVjvj eip,f a[ l.Ipwa bwjvg<br />

svJ V[ bjfS[ bjfS[ lqjeq wi w[ f+W.Zw wq[Bg s[ f+ZjV ypS vH[ m<br />

h,vj ep,vj ?PW h'dHbj m dHw sPli[ ZdCbJ s[ W.dsbJ sg ?PW dfBjHg wgag<br />

eHg m L+'qSg wq[Bg sj s'~xjC h' ujSj f>o $a[ dHw h'i qplgWa bj<br />

ujS sj l.w[a hg h{ m<br />

Fjia liwji aJ yjhp.sg h{ dw epispbjdibJ sj f+W.Z dl,tJ fjl'G<br />

t'h dvbj ujr[ m WhjVj_blk s[ hg ds,aj h{ m Rpl sj `jdHsj Fjia<br />

liwji Vj Rpnjr[ aJ Rpl sg qi;g f+>aP blk w"q sgbJ W[CgbJ dry<br />

r,DB[ fjRpS a'G z,B Vhk wgag m dHl lq[G epispbjij f+W.Zw dllBq<br />

awigWV ?aq h'dHbj dfbj h{ m wHg Lig` l[rjsjiJ } aV?jh lq[G<br />

dli Vhk dqvsg@ wHg aV?jh a'G r,Z F,Da[ v{ uJs[ hV m epiP w[ v.ei<br />

sg hjva rg ailI'e h{ m ajwari ZdCbJ s[ W.s[ epiP w[ v.ei sj<br />

Qva dHla[qjv wi ih[ hV m<br />

qjlBi ajij dl>z s[ f+ZjV hp.dsbJ dHw rjfig zBVj sj dHo[<br />

dvtSj fjnwJ vHg Rpqgs h{ dw vjh[r.s h'r[ej m dHl a'G Rpl lq[G s[<br />

dl,tg wi{wBi a[ hpS s[ dl,t ydi,ai sj faj y,vsj h{ m #yg` ?jvlj<br />

sgrjV$ b>ei[; f,tg dl,t lisjiJ sg uqja hp.sg lg m dHhVJ s[ vgci<br />

dl,ZJaw hg N'vg~yp,w hp.s[ lV m bwjvg dHhVJ } B'cg dwhj wis[ lV m<br />

\Ijs i,tS rjvg e,v h{@ Rpl lq[G bwjvg sv bj;jsg s[ w"qg f+rjdVbJ<br />

sg uqja hp.sg lg| dHhVJ B'cgbJ sj vgci lisji lp.si dl>z qugnj<br />

hp.sj lg m dHw rji dHh siWji ljdhW q,oj B[wS debj aJ dHw l[rjsji<br />

V[ #B'cg W,yj hjH[ hjH[$ wdh ds,aj m Mu dHh' duh[ Vjbi[ bwjvg bjq<br />

yg` ?jvlj sgrjVgbJ s[ drip,Z vejdHbj wis[ lV m fi us'G dHh<br />

Vjbij lisji lp.si dl>z qugngH[ drip,Z siWji ljdhW sg fdiwiqj<br />

dry v,eS sj qjlBi ajij dl>z } faj v,ej@ u' Rpl rwa L+'qSg<br />

epispbjij f+W.Zw wq[Bg s[ f+ZjV lV aJ RphVJ V[ Rpl l[rjsji } V"wig<br />

a'G w,T ds,aj m<br />

lisji qugngH[ sj qjlBi ug } `'V bjdHbj dw Rpl l[rjsji<br />

} Vj w,DdTbj ujr[ m qjlBi ug V[ b,De'G urjW ds,aj dw L+'qSg wq[Bg<br />

sj f+ZjV q{G hJ m f+W.Z wiVj q[ig d;>q[rjig h{ m dwl[ dl,t sg siWji<br />

ljdhW bjH[ sg w'Hg wiqyjig W[dH;ag wi[@ q{G WisjLa Vhk wi lwsj m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


318<br />

epiqda ejcg ijh<br />

lisji qugngbj qjlBi ug w'v dl,t dqLVig wjvu fp,u eH[ a[ wdhS<br />

v,De[ dw q{G dHh WisjLa Vhk wi lwsj dw q{G siWji ljdhW q,oj B[wS<br />

ujrJ a[ dHw QigW } V"wig a'G wTrj bjrJ m qjlBi ug V[ dwhj dw<br />

dHh l[rjsji dHw ai%J Whjv h' lwsj h{ dw q>ug ljdhW sgrjV lq[G<br />

q{G Wa"i L+'qSg wq[Bg s[ f+ZjV s[ bjf w'v'G l[rjsji sg dHl eplaj?g<br />

sg qpbj`g q>eJ a[ aplk fWdvw a"i $a[ q{} qpbj` wi' aJ dw b,De'G<br />

dwl[ l[rjsji } siWji ljdhW bjH[ dwl[ dl,t sg a"hgV wiV sg upib,a<br />

Vj fr[ m l' dHl ai%J hg h'dHbj m dHh dvtS a'G Fjr h{ dw siWji ljdhW<br />

eH[ u[ dwl[ dl,t sg W[dH;ag h'r[ aJ dHl vHg L+'qSg wq[Bg s[ bdZwjig<br />

d;>q[rji hV m wg hpS rg h'i dryjiZjij i,tS rjvj dl,t dWVJ dwl[<br />

ci t"` s[ siWji ljdhW uj lwsj h{ ( u[wi Vhk aJ dHl sg d;>q[rjig<br />

duo[ L+'qSg wq[Bg $a[ h{@ Rpo[ f>ow wq[Bg rg Wy Vhk lwsg m<br />

f>ow wq[Bg } WC[ n.c[ dsv a[ dsqjQ a'G w.q v{Sj yjhgsj h{ m<br />

lqJ upCV sj h{@ Bp,BS sj Vhk m b,u~w,v% wHg W[or%gbJ hiwaJ F'v<br />

bSF'v ljcg dHh wq[Bg wi ihg h{ m dHhVJ W[apwgbJ e,vJ wjiV ljig<br />

w"q qpLdwv dry xl lwsg h{ m l.a uiV{v dl>z s[ dfaj WjWj u'de>si<br />

dl>z } yp,w w[ spVgbJ s[ ljhqS[ dl,tJ sj rjhs vgci f[L wgaj m<br />

d?bjvjaJ sj dHwlpi Vj h'S wi w[ blJ Rpl s[ d?vj` dWbjV sjeS[<br />

LpiP wi ds,Da[ m W;pie vgci } t,uv~?pbji wi w[ df>c i'c[ fpyj ds,aj m<br />

dHl[ ai%J FjHg epis[r dl>z } bwjv a?a sj uo[sji ojdfbj<br />

debj m dHl epiP dfbji[ Vjv rg f>ow wq[Bg sg Vj WS bjHg m FjHg<br />

epis[r dl>z V[ f>ow wq[Bg s[ q{GWiJ } bwjv a?a f[L h'S vHg hpwq<br />

ujig wgaj m f[L aJ h' eH[ fi N,B ?jdvlajV sj b{vjV wi w[ dtlw<br />

eH[ a[ dHh dryjij u[v% sgbJ lgtJ df,DA[ dHl[ xp,B wjiV c,Ddwbj algh[<br />

N,v dihj h{ m f+'`{li siLV dl>z } L+'qSg wq[Bg V[ f>ow wq[Bg sg lvjh<br />

Vjv bwjv a?a ljdhW sj uo[sji ojdfbj m liW,a ?jvl[ s[ lqjeq<br />

dry f+'C%aj rg wirj vHg eHg m dl>z ljdhW siLV dl>z V[ WdvRP<br />

lBji bjfi[LV Wjbs dl,t w"q } bjfSj drilj l.FjvS vHg wgiaV<br />

ijhk f+[dibj m dHl[ ai%J liwji s[ bjH[ sPaJ } bjfSgbJ svgvJ ijhk<br />

wgdvbj m RphVJ LiZjvPbJ dr,Dy'G wHgbJ V[ dl,tJ $a[ h' ih[ sqV y,wi<br />

} ?aq wiV vHg Fjia liwji $a[ sWjb fjdHbj a[ dWbjV rg ds,Da[ m<br />

lPNrjV W.s[ s[ uo[sji WSV $a[ w"q V[ lp,t sj ljh dvbj a[ wpN bjl<br />

W,Ng m Rpl } rg blk liwjigbj@ drwjRP bjds d?ajW s[ w[ W[dH,;a<br />

wgaj a[ ;giwfpi bjfS[ df>c fhp.yj ds,aj m epiyiV dl>z B"hCj a[<br />

f+wjL dl>z Wjsv upNjiPbJ s[ lqiow lV a[ bjfS[ dWbjVJ ijhk dl,tJ<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


wpilg sj q'h A,Dc'@ epiP s[ vC v,De')<br />

319<br />

$a[ h' ih[ ;pvqJ sg dVt[Zg wiV wiw[ u[v%k c,w ds,Da[ eH[ m RphVJ }<br />

f>o dr,Dy'G A[wS v,De[ blJ wpN Vj l'dybj m lisji wjWv dl>z } Q,sjig<br />

sj `arj s[ w[ bjfS[ spLqSJ sg vjHgV dry tCj wi ds,aj m ip,DdlbJ<br />

} dq,ai WSjRpS sg WujH[ blk RphVJ } spLqVJ s[ w{Gf dry Z,wg<br />

uj ih[ hJ m dHh w'Hg dlbjSf Vhk m<br />

dul f>ow wq[Bg sj 26 uVrig@ 1987 } b{vjV wgaj debj<br />

lg_RphVJ dr,Dy'G s' de+`aji hV a[ dHw Lhgsg fj yp,wj h{ m f>u fPi[<br />

wiV vHg bjfS[ hqd?bjv Vjq;s wi w[ f>o sg VpqjdH>sg wiV sj<br />

sjbrj wiV rjvg e,v hjl'hgSg h{ m dHh aJ #bjf[ q{G i,ug fp,ug@ bjf[<br />

q[i[ W,Dy[ duRPS$ rjvg whjra h{ m A'B[ q'B[ d?bjvJ s[ drawdibJ wjiV<br />

W.sPwJ w,Tg dxiVj dwZi sg Whjsig h{ ( lj} ljdibJ } l'ySj yjhgsj<br />

h{ m<br />

dwl dwl } i'HgH[@ dHo[ aJ bjrj hg RPdabj ujfsj h{ m lji[ hg<br />

u,Do[sji WSg dxis[ hV m w"q sj l[rjsji w'Hg V;i Vhk bjMsj m y"Zi<br />

sg Fp,t V[ dl>z ljdhWjV s[ RpKy[ lp,Dy[ dwisji } rg L,wg WSj ds,aj<br />

h{ m ws[ lqJ lg dHhVJ epiP l.rjdibJ sj ldawji epiP WjW[ a'G sPli[<br />

V.Wi $a[ h'dHbj wisj lg m dHh rg xp,B sg svsv dry xl w[ idh<br />

eH[ hV m dHo[ rg #zi w' bje veg zi w[ dyijQ l[$ rjvg e,v Tp,wsg<br />

h{ m l.eaJ ngw fp,AsgbJ hV dw dl>z ljdhWjV dli u'C w[ aJ W{n<br />

Vhk lws[ a[ f>o } dwr[G dHw,nj wi lws[ hV (<br />

w"q s[ qphjdSM ) epiP sj rjlaj h{@ w"q } h'i ?pbji Vj wi' m<br />

ljig w"q sj df>cj f,DdAbj h'dHbj h{ m u[wi ngw l[Z Vhk s[ lws[ aJ<br />

z,DB'~z,B dHw sPli[ sgbJ v,aJ Vj dt,Dy' m ZdCbJ } A,Dc'@ epiP s[ vC<br />

v,De' m ZdCbJ s[ vC v,e w[ w"q sgbJ W[CgbJ dry r,DB[ fjRpS[ epiqda<br />

Vhk m epiqda@ dabje a[ wpiWjVg q>esg h{ m dHh rjiaj q[i[ sptg dhis[<br />

dr,Dy'G RpKng h{ m Fp,vJ yp,wJ sg qpbj`g s[Sg m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong><br />

\s[l f+s[l@ 11!12!1987|


q[ig qJ qi eHg@ apqV[ dwbj wgbj (<br />

NPng e,v } dw>Vj rg WSj l.rji w[ a[ l,y sj qpv.qj yjC% w[<br />

f[L wgaj ujr[@ dHw Vj dHw dsV NPn s[ W,sv x,B w[ l,y sj lPiu<br />

;iPi yqwJ qjisj h{ m 1984 dry dl,tJ s[ h'H[ wav[bjq $a[ fisjf'Lg<br />

wiV vHg a[ bjfS[ ljog ep.dcbJ } WyjRpS vHg qihPq ijugr eJZg<br />

V[ wHg fjfC r[v[ a[ wHg wdqLVJ sj T"Ge iyjdHbj m b>a l,y f+eB<br />

h' w[ hg dihj ^<br />

wPC dVtpB[ VjVwj YCdw ldy ihg mm \f>Vj 953|<br />

epiWjSg s[ qhJrjw sg bB,v l,yjHg dHw r[iJ x[i spVgbJ ljhqS[<br />

Ziq sjl Ljlaig V[ bjfS[ dWbjV ijhk f+eB wgag h{ m<br />

#q[ig qJ qi eHg@ apq V[ dwbj wgbj ($ ijugr eJZg V[ bjfSg<br />

qJ L+gqag eJZg sg h'Hg h,Ddabj wjiV Fjrpw h' w[ bjfS[ ljog wJeilg<br />

vgciJ fjl'G 31 bwaPWi@ 1984 } ds,vg H[bif'iB $a[ fhp.ydsbJ lji<br />

hg fp,DdAbj lg m lrjea wiaj fjiBg dry Fea@ BjHgBvi@ qjwpV@<br />

biupV sjl bjds vgciJ s[ Vjq ?jl riSVI'e hV m dVif,t a[ Q{i<br />

dl,t uo[W.sgbJ V[ u' dif'iBJ f[L wgagbJ ba[ a,o f=eB wga[ lV@<br />

Rph i"GeB[ tC[ wiV rjv[ lV m dHhVJ dif'iBJ dry Rpfi dvt[ wJeilg<br />

vgciJ a'G dHvjrj wHg h'i dliw,T wJeilg vgciJ s[ Vjq a[ fa[ rg<br />

siu wga[ eH[ lV m #apq V[ dwbj wgbj ($ dl,tJ sj wav[bjq wijRpS<br />

vHg Ziq sjl Ljlaig bVplji ijugr sj dl,Zj dHLjij lg m dHl e,v<br />

sg fpLBg dHhVJ wjavJ sg up.cvg a'G WjQg h'H[ Ziq sjl Ljlaig<br />

V[ bjfS[ dHw dWbjV dry@ duhCj dw uV~l,aj b?Wji@ Vrk ds,vg<br />

ajig? 16 qHg@ 1991 s[ b>w dry Adfbj@ wgag m dHl dWbjV sgbJ<br />

wjfgbJ #dl,t `'iq$ Vrk ds,vg rjdvbJ V[ bjq v'wJ sg ujSwjig vHg<br />

r.cgbJ lV m dHl[ dWbjV } bjZji WSj w[ sjl V[ wpN laiJ dvt w[<br />

bjfS[ fjnwJ Vjv d?bjvja lJN[ wiV sj IaV wgaj h{ m dHl[ dWbjV<br />

sg wjfg dHl hov[ v[t dry b,De[ s[ dihj hJ m<br />

dH>sij eJZg sg h,Ddabj Wjbs ds,vg a[ s[L s[ sPli[ dh,DdlbJ dry<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


q[ig qJ qi eHg@ apqV[ dwbj wgbj(<br />

321<br />

h;jiJ W[epVjh dl,tJ } rdhLgbjVj T.e Vjv lqPhw a"i $a[ wav wgaj<br />

debj m bqV a[ wj}V s[ ijt[ fpvl b`liJ V[ dl,tJ sg i,Ddtbj wiV<br />

sg WujH[ ?ps xC w[@ W[hdobji[ wi w[ ep.dcbJ a[ wjavJ s[ hrjv[ wgaj m<br />

qjlPq W,Dy[ d;>sj uvjH[ eH[ m h;jiJ qpdBbjiJ s[ lphje dsV sgrk<br />

vp,DB[ eH[ m wi'CJ ipdfbJ sg ujdHsjs vp,Bg eHg uJ b,e vj w[ VLB<br />

wgag eHg m dHh ljwj H[Vj dFbjVw a[ I'uVjW,Z lg dw dHl } dvtS<br />

v,DdebJ wvq } w.WSg dAC f{Gsg h{ m<br />

fgfv; IPVgbV `ji c{q'wi[dBw ijHgBl ba[ fgfv; IPVgbV<br />

`ji dlrv dvWiBg; 1984 r,Dv'G Afg dif'iB #s'Lg w"S hV$ dr,Dy'G<br />

fjnwJ sg dsvylfg vHg wpN BPwJ f[L hV m Ijs i,tS rjvg e,v h{<br />

dw dHh dwajW Fjia liwji s[ hpwq Vjv wHg ljv ;Wa ihg m dlbjS[<br />

bjts[ hV@ l,yjHg l" fCs[ fjC w[ rg f+eB h' uJsg h{ m fjW.sg v,eS<br />

s[ WjruPs rg dHh dwajW h,Do'~h,og s[lJ a[ f+s[lJ dry fhp.y eHg lg m<br />

Ljlaig s[ dWbjV V[ duo[ dHl dif'iB sg fpLBg wgag h{@ Rpo[ wJeil<br />

fjiBg sg d`iwP fjdvlg } rg V.ej wi ds,aj h{ m dHhVJ uVaw uqhPig<br />

l.lojrJ sg berjHg uldBl lgwig@ uldBl ajiwp.c[ rie[ wj}VsjV<br />

a[ iuVg wpnjig rie[ f+dl,Z f,aiwjiJ V[ wgag lg m dHhVJ dif'iBJ<br />

} dabji wiV rjv[ lji[ dh>sP rgi lV m Z.V hV dHh v'w@ duhVJ V[<br />

spVgbJ ljhqS[ WQ{i dwl[ ci s[@ s'LgbJ s[ Vjq ba[ fa[ dvt w[<br />

dwajWg iPf dry f[L wgaj h{ m fi Whp~deSag sg l'y d`iwP h' ujSg<br />

z,B~deSagbJ vHg dwl[ lq[G ?aiVjw WS lwsg h{ m<br />

1 a'G 10 Vr.Wi aw wgag uJy s"ijV wq[Bg dHl dl,DB[ $a[ fp,ug<br />

dw ds,vg ba[ dHl s[ bjl fjl sgbJ WlagbJ dry dl,tJ drip,Z h'Hg<br />

dh>lj L+gqag eJZg sg h'Hg h,Ddabj a[ bjq uVaj r,Dv'G sp,t a[ Qp,Dl[<br />

$y fjevfS sj bjf~qphjij f+eBjb hide; Vhk dur[G dw liwji<br />

r,Dv'G uajRpS sg w'dLL wgag eHg m liwjig sjbdrbJ s[ RpvB dHh<br />

lF wpN I'uVjW,Z aigw[ Vjv u,Do[W.s wgaj debj@ dul dry wJeil<br />

\bjHg| s[ bdhq dlbjlasjV a[ f+W.Zwg bdZwjigbJ s[ hpwq $a[ ujS<br />

WpN w[ wgagbJ wpajhgbJ s[ wjiVjq[ qp,t a"i $a[ Ljdqv lV m dHl dh>lj<br />

} drbjfw f,Zi $a[ wJeil \bjHg| sg hwPqa rjv[ ijuJ dry dH,Dw'<br />

T.e Vjv uo[W.s wgaj debj m<br />

dHl dry bjq v'wJ sg dl,Zg LqPvgba aJ Whpa z,B lg@ le'G<br />

dHl dh>lj dry dh,lj v{S rjv[ qp,t a"i $a[ hjwq fjiBg s[ hqjdHag<br />

ba[ lqju dri'Zg bVli lV@ duhVJ sg berjHg ba[ qss hjwq<br />

fjiBg s[ ujS[~fAjS[ wjiwp.V wi ih[ lV m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


322<br />

epiqda ejcg ijh<br />

ijul,aj s[ VL[ dry cp,DW[ ujWi a[ d`iwP B'v[ dry xp,B f{ ujS<br />

wiw[ dHhVJ dr,Dy'G hg dHhVJ s[ zi sj F[ag Ziq sjl Ljlaig V[ bjfSg<br />

yqCg WyjRpS vHg lji[ NPn sj FJcj ijugr b{Gc w.fVg dli F.dVbj<br />

h{ m dh>lj s[ fpujig Ljlaig } dHv{wLV lq[G wJeil dBwB Vhk dqdvbj<br />

lg m LjdHs dHl[ e,v a'G dyC w[ dl,tJ Vjv rjfigbJ zBVjrJ sj r[irj<br />

s[ dihj ] m Ziq sjl Ljlaig tp,v%[ LWsJ dry s,lsj h{ dw Vr.Wi $84<br />

s[ s.debJ dry ds,vg dry dl,tJ } qirjRpS vHg hid*LV vjv Fea@<br />

uesgL BjHgBvi@ vdva qjwpV@ l,uS wpqji@ biuV sjl@ y"Zig<br />

WvWgi dlhp.@ e.ej lhjdH W{irj a[ wpN fpdvl bdZwjig d;>q[rji lV m<br />

dH>sij eJZg sg h,Ddabj s[ hjsl[ r[v[ ijugr eJZg ds,vg dry Vhk<br />

lg m ijLBifag debjVg ;{v dl>z dH>sij eJZg } s[tS vHg hlfajv<br />

fhp.dybj m bjHg!b{V!H[! qjidwB w'v Rpl sg e,cg $a[ f,oi fH[@ duhCj<br />

dw biuV sjl V[ wirjdHbj lg@ ;{v dl>z zWij debj m bipS VdhiP<br />

Rpl s[ Vjv bjv dH>cgbj q{cgwv dH>lBgdyRPB sg y"og q>Dd;v $a[<br />

debj m Rpl V[ ;{v dl>z } dstjdHbj a[ dwhj dw s[t' ljig ds,vg uv<br />

ihg h{ m lji[ dl,t uv ujH[Ge[ bei apqV[ ijugr eJZg w' f+ZjV q>aig<br />

Vj WVjdHbj m vp,B qji sg LpiPbja bjHg!b{V!H[! qjidwB dry Ljhsij<br />

a[ dxi BjHgBvi s[ zi s[ w'v h'Hg m dHl FgC dry Fjiag uVaj fjiBg<br />

s[ v'w rg lV m vp,B qji s[ w.qJ dry y"Zig WvWgi dlhp. a[ e.ej lhjdH<br />

W{irj b,De[ lV m fpdvl s[ v'w rg lV m fpdvl b`li b{y!lg! ujsr<br />

V[ tp,v% w[ vp,B wirjHg m b,De[ h'i dvtsj h{@ #H[w hg u{l[ w[l q[G Fea<br />

ug Fg h{G m H[w hg w[l q[G BjHgBvi h{G@ H[w w[l q[G l,uS wpqji b"i<br />

H[w w[l q[G Ziq sjl Ljlaig h{ m l,uS wpqji w' a' 1984 q[G ;qgV<br />

wg z'Bjv'G wg ru%j l[ dBwB Vhk dqvg m v[dwV dHV q[G s' b"i BjHgBvi<br />

q>aig WS eH[ m b"i q{GV[ RpV w[ wdhV[ l[ w'Hg bje Vhk vejHg@ dHl<br />

vHg qpN[ dBwB Vhk sgbj debj m$<br />

dHh ] Vr.Wi 1984 dry dl,tJ s[ Vi~l.zji sj tp,Ddv%bj h'dHbj<br />

wjvj dy,nj m dHl dy,Dn[ } Rph W.sj t'v% dihj h{ dul RpKa[ RphVJ s.debJ<br />

dry Ljdqv h'S sj s'L h{ m dHl sg fpLBg dH>cgbV b{wlf+{l f[fi ajig?<br />

6 Vr.Wi@ 1984 dry dHl ai%J wisj h{ m Rpfi s,Dl[ vgciJ s[ `ljsJ<br />

dry h,o h'S sg fpLBg Wjbs dry Rps'G dqvg us'G wJeil \bjHg| s[<br />

dHh' b{q!fg;! da>V yji Vr.Wi } dhijla dry vH[ qpuiqJ } ApcjRpS<br />

vHg fpdvl $a[ sWjb fj ih[ lV m 5 Vr.Wi@ 1984 } Ljlaig V[ wi'v<br />

WjQ ojS[ uj w[ fpdvl s[ d?vj` i'l f+eB wgaj dw RphVJ V[ vp,Bqji<br />

sj qjv Wijqs h'S $a[ dhijla dry vH[ v'wJ Vjv spi~drrhji wgaj<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


q[ig qJ qi eHg@ apqV[ dwbj wgbj(<br />

323<br />

h{ m RphVJ dsVJ dry hg wJeil b{q!fg! b{y!w[!b{v! Fea V[ wHg<br />

f[Ljri qpuiqJ } ApcjRpS sg w'dLL wgag@ duhVJ } eJZg Vei sg<br />

fpdvl V[ de+`aji wi dvbj lg m f,aiwji wpvsgf VHgbi a[ v.cV<br />

dry idh yp,Dw[ dH>cgbV hjHg wdqLV V[ qjiy 1985 dry dvdtbj lg<br />

dw liwji Qva fjl[ apig h'Hg h{ m f>ujW s[ qlv[ sj h,v v,FSj yjhgsj<br />

h{ m dHh f>ujW sj qlvj Vhk @ dHh dl,tJ sj qlvj h{ m Rph aigw[ v,FS<br />

sg w'dLL h'Sg yjhgsg h{@ dul Vjv dl,tJ } qpC w"qg qp,t~vdhi dry<br />

ldhI'eg WSjdHbj ujr[ m dHl rwa dl,tJ s[ u;Wja rvP.Zi[ h'H[ hV m<br />

Rph bjfS[ bjf } ;vgv a[ W[dH;,a h'H[ qdhlPl wis[ hV m A[ ljv<br />

Wjbs hjvja Rph' duh[ hg hV@ Fjr Whp~deSag r,Dv'G wga[ uj ih[<br />

drawi[ a[ ;pvqJ sj dl,t dLwji h' ih[ hV m<br />

y.cgeC% f>ujW dry Ljdqv wiV Vjv uJ sdibjrJ s[ fjSg sj<br />

NeCj lpfigq w'iB } s[S Vjv uJ bV.sfpi ljdhW s[ qa[ RpKa[ yiyj<br />

wiV Vjv dl,tJ } dq,ai Vhk WSjdHbj uj lwsj m u[ dHh qh,arfPiV<br />

qlv[ l+g siWji ljdhW@ b>Ddq+ali $a[ h'H[ `"ug hqv[ a'G fdhvJ h,v<br />

wiV sg w'dLL wgag uJsg aJ LjdHs dl,tJ sg al,vg h' uJsg@ f+>aP<br />

Fjia liwji sg d`iwP Vgag a[ l"C[ d?bjvJ wjiV wHg Vhk@ y.e[ y.e[<br />

yJl epbjH[ uj yp,Dw[ hV m dl,t dHl rwa s[l Vjv'G r,t h' w[ spVgbJ<br />

dry idh ih[ hV m RpV%J sgbJ dLwjdHaJ r,Z ihgbJ hV a[ RphVJ sg<br />

l'y ?jdvlajV s[ Vpwa[ $a[ w[Gsdia hp.sg uj ihg h{ m<br />

Fjiag uVaj fjiBg a[ wJeil fjiBg f>ujW sj qlvj vjb b{Gc<br />

bjici sj qlvj lqNg W{ng h{ a[ dHl qlv[ } h,v wiV vHg f>ujW<br />

} dqvBig s[ hrjv[ wi ds,aj debj h{ m qV'drdebjVw t'u Vjv aJ<br />

LjdHs dHl qlv[ sj w'Hg h,v dVwv bjr[ f+>aP e'vg@ ldoag } lpZjiV<br />

sg WujdH h'i drejC w[ i,t s[r[eg m dHh q[ij f,wj IwgV h{ m<br />

wdqRPdVlB fjiBg a[ wJeil fjiBg sg FjHgrjvg wHg ljvJ a'G<br />

y,vsg bj ihg h{ m LjdHs l'rgba IPVgbV s[ Bp,BS wjiV b,u<br />

wdqRPdVlB fjiBg sg l'y dry aWsgvg bj ihg h{ m Lpwi h{ b,u<br />

braji dl>z qvh'aij f++dl,Z wdqRPdVlB vgci V[ wpN fa[ sgbJ e,vJ<br />

bjfS[ v[t ijhk s,lgbJ hV m Fjiag liwji } dHV%J d?bjvJ } bjZji<br />

WSj w[ e,v b,De[ a'iVg yjhgsg h{ m qvh'aij dvtsj h{ ^ ##w[Gsig liwji<br />

f>ujW lq,Ddlbj s[ ijulg h,v vHg Rph lF fdhv wsqgbJ wi[ duhVJ<br />

Wji[ qpC qpC dryjiJ $a[ IwgV~shjVgbJ h'HgbJ hV m f>ujW Vjv dVbJ<br />

wga[ dWVJ ba[ api.a wga[ dWVJ Vj v'wJ sj drLrjl du,Ddabj uj lwsj<br />

h{ ba[ Vj hg f>ujW sg ldoag lpZjig uj lwsg h{ m b,u w[Gsi dry<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


324<br />

epiqda ejcg ijh<br />

wJeil liwji h{ ba[ hdibjS[ dry rg m u[ f>ujW lq,Ddlbj dHw w"qg<br />

lq,Ddlbj h{ aJ w[Gsi dHl ldfdiB dry wjirjHg wi[ ba[ hdibjSj<br />

liwji } rg ngw dsLj r,v a'i[ m w[Gsi dryji[ej dw Rpl V[ f>ujW<br />

Vjv dw>V[ f+LVJ RpKa[ bdVbJ wgaj h{ ( qsijl ajdqvVjcP } debj@<br />

W.WHg qhJijLBi }@ fi y.cgeC% f>ujW dry Ljdqv wiV a'G<br />

bdVbjwjig wiV vHg Vr[G a'G VrJ WhjVj v,DdFbj uJsj h{ m<br />

d`iwjf+lag sj rg bjlij dvbj uJsj h{ m f>ujW a'G Wjhi idh>s[ f>ujWg<br />

W'vs[ dHvjdwbJ Wji[ wdqLV sg e,v q>V w[ rg Rpl RpKa[ ijugr<br />

v"Ge'rjv lqN"a[ Rpfi.a ba[ WiVjvj q>aig q>cv s[ lq[G rg yp,f~ljZ<br />

vHg eHg m b,u wjr[ig Vsg s[ fjSgbJ s[ drrjs lq[G w[Gsi sg Vgag<br />

h'i h{ a[ lavpu~dWbjl s[ fjSgbJ sg r.c lq[G h'i lg m dHl drrjs<br />

} w[Gsi V[ lpfigq w'iB s[ lfpis wiV sg q>e q>VS a'G vejaji<br />

dHVwji wgaj h{ m f>ujWg W'vg } dwM Vj hdibjSj@ dhqjyv f+s[L<br />

a[ ds,vg dry sPug W'vg sj siuj ds,aj ujH[ ( wg w'Hg svgv uJ blPv<br />

dHl s[ drip,Z ds,aj uj lwsj h{ ( dwM Vhk Vr.Wi 1984 sg wav[bjq<br />

s[ qpt s'LgbJ } l;jrJ ds,agbJ uJsgbJ ( dwMdw dH>wj s[ wHg r,Dc[<br />

V[aj wlPirji hV m dHVlj` s[ awjd;bJ a'G Rpfi l"C[ fjiBg lpbjio<br />

hV u' w'Hg qpVjdlW wjirjHg Vhk h'S ds>s[ m dHh' hg Vgvj ajij<br />

bjfi[LV sg e,v h{ m dl,tJ s[ ;?qJ RpKfi qv%q vjRpS sj ;WjVg uq%J<br />

?iy WCj wgaj uJsj h{@ ?jl wiw[ us'G r'BJ sg v'C hp.sg h{ m$$<br />

braji dl>z qvh'aij V[ e,vJ ngw dvtgbJ hV@ f+>aP Rps'G us'G<br />

fjSg dliJ a'G RpKfi v.z apdibj m q{} lqN Vhk bjMsg dwl dwl e,v<br />

$a[ dl,t w"q dHV%J t,si~f'L wJeil a[ d`iwP dh>sP uo[W.sgbJ $a[ dHaWji<br />

wi[ m qhjaqj eJZg@ VdhiP bjds dh>sP vgciJ a'G v{ w[ b,u aw s[ vgciJ<br />

V[ du>V[ rg dl,tJ Vjv rjbs[ wga[@ dwl[ dHw } rg fPij Vhk wgaj m<br />

ljdibJ a'G bjV[~WhjV[ wi w[ qp,wis[ bj ih[ hV m dl,t hg Vhk@ qplvqjV<br />

ba[ h'i z,B~deSag s[ v'w bjfS[ bjf } Fjia dry blpi,Ddtba<br />

lqNs[ hV m dxi rg q{G lqNsj hJ dw cp,Dv%[ W[i dHw,Dn[ wga[ uj lws[<br />

hV u[wi dl,tJ sgbJ h,wg q>eJ fPigbJ wi ds,agbJ ujS m dHh bB,v<br />

l,yjHg lqNSg yjhgsg ] m f>ujW sj qlvj Rps'G aw h,v Vhk h' lw[ej@<br />

du>Vj dyi dl,t w"q sg al,vg Vhk wirjHg uJsg m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong><br />

\s[l f+s[l@ 31!1!1992|


WjWig qldus<br />

1528 Hglrg } qpQv WjsLjh WjWi V[ Fjia s[ lPWj RpKai f+s[L<br />

s[ Ldhi bIp,DdZbj dry dHh qlga Whpa ZV ?iy wi w[ b,v%j ajbvj<br />

sgbJ ?pLgbJ v{S vHg WSjHg lg m dHdahjlw f,Dt'G dHh Ldhi lsgbJ<br />

a'G dh>sPbJ vHg dHw qhjV agio lqdNbj uJsj bj dihj h{ m dh>sPbJ<br />

s[ qhjV V[aj@ i,Wg braji l+g ijq y.si ug V[ dHl Ldhi dry a=[a[<br />

upe dry uVq dvbj lg m dHl e,v } rg biWJ riL h' yp,Dw[ hV@ dwMdw<br />

dHw up,e sg Rpqi biWJ tiWJ uJ bSdeSa Wil hp.sg h{ m dh>sP<br />

dqdohjl qpajdWw s' up,e Wga yp,Dw[ hV a[ dHl lq[G wvupe sj fdhij<br />

h{ m dHl vHg dVly{ wi w[ Vhk bjt lws[ dw WjWig qldus rjvg<br />

ue%j l+g ijq y.si ug sj uVq blojV h{ uJ ijq y.si ws[ f{sj h'H[<br />

rg lV m dHl lq[G bIp,DdZbj sg wpv bjWjsg f>ujh h;ji ] ba[ da>V<br />

h;ji a'G RpKfi dh>sP~q>si hV m dh>sPbJ sj drLrjl h{ dw dHh qldus<br />

WjWi V[ q>si } Tjh w[ WSjHg lg m hpS dh>sP bjt ih[ hV dw dHh<br />

WjWig qldus dh>sPbJ $a[ ;pvq s[ wdhi sg dVLjVg h{@ dHl vHg dHl<br />

} Tjh w[ ijq ug sj q>si RpljiVj yjhgsj h{ m qplvqjV bjts[ hV<br />

dw lsgbJ a'G WSg qldus } Vhk TjhpSj yjhgsj@ dwMdw dHh RphVJ<br />

s[ dril[ a[ dHdahjl Vjv l.W.dZa h{ m ?{i@ dHh NeCj dHw lsg a'G<br />

ydvbj bj dihj h{ m `i.eg liwji V[ dHl NeC[ } Z,ptsj hg idhS<br />

ds,aj dwMdw RphVJ sg Vgag hg #fjC' a[ iju wi'$ sg lg m<br />

hpS dHl[ WjWig qldus sj qlvj hg dh>sP qpldvq `ljsJ sj wjiV<br />

WS dihj h{ m Fjiag VuPqg f>DdcaJ V[ 9!45 lr[i[ ajig? 30!10!90 dsV<br />

q>evrji WjWig qldus } TjhpS sj LpF qhPia w,DdTbj lg m dHl sg<br />

fPiag vHg h;jiJ hg dh>sPbJ V[ Zjrj W'v ds,aj m fpdvl } e'vg yvjRpSg<br />

fHg m wHg q"aJ h' y,pwgbJ hV@ Ldhi dry wid`RP vej ds,aj debj m<br />

Fjia s[ h'i rg wHg Ldhi dh>sP qpldvq `ljs sg vf[B dry bj yp,Dw[<br />

hV m dHw fjl[ dh>sP avrjiJ@ W.sPwJ a[ da=LPvJ Vjv lu Zu w[ Wui.e<br />

Wvg s[ Vjhi[ vj w[ qplvqjVJ sj ?PV fgS $a[ apv[ W{n[ hV@ sPli[ W.V[<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


326<br />

epiqda ejcg ijh<br />

qplvqjV rg #b,v%j hP b,v%j hP$ wis[ qpwjWv[ vHg dabji hV m Fjiag<br />

liwji@ fpdvl a[ dqvBig sg qss Vjv dHl sptJa } BjvS sj IaV<br />

wi ihg h{ m dHl NeC[ V[ Fjiag dlbjla dry upbji FjBj v{ bJsj<br />

]m Fjiag uVaj fjiBg duhCg dw bjfS[ bjf } dh>sPbJ sg f+dadVZ<br />

lqNsg a[ btrjMsg h{@ V[ Fjiag fjivgq{GB dry uVaj fjiBg }<br />

ds,ag lf'iB rjfl v{ vHg h{ m Ijs i,tS rjvg e,v h{ dw uVaj fjiBg<br />

dul sj qptg rg!fg! dl>z fijHgq qdVlBi h{@ V[ Fjiag uVaj fjiBg<br />

duhCg dw dVi'v dh>sP d`iwjf+laJ sj B'vj ] ba[ wdqRPdVlB fjiBgbJ<br />

sg qss Vjv l{GBi dry bjfSg liwji wjdHq wgag lg m Fjiag uVaj<br />

fjiBg qldus } hi hjva dry deij w[ q>si RpljiVj yjhp.sg h{ fi<br />

uVaj fjiBg #lgVj;'ig$ s[ h,w dry Vhk m w[l w'iB dry h{ m rg!fg!<br />

dl>z bjtsj h{@ w'iB s[ `{lv[ sg Rpcgw wiVg yjhgsg h{ uJ ljigbJ<br />

dZiJ W{n w[ `{lvj wi v{S m f>+aP Fjiag uVaj fjiBg dh>sPbJ sg<br />

Whp~deSag wjiV bjfSj `{lvj n'lSj yjhp.sg h{ m qplvqjV fjiBgbJ<br />

rg dHl Wji[ yp,f Vhk m v.cV a'G dVwvs[ RpisP s[ b?Wji u.e ajig?<br />

30!10!90 s[ fdhv[ l`[ $a[ dvdtbj h{ ^ #spVgbJ sg dHlvjq sg lJNg<br />

VpqjdH>sj fjiBg dul sj h{KcwpbjiBi u,sjh h{@ V[ Fjia liwji }<br />

rjidV>e ds,ag h{ dw qplvqjVJ sg WjWig qldus } TjhpS sj qavW<br />

qplvqjVg dril[ } aWjh wiVj a[ qplvqjVg Zjidqw h,wJ $a[ hqvj<br />

lqdNbj ujr[ej m dHl vHg Fjiag liwji } l{wpvi Vgag $a[ hg f+f,w<br />

idhSj yjhgsj h{ m<br />

Fjia dry dh>sPbJ sg bjWjsg 70 wi'C ] a[ qplvqjV 10 wi'C<br />

hV m Fjiag uVaj fjiBg@ dLr l{Vj@ ijLBigbj l[rw l.z@ uVl.z<br />

ba[ dh>sP f+gLs w,BC dh>sP f+la fjiBgbJ Fjia dry tp,v% w[ #dh>sg@<br />

dh>sP@ dh>splajV$ sj f+yji wisgbJ hV m Fjiag uVaj fjiBg sg VjdHW<br />

lsi qhjijSg dl>Zgbj u{fpi@ tp,v%[bjq bjfS[ FjLVJ dry bjtsg h{<br />

dw Fjia dry z,B~deSag sgbJ w"qJ vHg w'Hg ue%j Vhk m wJeil<br />

fjiBg dry rg duhCg dw Zjidqw dVif,taj sj sjbrj wisg h{@ dHh'<br />

duhj d`iwP ;dhigvj b>l zplf{n wi yp,Ddwbj h{ m<br />

dHdahjl erjh h{ dw dHlvjq s[ qp,Tv[ u[aPbJ V[ q;%Wg u'L dry<br />

dh>sPbJ $a[ WC[ ;pvq wga[ m WCgbJ W[Liq a[ ldFbjhgV rZgwgbJ<br />

wgagbJ m Zjidqw blojVJ a[ q>siJ sg Vj w[rv fdr,aiaj hg F.e<br />

wgag@ le'G RphVJ } vp,DdBbj@ qPiagbJ a'CgbJ a[ RphVJ sj tpij~t'u<br />

dqBj w[ qldusJ WSjHgbJ m<br />

arjig? tjvlj s[ fdhv[ dh,Dl[ dry dvdtbj h{ ^ ##qdhqPs V[<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


WjWig qldus<br />

327<br />

dh>sPbJ s[ q>siJ } vp,DdBbj@ RphVJ s[ s[rdabJ sg W[dH,;ag wgag@<br />

qPiagbJ F.VgbJ ba[ dh>sPbJ } dsv t'v% w[ vp,DdBbj m RphVJ s[ q>siJ<br />

sgbJ ypejnJ a[ h'i wgqag ljqjV vjh w[ bjfSgbJ qldusJ RpljigbJ<br />

ba[ lujHgbJ m qPiagbJ s[ B'B[ wi w[ qldusJ s[ fjH[sjV WSjH[ m v,tJ<br />

agrgbJ a[ qisJ } wav wgaj m v,tJ } w{s wi w[ sjlgbJ a[ Qpvjq<br />

WSj w[ s' s' sgVji v{ w[ Q;Vg s[ Wj;jiJ dry r[dybj m Rpl lq[G<br />

cis[ dh>sP yp,fyjf ;pvq ldh ih[ lV uJ dHlvjq wWPv wi ih[ lV m$$<br />

WjWi sj iju 1526 Hg^ dry LpiP h'dHbj@ f+>aP dHl a'G 350 ljv<br />

fdhvJ hg awigWV ljij dh>splajV dHlvjqg hwPqa bZgV ydvbj<br />

bjMsj lg m WjWi s[ RpaijdZwjig f,Dw[ Ligba fl.s lV a[ dHlvjq<br />

} sPli[ ZiqJ s[ v'wJ $a[ uWi a[ ;pvq Vjv n'l ih[ lV m WjWi a[<br />

WjWj VjVw lqwjvg h'H[ m epiP VjVw fjdaLjh V[ WjWi s[ ;pvqJ sj<br />

VwLj bwjvg WjSg dry siljdHbj h{ ^<br />

u{lg q{ bjr{ tlq wg WjSg a{lCj wig debjVp r[ vjv' mm<br />

fjf wg u.E v{ wjWvhp ZjdHbj u'ig q>e{ sjVp r[ vjv' mm<br />

liqp Ziqp spdH Adf tv'H[ wPCp dxi{ fiZjVp r[ vjv' mm<br />

\f>Vj 722|<br />

tpijljV tlqjVj wgbj dh>splajVp cijdHbj mm<br />

bjf{ s'lp V s[Hg wiaj uqp wdi qpevp yCjdHbj mm<br />

H[ag qji fHg wivjS[ a{G wg sisp V bjdHbj mm \f>Vj 360|<br />

dHdahjlw a,oJ } qp,t i,t w[ blk wdh lws[ hJ dw qpQvgbj<br />

wjv dh>sPbJ vHg ;pvqJ@ uWiJ a[ alghJ Fdibj lg m dl,t epiP ljdhWjV<br />

a[ RphVJ s[ f{i'wji rg dHhVJ WjsLjhJ s[ ;pvqJ a'G Vj Wy lw[ m WjWi<br />

V[ epiP VjVw fjdaLjh } W.sg?jV[ fj w[ y,wg fghS sg qpL,wa sj<br />

hpwq ds,aj lg m epiP biuV a[ epiP a[Q Whjsi ljdhW } Lhgs wiV<br />

s[ hpwq dHhVJ ;jvqJ V[ ljsi wga[ lV m dl,tg s[ ap?q } ?aq wiV<br />

vHg hi aigwj ridabj m<br />

dHl l.siF dry v.cV a'G dVwvs[ b?Wji dH>cgf{Gc{GB dry<br />

31!10!90 dry Afg ?Wi fjnwJ vHg dsvylf h'r[eg m dq! q{wdeiw<br />

bI,pDdZbj a'G bjfSg dif'iB dry dvtsj h{ ^<br />

##dh>spbJ } lsgbJ aw faj Vhk v,e ldwbj dw WjWig qldus<br />

rjvg ue%j l+g ijq y.si ug sj uVq blojV h{ m 1949 dry dHw<br />

qplvqjV } Vqj; fC%dsbJ l+g ijq y.si ug s[ VruVq[ h'S sj wdiLqj<br />

ds,Ddlbj m N,B Wjbs hg ijq y.si ug s[ W,Dy[ rjvj Wp,a Rpl ue%j $a[<br />

lojdfa wi ds,aj debj m Rpl lq[G a'G awigWV dHw siuV dh>sP fpujig<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong>


328<br />

epiqda ejcg ijh<br />

rji' rjig vejaji ijq sg Ijs dry q>ai fC% ih[ lV m yp,f~yfga[<br />

hg qplvqjVJ V[ bjfSg Vqj; sg ue%j h'i WSj vHg m$$ dHh Vhk faj<br />

v,e ldwbj dw qplvqjVJ V[ cidsbJ ue%j Wsvg uJ ?pLg Vjv m ?{i@<br />

Rpfi dvt[ d?bjv V[ dh>sPbJ sg d`iwP ;dhVgba } Ldh ;iPi ds,ag m<br />

Fjia dry bt"ag v'wa.aiw iju h{ m hwPqa sg rjec'i<br />

Whp~deSag v'wJ s[ h,o dry bj ujSg wpsiag e,v h{ m qpvw dry<br />

Whp~deSag dh>sPbJ sg h{@ aJ hg d`iwjf+lag sj W'vWjvj rZ dihj<br />

h{ m z,B~deSag rjvgbJ w"qJ } bjfSg ldFbaj@ drilj a[ W'vg<br />

WyjRpS sj d`wi dfbj h'dHbj h{ m hi dlbjlg fjiBg Whp~deSag s[<br />

v'wJ fjl'G r'BJ v{S ?jai RpV%J } ?pL wiV sj IaV wisg h{ m dH>sij<br />

eJZg sg wJeil fjiBg V[ dh>sP r'BiJ } ?ppL wiV vHg dl,tJ s[ L+'qSg<br />

a?a l+g bwjv a?a ljdhW } Tjh T[ig wgaj m dl,tJ sj wav[bjq<br />

rg dh>sPbJ sgbJ r'BJ hdobjRpS sj IaV lg m dHl[ wpdBv Vgag wjiV<br />

ijugr eJZg fijHgq qdVlBi WdSbj a[ y.q sgbJ yvjHgbJ m<br />

hpS dHh' f,aj Fjiag uVaj fjiBg qplvqjVJ $a[ ;pvq Tjh w[<br />

t[vSj yjhp.sg h{ m s[t' RPn dwl wirB W{nsj h{ m<br />

rg!fg! dl>z sg liwji duhCg dw WjWig qldus } wjdHq i,tS<br />

s[ h,w dry h{@ cJrjc'v h{ m 7 Vr.Wi@ 1990 } Fjiagbj fjivgq{GB<br />

dry l+g dl>z } bjfSg Whpl.qag dstjRpS vHg ijLBifag V[ bjici<br />

wga[ hV m ujfsj h{ fjivgq{GB sg spWjij dHv{wLV br,L h'r[eg m<br />

ljij qpvw aWjhg s[ w.T[ $a[ bj tv'aj h{ m 200 a'G Rpfi v'w<br />

dh>sP qpldvq `ljsJ dry qji[ uj yp,w[ hV m Fjia a'G Wjhi rg qplvqjV<br />

s[LJ dry dHl sj bli x{v dihj h{ m W.evj s[L dry wHg dh>sP q>siJ<br />

} b,eJ vj ds,agbJ eHgbJ hV m wHg ue%j Api[Wj;g sgbJ rjisjaJ<br />

rg h'HgbJ hV m Fjia s[ u}Vg dh>sPbJ } Fp,vSj Vhk yjhgsj dw<br />

spVgbJ dry h'i Whpa lji[ qpvw hV duhC[ Fjiag qplvqjVJ s[ h,wJ<br />

sg ijtg vHg IP!b{V!Y! dry i"vj fj lws[ hV m dHl ai%J Vjv dh>splajV<br />

sg dH,;a } i'vS sj wjiV dh>sP hg WVSe[ m Fjia lji[ FjiagbJ<br />

vHg lJNj h{ m Fjiag uVaj fjiBg sg d`iwP Vgag qpvw s[ BpwC[ BpwC[<br />

wi s[r[eg m<br />

dl,t w"q sj dVif,t hg idhS dry Fvj h{ m ##H[wp dfaj H[wl w[<br />

hq Wjdiw$$ epiP fjdaLjh s[ siljH[ hpwqJ $a[ blk y,vSj h{ m dHl<br />

vHg dh>sP a[ qplvqjV ljc[ vHg ldawjiI'e hV m dl,t vgciJ } RPB~<br />

fBJe dWbjV s[S a'G l.w'y wiVj yjhgsj h{ m<br />

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.<strong>com</strong><br />

\s[l f+s[l@ 16!11!1990|

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!