arriskuak gobernatzeko proposamen konposizionala - Euskara

arriskuak gobernatzeko proposamen konposizionala - Euskara arriskuak gobernatzeko proposamen konposizionala - Euskara

from euskara.euskadi.net More from this publisher

26.08.2013 Views

Jakintza-arloa: Filosofia Arriskuaren eraketa dinamikak: arriskuak gobernatzeko proposamen konposizionala Egilea: HANNOT RODRÍGUEZ ZABALETA Urtea: 2007 Zuzendaria: ANDONI IBARRA UNZUETA Unibertsitatea: UPV/EHU ISBN: 978-84-8438-197-6

Jakintza-arloa: Filosofia

Arriskuaren eraketa

dinamikak: arriskuak

gobernatzeko

proposamen

konposizionala

Egilea: HANNOT RODRÍGUEZ ZABALETA

Urtea: 2007

Zuzendaria: ANDONI IBARRA UNZUETA

Unibertsitatea: UPV/EHU

ISBN: 978-84-8438-197-6

Hitzaurrea

Urte asko (kasu batzuetan beste batzuetan baino gehiago, egia esan) joaten

dira norbaitek tesia egitea erabakitzen duenetik tesia bukatzera iristen den arte.

Tarte horretan hasierako ideiak edo tesiak gorabeherak paira ditzake; azken

buruan, zaila da tesiak, aurrera egin ahala, hartuko duen norabide zehatzaren

berri aldez aurretik izatea, ikerketak, azken buruan, aurreikusi gabeko arazo

edo oztopoak (beharrezkoak eta mesedegarriak direnak, beste aldetik)

mahaigaineratzen baititu etengabe. Baina horretan datza ikerketa lana, zertan

bestela.

Niri dagokidanean, zientziaren eta teknologiaren arriskuen azterketa

filosofikoari (hau da, eluzidatzaileari) ekingo niola erabaki nuenean, arriskua

jarduera horien ulermen egoki baterako ezinbesteko osagaia zelakoan egin

nuen. Era horretan, gainera, zientzi garapenaren azterketaren ortodoxia

filosofikotik harago joatea ahalbidetu lidakeen azterketa hautatu nuen, zientzi

jardueraren errekonstrukzio logiko eta epistemologikoaz arduratutako ikerketek

zientzia-teknologiaren alderdi iluna ordezkatzen duten arriskuen azterketari

heltzerako orduan erakutsiko luketen arduragabetasuna nolabait

gainditzearren.

Gainera, arriskuaren gaiari heltzeak, interes teorikoa ez ezik, interes praktiko

edo publiko nabarmena dauka: arriskuaren eta berauren eraketaren ulermen

sakonago/hobeago batek arriskuaren (hots, segurtasunaren) kudeaketa edo

trataera sozial egokiago baterako aukera emango bailiguke (tesiak, esate

baterako, arriskuen gobernaketarako proposamen zehatza luzatzen du).

Horrenbestez, arriskuaz arduratzea erabaki nuen, eta ibilbide luze eta

gorabeheratsua izan arren, funtsean hasierako ideiarekiko (edo ideia

multzoarekiko) fideltasun nahiko handia mantendu dut. Tesia egin ahal izateko

behar den diru-laguntza eskuratzeko osatu txostenak aurreikusten zuen

izenburuak aldaketak pairatu ditu, eta bertan (hots, aipatu txostenean) luzatzen

zen hipotesia zeharo zehaztu eta mamitu da lanak aurrera egin ahala baina,

aldaketak aldaketa, egia da ere hastapenetan nituen ideia agian orokorregiak

bere horretan mantendu direla. Zentzu horretan, tesiak, nerean, hasierako

landu gabeko funtsezko ideien justifikazio, zehaztapen eta harremanketa

lanaren zantzuak hartu ditu.

Gaur egunean gero eta gehiago dira giza eta gizarte zientzien esparrutik

zientziaren eta teknologiaren arriskuen azterketari denbora eta lana eskaintzen

dioten ikerketa ildoak. Zentzu horretan, ikerketa eremu emankorra da

arriskuarena, batez ere azken honen ezagutza, kontrola eta gobernaketaren

auziei dagokienean. Arriskuaren arazoa gizartea biziki arduratzen duena da,

politikarien, zientzialarien, teknikarien, publikoaren, komunikabideen eta

abarren arreta erakartzen duena. Eta beharrezkoa deritzot garapenaren alderdi

iluna ordezkatzen duten arriskuen azterketari erreparatzea, arriskuaren edo

segurtasunaren eraketa dinamikak ahalik eta modu hoberenean ulertzeko eta,

ahal den neurrian behintzat, iraganeko akatsak ekiditeko (e.g. Txernobil, “behi

eroak”, aldaketa klimatikoa, eta abar).

Niri dagokidanez, ez dakit zer nolako rola jokatuko dudan arriskuaren analisi

kritikoaren osaketa honetan. Nork daki; bide horretatik jotzeko arriskuak hartu

behar ditu norberak, eta askotan, etorkizuna, arriskutsua baino, ziurgabea izan

ohi da. Hobe horrela.

Filosofia eta Hezkuntza Zientzien Fakultatea

Logika eta Zientziaren Filosofia Saila

ARRISKUAREN ERAKETA DINAMIKAK:

ARRISKUAK GOBERNATZEKO PROPOSAMEN

KONPOSIZIONALA

Doktorego Tesia

Egilea:

Hannot Rodríguez Zabaleta

Zuzendaria:

Andoni Ibarra Unzueta Irak. Dk.

Donostia, 2007

Aitor Sorreluzi eskainia,

berea ere badelako

AURKIBIDEA

ESKER ONAK........................................................................................................ 7

0. SARRERA........................................................................................................... 8

0.1. Sarrera orokorra ........................................................................................... 8

0.2. Arriskua ulertzen ........................................................................................... 9

0.2.1. Arriskua: aurrerapenaren alderdi iluna.................................................... 9

0.2.2. Eztabaidak segurtasunaren bilaketan..................................................... 11

0.2.3. Arrisku berri bat .................................................................................... 17

0.3. Lanaren helburuak ...................................................................................... 26

0.4. Lanaren egitura ........................................................................................... 27

1. ARRISKUAREN ASKOTARIKO ALDERDIAK ........................................... 33

1.1. Arriskuaren karakterizazioa........................................................................ 33

1.1.1. Arriskua, arazo....................................................................................... 33

1.1.2. Arriskua eta bere ebidentzia .................................................................. 36

1.1.3. Arriskuaren aspektu zientifiko eta sozialak........................................... 40

1.2. Arriskuaren teoriak ..................................................................................... 44

1.2.1. Arriskuaren teoria teknikoak ................................................................. 44

1.2.1.1. Aseguruaren azterketa aktuariala.................................................. 44

1.2.1.2. Azterketa probabilista................................................................... 46

1.2.1.3. Azterketa medikoak...................................................................... 46

1.2.1.3.1. Azterketa toxikologikoa ...................................................... 47

1.2.1.3.2. Azterketa epidemiologikoa.................................................. 47

1.2.1.4. Azterketa ekotoxikologikoa.......................................................... 49

1.2.1.5. Azterketa baloratzailea ................................................................. 50

1.2.1.6. Azterketa erregulatzaile-legala..................................................... 52

1.2.2. Arriskuaren errepresentazio publikoaren teoriak ............................... 53

1.2.2.1. Azterketa kognitibista................................................................... 54

1.2.2.2. Paradigma psikometrikoa ............................................................. 55

1.2.2.3. Jarrera azterketak.......................................................................... 58

1.2.2.4. Teoria kulturala............................................................................. 60

1.2.3. Arriskuaren teoria sozialak................................................................. 61

1.2.3.1. Azterketa soziologikoak ............................................................... 61

1.2.3.2. Azterketa meta-zientifikoak ......................................................... 63

1.2.3.3. Gobernu azterketak....................................................................... 64

2. ARRISKUA, ZIENTZIA PRAKTIKA ERREPRESENTAZIONALAREN

OSAGAI ............................................................................................................. 67

2.1. Arriskuaren izaera ‘emana’ edo ‘eraikiaz’ ................................................. 67

2.1.1. Zientziaren irudiak, arriskuaren irudiak ................................................ 68

2.1.1.1. Zientziaren biraketa soziala: hastapenak ...................................... 69

2.1.1.2. Norabide aldaketarik gabeko biraketa:

zedarriztapen azaltzailearen jadanekotasuna.......................................... 71

2.2. Marko errepresentazional bat zientziarentzat............................................. 75

2.2.1. Errepresentazioa isomorfia lez .............................................................. 76

2.2.2. Errepresentazioa homomorfia lez.......................................................... 79

2.2.3. Karakteristika errepresentazionalak ...................................................... 81

2.2.3.1. Arrazonamendu subrogatorioa ..................................................... 81

2.2.3.2. Errepresentazio sarea.................................................................... 83

2.2.4. Errepresentazioa homologia lez............................................................. 86

2.3. Arriskuaren eraketa erre-presentazionala .................................................. 90

2.3.1. Arriskuaren praktikak testuinguru anitzean:

zientzia, teknologia, natura, gizartea ............................................................ 91

2.3.2. Arriskua, praktika erre-presentazionalen

egonkortasunaren adierazle .......................................................................... 94

3. ARRISKUA ZIENTZIA, TEKNOLOGIA, NATURA ETA

GIZARTEAREN ARTEKO HARREMANEN ADIERAZLE LEZ.................. 98

3.1. Zientzia eta teknologiaren merkatal balioa................................................. 98

3.1.1. Zientzia eta teknologia garapen sozio-ekonomikoaren ardatz .............. 98

3.1.2. Garapen jasangarriaren emergentzia eta irismena............................... 103

3.2. Arriskuaren balio konstitutiboa zientzia eta teknologian.......................... 107

3.2.1. Arriskuaren gizartea ............................................................................ 107

3.2.2. Kasuistikaren diskurtso instituzional eta teorikotik harago:

genetikoki eraldatutako organismoen (GEO) adibidea .............................. 112

3.2.2.1. Eremu instituzionala................................................................... 113

3.2.2.2. Eremu teoriko-akademikoa ........................................................ 114

3.3. Arriskua, adierazle .................................................................................... 117

3.3.1. Arriskuaren ikuspegi funtzionala ........................................................ 117

3.3.2. Dena ez da arriskua.............................................................................. 122

4. LABORATEGITIK MUNDURA: FROGA-EREMU

SOZIONATURALA ........................................................................................ 132

4.1. Aurresangarritasuna eta indeterminazioa

segurtasunaren eraketan ............................................................................... 132

4.1.1. Arriskua, ziurgabetasuna eta konstituzio sistemikoa........................... 132

4.1.2. Inplementazioa ezagutza iturri lez....................................................... 137

4.1.2.1. Desbideraketak: arriskuaren normaltasuna................................. 138

4.1.2.1.1. Arriskuaren Analisi Probabilistikoaren (AAP) ajeak ........ 140

4.1.2.1.2. Arriskuaren prozesatze organizazionala............................ 142

4.1.2.2. Logika esperimentalaren alderanzketa: genetikoki

eraldatutako organismoen (GEO) kasua............................................... 144

4.2. Zuhurtasun printzipioa: ziurgabetasunarekiko

harkortasuna handituz................................................................................... 149

4.2.1. Jatorriak eta estatus juridiko-politikoa ................................................ 150

4.2.2. Esanahia eta aplikazio baldintzak........................................................ 153

4.2.3. Zuhurtasunaren heuristika ................................................................... 157

4.2.4. Arriskuaren zientzia, eta balioak ......................................................... 159

4.3. Konfiantza publikoaren konstituzioa......................................................... 164

4.3.1. Konfiantzaren garrantzia arriskuaren kudeaketa instituzionalean....... 164

4.3.2. Konfiantza ereduak.............................................................................. 166

4.3.2.1. Eredu razional-kalkulatzailea ..................................................... 167

4.3.2.2. Eredu kulturalista........................................................................ 170

4.3.2.3. Eredu erlazionala ........................................................................ 172

5. ARRISKUAREN GOBERNAKETATIK ARRISKU

GISAKO GOBERNAKETARA ....................................................................... 176

5.1. Arriskuaren gobernaketa: zientzia, interesak, balioak.............................. 177

5.1.1. Ortwin Renn-en eredu integratzailea................................................... 177

5.1.2. Diskurtso kooperatiboa: razionaltasun desberdinak bateratuz ............ 186

5.2. Arriskuaren gobernaketarako irizpide berrietarantz:

aniztasun gobernagarriak alderatuz ............................................................. 191

5.2.1. Aniztasuna: gehigarria ala osagarria?.................................................. 191

5.2.2. Aniztasuna: hierarkikoa ala zeharkakoa? ............................................ 194

5.2.3. Aniztasuna: sustantiboa ala erlazionala? ............................................. 197

5.2.3.1. Aniztasuna: plurala ala multiplea? ............................................. 200

5.2.3.2. Aniztasuna: elkarneurgaitza ala sarkorra?.................................. 204

5.2.4. Aniztasuna: argudiozkoa ala arrazoizkoa? .......................................... 210

5.3. Arrisku gisako gobernaketa: agora-tik guda zelaira ................................. 215

6. ARRISKU GISAKO GOBERNAKETA KASU BAT:

HIRI HONDAKIN SOLIDOEN (HHS) ERRAUSKETAREN

INGURUKO EZTABAIDA GIPUZKOAN..................................................... 220

6.1. Errausketa eta erresistentziak Gipuzkoan................................................. 221

6.1.1. Hondakinak eta errausketa: arazoari bueltaka, herriz-herri................. 223

6.1.2. Arriskuak nonahi: Gipuzkoako sendagile eta osasungintzako

langileek Txingudiko erraustegiaren aurka idatzitako manifestua............. 227

6.1.3. Arriskua? Zein arrisku? Belaunaldi berriko erraustegiak

eta erabateko segurtasuna ........................................................................... 230

6.1.4. Arrisku “inposaketa”: agintaritza vs. herri mugimendua .................... 234

6.1.5. Euskal Autonomia Erkidegoko (EAE) Arartekoaren iritzia................ 237

6.1.6. Arriskuaren gobernaketa Gipuzkoako Hiri Hondakinak

Kudeatzeko 2002-2016 Plan Orokorrean .................................................. 241

6.2. Arrisku gisako gobernaketarako proposamena:

egokitzapen konposizionala........................................................................... 245

6.2.1. Arrisku gisako Gobernaketa1............................................................... 249

6.2.2. Arrisku gisako bestelako gobernaketa: PVCa eta errausketa .............. 267

6.2.2.1. Segurua al da? PVCaren desbideraketa eta birziklagarritasuna

praktika anitzen testuinguruan.............................................................. 271

6.2.2.2. Arrisku gisako Gobernaketa2...................................................... 274

7. ONDORIOAK................................................................................................. 293

8. BIBLIOGRAFIA............................................................................................. 306

ESKER ONAK

Andoni Ibarra tesi Zuzendariari, lan hau egiteko aukera eman eta urte luze hauetan

guztietan eskainitako laguntza eta ikerketarako erraztasun guztiengatik.

Hezkuntza, Kultura eta Kirol Ministeritzari (MECD), 2001-2005 urteen aldirako tesi

hau egitea ahalbidetu didan Unibertsitate Irakaslegoaren Prestakuntzarako beka

emateagatik.

Gurasoei, gauzak hainbeste errazteagatik.

Aitor Sorreluzi, elkarrekin igarotako une gazi-gozoetan tesi honen gauzatzerako

ezinbestekoa izan den maila intelektual zein gizatiar paregabea erakusteagatik.

Thomas Mormann Irakasleari, tesia idazteko azken fasean eman laguntzagatik.

Emilio Muñoz, José Luis Luján eta José Antonio López Cerezo Irakasleei, arriskuaren

gaiaren inguruko beraien (eta beste batzuen) lanak eskuzabalki helerazteagatik.

Taldekoei (izandakoak eta direnak): Juan Bautista Bengoetxea, Ekai Txapartegi, Iñaki

Soto, Andoni Eizagirre, Txetxu Ausín, Xabier Eizagirre, Igor Aristegi, Javier Zúñiga,

Eva Jiménez, Gabriel Painceyra, Darío Arteta, Josebe Iturrioz, Gloria Baigorrotegui,

Luis Carlos Medina, Julieta Barrenechea, Javier Castro, Liliana Rocca, Cristian

Saborido, Oier Iribar, Patxi Alen, Maialen Montoya, Rakel Arraiza (norbait ahaztu

badut, barka diezadala, arren).

TBT-ko lagunei: Aitor Beroz eta Agurtzane Zabala, Gorka Zubeldia, Jokin Igarriz eta

Amagoia Lizaso (eta Inge), Ibon Zapiain, Imanol Miner, Aiert Larrarte, Mañel Ruiz eta

Maialen Belategi, Jon Apezetxea.

Filosofia ikasketen ibilbidean hasieratik gaurdaino topatu dudan jende jatorrari: Jon

Etxaide, Iñigo Martínez, Josu Arrieta, Aitor Goñi, Olatz Bartolomé, Susana Cenera,

Leire Urbieta, Tomás García, Joana Garmendia, Larraitz Zubeldia, Itziar Bidaola (eta

abar).

Eta ahaztuko nituen beste hainbesteri ere, eskerrik asko.

0. SARRERA

Gure lanari dagokion sarrera lau puntu nagusien arabera antolatu dugu: (i) sarrera

orokorra (0.1. atala). (ii) Arazoaren (i.e. arriskua) aurkezpena (0.2. atala); hain zuzen ere

arazoaren signifikazioa azaldu (0.2.1. atala), arazoaren deskribapenari heldu (0.2.2.

atala), eta eztabaidagaitzat hartuko ditugun aspektu errelebanteenen aurkezpena zein

haiei aurre egiteko erabiliko dugun enfokearen berri zehaztua emateko (0.2.3. atala).

(iii) Lanaren helburuak zeintzuk izango diren azaldu (0.3. atala). (iv) Lanaren egitura

atalez atal eman (0.4. atala).

0.1. Sarrera orokorra

Zaila da ukatzea gure gizarte industrializatuetako garapen zientifiko-teknologikoak

hainbat onura ekarri dizkiela geure bizitzei. Horrekin ez dugu esan nahi garai historiko

eta, ondorioz, garapen maila derberdinetako ongizate indizeen arteko alderaketa

objektiborik egin daitekeenik eta, ezta ere, hori egitea merezi duenik edo, behintzat, hori

egitea denik guk bilatzen duguna. Baina, edozein kasutan, munduaren “mendebalde

ekonomikoan” bizi garen gizakiok, disfrutatzen dugun ongizate zientifiko-industrialaren

kontzientziaren jabe garela baiezta daiteelakoan gaude.

Bestalde ordea, gero eta ugariagoak dira gure garapen forma zientifikoteknologikoei

lotutako mehatxu eta katastrofeen berri ematen dituzten albisteak: istripu

industrialak (e.g. Txernobil, Prestige), kutsadura, deforestazioa, elikagai-eskandaluak

(e.g. “behi eroak”), klima aldaketak, birus informatikoak, gerra tekno-kimikoak,

hondakin arriskutsuak (nuklearrak, kimikoak, biologikoak), edota teknologia berrienen

(bioteknologiak eta nanoteknologiak) arazo emergenteak, batzuk aipatzearren. Hau da,

garapenaren alde positiboak ezin du mehatxugarria den beste dimentsio hau ezkutatu.

Hau da, garapenak bere arriskuak dakartza.

Tesi honek hain zuzen arriskua du gai nagusitzat. Hau da, garapenaren alderdi

ilunatik helduko diogu zientziaren eta teknologiaren dinamiken azterketari, hain zuzen

ere arriskuaren fenomenoa dinamika horiei karakteristikoa zaiela uste dugulako. Izan

ere, ez dago gaur egungo zientzia eta teknologia ulertzerik ez bada haiei –testuinguru

ekonomiko-industrial jakin batean beti ere– karakteristikoa zaien arriskuaren ezaugarria

aintzat hartu gabe.

Baina nola ulertu arriskua? Nola eratzen da? Zeintzuk dira bere kontrol

mekanismo zientifiko-instituzionaletan identifika daitezkeen gabezi eta arazoak?

Eraginkorrak al dira kontrol eta kudeaketa saiakera instituzional horiek? Zein da

hiritargoak oro har aurrerapenaren arriskuekiko duen jarrera? Galdera hauei guztiei, eta

egin zitezkeen beste hainbati erreparatuz gero, argi dago geurea ez dela arriskuen

sailkapen edo taxonomizazio lan bat izango, nolabait gure gizarteetako arriskuen berri

zehaztua emango lukeena. Asmoa oso bestelakoa da: arriskuaren konstituzio edo

eraketa anitzari (epistemologikoa, teknikoa, politikoa, ekologikoa, publikoa,

ekonomikoa) erreparatzea, berau fenomeno poliedrikoa dela erakutsi, eta izaera anitz

edo konplexu horren baitako gobernaketa proposamena egitea.

Arriskuaren eluzidazio filosofikoko lan honetan zehar arriskuaren era askotariko

dimentsioei helduko diegu hortaz, gaur eguneko geure gizarteetan ez baitago

fenomenoari ikuspegi bakarretik heltzerik, alde batetik halako hurbilpen batek ez

duelako arazoaren eraketa anitzaren berri ematen eta, bestetik, ez delako gaizki

ulertutako fenomeno hori modu egokian kudeatzeko gai. Arriskuaren kontrol

instituzionalizatuko saiakeretan, adibidez, sarritan dira arriskuak izaera “tekniko”

hutseko problema gisa karakterizatuak, eta ez dira aintzat hartzen segurtasuna

produzitzeko baliagarriak eta beharrezkoak izan zitezkeen bestelako osagai edo

kontsiderazio motak.

Zehaztapenak alde batera utzita, gure helburua izango da arriskuaren kontrolari

eta segurtasunaren eraketari ekiteko gure gizarteetan identifikagarriak diren ikuspegi

zehartuak kritikoki aztertu eta, ahal den neurrian bederen, gainditzea.

0.2. Arriskua ulertzen

Atal honetan aztergaitzat aukeratutako arazoaren signifikazioaren araberako lanaren

motibazioaz jardun (0.2.1. atala), arriskua arazo gisa karakterizatuko luketen zenbait

alderdien azalpena eskaini (0.2.2. atala), eta gaiaren zein lan eremuaren aurkezpen

zehaztua (0.2.3. atala) emango dugu.

0.2.1. Arriskua: aurrerapenaren alderdi iluna

Garai Modernoaren iraultza zientifiko eta industrialak gizakiari mundua ezagutu eta

eraldatzeko aukera lehen ezagutu gabea eman zion. Errealitatearen ikuspegi zientifiko

edo razionalak munduaz gehiago ikasi eta, era berean, ordurarte gure nagusitasunaren

pean aurkitzen ez zen natura menderatzeko aukera eman zigun. Gizakiak, zientzia eta

teknologiak eskaintzen dizkion ahalmen ezagutzaile eta eraikitzaile hauen bitartez,

lehen naturaren bilakaera ezinbestekoari zegozkion dinamika eta prozesuetan eragiteko

gaitasuna lortu du: txoriek bezala hegan egiten duten hegazkinak diseinatu ditu, bestela

ustelduko liratekeen jakiak kimikoki prozesatu eta denbora luzez iraunarazten ditu,

organismo bizidunen destino biologikoaren fatalismoa ezbaian jartzen dituzten

manipulazio genetikorako ezagutza eta teknikak garatu ditu, bizitza erosoagoa

bilakatzen duten energi iturriak eskuratu ditu, eta abar.

Aipatu lorpen edo aurrerakuntza sorta horrek zientzia-teknologiak gizakiari ireki

dizkion “aukera” berriak (Broncano 2000) ipintzen ditu agerian. Posibilitate horiek era

askotarikoak dira: mobilizazioa (e.g. abiadura), osasuna (gaixotasunen erauzte eta

kontrola), komunikazioa (bat-batekotasuna teknologia telematiko berrietan), ongizatea

eta babesa (energia iturri artifizialak), eta abar. Zientziaren eta teknologiaren garapenek

gizakiari zein naturari berez (hots, naturalki) dagozkienak baino ahalmen edo aukera

gehiago sortu eta aktualizatzeko abagunea ematen diete.

Zentzu horretan, orain badakigu esate baterako Jules Vernek bere garaian (hots,

XIX. mendean) irudikatu zuen ilargirako bidai espazialaren izaera fikziozkoa ez diola

gizakiaren edota, hobe, gizakiaren eta bere inguruko munduaren arteko harremanen

ezaugarri definitzaile edo absolutu bati erreferentziarik egiten. Aitzitik, zientziak eta

teknologiak aukera ematen diote gizakiari mundua osatzen duten era askotariko osagaiei

(zelulak, geneak, gizakiak, tresnak, izarrak, organoak, bakteriak, landareak, lehengaiak,

ideiak, legeak...) eragin, horiek ezagutu, eraldatu, edota beraien arteko harreman berriak

osatzeko. Zentzu horretan, pentsakera modernoaren emaitza den mundu ikuskera

zientifikoak mundu berriak eratzen ditu.

Berritasun hori karakterizatzen duten mundu egoera guztiak ordea ez dira

laudagarriak. Alde batetik, gizakia aurrerapen zientifiko eta teknologikoaz baliatu da,

historikoki, bere ahalmen suntsitzailea areagotu eta zehazteko. Zentzu horretan, garapen

zientifiko-teknologikoa gerrarako baliabidetzat uler daiteke (e.g. bonba atomikoak,

arma kimikoak, arma biologikoak). Militar sistemak bere egin ditu ezagutza zientifikoak

eskura jartzen dizkion baliabide epistemiko eta teknikoak: kanoikaden traiektoria

kalkulatzeko beharrezkoa den ezagutza matematiko-geometrikoa, distantziara eta

“eskuak zikindu” gabe jendea akabatzen duten doitasun handiko sistema teknologikoak,

fisika kuantikoaren ezagutza basikoaz baliatutako suntsipenerako ahalmen handiko

armak (gogoratu Hiroshima eta Nagasaki), “etsaiaren” mugimenduen berri zehaztua

izateko espioitza edo kontrol sistema sofistikatuak, eta abar.

Badira ordea zientzia eta teknologiari berezkoak zaizkien mehatxu intentzional

hauez gain, bestelako izaera daukaten arazoak: arriskuak alegia. Izan ere, arriskuaren

karakteristika da bera ez izatea bera eragilea den ekintzaren helburu bilatua, nolabait

esatearren ekintza horri atxikita doakion ezaugarri propio baina ez-bilatu edo ezintentzionala

baizik (ikus: 1.1.1. atala). 1 Zentzu horretan, arriskuak garapenaren alderdi

iluna errepresentatzen du, gizakiaren hybris (harrotasun) zientifiko-teknologikoaren

ordain kaltegarria. Halaz, arrazoi zientifiko-teknologikoak bizitzaren oinarri naturalaren

(jainkozkoaren, beste hitzetan eta batzuentzat) bilakaera eta mugak bideratu eta

gainditzeko erakutsi duen amets prometeikoak bere Pandora garaikide propioa eragin du

era askotariko mehatxuen “askatzearen” bitartez: beroketa globala, hondakin

arriskutsuak (nuklearrak, kimikoak, biologikoak), garapen industrialak eta kutsadurak

eragindako suntsiketa ekosistemikoa, era askotariko istripu sozioteknikoak (e.g.

Txernobil, Three Mile Island, Bhopal, Exxon Valdez, Prestige), garapen

bioteknologikoaren mehatxuak, informazioaren teknologia berrien arazoak (e.g. birusak,

kontrol mekanismoak, lapurreta elektronikoa, isolamendu soziala), beste hainbat

kuestioen artean.

Zientzia-teknologiak –garapen industrialarekin batera– dakartzan arriskuen

gainean egin dugun kontsiderazio orokor horrek (orokorregiak, agian) begien bistan

ipintzen du zientzia eta teknologiaren dinamika eta eragiletasun karakteristikoari

dagokion ezaugarri berezko bat: arriskuarena edo, beste era batera esanda, alderdi edo

aurpegi kaltegarriarena.

Zentzu horretan, gaur egunean garapen zientifiko-teknologikoaren gaineko

hausnarketa bat ezin daiteke osoa izan garapen horri dagozkion arriskuen edo, hobeto

esanda, arrisku-eragilea den dinamika eta prozesuen berri eman gabe. Kontua ez

1 Horrek ez du esan nahi, noski, arriskutsutzat har ditzakegun hainbat gertaera intentzionalki kaltea

eragitera zuzendatutako jardueretatik erator ezin daitezkeenik: gerretan erabiltzen diren antipertsona

minek, esate baterako, baita gerra ondorengo garaietan ere, kaltea eragiten dute. Hau da, haien

arriskugarritasunaren eremua eta iraupena, hasiera batean kontzebitutako funtzio deuseztatzailetik harago

doaz, minen erabilerak badakarrelako berez eragitera zuzenduta zioazen kalte maila eta frekuentziaren

hedapena.

litzateke izango hala ere zientziaren azterketa filosofiko positibista baikorrari kontra

egingo liokeen diskurtso edo irakurketa katastrofista-salatzailea egitea ere, garapen

zientifiko-teknologikoaren dinamika arriskutsuak modu serio batean aintzat hartuko

lituzkeen hausnarketari leku egitea baizik. Izan ere, nola eman gaur egunean fenomeno

zientifikoaren berri arriskuak aintzat hartu gabe? Hau da, aldarrikatzen dugun

arriskuaren azterketak ez dio zientzia eta teknologiaren mehatxuen aurreko aldarrikapen

partisanoari jarraitzen, errealitate zientifiko-teknologikoaren ulermen egokiagorako

beharrezkotzat deritzogun karakteristika baten aintzat hartze ezinbestekoari baizik.

Horrenbestez, aurkeztera gatozen gure lan hau signifikazio sozial handiko arazoa

duen gai bati heltzeko bokazioz jaiotzen da, baina beti ere gai horren (hots, arriskuaren)

karakterizazio egoki bat eman asmoz, hain zuzen ere baliagarria (eta beharrezkoa,

agian) izan daitekeena gure gizarteetan pairatu behar ditugun arrisku zientifikoteknologikoen

heltze hobeago baten bidea ahalbidetu eta errazteko. Zentzu horretan,

gurean, bokazio edo interes teoriko eta praktikoak bat egiten dute bete-betean.

0.2.2. Eztabaidak segurtasunaren bilaketan

Arriskuak badauka, besteren artean, zientzia-teknologiaren beste alderdi batzuek ez

daukaten karakteristika bat: gai publikoa izatearena hain zuzen. Izan ere, zientziateknologiaren

mehatxuekin zerikusia daukaten gaiak eztabaidagai sakon bilakatu dira

hainbat foro publikoetan: komunikabideek arrisku eta istripuen berri etengabea ematen

digute (e.g. “behi eroak”, istripu nuklearrak, transgenikoak, kutsadura, desarmatze

atomikoaren gaineko politika albisteak); herritarrek, arriskua aitzaki, gobernatzen

dituzten agintarien aurkako mobilizazio eta era askotariko ekintzak (protestaldiak,

alegazio juridikoak, desobedientzia jarduerak, eta abar) aurrera eramaten dituzte; eta

politikariek gure gizarte industrial teknozientifikatuen arriskuak erabiltzen dituzte

oposizioa edota kanpaina politikoa egiteko, hain zuzen ere arriskuen eta krisi

ekologikoaren arazoa lehen ordenuko kuestioan bilakatu baita, herritargoa oro har modu

nabarmenean arduratzen duena. 2

Zentzu horretan, arriskuaren arazoa zeharo dago “aterea” zientzia eta

teknologiaren adituen zirkulu itxitik, modu orokor batean eztabaidarako zera ireki edo

politiko-publikoan bilakatzeko. Ezbaian jartzen dira garapenak eta aplikazio

teknologikoak, haien arriskugarritasuna (ustezkoa edo hutsala, batzuentzat) dela eta;

arriskuaren kontrol mekanismo instituzional adituen eraginkortasuna zalantzan jartzen

da askotan, eta baita azterketa aditu horren partzialtasun bera ere; agintarien eta eragile

tekno-industrialen interes komunak azaleratzen dira, protestaldiak ugaritu, eta bestelako

garapen eredu ez hain kaltegarri edo arriskutsuen aldeko deialdi eta erresistentzia

2 2007ko martxoan Europar Batasuneko agintariek Bruselan (Belgika) egindako goi bileraren gai nagusia

esate baterako energia berriztagarrien erabilerarena izan zen (hau da, teknologia garbiago hauen erabilera

handitzearena). Gaiaren signifikazio politiko handia zela eta, europar komunikabideek egun horietan

euren albistegiei goi bileraren berri emanez ekin zioten. Gai ekologikoen emergentzia eta garrantzi

politiko-publikoa ezbaian jar ezin daitekeen errealitate bat da horrenbestez. Signifikatiboa da zentzu

honetan energia berriztagarrien alternatiba teknologikoen inguruko eztabaida herrialde europarretako

agintari nagusien goi bilera baten ardura nagusia izatera iristea. Bide batez, aipatu beharra dago azkenean

adostutako konpromisoan, agintariek 2020an energiaren %20ak Europar Batasunean jatorri berriztagarria

izan beharko duela sinatu zutela. 2020rako hortaz beroketa globalaren erantzule diren CO2-ren isurketak

%20an murriztea izango litzateke xedea (Berria egunkaria, 2007ko martxoak 10: “Energiaren %20k

2020an jatorri berriztagarria beharko du EBn”). Zentzu horretan, hitzarmen berri honek handitzera dator

Europar Batasunak 1997ko abenduan sinatutako Kyotoko (Japonia) Protokoloan berotegi efektuko gasak

murrizteko hartu zuen konpromisoaren irismena, orduan 2008-2012 urteen tarterako berotegi efektuko

gasen %8aren murrizketa eragiteko konpromisoa hartu baitzuen (El País egunkaria, 2007ko martxoak 10:

“La UE fija el uso de energías limpias en un 20% en 2020”).

publikoko saioak biderkatu egiten dira, dela arazoa energia nuklearraren garapena,

transgenikoen hedatzea edota komunikazio sare aurreratuagoen proposamena (e.g.

abiadura handiko trena).

Era berean, arriskuak geure gizarteetan lukeen izaera publiko horrek, arriskuaren

gaineko diskurtsoa, kaltegarriak diren gertaera horiek ikertzeaz arduratzen diren eremu

espezializatuetatik (e.g. zientzialariak, ingeniariak, estatistikariak, epidemiologoak;

ikus: 1.2.1. atala) ateratzea eragin du, eta horrela, arriskua, funtzionamendu sozialaz eta

bere dinamikaz arduratzen den hausnarketa motaren aztergai bihurtu. Hitz bitan,

arriskuaren fenomenoa zientzia sozialen aztergai garrantzitsua da gaur egun,

beharrezkoa baita alde batetik dinamika sozialei bere osotasunean erreparatzea

arriskuaren emergentzia garaikidea ulertzeko eta, beste alde batetik, arriskua serioski

aintzat hartzeak non eta nola bizi garen jakiteko lagungarri edo, agian hobe, beharrezkoa

delako. Piet Strydom-ek, esate baterako, aztergaiaren errelebantzia bikoitz hau,

arazoaren inguruan plantea daitezkeen hainbat galderen berri emanez azaleratzen du:

The social sciences entered the discourse about risk only relatively late. This

occurred only once competition, contestation and conflict among the social

agents involved caused risk to become a public issue. At this stage, questions

arose that required social scientific answers. Due to which factors do particular

interpretations of risks become dominant within different social groups or

units? To what can polarization, controversy and conflict be ascribed? How did

risk, despite such polarization and conflict, nevertheless become identified and

collectively accepted as the most pressing secular problem faced by

contemporary advanced societies? What are the conditions of the production of

risk? What is involved in the collective identification and definition of risk?

How is risk socially constructed? What consequences follow from the collective

recognition of risk as the central issue of our time from the way society is

constituted and organized? Does the ascendance of the risk issue indicate that

we are entering a different type of society and, hence, a new era? (Strydom

2002, 2).

Guk tradizio horren barruan kokatzen dugu aurkeztera gatozen ikerketa lan hau.

Izan ere, arriskua adituen eta politikari profesionalen arazo esklusiboa izateari utzi dio,

problema sozial total batean bilakatzeko. Horrekin guztiarekin ez dugu esan nahi arrisku

eta segurtasunaren egonkortze diskurtsibo eta efektiboan hierarkia edo diskriminazioa

ez dagoenik, eta ezta egon beharko ez lukeenik ere. Aitzitik, eta besterik gabe, adierazi

nahi duguna eztabaidaren eremuak era askotariko interes, ikuspegi eta helburu barne

hartzen dituela da, arriskuaren arazoak berez barne hartzen dituen aspektu edo kuestioak

era berean konplexuak eta era askotarikoak baitira.

Arrisku eta mehatxu zientifiko-teknologikoen eztabaida publiko hau

karakterizatzen duen ezaugarria baita, jada iradokitzen ari garen eran, arriskuen irismen

eta garrantziskotasunari buruz normalean indarrean dagoen adostasun-eza. Ikuspegiak

kontrajarriak dira: transgenikoak, energia nuklearra, beroketa klimatikoa, telefonia

mugikorreko antenak... Horiek guztiak benetan al dira arriskutsuak ala, aldiz,

arriskuaren gain-hautemate publiko eta histerismo sozial batek eragindako alarmismo

baten emaitza soila? Zeintzuei egin behar diegu kasu, elikagai transgenikoek

osasunerako inolako kalterik ez dakartzatela dioten aditu talde edo instituzioei, ala haiek

era askotariko arazoak sor ditzaketela dioten talde ekologista edota ikerketa

zientifikoei? Nork du arrazoia? Ez al zen Txernobilekoa ezinezko istripua? Ez al zen

jazo? Eta “behi eroak”? Ez al zuten hasiera batean, Erresuma Batuko agintariek,

gaixotasuna kontrolpean zegoela, eta gizakia kaltetzeko inolako arriskurik ez zitekeela

espero esan? Galdera hauek guztiek, eta hona ekarriak izan zitezkeen beste antzeko

atzuek, arriskuaren arazoari aurre egiteko geure gizarteetan leudekeen sentsibilitate eta

hurbilpen aniztasunaren berri ematen digute.

Izan ere, arriskuekin dagoen arazoa, eztabaidapean aurkitzen dena bere

“errealtasuna” bera dela da. Adostasun ezak menperatzen du arriskuen gaineko gure

gizarteetako eztabaidak. Garapen zientifiko-teknologiko desberdinen

arriskugarritasunari buruzko iritzi eta ikuspegi anitzek ez dute arriskuaren

fenomenoaren konplexutasuna agerian jartzea besterik egiten. Zentzu horretan,

arriskuak ebaluatu (risk assessment) eta kudeatzeaz (risk management) arduratzen den

arriskuaren analisi (risk analysis) instituzionala ez da gai izan segurtasunaren

produkzio onartu bat eratzeko edo egonkortzeko (eta bere zentzurik zabalenean, hau da,

arriskuaren edo segurtasun markoen onargarritasun publikoaren mailari dagokion

zentzua bera ahaztu gabe). XX. mendearen lehen erdialdeko optimismo zientifikoteknologikoak,

hau da, tradizio modernoaren kulminazio ilustratu gisa gure gizarteetan,

eta botere publikoen jarreraren gidaritzapean, instituzioek zientziak eta teknologiak

arazo sozialak ebazteko zuketen gaitasun preferentziala ahoan hartuta erakutsitako

fedeak (ikus: 3.1.1. atala), paso eman zion, batez ere 60. hamarkadaz geroztik, garapen

zientifiko-teknologikoarekiko eta gizarte industrialarekiko oro har gero eta

mesfidatiagoa eta kritikoagoa zen jarrera publiko bati (Luján eta López Cerezo 2004).

Zientziaren ideal ilustratuak, hots, zientzialariek eta haien aurkikuntz eta

aplikazioek gidatutako gizarte bat gero eta justuagoa, zorionekoagoa eta seguruagoa

izango zela esatera zetorrena, bat-batean topatu zen ideal hori berau zalantzapean

ipintzen hasi ziren zenbait erresistentziekin: alde batetik, II. Gerrate Mundialaren

sarraski teknikoak (Hiroshima eta Nagasakiko suntsiketa atomikoak izan zirelarik haren

adierazgarririk nabarmenena), suntsiketarako gizakiaren gaitasun zientifikoteknologikoarekiko

erne ipini zuen mundua. Zientzialariek beraiek hondamendirako

ahalmen berriez informatu zituzten politikariak: Albert Einsteinek, adibidez, 1939ko

abuztuan, eta bera bezala Alemaniatik alde egitera behartuta egon ziren hiru fisikari

hungariarrek (i.e. Leo Szilard, Edward Teller, Eugene Wigner) hala eskatuta, orduan

Amerikako Estatu Batuetako presidentea zen Roosevelti gutun bat idatzi zion, Alemania

naziak, uranioaren fisioaren aurkikuntzaren ondorioz, bonba atomikoa garatzeko zeukan

aukeraren arriskuaren berri ematera zetorrena. Gutunean, Einsteinek, bonba naziek

baino lehenago erdietsi ahal izateko eskura zituen baliabide guztiak erabiltzeko eskaera

egiten zion presidenteari (dakigunez, eskaera hau, Manhattan Proiektuan, zein hildako

Roosevelten ondorengo Truman presidenteak 1945eko abuztuan Hiroshima eta

Nagasakiko hiri japoniarretan bonbak jaurtitzeko aginduan, gauzatzera etorri zen)

(Sánchez Ron 2005, 15). Zentzu horretan, egia da helburua ez zela arrisku nuklearra

modu absolutu batean ekiditea; eztabaida, gehienbat, arriskuaren disposizio eta

banaketaren inguruan jazo zen (e.g. “guk dugu bonba, eta ez etsaiek”). Baina, edozein

kasutan, egia da ere garapen zientifiko-teknologikoa eragin okerrak izan zitzakeen

eremutzat ikusia izaten hasia zela jada.

Beste alde batetik ordea, eta arestian aipatu dugun lez (ikus: 0.1. atala), zientziateknologiarekiko

mesfidantza sozialak ez zuen bakarrik intentzionalki mina eragitera

zuzendutako ekintza zientifiko-teknologikoetatik edan. Halaz, garapen zientifikoteknologikoaren

eta gizarte industrialaren “bake garaiko” ondorio kaltegarrien inguruko

ahots kritikoak gero eta entzungarriagoak bilakatzen hasi ziren. Giro berri horren

adierazle nagusia 1962. urtean Rachel Carson zoologo eta biologo estatubatuarrak

idatzitako Udaberri isila (Silent Spring) lana dugu (Carson 1962). Horretan, Carsonek

pestizida industrialek, eta batez ere DDTak 3 , ingurugiroarengan, eta bereziki

hegaztiengan, daukaten eragin kaltegarriaren berri ematera zetorren (e.g. hegaztien

arrautzen oskolen mehetzea, arazo erreproduktiboak, heriotza), pestiziden eta giza

minbiziaren arteko harremana bera ere ahaztu gabe. Carsonek salatu egiten ditu lan

horretan alde batetik industria kimikoa, eragin kaltegarri horien inguruko informazioa

baino desinformazioa emateagatik, eta beste batetik agintari politikoak, industriaren

segurtasun baieztapenak akritikoki onartzeagatik.

Horregatik guztiagatik Carsonek idatzitako liburuak DDTaren galarazpenaren

gomendio sutsua egitera zetorren. Azkenik, 1972. urtean Amerikako Estatu Batuetan

erabakitako DDTaren debekuan eragin fundamentala eduki zuela esan daiteke, liburuak

probokatutako eztabaida, eta izandako predikamendu eta eragin publikoa oso handiak

izan baitziren garaiotan. 4

Gizarte industrialari eta aurrerapenari buruzko Carsonen begirada berri horrek,

gerora gizartean oro har finkatzera etorriko litzatekeen sentsibilitate berri bat iragartzera

etorri zen. Vietnamgo Gerrak ere ez zuen lagundu –aurkakoa baizik–; bertan Amerikako

Estatu Batuek egin zuten armamentu kimikoaren (e.g. napalma) erabilera masiboak

Carsonek produktu kimikoekiko piztu mesfidantza indartzeko besterik ez zuen balio

izan. Irekiera politikoko garaiak izan ziren horiek gainera, 68ko maiatza, hippiak,

drogak, eta horiek guztiarenak alegia. Izan ere, 60. hamarkadako mugimendu

kontrakulturala, kontrolik gabeko –eta sortutako itxaropen eta behar sozialak asetu

ezinean zebiltzaten– zientzia eta teknologiaren ondorio kaltegarrien aurrean

mantenduriko jarrera gero eta arduratsuago baten isla sozial eta politikoa izan zen

(Roszak 1968). Testuinguru egokia, hitz bitan, gizartearen eta bere egitura

fundamentalen (politika, zientzia, teknologia, industria, legeak) aurka egiteko.

Erreforma iraultzailerik ez zen ordea eman. Horren ordez, instituzioek zientzia

eta teknologiaren garapen industrialerako mekanismo erregulatzaileak garatzeari ekin

zioten. Gerra ondorengo optimismo zientifiko-teknologikoak paso eman zion horrela

garapenaren ibilbideari mugak eta kontrolak jartzearen beharraren errekonozimendu

instituzionalari. Administrazioak horrela erantzuna eman nahi zion gero eta handiagoa

zen ardura publikoari.

Amerikako Estatu Batuak, 60ko hamarkadaren bukaeran eta 70koaren hasieran

zehar aldaketa teknologikoaren kontrol publikoa ahalbidetuko luketen hainbat lege

onartuz, aitzindariak ditugu zentzu honetan. Aldaketa teknologikoa, hemendik aurrera,

ez zen jada bakarrik instituzioen aldetik bultzatu edo sustatu behar zen zerbait; orain

aldiz erregulatu, hau da, modu kontrolatu batean bideratu beharra zegoen zerbaitetan

bilakatu zen. Alde batetik, aurrerapenaren mehatxuak kontrolpean mantentzeaz

arduratuko liratekeen gobernu agentzia berrien eratzea ahalbidetzen zuten lege berriak

ezarriz, legeriak garapen zientifiko-teknologikoaren arazo edo arriskuak aurretiaz

3 “Diklorodifeniltrikloroetanoa, DDTa, 1874. urtean sintetizatu zen lehenengoz eta bere propietate

insektizidak Paul Hermann Müller kimikari suitzarrak aurkitu zituen 1939an. Ikertzaileak pestizida

zorrien, arkakusoen, eltxoen eta uztak erasotzen zituzten hainbat intsekturen aurka oso eraginkorra zela

segituan ohartu ziren eta, ia aldi berean, munduko nazio garatu gehienak erabilera zabaleko pestizida

merke hau ekoizten hasi ziren. Eltxoen artean DDTak tifusa, malaria eta sukar horia eragiten dituztenak

hiltzen ditu. Horregatik, urte gutxitan era guztietako izurriteen kontrako armarik erabiliena bilakatu zen”

(Carton 2000). Egia esan, oraindik erabilia da 3. Munduko hainbat herrialdeetan, malariaren aurkako

borrokan. Edozein kasutan, eta mendebaldean nagusiki, hasierako baikortasun teknologikoa beldur,

susmo eta pestizida debekatzeko neurri legaletan materializatu zen. Horrenbestez, XX. mendeko azken

laurdenean zehar, DDTak ingurugiroarengan zein giza organismoarengan arazo eta disfuntzio ugari

(minbizia, esate baterako) sortzen zituelakoan, debekatzeari ekin zitzaion mendebaldeko herrialdeetan.

4 Hala da, liburua jende askok irakurri zuen. New York Times egunkariaren liburu irakurrienen zerrendan

egon zen aste askotan.

identifikatu eta saihestearen aldeko apostu argia egiten zuen. Bestetik, legeriak

teknologien ariketa erregulatzaileen berrikuste publikoa ezarri zuen: adibidez,

ingurumenaren gaineko azterketen erakustaldi publikoa derrigortu egin zen, eta zenbait

legeetan dokumentu gubernamentalen eskuragarritasun publikoa aitortzen zen. Azkenik,

legeri berriak hiritargoari gobernu agentzien zein industriaren aurkako ekimen

legalerako eskubidea aitortzen zion, salatzaileen eskubideen urraketari aurre egiteko,

edota interes publikoaren babes globalagoa lortzeko bitarteko gisa (Luján eta López

Cerezo 2004, 84-85). 5

Garapen industrialaren arazoei mendebaldeko instituzioek eman zieten

erantzuna, ondorioz, zientzia-teknologiaren arriskuen trataera aurre-hartzailerako

mekanismo erregulatzaileen ezarpenaren bitartez etorri zen, hau da, kaltea ekiditera

bideratuta egongo litzatekeen estrategia prebentibo baten baitan, etorkizuneko kalte

posiblea (hau da, arriskua) aurretiaz identifikatu eta saihestera bideratuta legokeena

(ikus: 1.2.1.6. atala). Helburua, garapenaren ondorio kaltegarrien edo arriskuen

identifikazio, determinazio eta balorazioa bideratzeko baliabide analitiko, politiko eta

legalak ezartzea izan zen, sozialki eta ekologikoki onargarriak liratekeen segurtasun

markoak ezartzeko. Hau da, kontrol mekanismo hauen garatzearen bitartez geure

gizarteek sistema ekonomiko-industrialaren dinamika “bere horretan” 6 mantenduko

lukeen arriskuen trataera edo segurtasun eraketa bat lortu edo bermatu nahi izan zuten.

Mekanismo erregulatzaile hauek ordea ez dira espero zitekeena bezain

eraginkorrak eta onartuak izan. Eta horren adierazgarri da arestian aipatu ditugun arazo,

arrisku eta kalte materializatuen gaineko eztabaida eta kontrobertsia sozio-publikoaren

emergentzia garaikide oparoa. Badago, zentzu horretan, gure gizartea karakterizatzerako

orduan “arriskuaren gizartea”-z hitz egiten duenik ere (Beck 1986). Ulrich Beck-ek

1986an idatzitako Arriskuaren gizartea lanak hautsak arrotu zituen publikatu zen

garaian: Beckek agerian uzten zituen gure gizarte mendebaldarrek antolatu eta garatu

arrisku kontrol mekanismoen porrota, agindutako segurtasunaren ordez gero eta

nabarmenagoak baitziren bere ustez gizarteek pairatu beharreko arrisku teknikoindustrialak.

Beckek karakterizatzen duen “arriskuaren gizartea”, hortaz, garatutako

bitarteko instituzional-erregulatzaileen bitartez, gizarte horrek berak auto-sortutako

arriskuak ekidin edota murrizteko gai ez den gizarte bat da. 7

5 Horren ondorioz Amerikako Estatu Batuetan gobernu agentzia berriak sortu ziren. 1966an Zientzia,

Ikerketa eta Garapenari buruzko Kongresuaren Azpibatzordeak berrikuntza teknologikoaren alboondorioei

buruzko bere txostena kaleratu zuen, eta bertan aplikazio teknologikoetatik eratorriko liratekeen

ondorio positibo eta negatiboen identifikazio aurreratua ahalbidetuko lukeen alarma goiztiarrerako

sistema baten eraketa aholkatzen zuen. 1969an NEPA (National Environmental Policy Act) promulgatu

zen. Ingurumenaren babeserako EPA (Environmental Protection Agency) agentzia ere urte berean sortu

zen, gobernu federalaren eragina zeukaten proiektu teknologikoen ingurumenaren gaineko ebaluaketa edo

azterketak (Environmental Impact Analysis, EIA) egiteko helburuarekin. 1970. urtean OSHA

(Occupational Safety and Health Administration) agentzia sortu zen, lantokietan teknologiak dituen era

askotariko inpaktuak aztertuko lituzkeena. Beranduago, 1972. urtean, Kongresuak OTA (Office of

Technology Assessment) agentzia sortu zuen, teknologia berrien inpaktu sozialaren berri edukitzeko

botere legegileak bereganatu zuen tresna edo baliabide aholkatzailea (ikus, OTA-ren inguruan: 5.1.1.

atala). Gero, 1975ean, NRC (Nuclear Regulatory Commission) sortu zen; energia nuklearraren

erregulazioa bideratzeko sortutako agentzia hau, energia nuklearraren promoziorako sortutako AEC

(Atomic Energy Commission) agentziatik modu argian bereizten zen, bietako bakoitzaren funtzio

desberdinen (promozioa / erregulazioa) arabera beti ere (Luján eta López Cerezo 2004, 85).

6 “Bere horretan” diogu, aurrerapenaren presupuesto ekonomiko-politiko basikoak (e.g. produktibitatea,

hazkunde ekonomikoa, enplegua, lehiakortasuna) ez direlako ezbaian jartzen. Kontua aurrerapen eredu

edo dinamika hori seguruagoa egitea litzateke, arriskuek ordezkatzen dituzten eragozpen horiek ahal den

neurrian saihestu edo txikitzeko (ikus: 3.1.2. atala).

7 Aipatu beharra dago Becken lanak sekulako eragina eduki zuela arriskuen gaineko hausnarketa sozial

edo “humanista” (arriskuaren azterketa estatistiko edota tekniko hutsetik harago doan arriskuari buruzko

Beckek egin diagnosi teorikoak badauka arriskuen inguruko dinamika sozialean

nolabaiteko euskarri efektiboa. Izan ere, azken urteotan ugariak izan dira garapen

zientifiko-teknologikoak plantea ditzakeen arazoei buruzko eztabaida eta tirabirak.

Instituzioen ahaleginek porrotak pairatu behar izan dituzte (e.g. Txernobil, “behi eroak”,

Bhopal, beroketa klimatikoa, hondakin nuklearrak, kontaminazio atmosferikoa,

deforestazioa), eta garapen zientifiko-teknologikoen aurreko erresistentzia erakustaldi

publikoak (Bauer 1995) ere ugariak izan dira, eta horiek askotan zenbait proiektu edo

garapen oztopatu (e.g. bioteknologiak Europan; ikus, esate baterako: 4.2.3. eta 5.2.4.

atalak) edota eragotzi (e.g. energia nuklearra Euskal Herrian 80. hamarkadan) izan

dituzte. Komunikabideetan –askotan era puztu batean– aplikazio edota ikerketabide

baten ondorioz eratorriko liratekeen katastrofeen berri ematen zaigu, eta zirkulu ofizialinstituzionaletatik

ordea kontrako mezua iristarazten zaigu. Arriskuaren “eskizofrenia”

antzeko bat egon badago, non mezuak era askotarikoak diren, eta arriskuaren zein

arrisku-ezaren aldeko mezuen objektibotasun edo zintzotasuna zalantzapean aurkitzen

den, jokoan dagoena ez baita soilik eta bakarrik gertakari kaltegarri ez-desiratu baten

jazoera posiblea, arrisku horri loturik doakion jarduera sozioekonomiko askotan oso

garrantzitsu baten kontrolaren edo mugatzearen kuestioa bera baizik.

Hortaz, arriskuaren dinamika sozial kontrobertsial horrek agerian jartzen duena

arazoaren izaera konplexua da. Hau da, geure gizarteetan indarrean den eztabaida eta

ika-mika giro etengabeak irtenbide erregulatzaile zientifiko-instituzionalaren gabezien

berri ematearekin batera, aukera ematen digu arriskuaren fenomenoaren inguruan

aritzen diren arazo eta era askotariko dimentsioen berri emateko. Hortaz, geurea ez da

gaur eguneko gure gizarteetan pairatu behar ditugun arriskuen ariketa taxonomikoa

egitea helburutzat duen lana, edota arrisku garaikideak beste garai historiko edota

bestelako gizarte edo kulturakoekiko alderatzea bilatzen duena; izan ere, gure asmoa da

arriskua eratzera datorren dinamika zientifiko, tekniko, ekonomiko, publiko, politiko

horren berri ematea. Hau da, gure xedea izango da arriskuaren konstituzio formak eta

arriskuaren inguruan mugitzen diren interes, ikuspegi, ahuldade, baliabide, debeku eta

abarren berri ematea, arriskuaren “prozesatze” sozialaren gakoak ulertu eta, ulermen

horren arabera, arriskua kudeatu edo gobernatu ahal izateko oinarri teoriko sendoago bat

proposatzeko.

Zeintzuk dira arriskua aurreikusteko dauden muga epistemologikoak? Nola

eratzen da arriskuari buruzko ezagutza? Zeintzuk dira indarrean diren interesak? Zein da

arrisku ziurgabeagoei ematen zaien tratamendua? Zer dago zenbait jarduera arriskutsuen

inguruan aurkitzen den erresistentzia eta egonezin publikoaren atzean? Zeintzuk dira

segurtasuna produzitzearren gure gizarteetan bideratzen diren baliabide politikoak,

legalak, ekonomikoak, kulturalak? Nahikoak al dira? Eta abar. Galdera hauen guztien

eta antzerakoak izan daitezkeen beste askoren atzean aurkitzen den galdera honakoa da:

zeintzuk dira arrisku edo segurtasun marko jakin baten atzean aurkitzen diren dinamika

edo harremanak? Hau da, nola eratzen da arriskua, edo, bestela esanda, segurutzat (hots,

onargarritzat) hartzen dugun arriskua, gure gizarteetan? Zein faktorek eta dinamikek

hartzen dute parte eraketa horretan?

Gure ustea da arriskua era askotariko osagaiek (politikoak, ezagutzazkoak,

ekonomikoak, legalak, publikoak, teknikoak) eratua dela, eta ez dagoela arriskuaren

fenomenoa ulertu eta hari erantzun eraginkor eta sozio-publikoki satisfaktorioa ematerik

ez bada horiek guztiak kontuan hartuta, eta arriskuaren eraketaren oinarrian aurkitzen

hausnarketa den heinean) pizterako orduan, Beckek arriskuaren fenomenoaren gaineko diskurtsoa eremu

aditu espezifikoetatik atera eta barneratu egin baitzuen gizartearen eta dinamika sozialari buruzko gogoeta

baten barruan. Hau da, Beckek arriskua gure gizarte industrialen dinamika edo oinarriaren funtsezko

karakteristikatzat ulertzeko beta eman zigun (ikus: 3.2.1. atala).

den aniztasun horri erreparatu eta heldu gabe. Hortan datza hain zuzen ere gure lanaren

muina: arriskuaren eraketa anitzaren arakaketan alegia. Zentzu horretan, gure lana

arriskuaren azterketa teoriko-akademiko zein heltze instituzionalaren funtsezko

premisetatik aldentzen delakoan gaude, azken hauek ez baitiote konstitutibazio anitz

horri erreparatzen, arriskuaren azterketari abiapuntu zedarriztatzaile eta desintegratu

batetik ekiten diotelarik.

0.2.3. Arrisku berri bat

Sarreran zehar jada aipatu dugun lez, arriskua zientzia eta teknologiaren ezaugarri

funtsezkoa da. Ezaugarri horren inguruko ikuspegi eta trataera egokiari buruzko iritziak

ordea era askotarikoak dira. Hau da, ez dago adostasunik gure gizarteetan arriskuaren

“benetako” dimentsioa zein den, edota ustezko arrisku katastrofiko edo, aldiz, garrantzi

handiegirik gabeko horiekin zer egin erabakitzerako orduan. Horregatik da kasua

arriskuaren kontsiderazio sozio-instituzionala, haren arriskugarritasuna erlatibizatzen

duen ulermen marko anitz eta desegituratu batek emana izatea (Krimsky eta Golding

1992a).

Pairatu behar ditugun arriskuen estatus onto-epistemologikoa (i.e. bere “indar

faktuala”) 8 arriskuari buruzko diskurtso eremuetan euren interesak adierazi eta

defendatzen dituzten era askotariko aktoreengatik da estrategikoki eztabaidatua (Rip

1986a), hain zuzen ere arriskuen inguruko eztabaidak bete-betean barne hartzen

dituelako arrisku horien erantzule diren praktika edo jarduera sozioekonomiko eta

teknikoen oinarri eta dinamikak. Hau da, arriskuen inguruan gure gizarteetan indarrean

diren eztabaida eta kontrobertsien oinarriak izaera anitza dauka: epistemikoa da, baina

baita ere politikoa, ekonomikoa, psikologikoa... Hitz bitan: ez dago arriskuen gaineko

eztabaida edo eztabaidaren azalpena, “hor-kanpoan” legokeen zera objektibo baten

inguruko izaera kognitibistako errepresentazio egokiago eta desegokiagoen arteko

desadostasun batean ipintzerik. Desadostasunak, zentzu horretan, era askotariko erroak

dauzka.

Hala eta guztiz ere, gure ustea da arriskuak erakusten duen izaera anbiguo horrek

arriskuaren izaera emana edo eraikiari buruzko ika-mikaren forma hartu duela.

“Benetako” arriskuen eta arrisku “eraikien” arteko desberdintasunari heltzen zaio, esate

baterako instituzioek jarduera jakin batekiko indarrean leudekeen publikoaren beldurrak

eta ardurak existitzen ez den puztutako alegiazko arrisku bati dagozkiola esateko, edota,

adibidez, ekologistek industriari eta agintari publikoei “benetako” arriskuak aintzat

hartzen ez dituztela aurpegiratu eta planeta edo ama-lurra galbidera daramatela agerian

jartzeko. Hau da, arriskuaren existentziari buruzko diskurtsoak (eta praktikak) dira

gailentzen direnak, hots, arriskuaren nolakotasunaren inguruan mugitzen diren ardura,

estrategia eta proposamenak.

Bestalde, arriskuaren izaera “emana” eta “eraikiaren” arteko disoziazio

kontzeptual eta diskurtsibo horrek bateraezinak diren bi hegaletan banatzen du

arriskuaren gobernaketa. Azken buruan, arriskuaren arazoa horrela planteatzeak ez dio

haren eraketari berezkoa zaion aniztasun eta gradualtasunari lekurik egiten, bere

izaerari buruzko sententziak termino maximalistetan planteatzen direlako. Zentzu

horretan, geure azterketak ez dio arriskuaren ustezko izaera emana edo eraikiaren

eztabaidari helduko. Hau da, emana ala eraikia baino, arriskua eratua dela uste dugu.

8 Hau da: ba al dago arriskurik? Benetakoa al da aurreikusitako arrisku edo gertaera kaltegarri hori? Eta:

arriskuaz dugun ezagutza fidagarria al da? Aurreikusgarriak al dira jarduera jakin baten ondorenean etorri

daitezkeen arazo eta kalteak?

Izan ere, eraketa edo konstituzioaren ideiak bildu egiten du arriskuaren konformazioan

parte hartzen duten elementu objektibo eta subjektibo, material zein sozialen esparru era

askotarikoa.

Arriskuaren eraketak era askotariko osagaiak barne hartzen dituela onartuz gero,

(i) arriskuaren ulermen egokiago bat eskuratuko dugu eta (ii) arriskuaren

gobernaketarako baliabideak ugarituko ditugu. Emana/eraikiaren diskurtsotik harago,

posible da arriskuaren konstituzioari erreparatu, horretan parte hartzen duten osagaiei

heldu, eta horien kontsiderazio eta mobilizaziotik eratorriko liratekeen arriskuaren

kudeaketarako formulak proposatu. Jokoan dagoena ez baita benetako arriskuari

dagokion soluzio kudeatzailearen benetakotasun eta egokitasun definitiboaren inguruko

eztabaida, dimentsio eta aspektu asko biltzen dituen arrisku fenomenorako indarrean jar

daitezkeen era askotariko gobernaketa soluzioak baizik.

Gurean proposatzen dugun azterketa ildoak, goain aipatu zentzua duenak hain

zuzen, arriskuaren gaineko hausnarketa teorikoaren esparruari ekarpen berritzailea

dakarkiolakoan gaude. Arestian aipatu Becken (1986) lan seminalak, esate baterako,

arriskuari mehatxugarritasun emana aitortzen dio, egitura sozialak krisian (i.e.

arriskuaren gizartea) ipintzen dituen mehatxu objektibo eta jasanezina den heinean.

Arriskuaren lan-eremu teoriko-akademikoa hainbeste baldintzatu duen azterketa

beckiarrak hortaz aproblematikoki onartu eta erabiltzen du gure gizarte garaikideetako

zeinu bereizgarria zatekeen arriskua. Beckek, Arriskuaren gizartea-ren “jarraipen” gisa

bi urte beranduago idatzitako beste lan batean, arriskuaren indar eragile horri

arriskuaren “kontrabotere objektiboa” izena eman zion (Beck 1988, 18, 167, 289-290). 9

Halaz, arriskua dinamika sozialaren bilakaeran txertatzen duen Becken

azterketak ez dio arriskuaren eraketaren azterketari heltzen, gehiegizko arrisku baten

eragin sozialari baizik (ikus: 3.2.1. atala). “Arriskuaren gizarte” beckiar entzutetsuak

ondorioz arriskua “ukitu gabe” uzten du. Arriskua, azterketa soziologikoari aldaketa eta

dinamika soziala ulertzeko gehitzen zaion osagai funtsezkoa da hemen, baina ez

azterketa eluzidatzaile zehatzagoa merezi duena.

Becken azterketaren irakurketa batek ahalbidetu egiten gaitu, hori bai, arriskua

gure gizarte industrialetako karakteristika definitzaile gisa ulertu eta, ondorioz, arrisku

fenomenoa bete-betean dinamika zientifiko-sozialen bereizgarri eta adierazle gisa

hartzeko. Zentzu horretan, bat egiten dugu arriskuaren azterketa teoriko-sozialaren

aitzindarietakoa den Becken lanarekin, baina harago joateko asmoz, nahiz eta xedea

xumeagoa izan daitekeen, ez baitugu asmotzat haren “arriskuaren gizartearen” tesi

maximalista (garai soziohistoriko baten etiketa kategorizatzailea izan nahi duen

heinean) garatu edo lantzea, eztabaidagarria den tesi horretan “berreskuratu” daitekeen

9 Zentzu horretan, Beckek, eta adibide honetan energia nuklearrak suposatuko lukeen mehatxuari helduta

(gogoan eduki Beckek hau idatzi zuenean Txernobileko 1986ko istripu nuklear larria gertatu berria zela),

teknologia nuklearra segurua eta onargarria delaren baieztapen instituzionalei “arriskuaren kontrabotere

objektiboa”, hots, domestikatu ezin daitekeen benetako arriskua, kontrajartzen die:

Por un lado, puede acumularse toda la fuerza de convicción de los muros institucionales respecto

a la inexistencia de autoamenazas, tampoco hay que negarle a la superpotencia una minúscula

esperanza, y puede incluso aducirse la dispersión de los movimientos sociales y las limitaciones

de su impacto político. Sin embargo, hay que reconocer con el mismo realismo que: todo se anula

mediante el contrapoder objetivo del peligro. Es constante, permanente, no está ligado a las

interpretaciones negativas, y está presente incluso allí donde las manifestaciones han perdido

empuje. La probabilidad de que ocurran accidentes improbables crece con el tiempo y con el

número de macrotecnologías implantadas; cualquier “suceso” recuerda todos los anteriores, no

sólo en Alemania, sino en todo el mundo (Beck 1988, 167).

arrisku kontzeptu “karakteristikoa” baliatu eta, guri dagokigunean, haren eraketa

prozesuari heltzea baizik. 10

Becken lanarekin batera arriskuaren hausnarketa sozialari ateak ireki zizkion

beste lan fundamentala, baita ere 80. hamarkadan argitaratutako Risk and Culture

(Arriskua eta kultura), Mary Douglas antropologo britainiarra eta Aaron Wildavsky

politologo estatubatuarrarena, dugu (Douglas eta Wildavsky 1982). Bertan, Douglas eta

Wildavskyk Beckek aurkeztutakoa ez bezalako proposamena eskaintzen digute,

instituzionalki domestikatu ezin daitekeen arriskuaren objektibotasun zitalaren

errealitatearen berri eman beharrean, arriskuaren eraikitze kulturalaz ari baitzaizkigu.

Aipatu arriskuaren eraikitze kulturalari dagokionean bada, Douglas eta

Wildavskyren arriskuaren gaineko azterketa Becken arriskuaren azterketarekiko “beste”

muturrean aurkituko litzateke, hain zuzen ere arriskuaren azterketa kultural horrek

arriskuaren izaera kultural-eraikiari erreparatzen diolako, instituzio moderno

industrialak (zientzia, politika, ekonomia, zuzenbidea) ezbaian jarriko lituzketen arrisku

sorta objektibo eta zitalei baino (Beck 1986).

1982ko lan fundamental horretan, Douglas eta Wildavskyk arriskua ekoizpen

soziokultural gisa ulertzen dute, geure gizarteak osatzen dituzten interes edo

sentsibilitate kultural desberdinak dauzkaten taldeek euren onurarako erabiltzen duten

baliabide estrategiko lez alegia. 11 Douglas eta Wildavskyren lanak horrenbestez

arriskuaren “prozesatze” kulturalari erreparatzen dio, balio desberdinen arabera

funtzionatzen duten giza-taldeek azpimarratu, baztertu, eta aintzat hartzen dituzten

arrisku desberdinen azterketa bideratzeko. Zentzu horretan, beraiena ez da, Beckena ere

ez den bezalaxe, arriskuaren eraketa anitzari erreparatzen dion azterketa bat, arriskuaren

hautemate kulturalen desberdintasunak ulertu eta sailkatzen dituena baizik. Hauentzat,

handiagotu eta gaiztotu dena ez da arriskua izan, arriskuaren hautemate eta ardura maila

publikoa baizik (ikus: 3.3.1. eta 4.3.2.2. atalak).

10 Arriskuaren beste teoria soziologiko batzuek ere Becken ildoari jarraitzen diote, arriskua gizarte

moderno industrializatuen karakteristika definitzaile edo ezaugarritzailea, eta dinamika sozialaren

oinarrian aurkitzen dela argudiatzerako orduan. Anthony Giddens-ek (1990) adibidez arriskuaren

emergentzia modernoari –eta haren kontrolari– lotuta doazkion baliabide sozialak lantzen ditu, ezagutza

aditua edota konfiantzaren eratze eta mantentze mekanismo eta dinamikak kasu. Edozein kasutan,

Giddensen azterketan, Beckerenean ez bezala, azpimarratzen dena ez da arriskuaren kontrola galdu duen

“arriskuaren gizarte” gainditu bat (hau da, arriskuek gainditua), arriskuaren auto-eraketaren kontzientzia

hartu duen gizarte batean antzematuko litzatekeen instituzio kontrolatzaileenganako konfiantza

publikoaren produkzioaren arazoa baizik (ikus: 4.3.2.1. atala). Niklas Luhmann-en (1991) arriskuaren

teoria soziologikoak ere gizarte modernoen arriskugarritasuna azpimarratzen du, baina, ez arriskuak

barrenak janda dituen gizarte klase bat delaren zentzuan, baizik eta agentzia sozialen eragiletasunaren

ardura externalizatzerik ez duen gizarte mota bat den heinean. Edozein kasutan, teoria soziologiko hauei

guztiei dagokie arriskuaren fenomenoa edo arazoa dinamika makro-sozialen baitan gorpuzten den

karakteristika gisa ulertzea, eta horietatik gauza asko atera eta baliatu baditzakegu ere, gure ustea da

arriskuaren azterketa oso batek kontuan hartu eta aztertu beharko lituzkeela arriskuaren eratze dinamika

zehaztuago edo lokalizatuagoak, segurtasunaren konstituzio desberdinen posibilitatea ez dadin dinamika

sozial handi hauen zurruntasunagatik mugatua izan.

11 Egia esan, Douglas eta Wildavskyk (1982) beraien azterketan aurkitzen dituzten arrisku zientifikoteknologikoen

inguruko hainbat jarreren berri ematerako orduan arrisku objektiboen zenbait datu eta

hausnarketa eskaintzen dizkigute, arriskuaren benetako errealitateari kontrajartzen zaizkion zenbait

ikuspegien (batez ere egileek sistemaren edo gizarte industrialaren etsaitzat hartzen dituztenen horiena)

okertasuna azpimarratzeko. Edozein kasutan, horrek ez dio beraien azterketari zein gure tesiari

konsistentziarik kentzen. Azken buruan, haien interesa arriskuaren irakurketa kultural selektiboan

aurkitzen da, eta gure tesiaren araberako diagnosiak bete-betean harrapatzen du azterketa kulturalistaren

zentzua: arriskua modu zedarriztatzailean ulertzen duen eta egiteko horretan kulturalki iragaztutako

hautemate kolektiboan zentratzen den ikuspegiarena hain zuzen ere.

Arriskuaren gaineko azterketa, haren determinazio zientifiko, eta arriskuaren

onargarritasun publikoari buruzko analisi akademiko zein aditu-instituzionalaren

esparrutik harago eraman zuten bi proposamen hauek, ordea, ez zuten, funtsean, krisian

zirudien arriskuaren kontrol sistema instituzional adituari karakteristikoa zitzaion

arriskuaren ulermen zedarriztatzailea gainditu. Aldiz, hura erreproduzitu eta indartzera

etorri ziren, hain zuzen ere, eta diskurtso kritiko baten magalpean, bere horretan uzten

dutelakoan baikaude arriskuaren izaera emana eta eraikiaren arteko zedarriztapen

ulertzailea.

Azken buruan, egia bada ere arriskua, berau dinamika sozial eta kultural

zabalagoen barnean txertatuz eta, horrenbestez, kontsiderazio teoriko elaboratuagoen

aztergai “duinean” bilakatuz, azalpen sakona (hau da, kontrolerako neurri tekniko eta

estatistiko adituen azterketak eskaini ditzakeen datu sortatik harago doan heinean)

mereziko lukeen fenomeno batean bilakarazi zutela arestian aipatu azterketa ildo hauek,

era berean aitortu beharra dago ez ziotela ordea aztergaia bera (hots, arriskua)

“disekzionatzeari” ekin, objektiboa litzatekeen mehatxuaren prozesatze edo heltze

zientifiko-tekniko, instituzional, kultural eta psikologikoari baizik. Halaz, esate baterako

Becken azterketa kritikoak ezbaian jartzen du arriskuak kontrolatzeko ahalmen

instituzionala, eta salatu egiten du ez-gaitasun egoera horren aurrean, agintariek,

arriskuaren gizartea gainditzeko beharrezkoak liratekeen neurriak indarrean jarri

beharrean, “antolatutako ardugabekeria”-ren arabera jokatzea, hau da, arrisku

kontrolaezin horiexen erantzule diren dinamika eta praktika instituzionalak

(ekonomikoak, zientifiko-teknikoak, legalak, politikoak) bere horretan mantenduz

(Beck 1988; ikus ere: 3.2.1. atala). Baina ez da, funtsean, arriskuaren nozio “errealista”

edo objektibista (hots, emana) ezbaian jartzen, mehatxu objektibo horren

menderaezintasuna baizik. 12

Halaz, instituzioek eta industriak, jarduera arriskutsu baten aurka indarrean egon

daitekeen giro edo jarrera publiko ezkorra ezjakintasunari eta oinarri zientifikorik

gabeko aurreiritzi ideologikoei egozten dietenean, erantzun edo erreakzio hori berau

arriskuaren objektibotasuna ahoan hartuta jartzen dute indarrean, hau da, edukiera

soziokultural eta psikologiko hutseko arrisku eraikiari “benetakoa” den arrisku emana

kontrajarriz. Gaur eguneko kontrobertsia zientifiko-teknologikoak elikatzen dituzten

arriskuaren hautemate publiko dibergenteei, horrenbestez, benetako arriskuari,

objektiboa denari, ez erreparatzea, eta oinarri onto-epistemikorik gabeko mehatxuak

mahaigaineratu eta funtsik gabeko beldurrei heltzea egotzia zaie eremu eragile

instituzional eta ekonomikoetatik.

12 Ulrich Becken Arriskuaren gizartea-ri buruzko Gabe Mythen-en lan monografikoan egiten den

irakurketa, guk egiten dugunaren bera da: “(...) the risk society thesis (...) reproduces a realist

understanding of risk” (Mythen 2004, 63). Eta aurrerago: “(...) Beck (...) avers that risks are objective,

hazardous and deleterious, regardless of cultural beliefs and values. Such an objectivist approach to risk

has prompted several critics to accuse Beck of artificially separating out public and scientific knowledge

about risk (...)” (Mythen 2004, 99). Becken lanean aurki daitezkeen bestelako baieztapen erlatibista edo

konstruktibista isolatuen gainetik, Arriskuaren gizartea-ren tesia errealista da bete-betean: “Taken in its

totality, the risk society perspective is predominantly informed by a realist rather than a relativist

position” (Mythen 2004, 99). Izan ere, “(...) Beck proceeds to adhere to a universal model, insisting on

the objective existence of risks. In order to retain generality, Beck is obliged to assume that manufactured

risks are objectively ‘out there’ and potentially life-threatening” (Mythen 2004, 100). Zentzu horretan,

Becken diagnosiak ezbaian jartzen duena ez da arriskuaren azterketa instituzional-adituarekin (hots,

teknokratikoarekin) konpartitzen duen arriskuaren objektibotasuna edo errealtasuna, arrisku objektibo

emergenteei aurre egiteko gaitasun instituzionala baizik (ikus, Becken Arriskuaren gizartea-ren tesiaren

azterketa zehatz baterako: 3.2.1. atala).

Bestetik, egia da baita ere arriskuaren trataera insituzionalarekin ados ez

daudenek gaitzespen bera egin diezaieketela agintari eta botere ekonomikoei: benetako

arriskuak aintzat ez hartzea, eta haien interes politiko-ekonomikoak segurtasun

publikoaren gainetik jartzea, arriskuak minimizatu eta arriskuari buruzko bestelako

irakurketa zuzenagoak eta zuhurragoak kontsideratu gabe. Ohikoak dira, zentzu

honetan, esate baterako jarraian ematen dugunaren antzeko salaketak eta baieztapenak,

hainbat arriskuen inposaketa instituzional eta industrialaren arriskugarritasuna

gehiegizkoa eta arduragabea dela irizten dutenak. Halaz, eta erabilera zibilerako energia

nuklearraren kasuari dagokionean, Greenpeace erakunde ekologistak esate baterako

ondorengo jarrera mantentzen du:

Greenpeace has always fought –and will continue to fight– vigorously against

nuclear power because it is an unacceptable risk to the environment and to

humanity. The only solution is to halt the expansion of all nuclear power, and

for the shutdown of existing plants (Greenpeace 2007; etzanak gureak).

Zer esanik ez dago, energia nuklearraren aldekoak direnek bestelako iritzia dute:

arriskuak minimoak dira, eta hiritargoaren zein hainbat agintarien artean egon daitekeen

ardurak ez du funts objektiborik. Amerikako Estatu Batuetako presidentea, adibidez,

beste jarrera horren erakusle izango litzateke:

Last May, Bush [G. W. Bush, Amerikako Estatu Batuetako presidentea]

dismissed concerns about possible setbacks, saying, “Nuclear power is safe. It

is safe because of advances in science and engineering and plant design. It is

safe because the workers and managers of our nuclear power plants are

incredibly skilled people who know what they’re doing” (Angus Reid Global

Monitor 2006; etzana gurea).

Ausaz aukeratutako energia nuklearraren arriskuei buruzko adibide hauetan ikus

daitekeen eran, muturreko bi iritzi guztiz kontrajarriak aurki ditzakegu arazo edo arrisku

beraren aurrean. Baina, edozein kasutan, egiten ari garen azalpen edo aurkezpen

honetan gehien interesatzen zaiguna ez da hainbeste eztabaida edo kontrobertsia jakin

batean nork zer esaten duen, eztabaidaren eta arazoaren dinamikak arriskuaren nozio

zedarriztatzaile horren “logikari” jarraitzen diola adieraztea baizik.

Zientzia sozialen esparruko arriskuaren azterketarako beste korronte batzuek ere

aurkezten ari garen zedarriztapen azaltzailearen arabera gorpuzten dituzte euren

proposamenak. Banakoen arrisku hautemateak aztergaitzat dituen psikologia sozialaren

eremuak esate baterako, publikoaren eta instituzio adituen arrisku hautemateen arteko

desberdintasunak ditu aztergaitzat, nagusiki desakordio publikoaren atzean leudekeen

faktore psikologikoen berri eman eta horien funtzio azaltzailea eluzidatu asmoz. Halaz,

eskola kognitibistak adibidez arriskuaren hautemateen arteko desakordio hauek

publikoak termino probabilistetan arrazoitzeko lituzkeen zailtasunei dagozkiela

defendatzen du. Zehatzago izatearren, hauen ustea da publikoak ez dituela

probabilitateak aintzat hartzen arriskuak hautematerako orduan, mekanismo psikologiko

heuristiko sinplifikatzaile batzuk baizik (Kahneman eta Tversky 1974; Kahneman et al

1982; Gardner eta Stern 1996; ikus ere: 1.2.2.1. atala). Hau da, publikoak intuitiboki

arrazonatuko luke; adituek, aldiz razionalki, hots probabilistikoki, arriskuari dagokion

eran (ikus: 1.1.2. atala). Esan beharra dago jarrera edo ikuspegi hau hedatua dagoela

instituzioek oro har erresistentzia publikoen aurrean ematen dituzten erantzun eta egiten

dituzten interpretazioetan. Hau da, estrategia komuna da arriskuaren gaineko

publikoaren desakordioa ezjakintzat hartzearena. Kasu honetan, arriskuaren izaera

eraikia funtsik gabeko konstrukto psikologiko bat izateari dagokio.

Psikologia sozialaren esparrutik atera gabe, arriskuaren hautemate publikoari ere

heltzen dion paradigma psikometrikoa kontsideratzeak merezi du (e.g. Slovic 1987;

1992; 2000). Paul Slovic-ek eta kideek garatutako enfoke honetan, arriskuaren

hautemate publikoa baldintzatuko luketen arriskuen karakteristikak zerrendatzen dira

(e.g. borondatezkoa ala ez borondatezkoa, katastrofikoa ala indibiduala, ezaguna ala

ezezaguna), hain zuzen ere faktore horien arabera eratuak baitira hauen ustez

arriskuaren hautemate publikoak. Hortaz, hemen hautemate publikoari razionaltasuna

aitortzen zaio, nahiz eta kasu honetan ez litzateke kalkulu probabilistiko adituan

fundamentatutako razionaltasun bat, bestelakoa baizik (ikus: 1.2.2.2. atala). Funtsean,

aldiz, arrisku eraikia eta emanaren arteko bereizketak bere horretan dirau, ezagutza

adituari baitagokio “benetako” arriskuari buruzko (hau da, bere gertagarritasun

probabilitate eta kalte mailari buruzko) informazioa eta estimazioa ematea, eta

publikoari, ostera, bere razionaltasunari dagokion estimazio kontestualizatua.

Aipatu azterketok, hortaz, arriskuaren analisi instituzional-adituaren gabezietan

baino aditu/publikoa desadostasunetan zentratzen dira, printzipioz azterketa adituaren

eraginkortasuna aproblematikoki onartuz. Zentzu horretan, arriskuarekiko leudekeen

hautemate edo hurbilpenen arteko desberdintasunak azaltzeko proposamenak lirateke.

Tradizio honen barruan kokatu beharko genuke ere arriskuaren azterketa kulturala,

baina desberdintasun nabarmen batekin: arriskuaren hautemate desberdintasunak ezin

dira faktore psikologiko indibidualen bitartez azaldu, mundu ikuskera eta balio kultural

kolektiboen bitartez baizik (Douglas 1985; 1992; Douglas eta Wildavsky 1982; Lash

2000; Lupton 1999a; 1999b). Hemen, solidaritate sozialaren dinamikek baldintzatzen

dituzte talde kultural desberdinen arrisku hautemateak, eta ez faktore psikologiko

indibidualek (ikus: 1.2.2.4. atala). Kognitiboa baino, desadostasunaren oinarria kulturala

edo ideologikoa (ikus: 1.2.2.3. atala) litzateke.

Enfoke kulturalistari dagokio arriskua talde sozialen solidaritate loturak eta autodefinizio

identitarioa sendotzen dituen zera gisa ulertzea, disfuntzionala zatekeen eta

ekidin beharko litzatekeen fenomeno mehatxugarri gisa ulertu beharrean (Ulrich Beckek

dixit). Arriskuaren hurbilpen soziokulturalak, hitz bitan, talde kultural desberdinek

beren mesederako erabiltzen duten baliabide eraikitzat kontsideratzen du arriskua (ikus:

3.3.1. eta 4.3.2.2. atalak). Zentzu horretan, arriskuaren irakurketa kulturalek

diskurtsoaren efektu diziplinarioak aztertzera datozen eta Michel Foucault-en (1978;

1991) ildoari jarraitzen dioten arriskuaren gobernu azterketekiko antzekotasuna edukiko

lukete, behintzat azterketa hauetan arriskua ondorio kaltegarri gisa baino giza portaera

edo medio soziala baldintzatu eta diziplinatuko lukeen, eta instituzio sozialen eskura

leudekeen diskurtso eta praktiken osagai egituratzaile gisa ulertua den heinean (Burchell

et al 1991; Castel 1991; Culpitt 1999; Dean 1999; Ewald 1986; O’Malley 2001; ikus

ere: 1.2.3.3. atala).

Laburki aurkeztu ditugun eta arriskuari hausnarketa-eremu sozialetik heltzera

datozen azterketa hauetan badago hortaz arriskuaren ulermen zedarriztatzailea

ereproduzitzeko joera. Kontua ez da noski enfoke hauek guztiak desakreditatu edota

baztertzea, besterik gabe oraindik arriskuaren eraketa anitzari helduko liokeen azterketa

filosofikoarentzat lekua badagoela erakustea baizik, gure ustez, hori, egiteke legokeen

beharra bailitzateke.

Hurrengo atalean zehar modu sakonago batean azaldu eta karakterizatzen

ditugun arriskuarekiko hurbilpen hauek guztiek agerian uzten dutena arazoaren izaera

konplexua da, arriskua gure gizarteetan era derberdinetan “prozesatua” dela adierazten

baitute. Halaz, prozesatze tekniko edo adituak benetako arriskuaren berri emango

liguke, eta horren araberako neurri kudeatzaileak proposatu (ikus: 1.2.1. atala). Baina

azterketa aditu horrek ordea ez du beti bat egiten “benetako” arriskuarekin, eta hasiera

atean espero gabeko istripuak jazoten dira, edota egonkortutako arriskuarekiko

bestelako iritzi kontrajarriak agertzen dira gizartean, eta horien arteko gatazka eta

ezinegonak sortzen dira, batzuentzat “benetakoak” diren arriskuak instituzionalki

onartzen dena baina handiagoak direlako eta arriskuaren gizarte batean bizi garelako.

Zein da, bada, benetako arriskua? Jasangaitza al den gizarte batean bizi al gara? Ala

jarrera eta postura kritikoen atzean alarmismoa eta oportunismo politiko-ideologikoa

besterik ez dago?

Badago, ikusi dugun eran, desadostasunak termino psikologikoetan azaltzerik,

edota termino soziokulturaletan, arriskuak “eraikitzeko” modu desberdinak baileudeke

azken buruan, nahiz eta konstrukzio prozesu horietan arrisku batzuk subjektiboagoak,

hau da, “eraikiagoak” izan. Funtsean, azalpenaren terminoak proposamen batetik

bestera alda daitezke, baina eskema azaltzailearen indarra bere horretan dirau, eta hori

da gurean salatu nahi duguna, arriskuaren hurbilpen batek era berean kontsideratu

beharko lituzkeelako aspektu subjektiboak eta objektiboak, baina ez besterik gabe

horiek badirela onartzearen bitartez, arriskua osagai objektibo eta subjektiboen arabera

(bai, bien arabera) azaleratzen eta eratzen dela baietsiz baizik. Hau da, interesatzen

zaiguna ez da hainbeste arriskuaren polo emana eta polo eraikiaren artean “gure”

arriskua hor nonbait kokatzea, arriskua era anitz batean nola eratzen den eluzidatzea

baizik. Zentzu horretan, antzua deritzogun eztabaidatik aldendu gaitezkeelakoan gaude,

zuzen-zuzenean arriskuaren eratze dinamikei heldu eta arrisku (hau da, segurtasun)

markoak nola konstituitzen diren aztertzeari ekiteko.

Horregatik daukagu, gure azterketa arriskuaren analisira bideratutako zientzia

eta teknologiaren ikasketa sozialengandik hurbilago aurkituko litzatekeelako ustea

(ikus: 1.2.3.2. atala). Izan ere, arriskuaren azterketara dedikatzen diren zientzia eta

teknologiaren ikasketen esparru analitiko honetako egileek arrisku edo segurtasun

markoen egonkortze mekanismo epistemiko eta instituzionalen azterketa kritikoari

heltzen diote, egonkortze prozesu horietan indarrean leudekeen botere eta inposaketa

dinamikak (e.g. Irwin eta Wynne 1996), arrisku eta onuren bidegabekeri

distribuzionalak (e.g. Shrader-Frechette 2002), edota arriskuaren ezagutzan osagai ezepistemikoek

luketen eragin konstitutiboa (e.g. Jasanoff 1990), azaleratu asmoz.

Zentzu horretan, gure azterketak hauenaren ildoari jarraituko lioke, hauek

arriskuaren egonkortze dinamiken era askotariko osagai eta arazoen berri eman nahi

duten heinean. Hala eta guztiz ere, gure azterketak ez du diziplinazio mekanismo

instituzional-adituaren dekonstrukzio ariketa kritiko soila izatera mugatu nahi, betebetean

heldu nahi diolako, modu konstruktibo batean, arriskuaren eraketa anitzaren

azterketa eta proposamen gobernatzaileari (ikus, oro har, 5. eta 6. atalak). Edo beste era

batera esanda: gure azterketaren zioa ez da ezagutza zientifikoaren eta jardun

instituzionalaren deskonposaketa kritikoa egitea, modu fundamental eta karakteristikoan

era askotariko faktore eta osagaiak barne hartzen dituen fenomeno baten (i.e.

arriskuaren) ulermen saiakera bideratzea baizik. 13

Behin hona iritsita, gure ustea da indarrean legokeen arriskuaren trataera

erreifikatzaile horren oinarrian eremu material eta sozialen zedarriztapen

fundamentalago bat aurkitzen dela; zedarriztapen hau, era berean, zientzia ezagutzaren

ikuspegi jakin batean funtsatuta legokeela argudiatuko dugu. Ikuspegi horren arabera,

ezagutza zientifikoa ezagutza-ekoizle gisa da ulertua, eta hemen, aipatu ezagutzaren

subjektua eta objektua bereizita eta behin betiko ezarrita leudekeen entitate lez dira

13 Hori dela eta, gurean arriskuak ez du zientzia eta teknologiaren dimentsio sozialaren gaineko

azterketaren aitzaki edo osagai kritiko gisa funtzionatzen, azterketa filosofiko eluzidatzailearen jardun

espezifikoa merezi duen problema konplexu lez baizik.

hartuak (cf. Mormann eta Sorreluz 2001). Ezagutza zientifikoaren ikuspegi hau

karakteristikoa litzaieke bai zientziaren azterketa positibistei zein fenomeno

zientifikoaren ulermenera “biraketa soziala” ekarri zuten azterketa sozialei ere (ikus:

2.1.1. atala; ikus ere: Sorreluz eta Rodríguez 2004). Lehen kasuan, arriskua emana

legokeen arazo objektibo bat litzateke; bigarrenean ordea eraikin sozial subjektibo bat.

Bietan eskema bera mantentzen da ordea: gure ustetan jarduera zientifikoaren ulermen

desegokian oinarritzen den aspektu subjektibo eta objektiboen arteko urruntzearen berri

ematen duena alegia.

Lan honetan luzatuko dugun gure proposamenak ordea, arriskuaren

ezaugarriketa erlazional bat ematea du helburu, hau da, eremu material zein sozialen

elkar-loturan eratua den arriskuarena hain zuzen (Healy 2004). Zentzu horretan, gure

azterketak bat egiten du, aipatu zientziaren ezagutza-ekoizle gisako ikuspegitik harago,

zientziaren izaera performatiboari heldu dioten zientzia praktikaren ikasketekin (Latour

1999; Pickering 1992; 1995). Izan ere, zientziaren izaera performatiboa aintzat hartzeak,

jarduera zientifikoa osagai aniztasun (material eta sozialak) baten elkarrekintza eta koprodukzioa

jasotzen duen prozesu gisa ulertzeko abagunea ematen digu (Ibarra 2004).

Arriskua hemen ezagutza ekoizpenerako praktika anitz horretan eratua den entitate edo

fenomeno gisa konpreni dezakegu. Hau da, arriskua, era askotariko osagaiak barne

hartzen dituen fenomenoa izatera igarotzen da, eta haren trataera batek kontuan hartu

beharko luke bere izaera anitz hori, kontsiderazio horretatik bakarrik baitago behar

bezalako arriskuaren gobernaketa bat eraikitzea.

Arriskua hemen: (i) osagai anitza da, erreifika ezina; (ii) ezagutza-eskuratze

prozesuan integratzen da, eta “aplikazio arazo” soil lez ulertzeari uzten zaio; (iii)

zientzia praktikaren bilakaera horretan zientzia-teknologia-gizartea-naturaren artean

jazoten diren harremanetan ematen diren tentsio eta egokitzapenen adierazle gisa uler

daiteke. Hau da, landu nahi dugun arrisku nozioak gainditu egiten ditu jarduera

zientifiko-teknologikoaren albo-ondorio gisa funtzionatzen duen ohiko arriskuaren

kontzeptzioa, zein arriskuari bere aspektu objektibo eta subjektiboen bereizketatik

heltzen dioten jarrera, ikuspegi, eta trataera publiko eta instituzionalen dinamikak,

gakoa ez baitatza jada “benetakotasun” baten bilaketa zein inposaketa saiakeran,

arriskuaren nozio aberatsago batek markatzen duen gobernaketarako bide berriaren

heltzearen beharrean baizik.

Arriskuaren garapen teoriko berri horrek aukera ematen digu halaz arriskuaren

kudeaketa publikorako forma berriak irudikatu eta proposatzeko. Hain zuzen ere

horretan datza, gure ustez, aurkeztera gatozen lanaren indarra. Hau da, arriskuaren

konstitutibazio dinamika landu eta horren araberako gobernaketarako proposamen bat

egitean. Gure ustea baita komuna zaiela arriskuaren gobernaketa forma ezberdinei

arrisku nozio desegoki baten arabera aritzea.

Izan ere, arriskuaren eraketa anitzaren gure kontzeptzioak ahalbidetu egiten gaitu

arriskuaren gobernaketarako proposamen berritzaile bat egiteko: egokitzapen

konposizionalarena hain zuzen (ikus: 6.2. atala). Proposamen honetan, gure helburua da

segurtasun markoen eraketetan modu batean edo bestean mobilizatuak diren faktore

ekonomiko, epistemologiko, tekniko, publiko, ekologiko eta politikoak esplizitu egitea,

eta faktore horiei dagokien osagaien azterketaren araberako gobernaketa analisia egitea.

Egiten dugun proposamenean, arriskuaren azterketa eta gobernaketari heltzeko,

segurtasun markoak eratzeko mobilizatzen diren osagaien eta horien arteko

harremanetan zentratzen gara, hain zuzen ere aintzat hartutako osagai eta harreman

horietan datzalako dena-delako arrisku baten eraketa. Esate baterako, jarduera jakin

batekiko era daitekeen arrisku markoa (eta, ondorioz, arrisku bera) desberdina izango

da adibidez “zuhurtasun printzipioa” (ikus: 4.2. atala) osagai politikoa aintzat hartua

izan den kasuetan eta aintzat hartua izan ez denetan. Hau da, ziurgabetasunarekiko

jarrera desberdinak mantendu daitezke eta, horregatik, eratutako arrisku markoa

bestelakoa izango litzateke zuhurtasun printzipioaren kontsiderazioaren edo

kontsiderazio-ezaren arabera, jarduera horren arriskugarritasun maila bera desberdina

izango litzatekeelarik. Hots, faktore ekologikoak gehiago edo gutxiago aintzat hartzen

dituzten gobernaketa saiakerak egon daitezke, konplexutasunarekiko eta

ziurgabetasunarekiko sentikorragoak edo soraioagoak direnak, eta abar. Gakoa hemen

ez datza hortaz hainbeste, emana legokeen arrisku objektibo jakin baten errepresentazio

onenaren (hots, benetakoaren) bilaketan (eta inposaketan), eraketa aniztasun horren

kontsiderazio, eluzidazio eta kudeaketan baizik.

Azken bi hamarkadetan arriskuaren (eta oro har zientzia eta teknologiaren)

gobernaketa demokratizatzeko edo irekitzeko eman diren eta ematen ari diren

proposamen eta garapen teorikoek agerian jarri dituzte arriskuaren gobernaketa

instituzionalizatuen gabezi edo ahuldadeak; batzuk aipatzearren: (i) arriskuak

fidagarritasunez aurreikusteko zailtasunak; (ii) arrisku/onuren inposaketa distributibo

desberdin edo bidegabeak; (iii) hainbat arrisku eta ziurgabetasunen kontsiderazio-eza;

(iv) publikoak arriskua prozesatu eta ulertzeko lukeen modu alternatiboa aintzat ez

hartzea. Horietan guztietan arriskuaren analisirako marko instituzionalak paira

ditzakeen hainbat defiziten berri ematen da. Defizit horien existentzia “estrukturalak” 14

horiek desagertarazi edota nolabait leuntzeko saiakera instituzionalizatuen garapena

eragin du.

Arlo teorikoan ere ugariak dira sozialki sentikorragoak diren arriskuaren

gobernaketarako proposamenen eraketa. Hauei ordea komuna zaie arestian aipatu dugun

arriskuaren osagai objektiboen eta subjektiboen arteko bereizketa edo zedarriztapen

ulertzailearen arabera egitea euren proposamenak. Zentzu horretan, arriskuaren eraketan

identifikatu dugun aniztasuna integratzetik urrun, proposamen hauei (e.g. Einsiedel eta

Eastlick 2002; Renn 2004; 2005) dagokie arriskuaren gobernaketa anitza, aditu

azterketa batek finkatu eta ezarri arrisku (eta ziurgabetasun) objektibo batzuen gain

erantsia den “gehigarri publiko” (balioak, interesak, beldurrak) gisa ulertzea (cf.

Levidow 1998). Hau da, ekarpen publiko edo sozialak arriskuaren alderdi subjektiboa

ordezkatuko luke; emana legokeen arriskuari buruzko ezagutza zientifikoak ordea

arriskuaren alderdi objektiboa.

Disoziazio ulertzaile horretaz jabetzeak ez du ordea esan nahi besterik gabe

arriskuaren gobernaketarako saiakera demokratikoago hauek baztertu behar direla uste

dugunik (adibidez arriskuaren estimazioa, adituen eskuetan egon beharrean hiritar talde

baten ardura izan behar duela proposatuz), edota guk gure aldetik arriskuaren

gobernaketarako prozedura-mekanismo alternatibo bat proposatzeko asmoa daukagunik.

Helburua, zentzu horretan, xumeagoa da: (i) arriskuaren eraketa anitzaren berri eman

eta (ii) eraketa anitz horren kontsiderazio sakona egiten duen gobernaketarako

proposamen instrumentala egitea (i.e. egokitzapen konposizionala; ikus, honen harira:

6.2. atala), lanabes edo baliabide egokia izan daitekeena arrisku-arazo baten inguruko

osagai mapa eratu, jokoan sartzen diren faktoreen berri eman eta horien

kontsiderazioaren araberako diagnosi eta ekintzabideak proposatzeko.

Hemen hortaz, arriskuaren gaineko izaera emana edo eraikiaren eztabaida eta

kontrobertsiatik harago, arriskuaren gobernaketaren gakoa hura eratzen duten

faktoreetan eta faktore horiei dagokien osagaietan kokatzen dugu, eta ez arriskuaren

kudeatze prozesua subjektiboki legitimatzeko saiakera gisa, aniztasuna zentzu

14 Estrukturala, erresistentzia eta eztabaida publikoa pairatu dituzten hainbat eta hainbat arrisku

gobernaketa saiakeretan modu batean edo bestean erreproduzitzen den heinean.

gogorrean kontuan hartzea baita era-askotariko batean eratua den arrisku fenomenoari

heltzeko modu bakarra. 15 Hots: zilegiztatzailea baino, geurea eraginkortasunareko

proposamena da.

Arriskuaren gobernaketa anitzaren gaineko kontsiderazio teoriko horiek guztiak

azkenik arriskuaren gobernaketa esperientzia zehatz baten irakurketa egiteko

ahalbidetuko ditugu: Gipuzkoako lurraldearen hiri hondakin solidoen kudeaketarako

agintariek proiektatu dituzten erraustegi-instalazioen arriskuen inguruan sortu den eta

indarrean dagoen kontrobertsia publikoaz ari gara. Horren harira, egokitzapen

konposizionalaren gure proposamena indarrean dagoen gobernaketa moduaren

errekonstrukzio konposizionala egiteko erabiliko dugu, eta gero Gipuzkoako kasurako

eluzidatutako gobernaketaren profila errausketaren arriskuaren gobernaketarako

bestelako ikuspegi batekin alderatuko dugu, bien arteko desberdintasun konposizionala

agerian uzteko (ikus, oro har: 6.1. eta 6.2. atalak). Horrenbestez, gure proposamenak

arriskuarekin zerikusia daukaten arazo gaurkotu eta indarrean daudenei, gida

praktikoaren antzekoa eskaini diezaiekelakoan gaude, erkaketak eta arriskuaren

gobernaketaren mapa konposizionalak egitea ahalbidetzen duen heinean.

Arestian aipatu moduan, hortaz, geurea izaera teoriko-filosofikoa baina era

berean joera praktikoa duen enfokea edo azterketa da. Izan ere, alde batetik geurean

ekin egiten zaio, eredu beckiarrean eta izaera kulturaleko Douglas eta Wildavskyren

ildoko lanetan egiten ez den bezala, arriskuaren beraren eraketa anitzaren azterketa

zehaztu edo esplizitu bati. Hots, arriskuaren nozioaren ariketa eluzidatzaile filosofikoari.

Eta beste alde batetik, arriskuaren konstituzioaren gure azterketa hau, intelektuala soilik

izan beharrean, bete-betean eragiten dio arriskuaren kudeaketa planifikatzeko moduari,

lehen plano batean ipintzen baititu arriskua poliedrikoki eratzen duen osagai multzoa

zein osagai horiei heltzeko –arriskuaren gobernaketa saio egokiak garatzeko modu

bakarra den heinean– legokeen beharrari.

0.3. Lanaren helburuak

Lanean zehar landuko ditugun gai eta arazoen aurkezpenak bide ematen digu tesiaren

helburuak izango direnak modu esplizituago batean aurkezteko. Horiek, jarraian

aipatzen ditugun hiruak izango dira:

(i) Gure helbururu nagusia arriskuak gobernatzeko proposamen bat luzatzea izango da.

Proposamen hori “egokitzapen konposizionala” gisa bataiatuko dugu, eta eratorri egiten

da tesian zehar arriskuaren eraketa konstitutiboa (ii. helburua) eta anitzaren (iii.

helburua) errekonozimendu edo ezarpenetik. Zentzu horretan, aurkeztuko dugun

egokitzapen konposizionalaren proposamenak bere egingo du arriskuaren ulermen

teorikoan garatutako arriskuaren gure nozioa. Horrenbestez, berriro ere, helburua izango

da arriskuaren fenomenoaren ikuspegi egokiago baten arabera (ii. eta iii. helburuak)

diseinatutako eta, ondorioz, arriskuaren kudeaketarako eredu instituzionalizatuek (baita

izaera irekiago edo demokratiko-deliberatiboagokoek ere) dutena baino oinarri

sendoagoa lukeen, gobernaketa proposamena luzatzea. Horrenbestez, arriskuak

gobernatzeko proposamen konposizionalaren helburu horretara iritsi bidean:

15 “Arrisku gisako gobernaketa” adierazpena erabiltzen dugu hain zuzen ere arriskuaren gobernaketa,

“hor-kanpoan” legokeen zera objektibo baten gobernaketa baino, geure gizarte edo “kolektiboak” (Latour

1999) osatzera datozen era askotariko osagaien (ezagutzazkoak, teknikoak, ekonomikoak, publikoak,

politikoak, ingurugirokoak) gobernaketa dela adierazteko. Hau da, jokoan dagoena, arriskuaren

gobernaketa baino, arriskua eratzen duten era askotariko osagaien kudeatzea da (ikus: 5. eta 6. atalak).

(ii) batetik, arriskua jarduera zientifiko-teknologikoari berezkoa zaion ezaugarri bat dela

erakusten saiatuko gara, jarduera hori era askotariko osagaiak barne hartzen dituen

praktika lez ulertuko dugularik (ikus: iii. helburua). Modu horretan, gure xedea izango

da arriskua jarduera zientifikoaren hondar-arazo bigarrentiarra, hots, arazo aplikatibo

edo erabilerazkoa izan beharrean, jarduera horren beraren karakteristika definitzailea

dela erakustea;

(iii) bestetik, arriskuaren izaera konstitutibo hori era berean anitza dela erakustea izango

da beste helburuetako bat. Hau da, jarduera zientifikoaren ikuspegi performatibo baten

baitan, xedea izango da arriskuaren problematika ezaugarritzen duten era askotariko

faktoreen (ezagutzazkoak, politikoak, teknikoak, ekonomikoak, publikoak,

ekologikoak) berri eman eta, garrantzitsuagoa dena, horiek guztiek (hau da, horien

arteko erlazioek) arriskua eratzen dutela nabarmentzea.

0.4. Lanaren egitura

1. atala: lehenik eta behin arriskuak gizarte industrializatu eta teknozientifikatuetan

lukeen garrantzia eta signifikazioaz arituko gara, hain zuzen ere gure gizarte hauek

arriskua aintzat hartu gabe ulertzerik ez daudela ikusteko (1.1.1. atala). Bestalde,

arriskuak dituen askotariko alderdien berri emango dugu, arriskuaren fenomenoaren

inguruan leudekeen arriskuaren teoria desberdinen (hau da: arriskuaren teoria

teknikoak: 1.2.1. atala; arriskuaren errepresentazio publikoaren teoriak: 1.2.2. atala;

arriskuaren teoria sozialak: 1.2.3. atala) azalpenaren bitartez. Horrenbestez, lehen atal

honetan bilatzen dena arriskuaren dimentsio anitzak (bere aspektu tekniko, sozial,

kultural, psikologikoetan) aztertzeaz arduratzen diren korronte edo eskola desberdinen

berri ematea izango litzateke, baina hasiera batean “eskolastikoa” izendatu dezakegun

perspektiba hau erabilita.

Horregatik guztiagatik, lehen pauso honetan, arriskuaren konstitutibazio

anitzaren aurkezpen zehaztua baino, arriskuaren poliedrikotasunaren adierazgarria den

pluraltasun teorikoa nabarmenduko dugu, besterik ez. Hori guztia, era berean,

arriskuarekin lan egiten duten teoria edo hurbilpen horiek guztiek funtsean arriskuaren

nozio zedarriztatu baten arabera funtzionatzen dutela ikusteko baliagarria izango zaigu.

Izan ere, teoria hauei guztiei dagokie arriskuaren aspektu “zientifiko” (objektibo) eta

“sozialen” (subjektibo) arteko bereizketaren arabera funtzionatzea eta kategorizatzea

beraien ikerketa esparrua, hau da, arriskua (1.1.3. atala). Gure azterketak era berean

erakutsi egingo du arriskuaren konstituzio teknikoaren eta sozialaren arteko bereizketa

zurrun hori ez dela eusten ezta arriskuaren aspektu ebidentzialetan, hots arazoaren

aspektu “gogorrenetan” ere (1.1.2. eta 1.1.3. atalak).

2. atala: arriskuaren nozio errepresentazionalista bat aurkezteari ekingo diogu, hain

zuzen ere arriskua zientzia praktika errepresentazionalean eratua dela uste dugulako.

Arriskuaren kontzeptu errepresentazionalista honek, bide batez, arriskuarekiko

indarrean leudekeen ikuspegi errealista zein konstruktibista kontrajarrietatik harago

joatea ahalbidetuko liguke, hain zuzen ere arriskuaren eraketa, proposatzen dugun

ezagutzaren karakterizazio errepresentazionalista honetan, era askotariko osagaien

arteko elkar-eragina biltzen dituen zientzia praktika errepresentazionalaren emaitza

izango bailitzateke. 16 Horrenbestez, praktika errepresentazional ezagutzaileetan

16 Aipatu beharra dago, atalean zehar, uxatu beharreko errepresentazioaren nozio inozo edo rortyarraren

berri ere emango dugula. Hain zuzen ere, errepresentazioaren nozio inozo baten baitan, errepresentazioa

emana legokeen eremu objektibo baten isla edo kopia hutsa izango litzateke. Edozein kasutan, kritikatuko

zentratzeak, aukera ematen digu arriskua ulertzeko indarrean diren modu

zedarriztatzaileak –hau da, arriskuaren eraketan parte hartzen duten aspektu objektiboak

zein subjektiboak bereizten dituztenak– integratzeko, arriskua, era askotariko osagaien

hartu-emanak eragiten dituen dinamika errepresentazional horren baitan eratzen baita

(2.2. atala).

Atal hau ondorioz, arriskua dinamika ezagutzaileei berezkoa zaien karakteristika

dela ikusteko, eta berezkotasun horrek izaera anitza duela ohartarazteko baliatuko dugu.

Arriskua, albo-ondorio edo aplikazio, hau da, erabilera arazo soila izatetik, bete-betean

pasatzen da gurean zientzia-teknologia garapenaren muinaren ezaugarri definitzailea

izatera. Arriskua, horrenbestez, ez da gehiago bere izaera “emana” edo “eraikiari”

buruzko eztabaidaren amaraunean eroriko, aspektu sozialen eta objektiboen

preminentziaz baino, bere eraketa anitzaz arduratuko garelako. Arriskuaren kontzeptzio

errepresentazional honek, era berean, aukera ematen digu, arriskua, dinamika

errepresentazionaletan mobilizatuak eta eratuak diren harreman anitzen egonkortasun

eta ezegonkortasun mailaren adierazle gisa ulertzeko (2.3. atala; ikus ere: 3. atala).

3. atala: aurreko atalaren ildoari jarraituko diogu, hau da, arriskuaren eraketa anitza

mahaigaineratzearenari, beti ere eraketa horretan parte hartzen duten era askotariko

osagaien artean sortzen diren harremanekiko arriskuak lukeen izaera konstitutiboa eta

adierazlea azpimarratzeko. Izan ere, aurreko atalean aurkezten dugun arriskuarekiko

hurbilpen errepresentazionalistak bide ematen du arriskua zientzi jarduera

errepresentazionalaren berezko ezaugarri lez ulertzeko eta, horrenbestez, geure gizarte

teknozientifikatuen ezaugarri propio gisa karakterizatzeko. Era horretan, gureak bat

egingo luke Beckek (1986) arriskuari esleitzen dion izaera karakteristiko edo

konstitutiboarekin, nahiz eta gurean konstitutibazioa anitza izan. Funtsean, atal honetan

aurkezten dugun adierazle gisako arriskua ikuspegi errealista zein konstruktibistetatik

harago doa, adierazlegarritasun hori aniztasun batekiko ulertzeagatik. Edozein kasutan,

bigarren atalean garatu marko ulertzaile errepresentazionala arriskuaren eraketa

dinamiken azterketa esplizituagora bideratzera gatoz honetan, marko ulertzaile abstraktu

hori arriskuaren literatura zehatzagoarekin konfrontatzen dugun heinean.

Atal honetako gure proposamenak zientzia-teknologiaren adierazle ekonomizista

klasikoen azterketari helduko dio lehenik eta behin (3.1.1. atala), adierazle horien

gabezi karakterizatzaileak agerian jartzeko, hain zuzen ere garapen zientifikoteknologikoaren

eta garapen hori txertatzen den gizarte industrialen bestelako

ezaugarriketa edo adierazleak posible direla ikusteko. Gure kasuan, karakterizazio

berritzaile horren berri “garapen jasangarriaren” aintzat hartze, zein haren ulertze eta

aplikazio instituzionalaren azterketaren bitartez emango dugu (3.1.2. atala).

Zientzia-teknologiaren aspektu ilun edo problematikoaren errekonozimenduaren

haritik, eta jada aurreratu dugun eran, Becken “arriskuaren gizartea”-ren azterketa

bideratuko dugu, hain zuzen ere Becken gure irakurketak, aldarrikatzen ari garen

ditugunak errepresentazioaren osagai objektibo eta subjektiboak amiltzen dituzten proposamen

errepresentatzaileak izango dira, izan hauek zeinu positibista zein zeinu konstruktibista-sozialekoak,

bietan baitira ezagutza eratzen duten osagai objektiboa eta subjektiboa bereiziak eta funtzionalki

desorekatuak: zientzia ezagutzaren kontzeptzio positibistan adar objektiboak dominatzen du, eta

kontzeptzio konstruktibistan subjektiboak, baina bietan mantentzen da bi adar edo polo horien arteko

amildegia (ikus: 2.1. atala). Arriskuari dagokionean, errepresentazioaren ikuspegi horrek arriskua osagai

objektibo edo emana gisa ulertzera garamatza bere aldaera positibistan, eta osagai eraiki gisa bere bertsio

konstruktibistan. Guk proposatuko dugun praktika errepresentazionalaren ikuspegiak, ordea, jarduera

errepresentazionala bi osagai horiek bateratu egiten dituen jarduera gisa ulertzera garamatza, eta arriskua,

interakzio edo elkar-eraketa prozesu horretan konstituituko litzatekeen fenomeno lez ikustera (ikus, oro

har, 2. atala).

arriskuaren izaera konstitutiboa jaso egiten duela nabarmendu, eta arriskuaren

kontzeptzio horrek arriskuaren ikuspegi aplikatibo kasuistikotik harago joatea

ahalbidetzen gaituela ikusteko. Izan ere, arriskua dinamika zientifiko-industrialari

dagokion karakteristika berezko eta konstituiente bat dela onartzen baldin bada,

arriskuaren kontsiderazio sozio-instituzionalek eta teorikoek arriskua aplikazio edo

erabilera arazo gisa tratatzeko luketen joerari aurre egingo liokeen arrisku kontzeptzio

bat proposatzeko egoeran aurkituko ginateke, hain zuzen ere, arriskua, bete-betean

garapen ereduaren dinamikaren osagai funtsezko gisa ulertzeko beta emango

ligukeenarenean (3.2. atala).

Arriskua dinamika horrek barne hartzen dituen era askotariko osagaien

(zientifikoak, teknologikoak, sozialak, naturalak) arteko elkar-eraginaren emaitza lez

ulertzeak, era berean arriskuak harreman horien adierazle gisa aritzeko lukeen izaeraren

berri ematen digu, bere baitan dakarrelako era askotariko osagaien araberako ekoizkina

izan eta, hortaz, horien araberako “arriskugarritasun profila” eskuratzekoa, arriskuaren

kontzeptzio funtzional edo erlazional baten baitan. Arriskua, hemen, ez da gertaera

kaltegarri aplikazionala, ezagutza praktiken dinamika anitzean eratua den zera eta, era

berean, dinamika horren baitan osatutako harremanen adierazle konstitutiboa baizik.

Hau da, gure gizarte zientifiko-teknologiko industrialen karakteristika definitzaile eta

ezaugarritzaile funtsezkoa (3.3. atala).

4. atala: arriskuez arduratzen diren gure gizarteetako mekanismo analitiko-zientifiko

aurrehartzaileek arriskuak aurreikusterako orduan erakusten dituzten gabezien berri

emango dugu, arriskuei buruz ikasteko modu bakarra, askotan jarduera arriskutsuak

indarrean jarri eta haietatik eratortzen diren portaerei erreparatuz dela argudiatzeko.

Horrenbestez, atal honetan arriskuaren “logikaren” aurka legokeen ideiari helduko

diogu, hain zuzen ere arriskuaren izaerari dagokiolako arriskutsua den gertaera baino

aurreragoko kontsiderazio goiztiarra, etorkizuneko jazoera mehatxugarri horren kalkulu

eta, ahal den neurrian, ekiditea, bideratzeko.

Arriskua, hain zuzen, oraindik-gertatu-gabeko mehatxu kalkulagarri eta

tratagarria da. Arazoa ordea da gure gizarteetako arriskuak aurreikusi eta kudeatzeko

indarrean diren baliabide instituzional-adituek zailtasunak aurkitzen dituztela, behin

baino gehiagotan, pairatu beharreko ustezko arriskuen frekuentzia eta kaltegarritasun

maila aurretiaz kalkulatu eta, ondorioz, ekintza aurrehartzaile eraginkorretarako

fidagarriak liratekeen erabaki eta neurriak hartzeko. Zentzu horretan diogu bada

arriskuak aurretiaz determinatzeko askotan ematen diren zailtasunek, arriskuaren

ikerketa esparrua laborategitik mundu errealera bideratzen dutela, hain zuzen ere

jardueren inplementazioari erreparatzea baita askotan arriskuei buruz gehiago jakiteko

legokeen modu bakarra, arestian aipatu dugun eran (4.1. atala).

Bestalde, arriskuen nondik-norakoen berri izateko dauden zailtasun hauek eta,

era berean, arriskuaren izaera askotan ziurgabearen errekonozimendu publikoinstituzionalak,

ezjakintasun hori kudeatzeko bestelako neurrien garapena sustatu dute,

hain zuzen ere “mundu errealeko esperimentazioa” arriskutsuegia suerta daitekeelako,

ez baita batere komenigarria arriskuaren logika alderanzten duen estrategia sistematikoa

indarrean jarri eta agian izaera atzeraezinezko edo katastrofikoko kalteak eragitea.

Edozein kasutan, aipatu neurri edo aterabide hori “zuhurtasun printzipioa” delako

mekanismo kudeatzaileak ordezkatzen du, hain zuzen ere printzipio horrek, bere

eskuragarritasun instituzionalean, arrisku ziurgabeen trataera aurrehartzaile eta zuhurra

eskatzen duen heinean: mehatxuaren arrisku kontornoa ziurgabea edo indeterminatua

denean, onena zuhurrak izatea da (gehiago ikertu, moratoriari ekin, dena delako

jarduerari muga zorrotzak ezarri, debekuak inposatu, eta abar). Hau da, zuhurtasun

printzipioak ziurgabetasuna zuhurtasunaren aldetik interpretatzen duen, eta ondorioz

kudeaketa erabakitzaileari osasun eta ingurugiroaren babes maila igoarazten dion

mekanismo kudeatzailea da. Guk zuhurtasun printzipioaren azterketari helduko diogu,

bere funtsezko presupuestoen azalpena emateko, zein haren irakurketa desegokiak

uxatzeko (4.2. atala).

Azkenik, konfiantzaren arazoaz arduratuko gara, hain zuzen ere arriskuaren

fenomenoari atxikita doakion ziurgabetasun bakarra ez delako gertakari arriskutsuen

eremuari dagokion motakoa. Aitzitik, aintzat hartu behar da ere jarduera arriskutsuen

proposamenen atzean askotan eratua den ziurgabetasun sozio-instituzionala, hain zuzen

ere ezegonkortasunak aurpegi asko dituelako. Kasu honetan, berebiziko garrantzia

dauka aintzat hartzeak jarduera arriskutsuen inguruko jarrera publikoa,

instituzioenganako konfiantza-eza jarrera batek garapenaren dinamika zientifikoteknologiko

eta instituzionala ezbaian ipini dezakeelako. Hau da, ustezko arrisku edo

mehatxu “benetakoetatik” harago, dinamika horren nondik-norakotasuna onartzen ez

duen hiritargo mesfidati batek kolokan jarri ditzake gure gizarteetako hainbat

koordenatu zientifiko-instituzional, hain zuzen ere sistema sozioteknikoen ziurtasun

eraketak, baliabide epistemologiko eta teknikoez gain, testuinguru sozial harkorraren

beharra duelako. Gurean, hortaz, harkortasun hori lortzeko berebiziko garrantzia duen

konfiantza faktoreari helduko diogu, garrantzizkotasun horren berri eman eta

konfiantzaren izaera eluzidatuz. Konfiantzaren kontsiderazioak, hortaz, mundu

errealean kudeatu beharreko osagai gehigarri honen garrantziaz ohartzera garamatza,

hain zuzen arriskuaren mekanismo aurrehartzaileen gabeziak azaleraziz: arriskuen

gaineko ezagutzaren produkzio zehatza bezain garrantsitsua baita sozialki prozesatu

(hots, onartu) beharra dagoen arriskuarentzat konfiantza harreman sendoak eraikitzea

(4.3. atala).

5. atala: teorikoki garatutako gure arrisku kontzeptua arriskuaren gobernaketarako

irizpide berriak emateko baliatuko dugu. Izan ere, aurreko ataletan aurkeztu dugun

arriskuaren kontzeptu erlazional edo anitzak zentzu batean arriskuaren gobernaketarako

modu desberdin batera “behartzen” gaitu. Halaz, atal honetan “arrisku gisako

gobernaketa”-ren aurkezpena egingo dugu, hain zuzen “arriskuaren gobernaketa”rekiko

desberdintasun nabarmenak dakartzana. Horrek esan nahi du, arriskuaren

kudeaketak, gure proposamenean, zerikusia duela arriskua era anitzean konstituitzen

duten osagaien kudeaketarekin, eta ez emana legokeen kanpo-gertakari edo arrisku

objektibo baten (hau da, “hor-kanpoan” aurkituko litzatekeena) heltze sozioinstituzionalarekin.

Era horretan, eta ikusiko dugun bezala, tesian zehar garatutako gure arrisku

kontzeptuak, arriskuaren gobernaketa arriskua osatzen duten osagaien arteko erlazio

sarearen gobernaketarekin identifikatzera garamatza. Arriskuaren izaera emana eta

eraikiaren gaineko diskurtso edo ikuspegitik harago, hau da, arriskuen

objektibotasunaren gaineko eztabaida edo kontrobertsia antzuetatik harago, proposatzen

duguna da arriskuaren eraketaren erantzuleak diren osagai-erlazioetan zentratzea. Izan

ere, gure gizarteetan arriskuaren inguruan ohikoak diren kontrobertsiei heltzeko (eta

arriskua modu eraginkorragoan kudeatzeko) aproposagoa deritzogu osagaien arteko

erlazioei erreparatu eta erlazio horiek egoki mobilizatzeari, “hor-kanpoan” legokeen

arrisku aproblematiko objektibo baten gobernaketa saiakera irekiago edo

“demokratikoagoak” proposatzeari baino; zentzu horretan, ez dugu bat egiten

arriskuaren gobernaketaren gaineko soluzio teoriko-instituzionalen ildo nagusiarekin

(5.3. atala).

Kritikoki gainditu nahi dugun gobernaketa moduaren (hots “arriskuaren

gobernaketa” delakoaren) eredutzat hartu dugun Ortwin Renn-en eredu integratzailearen

(5.1.1. atala) “diskurtso kooperatiboa” (5.1.2. atala) aztertuz ekingo diogu atalari, eredu

horren eta antzekoen aniztasunaren ulermena, arrisku fenomenoari dagokionean,

desegokia dela erakutsi asmoz, hain zuzen ere aniztasun horrek ez bailuke arriskuaren

eraketa prozesuan eraginik edukiko. Aniztasunaren ulermen horri geurea kontrajarriko

diogu, hau da, arrisku fenomenoa era askotariko osagaiek eratua dela erakusten duena.

Era askotariko eraketa hori aintzat hartzeak hain zuzen arrisku gobernaketa arrisku

gisako gobernaketa lez ulertzeko beta ematen digu, arriskuaren kudeaketarako klabea

osagai eratzaile horien baliatze batean datzalakoan baikaude (5.2. atala).

Azken buruan, atalean zehar (5.2. atalean bereziki) arriskuaren izaera anitzaz

egingo dugun berrirakurketak beta emango digu, gerora, arazo “konplexutzat” hartua

den arriskuaren gobernaketa bestelako konplexutasun baten baitan ulertu eta, horren

ondorioz, konstitutiboki arriskuaren eraketari eragiten dion konplexutasun anitz

horrentzat gobernaketa eredu edo proposamen egokiago eta berritzaile baten alde

egiteko. Azken hori da hain zuzen ere hurrengo atalerako (hots, 6.erako) gordetzen

dugun lana.

6. atala: azken atal honetan, 5. atalean zehar irudikatutako arrisku gisako

gobernaketaren ikuspegi hau, aztergaitzat hartutako kontrobertsia kasu zehatz baten

interpretaziorako baliatuko dugu: Gipuzkoako lurralde historikoan hiri hondakin

solidoen kudeaketarako proposatu den errausketaren soluzioak, bere arriskuei

dagokienean, sortarazi duen eztabaida eta gatazka instituzional-publikoaren egoeraren

interpretaziora hain zuzen ere (6.1. atala).

Adibide horren harira, arriskua nola izan den eratua ebaluatzeko garatu dugun

egokitzapen konposizionalaren proposamena luzatuko dugu. Hau da, proposamen honen

bitartez arriskuaren gobernaketaren “gisakotasuna” nolabait “neurtu” dezakegu (eta

baita ere “gisakotasun” berriak irudikatu). Egokitzapen konposizionalaren proposamen

honen zioa da arriskuak gobernatzeko modu desberdin bat eskaintzea, hain zuzen ere

egokiagoa zatekeena arriskuaren eraketa anitz konstitutiboarekiko (ikus: 6.2. atala). Hau

da, gobernaketa ez da hemen, gehiago, objektiboa litzatekeen arrisku baten gaineko

interpretazio kontrobertsialaren terminoetan planteatzen, edota ustez subjektiboki eratua

legokeen arrisku fiktizio baten erantzulea litzatekeen iritzi publikoaren kudeaketa

komunikatiboarekin.

Hori dela eta, 6. atal honetan zehar aurkeztuko dugun ikuspegi konposizionalak

bide ematen du aztertuko dugun kasu zehatzari dagokion arriskuaren eraketa anitzaren

erantzule diren faktoreen (i.e. epistemikoak, teknikoak, ekonomikoak, politikoak,

ekologikoak, publikoak; ikus bereziki: 6.2. atala) eta faktore hauei dagozkien osagaien

berri eman eta, azken hauen eratze, mobilizazio eta erlazionatze modu anitz

posibleetatik abiatuta, arriskuaren gobernaketa arriskua (hau da segurtasuna) eratzeko

moduekin identifikatzeko. Aniztasunak, hemen, bete-betean eragiten dio arriskuaren

eraketa, hau da, gobernaketa, prozesuari.

Hurrengo pauso batean, egokitzapen konposizionalaren gure proposamen hau

“egokitzapen konposizionalaren diagramak” delako baliabide errekonstruktiboan

gauzatzera gatoz, errausketaren arriskuen gaineko bi gobernaketa hurbilpenei aplikatuko

dieguna: Gipuzkoako erraustegi-instalazioen proposamenen inguruko arrisku

gobernaketari, batetik (6.2.1. atala); errausketaren arriskuekiko bestelako ikuspegia

darabilen PVCaren (hau da, Binilo Polikloruroaren) errausketaren gaineko hurbilpen

sortari, bestetik (6.2.2.2. atala). Modu horretan, egokitzapen konposizionalaren gure

proposamenak (bere errepresentazio diagramatikoan) aukera emango digu arrisku

gobernaketa bi horien ezberdintasunak ebaluatu eta “gisakotasunak” alderatzeko.

Hala eta guztiz ere, gure proposamen hori ez da bitarteko errekonstruktibo edo

diagnostikatzaile soila izatera mugatzen. Bere baitan darama, gure ustetan, arriskuak

gobernatzeko baliabide edo mekanismo politiko gisa jardun ahal izateko joera. Hau da,

arriskuak gobernatzeko gure proposamen konposizionalak arriskuei heltzeko modu

instituzionalizatuei bide berriak ireki diezazkieke, bestelako helduleku kontzeptuala (i.e.

konposizional-erlazionala) eskaintzera datorren heinean hain zuzen.

Izan ere, gure perspektiba konposizionaletik posible zaigu arriskuak

gobernatzeko dena delako saiakera baten mobilizazio konposizionalari erreparatu eta,

era berean, bestelako mobilizazio edo erlazionatze alternatiboak irudikatzea. Bestela

esanda: arriskuak utzi egiten dio, gurean, “emanda” (edo “erakia”) legokeen zera

izateari, eraketa modu anitzak onartzen dituen sortze proiektu bat izatera igarotzeko.

7. atala: atal honetan tesiaren ondorioei helduko diegu, ikusi eta landutako ideia eta

proposamenen errekapitulazioa egin eta, era berean, gure lanak ahalbidetuko lituzkeen

ikerketa-ildo posibleen berri emateko.

1. ARRISKUAREN ASKOTARIKO ALDERDIAK

Honako atal honetan arriskuaren izaera anitzaren berri emango dugu, nagusiki hura

perspektibatu eta tratatzeko identifika daitezkeen ikerketa korronte ezberdinak jorratuz.

Helburua arriskuaren karakteristika poliedrikoaren berri ematea da, haren ulermenean

bat egitera datozen aspektu teknikoen, sozialen, kulturalen eta psikologikoen

identifikazioaren bitartez. Egiteko hau bi puntu nagusitan bananduko da: (i) arriskuaren

konstituzioa ulertzeko indarrean dagoen zedarriztapenaren (tekniko/soziala) azalpena,

arriskuaren arriskugarritasuna asetzen duten aspektuen aniztasuna ustezko bereizketa

argi hori hausten duen dinamika bati erantzuten diola argudiatzeko (1.1. atala); (ii)

zedarriztapen horren espektroa betetzen duten arriskuaren teoria ezberdinen aurkezpena,

funtsean arestian aipatu zedarriztapen horrek arrisku teorien parametro nagusiak

definitzen dituela erakusteko (1.2. atala).

1.1. Arriskuaren karakterizazioa

Atal honetan arriskuaren ezaugarriketa atariko bat proposatuko dugu, (i) arriskuak gure

gizarte teknozientifikatuetan duen garrantzia azpimarratu (1.1.1. atala), (ii) arrisku

modernoek duten izaera ebidentzialaren berri eman (1.1.2. atala), eta (iii) funtsean gure

gizarteetan arriskuaren ulermen eta trataerari dagokien zedarriztapen azaltzaileaz (i.e.

ebidentzia faktuala vs. ebidentzia soziokulturala) jarduteko (1.1.3. atala).

1.1.1. Arriskua, arazo

Industria Iraultzaz geroztik zientzia-teknologia-industria hirukoteak gorpuztu du

aurrerakuntzaren destino soziala. Garapen zientifiko-teknologikoaren ideal eta proiektu

ilustratu-modernoak eztabaidaezintasuna esleitu zion zientzia-teknologia konplexuari.

Hala eta guztiz ere, aurreko mendean zehar zientzia eta teknologiaren (eta komunitate

zientifikoaren) sinesgarritasuna eta hauekiko jarrera publikoa anbibalentzia batek

definitu ditu. Halaz, I. eta II. Gerrate Mundialek erakutsi suntsipen teknikorako

ahalmenak –bonba atomikoa haren gailurtzat kontsideratu dezakegularik– eragindako

beldur eta mesfidantzari XX. mendeko bigarren erdialdeaz geroztiko bultzada

ekonomikoaren atzean aurkitzen zen garapen zientifiko-teknologikoarekiko

antzemangarria zen baikortasun publikoak jarraitu zien.

Edozein kasutan, zientzia-teknologiarekiko somatu jarrera publikoaren

ezkortasun goiztiar hau garai edo testuinguru suntsigarrien baitan kokatu behar dugu;

hau da, kaltea eragitera zuzendutako ekintza intentzionalak lirateke publikoaren

susmopean egondako hauek. 60. hamarkadan, mugimendu sozialen loraldian, esate

baterako, Vietnamgo Gerran erabilitako suntsipenerako potentzial tekniko-kimikoa izan

zen garaiko gerraren aurkako mugimendu bakezaleen zio kritikoetako bat. Ahalmen

tekniko deuseztatzailea zen, hortaz, kritikaren eta mesfidantza sozial alternatiboaren

eragile eszeptikoetako bat zientzia eta teknologiarekiko.

Gure azterketa gidatzen duten arriskuen kasuan ordea, arriskuak ekintza ezintentzionalen

17 emaitza dira, hau da, “bake garaiko” aurrerakuntzaren “oztopoak”

lirateke, modu batean esatearren. Beste hitzetan esanda, zientzia-teknologia-gizarteanatura

harremanen tentsionamendu gisa uler ditzakegu arriskuak, hain zuzen ere

“normaltasunaren” emaitza diren heinean (Perrow 1984; ikus ere: 4.1.2.1. atala).

Hau da, arazoa ez datza besterik gabe zientzia eta teknologiaren erabilera

makurrean. Azken buruan, ideia honen arabera, zientzia eta teknologiari berez esleituko

litzaieke ontasun izaera (edota neutroa, gutxienez), gakoa testuinguru sozialek hauez

egin erabileran legokeelarik. Konplexu zientifiko eta teknologikoen arrisku eta

ziurgabetasunaren, hots, kontrolagarritasun-ezaren maila gogoangarrien emergentziak,

aldiz, haiek berezkoa luketen izaera gogaikarria agerian jarriko luke (Mitcham 2003,

260). Arriskuak hortaz zientzia eta teknologiaren karakteristika propiotzat aurkezten du

bere burua, hauen ezaugarri definitzaile lez.

Aipatu arriskuaren izaera tentsionatzaile horrek, askotan, aurrerapen zientifikoteknologikoaren

norabideak ezbaian ipintzen duen erresistentzia sozialaren forma

hartzen du. Zentzu honetan, aurrerapen teknikoarekiko erresistentzia sozialaren kasu

historiko-paradigmatikoa dugu XIX. mende hasierako Ingalaterran jazotako

ludismoaren mugimendua. Luditak, garai hartan indarrean sartu zen ehungintza

industria teknifikatu berriaren aurka jo zuten ehunaren artisauak izan ziren. Beraien

erresistentziak ehunaren trataerarako makina berrien suntsiketaren forma hartu zuen.

Erresistentzia fenomeno hau jazoera lokalizatutzat kontsideratu beharra dago, hala ere.

Azken buruan, aplikazio zehatz bati lotutako konflikto sozio-laboral konkretu baten

adierazle litzateke. Hau da, lan-baldintza tradizionalak arriskupean ikusi zituen langile

multzo baten erantzuna izan zen (Crow eta Sarewitz 2001, 89; García Palacios eta

García Menéndez 2001; Randall 1995, 61-65), eta ez fenomeno orokortu edo “kultural”

globalagoa. 18

17 Arriskuak ekintza ez-intentzionalen emaitza direla esaten dugunean, ekintza arriskutsuen helburua

arrisku egoeren sorketa ez dela esan nahi dugu; hau da, arrisku-egoerek ez dute ekintzaren xedea(k)

definitzen, ekintza beraren aspektu konstitutiboa izanagatik ere ekintza horrexen azpi-ondorioak baizik.

18 Horrekin ez dugu esan nahi ordea gaur egunean zientzia eta teknologiaren aurrean topa ditzakegun

erresistentziek lotura praktikorik ez dutenik. Horren adibidea daukagu NIMBY (Not In My Back Yard: Ez

Nire Etxe Atzeko Patioan) fenomeno arras hedatua (Freudenburg 1984). Kasu hauetan, zientziateknologiarekiko

erresistentzia publikoak inplementazio-proiektu zehatzekiko eman erresistentzien forma

hartzen du; hots, lokalizazio sozio-espazialaren gertutasun harremanen funtzio gisa ageri zaigu

erresistentzia. Hala ere, eztabaidaezina da era berean zientzia eta teknologiaren garapenaren aurrean gaur

egunean ematen diren kontrobertsia publikoen edukia inpaktu lokalizatuetatik harago doan “enpatia

ekologiko” batek ezaugarritzen duela; izan ere, zientzia eta teknologiaren aurrerakuntza zehatzetatik

harago, ezbaian kultura zientifiko-teknologiko (eta ekonomiko-politiko) oso bat jartzen da. Erresistentzia

jarrerek muga lokalak hausten dituzte eta, globalki, kontzientzia publikoaren edukiak injustizia

anbientalak mahaigaineratzen ditu eta aurrerakuntza eredu bera eztabaidapean ipintzen du (Nelkin 1995).

Zentzu batean, natura eta osasuna “moralizatu” egiten direla ondoriozta dezakegu, haienganako

diskurtsoa berekoitasunaren maila gainditzera iristen delako. Beste hitzetan esatearren, NIMBY-az gain

NIABY-a (Not In Anyone’s Back Yard: Ez Inoren Etxe Atzeko Patioan) ere kontuan hartu beharko

litzateke garapen teknoindustrialaren erresistentzia forma garaikideak ulertu bidean. English-ek dioen

moduan:

Azken lau hamarkadetako fenomeno sozialtzat kontsideratu beharra dago ordea

zientzia eta teknologiarekiko herrialde aurreratuenetan sortutako mesfidantza eta

zuhurtzia giro orokortua. Zientzia eta teknologiaren kontzeptualizazio sozialak iraulketa

bat pairatu du; haiek ulertu eta bizitzeko formak zeharo aldatu dira: bizi-baldintzen

berme izatetik ingurugiro eta osasunerako mehatxu gisa kontsideratu izatera pasa dira.

Bizi itxaropenek eta bizi baldintzek gora egin ahala, zientzia eta teknologiaren arazo

edo arriskuek ere (edo behintzat haien ardura sozialak) gora egin dute. Azken buruan,

naturaren sozializazio teknifikatuak (ingurugiroa), ingurunearen kontrola areagotzeaz

gain disfuntzio denak barne-arazo bilakatu ditu. Naturaren mendekotasun sozioteknikoak

arazoen exogenizazioa arras zailtzen duenean, disfuntzionalitateak propiotzat

hartzen direlako da.

Azken ideia hau eremu ekonomikoari dagokion “externalitatea” kontzeptua

erabiliz ilustra dezakegu. Izan ere, kontzeptu honek prozesu produktibo batek produkzio

kostuez gain eragiten dituen kostu ez-asumituen berri ematen du. Hau da, externalitate

batek, eremu ekonomikoan, barne produkzio kostuez gain sortzen diren kanpo kostuak

(ingurugirokoak, esate baterako) adieraziko lituzke. Externalitate gisa sailkatuak diren

kostuak aintzakotzat hartu gabe geratzen direnak dira. Horrek esan nahi duena da

produktuaren merkatal-salneurriak ez duela kostu hau ispilatzen. Hau da, ez du

produktuaren kostu osoa edo “errealaren” berri ematen. Berau ispilatuko balu,

produktuaren salneurria handiagoa litzateke, merkatal terminoetan lehiakortasuna

galduko lukeelarik. Noski, azken produktuak kostu externo hauek ez ispilatzeak ez du

esan nahi kostuok existitzen ez direnik, eremu ekonomikotik bestelakoetara transferitu

direla baizik: ingurugiroa, bizilagunak, eta abar (Swaney 1997, 107-108).

Aipatzen ari garen kostuen transferentzia (externalizazio) horrek, hortaz, ez du

kostuon inexistentzia inplikatzen; izan ere, haien asuntzio soziala da interesatzen

zaiguna. Azken buruan, arriskuaren protagonismo garaikidea haren internalizazio

sozialari dagokio: arriskua, aurrerakuntzaren eredu modernoaren semea, externalitate

bat izatetik barne-arazo bat izatera pasa da bete-betean.

Aipatu berri dugun ideia hau, beste edonon baino hobeto izan da jasoa Beck-en

Arriskuaren gizartea lanean (1986): arriskuaren gizartea delakoan arriskua sistema

instituzionalaren externalizazio izatetik barne-arazo izatera pasa da; hau da, arazo

konstitutibo izatera. Internalizazio horrek ematen dio zentzua, hain zuzen ere,

“arriskuaren gizartea” kontzeptuari (ikus: 3.2.1. atala). 19

Zentzu honetan, eta paradoxikoa dirudien arren, arriskuaren gizartea ez da

arriskuaren gizarte bat Beckengan, behinik behin arriskua kalkulua eta kontrolarekin

parekatzen baldin bada, kontrolagarritasunaren porrota pairatzen duen zerbaitekin

identifikatu beharrean. Aspektu hau azpimarratzea biziki da garrantzitsua, arriskuaren

balio soziala prebentzioan oinarritutako segurtasun kontzeptu batean oinarritzen baita.

Arriskuaren segurtasunak aurrea hartzea du xedetzat, ez dauka izaera zuzentzailerik. 20

The familiar “not in my backyard” (NIMBY) slogan arose largely out of risk distribution

concerns, although, as the need for such facilities [chemical and nuclear] was questioned, this

slogan often became “not in anyone’s backyard” (NIABY) (English 2004, 122-123).

19 Beck eta bere lanari egin alusioa baliatuko dugu, bide batez, hainbesteko eztabaida akademiko-teorikoa

eragin duen haren arriskuaren teoria soziologikoaren muina arriskuaren konstitutibazio (internalizazio)

honetan datzala baieztatzeko (ikus: 3.2.1. atala).

20 Aseguruak ordea –frekuentzietan oinarritutako arrisku estatistikoaz baliatzen dena– konpentsazio izaera

dauka: konpentsazio ekonomiko bat ezartzen du aseguratua den parteak ordaindutakoaren, eta

aseguratutako gertakariaren magnitudearen eta frekuentzia estatistikoaren arabera (Kunreuther eta

Freeman 1997). Asegurua, onargarria den arriskuaren errefortzu gisa uler daiteke, hala ere: aseguruak

sozial eta administratiboki onartutako arriskuen aktualizazioak hartzen ditu bere gain.

Azken buruan, “etorkizunaren bereganaketa” saiakera lez uler dezakegu

arriskuaren emergentzia, proiektu moderno orokor razionalizatzailean zuzen-zuzenean

txertatuko litzatekeena. Bernstein-en hitzetan:

The revolutionary idea that defines the boundary between modern times and the

past is the mastery of risk: the notion that the future is more than a whim of the

gods and that man and women are not passive before nature. Until human

beings discovered a way across that boundary, the future was a mirror of the

past or the murky domain of oracles and soothsayers who held a monopoly over

knowledge of anticipated events (Bernstein 1998, 1).

Arazoa aldiz kontrolagarritasunean datza, hau da, giza agentziaren eskuetan

geratu diren etorkizunaren briden sendotasunean. Izan ere, arriskuaren “errealitatea” ez

da emana dagoen zera bat. Hau da, “arriskuaren arriskugarritasuna” ahalezkotasun batek

definitzen du. Hots, arriskuaren karakteristika da gerta daitekeen baina oraindik gertatu

ez den gertakaria adieraztea. Oraindik jazo ez dena denotatzen du hortaz arriskuak.

Gertatu ez arren, ordea, gertagarria den gertakaria adierazten du. Society for Risk

Analysis-ek, esate baterako, honako moduan definitzen du arriskua:

The potential for realization of unwanted, adverse consequences to human life,

health, property, or the environment (Society for Risk Analysis, Glossary). 21

Arriskuak ondorioz posibilitatea denotatzen du, baina ez edozein erako

posibilitatea. Posibilitate logiko hutsak ez digu balio. Posibilitate honek oinarri

ebidentziala exijitzen du: kontsideragarriak diren arriskuek kontsideragarritasuna

justifikatzen duen ebidentzia enpirikoaren beharra daukate. Kasu honetan, jarduera jakin

bat arriskutsua dela diogunean, hori benetan hala dela baieztatzeko lain arrazoi

baditugula esaten ari gara. Arriskuari arriskugarritasun izaera hortaz arrisku ekintza eta

egoerak ematen dio, alde batetik, baina bestetik arriskugarritasun horren “aurkikundea”

beharrezkoa da hain zuzen ere arriskuaren nondik-norakoak ezagutu eta beharrezkoak

liratekeen neurriak hartzeko (hots, arriskua kudeatzeko).

Arriskuari, beraz, arriskugarritasun esleipena eskuragarri dagoen ebidentziatik

datorkio. Ebidentziaren azterketak gorpuzten du hortaz arriskuaren izaera “sinesgarria”.

1.1.2. Arriskua eta bere ebidentzia

Arriskuaren ebidentzia, gure gizarteetan, zientifiko-teknikoa da; hots, ezagutza eta

teknika aditu multzo batek ematen digu gure gizartearen arriskuen berri. Arriskuaren

ikuspegi zientifista da geurea hortaz. Arriskuarenganako jarrera artekaritza zientifikotekniko

batek bideratua da ondorioz.

Horrekin guztiarekin ez dugu esan nahi arriskuaren dimentsio soziala ulermen

teknikora mugatzen denik edota mugatu beharko litzatekeenik; aldiz, arriskuaren

esperientzia eta problematika ez dago termino tekniko edo zientifistetara murrizterik.

Izan ere, hauxe da zientzia eta teknologiaren arriskuez arduratu diren joera sozialeko

ikasketek nagusiki azpimarratu nahi izan duten ideia oinarrizkoa (ikus, esate baterako:

Krimsky eta Golding 1992a; Lupton 1999a). Gauzak hala, arriskuaren izaera anitzaren

errekonozimendua, berarenganako hurbilpen akademiko-teorikoaren factum eztabaida

ezinean bilakatu dela baieztatzea daukagu. Cvetkovich-ek adibidez, aniztasun horren

berri, arriskua ulertzeko leudekeen era askotariko moduak agerian jarriz ematen du:

21 Arriskuaren eremuko terminoen glosategirako, ikus: http://sra.org/resources_glossary.php.

[el riesgo es] una transacción entre lo físico y lo psicosocial. Un juicio sobre el

riesgo puede deberse tanto a la imaginación humana, a la reacción emocional o

a la pertenencia grupal, como a la comprensión de las leyes de la física y del

funcionamiento de los químicos (George Cvetkovich; non aipatua: Puy 1995,

21).

Hala eta guztiz ere, aipu honetan aditzera ematen denarekin ados egonagatik,

biziki da garrantzitsua arriskuaren eztabaida garaikidearen jarraibide nagusiak haren

ildo zientifiko-teknologiko sortzaile eta kontrolatzaileak markatzen dituela

azpimarratzea (baita berau kritikatzeko bada ere). Hots, identifikagarria den arriskuaren

izaera anitzaren muina hain zuzen ere mundu gertaeren diziplinaketa tekniko honetan

aurkitzen da.

Beste hitzetan adieraztearren: gaur egun ez dago zientzia eta teknologiaren

arriskuez hitz egiterik arriskuen artekaritza epistemologiko adituari (zientifikoteknikoari)

sorik egin gabe. Hortaz, arriskuaren izaera anitzak (non aspektu sozial,

kultural, psikologikoek bat egiten duten) ezer gutxi dauka egiteko, definizioz, geure

gizarte teknifikatuen arrisku “erreala” (eta hari buruzko diskurtso eta praktika

zientifiko-tekniko-instituzionalak) aintzat hartu gabe. Izan ere, zientzia-teknologiaren

arriskuez ari gara, dimentsio arriskutsu horren aspektu bat zein bestea azpimarratzen

dugula ere.

Arriskuaren ebaluaketa (risk assessment) eta arriskuaren kontrola edo kudeaketa

(risk management) batera doazen errealitateak dira; hots, arriskuak kontrolatzeko

arriskuak ezagutu behar ditugu. Izan ere, arriskuaren analisia (risk analysis) bi funtzio

nagusi hauen arabera sailka dezakegu (ikus, adibidez, zehaztapen gehiagotarako:

Shrader-Frechette 1991):

- Arriskuaren ebaluaketa (era berean hiru egiteko nagusitan banan daitekeena):

o Arriskuaren identifikazioa: substantzia edota dena delako praktika

teknologiko bat giza osasuna edo ingurugiroarentzat arriskutsutzat

identifikatzen da. Hau da, dena delako ekintza batetik erator zitezkeen

ondorio potentzial ezkor nagusien identifikazioa dago hemen jokoan.

o Arriskuaren estimazioa: identifikatutako arriskuaren gertagarritasun

probabilitatea zein laztasuna kalkulatzen dira. Ondorio bakoitzaren

probabilitatea eta ondorio horietako bakoitzari dagokion efektu

aurkakoaren magnitudea estimatzeko metodo analitikoak aplikatzen dira

fase honetan.

o Arriskuaren balorazioa: hemen arrisku bat onargarria den edo ez

erabakitzen da. Jada onartutako (edo toleratutako) arriskuekiko erkaketak

egiten dira, beti ere arrisku berriei dagozkien onura eta kostu zabalagoen

kontsiderazioarekin batera.

- Arriskuaren kudeaketa: aurreko fasean kalkulatu eta determinatutako

arriskuarekin zer egin erabakitzen da hemen: neurri erregulatzaileak,

galarazpenak, zerga berezien inposizioa, eta abar. Arriskuaren kudeatzaileek

aurreko fasean finkatutako onargarritasun estandarrak ahal den modurik

egokienean betearazi behar dituzte. Arriskuaren kudeaketa arriskuekin egin ahal

eta nahi dugunaz arduratzen da, aurreko pausoetan determinatutako arrisku

berriak eliminatu, txikiagotu edota sozialki moldatzeko moduak aurkitzen

saiatzen delarik.

Badago ordea, behin baino gehiagotan arriskuaren analisia karakterizatzeko

orduan kontuan hartzen ez den hirugarren funtzio bat ere: arriskuaren komunikazioarena

hain zuzen. Hasiera batean, instituzioek, arriskuaren komunikazioa erresistentzia eta

konfiantza-eza publikoa leundu eta desagerraraziko lukeen “benetako arriskuen” difusio

mekanismo lez proiektatu zuten (ikus: 28. oin-oharra). Edozein kasutan, arriskuaren

komunikazioa arriskuaren analisi bera konstituboki blaitzen duen baliabide bat da; hau

da, komunikazioa beharrezkoa da arriskuaren analisia bideragarria izan dadin. Zentzu

horretan, komunikazioa ez da mugatzen instituzioek publikori eman informazio esleitze

saio bati, analisiaren dinamika bera (hau da, analisiaren parte diren aktore instituzional,

politiko, legal, ekonomiko, eta publikoen arteko komunikazioa biltzen duena) posible

bilakatzen duen funtsezko osagai ahalbidetzailea baita (López Cerezo eta Luján 2000,

155-156). Zentzu horretan, komunikazioarena arriskuaren analisiaren osagai berezkotzat

ulertuko dugu gurean ezinbestean, eta ez bakarrik arriskuaren analisia osatzera letorkeen

hirugarren funtzio gisa, arriskuaren analisia konstitutibatzeko halabeharrezko osagai

interaktiboa den heinean baizik.

Beste alde batetik, arriskuaren ebaluaketa arriskuez dakiguna litzateke;

arriskuaren kudeaketa, berriz, arriskuekin egin nahi edo ahal duguna litzateke (Jasanoff

1993, 35). Gure asmoa ez da, ordea, “gertakarien” –arriskuaren ebaluaketa– eta

“balioen” –arriskuaren kudeaketa– arteko zedarriztapen absolutua finkatzea. Lanean

zehar ikusiko dugun moduan, bi dimentsio hauen arteko harreman eta mugak uste baino

zehaztugabeagoak dira (ikus, batez ere: 4.2.4. atala).

Nolako arriskua, halako neurriak. Aspektu epistemologiko, ontologiko eta

pragmatikoek bat egiten dute beraz arriskuaren analisian. Neurri praktikoen aitzinean

gorpuzten da hortaz arriskuaren determinazio prozesua: zerbaitetarako ezagutzen dugu,

errealitate sozionaturala seguruago bilakatzeko; arriskuaren kudeaketa prozesu

eraginkorrak martxan jartzeko. Hau da, azken buruan, arriskua deskribatzaile zein

arauemailea da, xedea potentzialtasun negatibo horien presentzia kausala ekiditea edo

eraldatzea baita (Renn 1992a, 56-58).

Arriskuaren ebaluaketa zientifiko-teknikoaren helburua da orduan sistema

tekniko, kimiko, biologiko, sozial edota dena delakoen funtzionamendu eta arriskuak

ulertzea, horiek eragin ditzaketen arazoen (arriskuen) kontrol efektiboa ahalbidetzeko.

Arriskuaren onargarritasun sozialaren judizioak beharrezkoa dauka arriskuaren

kuantifikazioa: arriskuaren onargarritasunari buruzko judizio sozial, ekonomiko eta

politikoak arriskuaren nondik-norakoen beharra dauka judizioaren oinarri ebidentziala

ziurtatzeko. Arriskuaren diskurtso garaikideak hain zuzen ere azterketa tekniko honetan

dauka jatorria: zientzia eta teknologiaren (eta industriaren) garapenaren ondorio

ezkorren aurrean gizarteek martxan jarri dituzten kontrol-azterketak.

Kontrol-azterketa hauek arriskuaren judizio zientifiko-teknikoei berezkoa zaien

“araketa ebidentziala” litzatekeena egiten dute: arriskuaren potentzialtasuna

kuantifikatzea daukate helburu, beti ere eskura dagoen ebidentziatik abiatuta.

Arriskuaren kuantifikazio hau, arrisku teknikoaren eremuaren baitan, bi aldagairen

asetzeak eragiten du: gertagarritasun potentzialaren kuantifikazio probabilista (esleipen

probabilistikoa); eta gertakari potentzial horren ondorio kaltegarrien magnitudea

(kalteen neurketa). Ondorioz, arriskua bi elementuren produktua da: P (probabilitatea) ×

K (kaltea). 22 Ikusiko dugun moduan, oinarri ebidentziala bera da problematikoa

arriskuaren azterketa teknikoetan.

22 Edozein kasutan, kalteen karakterizazio bera ere termino posibilistetan egin daiteke. Irudika dezagun

istripu nuklear larri bat; adibidez, nukleoaren fundizioa eta erradiazio nuklearraren liberazio anbientala.

Kasu honetan, istripu larri hau emateko dagoen posibilitatea kuantifikatzen saia gaitezke (hots,

Azken buruan, arriskuari buruzko judizioak etorkizun batean gerta daitezkeen

gertakariei buruzko judizioak dira, eta judizio hauen oinarri ebidentziala, hau da, jazo

daitezkeen arriskuei buruzko informazio iturria ez da beti nahi bezain fidagarria; hau da,

nahi bezain informatiboa. Izan ere, arriskuak berak ezagutza-eza probabilistikoaren

izaera epistemologikoa dauka. Eta are gehiago, ebidentziak arrisku bati buruzko

estimazio ziurra lain egiteko ematen ez digunean, orduan ziurgabetasunaren eremuan

sartzen gara bete-betean, edo beste era batera esanda: ez dago ebidentzia nahikorik

arrisku-estimazio bat egiteko, hau da, eszenatoki potentzial posibleen produktu

fidagarririk lortzeko (ikus: 4.1.1. atala).

Arakaketa ebidentzial horren helburua inplementazio zientifiko-teknologikoindustrialen

potentzialtasun negatiboen identifikazio eta estimazioa da; egiazki,

arriskuaren azterketa instituzional-adituak aurreko mendeko 60-70. hamarkadetan dauka

jatorria. Garai hauetan hain zuzen ere administrazio publikoek bere gain hartzen hasi

ziren zientzia eta teknologiaren arriskuak kontrolatu eta kudeatzeko ardura sistematikoa.

Horrek ez du esan nahi historikoki, garai goiztiarragoetan, gizarteek segurtasuna

kudeatzen ez zutenik. Hala eta guztiz ere, segurtasuna batez ere esperientzia “arruntean”

eta neurri erreparatzaileetan oinarritzen zen; arriskuaren hurbilpen garaikidearen

ezaugarritzat har dezakegu ordea segurtasunarekiko erakusten duen jarrera aurrehartzaile

edo prognostikatzailea, instituzionalizazio eta profesionalizazio testuinguru

batean txertatzen den “arriskuaren zientzia” aurreratu eta sofistikatu batek ahalbidetua,

Covello eta Mumpower-ek agerian jartzen duten lez:

In the past, risk management decisions were based primarily on common sense,

ordinary knowledge, trial and error, or nonscientific knowledge and beliefs. In

recent years risk management decisions have been increasingly based on highly

technical quantitative risk analyses. Increased reliance on such quantitative

analyses reflect a related trend –a growing societal preference for planning,

forecasting, and early warning in contrast to ad hoc responses to crisis (Covello

eta Mumpower 1985, 116).

Arriskuaren ulermen garaikidea hortaz loturik doakio munduaz ezagutza

sekular-zientifiko adituak ematen digun informaziora. Arriskuaren kontrola

(probabilistikoa), modu honetan, etorkizuneko mundu egoeren berri emango digun

ebidentzia faktualaren azterketatik eratortzen da. Edo, Hacking-en terminoak

erabiltzearren, “barne ebidentziatik” (Hacking 1975, 47-55). Barne ebidentziaren

emergentzia modernoak gauzen ebidentzia azpimarratu zuen Erdi Aroari zegokion

autoritate hierarkikoaren testigantzaren aurrean; hots, iturri autoritarioaren

“probabilismoari” gauzen ebidentzia frekuentzialaren “probabilitatea” gailendu zitzaion

(Hacking 1975, 32-55). Hau da, azterketa estatistiko-frekuentista baten posibilitatea

loturik doakio munduaren “hermeneutizazioari”: munduaren gertakariak (hots, zeinuak)

interpretatu egiten dira (zientifikoki-enpirikoki) gertakari edo zeinu horien atzean

dauden kausak eluzidatzearren. Barne-ebidentziaren ideiaren muinak, hain zuzen ere,

probabilizatzen), hala nola istripu horren ondorioz eman daitezkeen kalteak kalkulatzen. Baina egiteko

hau bera problematikoa da: zenbat pertsonei eragingo die erradiazioak (nondik joko du haizeak

istripuaren eta honen ondorengo egunetan)? Zenbat pertsonek garatuko dute, esate baterako, minbizia,

istripuaren ondorioz? Azken kasu honetan, erradiazioaren eraginez sortutako minbizi kasuak ez dira modu

homogeneo batean populazio osoarengan jausiko: organismo indibidual bakoitzaren ezaugarri

partikularrek zeresanik izango dute batez ere maila “baxuko” erradiazioaren eraginaren aurrean, eta

horregatik eremu geografiko jakin bateko (bereko) pertsona batzuek minbizia garatu duten bitartean, beste

batzuek agian ez. Harreman kausalen izaera ireki edo “indeterminatu” (Wynne 1992a) horrek kaltearen

izaera posibilista irekia azpimarratzen du (ikus: 1.2.1.3.2. atala).

gauza batetik beste bat inferitu daitekeela (frekuentzia handiago edo txikiagoarekin)

adierazten du (Hacking 1975, 50, 53). 23 Hackingek berak esanda:

[la probabilidad se hizo posible a través de] (...) una transformación del

concepto medieval de opinio. El resultado fue un concepto de “evidencia

interna”, es decir, de evidencia que no fuera mediante el testimonio. En la

epistemología escolástica la opinión era probable cuando estaba bien

atestiguada. Luego, el mundo comenzó a testificar por sus signos. De modo que

el signo probable es el signo mediante el cual el mundo da testimonio. Más aún,

los signos pueden ser imperfectos y tan sólo “muy frecuentemente” correctos.

Frecuencia y credibilidad están, entonces, ligadas. Cuando finalmente, se

distinguen los signos convencionales de los naturales, son los segundos los que

proveen la evidencia “interna”. 24 A partir de estas transformaciones se hizo

posible el concepto de probabilidad (Hacking 1975, 218).

Barne ebidentziari egin diogun erreferentzia honen bitartez arriskuak eskuragarri

dagoen ebidentzia enpirikoarekin duen harreman estua agerian jarri nahi izan dugu.

Azken buruan, arriskurik ez dago baldin eta egoera bat arriskutsu bilakatzen duten

ezaugarriez ezer ez badakigu. Horregatik da beharrezkoa lehenik eta behin arriskuaren

problematika garaikidea oinarrizko terminoetan finkatzea: ustezko efektu potentzial

ezkorren “errealitate ebidentziala” bera arazo bilakatu da. 25 Hau da, jada aipatu dugun

moduan, arriskuaren arriskugarritasuna da arazo, arriskuaren trataera instituzionalzientifikoen

eragingarritasuna eta zilegitasuna zalantzan jarriak diren gure aro honetan.

1.1.3. Arriskuaren aspektu zientifiko eta sozialak

Izan ere, arriskuaren ebidentziaren konstituzio inztituzional-zientifikoaren metaazterketa

klabean ulertu beharra daude zientzia-teknologiaren arriskuak gaitzat hartu

dituzten zientzia eta teknologiaren ikasketak (ikus: 1.2.3.2. atala). Hauengan arazo da

interes ekonomiko-politiko handiak biltzen dituzten testuinguru baloratiboetan, eta

ezagutza-eza espazio ugarien baitan, jazotzen den arrisku-ebidentziaren konstituzio

prozesu bera (Mayo 1991). Zentzu honetan, erabaki politikoak hartzeko oinarri gisa

baliatzen den arriskuaren zientzia edo zientzia erregulatzailearen karakterizazio

berezitua eskaintzen da, hain zuzen ere zientzia mota hau ezaugarrituko luketen bi

dimentsio nagusien arabera: ahuldade epistemologiko-prognostikoa eta hartu beharreko

erabakien karga soziopolitiko handia (Jasanoff 1990).

Aipatu bi ezaugarri orokor hauek ezagutzaren produkzioa (ebidentzia

onargarriaren konstitutibazioa) prozesu instituzionalen eraginera erakarriko lukete. Hau

da, arriskuaren zientziaren (zientzia erregulatzailearen) onargarritasunaren epaiketa

23 Izan ere, ez da kasualitatea barne ebidentziaren sorrera maila baxuko zientzietan (geologia, astrologia,

alkimia, medikuntza) aurkitzea, zientzia altuetan ez bezalaxe hauen ikerketa ez zetzalako izaera

unibertsaleko eratorpen legal demostratiboetan, fenomeno-arteko harremanen azterketa enpirikoan baizik

(Hacking 1975, 43-46, 51, 54, 63, 218).

24 Zeinu konbentzionalak zeinu linguistikoak lirateke, hau da, naturaren gertakariak izendatzeko erabiliko

liratekeen hizkuntzaren zeinuak. Zeinu naturalak ordea naturaren lekukotasuna ematen dutenak dira

(Hacking 1975, 62, 66, 218).

25 Egiazki, zalantza ez da aurretiazko ezagutza estimatzailera murrizten. Arriskuaren kontrol edo

kudeaketarako neurri efektiboen sinesgarritasuna handiagotuko lukeen ebidentzia instituzionalzientifikorik

dagoenik ez da gauza ziurra. Izan ere, istripu katastrofikoetarako agentzia gubernamentalek

eta organizazioek diseinatu emergentzia planen irrealtasuna arazo bilakatu da arriskuen aurreko erantzun

sozialaren problematika eztabaidatuan. Plan horien funtsa, efektiboki inplementagarria baino gehiago,

erretorikoa dela izan da agerian jarria, haien benetako balioa lasaigarritasun sinbolikoaren mailan kokatua

izan delarik (ikus, esate baterako: Clarke 1999).

aspektu epistemologiko, politiko eta ekonomikoen arabera gauzatuko litzateke.

Ezagutzaren ebaluaketa estandarrak ez dira hortaz zientzialarien komunitate itxi baten

baitako metodologia adostu baten arabera gorpuzten, ezagutza-ezaren maila altuak eta

jokoan diren interesen aniztasunak finkatu dinamikaren baitan baizik. Sheila Jasanoff-en

hitzetan:

Academic researchers (...) work within established scientific paradigms, subject

to relatively well-negotiated prior understandings about what constitutes good

research methodology. (…)

Regulatory science, by contrast, is more often done at the margins of existing

knowledge, where science and policy are difficult to distinguish and claims are

backed by far, if any, allies or black boxes. As a result, fully specified,

seemingly impersonal criteria for judging the findings of regulatory science are

seldom available in advance. Instead, the guidelines for validating science in

the regulatory context tend to be fluid, controversial, and arguably more

politically motivated than those applicable to university-based research

(Jasanoff 1990, 78-79).

Ildo honetan, arrisku zientifiko-teknologikoen arazo garaikidearen errealitate

ontologiko-epistemologiko-pragmatiko konplexu horren berri emango lukeen zientzia

“post-normala”-ren (Funtowicz eta Ravetz 1992; 1997) kontzeptua harira ekartzeak

merezi du, bertan zientzialarien komunitate kuhniarraren hertsitasun epistemologikosoziala

irekiarazten duten bi aldagai azalgarriren (eta haien ezaugarri edo eduki

garaikidearen) berri ematen baita: ezagutza-ezaren maila adierazten duen aldagaia eta

ezagutza horren arabera hartu beharreko “erabakiaren apustu” (decision stake) gradua.

Ezagutza-ezaren maila oso altua denean eta jokoan dagoena oso garrantzitsua denean,

orduan, autore hauen arabera, zientzia “post-normala”-ren fasean aurkituko ginateke. Bi

aldagai hauen asetasun graduaren arabera gorpuzten den zientzia “post-normala” delako

honen bitartez “laborategitik haraindiko” zientzia bat proposatzen dute egileek; beraien

hitzetan, “hedatutako ebaluatzaileen komunitate” (extended peer community) bat

(Funtowicz eta Ravetz 1992; 1997). Hau da, erabakigarriak liratekeen arrisku

ziurgabeen aurreko kontrol publikoaren beharra aldarrikatzen da hemen, arriskuaren

problematikaren aspektu epistemologiko eta soziopolitiko zabalagoek daukaten lotura

agerian jarriaz.

Arrisku bioteknologiko, kimiko eta nuklearrek zein ingurugiro arazo larrienek

(e.g. berokuntza globala) ezagutza zientifikoari planteatzen dioten desafio

epistemologikoak arazo hauei guztiei modu aurre hartzaile ziur batean ekitearen

ezintasuna jartzen du agerian. Testuinguru honetan jazotzen da zientzia “post-normala”ren

beharraren emergentzia; munduari lotutako zientzia jardueraren gertakari

“gogorrek” oinarri onto-epistemiko sendorik gabeko funts ebidentzial (gertakari)

“bigun” bati eman diote paso mega-arrisku teknologikoen aroan. Edo beste era batera

esanda: zientziaren jarduna ulertzeko erabiltzen den gertakari “gogorrak”/balio

“bigunak” zedarriztapen klasikoaren terminoak aldarazi ditu egoera berri honek, non

balioak bilakatu diren oraingoan “gogorrak” –arazoen pisu politiko-ekonomiko-sozial

espezifikoaren garrantziagatik–, “bigundutako” gertakarien (oinarri ebidentzialaren)

aurrean:

The new scientific issues have common features that distinguish them from

traditional scientific problems. They are global in scale and long-term in their

impact. Quantitative data on their effects, and even data for baselines of

“undisturbed” systems, are radically inadequate. The phenomena being novel,

complex and variable, are themselves not well understood. Science cannot

always provide well-founded theories based on experiments, for explanation

and prediction. It can frequently achieve at best only mathematical models and

computer simulations, which are essentially untestable. In this way, it is “soft”

scientific information which serves as inputs to the “hard” policy decisions on

risks and environmental issues. We can no longer maintain the traditional

assumption that certainty is guaranteed by a mathematical language for science.

The tasks of quality assurance of scientific information require a new

methodology based on a new philosophical foundation (Funtowicz eta Ravetz

1990, 7).

Halaz, arriskuen kontrolaezintasunari arazoen gailentasun soziala gehitzen zaio

zientzia post-normalaren aroan. Azken buruan, arrisku garaikideen aspektu bikoitz

horrek arriskuek beren baitan izaera anitzeko aspektuak biltzeko ezaugarria zein

errealitate sozioepistemiko horren berkonfiguraketarako daukaten potentzialtasuna

erakutsiko luke; “arriskuaren gizarteko” arriskuek zientzia eta teknologiaren jarduera

bera zein azken hauek gizartearekin izan beharko lituzketen harreman formak

birplanteatzera bultzatzen gaituzte. Azken buruan, arriskuek zientziaren “kontratu

sozialaren” berritzea “exijitzen” dute.

Hala eta guztiz ere, ikuspegi honek ezagutza ezaren zein erabakiaren apustuaren

aldagaiak bata bestearekiko independenteak bailiren ulertzen ditu. Hau da, bereizte

horrek arriskuaren aspektu objektiboak (ziurgabetasuna edo ezagutza-eza) eta

subjektiboak (erabakiaren apustua) erreifikatzen ditu, haien artean ematen diren

elkarrekintzen berri eman gabe. Halaz, arrisku egoeren karakterizazioa argi eta garbi

bereiziak diren bi ezagutza motek eskaintzen dute: ezagutza zientifikoa (arriskuaren

errealitate fisikoaz diharduena; hots, arrisku egoeraren aspektu objektiboa) eta ezagutza

soziala (arriskuaren onargarritasun judizio sozialak biltzen dituen dimentsioa; hots,

arrisku egoeraren aspektu subjektiboa). 26 Ordenu zientifikoa eta soziala ezin dira ordea

guztiz aldenduta leudekeen zera lez ulertu; aitzitik, bi ordenuon garapen eta

egonkortasuna batak bestearengan edukiko lukeen eraginak sortuak lirateke, “koprodukzio”

prozesu baten baitan (Jasanoff 1996; 2004). Arrisku egoeren egituraketa

dual horrek ordea arriskuaren aspektu faktual eta sozialaren bereizketa absolutu

horretatik abiatuta eraikitzen du arriskuaren esperientzia sozio-zientifikoaren irismen

interpretatzailea (ikuspegi honen adibide gisa, ikus: Macgill eta Siu 2004).

Zentzu honetan, nahiz eta gertakari “gogorren” eta balio “bigunen” arteko

zedarriztapenaren terminoak alderantzikatu egiten diren, zedarriztapenaren egitura bere

baitan geratzen da. Halaz, ikuspegi hau ez litzateke gai, esate baterako,

ziurgabetasunaren konstituzio sozio-instituzionalaren berri emateko (Wynne 1992a);

alegia, ezagutza-ezaren ustezko tratamendu zientifiko objektiboaren atzean aurkituko

litzatekeen “negoziazio” sozialaren errealitateak ez luke lekurik edukiko azalpen

honetan (ikus: 4.2.3. atala).

Arriskuaren aspektu ontoepistemiko zientifiko eta “diskurtsiboen” (balio eta

interesen) (Klinke eta Renn 2002) arteko bereizketa horrek arriskuaren problematikaren

“gogortasuna” aspektu baloratiboetatik bereizten du; hau da, aspektu hauen

26 Macgill eta Siu-k zedarriztapen horri heltzen diote bete-betean:

An inseparable facts/values duality (physical and social aspects) is fundamental to the nature of

risk (…) (Macgill eta Siu 2004, 321).

Hauentzat, pitzadura libra ezina legoke ezagutza kontestuala (gizarteari dagokiona) eta

faktualaren (zientziari dagokiona) artean:

Social knowledge (…) is intrinsically contextual. Whereas scientific knowledge consists of facts

and data organized to describe and explain a particular situation or condition (together with

associated certitudes), social knowledge is bound up with how people are going to handle the

various situations which they encounter in their lives. Social knowledge is information with

content, meaning, and (interactive) context (Macgill eta Siu 2004, 331).

kontsiderazioa beti ere zeharkakoa edo bigarrentiarra izango da, ez bailukete lekurik

edukiko arriskuaren determinazio zientifiko-teknikoan. Arriskuaren konstituzio

“objektiboan” ebidentziaren egonkortasun graduak konfiguratzen dituzten dimentsio

sozio-instituzional eta kultural zabalagoen onarpenak, aldiz, gertakari arriskutsuen

konformazio prozesuaren ikuspegi errealistago bat eskaintzen digu (Jasanoff 1987a).

Arazoa definitzen duten eta emantzat hartuko liratekeen arrisku eta ziurgabetasunez

gain kontsiderazioa mereziko lukeen aspektu publiko-baloratiboen multzoa, “erreala”

den arazoaren nabarmentasunaren “anbiguotze” (Klinke eta Renn 2002; Renn 2004) bat

besterik ez litzateke izango ikuspegi horren arabera (ikus: 5.1.1. atala). 27 Hortaz,

arrisku-arazoaren dimentsio zientifiko-tekniko eta publikoaren arteko bereizketa

gaindiezinetik abiatuta delineatzen ditu ikuspegi orokor honek arriskuaren gobernaketa

sozialaren egitura eta egitekoa. Klinkek eta Rennek dioten eran:

Our approach is based on the idea that criteria for evaluating risks should be

developed from the social discourse about concerns, while the ‘objective’

measurement should be performed by the most professional experts at hand

(Klinke eta Renn 2002, 1077).

Izan ere, arriskuari lotutako arazo mota bakoitzak bere ebazpen propioa eskatzen

du. Hau da, ez dira zertan ezagutza arazoei, alde batetik, eta balio arazoei, bestetik,

heltzeko neurriak nahastu behar:

Knowledge questions such as the right extrapolation method for transferring

animal data to humans should not be resolved in a participatory discourse.

Similarly, value conflicts should not be resolved in epistemological discourse

settings (Klinke eta Renn 2002, 1091).

Banantze ontoepistemiko horrek arriskuaren trataerarako bereizketa funtsezkoa

inposatzen du: arriskuaren errealtasuna eta haren ezagutza zientifiko-tekniko objektiboa,

eta arriskuaren esperientzia soziokulturalaren artekoa. Baten erreferentzia

epistemologikoa gauzen ontologian datzan bitartean, bestearena faktore sozial, kultural

eta psikologikoen multzoan aurkituko litzateke. Egoeraren planteamendu horrek arrisku

“errealaren” eta ardura sozialen arteko pitzadura irekiarazten du (ikus: 5.1. eta 5.2.

atalak). 28

27 Rennen terminologia erabilita: konplexutasunak (i.e. arriskuak) adituen erantzuna eskatzen du;

ziurgabetasunak bere aldetik beta emango luke, ezjakintasun maila handiagoen altzoan hain zuzen, babes

mailaren zenbatekoa interes taldeen arteko negoziazio gai bilakatzeko; anbiguotasunak, azkenik,

gertakariei buruzko desadostasun baloratiboa adierazten duen heinean, parte hartze publikoari leku egiten

dio:

(…) resolving complexity necessitates a cognitive discourse (mostly among experts), dealing

with uncertainty requires a reflective discourse (involving major stakeholders), and coping with

ambiguity leads to a participatory discourse (integrating representatives of the affected parties

and publics) (Renn 2004, 339).

Era horretan, arriskuaren problematikak zientzia, interesak, eta balioak barne hartzen dituela

onartzen da, baina beti ere haien gaineko jarduna modu bereizi batean aurkeztu eta irudikatzeko:

It seems (…) advisable to separate the treatment of complexity, uncertainty, and ambiguity in

different discourse activities because they are based on different forms of argumentation and

resolution (Renn 2004, 327).

28 Ez da harritzekoa, hortaz, 80. hamarkadan arestian karakterizatu dugun arriskuaren analisiaren

egiturari, instituzioek “arriskuaren komunikazioaren” 3. funtzio bat gehitu izana. Zenbait teknologien

aurrean (energia nuklearrarekiko, batez ere) publikoak erakutsitako erresistentzia gainditu asmoarekin,

instituzioek arriskuen (teknologien) onargarritasun soziala ahalbidetuko lukeen arriskuen

komunikazioaren beharraz jabetu ziren. Egitekoa, publikoari “benetako” arriskuei buruzko informazioa

helaraztea litzateke; hau da, benetako arriskuen errealtasunaz informatzea. Zentzu horretan, publikoa

mehatxuaren benekotasunaz jabetzean, erresistentzia jarrerak alboratuko lituzke. Hasiera batean bederen,

onargarritasuna informazioaren funtzio automatikotzat kontsideratu izan zen, bi (edo gehiago) alderdien

Pitzadura hau jarraian aurkeztuko ditugun arriskuez diharduten ikuspegi

akademiko zein profesional ezberdinengan soma dezakegu. Hain zuzen ere, arriskuaren

izaera anitzaren berri emateko hura ikertu eta ulertzeko identifika daitezkeen ikuspegi

ezberdinetatik abiatuko gara, beti ere fenomenoaren karakteristika poliedrikoaz (hots,

dibertsitate ontoepistemikoaz) jabetze bidean.

1.2. Arriskuaren teoriak

Jarraian aurreko atalean karakterizatu dugun arriskuaren bereizte zedarriztatzailea

arriskuaren teoria desberdinetan nola gauzatzen den ikusiko dugu. Horretarako,

arriskuaren hiru hurbilpen mota bereizi ditugu: teoria teknikoak (1.2.1. atala),

arriskuaren errepresentazio publikoaren teoriak (1.2.2. atala), arriskuaren teoria sozialak

(1.2.3. atala).

1.2.1. Arriskuaren teoria teknikoak

Gertakarien diziplinazioa bilatzen dute azterketa teknikoek, hots, kontsideraziopean

aurkitzen diren eremuen portaeraren aurre-determinazioa. Azterketa hauen izaera guztiz

aurre-hartzailea da, gerta daitezkeen ondorio potentzial ezkorren identifikazio eta

kuantifikazioa (hau da, gertagarritasun frekuentzia) bilatzen baitute “errealitatearen”

azterketatik abiatuta. Hau da, etorkizuneko eszenatoki posibleen erradiografia bat egitea

dute helburutzat (Renn 1992a, 59). 29

Azterketa tekniko aurre-hartzaile hauen artean sei analisi-mota bereiziko ditugu:

(i) aseguruaren azterketa aktuariala; (ii) azterketa tekniko-probabilista; (iii) azterketa

medikoak (toxikologikoa eta epidemiologikoa); (iv) azterketa ekotoxikologikoa; (v)

azterketa baloratzailea; (vi) azterketa erregulatzaile-legala.

1.2.1.1. Aseguruaren azterketa aktuariala

Aseguruaren analisi aktuarialak gertaeren aurresate estatistiko-frekuentista eskaintzen

digu. Hots, iraganeko datuez (gertaera horiexen estatistika frekuentzia taulez) baliatzen

da etorkizunaren gertaera frekuentziak estrapolatzeko. Hau da, azterketa hauetan

etorkizuneko gertaeren frekuentzia probabilista determinatzen da gertaera horiexen

iraganeko gertaera-frekuentzien estrapolazioaren bitartez.

arteko komunikazioa beharko lukeena norabide bakarreko difusio arruntera murriztuz. Ikuspuntu honek

ordea ez du arriskuaren hautemate publikoa determinatzen duten faktore soziokulturalen berri ematen

(e.g. konfiantza, arriskuaren banaketa soziala, erabaki-hartze ereduak, eta abar), eta ez ditu onartzen ere

arriskuaren determinazio zientifiko-tekniko adituak berak pairatzen dituen gabezi epistemologiko

ezagutzaileak (ikus, oro har: Irwin eta Wynne 1996).

29 Ikuspegi tekniko honen pean ere espezifikoki jorratuko ez dugun azterketa ekonomikoa bera ere jarri

genezakeen. Ikuspegi honen ezberdintasun nagusia ordea kalte fisiko zein bestelakoez arduratu beharrean

utilitate subjektiboetan zentratzen dela da. Utilitateak ekintza baten ondorenean lortutako emaitzari lotuta

doakion asetasun gradua deskribatzen du. Alegia, ekintzen ondorioen asegarritasun subjektiboaren

parametroa gehitzen dio ikuspegi ekonomikoak arriskuaren ulermen teknikoari; azken honetan, efektu ezdesiratuen

zerrenda, emana ageri da, nahiz eta ondorio potentzialen balorazio subjektiboa berezkoa zaion

arriskuaren balorazio prozesuari bere osotasunean hartuta (Renn 1992a, 62; ikus ere: 1.2.1.5. atala).

Hortaz, utilitateen teoriak egiteko nagusia dauka arriskuaren balorazio prozesuan. Hemen, arriskuaren

onargarritasun judizioak loturik doazkio kostu eta onuren kontsiderazio sozialari. Modu horretan,

arriskuaren ikusmolde ekonomikoa zuzenean txertatzen da arriskuaren onargarritasun sozialaren

eztabaidan, azken buruan arriskuak jendearen utilitate preferentzia (ongizatea) zein bizimoduentzat

mehatxu gisa baitira ulertuak.

Hain zuzen ere, gertaeraren (istripuaren) kalte maila eta frekuentziaren arabera

finkatzen du aseguruaren analisiak aseguratua den partearen ordainketa-tasa eta berak

hornitu behar duen erretribuzio maila. Hortaz, aseguratua izan nahi duen arriskuak

aurretiaz behar du kalkulatua izan, kalkulu horren gain erabakitzen baitu aseguratzaileak

arriskua aseguragarria den ala ez, eta bada, zein termino ekonomikoetan (Kunreuther eta

Freeman 1997). 30

Estatistika akturarial-aseguratzailearen profesionalizazioa XIX. mendean jazo

zen. Aseguruaren sistema prudentziala gisa aurkez dezakegunaren garapen hau

estatistikaren ulermen handiagoak ahalbidetu zuen. Hots, soilik heriotza-tasaren taulak

behatutako heriotz ratioetan oinarritu zirenean, eta ez hiltzeko zeuden aukera ekiprobableetan,

bereizi zen asegurua apostutik. Halaz, XVIII. mendean ez zegoen

asegurua apustu arrunt batetik bereizterik. Itsas asegurua, esate baterako,

aseguratzailearen esperientzian oinarritzen zen bakarrik: kapitainaren trebezia eta

esperientzia, aurreikusitako eguraldi baldintzak, ontziaren egoera, lehiakide

aseguratzaileen merkatal indarra, eta abar. Aspektu zirkunstantzial hauetan oinarritzen

ziren arriskuen ebaluaketak, eta ez bidaia batean egon zitezkeen arriskuen azterketa

estatistikoan (Green 1997, 146). Aseguruaren aktuarializazioak, hitz bitan, aseguruaren

“oinarri subjektiboa” ezabatu zuen, beti ere gertakarien frekuentziaren azterketa

objektibotik abiatuta (Baker eta Simon 2002, 9-10).

Izan ere, aseguru estatistizatuaren ezaugarria da aseguratutako eremuko osagaien

abstrakzio egitea. Aseguruak erretribuzioa eta istripua ardura indibidualetik bereizten

ditu. Hau da, istripuaren nozioa erru pertsonalizatuaren ideiatik aldenduarazten du,

sistemaren despertsonalizazio estatistikoa bultzatuz. Modu honetan, arriskuaren

sozializazioa inplikatzen duen aseguruaren logikak pertsonak agregatu soiltzat hartzen

ditu: frekuentzia estatistikoaren biktima potentzial lez (Ewald 1991; 2002). Aseguru

aktuarialaren arriskuaren sozializazio horrek gertaera ezkor potentzialen banaketa

sozialaren logikari jarraitzen dio: gizarteak, zenbaki matematikoetan oinarritutako

kalkulu garbietan ezartzen du solidaritate sozial forma honen funtsa; hots, gizarteak bere

gain hartzen du bera osatzen duten banakoek jasan dezaketen ezbeharraren

konpentsazioaren karga (Ewald 1991; 2002).

Arriskuarekiko hurbilpen honek bi baldintzetan deskantsatzen du: i) aurresate

esanguratsuak egin ahal izateko datu estatistiko nahikoak egon behar dute

(esanguragarritasun estatistikoa); ii) efektu negatiboen arduradunak diren agente zein

baldintza kausalek aurresandako denbora tarterako egonkor mantendu behar dira (hau

da, sistemaren konstituzio kausalak ez du “funtsean” aldaketa esanguratsurik pairatu

behar (Jaeger et al 2001, 87).

Analisi aktuarialak ongi ezagututako arriskuak bakarrik ebaluatu ditzake modu

fidagarri (zorrotz) batean, ez baititu arrisku harreman kausalak ikertzen. Aitzitik, jada

aipatu dugun baldintzan edo aurresuposaketan oinarritzen da: harreman kausalen

egonkortasun tenporala, azken buruan efektu estatistikoen behaketan oinarritutako

ikerketa baita (Jaeger et al 2001, 87).

30 Izan ere, aipatzekoa da aseguratzaileen ziurgabetasunaren aurreko jarrera ezkorra dela; hots, kalteen

frekuentziaren inguruko ziurgabetasunak arriskuaren aseguraezintasuna dakar berarekin (Kunreuther eta

Freeman 1997, 250). Gauza bera esan daiteke, ustez modu fidagarrian kalkulatutako gertaera probabilitate

oso baxuei dagozkien kalte maila oso altuko gertaeren kasurako (ikus: 3.3.2. atala).

1.2.1.2. Azterketa probabilista

Arriskuaren azterketa probabilistaren (PRA: Probabilistic Risk Assessment) sustraiak

XIX. mendean aurkitzen dira. Mende honetan hain zuzen ere ingeniaritza seguru eta

fidagarriaren estandarizazio instituzional profesionalak bultzada handia jaso zuen. Hots,

segurtasunaren problematika substantzialki barneratu zen ingeniaritza publikoaren

eremuan: segurtasunaren balioa klabe bilakatu zen diseinu eta inplementazio teknikoan

(Rip 1986b, 4).

Arriskuaren ebaluaketa probabilistak segurtasunaren produkziorako tradizio honi

jarraitu zion, baina beti ere sistema teknikoen desbideraketak probabilistikoki neurtzeko

xedearekin. Lehen pausoak sektore aeronautiko eta aeroespazialean eman ziren, 60.

hamarkadan zehar: arriskuaren kontsiderazioa konsustantziala zitzaien sistema hauen

diseinu, fabrikazio eta inplementazioari. Dena dela, azterketa probabilistikoaren garapen

metodologiko modernotzat kontsideratu dezakeguna sektore nuklearraren baitan jazo

zen, 70. hamarkadan. 31

Ebaluaketa probabilistiko honek, azterketa aktuarialak bezalaxe, istripuen

frekuentziaren balio bat eskaini nahi du; hau da, termino probabilistikoetan, gertakari

bat emateko dagoen aukera kuantifikatua. Dena dela, sistema hauetan gehienetan ez

dago frekuentzia estatistikoaren datuak eskuratzerik, eta horregatik gertaera ezkorren

balio probabilizatuak sistemaren azpi-sistemen fidagarritasun azterketetatik lortu

emaitzen agregaziotik eratorri behar dira (Jaeger et al 2001, 86, 90; ikus ere: 4.1.2.1.1.

atala).

Arriskuaren ebaluaketa probabilistikoaren baitan identifika ditzakegun arazo

nagusiak honako bi hauek dira: (i) elementuen portaera independentearen asuntziopean

burutzen diren azterketa estatistiko-frekuentisten balioa erlatibizatzen duen

interaktibotasun sistemikoa; (ii) sistemaren portaeraren konplexutasun eta faktore

organizazional-humanoak (Bier et al 2004, 83-85; ikus ere: 4.1.2.1., 4.1.2.1.1. eta

4.1.2.1.2. atalak). 32

1.2.1.3. Azterketa medikoak

XX. mendearen lehen erdialdean zehar hartzen dute hauek indarra. Azterketa hauek

potentzialki arriskutsua izan daitekeen agente batek giza osasunarengan izan ditzakeen

ondorio ezkorren determinazioa lortzea dute helburutzat. Azterketa hauetan, analisi

aktuarialean ez bezala, harreman kausalak esplizituki aztertzen dira; hau da, kontua ez

31 Aipatu beharra dago sektore nuklear zibilaren 50 eta 60. hamarkadetako hastapenetan, segurtasunaren

kontzeptzioa ez zela probabilista determinista baizik; hots, segurtasuna zentzu absolutuan ulertzen zen,

neurri tekniko-organizazional eta emergentziazkoen, zein aurre hartzaileen bitartez modu total batean

lortuko litzatekeen zera izango litzateke (López Cerezo eta Luján 2000, 39-41; segurtasuna modu

absolutu honetan ulertzen duen ikuspegi baten berri izateko, bestetik, ikus: Weinberg 1992). 70.

hamarkadan ordea segurtasunaren kontzeptzio probabilista gailendu zen, segurtasuna modu absolutu

batean lortzerik bazegoelako ideiarekiko gero eta eszeptikoago agertzen ziren komunitate zientifikoaren

parte handi baten eta iritzi publikoaren zalantza eta presioen eraginez. Zentzu honetan, gehienez ere

istripu larrien probabilitate oso-baxuko sistemak lor ditzakegulako kontzientzia gero eta gehiago hedatu

zen eremu tekniko-administratiboan. Halaz, 1975. urtean arrisku nuklear larrienen gertaera hipotesiak

modu probabilizatu batean aurkeztu zituen lehenengo txostena kaleratu zen: Amerikako Estatu Batuetako

gobernuaren eskaerapeko Rasmussen Txostena (WASH-1400) (ikus: 3. ataleko 124. oin-oharra).

32 Sistema nuklearren arrisku larrien (e.g. nukleoaren galdaketa) kuantifikazioa ezin da lortu probabilitate

subjektiboen erabilerara jo gabe. Hots, sistemaren konplexutasunak kuantifikazio frekuentista fidagarri

bat eragozten du, eta informazio probabilista eskuratzeko modu bakarra adituen esleipen subjektiboaren

aplikazio masibora jotzea da. Adituaren trebezia bereziki da beharrezkoa giza akats eta portaeraren osagai

sistemikoa arriskuaren azterketa probabilistikoan txertatu behar denean (Cooke 1991, 28-30).

datza besterik gabe istripuen frekuentziari (estatistikari) erreparatzean, hemen harreman

kausalen “kaxa beltza” irekitzea beharrezkoa baita, agente arriskutsuaren mekanismo

kausalen funtzionamendua arakatuz (Jaeger et al 2001, 94).

Azterketa medikoen artean bi analisi-mota bereiz ditzakegu: azterketa

toxikologikoa eta azterketa epidemiologikoa.

1.2.1.3.1. Azterketa toxikologikoa

Azterketa toxikologikoen ebidentzia iturria animali-esperimentaziotik eratortzen da.

Laborategietan animaliak (arratoiak, adibidez) erabiltzen dira potentzialki arriskutsua

den agenteak giza osasunarengan izan dezakeen eragina determinatzeko. Ondorioz,

azterketa hauek izaera surrogatorioa daukate, animaliak hartzen baitira gizakiaren

ordezko biologikotzat.

Azterketa mota hauen karakteristika horrek zenbait aurresuposaketa

metodologiko eta hauei loturik doazkien ziurgabetasunak bildu eta “pairatzen” ditu

(ikus, esate baterako: Latin 1997, 304, 308):

- animalia-gizakia estrapolazioaren baliagarritasun eta fidagarritasuna;

- esanguragarritasun estatistikoaren mugak ekiditearren animaliei aplikatzen

zaizkien dosi handien emaitzen baliagarritasuna, esposizio maila txikiagoen

eragina jasoko duen gizakiaren kasua ezaugarritzeko;

- agente jakin batek laborategitik kanpoko “mundu errealean” (sozionaturalean)

beste agente batzuekin izango dituen elkarrekintza sinergikoen kontsiderazio-eza

(kontsiderazio ezintasuna);

- dosi kopuru berak jasoko dituzten espezie berdineko organismo bizidunen

sentikortasun berezitua.

Aspektu metodologiko hauek guztiek azterketa hauen funtsezko izaera ziurgabea

jartzen dute agerian. Ziurgabetasun horrek dosi-erantzuna harremanen izaeraren

determinazioa arras zailtzen du, dosiaren kaltegarritasun-eza mailarik badagoen edo ez

dagoen erabakitzeko, adibidez, irizpide epistemologikoez haraindiko uste eta balio

sozio-politikoetara jotzea beste aukera ez delarik geratzen (ikus: 4. ataleko 134. oinoharra).

Hitz bitan, ziurgabetasun horrek efektu garrantzitsuen ebaluaketa fidagarriak

lortzea eragozten du (Latin 1997, 304).

1.2.1.3.2. Azterketa epidemiologikoa

Azterketa epidemiologikoetan agente potentzialaren eragin kausala ez da animali

azterketa surrogatorio baten bitartez arakatzen, analisi toxikologikoetan egiten den

bezala. Estrategia metodologikoa hemen arrisku agente baten esposiziopean dagoen giza

talde baten eta arrisku agente horren esposiziopean ez dagoen beste giza talde baten

arteko konparazio batean datza.

Erkaketaren funtsa bi giza taldeen portaera biologikoaren azterketan aurkitzen

da; hots, ikerketaren begipuntuan aurkitzen den agentearen eraginpean dagoen giza

taldearen portaera biologikoan (hau da, gaixotasunen agerkundean), beti ere

esposiziopean aurkitzen ez den giza taldearen portaera kontuan hartuta. Azken buruan,

agente horrek gizakiarengan zer nolako efektuak dituen determinatu nahi da; adibidez,

ere eraginak minbizi kasu poblazionalen maila estatistikoa zer nolako neurrian

handiagotuko lukeen determinatzea saiakera-prebentibo horietako bat izango litzateke. 33

Azterketa epidemiologikoan, toxikologikoan bezalaxe, zenbait ziurgabetasun

iturri nagusi identifika ditzakegu (ikus, oro har: Gibb 1997):

- minbizia bezalako gaixotasunen inkubazio periodo luzea;

- efektu sinergikoen emergentzia (ikus aurreko azpiatala: “azterketa

toxikologikoa”);

- agentearen esposiziopean aurkitzen den giza taldea modu zehatzean

definitzearen zailtasuna;

- agentearen esposizioa kenduta, beste guztian berdina den kontrol giza talde bat

lortzeko dagoen zailtasuna;

- organismoengan eragina daukaten aldagai ororen kontrolagarritasun eza.

Aspektu hauek guztiek, azterketa toxikologikoen kasuan bezalaxe, azterketa

epidemiologikoen izaera ziurgabea jartzen dute agerian, eta haien emaitzen

baliagarritasuna zalantzan jartzen dute.

Agian azterketa epidemiologikoen baitan identifikatu dezakegun arazorik

nabarmenena (baita toxikologikoan ere, azken buruan) aztergaitzat duen eremu

poblazionalen homogeneotasun eza izan daiteke (Schaffner 1991). 34 Populazioaren

berdintasun eza honek kontrolagarriak liratekeen harreman kausalak alteratzen dituzten

aldagaien presentzia distortsionatzailea ahalbidetzen du. Karakteristika horrek banakoen

eta gauzen aldakortasun konsustantziala adierazten du. Hau da, aldakortasunak gauza

zein pertsonen arteko ezberdintasun errealak denotatzen ditu: ez da munduaz edukiko

genukeen informazio falta soil bat izango, genero bereko sistemek beraien artean

aurkeztuko luketen ezberdintasun propioak baizik. Horregatik bereizi beharra daude

aldakortasuna eta ziurgabetasuna. Hattis-ek adierazten duen lez:

Where uncertainties reflect the imperfections in available information about the

world (…), real quantitative variation among things/people has real

implications for differential behavior among the “things” being studied (Hattis

2004, 15).

Noski, horrek ez du esan nahi aldakortasun bera ziurgabetasun iturri bat ez

denik. Halaz, Cullen-ek eta Small-ek dioten eran:

33 Azterketa epidemiologikoen izaera ordea obserbazionala da, eta ez esperimentala, azterketa

toxikologikoen kasuan bezala. Animaliekin bideratzen diren esperimentu masiboak gizakiengan ez

aplikatzeko dagoen muga etikoak determinatzen du izaera obserbazional hau (Gibb 1997, 26). Horregatik

azterketa epidemiologikoaren izaerari dagokio nagusiki azterketa erretrospektiboetara dedikatzea, jada

zirkulazioan, “laborategi sozialean” (ikus: 4.1.1. atala), aurkitzen diren susmopeko agente arriskutsu

potentzialen kontrolaz dihardu eta.

34 Homogeneotasun eza hau hala eta guztiz ere ez da bakarrik organismoen mailan ematen. Izan ere, maila

sozial zabalagoan azterketa teknikoen datu agregatuen gain bideratzen diren onargarritasun judizio

zientifiko-instituzionalek, funtsean, arriskuen eraginaren aurreko bereizgarritasun sozialaren faktorea

kontsideratzen ez duen gehiengoaren printzipio utilitaristari jarraitzen diote. Halaz, kostu eta onuren

desoreka sozialari aurre egin ezinik aurkituko lirateke. Shrader-Frechetten hitzetan:

(...) un grupo de ciudadanos podría recibir los beneficios asociados con el uso de los productos

químicos tóxicos, mientras que otro conjunto de personas (las que viven cerca de la planta de

producción) podría sufrir los costes asociados con el riesgo (Shrader-Frechette 1997, 230).

Desoreka horrek definitzen du hain zuzen ere inplementazio zientifiko-teknologiko ezberdinen

aurrean eman daitezkeen hainbat eta hainbat konflikto. Azken buruan, arriskuaren esposizio eta

zaurgarritasun soziala ez da homogeneoa, arriskuaren azterketa edo estimazio agregatuen baliozkotasuna

erlatibizatzen duten faktore soziobiologikoen araberako arrisku gradu eta transferentziek agerian uzten

duten bezala (Adams 1995; English 2004; Thompson 2002).

Variability reflects the different levels of risk experienced by individuals, both

before and after a mitigating action is taken. Variability reflects true differences

between individuals, timeframes, and geographic locations. Uncertainty dictates

that the true levels of risk faced by any individual or group are unknown.

Uncertainty arises due to a lack of knowledge, the use of models that require

inherent simplification of real-world processes and relationships, limits in the

feasibility of measurement or other data collection, and the need to project

future impacts and consequences that cannot be observed at the present time

(Cullen eta Small 2004, 165).

Horregatik, kausalitate epidemiologikoaren berezitasuna da kausa eta efektuaren

arteko harremana, kausa beraren aurrean (agente arriskutsu bera), ez dela bera; hau da,

kausa beraren, edo kausa tipo beraren aurrean, efektu ezberdinak sor daitezke, harreman

kausalak alteratzen dituen esposizio eta sentikortasun aldagaien aldakortasuna dela eta.

Hattisek berriro ere: 35

For example, the cancer risks for different individual people may well depend

on the product of (a) the concentration of a substance in a specific

environmental medium, (b) individual rates of intake of that medium (e.g., a

particular food, drinking water, or air), (c) individual rates of metabolic

activation of the substance to DNA reactive forms, and (d) the inverse of the

rates of metabolic detoxification, systemic excretion, and/or DNA repair (Hattis

2004, 36).

Aldakortasun horrek azterketa epidemiologikoaren (eta toxikologikoaren)

irismena eta zehaztasuna arras zailtzen ditu. Azken buruan, agerian jartzen du

ikerketapeko sistemen izaera irekia edo determinatu gabea. 36

1.2.1.4. Azterketa ekotoxikologikoa

Azterketa ekotoxikologikoak agente arrisku potentzialen ondorio ezkorren ebaluaketa

probabilistikoa bideratzen dute, azterketa toxikologiko eta epidemiologikoak bezala,

baina ebaluatzen diren efektuak sistema ekologikoekiko aztertzen dira.

Ebaluaketa ekotoxikologikoetan erabiltzen diren azterketa teknikak hiru dira

(ikus: Lackey 1997, 92-93):

- Bio-entseguak: hauetan ekosistema eta erregioen sinplifikazioak egiten dira;

hots, bideragarriak ez diren test edo esperimentu errealen surrogatoriak dira bioentseguak.

Izaera surrogatorio-sinplifikatzaile horrek bi arazo nagusiei egin

behar die aurre: (i) mundu errealean batera, elkarrekintzan dabiltzan agenteen

ekintza sinergikoen efektu ekosistemiko eta erregionalei; (ii) agente kimikoei ez

dagozkien efektuak (e.g. lurraren erabilera aldaketak) ebaluatzeko orduan

aurkezten dituen gabeziei.

- Ingurumenaren gaineko azterketak eta monitoreoa: hemen sail-esperimentuak

(field experiments) bideratzen dira, proiektuen ondorio potentzialen

identifikazioa eta estimazioa bideratzeko. Ikerketa hauetan, antzeko

proiektuetarako, gutxi gorabeherako baldintza berdinpetan lortutako emaitzetatik

35 Esate baterako, erretzaile konkretu batek eztarriko minbizia garatuko duen ala ez aleatorioa da zentzu

batean, faktore biosozial kontrolaezinek berezko izaera estokastikoa ematen baitiote gertakari posible

horri (Shlyakhter eta Wilson 1997, 35).

36 Gauza bera esan daiteke ere sistema teknikoen kasurako. Adibidez, identikoak izan daitezkeen planta

nuklear edo kimikoek portaera arras ezberdina izan dezakete haien kokaleku espazial eta trataera soziotekniko

ezberdinen arabera (Wynne 1988; ikus ere: 4.1.2.1.2. atala).

abiatuta, analogia eta orokortasunerako joera dago, eta zirkunstantzia horrek,

arazoen espezifikotasunaren konplexutasuna murriztearekin batera, izaera

ziurgabea ematen die azterketa mota hauei (González García 1993, 61).

- Modelizazioa eta simulazio informatikoak: hauek arazo konplexuak modu azkar

eta sistematikoan aztertzeko aukera ematen dute; hala ere, modelizazioek

zehaztasun analitikoa galtzen dute zehaztasun intelektualaren mesedetan.

Konplexutasun matematikoak sinplifikazioa dakar askotan berarekin.

Arrisku ebaluaketa ekologikoen konplexutasunak agerian jartzen ditu

laborategiko esperimentu, sail esperimentu, eta modelizazio informatiko-matematikoen

gabezi eta mugak. Hori dela eta, ebaluaketa ekotoxikologikoek gehienetan beharrezkoa

daukate iritzi eta judizio aditura jotzea: hau da, arazoen subjektibizaziora. Halaz,

probabilitate subjektiboak beharrezkoak eta desiragarriak dira ebaluaketa

ekotoxikologikoen biderapen egoki batetarako (probabilitate subjektiboei buruz ikus,

oro har: Cooke 1991).

1.2.1.5. Azterketa baloratzailea

Azterketa baloratzaileetan analistek aurrez estimatu edo determinatutako arrisku jakin

bat gizartearentzat onargarria den edo ez erabakitzen dute. Horretarako ez dira arriskuak

era isolatuan kontsideratzen; aldiz, erabaki-ekintza baten ondorioz eratorriko liratekeen

kostuak eta onurak ere kontsideratu egiten dira. Hau da, egiazki ez dira arriskuak

onartzen, haiekin batera doazen teknologia eta proiektuen osotasun sozio-ekonomikoa

baizik (Fischhoff et al 1981).

Noski, arrisku jakin bat onartu edo ez onartzea erabaki behar denean, era berean

posibleak liratekeen erabaki-ekintza multzo baten kontsiderazioa egiten ari gara. Hau

da, arrisku baten ekiditeak beste arrisku bat ekarriko du berarekin, beste kostu eta onura

batzuk. Horrekin zera esan nahi dugu, arriskuaren onargarritasun judizioek beste egoera

edo “mundu posibleak” kontsideratu behar dituztela, aukeran onena litzatekeenarekin

geratu asmoz.

Ekintzarako alternatiben artean aukeraketa egiterako orduan, hortaz, arrisku,

kostu eta onuren arteko orekarik onena eskaintzen duena aukeratzea litzateke jokabide

razionalena. Ekintza arriskutsuei atxikita doazkien arrisku, kostu eta onuren balorazioa

eta erkaketa Arrisku-Kostu-Onura Azterketa (AKOA) (Risk-Cost-Benefit Analysis,

RCBA) deritzon erabaki-hartzerako mekanismo analitikoaren bitartez lortzen dira

(Shrader-Frechette 1985, 14-17).

Erkaketa edo haztapen hau kostu eta onura ezberdinei esleitzen zaien balio

neurgarri baten (dirua, esate baterako) arabera bilakatzen da posible; hots, alternatiba

ezberdinen emaitzei, preferentzia judizio bat ahalbidetuko lukeen esleipen numerikoa

egokitzen zaie (Shrader-Frechette 1991, 61). Neurri komun baten arabera lortutako

preferentzien ordenamendu honek, emaitzen gertagarritasun graduaren ezagutzarekin

batera (arriskua), alternatiba ezberdinen arteko emaitza hoberenak (erabakiaren teoria

normatiboaren arabera, utilitate altuena) definitzea ahalbidetzen du. Hortaz, utilitaterik

altuena eskaintzen duen alternatiba aukeratzean datza gakoa; hau da, itxarotako

utilitatea maximizatzen duena aukeratzea besterik ez legoke. Azken buruan, utilitatea

ekintzaren ondorioek eta ondorio horien gertagarritasunak (frekuentziak) definitzen dute

(hots, arriskuak, bere zentzu zabalenean). Shrader-Frechettek adierazten duen eran:

(...) it is rational to choose [utilitateen teoriaren arabera] the action with the best

expected value or utility, where “expected value” or “expected utility” is

defined as the weighted sum of all possible consequences of the action, and

where the weights are given by the probability associated with each

consequence (Shrader-Frechette 1991, 101).

Utilitatea hortaz bi osagaik definitzen dute: utilitatearen balioak eta utilitatearen

(zein utilitate-ezaren) gertagarritasunak. Bi osagai hauen produktuak eskainiko liguke

utilitatearen balio totala (objektiboa litzatekeena, zentzu honetan). 37

Zientzia eta teknologiaren inguruko erabaki gehienak ordea ez dira arriskupeko

egoeretan hartzen, ziurgabetasunpekotan baizik. Kasu hauetan, geure erabakien

ondorengo mundu egoerak ezin ditugu kuantifikatu (probabilizatu), nahiz eta egoera

horiek zeintzuk izango diren ezagutu ditzakegun. Kasu hauetan, zein irizpideren arabera

hartu behar dira erabakiak? Irizpide nagusiak lau hauek dira (Giere 1991, 189-190):

i) erabateko menderatzea: baliorik altuena duen erabakia (hau da, ondoriorik onena

duena) hartzen da, arrisku posibleak kontsideratu gabe;

ii) nahikotasuna: balio “onargarria” duen erabakia hartzen da (hau da, ez du zertan

onena izan behar), erabaki ezberdinei atxikita doazkien arrisku posibleen kalte maila

kontsideratuz;

iii) zuhurtzia (edo maximin erregela): honen arabera, erabaki ezberdin posibleetatik,

ondoriorik txarrenen arteko onena duena aukeratu behar da. Printzipio hau baliagarria

da baldin eta alternatiba ezberdinen ondorio onenak berdinak edo antzekoak badira,

bestela (gehienetan den lez) printzipio honen aplikazioa ez da razionaltzat

kontsideratzen (ikus: 4.2.2. atala). Horregatik, alternatiba ezberdinen ondorio onenak

berdinak edo antzekoak ez diren kasuetarako, laugarren printzipio baten kontsiderazioa

azpimarratzen da;

iv) damutasuna (edo minimax printzipioa): ondorio onenak ezberdinak direnean, damu

maximoa minimizatu behar da. Azken hau zuhurtasun printzipioaren bertsio formaltzat

kontsidera daiteke, maximin erregela erlatibizatzen baitu damura bultza gaitzaketen

pasatzen utzitako onuren arabera (eta baita ere suerta –aktualizatu– daitezkeen arriskuen

arabera) (iv. irizpide honi dagokionez, ikus: Doménech Figueras 1986, 24-26; ikus ere:

4.2. atala).

Arazoa ez datza bakarrik ordea probabilitate kalkuluaren zaurgarritasunean,

hots, arriskua definitzen duten bi alderdietako batean (kasu honetan, probabilitate

esleipenaren izaera fidagarri edo fidagarri-ezan); magnitudearen edo kalte mailaren

ebaluazioaren alderdia bera ere problematikoa da. Hau da, kaltearen ebaluaketa ez da

emana zaigun zerbait, naturan edo munduan aurkituko genukeen magnitude ezagugarri

lez. Hau da, beste hitzetan, arazoak utilitate ezberdinak zeren arabera graduatu beharko

37 Estrategia honek, ordea, funtsezko arazo batekin egiten du topo arriskuaren balorazio bat ezarri edo

eskaintzerako orduan. Izan ere, arriskuaren itxarotako balioaren “objektibotasunak” aurre egin behar dio

jazoera probabilitate oso baxua baina kalte maila oso handia duten arriskuen (e.g. istripu nuklear larriak)

eta maiztasun handiagokoak diren baina ondorio bigunago edo sakabanatuagoak dituzten arriskuen (e.g.

auto istripuak) artean aukeraketa egiterako orduan nagusi den aldagarritasun interpretatzaileari. Hau da,

mendebaldeko gizarteetan auto istripu batean hiltzea istripu nuklear larri baten ondorioz bizia galtzea

baino probableagoa izateak ez du esan nahi arrisku nuklear hau sozialki edo publikoki nahitaez onartua

behar izan denik. Horrek aditzera ematen duena zera da, arrisku-produktua edo balio objektiboa ez

zaigula maila sozial eta psikologiko batean axolagabekoa. Kasu honetan, objektibotasuna, atxikita

doakion balio sozialaren “distortsioa” alboratzearen ordainetan lortzen den zerbait litzateke. Jada

aurreratu dugun eran, probabilitate baxuko / ondorio larriko eta probabilitate altuko / ondorio biguneko

arriskuen parekaezintasuna geratzen da hemen agerian: ondorioen ezaugarrien balorazioak utilitatearen

objektibotasunaren urraketa suposatuko du (Bier et al 2004, 92-93; ikus ere: Bickerstaffe eta Pearce 1980,

318, 339). Arriskuaren banaketa sozialaren arazo batez ari gara azken buruan (Shrader-Frechette 1985,

133-135; 1991, 61).

liratekeen adierazten du. Izan ere, ez dago neurketarako unitate komunik, posibilitate

ezberdinak algoritmikoki erkatzea ahalbidetuko ligukeena Hau da, ezkortasunak

erkatzea ahalbidetuko ligukeen neurri komun “objektiborik” ez dago: ezkortasunaren

“ezkortasun gradua” ebaluaketa subjektibo batek erabakitzen du. Balorazioa, hortaz,

problematikoa da zentzu horretan, ez baitago prozedura emanik magnitudeak

karakterizatu eta erkatzeko (Rescher 1983, 18-32, 168-181).

Magnitudeen (onurak zein kalteak) neurketa edo ebaluazioaren aspektu horrek

aipatu ditugun erabaki-hartzerako razionalitate irizpideen bideragarritasun praktikoa

ezbaian jarriko luke, demokrazia ez-zuzeneko geure erregimenetan ez bailegoke

merkatutik at leudekeen ondasunen (osasuna, natura) kostu-onura azterketa bideratzeko

prozedura baloratzailerik. Zein irizpideren arabera konputatzen dira bada kostu eta

onuren magnitudeak? Gertaera kontingente horien balorazio soziala dago jokoan:

osasuna, natura. Hauek ondasun publikoak dira, eta merkatutik at daude, preziorik ez

daukaten ondasunak dira (ezin zaie mugarik jarri). Arriskuaren eremuko proiektuen

kostu sozionaturalak (kualitatiboak) zeren arabera baloratu beharko lirateke? Kontua,

azken buruan, ondasunen ordezkapenaren tasa sozial marjinala nola islatzean datza.

Ordezkapenaren tasa sozial marjinala B ondasunaren unitate gehigarria lortzearren

gizartea sakrifikatzeko prest dagoen A ondasunaren kantitatea da. Eta nola jakin

zeintzuk diren ondasunen ordezkapenaren tasa sozial marjinalak? Hau arazo bat da gure

gizarteetan, demokrazia ez-zuzenetan ondasunen ordezkapenaren tasa sozial marjinalari

buruzko ezjakintasuna baita nagusi, eta horrek proiektuen kostu sozialen ebaluazioa

galarazten du (ikus, oro har: Domènech Figueras 1986, eta bereziki: 27-35).

1.2.1.6. Azterketa erregulatzaile-legala

Gizarteek arriskuengandik babesteko erabiltzen duten estrategia erregulazioarena da.

Erregulazioan, aurretiaz determinatutako arriskuen kontrola efektibatzen da,

erregulazioaren bitartez arrisku onargarria arautzen baita.

60. hamarkadararte arriskuaren trataera publiko-legala erreklamazio legearen

(tort law) forma hartzen zuen. Erreklamazio lege hau hiru aspektu nagusik

identifikatzen zuten: (i) arriskuaren ex post trataera egiten du (hau da, kalte efektiboak

kudeatzen ditu); (ii) banakoei zuzendutako legea da; (iii) demandantearengan erortzen

da kaltearen frogaren pisua (hau da, demandantearena da kaltea demandatuak eragin

diola frogatzeko ardura) (Shapiro eta Glicksman 2003, 1-13).

Arriskuaren erregulazioan aldiz: (i) arriskuaren ex ante trataera egiten da. Hau

da, arriskuaren trataera ez da arriskuaren efektibizaziora bideratzen, baizik eta

arriskuaren prebentziora; hots: erregulazioak ez du kaltea erregulatzen, arriskua baizik

(izaera prebentiboa dauka, hitz gutxitan). Ziurgabetasuna gainera ez da aitzaki

erregulaziorik ez bideratzeko, ebidentzia ez-osoarekin erregulatu baitaiteke (zuhurtasun

printzipioa adibide hemen; ikus: 4.2. atala); (ii) arrisku kolektiboak erregulatzen ditu

(hau da, ondasun juridiko supraindibidualak: ingurugiroa, osasuna...); (iii) frogaren

pisua ez da sistematikoki demandantearen aldera erortzen (arriskuaren eragilearen

aldera erortzeko joera nagusi delarik gainera) (Shapiro eta Glicksman 2003, 1-13).

Bestetik, arriskuaren mailako ardura esleipenaren kasurako, ardura objektiboaren

ideia gailendu egiten da, zuzenbidearen aspektu zibilaren kasuan behinik behin.

Zuzenbide zibilean arriskuaren ex ante ezagutza ezak ez du arriskuaren eragilea

litzatekeen agentea gabetzen. Hots, nahiz eta ex ante egoeran arriskua ezezaguna izan,

egoera horrek ez luke maila honetan gerora aktualizatuko litzatekeen jazoera

arriskutsuaren (materialki zein tipifikazio mailan gauzatua) ardura zibila gabetuko

(Corcoy Bidasolo 2003, 39).

Zuzenbidearen aspektu penalean ordea ardura esleipenak ez du maila zibilean

beste funtzionatzen, aplikazio baldintzak jarraian aipatuko ditugun hiru mugek ezarri

hertsiduretara egokitu behar direlako: (i) muga normatiboa: arriskuaren larritasuna zein

utilitate soziala (kontrol kostuak eta onura eratorriak) kontsideratu behar dira; (ii) muga

subjektiboa: arriskuaren egoeraren ex ante ezagutza exijitzen da, bi aldaera hauetan:

(iia) ezaguna den tipifikatutako arrisku edo ekintza arriskutsuaren (peril abstraktua)

burutzea (i.e. kulpa), eta (iib) ezagutzeko beharra zegoen ekintza arriskutsuaren

burutzea (i.e. arduragabekeria edo zuhurtziagabetasuna); (iii) muga objektiboa:

arriskuaren eragile efektiboarengan jausi behar da ardura pertsonala; hots, arriskuaren

kontrol funtzionala duen harengan (Corcoy Bidasolo 2003, 37-41).

Zuzenbide zibilean, bestetik, gabetzeak bakarrik bi kasu hauetan funtzionatuko

luke: ekintza arriskutsuaren bitartez arrisku handiago bat ekiditen bada; edota

berehalako peril bat saihesten bada (Esteve Pardo 1999, 215).

Erregulazioak, bestetik, ez dauka izaera absolutistarik. Bere aplikazioak

utilitateak kontsideratzen ditu: praktika teknologikoen onurak, kontrol mekanismo

teknologikoen kostuen proportzio-eza izan daitekeena, eta abar. Hau da,

segurtasunarekiko erregulazioaren aplikazioa ez da modu absolutu batean ematen. Ez da

segurtasuna absolutizatzen. Hortaz, kostu-onura ikerketa sistematikorik egiten ez bada

ere, erregulazioak garapen ekonomiko-teknikoaren eta segurtasunaren arteko oreka

pragmatikoa lortzea dauka helburu nagusitzat (Shapiro eta Glicksman 2003).

Arriskuaren erregulazio legalak, bestetik, aldaketa konstantean aurkitzen den

eremu zientifiko-teknologikoa kontrolatzeko gabezi edo muga epistemologiko

nabarmenak pairatzen ditu; hau da, arau legalek, garapen zientifiko-teknologikoaren

azkartasunari heltzeko ez-gai aurkitzen dira. Nola arautu aldaketa konstantean eta

ezagutza maila oso konplexuak exijitzen dituen jarduera? Honen aurrean, erregulazioa

erregulazio publiko eta pribatuaren hibridotzat ulertu eta konfiguratu izan da. Kasu

hauetan, klabe dira eduki indeterminatuko arauak. Hauek gorpuztu egiten dira arau

teknikoen bitartez; erregulazioan aktore pribatuek, hau da, aktore eragileek beraien

jarduna erregulatzen dute, haiek ezagutzen baitute hobekien jarduera horren eremu

teknikoaren errealitatea. Eduki indeterminatuko arauek MALM (Modu Arrazoizkoan

Lorgarria den Murrizketa; ALARA: As Low As Reasonably Achievable) zein KOTEO-ri

(Kontrol Teknologia Eskuragarri Onena; BACT: Best Available Control Technology)

egiten diete erreferentzia; hau da, garaiko teknika eskuragarriaren araberako arriskukontrol

helgarria definitzen duten ahalgarritasun teknologikoei. Ahalgarritasunaren

kontsiderazio horrek erregulazioaren izaera malgua agerian jartzen du, bideragarritasun

ekonomiko eta sozialari begiratzen dioten neurriek egiten duten moduan (Esteve Pardo

1999; Shapiro eta Glicksman 2003; ikus ere: 4.2.2. atala).

1.2.2. Arriskuaren errepresentazio publikoaren teoriak

Azterketa hauek zientzia eta teknologiarekiko ageri den publikoaren erresistentziaren

arrazoia arakatu nahi dute. Hots, erresistentzia eta mesfidantza publikoaren arrazoiak

interpretatu eta azaltzea da ikerketa hauen xedea. 60-70. hamarkadetan zientzia eta

teknologiarekiko erresistentzia publiko garrantzitsua eman zen mendebaldeko

gizarteetan, batez ere Amerikako Estatu Batuetan, eta bereziki energia nuklearraren

inguruan. Jendeak onargarria ez zen arriskua atzematen zion energia nuklearrari. 38

38 Egiazki, sozio-politikoki garai historiko “nahasi” samarra izandako baten barruan kokatu beharra dago

zientzia eta teknologiarekiko eman erreakzio publiko ezkor hedatua: Vietnamgo Gerraren aurkako

protesta sozialen (gerran erabilitako makinaria tekniko-armamentistikoa barne) eta 68ko maiatzaren

Jarrera publiko hedatu honek talka egiten zuen komunitate zientifiko-teknikoaren eta

klase politikoaren gehiengoaren ikuspegiarekin. Hauentzat, energia nuklearretik eratorri

zitezkeen arrisku katastrofikoen posibilitatea oso baxua zen. Hau da, ez legoke arrazoi

objektiborik hain frekuentzia txikiko arriskuez arduratzeko. Erresistentziarako oinarri

sendorik (enpirikorik) ez legoke ondorioz. Gauzak hala, jendearen jarreraren arrazoia

ezjakintasunari eta beldur irrazionalei egotzi zitzaien. Arazoa, hortaz, hasiera batetik

termino psikologista edo kognitibistetan planteatu zen; hau da, teknologiaren ulermeneza

batean oinarrituko litzatekeen beldur irrazionalaren azalpenean.

Testuinguru honen baitan jaio ziren arriskuaren hautemate publikoaren

azterketak. Hauen helburua, lehen aipatu dugun eran, publikoaren erresistentziaren

azpian aurkitzen ziren arrazoien berri ematea zen.

Arriskuaren errepresentazio publikoaren azterketa hauen artean lau izango dira

bereizi eta aurkeztuko ditugun analisi-motak: (i) azterketa kognitibista; (ii) paradigma

psikometrikoa; (iii) jarrera azterketak; (iv) teoria kulturala.

1.2.2.1. Azterketa kognitibista

Hauen tesi nagusiaren arabera, publikoaren beldur eta mesfidantzak, honek

probabilistikoki arrazoitzeko dituen zailtasunei zor zaie. Hots, arriskuen errepresentazio

oker bati zor litzaioke erresistentzia publikoa. Zehazkiago, publikoak arriskuen

hautemateetan mekanismo heuristiko kognitibo sinplifikatzaileak erabiltzen dituela

diote hauek. Mekanismo heuristiko hauen bitartez arriskuaren hautemate publikoa

distortsionatuta aritzen da (hau da, zehartuta, beraien hitzetan esatearren). Jendeak

hortaz heuristika intuitiboez baliatuta estimatzen ditu arriskuak. Bereizketa oinarrizkoa

finkatzen da hemen probabilitate errealen eta probabilitate horiez jendeak dituen

intuizioen artean (Kahneman eta Tversky 1974; 1982; Kahneman et al 1982; Gardner

eta Stern 1996).

Eskola honek zenbait heuristika mota identifikatu ditu jendeak probabilitateak

kalkulatzeko erabiltzen dituen mekanismo intuitiboak azaltzen saiatzeko. Jorratzen

dituzten heuristika tipoen artean, arrisku teknologikoen hautemate publikoaren

azterketarako bereziki da garrantzitsua eskuragarritasunaren (availability) heuristika.

Mekanismo heuristiko intuitibo honen bitartez, jendeak probableagotzat kontsideratzera

joko luke adimenean edo oroimenean gehien finkatuta edukiko lituzkeen gertakariak

(Kahneman eta Tversky 1982, 11-14). 39

Kasu honetan, heuristika honen erabilera publikoa bete-betean lotzen da massmedien

eraginarekin; informazio iturri “sentsazionalistek” jendearen garunetan zenbait

teknologien izaera katastrofikoaren ideia barneratuko lukete hauen ustetan. Ondorioz,

jendeak beldurra edukiko lieke zientzia eta teknologiari, komunikabideetan azken hauen

aplikazio zehatzei (energia nuklearra, bioteknologia, eta abar) eman tratamenduaren

ondorioz. Heuristika honek inplikatzen du zientzia-teknologiari buruzko edozein

garaiak izan ziren hauek, kontzientzia sozial berri baten aukeraren gauzapen saiakera (bakezaletasuna,

ekologismoa, askatasun sexuala, eta abar).

39 Aipagarriak liratekeen beste heuristikak hauek lirateke: moldaera eta ainguraketa (adjustment and

anchoring): probabilitateak informazioaren garrantzi hautemandakoan oinarritzen den informazio

eskuragarrira moldatzen dira (Kahneman eta Tversky 1982, 14-18); adierazgarritasuna

(representativeness): pertsonalki esperimentatutako gertaera singularrak edo gertaera jakin baten

propietateekin asoziatutakoak, frekuentzietan oinarritzen den informazioa baino tipikoagotzat

kontsideratzen dira (Kahneman eta Tversky 1982, 4-11); disonantzia kognitiboaren saihestea (avoidance

of cognitive dissonance): sinesmen sistema baten parte integrala diren hautemandako probabilitateen

aurka doan informazioa ez da kontuan hartzen (cf. Rohrmann eta Renn 2000, 25).

eztabaidak (komunikabideen eragina azpimarratuz) istripuen irudikagarritasuna eta,

ondorioz, hautemandako arriskua handiagotu dezakeela. Publikoa eraginduta egongo

litzateke hortaz informazio iturri sentsazionalistengatik, eta ez frekuentzia

“errealengatik”, arriskuaren anplifikazio mediatikoaren sare distortsionatzailearen

biktima lez (Frewer et al 2002).

Arriskuaren hautematea hortaz nortasunik gabeko, manipulagarria litzatekeen

publiko baten iruditik abiatuta aztertzen dute hauek. Arriskuaren hautematea arriskua

“anplifikatzen” duten (Kasperson 1992) informazio iturri sozialek “kutsaduraz”

transmitituko luketeen zera lez ulertzen da hemen (Scherer eta Cho 2003).

Ikuspegi honek bat egiten du azken buruan arriskuaren eta, oro har, zientzia eta

teknologiaren hautemate eta ulermen publikoak karakterizatzeko nagusitu egin den

“defizit kognitiboaren” ereduarekin. Eredu horren arabera, instituzio zientifikopolitikoek,

zientzia eta teknologiarekiko erresistentzia, ezjakintasun publikoaren arabera

azaldu beharko lukete. Beste hitzetan esanda: erresistentzia publikoa ezjakintasunaren

emaitza litzateke. Horregatik, publikoa zientzia eta teknologian heztea litzateke

erresistentzia hau gainditzeko bide bakarra (Lewenstein 2001).

Paradigma honek bistan da publikoa eta adituaren arteko zedarriztapen

nabarmena ezartzen duela. Adituak arrisku errealak “hautematen” ditu, publikoaren

filtro heuristikoaren ondoan. 40

1.2.2.2. Paradigma psikometrikoa

Publikoaren arrisku hautematetan jokoan sartzen diren faktore kontestualak

azpimarratzen ditu paradigma psikometrikoa deritzonak. Faktore kontestualen arabera

eraikitzen ditu publikoak arriskuaren estimazio eta balorazioak. Publikoak, arriskuak

hautematerakoan, hautemateak modulatzen dituzten zenbait faktore kontestual hartzen

ditu kontuan. Alegia, publikoaren arrisku hautemateak ez dira irrazionalak; kontua da

razionalitate ezberdin batenpean eginiko hautemateak direla: adituek arriskuaren

definizio klasikoari jarraitzen dioten bitartean (e.g. hildako kopuruaren urteroko

gorakada estatistikoa), publikoak faktoreen multzo kontestual zabalago bati jarraitzen

dio arriskua hautematerako orduan. Hau da, arrisku definizio ezberdinak darabilte bi

hauek (Fischhoff et al 1978). 41

40 Adituak ere zehartasun berei lotuta daudela badiote ere, posibilitate hori adituengan ezohikoa den maila

intuibora murrizten dute: “the reliance on heuristics and the prevalence of biases are not restricted to

laymen. Experienced researchers are also prone to the same biases –when they think intuitively”

(Kahneman eta Tversky 1982, 18; etzana gurea).

41 Egiazki, arriskuaren onargarritasun sozialaren klabeak arakatzen saiatu zen Chauncey Starr-en artikulu

goiztiar batean topa dezakegu arriskuaren onargarritasun hau arriskuez (eta onurez) gain determinatzen

dituzten faktoreak mahaigaineratzeko lehen saiakera (Starr 1969). Starrek borondatezkotasunaren

(voluntariness) dimentsioa azpimarratu zuen, berau arriskuen onarpen judizio eta jarreren determinazioan

berebiziko garrantzia zuelako argudiopean. Dimentsio subjektibo honen barneratzearen bitartez

publikoaren jarreren aldakortasunaren berri eman nahi zuen. Halaz, jendea 1000 aldiz handiagoak diren

arrisku borondatezkoak onartzeko prest dagoela ondorioztatu zuen (onurak berdinak direnean behinik

behin). Hala eta guztiz ere, paradigma psikometrikoak bi ekarpen nagusi egin zizkion Starren proposamen

aitzindariari: batetik, arriskuaren hautemate eta, ondorioz, arriskuaren onargarritasun prozesuan jokoan

sartzen diren aspektu subjektibo gehiago identifikatu zituen; bestetik, paradigma psikometrikoak

publikoaren preferentzia adieraziak (expressed preferences) jaso nahi ditu, ikerketa enpirikoaren bitartez;

hau da, haien azterketa ez da preferentzia errelebatuetara (revealed preferences) bideratzen. Izan ere,

Starren aburuz gizarteak entseiu eta akats prozesu baten bitartez arrisku onargarriarekiko oreka bat

lortuko luke behin eta berriro. Bere asmoa, ondorioz, ez da publikoaren onargarritasun iritziak jasotzea,

bere ustez emana dagoen errealitate baten (“arriskuaren gizarte” onargarrien) azalpena eskaintzea baizik:

kasu honetan, Starrek faktore esplikatibo nagusi klasikoei borondatezko aspektu subjektiboa gehitzen die,

Arriskua definitzen dituzten faktore kontestual nagusiak, bestetik, faktore hauek

biltzen dituzten bi arrisku-ezaugarri nagusitan multzotzen dituzte: Arrisku Beldurgarria

(Dread Risk) eta Arrisku Ezezaguna (Unknown Risk) (Slovic 1992, 123):

Arrisku Beldurgarria (Dread Risk) Arrisku Ezezaguna (Unknown Risk)

Kontrolagarria / Kontrolaezina Behagarria / Behaezina

Ez Beldurgarria / Beldurgarria Ezaguna Esposiziopean Daudenentzat /

Ezezaguna Esposiziopean Daudenentzat

Ez Globalki Katastrofikoa /

Globalki Katastrofikoa

Berehalako Efektuak / Efektu Atzeratuak

Ondorio Ez Hilgarriak / Ondorio Hilgarriak Arrisku Zaharra / Arrisku Berria

Arrisku eta Onuren Banaketa Desproportzionatua

/ Arrisku eta Onuren Banaketa Proportzionatua

Indibiduala / Katastrofikoa

Etorkizuneko Belaunaldientzat Arrisku Txikia /

Etorkizuneko Belaunaldientzat Arrisku Handia

Errazki Murrizgarria / Ez Errazki Murrizgarria

Arrisku Murriztailea / Arrisku Haztailea

Borondatezkoa / Ez Borondatezkoa

Arrisku Ezaguna Zientziarentzat /

Arrisku Ezezaguna Zientziarentzat

Bi arrisku mota hauetako bakoitzari dagokion bere zutabean, paradigma

psikometrikoaren arabera arrisku-ezaugarrien bikotetik eskuineko ezaugarria litzateke

arriskuaren hautemate publikoaren gradua igoarazten duena.

Kategoria orokor hauek, beraien iritziz, arriskuaren hautemate publikoaren

aldakortasun ia osoa azaltzeko gai dira. Bereziki, “beldurgarria” faktorea hartzen dute

adierazgarrienetzat: hau litzateke bi faktoreetatik azalgarriena.

Bi karakteristika hauen arabera “arriskuen pertsonalitatea” adieraziko lukeen

koordenada-grafikoa eraikitzen dute, ezaugarrien espazio horretan arriskuek beteko

luketen lekua finkatu eta adierazteko (Slovic 2004, 23):

baina funtsean de facto sozialki toleratua den arriskua arrisku onargarriarekin identifikatuz

(preferentziak ulertzeko bi eredu hauen berri modu labur eta egoki batean izateko, ikus: Shrader-Frechette

1991, 61-62). Psikometristen xedea da ordea arriskuaren onargarritasuna publikoaren preferentzietatik

abiatuta aztertzea.

Funtsean, paradigma psikometrikoan ere, adituak/publikoa zedarriztapen

nabarmena ezartzen da: bi razionalitate ezberdin identifikatzearekin batera, publikoaren

legitimazio pertzeptuala aspektu subjektibo-baloratiboetara murrizten du paradigma

honek, gertakari “errealekin” zerikusia daukaten aspektuen estimazio eta balorazioa

adituen eremura mugatzen duelarik. Hortaz, oinarrian bi razionalitate ezberdin

nabarmenki bereizten dituzte: kulturala edo soziala, bata, eta zientifiko-teknikoa,

bestea. 42

Azken buruan, publikoaren mesfidantza eta beldurrek ez lukete oinarri enpiriko

sendorik: gehienez ere beste maila batean funtzionatzen duen ardura subjektibo

distortsionatzaile batez ariko ginateke hemen (cf. Jasanoff 1998). Izan ere, funtsean

42 Edozein kasutan, razionalitateetako bakoitzak aintzat hartu beharko luke bestea, beren baitan balioa

luketen arriskuarekiko hurbilpenak diren heinean. Slovicek aierutzen duen lez:

Perhaps the most important message from the research done to date is that there is wisdom as

well as error in public attitudes and perceptions. Lay people sometimes lack certain basic

information about hazards. Their basic conceptualization of risk, however, is much richer than

that of the expert risk assessments. As a result, risk-communication efforts are destined to fail

unless they are structured as a two-way process (...). Each side, expert and public, has something

valid to contribute, and each side must respect the insights and intelligence of the other (Slovic

1991, 63).

publikoaren arrisku hautemateak arrisku errealen (kaltearen zentzu probabilistikoan)

errepresentazio okerrak lirateke. Korronte hauetako autoreek erabiltzen duten hizkuntza

“mentalistak” berak geure interpretazio hau indartu besterik ez luke egingo:

One clue lies in recent research showing that the images of potential nuclear

disasters that have been formed in the minds of the antinuclear public are

remarkably different from the assessments put forth by many technical experts.

We shall describe these images and speculate on their origins, permanence, and

implications (Slovic et al 1982, 485; etzanak gureak).

Hau da, arriskuen hautemate publikoak banako indibidualen errepresentazio

mental “okerrak” lirateke. Arazoa hortaz, hemen ere, termino kognitibistetan

planteatzen da bete-betean, ulermen-ezaren ildoan. 43 Hots, publikoaren “razionaltasuna”

onartzen da, baina beti ere razionaltasun horrek izan lezakeen eduki kognitibo

esanguratsu oro sustraiz ukatuz.

1.2.2.3. Jarrera azterketak

Ikerketa ildo honen arabera, arriskuaren hautematea gehiago da ideologi eta jarrera

kontua zehartasun kognitiboarena baino. Ikuspegi honetan sinesmen publikoek zerikusi

handiagoa daukate balioekin aspektu kognitiboekin baino (Otway et al 1978; Otway eta

von Winterfeldt 1982; Sjöberg 1999a; 2000; 2004). Hau da, arriskuaren hautematea

gehiago da jarrera bat, eta ez hainbeste hautemate zehartu bat. Hauentzat “akats

kognitiboaren” ideia baztertu egin beharra dago, judizio publikoen izaera soziala eta

aktitudinala azpimarratzen baitute (Eiser 1990).

Hemen, paradigma psikometrikoan ez bezala, ez dira arriskuak (eta hauen

propietateak) “hautematen”. Teknologiak beren osotasunean (situazionalitatean)

kontsideratzen dira. Ez dago arriskuei propietate-andana emana esleitzerik; hots,

propietate hauek ezin dira, ikuspegi honen arabera, inolaz ere unibertsaltzat

kontsideratu, paradigma psikometrikoak egingo lukeen moduan. 44 Otway-ren arabera:

43 Hau horrela izanik, publikoaren erresistentzia gradua beherazteko errezeta koherentea proposatzen dute

paradigma psikometrikoaren ordezkariek: “gertakarien” (arrisku “errealen”) irakaspena bereganatu,

oinarri ebidentzialik gabeko beldur eta ardurei agur esateko. Paradigmaren ordezkari nagusiena den Paul

Slovic-en hitzetan:

For non-experts, the findings we have discussed pose an important series of challenges: to be

better informed, to rely less on unexamined or unsupported judgments, to be aware of the factors

that might bias risk judgments, and to be more open to new evidence; in short, to realize the

potential of being educable (Slovic et al 1982, 488-489).

44 Paradigma psikometrikoak ez luke arriskuaren hautemate publikoan bariagarritasun indibiduala aintzat

hartuko. Bere azterketa kuantitatiboak emanak leudekeen ezaugarri kontestualekiko lortu sailkapen

publikoaren batazbestekotan oinarrituko lirateke. Kontua da ez dutela arriskuen eta hauen ezaugarriketa

kontestualekiko korrelazio estatistikoa banako bakoitzeko egiten, unibertsaltzat hartzen dituzten ezaugarri

kontestualen esleipen publikoen promediotik abiatuta baizik (Sjöberg 1999b; 1999c; 2000; ikus ere:

Siegrist et al 2005). Alegia, hemengo aurresuposaketa da jende guztiak modu berean ebaluatzen dituela

arriskuak eta arriskuen ezaugarri kontestualak, hautemate indibidualen arteko ezberdintasun posibleak

aintzat hartu gabe. Marrisek eta kideek dioten eran:

The “personality profiles” of hazards defined by the qualitative risk characteristics of the

psychometric paradigm are not necessarily universal: different individuals will attribute different

characteristics to the same risk issue (…) (Marris et al 1997, 310).

Hau da, banako guztiek ez diete garrantzi bera ematen paradigma psikometrikoaren ustez

arriskuak publikoki ebaluatzerako orduan indarrean egongo liratekeen faktore edo ezaugarriei:

The results showed notable variability in the way some of the risk characteristics were rated by

respondents, and that some of the correlations between risk perceptions and risk characteristics

observed when using mean scores did not hold true when the data were analysed at the level of

individuals (Marris et al 1997, 311).

In theory, there cannot even be a complete list of the salient attributes that

underlie perceptions of technologies because people characterize a technology

by whatever they have “learned” to associate with it. For this reason, the

attitudes of different groups (e.g., experts and lay people) toward the same

technology may well be based on different underlying sets of determinants

(beliefs). It follows, then, that attitudes toward different technologies are also

based on different sets of attributes (Otway 1992, 224).

Izaera ideologikoko faktoreek arriskuaren hautematean jokatzen duten garrantzia

azpimarratzen da korronte edo azterketa joera honetan. Zentzu honetan, Sjöberg-entzat

arriskuaren hautematea determinatzen duen faktore nagusia izaera ideologikoa duen

faktorea litzateke: “tampering with nature” edo “naturarekin jolasean” faktorea (Sjöberg

1999a; 2000). Dimentsio horrek eznaturalak eta ezmoralak diren arriskuen arazoa

mahaigaineratzen du; faktore morala ordea ez litzateke normalean kontuan hartuko

arriskuaren hautemate azterketetan, agian arriskuak bere baitan kontsideratzen direlako,

eta ez giza ekintzen ondorio gisa. Naturarekin joko arriskutsuetan (ezmoraletan) sartzen

ari garelaren ideia ematen du aditzera faktore horrek (cf. Nelkin 1995, 387-388).

Teknologiaren garapenak arrisku ezezagunak dakarzkalako ustea, ez dirudi hau hala ez

dela uste izatea baino irrazionalagoa denik, esperientziari erreparatuta behintzat.

Bide batez, paradigma psikometrikoak “arrisku beldurgarria” (dread risk)

faktoreari ematen dion garrantzia kritikatzen dute hauek, arriskuaren hautemate

publikoa emozionalizatu egiten baitute, hautemateak eduki lezakeen eduki kognitibo oro

kontsideraziotik at uzten delarik. Beldurgarritasuna arriskuaren hautematearen ondorio

gisa ulertzen da hemen, eta ez aldagai azaltzaile gisa; hots, hautematearen ondorio bat

litzateke. Beldurgarritasuna hortaz hobe da ulertua arriskuarekiko (hots, bere

propietateekiko) dependentzian, eta ez alderantziz. Hau da, lehen aipatu dugun moduan,

arriskuaren hautematearen kontzeptzio ideologikoa dute hauek, ez emozionala edo

ezjakintasunean oinarritutakoa (Sjöberg 1999a; 2000). Hortaz:

People who, for some reason, are strongly in favour of nuclear power tend to

see it as risk free, and vice versa. This is a specific case of the general principle

that people tend to see mostly good properties of those concepts or objects that

they like and mostly bad properties in those that they dislike: beliefs and values

are often strongly correlated and psychologically interdependent (Sjöberg 2000,

9).

Azterketa hauetan ondorioz jarrerak dira sinesmenak determinatzen dituztenak,

eta ez alderantziz: jarrerak determinatzen du hein handi batean arriskuaren hautematea.

Ideologiaren eragina arriskuaren hautematean, hori bai, zentzu espezifikoan (balio

espezifikoak) ulertzen da, eta ez zentzu orokorrean, teoria kulturalean bezala (ikus

hurrengo azpiatala).

Paradigma psikometrikoak, beste hitzetan esatearren, balio medioak (mean ratings) erabiltzen

ditu, eta ez datu gordinak (raw data). Paradigma psikometrikoaren ordezkariek dread (beldurra) eta

novelty (berritasuna) ezaugarriek hautemate publikoaren bariazioaren %70-80aren berri ematen dutela

defendatzen badute ere, aldakortasun azaldua dezente txikiagoa litzateke, balio medioen arteko korrelazio

altuak ez duelako maila indibidualean (hau da, banako bakoitzeko eta arrisku bakoitzeko) aldakortasun

azaldua hain altua denik inplikatzen. Zenbait ikerketen arabera, aldakortasun azaldua gehienez %20ra

iritsiko litzateke aipatu bi ezaugarrien kasurako (ikus, esate baterako: Sjöberg 1999a; 2000, 3-5).

1.2.2.4. Teoria kulturala

Honek arriskuaren hautemate publikoa funtsean fenomeno kultural bat dela baieztatzen

du (Thompson 1980; Lash 2000). Alegia, arriskuaren hautemate publikoak ez dira

banakoak isolatuki bideratzen dituzten ekintza indibidualak, egitura kultural globalago

batean gorpuzten direnak baizik.

Teoria kulturalaren arabera, gizartean aurkitzen diren egitura organizazionalinstituzional

(kultural) ezberdinek determinatzen dituzte arriskuaren hautemateak. Hau

da, banakoak filtro kulturalen bitartez hautematen ditu arriskuak. Hortaz, teoria

kulturalaren baitan publikoaren mekanismo heuristikoak ez dira izaera kongitiboindibidualekoak,

kulturalekoak baizik; hots, “heuristika kulturalaz” hitz genezake kasu

honetan. Douglas eta Wildavskyren hitzetan:

In risk perception, humans act less as individuals and more as social beings who

have internalised social pressures and delegated their decision-making

processes to institutions. They manage as well as they do, without knowing the

risks they face, by following social rules on what to ignore: institutions are

their problem-simplifying devices (Douglas eta Wildavsky 1982, 80; etzanak

gureak). 45

Paradigma honen baitan famatuena den lanean (Douglas eta Wildavsky 1982),

nagusiki hiru egitura instituzional bereizten dira: egitura hierarkikoa, egitura

indibidualista, egitura igualitarioa. Egitura bakoitzari arrisku hautemate edo aukeraketa

bat legokio: hierarkikoentzat arrisku larrienak sistema instituzional-politikoaren aurka

doazenak lirateke (gerra, kanpo mehatxua...); egitura indibidualistarentzat arrisku

larrienak banakoaren merkatal askatasunaren aurka doazenak lirateke (merkatu librearen

oinarrien aurkako arriskuak); egitura igualitarioan arrisku larrienak arrisku

teknologikoak lirateke (ekologia). Arrisku selekzio hau ez da arbitrarioa; bakoitzak bere

egituraren biziraupena arriskupean jarri zezaketen arriskuen diskurtsoa darabil, hain

zuzen ere egitura horren biziraupena ziurtatzeko. Horregatik, azterketa hauek

estruktural-funtzionalistatzat ere izan dira katalogatuak (Lupton 1999b, 36-57):

arriskuaren hautemate kulturalen funtzioa, egituraren biziraupena ziurtatu edo lortzea

litzateke.

Balio kulturalak egitura organizazionalek determinatzen dituzte, hau da, talde

barne-antolaketak (grid aldagaiak karakterizatzen duena) eta taldez kanpokoekiko

harreman graduak (group aldagaiak karakterizatua) (Douglas eta Wildavsky 1982, 124-

125) (ikus: 3.3.1. atala). Gakoa hortaz egituraketa organizazionalean datza; horrek

determinatzen du organizazioaren arrisku hautaketa-agenda:

(…) the form of the organization determines what is reckoned a disaster

(Douglas eta Wildavsky 1982, 131).

Egia esan, organizazioaren hautaketak bere baitan darama, berezko ezaugarri

lez, arriskuarekiko hautaketa edo jarrera jakin bat (eta alderantziz). Douglasek eta

Wildavskyk berriro ere:

45 Horrek ez du esan nahi ordea egitura instituzional-kulturalek banakoak modu determinista batean

baldintzatzen dituztenik. Azken buruan, egitura kultural horien eraketa banako horiei beraie zor zaie.

Douglasek bakarka:

A la hora de calcular la credibilidad de las fuentes, los valores y las probabilidades, vienen [los

individuos] ya preparados con suposiciones y ponderaciones aprendidas culturalmente. Esto no

implica que ejerzan una influencia determinista sobre los individuos. Cabría decir que ellos han

elaborado sus prejuicios como parte del trabajo que consiste en diseñar las instituciones y que han

fundado sus instituciones como procesadores de decisión que descartan algunas opciones y sitúan

otras en una luz favorable (Douglas 1985, 130; etzanak gureak).

(…) the selection of dangers and the choice of social organization run hand in

hand (…) (Douglas eta Wildavsky 1982, 186).

Formak determinatzen du hortaz sinesmen eta balioen mundua, arriskuen teoria

kulturalaren arabera.

Arriskuaren hautemate publikoaren ikuspegi estruktural-funtzionalista zurrun

honetatik zertxobait aldendu diren azterketa kulturalistek egituraren (kultura) eta

funtzioaren (interes kokatua) arteko harremana zertxobait arindu dute, bion arteko

harremanaren sistematikotasuna ezbaian jarriz (ikus, bereziki: Rayner 1992; Adams

1995). Azken buruan, arrisku teknologikoekiko erakunde batek erakutsi dezakeen

estrategia ezin da erakunde edo talde horrek izan dezakeen egitura soilaren bitartez

azaldu. Hortaz, preferentzia funtzionalen eraketan izaera lokalizatu eta zehatzeko

interesek zerikusirik badutela eztabaidaezina litzateke teoria kulturalaren ikuspegi

“lausotu” honen arabera (Rayner 1992, 111).

Azken zehaztasun hau teoria kulturalaren hertsitasunetik aldentzeko saiakeratzat

uler daiteke; azken buruan, determinismo kultural batean erortzeko arriskua dago: dena

kulturala bada, eta gainera egitura kulturalak emanak badaude, orduan bakoitzari

arriskuen agenda bat eta bakarra legokio, beti ere egitura kultural hertsien araberakoa.

Gainera, eredu kulturalekiko afiliazio indibidual deterministan erortzeko arriskua

legoke, ikuspegi honek banakoen mugikortasun eta heterogeneotasun baloratiboideologikoa

ezeztatzen baitu. 46

1.2.3. Arriskuaren teoria sozialak

Arriskuaren azterketa sozialetan arriskuaren esperientzia sozialaren berri eman nahi da.

Hots, arriskuaren prozesatze sozialaren klabeak azaldu nahi dituzte, hemen barnera

ditzakegun korronteek. Arriskua hemen harreman eta egitura sozialen karira aztertzen

da, jarraian aipatzera gatozen bi ildo nagusien arabera: (i) gizarte garaikideen ulermena

ahalbidetuko lukeen kontzeptu lez; (ii) arriskuaren konstituzioa argitzeko beharrezkoak

diren faktore sozialen aurkezpen lez.

Azterketa sozialen artean hiru analisi-mota bereiziko ditugu: (i) azterketa

soziologikoak; (ii) azterketa meta-zientifikoak; (iii) gobernu azterketak.

1.2.3.1. Azterketa soziologikoak

Arriskuaren azterketa soziologikoetan, arriskuaren analisia gizartearen egitura eta

aldaketa dinamikei buruzko teoria soziologiko orokorren barruan kokatzen da. Izan ere,

arriskuaren kontsiderazio soziologikoak, arriskua narratiba sozial zabalago batean

txertatuz, bide ematen du arriskuaren gaineko hausnarketa, ezagutza mota tekniko edo

aditutik harago eraman (ikus: 1.2.1. atala), eta horrenbestez arriskuaren signifikazio

soziala mehatxugarria eta kaltegarria zatekeen gertakari baten errekonozimendu

instituzional-teknikoaz besteko dimentsio eta problemetan kokatzeko.

Problema hauek, esate baterako, aztergaia definitzera datozen ondorengo

galderen bitartez adieraz daitezke: zeintzuk dira arriskuaren emergentzia sozialean

indarrean diren interes ekonomiko eta politikoak? Zer nolako ondorio sozialak edukiko

46 Aipatzekoa da, gainera, paradigma psimetrikoaren kasuaren antzera, arriskuaren hautemate publikoaren

teoria kultural honi egotzi egin zaiola ere ustez edukiko lukeen oinarri enpiriko ahula. Teoria kulturala

ikerketa kuantitatiboaren eremura eraman dituzten azterketek haren indar azalgarri eskasaren berri ematen

dute. Asko jota ere, arriskuaren hautemate publikoaren bariazioaren %5-10aren berri emateko gai

litzateke hauen ustetan (ikus, esate baterako: Marris et al 1998; Sjöberg 2000, 5-8).

ditu gero eta handiagoa den arriskuarenganako ardura sozio-publikoak? Zein baliabide,

prozesu eta indar-harremanek baldintzatzen edo egonkortzen dute arrisku bat onargarri

gisa? Gure gizarteetako zeintzuk karakteristikek azal dezakete hain zuzen ere bizi

baldintza material eta politiko aurreratuenak dituzten kolektiboak izatea

arriskuenganako ardura handien erakusten dutenak? Ez al da arriskua, bere forma

zientifiko-teknologiko eta moderno aktualean, gizarte aberatsetako karakteristika

definitzaile bat izango? Zer dela-eta? Ba al dago arriskua kontrolatzeaz arduratzen diren

eragile instituzional-adituetan konfiantza izaterik? Zein da instituzio

kontrolatzaileenganako konfiantza (eta konfiantza-eza) mantendu eta ahalbidetzen

dituzten harreman sozialen forma? Eta abar luze bat.

Ikus daitekeenez, ikerketa soziologikoari zor diogu, batez ere Ulrich Beck-en

Arriskuaren gizartea (1986) lan seminalaz geroztik, arriskuaren fenomenoari geure

gizarteetako karakteristika eta dinamika propioenen azterketatik abiatuta ekiteko joera

eta oinarri kontzeptuala. Edozein kasutan, azterketa soziologikoetan ardura nagusia ez

datza arriskuaren konstituzio edo eraketa sozio-epistemikoaren berri ematean,

arriskuaren eraketa anitzak baino, arduratuago mantentzen dituelako aproblematikoki

ulertua den arriskuaren (mehatxugarria eta “hor-kanpoan” legokeen gertakari objektiboa

den heinean) emergentzia eta ezaugarriak gizarte modernoei dagozkien egitura eta

transformazio sozialen baitan esplizitatzeko ahaleginak.

Arriskua funtsean aro modernoaren ezaugarri berezkotzat da kontsideratua

arriskuaren teoria soziologikoetan (ikus, oro har: Beck 1986; Giddens 1990; Luhmann

1991). Arriskua, hortaz, gizarte modernoaren bilakaera funtzionalean bete-betean

txertatzen den elementu definitzailetzat da ulertua hemen. Gizarte modernoen azpisistematizazio

funtzionalaren prozesuaren produktua litzateke arriskua: meta-narratiben

desintegrazioak eremu sozialaren liberazio agentziala dakar berarekin; hots, dena

bilakatu daiteke giza agentzia-erabakitzailearen objektu, arriskuen emergentzia

ahalbidetuz. 47

Arriskuaren “sozializazio” honek dinamika sozialaren printzipioak aldarazten

ditu, arazo-sorta berri bat mahaigaineratuz. Zientzia-teknologia, gizartea eta naturaren

arteko harremanak modu ezberdin batean perspektibatzen dira bere ezaugarri nagusitzat

arriskutsua izatea duen gizarte batean. Horrek ez du esan nahi nahitaez “objektiboki”

gizartea arriskutsuagoa bilakatu denik, dinamika sozionaturalaren ulermena arrisku

terminoetan bideratzen dela baizik (Luhmann 1991). Hau da, arriskuaren teoria

soziologikoen meritua da, arriskua gure gizarte moderno teknozientifikatuen ezaugarri

konstitutibo gisa ulertzeko urrats kontzeptuala ematea.

Horrek guztiak ez du esan nahi azterketa hauetan arriskuaren izaera

desegonkortzailea ahazten denik edo aintzat hartzen ez denik. Izan ere, dinamika

zientifiko-teknologikoak eragiten dituen arriskuak, gizartearen instituzioak ezbaian

jartzen dituzten fenomeno lez dira aurkeztuak hein handi batean (i.e. Beck 1986):

arriskua krisia eragiten duen elementutzat ulertu beharko genuke ere hortaz, gizarte

mota industrial-kapitalistaren dinamika zitalaren seinale edo adierazle oroigarriaren

moduan. Hau da, arriskuaren emergentziaren alde problematikoaz (kontrolaezinaz)

ariko ginateke hemen (ikus: 3.2.1. atala).

47 Niklas Luhmann-ek hain zuzen ere erabakigarritasun horretan kokatzen du arriskuaren ezaugarri

nagusia. Berak arriskua erabaki-hartzearekin identifikatzen du: erabakirik gabe ez legoke arriskurik,

perila baizik (peril naturalak, esate baterako). Meta-narratiba sozio-erlijiosoak gainditu dituen gizarte

batean dena da erabaki, baita erabakirik ez hartzeko erabakia bera ere (Luhmann 1991).

1.2.3.2. Azterketa meta-zientifikoak

Azterketa hauek zientzia eta teknologiaren ikasketa sozialen esparruan kokatzen dira

(ikus: 2.1. atala). Hau da, hauetan, zientzia eta teknologiarekiko hurbilpen sozialak

arriskuaren kontsiderazio teorikoaren zentzua hartzen du. Azterketa mota hau azterketa

klase soziologikotik bereiztearen arrazoia –nahiz eta azken honekin bat etortzen den,

arriskuaren signifikazioa eta errealitatea arriskuen gaineko azterketa tekniko-aditu

batean agortzen ez delaren ideiari dagokionean– da azterketa soziologikoengan arriskua

trantsizio modernoaren narratiba handian txertatzen dela, eta horregatik, ez dela

funtsean arriskua problematizatzen, nahiz eta hau soziologikoki landua izan, ez baita

arriskuaren konstituzio sozionaturalaren prozesuaren berri zehaztua ematen (Irwin

2001a).

Arriskuaren azterketa meta-zientifiko hauetan ordea ezbaian jartzen da arriskua

“hor-kanpoan” legokeen gertakari objektibo bat delaren ideia bera. Horrek ez du esan

nahi ordea, batzuek (e.g. Renn 1998a, 50) “konstruktibistatzat” karakterizatu dituzten

azterketa ildo hauek arriskuari inolako errealitate eragile edo agentzialik aitortzen ez

diotenik, edota arriskuaren estimazio edo errepresentazio zientifiko-adituek agentzia

materialarekiko harreman konbentzional hutsa dutela uste dutenik. Renn bera barne

hartzen duen (hein batean behintzat) ikerketa ildo honen xede edo helburua izango

litzateke gehiago arriskuaren konstituzio zientifiko-instituzionalean gorpuzten diren

aurresuposizio soziokulturalak arakatzea, beti ere arriskuaren aintzat hartze, estimazio,

zein onargarritasun judizio instituzional eta ustez objektiboen oinarrian aurkituko

liratekeen asuntzio subjektiboen berri emateko.

Aipatu zentzu horretan diogu hain zuzen ere azterketa klase honen xedea

arriskuaren konstituzio instituzional-adituaren meta-azterketa bideratzea dela,

konstituzio horri berezkoak zaizkion interes eta balio multzoen berri emateko joera duen

azterketa ildoa ordezkatzen baitu (ikus, oro har: Krimsky eta Golding 1992a; Mayo eta

Hollander 1991).

Funtsean horrenbestez, arriskuen kontrol mekanismo zientifiko-instituzionalen

parametro nagusien azterketa kritikoa bideratzea da hemen helburua, nolabait arrisku

ebaluaketen “objektibotasunaren” eluzidazio soziokulturala eskaini (Wynne 1982;

Jasanoff 1990), arriskuaren onargarritasun irizpideen moldaketa sozialaren berri eman

(Shrader-Frechette 1991; English 1992), edota arriskuaren errepresentazio publikoaren

azalpen sozio-erlazionala (konfiantza, botere harremanak...) emateko (Irwin eta Wynne

1996) asmoarekin.

Horrenbestez, ardura nagusia hemen, zentzu zabal batean adieraztearren,

arriskuaren onargarritasun (eta onargarritasun eza) zientifiko eta sozialaren markoen

konformazio eta funtzionamenduaren esplizitazioa eskaintzea da: zein baliabide

epistemikoen arabera izan da arriskua determinatua? Aintzat hartuak izan al dira

ziurgabetasunak eta ezjakintasun egoerak? Zein da arriskuen estimazio eta kontrol

neurri instituzionalenganako erresistentzia aurkezten duen publikoa ezjakintzat eta

irrazionaltzat aurkeztearen arrazoia? Eta irrazionala eta ezjakina al da benetan publikoa?

Ba al dago arriskuaren ebaluazioa eta kudeaketa prozesu guztiz objektiboetan

bilakatzerik? Nola zilegiztatzen dira arriskuaren “bidegabekeri” distributiboak? Eta

abar.

Azken buruan, ikerketa hauek arriskuari ekiteko modu instituzionalizatu ohikoak

kritikatzera datoz, nolabait ordurarte emantzat hartutako hainbat irizpide eta joera (e.g.

arriskuaren zientziaren objektibotasun eta sufizientzia, arriskuaren kudeaketa prozuaren

izaera demokratikoa berezkotzat edo emantzat hartzea, edota aditua ez den

publikoarekiko jarrera paternalista eta gutxiesgarria mantentzea –jendea ezjakina

delaren argudiopean–) ezbaian jarriz. Izan ere, hauek

(...) have necessarily criticized the techniques of risk assessment (...). They have

pointed out that expert knowledge is not value-free but conditioned by the

social context of research, and that experts suffer biases and limitations in their

technical assessments. They have also broadened the debate to incorporate

important concepts, such as the notions that risk is more than merely probability

times the consequence of an event; that the public perception of and attitudes

toward risks vary according to a wide range of variables (...); and that public

acceptance (or tolerance) of risk is largely a political problem that hinges on

public involvement in the process of risk management. (...) the principal

unifying thrust of much of this research is the attempt to dyspel the myth that

the divergence between public and expert views of risks results from public

ignorance and/or irrationality. One measure of success in this regard is the

degree to which these ideas germinating from social theory have influenced the

formation and implementation of public policy (Krimsky eta Golding 1992b,

356).

Azken buruan, azterketa hauen guztien oinarrian aurkitzen da arriskuarekiko

leudekeen era askotariko ikuspegi, jarrera eta iritzi sozialen berri emateko joera, zein

aniztasun hori ezaugarritzen duten indar-harremanei erreparatzekoa, modu horretan

errealitate horren arabera gure gizarteetan segurutzat hartuak diren jardueren

arriskugarritasuna nola den erabakia azalaratu eta, horren arabera, bestelako

“nolakotasunak” ere proposatzeko zenbait kasutan (ikus: 6. atala), beti ere instituzioetan

arriskuarekiko indarrean dauden joera eta dinamiken objektibotasun eta zilegitasun

auto-aldarrikapenak ezbaian jartzeko asmoarekin (hala merezia denean, behinik

behin). 48

1.2.3.3. Gobernu azterketak

Arriskuari buruzko gobernu azterketen oinarri teorikoa Michel Foucault filosofo

frantziarraren gobernuari buruzko, hau da, medio sozialaren diziplinazio forma eta

teknika instituzionalei buruzko lanean aurkitzen da. Arriskua, gobernu perspektiba neofoucaltiarrean,

gizartea eta banakoak kontrolatu eta kudeatzeko gobernuak baliatzen

duen estrategia bat den heinean aztertzen da (Barry et al 1996).

Zentzu horretan, azterketa hauek ez dute hainbeste arriskuaren izaera

kontrolaezina azpimarratzen, errealitatea kontrolatzeko forma lez baita gehiago ulertua.

Perspektiba soziologikoan (1.2.3.1. atala) eta meta-zientifikoan (1.2.3.2. atala) ez

bezala, arriskua ez da horrenbestez kontrolgai gisa ulertzen, kontrolerako eta

diziplinaziorako forma lez baizik. Kontrol forma horrek kalkulaezina kalkulagarri

48 Zentzu horretan, aipagarria da guk lan honetan garatuko dugun ikuspegiak antzekotasun handiak

dituela arriskuarekiko hurbilpen teoriko honekin, eta hein handi batean gure azterketa tradizio honen

barruan kokatzen dela. Edozein kasutan, gure lanak badu, zentzu batean esatearren, arriskuaren eraketa

instituzionalaren “dekonstrukzioa” egiteaz gain, arriskuaren eraketa anitzaren berri emango lukeen

proposamen konstruktiboa egiteko joera, nolabait segurtasunaren produkzioan parte hartzen duten era

askotariko osagaien harremanei erreparatu eta, arriskuarekiko ikuspegi erlazional horren arabera,

eraketarako (i.e. arriskuaren gobernaketarako) proposamena egiteko (ikus: 6.2. atala), baina ez

demokratizazioaren aitzakipean, aniztasun konstitutiboa bere baitakoa duen arriskuaren gobernaketarako

egokiena deritzogun saiakera ulertzaile eta kudeatzailearen izenean baizik. Hau da, gurean arriskua ez da

zientzia-teknologiaren demokratizaziorako aitzakia, gobernaketa anitza edo era askotarikorako abiapuntua

baizik.

ilakatu nahi duten praktika, teknika eta razionaltasun multzo baten itxura hartzen du

(Ewald 1991).

Hau da, arriskua hemen gizartea gobernatzea helburutzat duen razionaltasun

kalkulatzailearen forma anitzen osagaietako bat lez da ulertua. Arriskuaren izaera

aurrekaria da azpimarratua, hortaz, eta ez bakarrik bere ezaugarri kontsekuentziala,

eremu pertsonala zein soziala definitzeko erabiliak diren printzipio antolatzaile

ezberdinetan jokatzen duen rola azpimarratua delarik (Culpitt 1999).

Kontrol sozialari ihes egin dioten arrisku kalkulaezinak baino (e.g. Beck 1986),

hortaz, hemen azpimarratzen dena arriskuaren gaitasun egituratzailea, antolatzailea da.

Era horretan, aseguruaren fenomenoari buruzko azterketak, bere forma pribatu zein

publikoan (i.e. gizarte-segurantza), predikamendu handia izan du ikerketa eremu

honetan –bestelako ordenamendu sozialen azterketak ahaztu gabe– (Ewald 1986; 1991),

arriskuaren kontrol aktuarialerako saioak agerian jartzen dituelako kaltegarriak eta

problematikoak izanik, ekidiezinak diren etorkizuneko egoera sozial disfuntzionalei

erantzun konpentsatzaile-kontrolatzaile bat emateko erregimen sozialek eta ekimen

indibidualak egiten dituzten ahaleginak (ikus: 1.2.1.1. atala).

Aipagarria da ere, arriskuari karakteristika funtzionala esleitzen dion arriskuaren

perspektiba neo-foucaltiar honek baduela arriskuaren teoria kulturalarekin (1.2.2.4.

atala) antzekotasunik, arriskua, bietan, osagai egituratzaile edo antolatzaile gisa ulertua

den heinean. Hala ere, gobernu azterketetan, arriskuaren diziplinazio funtzioa, talde

kultural tipifikatu desberdinei legokien baliabide orokortua baino, gehiago medio

instituzionalen eskura dauden bitarteko aditu espezifikoekin identifikatzen den zerbait

litzateke, indarrean legokeen ordenamendu edo egitura sozialaren zerbitzura aurkituko

litzatekeena beti ere (3.3.1. atala).

Zentzu horretan, arriskua zeinu desberdineko ordenamendu sozialen araberako

gai instrumental gisa ulertuz, arriskuaren gaineko ikuspegi neo-foucaltiar hau

arriskuaren perspektiba errealista eta uniformizatzaileetatik aldenduko litzateke. Halaz,

eta esate baterako, Beckek arriskuari esleitzen dion mehatxu objektiboaren edo gertakari

eraldatzailearen karakteristiketatik urrun (ikus: 1.2.3.1. eta 3.2.1. atalak), arriskuaren

emergentzia, hemen, forma sozialen arabera da kontestualizatua.

Arriskuaren emergentzia eta dinamikak, zentzu horretan, ez dira hemen

eraldaketa sozial handien (e.g. gizarte modernoak vs. tradizionalak) edota eraldaketa

hauei lotuta doazkien erregimen kudeatzaileen arteko zedarriztapen ulertzaile

absolutuaren terminoetan ulertzen, arriskuaren gobernu azterketaren proposamenak

espazio sozial (eta tenporal) bera konpartitzen duten ordenamendu aniztasun bat

onartzen duelako, eta era berean ordenamendu hauetako bakoitzarentzat arriskuaren

kudeaketa erregimen bat identifikatzeko aukera ematen duelako (Crook 1999; ikus ere:

3.3.1. atala). 49 Horrenbestez, arriskuaren era askotariko emergentzia sozialaren

49 Horrek ez du esan nahi ordea arrisku kudeaketarako erregimen denek “osasun” egoera berean daudenik.

Halaz, arriskuaren maila sozialagoan, esate baterako, ongizatearen Estatu modernoari lotuta doazkion

arriskuaren kudeaketa tekniken atzera egitea azpimarratzen da, gizartean zentratuta baino banako

atomizatuen ekintza arduratsuetan oinarrituko liratekeen gobernu formen mesedetan, arriskuaren

pribatizazio prozesuaren baitan (O’Malley 1996). Gobernatzeko forma sozial horren gainbeherak eta

banakoak hartu protagonismoak, arriskuaren sozializazio prozesuak ezabatzea dute helburu, tradizio

liberaletik edango lukeen kontzeptzio indibidualista baten mesedetan (Rose 1999). Hots, banakoa

litzateke hemen arriskuaren kargaren ardura jasango lukeen agente bakarra (Stenson eta Watt 1999;

Simon 1999). Estatu burokratikotik banako isolaturako arrisku transferentzia honek ez du ordea

Estatuaren konpetentzia eremua guztiz agortzen; gehiago da, aldiz, bi errealitate hauen egiteko zein

harreman-artekotasunaren birdefinizio bat.

errekonozimenduak aukera ematen digu arriskuaren kudeaketa eta, arriskua bera, modu

anitzean era daitezkeelaren printzipioaz ohartzeko.

2. ARRISKUA, ZIENTZIA PRAKTIKA

ERREPRESENTAZIONALAREN OSAGAI

Atal honetan, arriskua zientzia praktika errepresentazionalean eratzen dela argudiatuko

dugu. Osaketa errepresentazional hau, beti ere, era askotariko elementuen elkareraginaren

emaitza lez ulertuko dugu. Hortaz, arriskuaren konstituzio anitza erakustea

izango dugu helburutzat, arriskuaren osaketa hauetan parte hartzen duen elementu

anitzen multzo horren dinamika praktika errepresentazionalean jazotzen dela

argudiatuta. Arriskuaren ikuspegi errepresentazionalista honek arriskuaren azterketan

gailentzen diren bi ikuspegi nagusien (errealista eta konstruktibista soziokulturala)

antagonismo ontoepistemiko azaltzailea gainditzeko balio izango digu. Hots, arriskua

emana legokeen entitate bat edota eraikuntza soziokultural soila dela diotenen diskurtso

kontrajarrietatik harago, gure asmoa arriskuaren konstituzio sozionaturalaren berri

ematea izango da. Zehazkiago, arriskua, zientzia praktika errepresentazional honen

baitan bilakatzen diren harreman sozionatural anitzen egonkortasun gradua adieraziko

lukeen zera lez ulertuko dugu. Hau guztia aurrera eramateko jarraituko ditugun pausoak

honakoak dira: (i) arriskuaren izaera ‘emana’ edo ‘eraikiaren’ eztabaidaren oinarrian

zientzia ezagutzaren irudi errepresentazionalista zedarriztatzaile bat dagoelaren (bertsio

positibista zein konstruktibistetan) argudiaketa (2.1. atala); (ii) arriskuaren konstituzioa

errepresentazionalki jazotzen dela baieztatzea ahalbidetuko digun marko

errepresentazional baten garapena (2.2. atala); (iii) arriskuaren eraketa era askotariko

elementuen pluraltasun bat biltzen dituen zientzia praktika errepresentazionalaren

baitako adierazle gisa uler daitekeela erakustea (2.3. atala).

2.1. Arriskuaren izaera ‘emana’ edo ‘eraikiaz’

Arriskuaren estatusaren inguruko eztabaida, fenomeno iraunkor batean bilakatu da

zientzia-teknologiaren garapen eta aplikazio testuinguru ezberdinetan. Azken buruan,

arriskuen errealtasuna bera da jokoan dagoena garapen zientifiko eta teknologikoa modu

batean zein bestean epaitzen duten agenteen artean, aspektu hori zinez baita

garrantzitsua eztabaida sozialen itxiera terminoak definitu eta indarrean jartzeko. Izan

ere, arriskuak eztabaidagarria denaren zera diskriminatzaile lez funtzionatzen du: bere

tamaina eta frekuentziaren arabera neurtzen dira mehatxuaren seriotasuna eta, ondorioz,

ardura sozialaren oinarriaren “objektibotasuna”. Oinarri objektiborik gabeko ardura,

hain zuzen ere, errealtasunik gabeko arrisku birtualaren gailentze okerrari egozten zaio

sarritan, arriskuaren azterketa teknikoak produzitzen dituzten instantzia zientifiko,

instituzional eta ekonomikoen aldetik.

Oro har, batzuentzat arriskuen gizartean (hots, gizarte jasanezin batean) bizi

garen bitartean, beste batzuentzat ordea hau ez da inolaz ere defendagarria. Azken

hauentzat, egiazki, mundua inoiz baino seguruagoa da, hain zuzen ere zientzia eta

teknologia garapenek ahalbidetu bizi-maila altua dela eta. Halaz, existentziaren

arriskuak objektiboki txikiagotu dira, hain zuzen ere zientzia eta teknologiari esker.

Benetan handiagotu dena ez litzateke arriskua izango haren hautemate soziala baizik

(Douglas eta Wildavsky 1982). “Arriskuaren gizartea” delakoa (Beck 1986; ikus ere:

3.2.1. atala) “eraikuntza” sozial hutsa litzateke; hots, katastrofismo irrazionalenaren

(hots, oinarri zientifikorik gabeko diskurtsoaren) sareetan harrapatuta legokeen

jarreraren emaitza soila (Furedi 1997; Wildavsky 1988).

Egoera horren aurrean, mahaigaineratu daitekeen arazo sorta nabarmenki da

identifikagarria, erantzun errazik gabeko zenbait galderez baliatuta: “hor-kanpoan”

leudekeen arriskuez ari gara ala, batzuek uste duten moduan, fikziozko arriskuez,

“sozialki eraikiak” liratekeenak, adostasun sozial ezak adieraziko lukeen lez? Non hasi

eta bukatzen da arriskuen errealtasuna? Non datza arriskuen errealtasuna finkatzeko

zilegitasuna? Sistema adituetan soilik? Edota gizartean, oro har?

Hala eta guztiz ere, arriskuen errealtasunari buruz planteatu berri ditugun eta

plantea daitezkeen galderei eman erantzunak zeinu batekoak zein bestekoak izan,

arriskuaren inguruan krisi instituzional eta ekonomiko garrantzitsuak probokatzerainoko

egoerak sortzen direla eztabaidaezina deritzogu: gogoan eduki “behi eroen” krisia, esate

baterako. 50 Hau da, arazoaren garrantzia ez dagokio izaera epistemologiko eta

ontologikoko auzi baten argiketari soilik; bere muinean barneratzen du hain zuzen ere

dimentsio pragmatikoa.

Arriskuaren garrantziak, hortaz, arazoa azaltzen lagunduko ligukeen arrazoien

“hermeneutika” bat garatzearen beharra mahaigaineratzen du. Gure asmoa atal honetan

ez da ordea arriskuaren inguruko kontrobertsia edo eztabaida ezberdinen azterketa

kasuistiko bat bideratzea, gure ustetan eztabaidaren forma beraren (arriskuaren izaera

emana/izaera eraikia) azpian aurkituko litzatekeen sakoneko beste problema baten berri

ematea baizik: zientzia ezagutzaren izaera emanaren (objektiboaren) edo eraikiaren

(subjektiboaren) gaineko eztabaida.

2.1.1. Zientziaren irudiak, arriskuaren irudiak

Atal honetan arriskuaren zedarriztapen azaltzailea zientziaren irudi jakin batekin lotuko

dugu. Hau da, gure ustea da arriskuari osagai objektibo (gertaerak) eta subjektiboen

(gizartea) arteko urruntzetik ekinda ematen zaion trataera sozial bereizia, zientzia

ezagutza ulertzeko modu zedarriztatzaile bati zor zaiola. Izan ere, Thomas Kuhn-ek

eragindako biraketa sozialaren altzoan (2.1.1.1. atala) sortutako zientziaren ikasketa

sozialek, desegin nahi zuten zientziaren ikuspegi positibistaren (bere kontzeptzio

estandarrean) egitura berari eutsi diote. Hau da, ikasketa sozial hauek zientziaren

fundamento azaltzailea gizartean ipini bazuten ere, bere horretan utzi dute zientzia

50 “Behi Eroen” krisiak edo, beste era batera esanda, Behien Entzefalopatia Espongiformearen (BEE)

gaixotasunak Europan eragindako ondorio ezkor sorta zabalak, arazoaren izaera anitza agerian utzi zuen.

Esate baterako, eta hauetariko ondorio batzuk aipatzearren: galera ekonomiko itzelak, Creutzfeldt-Jakob

gaitzak (CJAB) –BEE-ren giza aldaerak– eragindako hildakoak (ehundik gora, gehienak Erresuma

Batuan), instituzio zientifiko-politikoekiko mesfidantza publikoaren gorakada eta hedapena, edota

Europar Batasuneko herrialde ezberdinen arteko harremanen gaiztotzea (ikus, esate baterako: van

Zwanenberg eta Millstone 2005).

jardueraren eredu ezagutzaile eta zedarriztatzailea (2.1.1.2. atala). Gure ustez,

subjektuaren eta objektuaren arteko aldentze sistematiko horren atzean aurkitzen da

arriskuaren ulermen zedarriztatzailearen funtsa.

2.1.1.1. Zientziaren biraketa soziala: hastapenak

Hain zuzen ere, guk, gure aldetik, eta jada aurreratu dugun moduan, arriskuen estatus

edo errealtasunari buruzko eztabaida honen oinarrian zientzia ikasketei buruzko

eztabaida sakonago bat aurkitzen dela argudiatuko dugu. Eztabaida hau zientziaren

ikasketa sozialen ugalketak eta ikasketa hauek zenbait sektore filosofikoren aldetik jaso

dituzten kritikek eragin dute. Izan ere, 70. eta 80. hamarkadetan zehar jazotako zientzia

ezagutzaren soziologiaren (Sociology of Scientific Knowledge, SSK) garapenak (e.g.

Barnes 1977; Bloor 1976; Collins 1985) bete-betean zetorren, Thomas Kuhn

aitzindariaren hariari helduta eta, ikusiko dugun lez, azken honen irakurketa erradikala

gauzatuta, ezagutza zientifikoaren azalpena faktore sozialen arabera ematera (ikus

hurrengo atala –2.1.1.2.a– biraketa soziologiko horren oinarrien berri laburtua izateko).

Biraketa soziologiko horri eman erantzun lez, zenbait sektore filosofikok (ikus,

esate baterako: Boghossian 2006; Gross eta Levitt 1994; Gross et al 1996; Haack 2003;

Holton 1993) ikasketa hauek idealista eta erlatibistatzat jo dituzte, ustez zientzia

ezagutzaren edukia faktore sozial eta baloratiboen menpe jarriko luketelako. Zentzu

honetan, zientzia razionaltasunaren etsaiak liratekeen ikasketok, zientziaren gorentasun

epistemologikoa (hots, haren Objektibotasuna) prozesu sozialen indar-harremanetan

diluituko lukete.

Hau da, arriskuaren izaerari buruzko eztabaidaren oinarrian zientziaren irudiaren

arazoa aurkitzen da. Eta eztabaida hau da, argudiatuko dugunez, arriskuen izaera

“errealaren” inguruko ika-mikaren oinarrian aurkitzen dena.

Zientziaren ikasketa sozialekiko erreakzio filosofikoak, aipatu dugunez,

zientziaren ikasketa sozialen emergentziak berarekin ekarri “irrazionalismoa” dauka

kritikaren jomuga nagusitzat. Azken buruan, Thomas Kuhnen Iraultza zientifikoen

egitura lana (Kuhn 1962) aitzindaritzat hartzen duten zientziaren egungo azterketa

sozialentzat, Kuhnen “paradigma” nozioak zientzia ulertzeko modu estandarra guztiz

irauli zuen, haien ustez ezagutzaren legitimazio funtzioa faktore epistemologikoetan

baino gehiago faktore sozialetan kokatu baitzuen. Kuhnen lanak berebiziko iraultza

ekarri zuen ortodoxia akademikora, zientzia ezagutzaren berri emateko irizpide

kognitiboez gain irizpide sozialen garrantzia azpimarratu eta argudiatu zuelako,

“paradigma” nozioaren bitartez gailendu zuen elkarte zientifikoaren irudia zientzia

jardueraren azterketarako jomugan bilakatu eta gero.

Kuhn ez zen ordea zientziaren azterketa sozialari ekin ziotenen artean

lehenengoa izan. Izan ere, Kuhnek zuzen-zuzenean edan zuen Ludwik Fleck

soziologoaren lanaren iturritik. Fleckentzat (Fleck 1935), hain zuzen ere, zientzia

ezagutza ez zen emana legokeen mundu baten isla. Aitzitik, Fleckek zientzia

ezagutzaren eraketan kontuan hartu beharko liratekeen faktore sozial eta historikoak

agerian utzi nahi izan zituen: “errealitatearen” papera ukatu gabe, zientzia ezagutza

ikertzaile-elkarte baten baitan gorpuzten zen ezagutzatzat zuen. Hori dela eta,

zientziaren emaitzak ez zituen egia unibertsaltzat jo, ikertzaile-elkarte baten pentsaera

tradizio baten baitan sozialki eta historikoki eratzen diren entitatetzat baizik.

Kuhnek, hortaz, “paradigma” nozioaren garapenaren bitartez (Kuhn 1962)

Fleckek irekitako bideari ekin zion. Izan ere, zientzia produkzioaren izaera

komunitarioa azaldu nahi izan zuen Kuhnek, bereziki zientzia garapenaren dinamikaren

erri eman ahal izateko. Kuhnen iritziz, zientzia garapenaren forma batzuk azaltzeko

(funtsean teoria edo, hobeto esan, paradigmaren hautaketa prozesuari dagozkionak) ez

da nahikoa printzipio metodologikoei erreparatzea, eta aintzat hartu beharra daude

izaera psiko-soziologikoko irizpideak (Kuhn 1962, 167-168, 191-192, 256-257). Era

horretan, Kuhnen azterketak ekoizpen zientifikoa bera txertatzen du analisi

soziologikoan. Hortaz, bere ikerketa ez da elkarte zientifikoen balio soziokulturalen

berri ematera mugatzen; aldiz, gertakari zientifikoa bera bilakatzen da esparru

soziokultural horren isla. 51

Edozein kasutan, horrek guztiak ez du esan nahi Kuhnengan zientzia jarduera

arbitrarioa denik edota termino soziologikoetan guztiz azal daitekeenik. Izan ere,

paradigmaren baitan jazotzen den zientziagintza hertsiki loturik doakio “arazoen

ebazpen” jarduerari. Hau da, zientzialariek, munduari buruzko ezagutza, paradigmak

eskaintzen dizkien parametro ontoepistemologiko propioen arabera egituratzen dute,

baina beti ere jarduera hori, zientziagintza dinamikan errealitateak edo munduak

eragiten dituen erresistentziei egokituz. Erresistentzia hauek, Kuhnengan, “anomaliak”

deritzonak ditugu. Hauek zientzia jardueran sor daitezkeen eragozpenak dira; hots,

printzipioz paradigmak azal ezin ditzakeen gertakariak (Kuhn 1962, 75-81, 146-150).

Anomalia edo erresistentzia hauek berebiziko garrantzia daukate Kuhnengan,

zientzia jardueraren jarraikortasun bera ziurtatzen duten instantzia lez ulertzen

dituelako. Paradigmaren baitako zientzia jarduera, zentzu honetan, anomaliak teoriko

eta praktikoki “egokitzen” tematzen da, eta egokitzapen hori lortzeko gai den bitartean,

paradigmaren jadanekotasuna (hots, anomalia-ebazpen gaitasuna) ez da zalantzan

jartzen. Bakarrik anomalia setatiek, hau da, egokitzapen paradigmatikorik ez dutenek,

bideratu dezakete paradigma bat galbidera (Kuhn 1962, 30-31, 162-163). 52

Kuhnen irakurketa honek, egiazki, Kuhn gehiegikeri erlatibistetatik libratzen du,

zientzia jardueraren dinamika errealitateak eragin erresistentzien egokitzapen prozesu

lez ulertzen baitu. Hau da, Kuhnengan anomaliak dira zientzia jarduera eta garapenari

(paradigma aldaketa edo iraultza) ainguraketa enpirikoa ematen dietenak.

Zientzia ikertzeko “norabide aldaketa” horrek, edozein kasutan, zientziaren

garapena zilegitzen duten razionaltasun-irizpideei buruzko eztabaida eragin du

51 Zentzu honetan, zientziaren azterketa sozialaren bideraketaren aitzindaritzat kontsidera ditzakegun

autoreen sakontasun aztertzailetik harago doa Kuhn. Aitzindari hauen artean bereziki merezi du Karl

Mannheim eta Robert K. Merton-en izenak aipatzea. Karl Mannheimek, esate baterako, zientzia sozialki

aztertzeko lehenetariko urratsak emanak zituen jada 1930eko hamarkadan. Giza pentsamendua eta hori

sortzen den testuinguru sozialaren arteko harremanak aztertzen saiatu zen Mannheim. Baina nahiz eta

pentsamenduaren sorrerarako baldintza sozialak aztertu, haren iritziz, zientzia, ezagutza forma berezia

zen, eta matematikarekin batera ezagutzaren soziologiatik at kokatzen zuen (ikus: Mannheim 1929).

Bestetik, hamarkada berekoa da Mertonek zientzia sozialki aztertzeko eginiko saiakera. Mertonek, ordea,

zientziaren eta gizartearen arteko harremanen berri eman beharrean, zientzia giza erakunde gisa

aztertzeari ekin zion. Hau da, aztergaia zientziaren egitura arau-emailea zen, balio sistema edo ethos-a.

Horrela, zientziaren azterketa soziala baino gehiago zientzialarien soziologia egin zuen Mertonek,

ezagutza eta zientzia jarduera burutzen den testuinguru sozialari arreta gutxi jarri ziolarik (ikus, bereziki:

Merton 1973). Zentzu honetan, Fleckek berak, esaten ari garenarekin bat datorren zientzia ezagutza eta

jarduerari buruzko soziologia estilo honen karakterizazio argia egina zuen bere garaian:

(...) todos estos pensadores educados en la sociología y los clásicos cometen un error

característico, no importa cuán productivas sean sus ideas. Muestran un respeto excesivo,

bordeando la piadosa reverencia, por los hechos científicos (Fleck; non aipatua: Hacking 1999,

105).

52 Egia esan, paradigma bazterketa prozesua ezin da beste aldagai baten parte hartzea kontuan hartu gabe

ulertu: paradigma lehiakidea. Hain zuzen ere, paradigma lehiakideak aurreko paradigmak egokitu ezin

zuen anomalia azalgarri bilakatzen duenean gauzatzen da Kuhnek “zientzia iraultza” deritzona.

Horregatik, paradigma zaharraren desagerpena egiazki bi arrazoi nagusik azaltzen dute: anomalia setatien

presentzia eta indar azaltzaile handiagoko paradigma berria (Kuhn 1962, 8. atala).

(eztabaida honen nondik norakoen berri izateko, ikus: Eizagirre eta Ibarra 1998). Baina

bestetik, ezbaian geratzen da zientzia ezagutzaren izaerari buruzko arazoa bera ere: izan

ere, natura ala gizartea, zein da nagusitzen dena zientzia gertakariaren eraketan?

Jarraian ikusiko dugun eran, zenbait ikerketa eskolak erronkari heldu eta bigarren

hautagaiarekin geratu ziren, gizartearekin alegia. Bestela esan, zientziaren azterketa

sozialek definitzen duten joeraren arabera, gizartea izango da zientzia ezagutzari

legitimazioa emango diona.

Horrenbestez, badirudi ezagutzaren oinarria, gertakarien objektibotasun eta

metodo zientifikotik, faktore sozial soilen eremura igaro dela. Onartezintzat jotzen dute

hortaz biraketa hau, arestian jada aipatu dugun lez, zientziaren ezagutza produkzioa

aztertzera dedikatzen diren zenbait azterketa filosofikok, ezbaian ipintzen baitu –ez

badu guztiz ukatzen– zientziaren, hots, ezagutza forma razionalena litzatekeenaren,

izaera epistemologikoki pribilejioduna. Azken buruan, eztabaidaren funtsa zientziaren

autoritate sozial eta kulturalaren arazo orokorragoak definitzen du.

2.1.1.2. Norabide aldaketarik gabeko biraketa: zedarriztapen

azaltzailearen jadanekotasuna

Arriskuaren estatusaren inguruko eztabaida sozial garaikidearen oinarrian zientzia

ikasketen eta zientziaren irudiaren inguruko eztabaida aurkitzen delako hipotesi honen

irismena ez da ordea orain artean esandakoan agortzen. Izan ere, eztabaidaren funtsa ez

dago arriskuen izaera erreala edo eraikiaren irudiari legokion zientzia ezagutzaren

oinarri erreal edo sozialaren terminoetan planteatzerik. Arazoaren muina, argudiatuko

dugu, zientzia ezagutzaren edukiari buruzko eztabaida menperatzen duen egituraketa

markoak definitzen du. Beste hitzetan esanda, eta sakonkiago adieraztearren, gure

hipotesi nagusiak honakoa dio: eztabaidaren terminoak, bai zientziaren azterketa

sozialen zein zientziaren analisi tradizionalen aldetik, beraien artean aldenduta ageri

diren bi domeinu zedarrituen ikuspegiaren onarpen akritikotik abiatuta eraikitzen dira.

Bi domeinu horiek ezagutzaren objektua (hots, mundua) eta ezagutzaren subjektua

(hots, gizartea) ditugu. Hortaz, eztabaidaren muina, inplizituki zientziaren ohiko

karakterizazioak definitzen du.

Izan ere, zientziaren ohiko karakterizazioaren arabera, zientzia, ezagutzaekoizpen

jarduera da. Hau da, tradizionalki, zientzia, ezagutza produzitzen duen

jarduera errepresentazional lez karakterizatu izan da. Jarduera horretan, hain zuzen ere,

bi dira osagai nagusiak: subjektu ezagutzailea eta ezagutzeke emana dagoen mundua

(hau da, objektua). Ezagutzaren edozein teoriaren helburua bi osagai

(subjektua/objektua) horien arteko harremanak argitzea da. Hots, ikuspuntu honen

arabera, errepresentazio zientifikoaren oinarrian subjektu-objektuaren profila gailendu

da, zientzia ezagutzaren produkzioa ulertu eta aztertzeko marko teoriko baliagarria

dirudiena.

Horrek guztiak, hots, zientziaren irudi tradizionalak berarekin dakarren

domeinu-arteko jadanekotasun azalgarriak, ezagutza, errealitate independente –

“ezagutzaren objektua”– eta bere errezeptibitate printzipio propioak gehitzen dituen

“subjektu ezagutzaile” baten arteko hartu-emanen terminoetan ulertzera garamatza.

Ezagutzaren teoria batek bi osagai hauen arteko hartu-emanak hartu beharko lituzke

kontuan: zenbait azalpen materialistikok objektuari emango diote garrantzia, 53 eta beste

53 Hau positibismo logikoaren irakurketa estandarraren interpretazio heredatua litzateke. Hots, zientziaren

filosofia menperatu duen ikuspegiarena. Aurkikunde eta justifikazio testuinguruen arteko bereizketa

klasikoari jarraiki, zientziaren azterketa filosofikoa jarduera zientifikoen produktuen izaera sintaktikoko

azterketa meta-zientifiko batera murriztu zen. Teorien azterketa logiko horrek muzin egiten dio jarduera

atzuek, Kuhnen azterketari jarraiki, subjektuaren esparrua aldarrikatuko dute bestearen

gainetik.

Aipatu dugunez, Kuhnek zientzia jardueraren azterketarako marko berri bat

ezarri zuen. Marko berri horren arabera, beste gauza batzuen artean, faktore sozialak

berezkoak dituzte ezagutzak eta zientzia razionaltasunak. Edinburgh-eko Eskolak

zientzia ezagutzaren soziologiarako (Sociology of Scientific Knowledge, SSK)

proposaturiko Strong Programme-ak (Barnes 1977; Bloor 1976) Kuhnen muturreko

irakurketa gauzatzen du. Berrirakurtze horren arabera, zientzia ikerketaren joan-etorrian

anomaliek (hots, errealitateak aurkezten dituen erresistentziek) jokatzen duten rol

epistemologikoa ahaztu egiten da, eta horrela zientzia garapena faktore sozialen

emaitzetara murrizten da. 54

Ildo beraren pean kokatu behar da zientziaren azterketa sozial berri honen

ondorengo garapena izan zen Bath-eko Eskolako EPOR (Empirical Programme of

Relativism) programa. EPOR programa Strong Programme-aren joera makrosozialeko

azterketen izaera abstraktua gainditzen saiatu zen, kontrobertsia zientifikoen azterketa

mikrosozialean oinarritutako programa enpiriko bat eskainiz (Collins 1985). 55

Proposamen honetan ere kanpo errealitate baten balio legitimatzailea eztabaidapean

ipintzen da, baina bere ordez gizartearen mitoa ezartzearen ordainetan, zientzia gizakiak

sortua baina kontroletik at legokeen munstroan bilakatzen delarik (Collins eta Pinch

1993; 1998). 56

zientifikoaren aspektu kontestualak aztertzeari; bakarrik zientziaren aspektu metodologiko eta

arauemaileak aztertzen ditu, hala nola teoria zientifikoen izaera enpirikoaren eluzidazioari ekin. Hala ere,

berriki zenbait lanek interpretazio honen desegokitasuna agerian utzi dute. Zenbait ikerketek, esate

baterako, positibismo logiko ortodoxoenaren aitzindaritzat kontsideratu izan diren Carnap edo Neurath

bezalako egileen lanaren oinarrietan aurkituko liratekeen sustrai pragmatistak agerian jarri nahi izan

dituzte (Cirera et al 1996; Mormann 2006; Uebel 2001; 2005).

54 Zehazkiago, Strong Programme-aren ezagutza zientifikoaren soziologiak lau printzipio edo maxima

hauen arabera egituratzen du bere ikerketa-metodologia: i) Kausalitatea: sinesmen edota ezagutza

egoeren atzean aurkitzen diren baldintzak aztertu behar ditu. Sinesmenen osaketan kausa sozialez gain

leudekeen bestelako kausa motak ere kontuan hartu beharko dira; ii) Inpartzialtasuna: egia eta

faltsutasuna, razionaltasuna edo irrazionaltasuna, arrakasta edo porrotarekiko inpartziala beharko du izan.

Zedarriztapen hauetako bi aldeek azalpena eskatzen dute; iii) Simetria: azalpen estiloan simetrikoa

beharko du izan. Egiazko sinesmenak zein faltsuak mota bereko kausek azaldu beharko dituzte; iv)

Erreflexibitatea: zientzia jarduareraren azalpenerako aplikatzen dituen aipatu maxima metodologikoak

zientziaren soziologia berari aplikatu beharko dizkio (Bloor 1976, 7).

55 Hiru dira zientzia ezagutzaren konstituzioaren azterketarako EPOR-ek definitzen dituen oinarrizko

egiteko edo faseak, beti ere zientzia jardueraren ulermenerako kontsideratu beharko liratekeen aspektu

karakteristikoenen arabera: i) Malgutasun interpretatzailea: datu enpirikoak malguki interpretatuak dira

zientzia jardunean. Datuen ebidentziak ez du eraikidura teorikoaren diseinua bere kabuz eskaintzen. Hots,

datuek teoriengan daukaten eragina infradeterminatua da; ii) Zientzia eztabaidaren itxiera: arestian aipatu

malgutasun interpretatzailea mugatzen duten mekanismoak sozialak dira. Hau da, naturak bere kabuz ezin

du malgutasun hori itxi eta adostasun bat eragin. Are gehiago, eztabaida zientifikoaren itxieraren izaera,

soziala da nagusiki; iii) Testuinguru sozial orokorra: azkenik, aurreko bi fasetako prozesuak egitura

soziokultural zabalagoarekin (hots, faktore makrosozialekin) harremanetan jartzeko saiakerari ekin behar

zaio (ikus, oro har: Collins 1981; 1983).

56 Aipatu beharra dago azterketa konstruktibista hau gerora teknologiaren azterketara aplikatu zela, SCOT

(Social Construction of Technology) delako programaren bitartez. Kasu honetan, helburua EPOR-en

zientziaren azterketarako finkatutako puntu nagusiak teknologiaren azterketara estrapolatzea da. Gailu

teknologikoen diseinuaren egonkortasunaren arazoa da jokoan dagoena ikerketa ildo honetan,

teknologiaren konstituzioa izaera plural eta anitzeko (hots, malguko) prozesu sozial gisa ulertua delarik

(Pinch eta Bijker 1987). Modu honetan, SCOT-ek teknologiaren garapenaren kontzeptualizazio eredu

lineal tradizionalari (zeinaren arabera teknologia zientzia aplikatu soila da) bizkarra ematen dio, gailu

teknologikoen garapen prozesua bariazio eta hautaketa “logika” gisa ulertzen baitu, teknologiaren

eraikuntzaren malgutasun sozio-interpretatzailearen haritik, berak proposatzen duen izaera “norabideanitzeko”

ereduaren mesedetan (Pinch eta Bijker 1987, 28, 40).

Hori dela eta, zientzia ezagutzaren berri ematerakoan, tradizioz izan duen

garrantzi azaltzailea galdu egiten du objektuak, betiere subjektuaren alde, zientziaren

ikerketarako biraketa soziologista honen baitan. Dena dela, arestian aipatu dugunez,

migrazio azaltzaile horrek ez du zalantzan jartzen zientziaren ohiko irudia. Hots,

zientzia ezagutza-ekoizle gisa ezaugarritzen duen irudiak hortxe dirau, baita objektusubjektu

zedarriztapen klasikoak ere. Hortaz, izaera soziologikoko ikasketa horiek ez

zuten funtsean zalantzan jarri zientzia jarduera ulertzeko zientziaren filosofia

positibistak utzitako ikuspegi estu hau. Ondorioz, ironikoa dela badirudi ere, Kuhnek

ezbaian jarri zuen zientziaren irudi tradizional edo positibista hori bermatzera datoz

azterketa soziologiko hauek guztiak. 57

Izan ere, naturaren eta gizartearen arteko haustura honek, ezagututako objektu

eta subjektu ezagutzailearen arteko harremanera murrizten du aztergaia. Kasu horretan,

biraketa soziologista dela medio, ezagutzaren eraketan faktore sozialen garrantzia

gehiegi azpimarratzeagatik, epistemologikoki pertinentea den munduarekiko harremana

galdu egin da. Egoera horren ondorioz sarri egotzi zaio zientziaren soziologia berri honi

idealismo, erlatibismo eta horrelakoetara hurbildu izana. 58

Zentzu horretan, argi utzi nahi duguna zera da: guk, honetan, zientziaren

biraketa sozialaren zein biraketa horrek mantentzera (eta indartzera) etorri zen zientzia

ezagutzaren zedarriztapen azaltzailearen berri eman nahi dugula. Hau da, ez da gure

asmoa izan zientziaren ikuspegi “positibisten” eta “konstruktibisten” arteko

eztabaidaren muinean murgiltzea, edota zientzia ezagutzaren soziologiaren garapen

teoriko gaurkotuenetan sakontzea. Izan ere, nahikoa zaigu, dugun helbururako (hau da,

arriskuaren izaera ‘emana’ eta ‘eraikiaren’ arteko zedarriztapen azaltzailearen funts

epistemologikoa azaleratzea), gure ustez zientzia jarduerari buruz indarrean diren bi

korronte ulertzaile horien oinarrian identifikagarria den ezagutzaren polo objektibo eta

subjektiboa bereizteko joera komun hori agerian uztea.

Zientzia ezagutzaren konstituzio sozialaren gaineko eztabaidak eta aurrerapen

teoriko ulertzaileak ez dira, noski, atal honetan mahaigaineratu ditugun testu

“kanonikoetan” agortzen. Horrek ez du esan nahi zientzia jardueraren ikuspegi

ezagutzaile eta zedarriztatzaile hori oraindik indarrean dirauela baieztatzerik ez

57 Zientzia eta Teknologia Ikasketen (Science and Technology Studies) joeraren barruan kokatzen diren

zientziaren Ikasketa Kulturalek (Cultural Studies) agerian jarri nahi izan dute hain zuzen ere zientziaren

azterketa soziologikoak bermatzera datorren zientzia ezagutzaren azterketarako karakterizazio honen

jadanekotasun azaltzailea. Ikasketa kulturalek ez diote, konstruktibismo sozialak egiten duen lez,

zientziaren azterketa errealistei anti-errealismo konstruktibista batekin erantzuten; arazoaren

planteamendu forma (hots, formulazio) beraren aurrean jarrera “subertsiboa” mantentzen dute aldiz (ikus,

esate baterako: Rouse 1992, 8-9; 1996, 242). Azken buruan, zientziaren filosofia “internalistak” zein

konstruktibistak semantika errepresentazionalean murgilduta aurkitzen dira bete-betean: zientziaren irudi

errepresentazional honetan, ikerketa, subjektua, ezagutza eta objektuaren arteko harremanak aztertzera

bideratua da. Egoera honen aurrean, ikasketa kulturalek errepresentazionalismoa gainditu egin beharko

litzatekeen marko azaltzailea dela ondorioztatu dute (beste behin, joera honen erakusle nagusienetakoa

den heinean, ikus: Rouse 1996, 14-34, 254-259). Guk, gure aldetik, diagnostikoarekin ados egonda ere, ez

dugu ikasketa kulturalek proposatzen diguten soluzio drastikoa (hots, ikuspegi errepresentazionalista

alboratzearena) onartzen.

58 Aipatu beharra dago, akusazio horien aurrean bi izan direla zientziaren soziologiaren eremuko

ikertzaileek erabili izan dituzten defentsa argudioak: i) idealismo metodologikoa: azpimarratu egiten da

ezagutzaren eraketan gizarteak jokatzen duen rola, baina betiere munduak joka dezakeen papera ukatu

gabe (Collins 1985; Woolgar 1988); ii) sen onaren errealismoa: ez da munduak eskaintzen duen input-a

ukatzen, ezagutza oro, nahiz eta soziala izan, esperientzian oinarrituta baitago (Bloor 1976, 67, 73). Baina

zientzia ezagutzaren eraketan esperientzia berak (bakar batek, alegia) kontzeptualizazio teoriko anitz

onartzen dituenez, esperientzia indarge da bere baitan zientzia eraketa teoriko-kontzeptuala

determinatzeko, eta funtzio determinatzaile hori faktore sozialen esku geratzen da (Barnes et al 1996).

dagoenik (ikus, esate baterako: Bauchspies et al 2005; Lewens 2005; Longino 2001;

Parsons 2003).

Zentzu horretan, gure ustea da objektua eta subjektuaren arteko zedarriztapen

eztabaidagabetu horrek menperatzen duela arriskuaren eztabaida garaikidea. Azken

buruan, arriskua bi eratara da ulertua: emana legokeen mundu baten ezaugarri lez (hau

da, arrisku erreal lez, objektiboki zientziak –arriskuaren analisi teknikoak– ezagutzen

duena), edota eraikin soziokultural soila lez. Hau da, arriskua gizarteak determinatua

dela diotenek berau ikertzeko modurik onena arriskua osatzen den testuinguru sozialari

erreparatzea dela argudiatzen dute.

Arriskuaren azterketa teknikoan “hor-kanpoko” arriskuak ezagutu behar badira

portaera soziala arautzen duten erregelak (hots, arriskuaren erregulazioa; ikus: 1.2.1.6.

atala) determinatzeko, perspektiba soziokulturalaren arabera aldiz dimentsio soziala da

arriskua determinatzen duena, eta ondorioz, arriskuari aurre egin eta berau ulertzeko

modurik aproposena indarrean leudekeen mekanismo sozialen ezagutza eta haienganako

eragina bideratzea litzateke (ikus, esate baterako: Douglas eta Wildavsky 1982; Lupton

1999a). 59

Izan ere, arriskuaren azterketa teknikoaren baitan arriskuaren determinazio

zientifiko-teknikoa arriskuarekiko jarrera eta neurri sozial ororen baldintza nagusia da.

Arriskuaren analisia (risk analysis), hain zuzen ere, bi prozesu nagusik osatzen dute:

arriskuen ebaluaketa (risk assessment) eta arriskuen kudeaketa (risk management) (ikus:

1.1.2. atala). Lehenengoan arriskuaren neurketari (tamaina eta frekuentzia) eta

onargarritasunaren determinazioari (kostu eta onurak) ekiten zaio; bigarrenean, aldiz,

neurtutako arriskuarekin zer egin (erregulatu, galarazi, kontuan ez hartu, eta abar)

erabakitzen da, baina beti ere arriskuaren neurketak emandako emaitzen arabera. 60

Arriskuaren perspektiba soziokulturalaren ikuspegitik, ordea, arriskuarenganako

jarrerak ez dio hainbeste arriskuaren azterketa ustezko objektibo bati jarraitzen,

gizartearen beraren interes, balio sistema eta printzipioei baizik. Arriskuaren

esperientzia soziala, hortaz, ez litzateke zientifikoa, kulturala eta emotiboa baino.

Instituzioek, hein batean, arriskuaren dimentsio hau onartu dute, esate baterako

arriskuen kontrola bereganatu duten instituzioekiko konfiantzak, arriskuaren

59 Egiazki, arriskua eraikin soziokulturala dela diotenen esparrua ez dago erabat eta bakarrik giza eta

gizarte zientzietako ikasketen eremuarekin identifikatzerik. Azken buruan, arriskuen “konstrukzio

sozialaz” dihardutenak, hein handi batean, arriskuaren analisi tekniko-instituzionalarekin bat egiten duten

agente zientifiko-politiko-ekonomikoak dira. Hemen, askotan, arriskuaren hautemate sozial edo

publikoaren errealitatea “benetako” arriskuen ulermen edo hautemate oker eta interesatu bati egozten

diote. Kasu hauetan, hori bai, arriskuaren konstituzio sozialaren fenomenoa irrazionalismo publikoarekin

identifikatzen da. Hots, zilegitasun epistemologiko eta ontologiko oro ukatzen zaio. Era berean,

“benetako” arriskuen diskurtsoak azterketa zientifiko-instituzional ofizialistekin bat egiten ez duen

sektore “kritikoa” (hots, ekologistak, zientzialari “alternatiboak”, publikoa, oposizio politikoa, eta abar)

bera ere definitzen du; hau da, arriskuen minimizazio ofizialista lasaigarria litzatekeena da ia beti sektore

honen kritikaren jomuga. Azken buruan, ez dago diskurtso atxikipena (izan errealista edo erlatibista)

behin betiko finkatzerik, ez bada kontrobertsiaren zehaztasunaren testuinguruan. Edozein kasutan,

tendentzia nagusi bat identifikagarria delakoan gaude: “etsai” estrategikoari, “bere” arriskuaren izaera

eraikia (hau da, irreala) aurpegiratzen zaio, beti ere kontrobertsiaren balantza norberaren aldera erakarri

xedez. Halaz, diskurtsoaren egitura nahiko konstantea dela ondoriozta dezakegu: estigmatizazioak

diskurtso forma honen inertziari jarraitzen dio.

60 Hala ere, aipatu beharra dago arriskuaren analisiaren baitako arriskuaren ebaluaketa (zientzia) eta

arriskuaren kudeaketa (politika) prozesuen arteko zedarriztapena ez dela aurkeztu berri den bezain

nabarmena (ikus: 4.2.4. eta 5.2.2. atalak). Arriskuaren ebaluaketaren “objektibotasuna” zientzia eta

teknologiaren (eta industriaren) arriskuen inguruan mugitzen diren eragile anitzen eraginak eraikitzen du

hein handi batean. Hots, arriskuaren objektibazioa ez da zedarriztapen horrek aditzera emango lukeen

bezain gardena.

esperientzia sozialaren (hots, publikoaren erantzunaren) konstituzioan lukeen

garrantziaz jabetuz (ikus: 4.3. atala). 61

Ikuspegi honetatik abiatuta, hortaz, arriskuaren ulermenerako marko

zedarriztatzaile hori zientzia ezagutzaren izaerari buruzko eztabaida menperatzen duen

domeinu arteko bereizketatik eratortzen dela baiezta daiteke, identifikagarria baita, bi

kasuetan, arazoaren muina definitzen duen esplikazio-mota polarizatua. 62 Ikusi ahal

izango dugunez, arazoaren planteamendu honek, arriskuaren estatus edo izaerari

buruzko problematika kale itsu kontzeptual eta praktiko batetara darama zuzenzuzenean,

arriskuaren konstituzio anitzaren berri emateko ez-gai delako. Azken buruan,

arriskuaren inguruko jarrera ezberdinak amaierarik gabeko diskurtso

zedarriztatzailearen sareetan harrapaturik geratzen dira, erantzunik gabeko galdera

ontoepistemikoen aitzinean.

Disoziazio erreifikatzaile horrek, hortaz, zuzen-zuzenean edango luke zientzia,

oinarrian, ezagutza produzitzen duen jarduera lez ulertzen duen ikuspegitik. Izan

erreifikazioaren jomuga emana legokeen mundua, izan buruaskia litzatekeen gizarte

ezagutzailea, eskema horren araberako aldaketa kontzeptual posible bakarrak

ezagutzaren edukiaren aldaketaren berri eman dezake besterik ez; hau da, ezagutza,

errealitatearekin izango lituzkeen harremanetatik ez baina, prozesu eta balio sozialekin

izango lituzkeen harremanen bitartez azaldua izatera igarotzen da. Hori bai: ikuspegi

zedarriztatzaile eta erreifikatzailearen oinarrian aurkitzen den ezagutza ulertzeko egitura

bikoitz horrek bere horretan dirau.

2.2. Marko errepresentazional bat zientziarentzat

Zientzia ezagutza-produktore lez ulertzen duen irudi hori, hortaz, ez da gai bere

oinarrian aurkitzen den subjektu-objektu polarizaziotik aldentzeko, izan bertsio

materialistiko edo objektualistan, izan bertsio soziologistan. Polarizazio hau

errepresentazioaren nozio inozo baten azpian aurkitzen dela argudiatzea izango da geure

hurrengo egitekoa. Hau da, zientziaren irudi errepresentazionalari egingo diogun kritika

zuzenduta egongo zaio beti ere marko errepresentazional zedarriztatzaile honi, eta ez

oro har zientzia ezagutza karakterizatzeko egokiena deritzogun ikuspegi

errepresentazional bati.

Hain zuzen ere, identifikagarria den errepresentazioaren kontzeptu hori ezbaian

jartzen saiatuko bagara ere, horrek ez gaitu arriskuaren ulermen errepresentazionala

arbuiatzera bultzatuko. Izan ere, marko errepresentazionala alboratzetik urruti, berau

birgaitzen saiatuko gara prozesu ezagutzailearen dinamikan zentratutako azterketa

batetik abiatuta. Edo bestela esanda: soluzioa ez datza zientzia ezagutzaren nozio

61 Edozein kasutan, konfiantzarekiko jarrera instituzional honek gehienetan mekanismo instrumentalaren

forma hartu izan du arriskuaren inguruko kontrobertsia publikoen aitzinean; hau da, arriskuak

kontrolatzeko ardura daukaten instituzioenganako konfiantza eskuratzearren indarrean jarriko liratekeen

neurrien helburu nagusia erresistentzia publikoaren egoerak ekiditea litzateke. Konfiantza ez da hortaz

zientzia-teknologiaren (hots, arriskuaren) kudeaketa irekiago edo “demokratikoago” baten espresiotzat

ulertzen, sinesgarritasuna lortzearren indarrean jartzen den estrategia multzo lez baizik.

62 Subjektuaren eta objektuaren harremanei buruzko kontsiderazioek zientzia ezagutzari buruzko ikerketa

esplizitua, gehienetan, ezagutza bisualaren (visual representation) koordenatuetan soilik bideratzea

inplikatzen dute. Hau da, ezagutza bisuala (edo piktorikoa) zientzia ezagutza ikertzeko eredutzat hartzen

da (Golinski 1998; Lynch eta Woolgar 1990; Tibbets 1990). Egoera horrek, 1980ko hamarkadan,

nolabaiteko ezinegona sorrarazi zuen bi arrazoi nagusi hauengatik: i) ezagutza zientifikoa ezagutza

piktorikoarekin identifikatzearen ondorioz, zientzia ezagutza lortzeko dauden modu askotarikoak ez dira

aintzat hartzen; ii) zientzia praktika erreala bere osotasunean ez da praktika ezagutzaileetara murrizten.

errepresentazionalistaren arbuiatzean, egokia litzatekeen errepresentazio kontzeptua

garatzean baizik. Ez dugu hortaz zientzia ezagutzaren marko errepresentazionalista

arbuiatuko, orain artean hizpide izan dugun errepresentazio kontzeptu zedarriztatzaile

eta estatiko hori baizik.

Abiapuntua hau izanda, gure asmoa errepresentazioen eraikuntza prozesuetan

zentratzea izango da. Arreta hortaz errepresentazioaren objektua eta subjektuaren arteko

erlazioa aztertzera bideratzen da. Ikuspegi honek ez gaitu bi poloak emanak leudekeen

entitate gisatzat ulertzerik uzten; aldiz, zientzia praktika errepresentazionalaren garapen

edo jardunean da entitate hauek elkar eragin eta bata bestea eraldatzen dutenean.

Arriskuaren ulermenerako ez dugu ondorioz zertan ikuspegi errepresentazionala

arbuiatu behar; aitzitik, arriskuaren izaera errepresentazional berezkoak emango digu

hain zuzen ere arriskuaren eraketaren berri, erlazio errepresentazional horretantxe baita

arriskua osatzen den unea.

Hain zuzen ere, eta aurrerago (2.3. atala) ikusiko dugun moduan, oinarri teoriko

honetatik abiatuta, arriskuaren arazoa errepresentazio zientifikoaren objektu eta

subjektuaren arteko erlazio honen markoan txertatzea proposatzen dugu: arriskua

zientzia praktika errepresentazionalean eratzen diren erlazio horien adierazlea litzateke.

Arriskua, hortaz, eta jada aurreratu dugun moduan, emana legokeen entitate bat izatetik,

zientzia praktika errepresentazionalean dauden muga eta tentsioak adieraziko lituzkeen

entitate erlazionala izatera igarotzen da.

Baina, lehenik eta behin, arriskuaren izaera erlazionala agerian uzten duen

ikuspegi hau garatu bidean, berau gorpuztuko duen errepresentazio kontzeptu egoki bat

aurkezteari ekingo diogu. Jarraian, hortaz, arriskuaren trataera errepresentazionalista

emankor bat ahalbidetuko digun errepresentazioaren argitze teorikorako oinarriak

finkatze lanari helduko diogu.

2.2.1. Errepresentazioa isomorfia lez

Jada aurreratu dugun moduan, hortaz, ez dugu arriskua ulertzeko marko

errepresentazionala arbuiatuko. Aitzitik, arriskuaren konstituzio sozionaturala ulertzeko

modurik zuzenena ikuspegi errepresentazional egoki bat garatzea dela argudiatuko

dugu. Arriskuaren eraketaren ikuspegi errepresentazionala izango da hortaz geurea,

aipatu arriskuaren konstituzio sozionaturala (hots, arriskuaren konstituzio anitza)

errepresentazionalki jazotzen den fenomenotzat uler daitekeelako uste sendoa

baitaukagu. 63

Arriskuaren nozio errepresentazionalista hau garatu eta finkatu bidean, ordea,

lehenik eta behin arriskuaren konstituzio errepresentazionalaren karakterizaziorako

erabiliko dugun errepresentazio kontzeptua argitu beharko dugu. Hau da,

errepresentazioaz aritzean zertaz hitz egiten ari garen finkatuko dugu hasiera-hasieratik.

Azken buruan, zientzia jardueraren izaera errepresentazionala modu egoki batean jasoko

lukeen errepresentazio kontzeptu bat eskaintzean datza gakoa, nozio horretatik

63 Atal honetan aurkeztuko den errepresentazio kontzeptua, egilea barne-hartzen duen ikerketa taldeak

garatutako zientzia ezagutzaren azterketarako enfoke errepresentazionalistatik edaten du zuzen-zuzenean.

Ikerketa taldearen tesi nagusia da jarduera zientifikoa funtsean jarduera errepresentazionala dela. Halaz,

zientzia ezagutzaren produkzio dinamika errepresentazioen sortze dinamika lez da hemen ulertua.

Egileak, hain zuzen ere, arriskuaren problematika (hots, arriskuaren konstituzio zientifiko-soziala)

taldearen ikuspegi errepresentazionalistaren funtsezko aspektuetatik abiatuta modu egoki batean ikertu eta

ulertu daitekeela erakustea izango du helburutzat atal honetan (ikus, esate baterako: Ibarra eta Mormann

1997; 2000a; 2000b).

eratorriko baitugu arriskuaren eraketa anitza ulertzeko funtsezkotzat kontsideratzen

ditugun aspektuak.

Horretarako, lehenik eta behin jarrera anti-errepresentazionalistak

errepresentazionalismoari egin kritikan darabilen errepresentazioaren nozioari helduko

diogu, berau nabarmenki arbuiatzeko. Azken buruan, zertaz ari dira errepresentazioaren

aurkako filosofiak errepresentazioa filosofikoki baliorik gabeko kontzeptu bat dela

defendatzen dutenean? Hots, zein da darabilten eta eszenategi filosofikotik

desagerrarazi nahiko luketen errepresentazio kontzeptua? Baliagarria al da, ustez

adierazgarria litzatekeen errepresentazio kontzeptu hau, benetan zientzia jarduera

errepresentazionala modu egoki batean jasotzeko?

Galdera hauek guztiek merezi duten erantzuna emateko asmoz, ziur aski filosofo

anti-errepresentazionalista famatuena izango den Richard Rorty-ren antierrepresentazionalismoa

aurkezteari ekingo diogu. Azken buruan, Rortyk filosofo

errepresentazionalista eta anti-errepresentazionalisten arteko zedarriztapenatik

eraikitzen du filosofiaren historia kontzeptuala (Rorty 1979). Horregatik, eta bere

ikuspegiek filosofia garaikidearengan daukaten eraginarengatik, merezi du egile

honengan zentratzea errepresentazioaren eztabaida argitze bidean.

Rortyk, modu laburrean esatearren, errepresentazionalismoa lehenbailehen uxatu

beharreko mamua dela uste du, ez litzakeelako gai, bere hertsitasunean, praktika

zientifiko eta filosofikoen aspektu sortzaile edo pragmatikoen berri emateko,

pentsamenduaren egitekoa errealitatearen islada hutsa izatearenera murriztuko

lukeelarik.

Zein da ordea berak kritikaren jomugatzat darabilen errepresentazio kontzeptua?

Ikusiko dugun eran, Rortyren errepresentazio kontzeptua ez da gai errepresentazioaren

“benetako” izaera jasotzeko. Galileok natura, zientziak irakurri behar zuen liburu irekia

zela zioen moduan, Rortyk ere errepresentazioa emana legokeen errealitatearen

ispilutzat ulertzen du. 64 Zientzia “naturaren ispilu” lez (Rorty 1979) karakterizatzen

duen ikuspegi honen arabera, errepresentazioa errealitatearen (gauza objektiboen

munduaren) kopia hutsa izatera murrizten da (Rorty 1979, 12).

Zentzu honetan, Rortyk arrazoia edukiko luke errepresentazioaren kontzeptu

hori filosofiatik uxatu beharko litzatekeela dioenean. Errepresentazioa ordea ez dago

errealitatearen ispilu soilaren irudiarekin identifikatzerik, ikusteko aukera izango dugun

moduan. Modu horretan, Rortyk, bere filosofiaren historia anti-errepresentazionalista

ideia filosofikoen bilakaeraren karikatura batean bihurtarazten du, bilakaera horren

64 Egia esan, Rortyk berak, inplizituki bada ere, errepresentazionalismoa kritikatzeko erabiltzen duen

errepresentazioaren nozio espekularrak errepresentazioaren izaera ezagutzailearen berri emateko gai ez

dela onartu ere egiten du beste leku batean:

Deberíamos restringir el término representación a cosas como mapas y códigos –cosas para las

que pueden explicitarse reglas de proyección que emparejan unos objetos con otros objetos y que

expresan de ese modo criterios de representación adecuada–. Si extendemos la noción de

representación más allá de tales cosas, nos consumiremos con un montón de preocupaciones

filosóficas, que no tenemos por qué tener.

Concretamente, si nos interesamos por las reglas de proyección que conectan oraciones

como F=MA (...) con trozos de la realidad, no vamos a ningún sitio (Rorty; non aipatua: Ibarra eta

Mormann 1997, 285).

Errepresentazioa ez da jada hemen errealitatearen ispilu lez ulertzen. Harremanetan sartzen

direnak errepresentazioaren interpretazio honetan errepresentazioaren bi aldeen (hots, errepresentantea eta

errepresentatua) egiturak dira. Ez da errealitatea “den bezala” ispilatzen, errepresentatu beharreko

espazioaren ezaugarri adierazgarriak soilik baizik, eremu geografikoaren errepresentazio geometrizatu

edo topologiko baten bitartez (ikus: 2.2.2. atala). Errepresentazioa ez da hemen, hortaz, ispilu lez ulertzen,

eremu errepresentatuaren egitura jasoko lukeen harreman lez baizik.

aspektu adierazgarrienetzat hartzen duen dimentsio errepresentazionala (eta bere

aurkako pragmatista) modu desegokian ulertua delako.

Hain zuzen ere, eta Rortyren aurka, esan beharra dago errepresentazioa ez

dagoela inolaz ere ispilaketa harreman soil batekin identifikatzerik. Aitzitik,

errepresentazioa sinbolikoki oso garatua dagoen eraikuntza teoriko bat da (Ibarra eta

Mormann 1997, 233). Beste era batera esanda: ispiluaren nozioak bildu ezin dezakeen

autonomia teorikoa, hots, jarrera eraikitzailea, dauka erlazio errepresentatzaileak.

Horrekin, noski, ez dugu esan nahi prozesu errepresentazionalean jokoan sartzen diren

eremu errepresentantea eta eremu errepresentatuaren arteko erlazioa arbitrarioa denik,

agentzia materialak (hots, “errealitateak”) ahaztu ezin den erresistentzia eragiten baitio

errepresentazio posibleen sorta zein konstituzioari. Azken buruan, errepresentazioaren

helburua ezagutzaren osagai funtsezkoa den munduarekin loturak eraikitzea da, jarduera

errepresentazionalaren esanahigarritasuna lotura horren sendotasunak erabakitzen baitu

hein handi batean.

Rortyk filosofiatik uxatu nahi duen ikuspegi errepresentazionalista, hortaz,

errepresentazioa ispilaketa espekularra lez karakterizatzen duen errepresentazioaren

kontzeptu bat da. Errepresentazioaren karakterizazio inozo honetan, errepresentazioa,

errealitate eman baten kopia hutsa izatera mugatzen da; baina, argudiatuko dugu,

errepresentazioa hori baino zerbait gehiago da, zerbait gehitzen dio “errealitateari”, ez

dago kopiaren irudiak aditzera ematen duen jarduera pasibo lez ulertzerik. Modu batean,

jaso nahi duena era aktibo batean “eraikitzen” duela esan dezakegu. Rortyk, hortaz,

berak irudikatutako karikatura bati erasotzen dio bere filosofia antierrepresentazionalista

proposatzen duenean:

(...) la representación como reflejo especular es un inocuo enemigo imaginario,

que no guarda relación alguna con la práctica real de la representación en la

ciencia y la filosofía (Ibarra eta Mormann 1997, 287).

Rortyren kritiken jomuga den errepresentazioaren kontzeptua, terminologia

matematikoan, errepresentazioaren kontzeptu isomorfikoa bezala da ezagutua.

Isomorfiak errepresentazioaren bi eremuen (hots, errepresentantea eta errepresentatua)

arteko erlazioa antzekotasun erlaziora murrizten du. Ikuspegi honen bertsio

zakarrenetan antzekotasun hau irudi espekularrarekin identifikatzen da (Rorty kasu). 65

Errepresentazioaren kontzeptu isomorfiko hau ordea garrantzi txikikoa da zientziaren

zein filosofiaren esparruetan antzeman daitekeen erlazio errepresentatzailearen izaera

jasotzeko. Hau da, ez da batere baliagarria jarduera errepresentazionalaren benetako

funtsaz jabetzeko.

Izan ere, Rortyk errepresentazionalismoari egin kritikak onargarriak izango

lirateke baldin eta soilik errepresentazioa bere osotasunean errepresentazioaren

kontzeptu ahul honekin identifikatzerik balego. Baina, jada aurreratu dugun moduan, eta

jarraian modu zehatzago batean ikusiko dugun eran, hau ez da inolaz ere kasua.

Kritikaren jomuga, azken buruan, norberaren norabide eta ikuskera filosofikoaren

65 Beste bertsio ez hain zakarretan, antzekotasuna ez da irudi espekularrarekin identifikatzen. Ronald

Giere, esate baterako, errepresentazioaren nozio “objektibo” honetatik aldentzen da, eredu abstraktu eta

sistema errealen arteko erlazio errepresentatzailea zientzialariek hautatutako zenbait “ezaugarri

espezifikoen” arteko antzekotasunarekin identifikatzen duenean. Hots, ereduaren eta sistema

errepresentatuaren arteko antzekotasuna espezifikatutako ezaugarri hauengan determinatzen da, eta beti

ere objektibotasun mailaketa baten arabera. Giererangan, hortaz, errepresentazioaren antzekotasun

harremana ez dago isomorfiarekin identifikatzerik, bi arrazoi nagusi hauengatik: partziala (munduaren

zenbait aspektu edo ezaugarriak bakarrik errepresentatzen ditu) eta mailatua delako (antzekotasun gradu

ezberdinak daude) (Giere 1988; 2002; cf. Echeverría 1998, 92-93).

erme papera gisa aurkeztu arren, existitzen ez den etsai kontzeptual bati zuzentzen

zaio.

Errepresentazioa egiazki ez da emana legokeen errealitatearen (munduaren)

kopia huts bat. Aitzitik, errepresentazioa, teorikoki oso garatua dagoen zientziaren

ikerketa-bide karakteristikoena da (Ibarra eta Mormann 1997). Izaera esploratzailea

dauka hortaz errepresentazioak. Ezagutzeke daukagun eremuaz gehiago jakiteko

erabiltzen dugun bitarteko bat litzateke; kopia hutsa balitz, ez genuke erlazio

ezagutzaileaz hitz egiterik edukiko. Beste hitzetan adieraztearren: besterik gabe,

“dagoenaren” transposizio kontzeptual edo linguistiko bat izango litzateke.

Errepresentazio isomorfikoaz behin hau guztia esanda, errepresentazioaren

kontzeptu honetatik harago joatea ahalbidetuko ligukeen errepresentazioaren nozio

egokiago baterunzgo bideari ekingo diogu. Horretarako, Henry Margenau filosofo neokantiarrarengana

joko dugu lehenik eta behin, hain zuzen ere teoria zientifikoen izaera

errepresentazionalari buruzko haren hausnarketak, guk garatu nahi dugun

errepresentazioaren kontzepturako adibide zein aitzindari zalantzarik gabekoak direlako.

Izan ere, jada aurreko mendearen lehen herenerako, Margenau Rortyk darabilen

errepresentazio kontzeptu espekularretik zeharo aldentzen den errepresentazio

kontzeptu sofistikatuago bat proposatzera heldu zen (Margenau 1935).

2.2.2. Errepresentazioa homomorfia lez

Proposamen honetan, bi dira Margenauk erlazio errepresentazional baten baitan

finkatzen dituen oinarrizko entitateak: eraikidura sinbolikoen eremua eta datuen eremua.

Eraikidura sinboliko hauen izaerari ez dagokio emana legokeen mundu baten islada

hutsa izatearena. Aitzitik, ez dago bi eremuen arteko korrespondentzia zuzenaz (hots,

zuzena litzatekeen bat eta bakarraz) aritzerik; hots, eraikidura sinbolikoak ez daude

guztiz determinatuta datuen eremuarengatik. Horrek ere ez du esan nahi, ordea,

eraikidura sinbolikoen izaera arbitrarioa denik:

La condición que realmente se requiere para la admisibilidad de los constructos

es que estructuralmente “exista una correspondencia permanente y extensiva

entre los constructos y los datos” (Margenau; non aipatua: Ibarra eta Mormann

1997, 93-94; azpimarraketa beraiena).

Egiazki, Margenauren bi eremuon arteko korrespondentzia “iraunkor eta

hedakorra” (hots, erlazio errepresentazionala) eremu sinboliko zein datuen eremuaren

arteko egituren preserbatzearekin identifika daiteke (Ibarra eta Mormann 1997, 100).

Errepresentazioaren helburua ez da gehiago, hortaz, emana legokeen eremu

objektualaren ispilaketa perfektua lortzea, errepresentatu nahi den eremuaren egitura

nolabait jasotzea baizik. Hots, errepresentazioa, modu aktibo batean eremu

errepresentatuaren aspektu adierazgarrienak (hots, egitura) jasotzen saiatuko litzatekeen

jarduera ezagutzailea litzateke.

Gainera, azpimarratzekoa da preserbatze erlazio hau era ezberdinetan bideratu

daitekeela; hau da, eraikidura sinboliko ezberdinek (baita etsaitasun azaltzailea

erakusten dutenek ere) datu eremu bera errepresentatu dezakete (Ibarra eta Mormann

1997, 155). Egituren arteko korrespondentzia pluralista batez ariko ginateke hemen

hortaz, eta ez kopia objektual monista huts batez. 66

66 Neo-kantiarra ere eta Margenauren aitzindaria izan zen Hermann von Helmholtz aipatzeak merezi du

errepresentazioaren karakterizazio honen harira. Izan ere, Helmholtzek ere errepresentazioa modu

estrukturalean ulertu zuen, baina modu errealistago eta zuzenago batean. Hau da, berak errepresentazioa

emana legokeen mundua eta mundu horren egitura jasoko luketen sentsazioen arteko harreman lez

Errepresentazioan parte hartzen duten bi eremuetako entitateen egiturak

preserbatzen dituen erlazio errepresentazionalari, terminologia matematikoan,

errepresentazio homomorfikoa esaten zaio. Preserbatze estruktural honek ematen dio

teoriari bere esanahitasun enpirikoa. Nozio homomorfiko honetan, hortaz, erlazio

errepresentazionala entitateen egiturak (partzialki behintzat) preserbatzen 67 dituen

aplikazio lez da ulertua. 68

Bestetik, errepresentazioa prozesu dialektiko bat bailitzan ulertzen du

Margenauk. Prozesu errepresentazional honetan, datuen eta eraikidura sinbolikoen

arteko mugimendu dialektikoa ematen da (“balantza” mugimendua, bere hitzetan) (cf.

Ibarra eta Mormann 1997, 98). Egitura errepresentazionala hortaz, Margenauren

eskemaren arabera, bi norabidetakoa da: gertakarietatik eraikietara doan mugimendua

adierazten duena, bata; eraikietatik gertakarietara doan mugimendua adierazten duena,

bestea. Hau da, eraikidura teorikoen bitartez datuen eremua interpretatzen dugu, eta

berriro datuetara bueltatzen gara datuen azalpen osoago bat eskaintzeko (Ibarra eta

Mormann 1997, 99).

Margenauren “balantza” mugimendua jarraian doan bezala adieraziko litzateke

modu grafiko batean (non “D”-k datuen eremu errepresentatua ordezkatzen duen, eta

“C”-k berriz eraikidura sinbolikoen eremu errepresentatzailea) (cf. Mormann 2000, 77):

ulertzen zuen. Mundua, Helmholtzen aburuz, den bezalakoa da (noumenoa), eta beste gauza bat da guk

hartaz dugun ezagutza sentikorra (fenomenoa). Bakarrik zientziaren bitartez lortzen dugu mundua bere

horretan ezagutzea. Errealismo zientifiko honen baitan aldiz, nahiz eta zentzuek ez luketen mundua bere

horretan jasoko, bai jasoko luketela emana legokeen mundu horren egitura. Izan ere, Helmholtzen aburuz,

zentzuek badaukate egitura jakin bat, zeinaren arabera errealitatearen egitura den bezalakoa jasotzeko gai

diren (Helmholtz 1921). Hortaz, zentzuek mundua bere horretan jasotzeko ahalmena lukete baina beti ere

haren egituren bitartez. Hautemate sentsoriala ondorioz bi domeinuen egiturak preserbatzen dituen

aplikazio errepresentatzaile lez uler daiteke (cf. Mormann 2000, 74):

M

h

Bestalde, Helmholtzen ikuspegi hau neurriaren teoriaren aitzindaritzat kontsidera dezakegu.

Neurriaren teorian ez dago errepresentazioaren bi eremuen arteko antzekotasun zuzenik. Hau da, ez dago

antzekotasunik objektu enpiriko eta hauei dagokien zenbakien artean. Antzekotasuna estrukturala da

ordea: eremu errepresentatzaile eta errepresentatuen propietate erlazionalek korrespondentzia bat izan

behar dute (modu partzialean bada ere). Propietate erlazional hauen artekoa da antzekotasuna beti ere.

67 Partzialtasunak adierazten duena da korrespondentzia estrukturalak ez duela zertan errepresentazioan

jokoan diren sistemen (sistema errepresentatzailea eta sistema errepresentatua) erlazio guztiak jaso

beharrik. Hau da, errepresentazioak gehienetan sistemen korrespondentzia estruktural espezifikatu baten

(ez-oso baten) harremana deskribatzen du.

68 Formato errepresentazional honen prototipoa neurriaren teoria errepresentazionala da (ikus: Krantz et

al 1971-1990). Hemen, errepresentazioaren erlazioan sartzen diren sistema enpiriko errepresentatua eta

sistema numeriko errepresentatzailea sistema erlazional lez karakterizatuak dira, ereduen teoria

estandarraren zentzuan (Ibarra eta Mormann 1997, 153). Hau da, bi eremu hauen gain definitutako erlazio

multzoekiko espezifikatzen dira sistemen arteko harreman homomorfikoak, gutxienez sistemen zenbait

erlazioen arteko korrespondentzia (partziala litzatekeena) mantentzen denean (Ibarra eta Mormann 1997,

106; 1998, 76). Egiazki, errepresentazio kontzeptuaren azterketa filosofikoa egitura preserbatzeen

ikuspegi honek menperatzen duela baiezta daiteke (ikus, batez ere: Suppes 1989; Swoyer 1991; Mundy

1986; Díez 1998).

S

Eraikidura sinbolikoen eremuak hortaz (hots, teoriak) mugimendu bikoitz bat

egiten du: batetik, errepresentatua den eremuaren konplexutasuna murrizten du, hura

jasotzeko beharrezkoak diren propietate estrukturalak bakarrik baliatuz. Bestetik ordea,

teoria (hots, errepresentantea) sistema errepresentatuan aplikatzen da azken honi buruz

gehiago jakitearren. 69 Hain zuzen ere, errepresentazioaren helburua da sistema

errepresentatzailearen teoriaren aplikazioa bideratzea sistema errepresentatuan (Mundy

1986; Swoyer 1991). 70

Azken karakteristika hori, bide batez, jarraian aipatuko ditugun

errepresentazioaren funtsezko bi aspektuetatik lehenari paso emateko balio izango

zaigu. Edozein kasutan, aipatu beharra dago aurkezteko diren aspektu hauek berezkoak

zaizkiola oro har erlazio errepresentazionalari; hots, ez dira errepresentazioaren

kontzeptu homomorfikoari bakarrik propioak zaizkionak, jarduera errepresentazionala

oro har karakterizatzen dituztenak baizik. 71

2.2.3. Karakteristika errepresentazionalak

Jarraian jarduera errepresentazionala ezaugarritzen duten funtsezko bi karakteristika

azaltzeari ekingo diogu (errepresentazioaren funtzio subrogatorioa: 2.2.3.1. atala; eta

errepresentazioaren izaera erretikularra: 2.2.3.2. atala), errepresentazioaren izaera eta

funtzioa, karikatura desegokietatik harago, hobeto ulertu ahal izateko.

2.2.3.1. Arrazonamendu subrogatorioa

f

D s

C

Izan ere, aspektu funtzional honek jarduera errepresentazionalaren helburu nagusia

definitzen du: arrazonamendu subrogatorioa ahalbidetzea. Arrazonamendu

subrogatorioa, hain zuzen, eremu errepresentantean bideratu arrazonamendu

estrukturala eremu errepresentatuan interesekoak liratekeen ondorioak eskuratzearren

egiten den arrazonamendu mota da. Arrazonamendu honetan da hain zuzen ere

69 Ez dago ordea Margenaurengan mundua (datuak) eta teoriaren arteko erlazioa zentzu zuzen batean

ulertzerik. Margenauren datuak egiazki fenomenoak dira (Ibarra eta Mormann 1998, 72-73). Hau da,

Ibarra eta Mormannek (1998) adierazten duten bezala, erlazio errepresentatzaile batean hiru dira kontuan

hartu behar diren elementuak: datuak, eraikidura sinbolikoak, eta fenomenoak. Fenomenoek hain zuzen

ere datuen eta eraikidura sinbolikoen arteko zubi lana egiten dute. Fenomenoak datuen idealizazio bat

dira; edo beste era batera esatearren, munduaren idealizazio bat. Fenomenoek munduaren propietate

orokor eta egonkorrak (idealak) errepresentatzen dituzte. Hortaz, eraikidura sinbolikoek ez dituzte

zuzenean datuak errepresentatzen, datuetatik abiatuta eraikitako fenomenoak baizik. Edozein

errepresentazioren subjektuaren eta objektuaren artean domeinu fenomeniko bat topatuko dugu beti.

Horregatik, errepresentazioen arrakasta hein handi batean eraikitako fenomenoaren egokieraren

araberakoa izango da. Hau da, idealizazioaren zuzentasunaren araberakoa.

70 Datu eta eraikiduren arteko balantza honek, bestetik, errealtzat datuak bakarrik kontsideratzen dituen

ontologia positibista nabarmenki jartzen du ezbaian. Margenauk proposatzen digun ontologia hau, izan

ere, izaera irekikoa da. Errealitatearen konstituzio ontologikoa ez da, Margenauren ikuspegi honetan,

datuen eremu objektibo “gogorrean” agortzen; aitzitik, errealitatea, errepresentazioaren nozio honetan,

bere baitan datuak zein eraikidura sinbolikoak biltzen dituen espazioan bilakatzen da (cf. Ibarra eta

Mormann 2000a, 39; Mormann 2000, 77).

71 Errepresentazioaren kontzeptu isomorfikoa aldiz karakterizazio honetatik at geratuko litzateke, hain

zuzen ere bere inoperantzia eta errelebantzia teoriko ezagatik (ikus: 2.2.1. atala).

errepresentazioari dagokion mugimendu karakteristikoa ematen den unea: hots,

konplexutasunaren murrizketa eta indukzioarena. Azken buruan, errepresentazioak ez

du besterik gabe datuen eremuaren konplexutasuna murrizten (haren ezaugarriketa

estruktural fundamentalaren bitartez); horrez gain, eremu errepresentantean bertan

egituraketa horren baitako arrazonamendu teorikoa (autonomoa, zentzu batean)

baliatzen da eremu errepresentatuaz gehiago ikasteko. Eremu errepresentantea, hortaz,

berari dagokion konplexutasun teorikoaz baliatzen da eremu errepresentatuari buruzko

ezagutza berria sortzeko (Ibarra eta Mormann 2000a, 41-42).

Errepresentazio zientifikoek hortaz berezkoa daukate izaera informatiboa, eremu

errepresentatzailearen baitan jazo arrazoiketaren ondorioak sistema errepresentatura

inferitzea ahalbidetzen digutelako. Karakteristika subrogatorioaren aspektu informatibo

honek bereizten du hain zuzen ere errepresentazioa denotazio edo hitzartze arbitrario

soiletatik (cf. Suárez 2002a, 16). 72

Konplexutasunaren murrizketa eta indukziorako gaitasun errepresentazional

horrek, bide batez, jarduera errepresentazionalaren izaera intentzional-pragmatikoa

agerian uzten du. Hain zuzen ere, errepresentazioaren ikuspegi espekularrean ez bezala,

arrazonamendu subrogatorioa funtzio nagusitzat duen errepresentazio kontzeptu honek

subjektuaren garrantzia azpimarratzen du jarduera errepresentazionalean. Dimentsio

intentzional-subjektibo hau ezkutaturik geratzen da errepresentazio nozio espekularrean,

ispilaketak subjektu aktiborik gabeko kopia zehatzaren ideia baitarama berarekin,

kopiaren zehaztasuna izaera unibokoko ezaugarri objektibo soil gisa kontsideratzen

delarik; beste hitzetan esanda: errepresentazioaren kontzeptu espekular rortyarrean ez

legoke errepresentantea eta errepresentatuaren arteko harremana finkatuko lukeen

subjektu bitartekariaren beharrik (Ibarra eta Mormann 1997, 293-295),

errepresentazioari ez zaiolako zinez dagokion izaera “gehigarria” inondik inora

onartzen.

Aspektu pragmatiko-intentzionalak barneratzen dituen jarduera

errepresentazionalaren ikuspegi bati, aldiz, fenomeno baten murrizketa eta indukzio

(hots, errepresentazio) posibleen sorta oso bat dagoelako ideia berezkoa zaio. Azken

buruan, ez dago, nozio honetatik abiatuta, bat eta bakarra litzatekeen errepresentazio

zuzenaz hitz egiterik (Ibarra eta Mormann 2000a, 42). Errepresentazioaren

konstituzioak beti edukiko du oinarrian bere esanahi edo egokiera kontzeptuala osotuko

duen bitartekari subjektiboaren dimentsio pragmatikoa. Errepresentazioa ez da hortaz

erlazio diadiko lez ulertu behar, subjektibitatearen aspektu intentzionala bere baitan

daraman erlazio gisa baizik. 73

Aipatu errepresentazioaren karakteristika hauek guztiek modu nabarmenean

uzten dute agerian errepresentazioa emana legokeen eremu errepresentatu baten itzulpen

zehatz lez ulertzerik ez dagoela; aitzitik, arrazonamendu subrogatorioaren bitarteko

errepresentazioak ahalmen “abduktiboa” dauka, eremu errepresentatura transferitu

72 Eremu errepresentatuaren portaerari buruzko inferentziak lortzearren sistema errepresentantearen

arrazoiketa teorikoaz balia gaitezkeela diogunean, ez dugu esan nahi normatiboki zuzena izan daitekeen

edozein inferentziak balio zaigunik; azken buruan, eremu errepresentanteak modu egoki batean

errepresentatu beharko du datuen eremua. Hau da, objektibotasun gradu baten jabea beharko du izan:

sistema errepresentantearen gaineko inferentzia orok sistema honen “indar errepresentazionalarekin”

kontatu beharko du (ikus, oro har: Suárez 2002a; 2002b).

73 Errepresentazioaren alderdi intentzionalaz gehiago jakiteko, ikus: Giere 2002; Suárez 1999; 2002b; van

Fraassen 1994; 2000. Erreferentzia hauei so egitea, era berean, baliagarria izango zaigu Giere edota van

Fraassen bezalako egileen perspektiba errepresentazionalisten interpretazioetan gailentzen diren

irakurketa isomorfistak (graduala eta mailatua litzatekeena Giereren kasuan, ikusi dugun lez) erlatibizatu

eta berbideratzeko. Izan ere, bi egileek esplizituki barneratzen dute osagai pragmatiko-intentzionala

produkzio errepresentazionalaren prozesuan.

daitekeen arrazonamendu errepresentante bat ahalbidetzen duelako (Ibarra eta Mormann

2000a, 42).

Horrek guztiak, errepresentazioaren aspektu bereizgarria, arrazonamendu

subrogatorioa ahalbidetzen duen haren izaera bikariala edo ordezkatzailea dela

ondorioztatzera bultzatzen gaitu:

(...) el aspecto distintivo de la representación reside en su naturaleza vicarial o

sustitutiva del objeto representado. (...)

(...) la característica funcional esencial de la representación, su rasgo distintivo,

es la realización del razonamiento subrogatorio, que faculta la aplicación de la

teoría o las ideas de un sistema B en otro sistema A, para poder utilizar el

aparato teórico o conceptual de B como instrumento de análisis de A (Ibarra

2000, 25).

Antzekotasun estrukturalean oinarritzen den ordezkatze errepresentazionalaren

mekanismoaren araberako ezagutzaren kontzeptualizazio horretan, errepresentazioaren

izaera ez dago kopia gisako antzekotasun erlazio batekin identifikatzerik; aitzitik, bere

baitan darama errepresentatua den horren “esentzia” jasotzearen zioa (Ibarra 2000, 27).

Edozein kasutan, bistan da konplexutasunaren murrizketa eta indukzioaren

prozesu dialektiko horretan oinarrituriko errepresentazio kontzeptu batek ispilaketa

gisako errepresentazioaren kontzeptu murriztaile rortyarra behin betiko saihesteko balio

digula, azken honek onartzen ez dion izaeraren erakusle nabarmena baita: ezagutza

errepresentazionala karakterizatzen duen dinamismo eta sormenerako gaitasunarena

hain zuzen ere (Ibarra eta Mormann 1997, 288).

2.2.3.2. Errepresentazio sarea

Errepresentazioaren kontzeptu honen baitan, erlazio errepresentazionalak “horkanpoan”

legokeen mundu baten ispilaketa bat izateari uzten dio. Errepresentazioak,

aldiz, ikusten ari garen eran, bere ikerketa-objektua eratzen du.

Errepresentazioaren objektuaren eraketa edo konstituzio hau ez da gainera modu

isolatu edo monista batean jazotzen. Hots, errepresentazioak ez dira “errealitatearekin”

zuzenean alderatzen. Aitzitik, jarduera errepresentazionalean subjektua eta objektuaren

arteko pitzadura erlatibizatzen duten kate errepresentazionalak eraikitzen dira. Hau da,

errepresentazioaz baino gehiago “errepresentazio sistemez” hitz egin beharko genuke.

Errepresentazio sistema edo sare horren baitan eraikitzen dira erlazio

errepresentazionalak. Errepresentazioaren dinamika hortaz sare errepresentazionala

osatzen duten errepresentazio konbinaketek eta konposaketek emana da. Ez dago

ondorioz erabat aldenduta leudekeen bi esfera ontiko berezituez hitz egiterik (hots,

objektua eta subjektua). Izan ere, errepresentazio sisteman bi erreinu hauek bat egiten

dute: errepresentazioaren izaera iteratiboa da agerian geratzen dena hemen. Egiazki,

ezagutzaren eskema ez dago zuzenki jasoa mundua eta ezagutza parez-pare kokatzen

dituen ikuspegiarengatik; aitzitik, zientzialariek errepresentazioak beste

errepresentazioen gainean eraikitzen dituzte (Echeverría 1998, 96-97). Ibarra eta

Mormannen hitzetan:

La práctica científica en general se caracteriza por esa iteración. Es decir, es

una práctica típicamente iterativa: producción de representaciones de

representaciones, de representaciones de representaciones de representaciones,

etc. (Ibarra eta Mormann 2001, 103).

Jarduera errepresentazionalaren karakteristika sistemiko horretatik

errepresentazioari berezkoa zaion erlatibismo epistemologikoa eratortzen da. Izan ere,

errepresentazioen sare-formako karakterizazio horren baitan, datuen eta eraikidura

sinbolikoen arteko bereizketa, absolutua ez baina, erlatiboa da. Jada ez ditugu bata

bestearengandik urrunduta leudekeen bi erreinu ontologiko bereizirik; aitzitik,

errepresentazioaren ikuspegi honek bi domeinuen arteko mugak lausotzen ditu, eremu

ezagutzaile beraren osagai diren heinean. Hots, ikerketaren helburua ez da “dagoena”

bereganatzea, errepresentazio egokiak “eraikitzea” baizik. Xedea hau izanda, eta beti

ere testuinguru teorikoaren arabera, zenbait entitate datu gisa funtziona dezakete

batzuetan eta, beste batzuetan, aldiz, eraikidura sinboliko gisa:

Que un sistema conceptual pertenezca al ámbito representado o al representante

depende del contexto de teorización (Ibarra eta Mormann 1997, 88-89).

Iterazio honek hala ere ez gaitu zertan muturreko erlatibismo idealista, hau da,

errealitatearen rola guztiz ukatuko lukeen ikuspegi subjektibista batera eraman behar.

Zenbait lekutan ikuspegi erradikal hau neo-kantismoari egotzi izan zaio (ikus, esate

baterako: Demeritt 1998, 175-182; Sismondo 1993). Izan ere, irakurketa horietan neokantismoaren

korronte filosofikoa ezagutzaren konstituziorako kanpo errealitatearen

rola guztiz ukatuko lukeen idealismo solipsista batekin identifikatu izan da. Hau da,

neo-kantismoa konstruktibismo sozialaren mutur idealistan da kokatua. 74 Idealismo

zakar gisa karakterizatua, neo-kantismoa guztiz da arbuiatua, errepresentazioaren

objektua guztiz eraikia den zera lez ulertuz, ez litzatekeelako gai izango errepresentazio

okerraren (misrepresentation) kontzeptuaren berri emateko (Sismondo 1996, 87). 75

Guk, gure aldetik, ez daukagu neo-kantismoaren irakurketa hau arbuiatzea

besterik, okerra delako argudiopean. Idealismo solipsistatik urrun, Helmholtz,

Margenau edota Cassirerren filosofia errepresentazionalistak ez daude bertan

sailkatzerik. Identifikazio hau filosofia hauen gaizki-ulertze edota ezjakintasunaren gain

soilik defenda daiteke (cf. Mormann 2000). Halaz, eta ikusten ari garen lez, orain

mende bateko egile neo-kantiar hauen lan teorikotik abiatuta posible zaigu muturreko

jarrera errealistak zein idealistak ekiditea, aspektu objektibo eta subjektiboen integrazio

bidean.

Are gehiago, geure proposamena jatorri neo-kantiar nabarikoa dela baieztatuko

dugu (batez ere Margenau eta Cassirerren lanei dagokienean), inolako lotsarik gabe.

Hain zuzen ere, Cassirerren idealismo kritikoa errepresentazioaren subjektu eta

objektuaren arteko erlazioaren azterketara zuzentzen da, baina beti ere ezagutzaren bi

poloen erreifikazioa arbuiatuz. Zehazkiago, Cassirerrek jada agerian utzi zuen

errepresentazio zientifikoaren karakterizazio funtzionalaren ideia jasotzea dugu

helburutzat, horren arabera mundua ezagutzea ez delako errepresentazio zientifikoaren

74 Hori da, esate baterako, Demerittek egiten duena:

By denying the natural world any role in constraining scientific knowledge of it, neo-Kantian

constructivism seems to suggest that nature is whether science makes it out to be (Demeritt 1998,

180).

Demerittek eskaintzen duen neo-kantismoaren interpretazioak uxatu egiten du ezagutzaren

eraketan agentzia faktual edo objektualak lukeen egiteko oro. Izan ere, hemen, errepresentazioak

eraikidura sozial huts lez dira aurkeztuak:

Realists uphold truth as correspondence, and neo-Kantians deny it, by collapsing the realists’

dualism into a single, socially constructed monism, thereby conflating anti-realism about

scientific theories and the epistemological claim that the grounds for representations are arbitrary

and socially constructed with anti-realism about scientific entities and the ontological claim that

reality itself is made up (Demeritt 1998, 180-181).

75 Edozein kasutan, bertan aipatzen den neo-kantismoa konstruktibismo neo-kantiar gisa aurkezten dutena

da (Demeritt 1998; Sismondo 1993). Hots, ez da jatorrizko korronte neo-kantiarra aipatzen, ustez jatorri

neo-kantiarreko azterketa konstruktibistetako ikerlari adierazgarrienak baizik. Zehazkiago: Collins eta

Pinch (1993); Woolgar (1988).

helburua, bere abiapuntua baizik. Arazo filosofiko nagusiak, ikuspegi honetatik, zientzia

ikerketaren garapenean lehen zedarrituta ageri ziren domeinu objektual eta subjektualak

jokatzen duten funtzioari egingo lioke erreferentzia hemen (Cassirer 1910).

Cassirerrek hortaz ezagutzaren objektu eta subjektuaren arteko harremanaren

arazoa bi hauek ezagutzaren konstituzioan jokatuko luketen funtzioaren terminoetan

birplanteatzen du (cf. Mormann eta Sorreluz 2001, 173). Gakoa hortaz subjektua eta

objektuaren funtzionalitateetan datza: hau da, ez geundeke emanak leudekeen errealitate

egituratu eta errealitate hori ezagutu nahiko lukeen subjektu oro jakitun baten aurrean,

ezagutzaren eraketa helburutzat duelarik bi instantzia hauen gain altxatzen den jarduera

zientifiko ezagutzailearenarenean baizik. Errealitate zientifikoa ez da hortaz “horkanpoan”

dagoen zerbait; aitzitik, gero eta konplexuagoak eta koherenteagoak diren

kontzeptu funtzionalen sistemen serieengatik legoke eratua (cf. Mormann eta Sorreluz

2001, 171-172). 76

Modu horretan, errepresentazioaren objektibotasuna ez da guztiz bereizita eta

emanak leudekeen objektu eta subjektuaren arteko korrespondentzia espekularraren

propietate bat. Aitzitik, objektibotasuna errepresentazio sistemaren ezaugarri bat

litzateke. Latourrek (1999, 69-72), esate baterako, “errepresentazio katearen” nozioaren

bitartez ideia hau bera jasotzen du. Horren arabera, errepresentantea eta

errepresentatuaren arteko amildegi gaindiezina litzatekeena, zientzia praktikan zehar

loturik ageri diren errepresentazioen kate batek beteko luke. Hau da, errealitatea,

ezagutza finkatua den azken substratum-a litzateke, esperientziaren fluxuan azaleratzen

diren inbariantzien ondoz ondoko ainguraketek gordea. 77 Latourren beraren hitzetan:

(...) la referencia no consiste simplemente en el acto de señalar o en una forma

de tener, en el exterior, alguna garantía material para la verdad de una

proposición. Es más bien nuestra forma de conservar algo constante a lo largo

de una serie de transformaciones. El conocimiento no refleja un mundo real

externo al cual se parece por un acto de mimesis, sino un mundo real interior,

cuya coherencia y continuidad contribuye a garantizar. Este es un movimiento

hermoso que aparentemente sacrifica el parecido en cada etapa, pero lo hace

únicamente para escoger de nuevo el mismo significado, el cual permanece

intacto a lo largo de una serie de rápidas transformaciones (Latour 1999, 74).

Hortaz, objektuak ez daude “hor-kanpoan”. Ez dago gauzen eta hitzen arteko

amildegirik, hots, gauzen eta hitzen korrespondentzia zuzenik. Errepresentazioaren

esanahitasun enpirikoak errepresentazio katean zirkulatzen du aldiz. “Erreferentzia

zirkulantearen” fenomeno honek sistema errepresentazionalaren baitan kokatzen du

errepresentazioaren ainguraketa enpirikoa: erreferentzia ez da errealitatearekiko erlazio

zuzen batean kokatzen, kate errepresentazionalean zehar identifika daitezkeen

inbarianteen multzoan baizik (Latour 1999, 38-98). Errepresentazioen objektibotasuna,

hortaz, zenbait zedarriztapen ezabatzen dituen prozesu errepresentazional batean da

76

Egiazki bada, aurkezten ari garen ikuspegi errepresentazional honek ez du ezagutzaren konstituzio edo

eraketa ulertzeko subjektu-objektu eskema erabat arbuiatzen. Hau da, baieztatzen dena bi hauek

ezagutzaren eraketa ahalbidetzen duten instantzia funtzionalak direla da, baina beti ere ezagutzaren

konstituzio horretan bietakoren bat gailenduko lukeen jarrera edo ikuspegi erreifikazionista oro baztertuz.

Izan ere, bi instantzien izaera funtzionalak berak ahalbidetzen gaitu eskema erreifikazionistetatik harago

joatea, funtzionaltasun horren baitan integratzen baitira biak batera ezagutzaren konstituzioan (Mormann

eta Sorreluz 2001, 178).

77

Latourrengan bezala, Cassirerrengan ere inbariantziaren ideia klabea da sistema kontzeptualen

objektibotasunaren gordetzean:

(...) la meta final de la cognición es encontrar “invariantes últimos que forman los factores

necesarios y constitutivos de cualquier juicio empírico” (Cassirer; non aipatua: Mormann eta

Sorreluz 2001, 174).

osatua, zenbait elementu eta erlazio egonkor bilakatu bidean. Halaz, objektuak ez daude

platonikoki emanak, eta ez dira ere eraikuntza sozialaren emaitza; aitzitik, kontzeptualki

eratuak dira.

Aurrerago ikusiko dugun moduan, gainera, erreferentziaren zirkulazio inbariante

hau era askotariko baliabide kulturalen egonkortze eta egituratze prozesu baten baitan

jazotzen den fenomeno bat da; hots, errepresentazioari esanahitasun enpirikoa esleitzen

dion erreferentzia espazioaren konstituzioa zuzen-zuzenean txertatzen da konfigurazio

soziokultural jakin batean. Hortaz, errepresentazioen bideragarritasuna guztiz doakio

lotuta errepresentazioen erreferentzia bera ahalbidetzen duen baliabide kulturalen

domeinu antolatu bati. Beste hitzetan esanda: errepresentazioen produkzio, konbinaketa

eta zirkulazioa “eszenategi” kultural zabalago batean kokatzen diren prozesuak dira;

hots, errepresentazioak beti ere errepresentazio kokatuak dira.

Edozein kasutan, errepresentazioen kokagarritasunari buruz jardun aurretik, eta

beti ere errepresentazio kontzeptu bera fintze bidean, jarraian pauso bat gehiago emango

dugu gure ustetan erlazio errepresentazionala modu zuzenago batean jasotzen duen

errepresentazio nozio bati heldu asmoz. Hurrengo atalean aurkeztuko dugun

errepresentazio kontzeptuaz ari gara: errepresentazioaren kontzeptu homologikoa

deritzona.

2.2.4. Errepresentazioa homologia lez

Orain arte esandakoak errepresentazio kontzeptu egokiago baterunzgo ibilbidea ireki

badigu ere, ez du errepresentazioaz eta bere izaeraz gure aldetik esan ditzakegunak

agortzen. Hain zuzen, arriskuaren problematika modu egokian tratatzea ahalbidetuko

ligukeen errepresentazioaren nozio horren bilaketarekin jarraituko dugu,

errepresentazioaren izaera era aproposago batean jasoko lukeen errepresentazioaren

kontzeptu berri bat proposatuz. Aurkeztuko dugun kontzeptu hau egituraren preserbatze

(partziala) gisako errepresentazio kontzeptuaren orokortasun bat lez uler daitekeen

errepresentazio homologiko edo funktoriala delakoa da (Ibarra eta Mormann 2000a).

Zehazkiago, Ibarra eta Mormanni jarraiki:

La tesis que queremos sostener es que las representaciones científicas no son

generalmente de tipo homomórfico, sino de otro tipo de representación en el

que ya no es posible referirse ni a la semejanza objetual [isomorfia] ni a la

similitud estructural [homomorfia]. Denominaremos a este tipo de

representación representación homóloga o functorial (Ibarra eta Mormann

2000a, 12-13).

Errepresentazioaren kontzeptu homologo honen oinarrian Heinrich Rudolf

Hertz-en lana aurkitzen da (Hertz 1894). Hertzen aburuz, jarduera zientifikoaren

helburua “beharrezko ondorio naturalen” eta “beharrezko ondorio intelektualen” arteko

simetrien produkzioa litzateke. Jarduera errepresentazionalaren funtsa hortaz

beharrezkotasun naturalaren eta beharrezkotasun intelektualaren harremanean datza.

Hertzen hitzetan:

(...) nos hacemos imágenes (Scheinbilder) internas o símbolos de los objetos

externos, y los hacemos de tal manera que las consecuencias intelectualmente

necesarias (denknotwendigen) de las representaciones (Bilder) son siempre a su

vez representaciones (Bilder) de las consecuencias naturalmente necesarias

(naturnotwendigen) de los objetos derivados. Para que esa condición sea

completamente satisfecha deben existir ciertas concordancias entre la naturaleza

y nuestra mente. La experiencia nos enseña que esa condición es satisfacible y

que tales concordancias existen de hecho (Hertz; non aipatua: Ibarra eta

Mormann 2000a, 13).

Beste era batera esanda, ideia honetatik abiatuta, eta Ibarra eta Mormanni

(2000a) jarraiki, erlazio errepresentazionala ulertzeko modu hau ikuspegi

homomorfikoa baino erlazio bigunago bat adieraziko lukeen erlazio mota “logiko” gisa

interpretatu daitekeela argudiatuko dugu. Ibarra eta Mormannen hitzetan:

(...) no son ni los objetos ni las estructuras los que son considerados y

representados, sino únicamente las relaciones lógicas (...). Este enfoque induce

claramente un contextualismo u holismo local. (...)

(...) la representación homóloga es la forma de representación más alejada de la

representación isomorfa (...), [ya que] se basa únicamente en una semejanza

lógica (Ibarra eta Mormann 2000a, 18).

Ikuspegi errepresentazionalista nagusiak errepresentazio zientifiko egokien

baldintzatzat hartzen du egituren preserbatzea (partziala). Ikuspegi homologo honek

ordea lausotu egiten du errepresentantea eta errepresentatuaren arteko erlazio

errepresentazionalaren egokierarako beharrezko baldintza.

Komenigarria deritzogu, bide batez, Hertzek beharrezkotasun naturala eta

beharrezkotasun intelektualaren arteko simetria jasotzeko erabiltzen duen diagramaren

berri ematea. Halaz, simetriaren ideia, mota honetako diagrama prozesualaren bitartez

jasotzen du berak (cf. Ibarra eta Mormann 2000a, 14):

t A

A

A*

R

Diagrama honetan, A-tik A*-ra doan bideak (tA) prozesu enpiriko bat

deskribatzen du; hots, tA erlazioak definitutako naturalki beharrezkoa den prozesua.

Bestetik, B-tik B*-ra doan bideak (tB) prozesu logiko bat deskribatzen du; hots, tB

erlazioak definitutako logikoki beharrezkoa den prozesua. Hertzen aburuz, teoria

enpiriko baten errepresentazioaren egitura diagrama honetan jasoa da.

Erlazio errepresentazionalaren funtsa, eskema honetan, tA eta tB erlazioen arteko

simetriak definitzen du. Ideia honek era berean diagramaren izaera konmutatzailea

agerian uzten du. Azken buruan, diagramaren konmutagarritasunak (hots, bi trantsizioek

emaitza berara –B*-ra alegia– garamatzatelako ideiak) definitzen du tA eta tB-ren arteko

korrespondentzia (simetria). Eskema diagramatikoaren “manipulazio” baten arabera

horrela adieraziko genuke konmutazioaren ideia hau bera:

B

B*

t B

A

R

B

B*

tB

Hau da, diagramek erakusten diguten bezala, garrantzizkoa ikuspegi honetan ez

da egindako bidea, egon daitezkeen bide ezberdinek helmuga edo ondorio beretara

eramatea baizik. Beste hitzetan adieraztearren, interesatzen zaiguna ez da prozesu

intelektualaren eta prozesu naturalen dinamika funtzionalen arteko egokitasuna, prozesu

horien norakoen artekoa baizik: erlazio errepresentazionala azken hauen kasurako

bakarrik sartzen da indarrean (cf. Suárez 2002a, 5). Azken buruan, jada aipatu dugun

bezala, errepresentazio homologoentzako eskatzen den baldintza konstitutibo bakarra tA

bitarteko A-tik A*-rako pasabidearen konmutagarritasuna da. Konmutazioaren baldintza

horrek ahalbidetzen gaitu errepresentatzen dena objektuak eta egiturak ez direla esateko,

harreman logikoak baizik (Ibarra eta Mormann 2000a, 18).

Zentzu honetan diogu, bada, erlazioen arteko simetriak erlazio

errepresentazionalaren funtsa erlazio logikoan datzala adierazten digula. Simetriak,

azken buruan, domeinu errepresentatua eta domeinu errepresentantearen arteko

inbariantzia-espazioa adierazten du, beti ere definitutako traiektorien emaitzei

dagokienean. Hots, errepresentazioa “zerbaiten” errepresentazioa dela erakusten duen

karakteristika espresatuko luke.

Jada aipatu dugun bezala, jarduera errepresentazionalaren baitan

errepresentazioaren izaera iteratzailea agerian geratzen da. Hots, simetrien bilaketa ez

da munduarekiko harreman zuzen batean funtsatzen, errepresentazio-sare interaktiboan

baizik: konbinaketa errepresentazionalak, munduarekiko harreman “zuzen” batetik

abiatuta posible izango ez litzatekeen simetrien emergentzia ahalbidetzen du. 78 Hertzen

diagramaren iterazioa horrela adieraziko litzateke (Ibarra eta Mormann 2000a, 15):

78 Zentzu horretan, ikuspegi errepresentazional honen azken lanak (i.e. Ibarra eta Mormann 2005; 2006)

errepresentazioaren izaera interaktibo hau azpimarratzera eta sakontzera datoz. Izan ere, proposamen

berriago hauetan, eraketa errepresentazionala zuzenean lotzen zatzaio praktika errepresentazionalaren

baitan aspektu objektiboak eta subjektiboak barne hartzen dituen dinamika interpretatzaile bati. Hau da,

jarduera errepresentatzailea ez dago bat-bateko modu batean, eta “hor-kanpoan” dagoen eremu enpiriko

bati, formulatzen zaion azalpen teoriko zuzenarekin identifikatzerik. Ibarra eta Mormannen proposamena

interpretatzailea da, hain zuzen ere errepresentaziorako aukera bera, aspektu objektibo eta subjektiboen

bata bestearenganako egokitzapen prozesu errepresentatzaile-interaktibo baten beharra duen zerbait gisa

aurkezten delako. Edo beste era batera esanda: ez dago, errepresentazioetan, behin betiko egokitzapen

baldintzez hitz egiterik; baldintza horiek praktika errepresentazionalean eratu beharrekoak dira. Guk, egia

esan, ez dugu azken ekarpen hauetan sakonduko, baina hala ere bistan da ikuspegi interaktibo horrek

bete-betean ematen duela arriskuaren eraketa anitza eta erlazionala ulertzeko marko teoriko bat. Hala ere,

atalean zehar aurkezten ari gatzaizkizuegun karakteristika errepresentazionalek arriskuaren eraketa horren

berri eman dezaketen osagai ulertzaileak eskaintzen dizkigutelakoan gaude. Izan ere, gure asmoa ez da

errepresentazioaren eremuan indarrean leudekeen azken ekarpenen berri zehaztua ematea, jarduera

errepresentazionalaren zenbait gako, arriskuaren eraketa anitzaren ulertze bidean instrumentalki erabiltzea

baizik. Ildo horretan, jarraian datorren atala (i.e. 2.3.a) argigarria izan daitekeelakoan gaude.

tA

A

A*

R

B*

R

A B

R

A* B*

R

A** B**

Diagrama honek “bide guztiek helburu berara garamatzatelako” baldintza bete

behar du, beste behin esanda, erlazio errepresentazional “zuzenean” gertatzen zen

moduan. Kasu honetan (Ibarra eta Mormann 2000a, 16):

tB* • tB • R = tB* • R • tA = R • tA* • tA

Diagrama funktorialak gainera iterazioa beste norabidean ulertzea ahalbidetzen

du (Ibarra eta Mormann 2000a, 17):

t A

A

A*

t A

t A*

R

t B

Iterazio honek, domeinu “sinboliko” eta “enpirikoaren” arteko bereizketa

erlatiboa dela adierazten du: hau da, domeinu bat beti beste batekiko da sinbolikoa, ez

zentzu absolutu batean. Kasu honetan, eraikidura teorikoen domeinuko B, datuan

bilakatzen da C eraikidura teorikorako. Domeinuen izaera ez dago hortaz emana.

Sistema edo sare errepresentazionalaren eraikuntza dinamikak finkatzen du domeinuen

estatusa.

Egiazki, errepresentazioaren kontzeptu homologikoa, funtsean, sustrai

helmholtziarreko errepresentazionalismo estrukturalean oinarritzen den errepresentazio

kontzeptua baino malguagoa da (Ibarra eta Mormann 2000a, 20). Izan ere,

errepresentazioa ez dago gehiago ez kopia ezta egitura preserbatzearekin ere

identifikatzerik. Hertsadura homologoa homomorfoa baino ahulagoa da; eraikuntza

errepresentazionalak indeterminazio espazio garrantzitsu bat eskuratzen du

errepresentazioaren kontzeptu honen aitzinean.

B

B*

t B

t B*

R′

C

C*

t C

Izan ere, kontzeptu homologo honen baitan, errepresentazioak “marka” logikoak

identifikatzea dauka helburutzat (Ibarra 2003). Marka hauek ez dute errealitatea den

moduan jasotzen, ez zentzu objektualean (isomorfia) ezta estrukturalean (homomorfia)

ere. Errepresentatu nahi denaren (hots, objektuaren) aspektu konstitutiboak, haren

esentzia, jasotzea da helburua, baina beti ere hertsadura homologikoaren arabera neurtuz

errepresentazioen egokitasuna. 79

Eta, aipatu dugun bezala, marken bilaketa errepresentazionala ez da

berehalakotasun batean ematen, iteratutako eta konbinatutako errepresentazioen ibilbide

luze baten bitartez baizik (Ibarra 2003, 168, 172). Marken bilaketan martxan jartzen

diren prozesu iteratibo eta konbinatorio hauetako desplazamendu erreferentzialek

errepresentazio zuzen edo berehalakoek bereganatu ez ditzaketen esanahi berriak

eraikitzea ahalbidetzen dute (Ibarra 2003, 169).

Hau guztia esanda, zientzia jarduera errepresentazionala, funtsean,

errepresentazioen konbinaketa eta iterazioa jazotzen den espazio homologikoen

konstituzio gisa karakteriza dezakegu, beti ere Hertzek finkatu baldintza

diagramatikoaren arabera (Ibarra 2003, 170-171).

Jarraian, hau guztia aurreratu eta gero, jarduera errepresentazionala definitzen

duen errepresentazioen konbinaketa eta iteraziorako eszenategia aurkezteari ekingo

diogu. Hots, jarduera errepresentazionala ematen den testuinguru anitzari erreparatuko

diogu, errepresentazioen konstituzioa testuinguru horren baitakoa dela erakutsi asmoz.

Hori guztia jarduera eta eraketa errepresentazionalaren izaera kokatuaren berri emateko

baliatuko dugu. Era honetan, errepresentazioaren izaera anitzaren errekonozimenduak,

bertan kokatzen den arriskuaren dimentsioa bera ere aniztasun horren baitan ulertzeko

aukera emango digu.

2.3. Arriskuaren eraketa erre-presentazionala

Errepresentazioak iteratu eta konbinatzen diren espazio homologiko hauek, beren baitan

elementu anitzen pluraltasun bat biltzen duten espazio erre-presentazionalak direla

defendatuko dugu jarraian. Hain zuzen ere, espazio erre-presentazional hauetan

elementu aniztasun horren uztarketa dinamikoa jazotzen da. Errepresentazioak, izan ere,

espazio erre-presentazional hauetan elementu horien arteko elkarrekintza anitzen

bitartez eratzen dira. Hortaz, praktika errepresentazionalak praktika errepresentazionalak

dira; hots, ezagutzaren produkzioa elementu aniztasun baten asoziazio

dinamikotik eratzen den zerbait da.

Praktika asoziazionalen multzoa biltzen duen espazio erre-presentazionala

zientzia ezagutza eratzen den “eszenategi kulturala” litzateke, hain zuzen ere, praktika

erre-presentazionalean, printzipioz harremanik ez daukaten elementu anitzen arteko

lotura jazotzen delako; horrek ezinbestez lotuarazten ditu zientzia jarduera eta edukia

beraien sorburua den testuinguru zabalagoarekin (Ibarra 2004). Hau da, kultura nozioak

zientzia praktikan parte hartzen duten era askotariko baliabide epistemiko, tekniko,

instituzional, eta sozialen multzoa adierazi nahi du kasu honetan; praktika nozioak,

79 Zehaztapen lez, aipatu beharra dago hiru errepresentazio mota hauen arteko harremana ezin dela

termino baztertzaileetan planteatu. Izan ere, eta asimetrikoki bada ere, batak bestea biltzen du. Halaz,

errepresentazio isomorfikoak antzekotasun objektuala, estrukturala eta logikoa biltzen ditu bere baitan.

Errepresentazio homomorfikoak, bestetik, antzekotasun estrukturala eta logikoa. Azkenik, errepresentazio

homologoak logikoa besterik ez. Errepresentazio isomorfikoa da hortaz hiru errepresentazio moten arteko

murriztaileena. Hain zuzen ere, erlazio errepresentazionalaren egokitasuna adierazten duen murriztasun

gradu aldakorrak karakterizatzen du errepresentazio mota bakoitza (Ibarra eta Mormann 2000a, 18).

estalde, baliabide horiez baliatuta gauzatu jarduerak adierazten ditu (Pickering 1992, 2-

3; Rheinberger 1997, 140). Zientzia praktika gauzatua den eszenategi kultural hauetan,

hortaz, subjektu-objektu, gizartea-natura, zedarriztapen kategorikoek beren zentzua

galtzen dute, beraien izaerari baitagokie zientzia-teknologia-gizartea-natura laukotearen

elementuak jaso eta asoziatzea. 80

Arriskua, hain zuzen ere, zientzia praktika honetan eratzen diren asoziazio

anitzen baitan gorpuzten den entitatetzat uler dezakegu. Asoziazioen egonkortasun eta

ezegonkortasun graduen adierazle bat izango litzateke, zehazkiago. Arriskua, hortaz,

zientzia ezagutza eratua den eszenategi erre-presentazionaletan gorpuzten da,

ezagutzaren konstituzio prozesuan bete-betean geratzen delarik integratua.

2.3.1. Arriskuaren praktikak testuinguru anitzean: zientzia, teknologia,

natura, gizartea

Ikuspegi hau hortaz zuzen-zuzenean kokatzen da zientzia ezagupenaren argipenera

baino gehiago zientzia praktika errealak bere baitan biltzen dituen praktika desberdinen

azterketara bideratu diren ikerketen ildoan (ikus, bereziki: Galison 1997; Gooding 1992;

Latour 1999; Pickering 1992; 1995). Zientzia mundua eraldatzen 81 (Hacking 1983) duen

praktika lez ulertzera garamatzan ikuspegiak zientzia ezagutzaren egonkorpena

elementu anitzen pluraltasun bat barne-hartzen duen prozesu baten bitartez ematen den

zerbait dela adierazten digu. Zientzia ezagutzari buruzko ikerketa ez da jada subjektu

eta objektu baten arteko harremana argitzera mugatuko, soilik zientziaren produktu

kontzeptualez arduratzen diren zientziaren ikerketa murriztaile eta idealizatzaileek

egingo luketen moduan; zientzia praktika errealaren ikerketa bideratuko duten joera

berri hauen helburua zientzia ezagutzaren eraketan parte hartzen duten faktoreen

aniztasunaren berri ematea izango da. Hortaz, zientzia praktika errealaren azterketak,

ezagutza zientifikoaren soziologiak (Sociology of Scientific Knowledge, SSK) aurreko

mendearen 80. hamarkadan hasitako biraketa sozialaren ondotik (ikus: 2.1.1. atala)

biraketa gehigarri bat burutzen du; zientzia jardueraren aspektu performatiboak agerian

jarriz, domeinu material eta sozialaren arteko amildegia gainditzeko aukera eskaintzen

digu.

Ikuspegi hauek zientziaren produktu kontzeptualetan zentratzen diren analisiak

kritikatu eta gainditu nahi dituzte, azterketa idealizatzaile eta murriztaileak direlako

salaketapean. Bestetik, zientzia praktikak bere baitan biltzen dituen praktiken

pluraltasuna agerian jarriz, zientzialariaren eguneroko jardunean eta ezagutzaren

egonkortasunean parte hartzen duten elementu aniztasunaren berri eman nahi dute.

Hackingek, esate baterako, zientzia praktika, berau osatzen duten elementu kultural

ezberdinen arteko ahokadura lez ulertzen du. Laborategiaren eszenategiaren baitan

biltzen da objektua edo errealitate zientifikoaren eraketan parte hartzen duen elementu

pluraltasuna: interpretazio teorikoak, prozedura instrumentalak, fenomenoen sortzeak,

eta abar. “Auto-justifikazioaren” nozioaren bitartez, Hackingek ideiek, gauzek eta

80 Eszenategi hauetan, azken helburua ez da errealitatea den bezala kopiatu edo isladatzea, sinesmenaren

egonkortzea zein ekintza teoriko eta praktikoaren jarraikortasun emankorra ahalbidetuko lituzkeen

elementu independenteen asoziaziorako eszenategia eraikitzea baizik. Hots, helburua zientzia praktika

errepresentazionalaren dinamika bera ahalbidetzea da. Errepresentazioaren irudi estatiko eta mentalistatik

(kopia), hortaz, errepresentazioa produkzio teoriko zientifikoaren dinamikaren praktikotasunean

txertatzen duen ikuspegi erre-presentazional baterako jauzia emana dugu.

81 “Eraldatu” erabiltzen dugu ez soilik zerbait eraldatzearen zentzu materialean. Erabiltzen ari garen

zientzia praktikaren zentzuak ezagutza eta ekintzaren, teoria eta esperimentuaren, gertakari eta balioen

arteko bereizketa indargabetzen du. Rousek (1996, 126-133), esate baterako, zientzia praktika mundua

berritxuratzen duten eredu eta sistema esperimentalen eraikuntza jarduera lez karakterizatzen du.

markek ezagutzaren egonkortasun bidean elkar nola ahokatzen duten agerian uzten du

(Hacking 1992).

Zientzia ezagutzaren egonkortasuna hortaz ez da mundua eta mundu horren

errepresentazio mental baten arteko harreman zuzenetik eratortzen den zerbait. Hots,

pentsamenduak ez du bat-batean emana legokeen mundu baten berri ematen. Aitzitik,

fenomeno zientifikoaren produkzioa eraikuntza anitzeko prozesu lez ulertu beharra

dago, non egokitzapen jarraiaren prozesu batek zientzia praktikan zehar biltzen diren

elementu epistemologiko, ontologiko eta pragmatikoen arteko konfigurazio posibleen

aktualizazioa deskribatzen duen (Gooding 1992, 102-104). Beste era batera esanda:

zientzia praktikaren eremua da munduaren berri ematearren errepresentazio

ahalegintzaileek proposatzen dituzten mundu egoera posibleek forma aktuala (hots,

gertakari onartuarena) hartzen duten eremua.

Zientzia praktika karakterizatzen duen jarduera errepresentazionala hortaz era

askotariko elementuak biltzen dituen eszenategi kultural erre-presentatzaileetan

kokatzen da bete-betean. Eszenategi hauek osatzen dituzten era askotariko osagai

kulturalek ahalbidetzen dute errepresentazio zientifikoen konstituzio bera. Zentzu

horretan, eszenategia errepresentazio posibleen iturburu konbinatorio lez uler daiteke.

Hau da, haien arteko (hots, eszenategia osatzen duten elementu beren arteko)

konbinaketek errepresentazio posibleen sorta bat sor dezakete; hortaz, zientzia praktikan

parte hartzen duten agentzia ezberdinen arteko konbinaketaren dinamika eta norabide

zehatzak determinatuko ditu errepresentazio posible horien arteko aktualizazioak

(Gooding 1992).

Horrek guztiak esan nahi duena da zientzia praktikan parte hartzen duten

elementu material eta sozialak ez direla hertsadura lez (hots, objektu zientifikoaren

konstituzioa aurredeterminatzen duten eremu eman eta estatiko lez) ulertu behar,

zientzia praktikaren jardueran zehar eurek ahalbidetzen dituzten aukera berrien arabera

finkatzen diren eremu gisa baizik. Horrek, objektuaren konstituzioa aurretiaz

determinatuta ez dagoela esan nahi du, objektua ahalbidetzen duten instantzien eragina

dinamikoki (hots, zientzia praktikaren jardunean) eratzen baita. Zentzu horretan,

zientzia ezagutza modu kontingente batean eratzen den ezagutza dela ondoriozta

dezakegu (cf. Hacking 1999, 118-136).

Zientzia praktika errealaren azterketan zentratzeak, bide batez, “gehiegikeri”

konstruktibistak arintzea ahalbidetzen du (ikus, oro har: Pickering 1992). Agentzia

materiala bidean galdu duen konstruktibismo sozialak ez bezala, zientzia praktikaren

azterketak zientzia ezagutzaren eraketa prozesuan agentzia materialak eragiten duen

erresistentziaren (hots, Kuhnengan “anomalien”; ikus: 2.1.1.1. atala) garrantzia

berreskuratu nahi du.

Izan ere, zientzialariak, bere jardunean, erresistentziak aurkitzen ditu, bi arrazoi

hauengatik: i) ikerketaren emaitzek ez dute bat egiten hasiera batean zientzialariak

espero zuenarekin; ii) emaitza horiek ez datoz bat jada onartua dagoen ezagutza corpusarekin.

Errealitateak eragiten duen erresistentzia hau bat dator, aurreratu dugun moduan,

Kuhnek jada azpimarratu zuen anomalien izaera gogaikarriarekin. Alegia, zientzia

jarduera soziala bada ere, errealitateak (edo agentzia materialak) badu zer esanik

ezagutzaren eraketa prozesuan.

Erresistentzia horiekiko erantzun modura, zientzialariak bere jarduna berrikusi

eta egokitzen du: eskura dituen ezagutza eta lanabesetatik hasi eta ikerketa bera gidatzen

duten helburu eta asmoetaraino. Beraz, zientzia jardueran zehar zientzialariarengan

jarrera aktiboa eta pasiboa bereizten ditugu (Fleck 1935, 56, 110). Datu eta eraikidura

teorikoen arteko joan-etorri horrek zientzia praktikaren arrabola (the mangle of

practice) osatzen du: bai agentzia materiala (natura, objektua) bai giza agentzia

(gizartea, subjektua), zientzia praktikan elkarrekin lotzen dira ezinbestez. Ondorioz,

zientzia, askotariko teorien, makinen, lanabesen, gertakarien, praktiken, aktoreen eta

giza harremanen arteko elkargune-espazio bilakatzen da, aipatu dugun erresistentziaeta-egokitze

prozesuaren bitartez. 82

Beraz, zientzia praktikaren arrabola honetan, subjektu-objektu (gizartea-natura)

zedarriztapen absolutua errepresentazionalki da deuseztua. Jada garrantzizkoena ez da

ezagutza orok eduki beharko lukeen bi osagai horien arteko oreka lortzea, betetzen

duten funtzioari buruzko azterketa bideratzea baizik. Izan ere, zientzia praktika

aztertzen duten ikuspegi horietatik abiatuta, bi osagaiok bertan azalerazten diren

aldaketa iturri modura ulertzen dira. Beste modu batera esanda, zientzia praktikaren

garapena bermatzen duten instantziak dira, erresistentzia modura agertuz aldaketa

ahalbidetzen baitute; zientzia ikerketa beraren jarraipena, alegia.

Zientzia praktika osatzen duten elementu anitzen multzo honetatik modu

etengabe batean sortzen dira domeinu material eta sozialaren arteko erlazio eta lotura

berriak, bi domeinuen arteko mugak lausotu egiten direlarik (Latour 1999), kultura

zientifikoa hedatzen den prozesuaren barnean (Pickering 1995). Modu honetan, zientzia

praktikaren azterketak gauzen substantzialismotik aldenduarazten gaituen ikuspegi

erlazional edo funtzional bat eskaintzen digu, zientzia praktikaren jarduera

eraldatzailean lehen emantzat hartzen ziren entitateak elkarri eragiten baitiote, bata

bestea eraldatuz, karakterizatzen saiatzen ari garen zientzia praktikaren eszenategi

kulturalean. 83

Zinez, zientzia praktikaren garapenean naturak eta gizarteak batak bestea

egonkortzen dute, elementu anitzen arteko sintonizazioa lortzea baita helburua

erresistentzia-eta-egokitze prozesu horretan. Hortaz, zientzia ezagutza, mobilizatutako

baliabide kulturalen osotasuna lotu eta batera mantentzen saiatzen den praktika baten

azken emaitza da. Ezagutzaren elementuak ez daude hortaz emanak; aitzitik,

erresistentzia-eta-egokitze prozesuan gauzatzen diren aldagaiak dira.

Hertzen diagrama zientzia praktikaren ikuspegi honetatik interpreta daiteke.

Egiazki, zientzia praktikaren azterketak, zientzia ezagutzaren konstituzioa elementu

kulturalen aniztasun baten egonkortasunetik eratortzen den zerbait dela baieztatzen

duenean, Hertzen diagrama eta ikuskera homologikoa “sozializatzeko” aukera ematen

digu. Izan ere, zientziaren praktika esperimentalaren ikerketara bideratutako ikuspegi

filosofikoek, zientzi gertakaria praktika, instrumentazio, interpretazio eta teoriaren

arteko orekatik eratortzen dela argudiatzen dutenean, Hertzen diagramaren eraketarako

dauden zailtasunak azpimarratzen dituzte. Hots, oreka anitz horren lorpena, kommutatu

egiten duen Hertzen diagramarekin identifika daiteke (Ibarra eta Mormann 2000a, 33). 84

82 Pickeringek aurkezten duen “zientzia praktikaren arrabola” honen dinamikaren deskribapen goiztiar

bat, jada aurreko mendearen lehen hamarkadan topa dezakegu Pierre Duhem-en eskutik. Duhemek

esperimentazio zientifikoaren prozesua esperimentu erreal (instrumental) eta sinbolikoaren (teorikoaren)

arteko hartu-eman gisa ulertzen zuen, non esperimentazioaren bi alderdiek batak bestea zuzentzen duten

esperimentazioan zehar sortutako erresistentzien gainditze modura (Duhem 1906, 236).

83 Zientzia praktikaren azterketa helburutzat duen ikuspegi honen bitartez, hortaz, erreifikazioaren

esentzia ekiditen dugu; hau da, garrantzia, gauzetan ipini beharrean, gauzen arteko erlazioetan finkatzen

da. Substantzialismotik (garrantzia gauzek dute) funtzionalismorako (garrantzia gauzen arteko erlazioek

dute) bidea egina genuke planteamendu berritzaile honekin. Gure ustez, perspektiba funtzional-erlazional

honetatik abiatuta posible bilakatzen da domeinu zedarritu hauek integratzea, zientzia praktikaren

azterketak azpimarratzen duen zientziaren aspektu eraldatzaileak ahalbidetzen duen lez.

84 Ibarrak eta Mormannek, zentzu horretan, Hertzen diagramaren araberako Pickeringen zientzia

praktikaren arrabolaren irakurketa eskaintzen digute:

2.3.2. Arriskua, praktika erre-presentazionalen egonkortasunaren adierazle

Orain artean esandakoak kontuan hartuta, zientzia-teknologia-natura-gizartea

laukotearen harremanak marko erreifikatzaile batetik harago legokeen ikuspegi batetik

aztertzea posible bilakatzen zaigu. Arriskua, hain zuzen ere, arestian aipatu kultura

zientifiko edo sare sozioteknikoaren hedapenean eratuko litzatekeen zera lez uler

dezakegu ikuspegi honetatik abiatuta (Hilgartner 1992). 85 Bere objektibizazioa hortaz

zientzia praktikaren testuinguruan gauzatzen da. Arriskuak, hitz bitan, harreman hauen

egonkortasun gradua adieraziko luke.

Latourrek, esate baterako, “kolektiboa” nozioa erabiltzen du zientzia praktikan

parte hartu eta berau ahalbidetzen duten era askotariko baliabide kulturalen harreman

multzoaren, eta praktika horren egonkortasun graduaren berri emateko. Kolektiboak

zientzia praktika bideratzeko beharrezkoak diren aspektu instrumental, instituzional eta

soziokultural zabalagoak biltzen ditu bere baitan. Kolektiboa ordea ez da emana dagoen

zerbait; aitzitik, zientzia praktikaren jardunean zehar mobilizatu eta eraiki behar den

harreman-sare lez ulertu beharra dago. Elementu anitzen harreman-sare horren

sendotasun eta egonkortasunaren lortzean jarduten da zientzia praktika, hain zuzen ere

praktikaren kolektibizazioak ahalbidetzen duelako errepresentazio zientifikoen

bideragarritasun erreferentziala bera (hots, Latourren hitzetan: “erreferentziaren

zirkulazioa”) (Latour 1999, 99-136). Latourrek berak dioen bezala:

Lo que les interesa a los estudios de la ciencia es el hecho de que un conjunto

heterogéneo de elementos hasta entonces no relacionados comparta ahora un

destino común por el hecho de haber constituido un colectivo nuevo, y que las

palabras (...) se vuelvan verdaderas o falsas en función de lo que circule a través

de este colectivo completamente nuevo (Latour 1999, 119).

Hau da, ideia funtsezkoa da hemen mundua bera konfiguratu (hots, eraldatu)

beharra dagoela (bere aspektu epistemologiko, material, instituzional eta sozialetan) hari

buruzko ezagutzaren erreferentzia ainguratzeko. Munduari buruzko errepresentazioen

baliagarritasuna hortaz munduarekin zer egiten denarekin estu-estu loturik doa:

ezagutzak eta ekintzak eskua emanda konstituitzen dute errepresentazio posibleen

Si reformulamos en nuestros términos la concepción del “rodillo” de Pickering como una

dialéctica de resistencia y adecuación, podemos caracterizar la investigación científica como un

proceso que parte de un diagrama no-conmutativo en el que por lo tanto no coinciden los caminos

t B • r y r • t A, y cuyo objetivo es tratar de encontrar un diagrama conmutativo. De manera más

precisa, la dialéctica del rodillo consiste, en primer lugar, en reemplazar el diagrama noconmutativo

por otro en el que tanto el A-lado empírico como el B-lado simbólico se modifiquen

de manera apropiada para lograr verificar la conmutatividad de un diagrama (Ibarra eta Mormann

2000a, 34).

85 Kultura zientifikoaren hedapen hau era berean “munduaren eta gizartearen laboratorizazio” lez uler

daitekeela uste dugu (Latour 1987). Eta munduaren laboratorizazio hau era berean, arriskuaren

perspektibatik, “logika esperimentalaren alderanzketa” lez (Beck 1988, 219-229). Hau guztia zinez da

garrantzizkoa sistema sozionaturaletan bideratu inplementazioen arrisku mailak determinatzerako orduan,

hain zuzen ere arriskuaren zientzia sistema hauen portaera aurretiaz (hots, aplikatu baino lehen)

ezagutzeko gai dela baieztatzen duen printzipioan oinarritzen baita. Hala ere, behin aplikazio efektiboa

bideratzean, sistemek, proiektatutako modeloaz beste, portaera ezberdina erakutsi dezakete (Ibarra 1998),

mundu errealaren baldintzapetan konplexutasunak ez direlako murrizgarriak laborategiko espazio

kontrolatura (Radder 1986). Hots, sistema sozioteknikoak osatzen dituzten baliabide anitzen arteko

elkarrekintza planifikatu gabeek arriskuaren emergentzia ustekabekoa dakarte beraiekin. Horregatik,

kultura zientifikoaren hedapenaren baitan da arriskuaren errealitatea forma hartzen duenean. Azken

buruan, sistemen funtzionamenduaz ikasteko sistemak aplikatu egin behar badira, arriskuaren

erabakigarritasuna ez dago finkatzerik ez bada berau txertatzen den testuinguru sozionaturalaren

proiekzio efektibo osoan (ikus, gai honetarako: 4. atala).

eremu aktualizagarria. Hau da, kolektiboaren eraikigarritasun epistemologiko, material,

instituzional eta sozialak (hots, orotariko baldintza anitzek) determinatzen dute (era

irekian –hots, kontingentean– bada ere) errepresentazio posibleen eremu gauzagarria.

Mundu posibleen semantikaren terminologia erabilita, mundu posibleen akzesibilitate

erlazioak kolektiboaren bideragarritasun anitzak definituko lituzkeela esango genuke:

akzesibilitate erlazioek posiblea denaren eremua konbinagarritasun anitzaren

dimentsioarekiko erlatibizatzen dute (Elster 1978; Kamppinen 2001).

Arriskuaren konstituzioaren azterketa bete-betean zientzia praktika jarduera

anitz lez ulertzen duen ikuspegi honetatik abiatuta azter daitekeelako uste sendoa

daukagu guk gure aldetik. Izan ere, arriskuaren eraketa modu askotako agentzien

(fisiko, biologiko, ekonomiko, zientifiko, instituzional, publiko, legal) elkar-eraginetik

sortzen da. Hau da, agentzia hauen arteko elkar-eragiketa formek objektibizatzen dute

arriskua. Beste era batera esanda: arriskuari buruzko diskurtso eta praktiken zilegitasuna

era askotariko agentzia hauek osatzera iristen diren eszenategi edo “egitura

kulturalaren” (Carr eta Ibarra 2004) baitan “erabakitzen” da.

Izan ere, arriskua, jada aurreratu dugun moduan, eszenategi edo “kolektibo”

horren “osasun” egoeraren adierazle gisa uler daiteke (ikus: 3. atala). Bere eraketa

interaktibo anitzari erreparatzeak arriskuaren objektibitatearen eraikuntzan parte hartzen

duten elementuen pisua eta parte hartze mota argitzeko balio zaigu hala ere. Hots,

arriskuaren adierazlegarritasuna ez da emana eta aproblematikoa litzatekeen mehatxu

(handia edo txikia izan; hots, onargarria edo onartezina) eztabaidagabetuarena,

mehatxagarritasunaren beraren nondik-norakoak erabaki gabe lituzkeenarena baizik

(Garrety 1997, 753-754).

Hau da, beste hitzetan esatearren, arriskuak elementu anitzek osatzen duten

sarearen erlazioen egoera adierazten du, baina beti ere, bera ere era berean sare

horrexegatik eratua den bitartean. Hots, arriskua ez dago adierazle pribilegiatu lez

ulertzerik, errepresentazio sarean zirkulatzen duen seinale interpretagarri gisa baizik.

Bere adierazlegarritasuna hortaz “adierazlegarritasun eraiki” bat da; hots, ez dago

arriskua sare errepresentatzailetik ateratzerik.

Horrek ez du esan nahi edozein arrisku objektibizatu daitekeenik; azken buruan,

eszenategi edo kolektiboa osatzen duten elementuen kualitate eta harremanek mugatzen

dute posible litzatekeen arrisku markoaren finkatzea. Ez da irudikagarria (modu

errealean bederen), esate baterako, arrisku-zeroa helburutzat lukeen arriskuaren

erregulazio zientifiko-instituzional abstentzionista bat. Geure gizarteen konfigurazio

kulturalak ez luke zientzia, teknologia eta industriaren arrisku irudikagarri (eta

garrantzitsu) posible oro ekidingo lukeen jarrera sistematikorako aukerarik emango.

Konfigurazio kulturalaren baitako elementuen arteko indar egoerek eta harreman

formek mugatzen dute, hortaz, kolektiboaren arriskugarritasun (hots, ezegonkortasun)

maila. 86

Modu honetan, arriskuaren errepresentazioen objektibizazioa, anitza den

elementu kulturalen multzo interaktibotik sortzen bada ere, edozein errepresentaziok ez

du “objektibotasun kulturala” lortzeko adina indar mobilizatzailerik edukiko. Edozein

kasutan, horrek guztiak ez du esan nahi ere arriskuaren konstituzio sozionaturala

86 Izan ere, askotan egotzi izan zaio Latourren kolektiboaren (eta oro har, aktore sarearen teoriari; actornetwork

theory) azterketari, elementu anitzen sarearen konstituzio posibleen (eta ez-posibleen) atzean

aurkituko liratekeen faktore estrukturalei sorik ez egitea. Hain zuzen ere, sareen konstituzio ezberdinak

ahalbidetzen dituen indar-harremanen dimentsio “ikusezin” horrek posiblea denaren akzezibilitate

erlazioak gobernatzen ditu (ikus, esate baterako: Garrety 1997, 754-757; Vandenberghe 2002, 60-62; ikus

ere: 3.2.2.2. eta 5.2.3. atalak).

aurredeterminatua dagoenik; aitzitik, salbuespena ez baina, araua da arrisku “errealaren”

identifikazio-irakurketa posible ezberdinak (kontrajarriak) topatzea, beti ere praktika

sozionatural ezberdinen aitzinean. Hau da, arriskuak kolektiboari eragiten dion

erresistentzia era askotan errepresenta daiteke. Arriskuaren jokoak hortaz anomaliaren

errepresentazio (egokitze) anitzaren arazoa mahaigaineratzen du.

Zentzu honetan, esaten ari garenaren adibidetzat arriskuaren kudeaketarako

ezartzen ari den zuhurtasun printzipioaren emergentzia garaikidea har dezakegu;

emergentzia horrek hain zuzen ere, oraindik indarrean legokeen arriskuaren marko edo

egitura kultural tradizionalaren hegemonia arriskupean jarriko luke. Arriskuaren

trataerarako marko tradizional honek, hitz bitan, arriskuaren determinagarritasun

zientifiko-instituzionalaren premisapean antolatzen du jardun erregulatzaile osoa:

arriskuaren espazio sozioteknikoa, indarrean leudekeen mekanismo zientifiko-tekniko,

ekonomiko, legal eta politikoekin kudeagarria litzatekeen arriskuaren espazio

onargarria izango litzateke.

Zuhurtasun printzipioak, aldiz, arriskuaren dimentsio fisiko-biologiko,

ekonomiko, zientifiko, instituzional, publiko eta legalaren arteko harreman-egoera berri

bat ezartzen du. Funtsean, zuhurtasun printzipioa arriskuaren dimentsio ziurgabearen

murrizgarritasuna erlatibizatzen duen arrisku-marko berri bat egituratzen duen zera da,

ezjakintasunaren kudeaketa aurre-hartzaile zuhur instituzionalizatu bat dakarrelako

berarekin. Arrisku kontrolagarriaren instituzionalizazio funtzionalaren formek (hots,

arrisku determinagarriaren markoak) paso ematen diote, zuhurtasun printzipioaren

aitzinean, ezjakintasun sakonago bat inplikatzen duten ziurgabetasunaren kudeaketa

formei: arriskuaren mekanismo kontrolatzaileek ezjakintasun gradu handiagoa dakarten

mehatxuen prebentziora egokitzen dituzte haien funtzionamendu parametro nagusiak

(ikus: 4.2. atala).

Zuhurtasun printzipioa hortaz “arriskuaren kultura” ezberdin baten adierazle da,

zientzia-teknologia-gizartea-natura harremanen birpentsatze oso batetara garamatzalako.

Bere emergentziak, azken buruan, zientzia ezagutzaren (hots, arriskuaren ebaluaketa

zientifikoaren) arriskuaren determinaziorako gaitasun erabakitzailea ezbaian jartzen du;

hots, arriskuen determinazio zientifiko ziur batean oinarrituriko erabaki-hartze politiko

linealaren eredua krisian da hain zuzen ere determinazio horren posibilitate bera ez

delako ja jasangarria. Zuhurtasunak hain zuzen ere linealtasun teknokratiko hori

leuntzen duen parekatze funtzionala ezartzen du: erabakigarritasunaren eremuaren

hierarkizazio zientifizistari gainerako agentzia kulturalen pisu erabakitzailearen

aldarrikapena kontrajartzen dio. Arriskuaren kultura berri honetan, hortaz, aipatu kultura

osatzen duten elementu anitzen arteko harremanak zein egitekoak goitik behera dira

birpentsatuak (Rodríguez 2003).

Kultura zuhur horren baitako harreman anitzen konfigurazio bestelakoak

definitzen (objektibizatzen) du hain zuzen ere arriskuaren arriskugarritasun berria.

Arrisku determinagarriaren paradigma tradizionalaren tentsioek (hots, arrisku ez

onargarriek, edo behintzat ez-hain-onargarriek) bideratu paradigma berriaren

emergentziari tentsionamendu horien egokitze sozionaturalaren kudeaketarako erlaziosistema

eraldatua jarraitzen dio.

Halaz, eta beste behin esatearren, ikuspegi honek arriskuaren problematika era

askotarikoak (hots, anitzak) diren elementuen arteko harremanen baitan ulertzea

ahalbidetzen gaitu: arriskua zientzia praktikaren baitan osatzen den harremantze horren

adierazle bat litzateke beste edozer baino gehiago. Modu honetan, arriskua ez dugu

entitate emantzat hartuko; proposatzen ari garen ikuspegitik, arriskua zientzia praktikan

ematen diren muga eta tentsioak adieraziko lituzkeen zera funtzional bat litzateke. 87

Izaera funtzional-erlazional honek arriskuaren azterketa estrategia

erreifikazionistetik urruntzeko aukera eskaintzen digu. 88 Izan ere, arriskua domeinu

materiala eta soziala biltzen dituen funtzio bat litzateke. Domeinu arteko harremanek

asetzen dute hain zuzen ere arriskua, zeinak harremanek eratzen duten arestian

aipatutako kultura zientifikoaren hedapen gradua adieraziko lukeen. Hau da, zientzia

praktikan parte hartuko luketen elementu anitzen artean finkatu erlazioen egonkortasun

indize gisa uler dezakegu. Ikuspegi funtzional honetatik abiatuta, posible izango zaigu

agian arriskuaren inguruko eztabaidan jokoan sartzen diren elementu sozial eta

epistemologikoak integratzea.

Ikuspegi honek, era berean, arriskua hondakin aplikatibo lez ulertzetik aldentzen

gaitu, arriskua hemen integratuta baita zientzia praktikaren jardunean jazotzen den

prozesu ezagutzailean. Arriskua hortaz zientzia praktika horren osagai konstitutibo gisa

ulertzera igarotzen gara, ezagutza horrek domeinu materiala eta sozialaren gain

operatzen duen praktika horrexetatik sortzen diren harreman eta hartu-eman berriei

loturik doakien arrisku endogenoa baitarama berarekin. Arriskua modu horretan

ezagutza prozesuan bertan txertatzen da, jada azpimarratu dugun moduan jardun

horretan sor zitezkeen tentsioen adierazle gisa funtzionatuko lukeelarik.

87 Egiazki, jada Douglas eta Wildavskyk (1982) arriskuaren teoria funtzional bat plazaratu zuten beren

Risk and Culture aitzindarian. Dena dela, haien funtzionalismoa emanak leudekeen egitura kulturalen

funtzionalismo bat da. Ikuspegi funtzional-estruktural honek, hortaz, arriskuaren alderdi funtzionala

zenbait egitura kulturalen baitan ulertzen du. Egitura kultural bakoitzak, hain zuzen ere, arriskuak

biziraupen kultural-instituzionalaren diskurtso gisa erabiltzen ditu. Hots, arriskuak gizartearen funtzio

antolatzailera murrizten dira hemen. Kasu honetan, ondorioz, arriskuaren funtzionaltasun hau egitura

kultural erreifikatuen tresna gisa ulertzen da (ikus: 3.3.1. atala). Beste hitzetan esanda, substantzialismoa

bere baitan uzten duen funtzionalismo mota bat litzateke Douglas eta Wildavskyrena. Hala eta guztiz ere,

erreifikazionismo kulturalista hau albo batera utziz, posible litzateke arriskuaren ikuspegi funtzional batez

baliatzea, baina beti ere arriskuaren errealitatea osatzen duen elementu aniztasuna kontsideratuz.

88 Beste behin: arriskua naturak zein gizarteak sortua izan, funtsean bi ikuspuntuek kausak erreifikatzen

dituen izaera substantzialistako oinarri berean deskantsatuko lukete.

3. ARRISKUA ZIENTZIA, TEKNOLOGIA, NATURA

ETA GIZARTEAREN ARTEKO HARREMANEN

ADIERAZLE LEZ

Atal honetan, aurreko atalaren (i.e. 2.aren) ildoari jarraituz, eta bertan garatzera etorri

garen marko errepresentazional ulertzailearen irakasgaiak aintzat hartuta, arriskua

harreman sozionaturalen adierazletzat uler daitekeelako ideian sakonduko dugu,

arriskuaren karakterizazio teknizista edo kontsekuentzialistetatik (hots, aplikazio arazo

bati dagozkion “ondorio ezkor potentzialak”) harago, berau harreman horiei elementu

berezkoa zaiela erakutsi asmoarekin. Jardun horretan eman beharreko pausoak honako

hauek izango dira: (i) zientzia eta teknologiaren adierazle ekonomizisten

karakterizazioaren eskaintzea zein haiek dinamika zientifiko-teknologikoa ulertzerako

orduan erakusten dituzten gabezien adierazpena (3.1. atala); (ii) arriskua zientziateknologia-natura-gizartea

elementuen arteko harremanen zera konstitutiboa delaren

argudiaketa (3.2. atala); (iii) arriskua, era horretan, harreman horiexen egoeraz jarduteko

baliagarria (ezinbestekoa, egiazki) izan daitekeen adierazle gisako aurkezpena (3.3.

atala).

3.1. Zientzia eta teknologiaren merkatal balioa

Zientzia eta teknologiaren karakterizazio bikoitza egingo dugu atal honetan: alde

batetik, hauek ongizate sozioekonomikoaren ardatz gisa aurkezteko joeraren berri

emango dugu, jarduera ekonomikoa neurtzeko erabiltzen diren zientzia-teknologiaren

adierazle klasikoak azalduz (3.1.1. atala); beste alde batetik, jarduera

teknoekonomikoaren irakurketa ez hain baikorra dakarren garapen jasangarriaz arituko

gara, hain zuzen ere zentzia-teknologia eta gizartearen arteko harremanak beste modu

batera adieraz daitezkeela ikusteko (3.1.2. atala).

3.1.1. Zientzia eta teknologia garapen sozio-ekonomikoaren ardatz

Zientzia eta teknologiarekiko egungo jarrera instituzional-enpresariala ideia nagusi

batek ezaugarritzen du: berrikuntza (innovation) zientifiko eta teknologikoa da garapen

ekonomikoa lortzeko gizarte garaikideek daukaten lanabes eraginkor eta

garrantzitsuena. Ezagutzan-oinarritutako ekonomia (knowledge-based economy) honek,

hortaz, ongizate ekonomikoa eta sozialaren giltzarria ezagutza berrien sormen eta

aplikaziorako gizarteek erakusten duten ahalmenean kokatzen du (Barré 1997;

Commission of the European Communities 2003). 89

Dena den, zientzia eta teknologia ekonomiaren motortzat kontsideratzeko ideia

(eta planifikazio) jatorrizkoa jada II. Gerrate Mundialaren amaiera urtean topa

dezakegu. 1945. urtekoa dugu hain zuzen ere Vannevar Bush-ek, garaiko Amerikako

Estatu Batuetako lehendakaria zen Franklin D. Roosevelt-en eskaerari so eginez,

zientzia eta teknologiaren potentzialtasun sozio-ekonomikoak modu hobekienean

hustiatuko lituzkeen politika zientifikorako oinarri gisa baliatu ahal izango litzatekeen

diagnosi eta ebazpenerako prestatu Science: The Endless Frontier (Zientzia: amaierarik

gabeko muga) txostena (Bush 1945).

Famatu bilakatu den txosten honek zientzi ezagutza oinarrizkoan (hau da,

praktikoki bideratu gabekoan) kokatzen zuen ekonomia lehiakor eta egonkor baterako

sarbidea. Eredu lineala moduan ezagutzen den irakurketa honen arabera: (i) zientzi

ezagutza oinarrizkoak (hau da, naturaren legeen “aurkikuntza” zientifikoak) aplikazio

praktikoetara (bideratutako ezagutza eta teknologiara) garamatza; (ii) aplikazio praktiko

berri hauek, gerora, merkaturatuko diren kontsumo-produktu berrietan bilakatuko dira;

(iii) berrikuntza zientifiko-teknologikoan oinarritutako produktu hauek merkatua

dinamizatuko dute, eskaera handiagotuz eta, ondorioz, produkzioa bultzatuz eta

lanpostu berriak sortuz (eta horrela etengabean); (iv) berrikuntzan oinarritutako

espezializazio produktibo honek berez ekarriko du berarekin ongizate soziala; hau da,

eredu lineal honek merkatu-ekonomiaren garapena eta ongizate soziala sinonimotzat

kontsideratuko lituzke (Bush 1945).

Ongizate sozialerako errezetarik onena ondorioz oinarrizko zientzi ezagutzan

inbertitzea litzateke, proposatzen zaigun eredu honen arabera. Zientzi ezagutza

berritzailean datza gakoa, eta zenbat eta ezagutza handiagoa eta hobeagoa lortu, gure

bizi kalitateak gora egingo du:

El progreso científico es una clave esencial de nuestra seguridad como nación,

para mejorar nuestra salud, tener puestos de trabajo de mayor calidad, elevar el

nivel de vida y progresar culturalmente (Bush 1945, 5). 90

Antolakuntza sozialaren gakoa, hortaz, ezelako balio soziokulturaletatik salbu

aurkituko litzatekeen epistemologia garden batean aurkitzen da: munduaren ezagutza

finagoak ongizatea ziurtatuko du. Beste hitzetan esanda, zientzi ezagutzak balio politiko

estrategikoa hartzen du Bushen txosten honetan: instituzioek modu aktibo eta

planifikatu batean sustatu behar dute zientzi garapena, berau baita garapen sozialerako

giltzarria. Arazo sozialak ebazteko modurik eraginkorrena hortaz zientzian inbertitzea

litzateke, hurbilpen honen arabera.

Vannevar Bushen ereduan hortaz Estatuaren papera nagusiki oinarrizko ikerketa

bultzatzera bideratuta dago, epe motz edo ertaineko emaitzak xede dituen enpresa

pribatuak ez baitu behar adina babestu eta sustatuko, ikerketa oinarrizkoaren izaera ezkomertziala

dela-eta (Bush 1945, 18). Hala eta guztiz ere, Bushen ereduaren arabera,

potentzialki indar ikaragarria edukiko luke, ezagutza mota honek, etorkizuneko

merkatal produktuen eraketarako. Horregatik litzateke beharrezkoa Estatuak

89 Zentzu honetan, azpimarratzekoa da Europar Batasunak bere politika ekonomikoaren helburu

nagusitzat 2010. urterako Ikerketa eta Garapenari (I+G) dedikatutako gaur egungo %1,9ko Barne

Produktu Gordinaren (BPG) inbertsioa %3ko portzentaiara igotzearena duela, munduko ezagutzanoinarritutako

ekonomiarik indartsuenean bilakatzeko xedez. Aipatzekoa da inbertsio honen pisuaren bi

heren (hau da, %2a) sektore pribatuak hartuko lituzkeela bere gain (European Commission 2003).

90 Bushen txostenaren orrialde-zenbakiei egin erreferentziak erabilitako artikuluaren bertsio elektronikoari

dagozkio (ikus bibliografian).

konpromiso serioa hartzea oinarrizko ezagutzaren onuran. Ondorioz, funtzioen arteko

zedarriztapen bat emango litzateke eredu honen arabera: Estatua oinarrizko ikerketaz

arduratuko litzateke, enpresa pribatuak hartuko lukeelarik hein handi batean oinarrizko

ikerketa horretan funtsatzen den ikerketa aplikatua bultzatu eta garatzeko ardura.

Herrialde industrializatuen harreman ekonomikoen inguruko eztabaida eta

akordioetarako elkargune gisa 60. hamarkadan eratutako Ekonomia Lankidetza eta

Garapenerako Erakundeak (OECD: Organisation for Economic Co-operation and

Development) Vannevar Bushek indarrean ezarritako ildoari heldu zion produktibitate

ekonomikoarentzat zientziak duen garrantzia azpimarratzerako orduan; zientzia, goihezkuntzarekin

batera, hazkunde ekonomikoaren lorpena helburua duen faktore

produktibo oinarrizkotzat kontsideratu beharko litzateke, OECD-ren ustez, lana eta

kapitalarekin parez-pare (Elzinga eta Jamison 1995, 584).

Testuinguru politiko-ekonomiko berri horrek zientziarekiko eta honek izan

beharko lituzkeen betebeharrekiko ikuspegi berritzailea dakar berarekin. Izan ere,

Bushen txostenaren ondorenean etorritako aro berri honek zientzi praktikaren egitura

bera eraldatu egiten du. Zentzu honetan, zientziaren berezko helburu epistemikoez

(ezagutzazkoez) haraindiko helburuak (ekonomikoak, osasunezkoak, eta abar) asetzea

xede duen praktika zientifiko hau “teknozientzia” gisa deskriba dezakegu (Echeverría

2003). Echeverríarentzat, hain zuzen, teknozientzia zientziatik nagusiki bereizten duen

ezaugarri orokorra teknozientziak zientziaz egiten duen erabilera instrumentalean datza.

Erabilera instrumental honek asetu beharreko helburu (balio) pluraltasun baten logikari

jarraitzen dio: balio ekonomikoak, militarrak, politikoak... Zientzia “beste zerbaiten”

zerbitzura jartzen den zerbaitetan bilakatzen da, beti ere asetu beharreko axiologiaren

egitura definitzen duen politika zientifiko konkretu baten praktika-diseinuaren arabera.

Zientzi praktika hortaz pluralizatu egiten da, helburu zehatz batzuk asetzea xede duen

agente-aniztasun planifikatu baten baitan. 91

Zentzu honetan, modu espezifikoan arlo ekonomikoaz arduratzen den

planifikazio honen diagnosira zuzenduta beti ere, OECD-k bere egitekotzat hartu du

zientziak eta teknologiak ekonomia nazionaletan eduki eraginaz berri emango luketen

adierazle sortaren garapena, “Frascati Familia” 92 bezala ezagutua den eskuliburu

91 Dena den, Echeverríak bi teknozientzia moduren arteko bereizketa ezartzen du, beti ere Amerikako

Estatu Batuetako testuinguruan (hau da, teknozientziaren jatorrizkoarenean): lehenengo moduari

Echeverríak “makrozientzia” deitzen dio. Makrozientziaren jatorria (hots, teknozientziarena) Vannevar

Bushen txostenean aurkituko litzateke (bere forma politikoki planifikatuan behintzat). Makrozientziaren

planifikazio instrumentala oinarrizko ikerketara bideratutako diru-sarreran oinarritzen da, gizarte mota

industrializatu baten baitan. Bigarren moduari, Echeverríak “teknozientzia” deitzen dio (propioki).

Teknozientziaren instrumentalizazioa, makrozientzian ez bezala, ez du Estatua iturri nagusitzat enpresamundua

baizik, hau da, iniziatiba pribatua, eta ez izaera industrialeko gizarte baten baitan, ezagutza edo

informazioarenean baizik. Teknozientziaren hasiera 70. hamarkada bukaeran / 80.aren hasieran kokatzen

du Echeverríak, makrozientziaren finantziazio publikoak 1966-1976 urteen tartean esperimentatutako

jeitsieraren ondorenean hain zuzen. Desberdintasun hauen arabera finkatzen da bi hauen arteko

bereizketa. Hau da, teknozientzia enpresa mundua asetzera bideratuta doa nagusiki: bere helburua ez da

agian luzera industriak baliatu ditzakeen ezagutza zientifikoak produzitzea (makrozientzia), zuzenean

merkatu mundura bideratuta leudekeen ezagutzen produkzioa lortzea baizik. Hau da, ezagutza, kapital

batean bilakatzen da teknozientziaren baitan, merkatu-terminoetan esplotatu behar den zerbaitetan alegia

(berrikuntza teknologikoa delakoa). Hau hala izaki, bere finantziazio iturri nagusia, makrozientziarena ez

bezala, izaera pribatukoa da. Horregatik guztiarengatik, ez da harritzekoa Ikerketa eta Garapenari (I+G),

teknozientziaren aroan, berrikuntzaren dimentsio erabakigarri eta bereizgarria gehitu izana (I+G+b)

(Echeverría 2003, 29-36, 61-106).

92 “Frascati” Italiako herri baten izena da. Bertako Villa Falcionerin bildu ziren, 1963ko ekainean, OECDko

ordezkari talde bat eta ikerketa eta garapenaren (I+G) estatistikari buruzko zenbait aditu. Topaketa

horretatik, herrialdeen I+G-ren azterketarako erreferentziazko liburua izateaz gain “Frascati Familia”-ren

100

ildumaren bitartez. “Frascati Familia” osatzen duten eskuliburuen helburua zientziateknologia-ekonomia

harremanen berri emango lukeen diagnosi edo ebaluazioa

ahalbidetzea da, politika zientifiko baten biderapen egoki batek kontuan hartu beharko

lituzkeen faktore errelebanteenen eluzidazioa eskainiz. Hau da, xedea zientzia eta

teknologiaren errendimendu ekonomikoa neurtzea litzateke, diagnosirako adierazle

multzo bat finkatuz.

OECD-k osatu “Frascati Familia” herrialde industrializatuen politika

zientifikoen orientazio nagusi bilakatu da. Gaur egun, zientzia, teknologia eta

berrikuntzaren nazioarteko estatistika eta adierazleak “Frascati Familia”-ren

eskuliburuek finkatu arauekin bat datoz. Honakoak dira aipatu eskuliburuak:

- Frascatiko Eskuliburua (OECD 1963): Ikerketa eta Garapenera (I+G) bideratutako

diru eta giza baliabideak neurtzea du xedetzat. 93 Hau da, eskuliburu honek I+G input-ak

neurtzera dago bideratuta. I+G-k hiru ikerketa ildo barneratzen ditu bere baitan: (i)

oinarrizko ikerketa (munduari buruzko ezagutzaren erdiespenaz dihardu, bere aplikazio

edo erabilerari buruz arduratu gabe); (ii) ikerketa aplikatua (munduari buruzko

ezagutzaren erdiespenaz dihardu, baina helburu praktiko espezifiko batera bideratuta);

(iii) garapen esperimentala (lortu ezagutza edo/eta esperientzia praktikotik abiatuta,

hauek lirateke bere helburuak: material, produktu edota dispositibo berrien produkzioa;

prozesu, sistema eta zerbitzu berrien lorpena; edota jada existitzen direnen hobekuntza

nabarmena).

- BTO (Balantza Teknologikoen Ordainketak) Eskuliburua (OECD 1990): zientzi eta

teknologi ezagutzarekin harremanduta dauden nazioarteko transakzio komertzialen

neurketaren arauketaz diharduen eskuliburua dugu honakoa. Balantza teknologikoen

ordainketaren osagaiek herrialde batek testuinguru zientifiko-teknologikoan daukan pisu

ekonomikoa zein globalizazio teknologikoan duen parte hartze gradua adierazten dute.

- Osloko Eskuliburua (OECD 1992): produktu eta prozesuen teknologia berrikuntzen

neurketara bideratutako eskuliburua. Berrikuntza teknologikoaren bidean I+G input-ez

gainera kontuan hartu beharko liratekeen aspektuen garrantzia azpimarratzen duen

testua dugu honakoa. 94 Gainera, testuak berrikuntzaren izaera sistemiko eta dinamikoa

lehen eskuliburua osatzen duen Frascatiko Eskuliburuaren (OECD 1963) lehen bertsioaren prestakuntza

eta publikazioa sortu zen.

93 Frascatiko Eskuliburuan modu honetan definitzen da I+G:

Research and experimental development (R&D) comprise creative work undertaken on a

systematic basis in order to increase the stock of knowledge, including knowledge of man, culture

and society, and the use of this stock of knowledge to devise new applications (OECD 1963, 30).

Sormen lana barneratzen du hortaz I+G-k. Arazo baten ebazpena eremu jakin baten ezagutza eta

teknika ezagunen multzoaren araberakoa izatea posible ez denean egin dezakegu hitz I+G-z. Hau da,

arazoaren ebazpenak espezialistaren jarduera errutinarioa gidatzen duen ezagutza eta teknika sorta baino

zerbait gehiago (ezagutza berria) exijitzen du (cf. RICYT d.g.).

94 Osloko Eskuliburuan horrela definitzen da produktu eta prozesuen teknologia berrikuntza:

A technological product innovation is the implementation/commercialisation of a product with

improved performance characteristics such as to deliver objectively new or improved services to

the consumer. A technological process innovation is the implementation/adoption of new or

significantly improved production or delivery methods. It may involve changes in equipment,

human resources, working methods or a combination of these (OECD 1992, 9).

Berrikuntza teknologikoaren definizio honek, berrikuntza, enpresa eta merkatuaren arabera

neurtzen du. Horrek esan nahi du berrikuntzak, ezagutza unibertsoan originala izan daitekeen ezagutza eta

ikerketa batean (I+G) oinarrituta egon badaiteke ere, bestelako ezagutza-jardueretatik ere edan dezakeela.

Ez dago, ondorioz, berrikuntza eta I+G berdintzerik. Are gehiago, berrikuntzaren iturri nagusia I+G-aren

originaltasunean (ezagutza berrietan) ez dagoela dioenik ere badago (e.g. Mahdjoubi 1997): hemen,

berrikuntzaren gakoa asmakuntzan ezik diseinuan ipintzen da. Diseinuaren zentzua jada dagoenaren

(produktuak, prozesuak) berraldaketan (berdiseinaketan) datza. Indarrean dauden prozesu eta produktuen

101

azpimarratzen du, produktu eta prozesu berrien konstituzioan aktore enpresarial,

instituzional zein zientifiko-teknikoen arteko elkarrekintzek jokatzen duten paperaren

berri emanez. Berrikuntzaren interpretazio sistemiko honek garapen teknologikorako

I+G input-ek duten garrantziaz beste ematen dio harreman-sare egoki baten osaketari.

Berrikuntzaren gakoa hortaz interakziorako sare sozialen osaketan ezartzen da, eta ez

soilik eredu lineal edo kausal baten baitako asmakuntza zientifikoan (hau da, I+G-tik

eratorritako ezagutza berrian). 95 Asmakuntzatik sistemaren kontzeptura garamatzan

kontzeptzio honetan, sarea osatzen duten aktoreen arteko informazio eta ezagutzaren

distribuzio eta absortzioa klabe bilakatzen dira berrikuntza arrakastatsu baterunzgo

bidean (Sanz Menéndez 2001; Smits 2002). 96

- Patenteen Eskuliburua (OECD 1994): eskuliburu honek sektore produktiboenganako

teknologia-transferentzien neurketa patenteen erregistro internazionalaren bitartez

gauzatzeko baliabideak eskaintzen ditu.

- Canberrako Eskuliburua (OECD 1995): zientzia eta teknologiaren eremuetan lanean

dabiltzan giza baliabideen neurketa arautzen duen eskuliburua dugu honakoa. Hortaz,

ongizate sozialaren bidean, I+G-aren eremuaren parte izan gabe aurrerakuntza

industrial, nekazal eta medikuarentzat esentzialak diren produkzio, operazio, kontrol

kalitate, kudeaketa, heziketa eta bestelako interbentzio zientifiko-teknologikoen formen

berri ematea du xedetzat eskuliburu honek.

Badirudi eredu linealaren berrikuntza prozesuaren irakurketa norabide bakarreko

batetik berrikuntzaren prozesu sistemiko eta interaktibo baterako jauzia emana dagoela,

Osloko Eskuliburuak (OECD 1992) egin ekarpenari esker batez ere. Edozein kasutan,

berrikuntza prozesuaren berrirakurketa honek ez dirudi berrikuntza beraren ondorioen

gaineko analisiaren perspektiba aldatu duenik. Hau da, politika zientifikoen tendentzia

orokorra da berrikuntzaren inpaktu soziala inpaktu ekonomikoaren ondorio natural eta

automatikotzat hartzea, beti ere izaera industrial edo enpresarialeko berrikuntza

kontzeptu teknologiko batetik abiatuta. Ikuspegi hau, ondorioz, eredu linealaren

berkonbinaketarako gaitasun hau litzateke, esate baterako, Japonia zein bestelako herrialde asiarren

arrakasta ekonomikoaren arrazoia (Mahdjoubi 1997).

95 Osloko Eskuliburuaren 3. edizioa berrikuntzaren aspektu erlazional-interaktibo horretan sakontzera

dator (OECD 2005). Izan ere, testuak berrikuntzaren kontzeptu bera hedatzen du, eta bertan jada

berrikuntza ez da berrikuntza teknologikoarekin identifikatzen. Halaz, 3. edizio horrek berrikuntzaren

azterketa eta neurketa metodoak berritzen ditu, produktu eta prozesuen teknologia berrikuntzatik harago,

beste bi berrikuntza mota barne hartzen dituelako: merkaturatze berrikuntza (marketing innovation) eta

berrikuntza organizazionala (organisational innovation) (cf. Frías San Román 2006). Bi dimentsio berri

hauek, esan bezala, berrikuntzaren aspektu erlazional-interaktiboan sakontzera datoz, azpimarratzera

datozelako eragile anitzen arteko erlazio sareak. Halaz, 3. edizio horretan ematen den definizioaren

arabera:

146. An innovation is the implementation of a new or significantly improved product (good or

service), or process, a new marketing method, or a new organisational method in business

practices, workplace organization or external relations.

147. This broad definition of an innovation encompasses a wide range of possible innovations.

An innovation can be more narrowly categorised as the implementation of one or more types of

innovations, for instance product and process innovations. This narrower definition of product

and process innovations can be related to the definition of technological product and process

innovation used in the second [and the first] edition of the Oslo Manual (OECD 2005, 46).

96 Enpresa-Unibertsitatea-Estatua hirukotearen koordinazioa helburu duen ikuspegi sistemiko honek eredu

linealak berrikuntzaz duen norabide bakarreko harreman-mota kausalista ezbaian jartzen du nabarmen

(Sábato eta Botana 1968). Gure testuinguruan, eredu sistemiko eta interaktibo honen adibidetzat har

dezakegu Euskal Autonomia Erkidegoko Zientzia, Teknologia eta Berrikuntzarako Plana 2001-2004

(Eusko Jaurlaritza 2001). Erkidegoko plan honek sistema sozialarekiko orekatua litzatekeen

berrikuntzaren planifikazioa eskaintzen digu, enpresen, administrazioaren eta, oro har, gizartearen

demanda erreal eta efektiboak kontutan hartuko lituzkeena.

102

jarraipen gisa interpreta daiteke, berrikuntza teknologikoak –ereduaren azken fasea

litzatekeena– hazkunde ekonomikoa produzitzen duelako eta, honek, era berean,

zuzenean garapen sozialera garamatzalako. Ezaugarri honi dagokionean, behintzat,

badirudi eredu linealak indarrean jarraitzen duela (Fernández Polcuch 1999, 14-15).

Berrikuntzaren kontzeptu instituzionalak aurrerapenaren erreferentzia marko

nagusitzat merkatua hartzen du. Hau da, eskaintza zientifiko-teknologikoaren baliabide

indarketa enpresen lehiakortasun produktiboa handitu eta hobetzeko zein enpresa

berrien sorketa ahalbidetzeko azken helburuarekin egina da (ikus, esate baterako: Eusko

Jaurlaritza 2001, 61-79). Horregatik, ingurugiroaren edota hain nabarmenak eta

neurgarriak ez diren beste zenbait aspekturen kontsiderazioa bigarren maila batean

mugitzen da. Ongizate soziala soilik merkatu-terminoetan ulertzeak produkziokontsumo

unibertsoa definitzen duen merkatutik at geratzen diren dimentsio sozial eta

naturalak ahaztea dakar berarekin. Hau da, merkatura zuzendutako berrikuntza

produktiboak nagusiki (eta definizioz) eskuragarritasun boterea duen gizarte sektorearen

demandak asetzera bideratuta daude, zientzia eta teknologiaren arazo-ebazpenerako

gaitasuna dagoeneko bizi-maila altua dutenen estandarretara zuzenduta dagoelarik

(Sarewitz 1996, 117-140). Merkatuaren arduratik at geratzen diren behar eta helburu

gizatiarrek ez dute erantzun egokirik aurkituko. Hau da, I+G ez zaie haiei zuzenduko.

Sarewitzen hitzetan:

(...) the direct positive impacts of R&D activities on quality of life may tend to

become more marginal with time, as science and technology increasingly

contribute to superfluity and excess rather than fundamental human welfare

(Sarewitz 1996, 131).

Berrikuntza, jada bizi maila duina duenari zuzendutako zerbaitetan bilakatzen da

horrenbestez:

(...) the symbiosis of science, technology, and the marketplace may skew the

R&D agenda away from society’s most urgent problems and toward the

relatively less compelling needs of those who have already achieve a decent

standard of living (Sarewitz 1996, 139-140).

Demanda merkatuari berdintzen bazaio, merkatu-baliorik gabeko behar sozialak

alboratu egiten dira (Estebanez 1997). Estatua-Enpresa-Unibertsitatea hirukoteak

definitutako berrikuntza prozesuak leku egin behar dio gizarte zibilaren parte hartzeari.

Azken buruan, berrikuntzaren politika zientifiko tradizionalek gizarte zibilarenak omen

liratekeen interesak merkatu-legearen logikaren barruan kokatzen den egitura estatalera

murrizten dituzte (Buesa et al 2001). Zentzu honetan, zientzia, teknologia eta

berrikuntzarako adierazle sozialen garapenaren beharra azpimarratu duten azterketek

garapen zientifiko-teknologikoaren zein beraren diagnosia arautuko lukeen adierazleen

osaketan gizarte zibilak zuzenean jokatu beharko lukeen papera agerian jarri izan dute

(Ibarra eta Rengifo 2002; López Cerezo eta Luján 2002). Hau da, azken buruan, termino

enpresarial eta ekonomizista hertsietan ulertutako garapen eredua nolabait

birdefinitzeko aukera bera da mahaigaineratzen dena. Zentzu honetan, eztabaida horren

baitan ulertu beharra dago azken bi hamarkadetan indarra hartu duen “garapen

jasangarria”-ren emergentzia operatibo instituzionala.

3.1.2. Garapen jasangarriaren emergentzia eta irismena

Bueltaka darabilgun merkatu legera lotutako berrikuntza kontzeptu honek, hazkunde

ekonomikoa eta aurrerapena berdintzen dituen bere ekuazioarekin, aurre egin behar die

merkatuaren dinamika bera zalantzan jartzen duten ikuspegiei. Azken buruan, mugarik

103

gabeko hazkunde ekonomikoan oinarritutako merkatu dinamika honek ez ditu oinarrian

produkzio eta kontsumo indizeak ezbaian jartzen (Sarewitz 1996, 97-115). Egoera

honen aurrean, hazkunde eredu honen neurketarako bestelako adierazleak martxan jarri

dituztenik ere badaude: Mathis Wackernagel eta William Rees-ek, esate baterako,

“aztarna ekologikoa” izeneko kontzeptua garatu dute ingurugiro adierazle lez

(Wackernagel eta Rees 1996). Baina adierazle hau ez da besterik gabe ingurugiroaren

egoera neurtzeko zera bat, garapen zientifiko-teknologikoan oinarritutako esplotazio eta

produkzioak ahalbidetu kontsumo ohitura eta tendentziak neurtzen dituen hurbilpen bat

baizik.

Aztarna ekologikoa, Wackernagel eta Reesen arabera, gizakiak bere bizitza

ereduaren arabera dituen behar material eta energetikoak asetzeko erabiltzen duen lur

eta ur eremu produktiboa da. Ikerlari hauentzat, gizaki bakoitzari, bataz beste, 1,7

hektarea lur (eta ur) dagozkio. Hau da: jasangarritasun ekologikoa bermatzeko modu

bakarra gizaki bakoitza 1,7 hektareako aztarna ekologikora egokitzea litzateke.

“Errealitatea” ordea bestelakoa da, ikertzaile hauen arabera gizaki bakoitza 2,3

hektareako aztarna ekologikoaz baliatuko bailitzateke (hau da, munduko ekosistemen

jasate ahalmena %30ean gaindituz) (Wackernagel eta Rees 1996). Baina bataz

bestekoez ari garenez, kontuan hartu behar dugu kontsumo indize hau ez dela

homogeneoa, azken hogeitabost urtetan sei alditan handiagotu den kontsumo indizea

munduko herrialde industrializatuetan kontzentratzen baita: munduan kontsumitzen

denaren %75a munduko herrialde industrializatuenetako biztanleek (munduko

biztanleriaren %20ak) kontsumitzen dute, haien gurasoek kontsumitzen zuten janari,

energi, ur, garraio, erregai eta mineral kopurua sei alditan biderkatuz (cf. Beck 1999,

6). 97

Jasangaiztasun ekologiko honek azken hamarkadan zehar instituzio zientifikopolitikoek

garapen jasangarriaren lorpen bidean eman pausoen eraginkortasuna

ezbaian jarriko luke. Garapen jasangarriaren kontzeptua, lehen aldiz, Nazio Batuen

Erakundearen Ingurugiro eta Garapen Komisioak (WCED: World Commission on

Environment and Development) 1987. urtean kaleratutako Our Common Future (Gure

etorkizun komuna, “Brundtland Report” 98 bezala ere ezagutua) txostenean topa

dezakegu (WCED 1987). Funtsean, garapen jasangarriak garapen ekonomikoa eta

ingurune naturalaren kontserbazioa bateragarri egitearen beharra azpimarratzen du. Bere

97 Wackernagel eta Rees-en (1996) terminoetan esatearren, estatubatuar bati 10 hektarea badagozkio,

etiopiar bati 0,7. Munduko herrialde guztiek estatubatuarren eredua bereganatuz gero, geurea bezalako

lauzpabost planeta beharko genituzkeen gure behar kontsumistak asetzeko. Egoera honek herrialde

azpigaratuen garapen ereduari buruzko eztabaida pizten du, arazoa ez bailitzateke jada herrialde

industrializatuen garapen mailetara nola iritsi, garapen posible horren ondorio anbientalen irudikapenak

planteatu eszenatoki anbientalaren gaineko eredu berriak birpentsatzeko legokeen beharra baizik. Arocena

eta Sutz-en esanetan:

(...) un cuestionamiento más integral de la noción de que el desarrollo consiste esencialmente en

tratar de alcanzar a los países “centrales” surgió al constatarse que la generalización de las pautas

de producción y consumo de tales países es lisa y llanamente insustentable. Si sólo China –un

quinto de la población mundial– llega a tener niveles de contaminación y uso de recursos

naturales similares a los actuales del Norte –menos de un quinto de la población total–, la

situación ambiental sería catastrófica. (...)

(...) el desarrollo (...) implica cambios no sólo en la producción y en la tecnología sino también en

las instituciones sociales, económicas y políticas, así como en las pautas de desarrollo humano

(Arocena eta Sutz 2003, 197).

Globalizazio kontsumistaren tentsio honek ezbaian jartzen du, nabarmen, nagusiki zientzia eta

teknologiaren berrikuntza soiletan oinarritzen den garapen eredua.

98 Garai haietan, Nazio Batuen Erakundearen Ingurugiro eta Garapen Komisioaren buru, Norvegiako

Lehen Ministroa zen Gro Harlem Brundtland genuen. Hortik datorkio txostenari “Brundtland Report”

ezizena.

104

kontzeptualizazio zehatzak, dena den, gizakiak bere beharrak, beti ere, etorkizuneko

belaunaldien beharren asetzea arriskuan jarriko ez lukeen garapen (naturaren

hustiakuntza) baten bitartez asetu beharko lituzkeela dio (WCED 1987, 43).

Aipatu beharra dago txosten hau izan zela, bost urte beranduago, 1992garren

urtean hain zuzen ere, Rio de Janeiron izandako Ingurugiroa eta Garapenari buruzko

Nazio Batuen Batzarraren (UNCED: United Nations Conference on Environment and

Development) jazoerarako pizgarri nagusia. Batzarrean, NBE-k prestatutako Agenda 21

delakoa eztabaidatu zen. 400 orrialdetik gorako dokumentu hau garapen jasangarriaren

kontzeptuaren inguruan eratu zen (UNCED 1992). Garapen jasangarriak, dokumentu

honetan, bateragarri bilakatzen ditu ingurugiro kontserbazioa eta garapen industriala.

“Bizi kalitatea” kontzeptuaren erabilera erretoriko konstantea, esaterako, ingurugiroaren

babeserako funtsezko neurriak (i.e. hertsatzaileagoak liratekeenak: English 2004, 144-

145) kontsideraziotik at utziz, 99 zientziak eta teknologiak ahalbidetu kontsumismoa eta

kontsumoa sustatzen dituen jarrera baten adierazletzat uler daiteke (Meister eta Japp

1998). Garapenaren jasangarritasuna, ondorioz, nagusiki arazo tekniko gisa zaigu

aurkeztua.

Agenda politiko-zientifikoan barneratua izan den “garapen jasangarria”

kontzeptua hortaz beti ere jokoan eta indarrean dauden interes instituzional eta

ekonomikoen araberako irakurketa izango du. Kontzeptuaren semantika eta pragmatika,

ondorioz, indarrean dagoen ingurugiro politika instituzionalen norabideak

determinatuko ditu. Zentzu honetan, garapen jasangarriaren nondik-norakoak

modernizazio ekologikoa deritzon marko kontzeptual-praktikoak finkatzen duela baiezta

dezakegu (Hajer 1995, 24-41). Azken bi hamarkadaz geroztik ingurugiroaren kudeatze

instituzionala bideratuko lukeen pentsamendu eta ekintza politikoaren marko honek ez

du gizarte dinamikaren egitura-aldaketarik bultzatzen. Hau da, garapen teknoindustrialaren

ondorioz sortutako ingurugiro arazoen tratamendu egokitzat

kontsideratzen ditu ingurugiroarekiko harremanak arautzen dituen modu-eredu

modernista eta teknokratikotik eratorri tresna tekniko-instituzionalak: eraginkortasuna,

berrikuntza teknologikoa, kudeaketa tekno-zientifikoa, eta abar. Alegia, hurbilpen eta

trataera-mota honek ez du ezertarako sistema ekonomiko kapitalistari berezkoa zaion

ezaugarri kutsagarri eta xahutzailea ezbaian jartzen (Hajer 1995, 32). Egilearen beraren

hitzetan:

(...) ecological modernization straightforwardly rejects the anti-modern

sentiments that were often found in the critical discourse of social movements.

It is a policy strategy that is based on a fundamental belief in progress and the

problem-solving capacity of modern techniques and skills of social engineering.

Contrary to the radical environmental movement that put the issue on the

agenda in the 1970s, environmental degradation is no longer conceptualised as

an anomaly of modernity. There is a renewed belief in the possibility of mastery

and control, drawing on modernist policy instruments such as expert systems

and science (Hajer 1995, 33).

99 Zentzu horretan, lurraren (ustezko) beroketaren erantzule diren gas kutsakorren murrizketarako

nazioarteko ahalegina, arazoari aurre egiteko saiakera autoritarioago lez interpreta daiteke. Hala ere,

Kyotoko Protokoloa eratu duen nazioarteko plataforma zientifiko-politikoak ezin izan du planetako

kutsaitzaile handiena (Amerikako Estatu Batuak) ahalegin horretan konprometitu, eta gainera

proposatutako neurrien (ustezko) eraginkortasunaren irismena minimizatu egin du, isurketa kutsatzaileen

topeak merkatu mekanismoen sarreraren arabera erlatibizatu dituelako. Horrenbestez, English-ek dioen

eran:

(...) the apparent hope is that ultimately, a sustainable and just world can be obtained through

enlightenment, voluntary lifestyle changes, and attractive alternatives (e.g., “green” products and

readily available family planning services), rather than through coercion (English 2004, 145).

105

Krisi ekologikoa ez da, hortaz, sistema goitik behera ezbaian jartzen duen akats

gisa ikusten eta tratatzen, sistema beraren baliabide tekno-instituzionalak baliatuz

bideratu daitekeen arazo adbentizio lez baizik. 100 Garapen jasangarriaren kudeaketa, era

horretan, gure gizarteetan indarrean diren asuntzio tekno-ekonomikoak asetzera

bideratua da (Dovers eta Handmer 1993).

Horrek guztiak agerian jartzen du zientzia eta teknologiari buruzko diagnosi

posible ezberdinak egon daitezkeela, kontuan hartu beharreko arazoen nondik-norakoen

konstituzioa bera emana ez dagoelako. Gure kasu honetan, modernizazio ekologikoaren

diskurtsoak ingurugiroaren gaineko konflikto garaikidean jokoan dauden errealitate

fisiko eta sozialei esanahia esleituko liekeen ideia, kontzeptu eta kategorizazio multzo

bat eskaintzen digu (Hajer 1995, 65). “Errealitatea” irakurtzeko modu bat litzateke,

baina ez bakarra. Orain arte ikusitakoarengatik, zientzia, teknologia eta berrikuntza

sistemaren optimizaziorako marko instituzionala modernizazio ekologikoaren eredu

honen barruan eroriko liratekeen ezaugarrien jabe litzateke.

Ondorioz, garapen eredua funtsean ezbaian jartzen ez duten planteamendu eta

estrategia instituzionalen aurrean aurkitzen gara, garapen jasangarriak izan dezakeen

irismen maila, hain zuzen, eredu honen araberakoa izango delarik (esaten ari garenaren

adibidetzat, ikus: Commission of the European Communities 2003). Zientzia eta

teknologiaren garapen problematiko aktual eta potentzialak (hau da, arriskuak) modu

egoki batean kontrolatu eta kudeatu daitezkeelako uste eta konpromisoan oinarritutako

jarrera baten isla dugu ahotan darabilgun hurbilpen instituzional hau.

Orain artean garapen tekno-ekomikoaz eta garapen honen balorazioaz jardun

gara. Ikusi dugun moduan, esparru instituzionalak garapenaren aspektu ilunak bere

egoera neurtzeko nagusi diren irizpide ekonomiko-produktiboen menpe kokatzen ditu.

Sistemaren akatsak sistema beraren egitura mantenduz konpon daitezke, ikuspegi honen

arabera. Hau da, sistemaren funtzionamendu premisak ukituko ez lituzkeen

berrantolaketa bat nahikoa litzateke aspektu ilun horiek kontrolpean mantentzeko.

Jarraian ordea, aipatu ikuspegi honi kontrajartzen zaion azterketa ildo bati

helduko diogu, Ulrich Beck-en arriskuaren gizartearen teoria soziologikotik abiatuta

(Beck 1986). Zergatik bada? Nagusiki, arriskuaren inguruko Becken teoria honek

ezbaian jartzen duelako garapen zientifiko-teknologikoari lotutako arazoen (arriskuen)

kontrol instituzional-teknikoaren forma tradizionalen eraginkortasuna. Becken

100 Hau horrela izaki, produkziorako zein hondakin trataerarako berrikuntza teknologiko aurreratuenak

aplikatuta ere, gaur egungo produkzio eta kontsumo indizeekin nolabait ere sostengarria izan daitekeen

garapena lortzerik badagoen zalantzan jartzen duenik ere badago. Brian Wynne-k hala azaltzen du

jasangarritasunaren bidean berrikuntzaren kulturak edukiko lituzkeen eraginkortasun gabeziak:

El enfoque técnico habitual acerca de la producción limpia plantea una pregunta general: ¿cómo

podemos mejorar la eficacia de nuestros procesos industriales en términos del uso de recursos y la

producción de residuos? Una pregunta mucho más compleja y amplia es la de si son viables

futuros ambientalmente sostenibles, incluso suponiendo que se impongan de manera universal los

sistemas de producción más eficientes. ¿No es posible que el consumo y la producción crecientes

simplemente se traguen los avances que puedan proporcionar las utopías técnicas imaginadas? Es

asombroso de qué manera tan efectiva logran los discursos sobre política ambiental aislar la

cuestión técnica de una producción limpia de las dimensiones sociales, aunque igualmente

materiales, del creciente uso de recursos y generación de residuos (incluyendo los productos de

desecho).

¿De qué modo proporcionamos conocimiento autorizado para definir hasta qué punto debemos

imponer una mayor eficacia de los procesos y un mejor rediseño de productos (tanto en el uso de

recursos como en la generación de residuos), por no hablar de en qué medida controlar los

procesos culturales de producción y consumo? (Wynne 1992a, 161-162).

Kontsumo-gizartearen dinamika eta ohiturak eraldatzea (berrikuntza soziala litzatekeena) beti

izango da, zalantzarik gabe, eraginkortasun teknikoaren bilaketa bidean planifikatutako interbentzio

instituzionalak diseinatzea baino askoz ere zailagoa.

106

“arriskuaren gizartea” onargarritasun maila gainezkatzen duten arriskuak sortzen dituen

gizartea da (hau da, gizarte jasangaitza da). 101 Gizarte honek auto-sortutako arriskuak

sistemaren oinarri instituzionalen konfigurazioaren ezaugarri berezkoak dira. Hortaz,

sistemaren parametro nagusiak aldatzea beharrezkoa da arriskuaren kontrol eta

kudeaketa onargarri bat lortu ahal izateko. Hau da, taktika aldatzearekin ez da nahikoa;

goitik behera aldatu beharra daude joko-arauak.

3.2. Arriskuaren balio konstitutiboa zientzia eta teknologian

Hemen, alde batetik “arriskuaren gizartea”-ren tesiari helduko diogu gure ustetan hura

ezaugarritzen duen aspektu funtsezkoa azpimarratzeko: arriskua konstitutiboa zaiela

gure gizartearen dinamika oinarrizkoei, eta hortaz ez dagoela dinamika horiei heltzea

besterik berau zehaztu eta tratatzeko (3.2.1. atala). Bestetik, instituzio adituen aldetik

arriskua ikuspegi kasuistikoa erabiliz heltzeko dagoen joerari erreparatuko diogu, eta

joera hori, “arriskuaren gizartea”-z egin gure irakurketatik abiatuta, gainditzen edo,

osatzen behintzat, saiatuko gara, arriskuarena zientzia-teknologiaren inpaktu zehaztu

edo lokalizatua gainditzen duen fenomenoa dela argudiatzeko: gure gizarte

teknozientifikatuen berezko karakteristika ezaugarritzaile fundamentala alegia (3.2.2.

atala).

3.2.1. Arriskuaren gizartea

Becken “arriskuaren gizartea” arriskuaren arabera artikulatzen den gizartea da. Gizarte

mota hau funtsezko trantsizio baten emaitza gisa ulertzen du Beckek: gizarte

industrialaren dinamika zuzentzen zuen ondasunaren produkzio logikak

(aberastasunaren banaketarekin zerikusia duten arazoek definitua: soldata, segurantza

soziala, eta abar) arriskuaren produkzio logikari eman dio paso. Hau da, eta zehatzago

esatearren, gizarte mota honen funtzionamendua arautzen duten arazo nagusiek

arriskuen produkzio, definizio eta banaketarekin dute zerikusia (Beck 1986, 19, 25). 102

Arriskuaren gizarte hau krisian dagoen gizarte bat da. Krisiaren eragileak, era

berean, gizarteak berak sortutako arrisku tekno-zientifikoak dira, gizartea ez baita gai

auto-sortutako arrisku horiei erantzun egokirik emateko. Krisiaren eragile diren arrisku

hauen ezaugarri nagusiak honako biak dira (Beck 1986, 28): (i) gizarte industrial

modernoaren produktu dira, eta haienganako ardura sistema berari dagokio; hau da:

mehatxua ez dago giza agentziatik (zientzia-teknologia-industria) harago aurkitzerik

(hau da, kanpo indarretan –natura–), 103 sistema beraren funtzionamendu normaldua

101 Honekin ez dugu aditzera eman nahi arriskuaren onargarritasun maila neurtuko lukeen estandar

unibertsalik dagoenik. Arrisku baten onargarritasunaren determinazioa ez da automatikoki jazotzen den

zerbait. Aitzitik, aspektu-aniztasun batek konfiguratzen du arrisku onargarria, kontutan hartu beharreko

dimentsioak ugariak direlarik: soziokulturala, teknikoa, psikologikoa, politikoa, ekonomikoa. Hau da,

arrisku onargarria konbentzio heterogeneo baten emaitza litzateke (Fischhoff et al 1981).

102 Hala ere, ez dago hain argi ondasunen eta gaitzen (arriskuen) banaketaren arazoek funtsean konflikto

sozial ezberdinak planteatzen dituztenik. Bi arrazoi leudeke bi arazo mota hauek txanpon beraren bi alde

direla baieztatzeko (López Cerezo eta Luján 2000, 25-26): (i) arriskuen gaineko konflikto sozialak, hein

batean, arriskuen konpentsazioaren inguruko konflikto gisa uler daitezke; hau da, ondasunen banaketari

buruzko konflikto lez; (ii) mendebaldeko Europa ongizatearen gizarte bilakatzera bultzatu duten

ondasunen gaineko konfliktoak gizarte garaikideei berezkoak zaizkien arrisku eta ziurgabetasunei aurre

egitearen kostuen gaineko konflikto lez uler daitezke.

103 Giddens-ek “arrisku manufakturatua” kontzeptua erabiltzen du (Giddens 1999, 33-48) giza agentziari

dagozkion arriskuak karakterizatzeko, sorburua naturan (hots, giza agentziaren erabaki-eremutatik at)

107

arautzen duten koordenada instituzionaletan (zientzia, ekonomia, politika, zuzenbidea)

baizik; 104 (ii) garapen zientifiko-teknologiko moderno industrialaren arriskuek izaera

globala dute, ez baitute inolako mugarik errespetatzen (Estatuak, klase sozialak,

espezieak, belaunaldiak); beraien deuseztatze (auto-deuseztatze) ahalmena gizadiak bere

historian ezagutu duen handiena da (mehatxu nuklear, kimiko, biologikoa). Arriskuen

potentzialtasun negatiboak hortaz zuzen-zuzenean eragiten die sistema beraren oinarriei,

haien emaitza lez baitira ulertuak.

Arrisku hauek eragin krisi hau, era berean, gizarte industriala osatzen duten

instituzio nagusiek (zientzia, ekonomia, politika, zuzenbidea) auto-sortutako arrisku

horiexek kontrolatzeko erakutsi gabeziaren emaitza litzateke: (i) zientziaren aurretiazko

segurtasun produkzioak kale egiten du etorkizuneko arriskuen iragarpen eta kontrol

teknikoan (e.g. Txernobil) (Beck 1986, 35-36, 64-66, 72-78) (ikus: 4.1. atala); (ii)

garapen produktibista itsuarekiko konpromiso haustezina duen ekonomiak merkatuaren

euskarri (hau da, produkzio-iturri) den ingurune naturalaren auto-deuseztapen

progresiboan dauka etsairik zitalena (jarduera ekonomikoaren euskarri izanik ere,

jarduera horrexetatik eratorritako baliabide anbientalen agortze eta kontaminazioaz ari

gara) (Beck 1986, 43-45); 105 (iii) politikaren legitimazioak (legitimazio ezak)

zientziaren segurtasun produkzioaren ahultasunetik edaten du: bere autonomia ezak

arriskuei aurre egin ezinik eta garapen tekno-ekonomikoaren zerbitzura aurkitzen den

zientzia indarge batekiko dependentzia batean gauzatzen da (Beck 1986, 54-55, 66-68,

85-88, 237-247); (iv) zuzenbidearen dimentsioak arriskuen legitimatzaile gisa

funtzionatzen du, ardura-esleipenaren iturri kausal jatorrizkoaren exijentzia legalak,

kontaminazioaren “negozioan” batera (sinergian) agertzen diren sorburu arriskutsuen

errealitateari sorik egin gabe, arriskuaren kontrol asistematikoa (atzemaezina dena)

gailentzen duelako (Beck 1986, 38-39, 69-71, 74-75).

Beckek egoera hau “antolatutako arduragabetasuna” kontzeptuaren bitartez

islatu du (Beck 1988). Jokaera instituzional hau arduragabea da ez delako gai garapen

tekno-industrialaren arriskuak aurresan eta kontrolatzeko; eta arduragabetasun hau

antolatutako arduragabetasun bat da berez normala den funtzionamendu-mota

luketen “kanpo arriskuei” kontrajarriz. Manufakturatutako edo auto-sortutako arrisku hauek ezagutzaren

produktu dira, hau da, gizarte industrial modernoaren proiektu razionalizatzailearen emaitza zuzena.

Zentzu honetan, arriskua aurrera begira doan eta lotura tradizionalak ahaztu dituen gizarte baten ezaugarri

funtsezkoa litzateke. Luhmann-ek ere (1991), Giddens-en ildo beretik doa arriskuaren izaera erabakihartzearen

dimentsioarekin lotzerakoan. Hau da, arriskua (risk) perilatik (danger) bereiziko lukeena,

lehenengoa funtzionalki bereizitutako antolakuntza sozialaren erabaki-hartze eremuen produktua

litzatekeela da. Perila, aldiz, naturan izango luke sorburua. Arriskua, hortaz, etorkizuna “arrisku” gisa

(esparru probabilizatu gisa) tematizatzen duen dimentsioa litzateke. Arriskuaren garrantzia mundu

modernoan ez zaio hortaz objektiboki lazgarriagoa zatekeen zerari, munduaren agentzializazioari

(diferentziazio funtzionala) baizik. Metanarratiba ororen disoluzio moderno industrialak giza agentziari

esleitu dio protagonismoa, erabaki-hartzearen eremuaren hedapenak berarekin dakarren

kontingentziarekin.

104 Normaltasuna azpimarratzearen bitartez agerian jartzen da sistema moderno instituzionalari berezkoa

zaion dimentsioa dela arriskuarena. Becken arriskuaren izaera konstitutibo-normalaren ikerketak

antzekotasun nabaria dauka James Perrow soziologo estatubatuarrak bi urte lehenago “arrisku normalei”

buruz garatu teoriarekin (Perrow 1984). Hemen, Perrowek arriskuaren izaera normala azpimarratu zuen,

baina kasu honetan ez sistema sozial oso baten testuinguruan, sistema tekniko-organizazionalen kasurako

baizik (ikus: 4.1.2.1. atala).

105 Puntu honek, agian beste edozeinek baino hobeto, arriskuaren gizartea naturaren deuseztapenarena ez

dela nabarmenki adierazten du. Hau da, arriskuaren gizarteak ez du desoreka ekologikoa arazotzat, natura

“barneratu” –industrialki instituzionalizatu– duen gizarte mota baizik. Arazoa ez datza hortaz ustezko

natura “birjin” baten desintegrazioan, gizarte industrialak “gizatiartu” duen naturaren (hots,

ingurugiroaren) hustiaketa irreflexiboan baino (Beck 1986, 29-30, 89-92). Krisia, hortaz, naturala izan

beharrean, zuzen-zuzenean politiko-ekonomikoa da.

108

instituzional bati jarraitzen diolako. Hau da, arduragabetasuna ez da sistemaren

funtzionamendu-parametroen arabera egin beharko ez litzatekeen zerbait egiteagatik

sortzen, sistemaren funtzionamendu beraren premisa oinarrizkoen araberako ardurahartze

baten baitan erortzen den kontrol-moduari zintzoki jarraitzen zaiolako baizik.

Arazoa hortaz arriskuek azpiak janak dituen egitura instituzional zaharkitu

batean datza: arrisku zientifiko-teknologikoen emergentzia industrialak modernitate

industrial horrexen oinarri diren instituzioen eraginkortasun eta baliozkotasunarekin

amaitu du. Arriskuaren gizartea ez da hortaz iraultza edo haustura batetik eratorritako

gizarte mota bat, normaltasunaren eta arrakastaren aitzinean barrenak usteldu

zaizkiona baizik. Sistemaren funtzionamendu “zuzenak” sortu du arriskuaren gizartea.

Hau da, arriskuaren gizartearena arrakastaz hil den gizarte baten istorioa da (Beck 1986,

17; 1994a, 14).

Modernitate industrialaren etsairik zitalena ondorioz modernitate industriala bera

da: bere garapena, arrakasta bera. Modernitatea da bere aurkari propioa. Eta zentzu

honetan ulertu behar zaio Becki berak ahotan darabilen modernitate erreflexiboaren

nozioa. Izan ere, Beckek bi modernitate klase bereizten ditu: modernitate sinplea eta

modernitate erreflexiboa. Modernitate sinplea tradizioaren modernizazioa da;

modernizazio erreflexiboa aldiz modernitate berarena, hau da, modernitate

industrialarena (ikus, oro har: Beck 1994a; 1994b). Gakoa ez datza orain hortaz egitura

tradizionalen disoluzio modernoan (egitura sozio-erlijiosoekiko giza agentziaren

liberazioa eta narratiba indibidualaren auto-konfigurazioa, naturaren dominazio

zientifiko-teknologikoaren hedapen instituzionalizatua, harreman sozialen arauketaforma

narratiboen gainbehera, eta abar). Arriskuaren gizartean, ondorioz, birpentsatu

beharra dagoena ez da bestea, norberaren razionalitate instituzionalaren formak baizik:

(...) ya no se trata (o ya no exclusivamente) del aprovechamiento de la

naturaleza, del desprendimiento del ser humano respecto de obligaciones

tradicionales, sino que se trata también y esencialmente de problemas que son

consecuencia del desarrollo técnico-económico mismo. El proceso de

modernización se vuelve reflexivo, se toma a sí mismo como tema y problema

(Beck 1986, 26).

Hau da, jokoan dagoena gizarte industrialaren funts instituzional bera da.

Beckek berriro:

La modernización en las vías de la sociedad industrial es sustituida por una

modernización de las premisas de la sociedad industrial (...) (Beck 1986, 17).

Modernitate erreflexiboaren nozioak auto-konfrontazio egoera baten berri

ematen du ondorioz. Hau da, modernitate erreflexiboaren “erreflexibo” kontzeptuak ez

du, lehen instantzia batean bederen, erreflexioa hausnarketaren zentzuan islatzen,

konfrontazioarenean baizik (ingelesez, desberdintasuna “reflexive” –“autokonfrontazioa”

Beckengan– eta “reflexion”-en –hausnarketa– artekoa litzateke). Hau da,

arriskuaren gizartea ez da hausnarketa kontzientearen emaitza, modernitate

industrialaren dinamikatik eratorri ondorio ez-intentzionalen (arriskuen) efektu

deuseztatzaileena baizik (Beck 1994a, 13-27; 1994b, 211-214). 106 Gizarte industrialaren

106 Zentzu honetan, Becken teoria Anthony Giddens-en modernitatearen erreflexibotasunari buruzko

kontzeptualizaziotik nahiko modu nabarmenean bereizten da. Izan ere, Beckengan, modernitate berri

batera garamatzan aldaketa sozio-instituzionala ez da, Giddensen kasuan gertatu bezala, ezagutza

adituaren produkzio, zirkulazio eta distribuziotik eratortzen (Giddens 1990; 1994), baizik eta ezagutzaezatik;

hau da: garapen zientifiko-teknologikoaren ondorio ez-intentzional eta ez-aurreratuetatik (Beck

1986). Hau horrela izanik, egia da ere agian zuzenagoa litzatekeela aldaketa instituzionalaren gakotzat

arriskua baino, berarekin ziurtasun-eza handiagoa dakarren ziurgabetasuna kontsideratzea (ikus: 4.1. eta

109

garapen eredu teknokratikoak probokatu du arriskuaren gizartea. Hau da, arriskuaren

gizartea ez da hautabide bat, modernizazio industrialaren ondorio ez-desiatu bat baizik.

Hausnarketa eza, ikuspegi honen arabera, hausnarketa beraren aukerarako baldintza

beharrezkoa da (baina ez-nahikoa):

(...) “modernización reflexiva” significa autoconfrontación con aquellos efectos

de la sociedad del riesgo que no pueden ser tratados y asimilados dentro del

sistema de la sociedad industrial, en tanto que medidos por los estándares

institucionalizados de esta última. El hecho de que esta misma constelación

pueda posteriormente, en una segunda fase, convertirse a su vez en objeto de

reflexión (pública, política y científica) no debe velar el mecanismo no

reflexionado, casi autónomo de la transición: es precisamente la abstracción lo

que produce la sociedad del riesgo y le confiere realidad (Beck 1994a, 19).

Auto-sortutako arriskuekiko garapen tekno-industrialak erakutsi itsutasunak

ireki dizkio ateak hortaz arriskuaren gizarteari. Arriskuen kontsiderazio-ezak edo

“abstrakzioak” (externalizazioak alegia) (Beck 1986, 66-68) gerora mendekua hartzen

duen errealitate ezkutaezin baten forma hartzen du modernitate erreflexiboaren teoria

honen arabera. Arriskuek sortu krisi edo ezgaitasun instituzional horrek hausnarketari

(hots, gizarte industrialaren funtzionamendu-parametro nagusien birpentsaketari) paso

emango dion edo ez borondate, konpromiso eta gaitasun instituzionalaren arabera

ebatziko den auzia dugu hurbilpen teoriko honen baitan. 107

4.2. atalak). Giddens, aldiz, arriskuen kontrolaz arduratzen diren sistema adituen gaitasunarekiko

baikorragoa da. Bere ardura nagusia, egia esan, sistema aditu hauenganako konfiantza publikoaren

konstituzio eta mantenuaren berri ematean datza (ikus: 4.3.2.1. atala).

107 Becken modernitatearen teoria soziologikoak ez ditu bakarrik, hala ere, arrisku zientifikoteknologikoak

aintzat hartzen modernitatearen aldaketa dinamikaren berri emateko. Modernitate

erreflexiboaren teoriaren ardatza den arriskuaren dimentsioa hertsiki loturik doakio, izan ere, gizarte

industrialaren bizitza formak disolbatzen dituen dinamika modernotik sortu indibidualizazioari: banakoari

segurtasuna esleitzen zioten forma sozial tradizionalen (klase soziala, familia, sexu-harremanen

kontestualizazioa, eta abar) gainbeherak auto-biografia pertsonalaren eraketa indibidualizatura bultzatzen

du banakoa (Beck 1986, 93-195). Dimentsio soziokultural honen errekonozimenduak leuntzera dator

Becken arriskuaren teoria soziologikoari darion kutsu “errealista”. Azken buruan, aldaketa sozialaren

ardatz gisa “hor-kanpoan” leudekeen arriskuak kontsideratzea arrisku agentziaren erreifikazio batetara

garamatza (cf. Wynne 1996a), dinamika moderno erreflexiboaren azpi-azpian aurkitzen den

berkonfigurazio soziokulturala ahaztuta. Zentzu honetan, Beckek, zenbait pasartetan (ikus, oro har: Beck

1988, 65-103, 286-287), arriskuaren emergentzia eta eragina bizi-modu aldaketen testuinguruan kokatzen

ditu. Esate baterako:

(...) de la misma manera que la propia vida (...) se hace más ajetreada, insegura, autodestructora,

también se revela que el lago donde uno quiere zambullirse es una cloaca (...). La disolución de

los mundos interiores –el doloroso resquebrajamiento de las familiaridades entre hombre y mujer

en la vida diaria, la disolución de las culturas de clase, las relaciones amistosas y de vecindad

inmersas en una espiral de movilidad, la difícil orientación política, el desvanecimiento de las

utopías, la conflictividad y la incesante obligación a tomar decisiones hasta en los detalles más

insignificantes–, esta pérdida de “estabilidad interior” del modo de vida, tiene en la exposición al

peligro exterior de la naturaleza y el industrialismo su analogía amplificadora (...). El fatalismo

con que se soporta la decadencia de los “nichos privados” (...) tiene su analogía en el fatalismo de

la dinámica autodestructora del progreso. La destrucción de la naturaleza, sujeta a la

imposibilidad de experimentarla, adquiere a través del peligro interno su carácter manifiesto, de

modo que ambos se condensan en la vivencia de una era catastrófica que oscila, llena de

contradicciones, entre el fatalismo y la protesta.

El ecologismo no es, pues, un movimiento del medio ambiente, sino del mundo social interno que

utiliza la “naturaleza” como parámetro para tematizar las cuestiones y conquista la atención

mediante la consternación generalizada al señalar que aquello que se creía poder omitir se

precipita en forma de previsible e incalculable amenaza no sólo para la naturaleza, sino también

para el tiempo libre, el reposo, la salud, la vida, el capital, la propiedad y el rendimiento (Beck

1988, 98-99).

Kontestualizazio honek Becken teoriaren izaera “errealistaren” ñabardura dakar berarekin, nahiz

eta batez ere anbiguotasuna eta iluntasuna sustatzen dituela esaten duenik ere ez den falta, funtsean bere

110

Edozein kasutan, Beckek egin diagnosiak gauza bat azpimarratzen du: arriskua

modernitate industrialaren berezko ezaugarri bat litzateke; hau da: modernitate

industrialaren oinarriak ausikitzen dituen arriskua ez zaio kontingentzia aplikatibo bati

zor, antolakuntza instituzionalaren forma baten (gizarte industrialaren) razionaltasun

berari baizik. Goldblatt-ek adierazten duen moduan:

(...) the distinguishing feature of his [Beck] work is to place the origins and

consequences of environmental degradation right at the heart of a theory of

modern society, rather than seeing it as a peripheral element of theoretical

afterthought (David Goldblatt; non aipatua: Irwin 2001a, 51).

Zentzu honetan adieraz dezakegu arriskua, zentzurik gogorrenean, modernitate

industrialaren krisiaren adierazle bat dela Beckentzat (cf. Bechmann 1995, 81).

Ondorioz, jokoan sistema sozialaren premisa antolatzaileak aurkitzen dira; alegia,

modernitatearen abangoardian diren agenteen jarduna edukiz betetzen duten esanahi

instituzionalizatuen multzoa:

Los conflictos que surgen en torno a los riesgos de la modernización estallan

por causas sistemáticas que coinciden con el motor del progreso y de la

ganancia. Se refieren a la medida y a la extensión de los peligros y de las

pretensiones de reparación y/o cambio de curso que brotan de ahí. En esos

conflictos se trata de la cuestión de si podemos seguir expoliando a la

naturaleza (incluida la propia) y, por tanto, de si aún son correctos nuestros

conceptos “progreso”, “bienestar”, “crecimiento económico”, “racionalidad

científica”. En este sentido, los conflictos que estallan aquí adoptan el carácter

de luchas civilizatorias de fe en torno al camino correcto de la modernidad.

Estas luchas se parecen en algunos aspectos más a las luchas religiosas de fe de

la Edad Media que a los conflictos de clase del siglo XIX y de comienzos del

siglo XX (Beck 1986, 46).

Sistemaren egoerak berrikusketa bat “exijituko” luke hortaz, jasanezina

litzatekeen egoera baten iraulketa ahalbidetuko lukeen goitik beherako aldaketa alegia.

Becken hitzetan, beharrezkoa bilakatu da modernitate berri baterantz jotzea,

oraingoaren oinarriak alboratu eta berriak eratzeko gai izango denarantz alegia: 108

No es, por lo tanto, sólo un movimiento de ficha en una partida de ajedrez, una

nueva estrategia en el juego habitual, sino otro sistema de reglas de juego: la

redistribución de las cargas probatorias, otras normas y principios de evaluación

y enjuiciamiento científicos y jurídicos de los peligros, es decir, es necesaria la

injerencia en las bases de la producción industrial, la ciencia, el derecho y la

política para que acabe siendo posible lo que ‘debiera ser’: racionalidad,

responsabilidad, decisión, coparticipación y democracia (Beck 1988, 305).

Arriskua hortaz sistema moderno industrialaren anomalia sakontzat ulertzen du

Beckek; sistemaren itxuraldaketa funtsezkoa exijitzen duena gainera. Zentzu honetan,

Becken arriskuaren gizartearen teoriak zerikusi nabarmena dauka Kuhnen zientzi

teoria soziologikoaren kutsu errealistarekin bat ez datorren azterketa-ildoa litzatekeelako argudioa

erabilita (ikus, adibidez: Lidskog 1993, 403). Izan ere, Beckek, era berean, “perilaren kontrabotere

objektiboa”-z ari zaigu (Beck 1988, 18, 67; ikus ere: 0.2.3. atala, eta bereziki 9. oin-oharra), arrisku

agentziaren gaitasun eragilea bere teoria soziologikoan zehar gailentzerakoan.

108 Beck famatu egin zuen lanaren azpi-izenburuak hain zuzen ere idei horren berri ematen du:

Risikogesellschaft: auf dem Weg in eine andere Moderne (hau da: Arriskuaren gizartea: modernitate

berri baterantz). Beckek ez du hortaz post-moderniaz teorizatzen, ez baitu politika eta zientziaren forma

antolatzaileen disoluzioa iragartzen. Aldiz, arriskuaren gizarteak elementu hauek erradikalizatu egiten

ditu, beti ere auto-kritika erreflexiboaren (“reflexion”) haritik (Beck 1999, 8). Alegia, ez da

modernitatearen akabera teorizatzen, bere berpizkunde hausnartua (auto-kontrolatua) baizik.

111

garapenari buruzko teoriarekin (Kuhn 1962). Esan bezala, Kuhnek, zientzi jarduera

“paradigma” nozioaren arabera ulertzen du (ikus: 2.1.1.1. atala). Paradigma, Kuhnen

teorian, zientzialarien jarduna arautzen duen marko sozioepistemikoa da. Modu

honetan, zientzialariek paradigma horrek eskaintzen dizkien baliabide kontzeptual eta

baloratiboen arabera gorpuzten dute beraien ikerketa-lana. Paradigmaren koordenaden

araberako lanari Kuhnek “zientzia normaldua” deitu zion. Zientzia normalduak

paradigmaren baitako zientzi jarduera adierazten du. Zientzialariek, zientzia normalduak

eskaintzen dien marko sozioepistemikoari jarraitzen diote, eta horren arabera eratzen

dute munduari buruzko ezagutza. Jardun horretan sor daitezkeen eragozpenak, hots,

paradigmak azal ez ditzakeen gertakariak, paradigmaren anomaliak dira. Hasiera batean

paradigma anomaliak teorikoki “egokitzeko” gai bada ere, luzera anomalia gehiagoren

agerkundeak paradigmaren jarraitasuna arriskuan jartzen du. Orduan, beste paradigma

lehiakide bat sortzen da, beste paradigman anomalia zena fenomeno azalgarri

bilakatzeko gai dena. Hori gertatzean, paradigma zaharra desagertu egiten da,

paradigma berria gailentzen delarik. Honi Kuhnek “zientzi iraultza” deitu zion.

Anomaliek piztutako paradigmaren krisi eta desagerpenaren irudi honek badu

antzekotasun nabaria Becken teoria soziologikoarekin, gure ustez. Kuhnen anomalia

Becken arriskutzat uler dezakegu, arriskua anomalia baita modu “egoki” batean

(dagokion moduan, alegia) funtzionatzen ari den sistema moderno industrialarentzat

(zientzia normaldua ahalbidetzen duen paradigmarentzat, Kuhnen terminoetan).

Anomalia sistema sozialarena (paradigmarena) da, eta hasiera batean anomalia edo

arrisku hori kontrolatzeko gai bada ere (arriskuaren externalizazio edo abstrakzioa),

luzera, egokitze mota hori jasangaitz bilakatzen da: arriskuaren gizartean gaude.

Paradigma lehiakidearen (modernitate berriaren) arrakasta ikusteke legoke, hori bai,

kasu honetan. Edozein kasutan errealitatea egituratu eta ulertzeko modu arras ezberdin

bat eskaini beharko luke: paradigma berri bat.

Ikuspegi honek, jada aurreratu dugun moduan, arriskua aplikazio edo erabilera

arazo soiltzat ulertzen duten hurbilpen teorikoen (ikus, esate baterako: Niiniluoto 1997)

baliagarritasuna erlatibizatzen du, hauek ez baitira gai zientzia-teknologiaren dinamikari

berezkoa zaion arriskuaren dimentsio honen berri modu egokian emateko (Ibarra eta

Rodríguez 2003). Aplikazio zehatzetan zentratutako azterketek, azken buruan,

arriskuaren hurbilpen kasuistikora mugatzen dute haien irismen azalgarriaren maila,

dinamika zientifiko-sozialaren parametro nagusiengan funtsean eragina izango ez

lukeen ezagutza-ezaren errekonozimenduaren bitartez. Hau da, bai eremu zientifikoinstituzionalean

zein teoriko-akademikoan, ikuspegi honen araberako arriskuaren

balioaren pisuak ez du zientzia-teknologiaren jarduna arriskuaren arabera birpentsatzeko

lain ematen.

3.2.2. Kasuistikaren diskurtso instituzional eta teorikotik harago: genetikoki

eraldatutako organismoen (GEO) adibidea

Atal honetan, aipatu enfoke kasuistikoa gainditzen saiatuko gara, berauk maila

instituzional-erregulatzailean (3.2.2.1. atala) zein maila akademiko-teorikoan (3.2.2.2.

atala) lukeen predikamenduaren berri emanez, beti ere genetikoki eraldatutako

organismoen (GEO) adibideari helduta, arazo edo eremu horrek arriskuarekiko ikuspegi

“karakteristikoago” edo konstitutiboago bat emateko aukera ematen baitigu, arriskua

hondar edo aplikazio arazo soil lez ulertzetik harago.

112

3.2.2.1. Eremu instituzionala

Europan, transgeniko edota bestelako genetikoki eraldatutako organismoen (GEO)

erregulazioa, genetikoki eraldatutako mikroorganismoen erabilera konfinatua arautzen

duen 98/81/CE (Consejo de la Unión Europea 1998) Zuzentarauan, GEO-en

borondatezko liberazioa eta merkaturatzea arautzen duen 2001/18/CE Zuzentarauan

(Parlamento Europeo y Consejo de la Unión Europea 2001), genetikoki eraldatutako

elikagai eta pentsuen gaineko 1829/2003 Araudian (Parlamento Europeo y Consejo de

la Unión Europea 2003a), eta 2001/18/CE Zuzentaraua aldatzera datorren genetikoki

eraldatutako elikagai eta pentsuen etiketatze eta trazabilitateari buruzko 1830/2003

Araudian (Parlamento Europeo y Consejo de la Unión Europea 2003b) oinarritzen da.

Estatu espainolean, bestetik, 9/2003 Legea da GEO-en erabilera konfinatua,

borondatezko liberazioa eta merkaturatzearen erregimen juridikoa ezartzen duena,

98/81/CE eta 2001/18/CE Zuzentarauen funtsezko arauak barneratuz (Reino de España

2003) (ikus: 4.1.2.2. atala). Bestetik, 2004ko urtarrilak 30eko 178/2004 Errege Dekretua

(Reino de España 2004) ere aipa daiteke, zeinaren bitartez 9/2003 Legearen garapen eta

gauzatzerako Araudi Orokorra onartzen den.

Edozein kasutan, eta hau guztia esanda, aipatzea nahiko genukeena araudi

europarra eta, ondorioz, 9/2003 Lege espainola gidatzen dituzten printzipioetako bat,

“kasuz kasukoa” dela da. Printzipio honek, transgenikoen merkaturatzearen inguruko

baimenak genetikoki eraldatutako organismo bakoitzarentzat eginiko arrisku-ebaluaketa

batean oinarritu behar direla dio. Hau da, arriskuen inguruko baimenak “kasuz

kasukoak” behar dute izan, onargarritasunaren auzia aplikazio konkretu bakoitzaren

aldera eramanaz. Horrekin batera, aipagarria den beste printzipioa “pausoz pausokoa”

da. Printzipio honen arabera, GEO-en borondatezko liberazioa eman dadin, aurreko

etapen ebaluaketek ondorenean datorren etapa segurua dela erakutsi behar dute. 109

GEO-en segurtasunarekiko hurbilpen hau, transgenikoen arazoa nekazaritzako

elikagaien bioteknologiaren aplikazio posibleetara bideratzeko ahalegin lez uler

dezakegu. Bioteknologiaren erregulazioa aplikazio zehatzen ondorio zehatzetan

zentratuko litzateke, hau da, kasu bereizietan eta kasu bereizi horien azterketa

zehaztuan. Izaera funtsezkoagoko zeren kontsideraziorik ez da, hortaz, egiten:

bideragarritasun zientifikoa, oraindik ezagutzen ez ditugun arriskuen (arrisku

ekologikoak, adibidez) kontrol eta kudeaketa politika, teknologia horren garapenei

loturik doakien egitura ekonomiko-politikoa, eta abar. Erregulazioa, nagusiki,

bioteknologiaren aplikazioetatik eratorritako arrisku, kostu eta onurei aplikatzen zaie.

Osasun zein ingurugirorako arriskuetatik harago, arazoaren parte diren zenbait aspektu

etiko eta sozio-ekonomikoen erregulazioa kontsideratzeko orduan ere, aipatzen ari garen

ikuspegi kasuistiko hau da gailentzen dena (Persley et al 2002, 10).

Bioteknologiaren hautemate publikoaren ikerketa bera ere “kasuz kasuko”

hurbilpen honetatik aztertu beharra dagoela azpimarratzen duenik ere badago. Zentzu

honetan, ikerketa-modu tradizionalak kritikatu eta gero, hauek orokorregiak eta

zehaztasun gutxikoak direla irizteagatik, GEO-ei buruzko iritzi publikoa neurtzera

bideratu behar diren galdeketak bioteknologiek potentzialki eskaintzen dituzten aspektu

espezifikoetara zuzendu behar direla proposatzen da, jokoan legokeen kasu

109 Legeak berak, aipatu bi printzipio horien gainean dioen moduan:

Los principios que inspiran la ley, idénticos a los existentes en el ámbito comunitario e

internacional, son [beste batzuen artean] (...) el de “caso por caso”, esto es, la evaluación de los

riesgos asociados a los organismos modificados genéticamente para cada uno de ellos; el de

“paso a paso”, que supone que sólo se procederá a la liberación de organismos modificados

genéticamente cuando la evaluación de las etapas anteriores revele que puede pasarse a la

siguiente sin existencia de riesgos; (...) (Reino de España 2003, 16214).

113

espezifikoaren hautemate publikoa modulatzen duten faktoreen matrizea (konfiantza eta

ulermen soziala, arriskuak eta onurak, interesak, razionaltasuna, balioak) artikulatu ahal

izateko (Muñoz 2002; 2003). Bioteknologiaren ebaluaketa eta kudeaketa zientifikosoziala

ere, hortaz, modu mugatu batean egin beharreko zerbait da, kasuz kasu,

arazoaren konplexutasuna eta berau oso egoera zehatzekiko gorpuzteko dagoen beharra

dela-eta (Muñoz 1998).

Bioteknologiaren inplementazio praktikoen testuinguruen azterketa zehatzak

eskaintzen dituzten ikerketa mota hauen egokitasun eta garrantzia onartuta ere, izaera

zabalagoko azterketari ere lekua egin behar zaiolako uste sendoa daukagu, hurrengo

azpiatalean modu zehaztuago batean argudiatuko dugun moduan.

3.2.2.2. Eremu teoriko-akademikoa

Arlo akademiko-teorikoan ere identifikagarria da azterketa-mota kasuistikorako joera

hau. Halaz, garapen zientifiko-teknologiko ezberdinen aspektu zehatz eta lokalizatuak

aztertzeko zientzia eta teknologiaren ikasketek erakutsi joera behin baino gehiagotan

izan da agerian jarria (Radder 1992; Russell 1986; Winner 1995). 110 Tendentzia hau,

joera marxista edota “humanista” orokorragoko bestelako tradizioen ikerketa makroek

edukiko ez luketen zorroztasun metodologikoa erdiesteko mugimendu gisa interpreta

daiteke (ikus, bereziki: Winner 1995).

Radder-ek (1992, 150-155), esate baterako, zientzia eta teknologiaren ikasketa

sozialek fenomeno lokaletan zentratzeko duten joera, hau da, gertakari eta tresna

teknologikoen izaera lokala eta kokatua zehaztekoa, kritikatzen du. Ikuspegi honen

arabera, zientzi ezagutzaren baliozkotasuna eta gailu teknologikoen funtzionamendua,

ezagutza eta gailuak eratzen diren egoera lokalaren ezaugarri berezkoen dependentzia

osoa lukete. Erregela ez-lokalak, modu lokalean eratutako errealitate baten osagai

azaltzaile-razionalizatzaile gisa funtzionatuko luketen atzera begirako ad hoc

mekanismoak lirateke.

Radderrek, bere ustetan zientzia eta teknologiaren garapenean aurkitzen diren

eredu edo jarraitasun barne hartzaileagoen ezkutapen hau kritikatzen du. Horietariko

batzuk lirateke, esate baterako: zientzia modernoaren zati handi baten izaera

esperimentala, zientzia eta teknologiaren militarizazioa, edota XX. mendeko bigarren

erdialdetik aurrera zientziak eta teknologiak gure gizarteetan eskuratu duten garrantzi

geroz eta handiagoa. Historikoki izaera kontingentea daukaten erregulartasun hauek

aldatu, ugaldu, indartu edota ahuldu egin daitezke. Edozein kasutan, jarraikortasunaren,

erregulartasunaren ideia adierazten dute, soilik kontingentzia eta konstituzio

lokalizatuak bideratuta diren garapenetatik harago.

Hau da, zientzia eta teknologiaren ikasketa sozialen ardura, nagusiki, aktore

sozial espezifikoen interes eta ikuspegietara murriztuko litzateke, errealitate horren

oinarrian leudekeen baldintza sozio-ekonomiko funtsezkoak aintzat hartu gabe. Alegia,

jada aipatu dugun moduan, beren ikerketak zentratuegiak egongo lirateke teknologia

zehatzen konstituzio lokalizatuetan, kontuan hartu gabe izaera makro-sozialeko

ezaugarri ekonomiko eta politiko orokorrak, berebiziko eragina dutenak garapen

teknologikoen norabide eta aukerak determinatzerako orduan (Russell 1986; Winner

1995).

110 Azterketa kritiko hauetan, “konstruktibismo soziala” gisa etiketatzen den korrontearen barruko autore

nagusienak dira aipatzen direnak. Horien arteko batzuk azpimarratzearren: Bruno Latour, John Law,

Michel Callon, Wiebe E. Bijker, Thomas P. Hughes, Trevor Pinch, Donald A. MacKenzie, eta abar.

Ikerketa tendentzia honen berri izateko, ikus, adibidez: Bijker et al 1987; Bijker eta Law 1992; Jasanoff et

al 1995.

114

Joera honetatik aldentzen diren azterketak badira ere. Hauek, oinarrian, garapen

zientifiko-teknologikoaren ezaugarri berezkoei erreparatzea dute helburutzat.

Beckengan, ikusi dugun moduan, arriskua gizarte industrial modernoen adierazgarria

den ezaugarri gisa azaltzen zaigu. Arriskuaren emergentzia modernoaren azterketa ez da

zientzi garapenaren azterketa gehigarritzat bideratzen, modernitate industrialari propioa

zaion razionaltasun zientifiko-teknologiko, politiko, ekonomiko eta juridikoaren aspektu

ezaugarritzaile gisa baizik (ikus: 3.2.1. atala). Modu berean, Perrow-ek (1984) sistema

sozioteknikoen konstituzioa aztertzeari ekiten dio, arrisku katastrofikoa sistema

horiexen konstituzioaren ezaugarri propioa –“normala”, bere hitzetan– dela

ondorioztatzeko (4.1.2.1. atala). Winner-ek (1986), bere aldetik, gizarte kapitalisten

mekanismo politiko-ekonomiko karakteristikoek garapen zientifiko eta

teknologikoarengan daukaten eraginaren ikerketari heltzen dio.

Ikerketa hauek guztiek zientzia eta teknologia modernoen zenbait ezaugarri

berezko edota karakteristikoen berri emateko helburua erakusten dute. Bioteknologia

transgenikoaren adibide zehatzean, bereziki nabarmentzen da teknologiek laborategiko

eremutik kanpo erakutsi ohi izaten duten izaera esperimentala. Hots, teknologia

transgenikoaren segurtasuna aurretiaz determinatzeko zailtasun epistemologikoak,

inplementazio efektiboaren beharra azpimarratzen du, portaera irekia eta determinatu

gabea duen teknologia horretaz gehiago ikasi nahi bada behintzat (ikus: 4.1.2.2. atala).

Ondorioz, kasuz kasuko azterketetatik harago, beharrezkoa iruditzen zaigu teknologia

horri berezkoa zaion izaera indeterminatuari erreparatzea, bere aplikazio errealetik

eratorri daitezkeen ondorio sistemiko-ekologikoei so eginda batez ere (ikus, oro har,

4.1. atala).

Bestetik, arriskuaren indeterminazioa nagusi delarik, landaketa eta

komertzializazio transgenikoaren atzean leudekeen interes ekonomiko-politikoak ere

aztertu egin beharko dira, arrisku onargarriaren (segurtasunaren) gaineko erabakihartzeak

testuinguru ekonomiko eta instituzional nagusiek nola finkatzen dituzten

berresteko. Azken buruan, jokoan dagoena ez da besterik gabe aplikazio zehatzen

bideragarritasun etiko, ekonomiko, sozial edota zientifikoa, biziaren zientzia eta

teknikek ordezkatzen duten sektore estrategiko funtsezkoan oinarritzen den garapen

eredua modu kritikoan analizatzeko dagoen aukera beraren irismena baizik. Beste era

batera esanda:

Renunciar totalmente a la biotecnología equivaldría a renunciar en buena

medida al progreso en campos tan variados como la medicina, la agricultura o

la industria. Si esta renuncia se diera localmente, es decir solo en España o en el

conjunto de los países de la Unión Europea, manteniéndose el apoyo a la

biotecnología en otros países, como, por ejemplo, Estados Unidos, supondría,

además, una pérdida de competitividad clara de nuestra industria, así como una

pérdida de prestigio de nuestras universidades (Camps eta Giralt 2002, 33).

Hau da, edozein berrikuntza zientifiko-teknologikoaren traiektoriaren

kontsiderazio kritikoak testuinguru instituzional-ekonomikoak indarrean mantentzen

duen aurrerakuntzaren kultura oso bat begipuntuan ipintzen ari dela hartu beharko du

kontuan. “Ezinbestekotasun” teknoekonomiko honen inertzia are eta nabariagoa egiten

da nekazaritzara aplikatutako bioteknologiaren kasuan. Izan ere, berau ezbaian jartzeak

jada ukaezina den errealitate bat eztabaidatzea suposatzen du, biziaren zientzia eta

teknikek ezbairik gabe XXI. mendeko alor zientifiko (eta ekonomiko)

garrantzitsuenetako batean bihurtzeko bidea baitaramate. Garapen bioteknologikoari

buruzko edozein azterketak gogoan eduki beharko duen errealitatea dugu honakoa.

115

Irakasgai horrek agerian jarri beharko luke arriskuaz esan daitekeen guztia ez

dela azterketa-mota kasuistiko batek aditzera eman dezakeenera murrizten. Alegia,

garapen edo aplikazio zehatzen ondorio posible lokalizatuen inguruko eztabaidari,

arriskuaren arazo berari zentzua ematen dioten eta bere osotasunean kontsideratu behar

diren aspektu instituzional, ekonomiko, soziokultural, etiko, edota epistemologikoei

arreta jarrita heldu behar zaio. Arriskuaren potentzialtasun eta garrantzia hain zuzen ere

ezaugarri horretan datza: zeinu ezberdinetako edota izaera anitzeko elementuak

mobilizatu eta arazo beraren parte bilakaraztea. Izan ere, arriskuen inguruko

diskurtsoak, jarrerak, praktikak, erabakiak eta neurriak kontuan hartu beharreko

heterogeneotasun batek eratzen ditu. Gakoa hain zuzen ere aniztasun horren hartuemanetan

datza, hau da, harreman sozionaturalak nola antolatzen diren horretan,

arriskua bertan azaleratzen baita. Arriskua hain zuzen ere hartu-eman horien

karakteristika edo adierazletzat uler dezakegu, jarraian datorren atalean aditzera ematen

saiatuko garen moduan.

Horrekin guztiarekin ez dugu esan nahi arriskua emana dagoen osagai edo

errealitate bat denik. Hau da, arriskua, bere adierazletasun horretan, ez da neutroa,

epaile inpartziala, zientzia-teknologia-gizartea-naturaren (ZTGN) arteko harremanen

egoera neurtzeko eskura dugun algoritmoa, arriskua bera ZTGN harreman esparruan

eratzen den fenomenoa baitugu (ikus: 5. eta 6. atalak).

Beckek, hain zuzen ere, eta salbuespenak salbuespen (ikus, esate baterako: 107.

oin-oharra), ekidin nahi dugun zehartasun errealista hori mantentzen du arriskuarekiko.

Bere azterketak, batez ere, arriskuaren izaera konstitutiboa azpimarratzen du, eta hori

bereganatzen dugu bere teoriatik. Baina bestetik, Beckek aproblematikotzat

kontsideratzen du arriskua bere teoria soziologikoa eratzeko orduan; hau da, aldaketa

sozialaz berri emateko orduan (erreflexibitateari esleitu “reflexive” zentzuak esaten ari

garena berresten du; ikus: 3.2.1. atala). Berak arriskuaren agentzia objektiboki, aldaketa

sozialaren motor nagusitzat (anomaliatzat) ulertzen du. 111 Guk ez dugu arriskuaren

garrantzia ukatzen, baina arriskua bera ikertu beharra dagoela uste dugu, jada aurreratu

dugun moduan. Hau da, Beckek arazotzat hartzen ez duen arrisku horixe, haren

konstituzioa, da ikertu behar dena. Berau nola eratzen den aztertu, alegia.

Arriskua, ondorioz, osagai aniztasun baten harremanetatik eratzen den zeratzat

ulertuko dugu; hau da, arriskua guretzat ez da “ondorio ezkorren probabilizazio

azterketa” soil bat izango (definizio teknikoak eskaintzen digun karakterizazioari

jarraiki egingo genukeen moduan), bera eratzera datozen era askotariko faktoreen arteko

erlazioak karakterizatzera edo, adieraztera, datorren zerbait baizik. Arriskua, zentzu

horretan, badago hartu-eman horien funtzio gisa ulertzerik; hau da, harreman horien

egoera adieraziko luke.

111 John Adams-ek Becken adierazpen sorta eskaintzen digu, azken honen arrisku soziologikoaren

teoriaren izaera errealistaz berri ematen diguna:

His [Beck] analysis of the “risk society” is littered, from beginning to end, with references to

unprecedented dangers: “new technologies balancing on the edge of catastrophe”, “as yet

unknown future hazards”, “[risks] systematically intensified”, “irreversible harm”, “atomic

fallout”, “ecological disaster”, “[threats to] all forms of life on this planet”, “apocalyptic threat”,

“the Beelzebub of multiplying risks”, and “the exponential growth of risks and the impossibility

of escaping from them” are but a few indicators of his perception of the modern world as being in

a state of crisis (Adams 1995, 181).

Adierazpen hauek guztiak Beckek arriskuarekiko erakusten duen jarrera errealistaren adibide eta

adierazletzat baliatu ditzakegu.

116

3.3. Arriskua, adierazle

Aurreko atalean garatutako arriskuaren ikuspegi konstitutiboak, arriskuak gure

gizarteetako dinamikak eta arazoak ulertzeko duen zentraltasuna mahaigaineratzen du.

Jarraian, izaera konstitutibo horren aldaera funtzionala landuko dugu (3.3.1. atala), hain

zuzen ere arriskuaren azterketa kulturalistek zein gobernu azterketek arriskuari esleitzen

dioten instrumentaltasun sozio-instituzionalaren berri emateko, beti ere funtzionaltasun

horren ideia geureganatu eta haren eragin esparrua zabaltzeko asmoz: izan ere, gure

asmoa izango da arriskuaren funtzionaltasun edo adierazlegarritasun hori egitura sozial

eta kulturaletatik harago, hau da, baita ere osagai tekniko eta materialen, hots, era

askotariko elementuen, arabera ulertu eta karakterizatzea. Hain zuzen ere gurean

arriskuaren eraketa faktore zientifiko-tekniko, ekonomiko, politiko eta sozial

zabalagoen baitan egosten da, hau da, arriskuaren konstituzioari heltzerako orduan

aintzat hartzen ez diren osagai horien baitan ere bai (3.3.2. atala).

3.3.1. Arriskuaren ikuspegi funtzionala

Ulrich Becken lanetik zenbait irakaspen atera ahal izan ditugu. Batetik, gauza bat argi

uztea nahi izan dugu arriskuaren gizarteari buruzko bere azterketari dagokionean:

arriskua razionaltasun moderno industrialari berezkoa zaion ezaugarri bat da.

Berezkotasun honen bitartez Beckek gizarte mota industrial modernoaren gainbehera

diagnostikatzen du, arriskuaren gizartearen emergentziaren berri ematearekin batera.

Bestetik, diagnosi honetatik eratortzen den ideia nabarmena da: Beckengan, gizarte

industrial modernoaren dinamikak sortu arriskuak funtsean gai eraldatzaileak

(anomaliak) dira. Hau da, arriskuek egitura soziala (instituzionala) deuseztatzen dute.

Badira hala ere gure gizarteetan ematen den arriskuaren fenomenoaren bestelako

irakurketa egiten duten azterketak. Kasu honetan, arriskuaren zentraltasun

diagnostikatzaile eta konstitutiboa azpimarratzen duen baina, era berean, arriskuaren

dinamika sozialari buruz arras ikuspegi ezberdina mantentzen duen ikuspegi bati

helduko diogu: Mary Douglas eta Aaron Wildavsky-ren perspektika antropologiko

kulturalista (Douglas eta Wildavsky 1982). Hauentzat, Beckengan ez bezala, arriskua ez

da disfuntzionalitate bat, anomalia bat, egitura soziala mantentzeko erabiltzen den

elementu estrategiko bat baizik (Douglas eta Wildavsky 1982, 29-48).

Becken kasuan bezalaxe, hemen ere arriskua elementu klabea da gure gizarte

modernoak ulertzeko, baina ez objektiboki arrisku jasanezinen aurrean aurkitzen

garelako (arriskuak objektiboki txikitu egin direla diote hauek; ikus: Wildavsky 1988),

gizarte egiturei konstitutiboa zaielako baizik arriskua baliabide erretoriko edota

“forentse” (Douglas 1990) moduan erabiltzea egiturak mantendu helburuarekin. Hau da,

hauentzat arriskua elementu instrumental bat da, egitura instituzionalak bere horretan

mantentzearren, instituzioek erabiltzen duten arma erretorikoa. Arriskua hortaz,

organizazioen funtzio bat da, bete-betean txertatzen delarik egitura sozialean, baina ez

elementu desartikulatzailetzat (Beck), artikulatzaile gisa baizik. Hau da, gizarteetan

identifikatzen dituzten azpi-talde ezberdinek arriskuaren diskurtsoa darabilte haien

biziraupena ziurtatzeko. Arriskua, beraz, gizarteko talde ezberdinek beraien onurarako

erabiltzen dute.

Arriskuak, ikuspegi honen arabera, ezin dira testuinguru soziokulturalatik at

ulertu. Are gehiago, arriskuak egitura kultural ezberdinen funtzio gisa ulertzen dituzte,

egitura kultural ezberdinak ezaugarritzeko bi aldagaiez baliatzen direlarik: talde

kulturalaren solidaritate mailari dagokiona (group), bata, eta taldearen estratifikazio

mailari dagokiona (grid), bestea (Douglas eta Wildavsky 1982, 138-139). Bi aldagai

hauen arabera antolakuntza soziokulturalaren modu ezberdinak finkatzen dituzte.

117

Sistema soziokultural bakoitzak arriskuen gaineko diskurtso ezberdinak darabiltza,

arrisku-hautaketa dibergenteekin; eta hau guztia helburu batekin egina da: sistema bere

horretan mantentzea. Beraz, arriskuek (arriskuen gaineko diskurtsoek) funtzio bat

jokatzen dute, sistemaren biziraupena xede duena alegia (Douglas eta Wildavsky 1982).

Bestetik, hiru dira Douglas eta Wildavskyk ezaugarritzen dituzten eredu

soziokultural ezberdinak: eredu hierarkiko edo burokratikoa (solidaritate eta talde

estratifikazio maila handikoa); eredu indibidualista edo merkatu-eredua (solidaritate eta

estratifikazio maila baxukoa); eredu sektarioa (solidaritate maila altu baina talde

estratifikazio maila baxukoa). Aurreneko bi ereduak gizartearen erdigune gisa ulertzen

dituzte, eta eredu sektarioa ordea gizartearen mugan kokatzen dute. Eredu hierarkiko

edo burokratikoak arrisku sozio-politikoak ditu larrientzat (eraso kriminalak, militarrak,

eta abar). Eredu indibidualistarentzat ordea arrisku larrienak arrisku ekonomikoak

lirateke. Azkenik, eredu sektarioak zientzia-teknologiatik eratorritako arriskuak

hautatuko lituzke, hau da, arrisku ekologikoak (Douglas eta Wildavsky 1982, 187).

Arriskuaren hiru kultura ezberdin bereizten zaizkigu hemen era honetan. Erdiguneak

statu quo-a errepresentatuko luke (Douglas eta Wildavsky 1982, 83-101), eta mugak

sistemaren aurkako taldeak (Douglas eta Wildavsky 1982, 102-151). 112

Dena den, hauen teoria ez da arriskuen “errealtasunari” buruzkoa (hau da, ez da

teoria ontologiko bat), arriskuen hautaketari buruzkoa baizik. Beste modu batera esanda:

ez da analisi ontologiko bat epistemologikoa baino. 113 Zentzu horretan, Douglasek

esplizituki kritikatzen ditu, aztertzen ari garen eta Wildavskyrekin batera idatzitako

beraien lan seminalaz (i.e. Douglas eta Wildavsky 1982) klabe ontologikoan egin

irakurketa ez-zuzenak (Douglas 1990, 8-9). 114

Modu honetan, arriskuak zuzenean eramaten gaitu gizarte-mota egokienari

buruzko eztabaidaren gunera. Arazoa ez da hainbeste arriskua, ondorioz, arriskuen

inguruko diskurtso aniztasunaren azpian aurkitzen diren egitura organizazionalak eta

hauen interes eta mundu-ikuspegiak baizik. Beckengan bezala, nahiz eta trataera

ezberdin batetik, arriskuaren inguruko eztabaidak beste zerbaitetara bideratzen gaitu:

(...) the critics of our society are using nature in the old primitive way:

impurities in the physical world or chemical carcinogens in the body are

directly traced to immoral forms of economic and political power. It is not only

the natural environment that is polluted (Douglas eta Wildavsky 1982, 47).

112 Douglas eta Wildavskyren arabera, sektak berebiziko garrantzia ematen die probabilitate baxuko

arrisku katastrofikoei (Douglas eta Wildavsky 1982, 122); erdiguneak, aldiz, jarrera ez-iheskorra (notaversive)

mantenduko luke kasu hauetarako (Douglas eta Wildavsky 1982, 100). Sektek, borondate

askeko elkarte batean oinarritutako erakundeak izanik, oso zaila lukete beraien talde-kohesioa

mantentzea, baldin eta ez balitz taldea batuta mantentzen duen katastrofearen aitzaki honen bitartez

(Douglas eta Wildavsky 1982, 10-11, 124-125).

113 Hori bai, argitu beharra dago trataera epistemologiko hau ez dela inolaz ere isolatutako aktore

razional-kalkulatzailearen perspektibatik ulertu behar, arrisku-aukeraketaren mekanismo instituzionalen

ikuspegitik baizik. Arriskuaren hautematearen arazoa, hortaz, ez da nagusiki psikologia indibidualari

dagokiona egitura instituzionalari dagokiona baizik (Douglas 1985).

114 Douglasek berak, Wildavskyrekin batera egindako lanaren interpretazio askoren okertasuna agerian

jarri zuen:

(...) the reality of the dangers is not at issue. (…) This argument is not about the reality of the

dangers, but about how they are politicized. (…) It is astonishing how many intelligent reviewers

of Risk and Culture, even anthropologists, fell into the trap of thinking that the argument cast

doubt on the reality of the dangers (Douglas 1990, 8).

118

Eta Douglasek, bakarka jada:

Bajo estos procedimientos se puede hacer de la naturaleza un indicador sensible

de moralidad; se la ve a veces como un tosco juez del desorden moral en

general, como cuando se considera que terremotos o huracanes castigan a la

totalidad de la población por sus pecados; y a veces, como un asesor que

discierne ocultos crímenes privados. Puesto que se sabe que esto es una

tendencia de la religión primitiva, algunos ejemplos ayudarán a reducir esta

vieja y perturbadora división entre nosotros, los modernos, y ellos, los antiguos

o primitivos. Nosotros utilizamos también poderes de la naturaleza como

técnica de coacción social (Douglas 1985, 93).

Hau da, arrisku naturalak agerian jartzen dira arrisku sozialak kontrolpean

mantentzeko. Mehatxuaren diskurtsoa, hitz bitan, portaera sozialaren osagai

desbideratuak (i.e. ziurgabeak) arrastoan sartzeko erabilia da. Douglasek berriro:

Las instituciones utilizan la cuestión del riesgo para controlar la incertidumbre

respecto de la conducta humana, para reforzar normas y para facilitar la

coordinación (Douglas 1985, 143).

Bi ideia azpimarratu nahi genituzke hemen: batetik, arriskua besteari ardura

morala esleitzeko mekanismo edo tresna kultural bat da. Bestetik, baliabide kultural hau

ez da propio modernitatearen zerbait, gizarte egiturari (modernoa, tradizionala edo

“primitiboa” izan) berezkoa zaion ezaugarri bat baizik. Hortaz, eta zentzu honetan,

ikuspegi antropologiko-kulturalista hau arriskua propioki aro modernoaren fenomeno

bereizgarria dela mantentzen duten azterketa soziologikoen (Beck 1986; Giddens 1990;

Luhmann 1991) alternatiba lez ageri zaigu, narratiba soziologikoen haustura eta

zedarritze kategorikoekiko errotiko jarrera eszeptikoa erakutsiz. Halaz, gizarte

modernoen originaltasuna “arriskua” kontzeptuaren erabileran aurkituko beharko

genuke, baina ez ordea bere funtzioan. Izan arriskua edo, aldiz, izan tabua edota pekatua

(hau da, gizarte “primitibo” eta tradizionalen forma erlijiosoak), funtzio bat eta bera

jokatuko lukete hauek guztiek: egitura instituzionalaren bizi iraupena eta

funtzionamendua ziurtatzea. Arriskua, besterik gabe, gizarteei berezkoa zaien funtzio

honen bertsio sekularra litzateke, hau da, komunitate moral baten mantenurako gizarte

moderno sekularrek luketen “baliabide forentse” (Douglas 1990, 5) forma aproposa:

arriskuak, ardura moralaren diskurtsoaren bitartez, lotu egiten ditu gertakarien

faktualtasuna eta mantendu beharreko komunitatearen kohesioa (Douglas 1990, 5).

Douglas eta Wildavskyk eskaini ikuspegi funtzional-estrukturalista honek hortaz

arriskuaren ulermen teoriko berritzaile bati irekitzen dizkio ateak, arriskuak utzi egiten

baitio besterik gabe ondorio material (fisiko) ezkor soila izateari. Hau da, arriskua

antolakuntza forma sozialei loturik doakiola argudiatuta, arrisku jarrera, diskurtso eta

praktikak forma sozial hauen arabera bideratuko dira. Arriskua, zentzu horretan,

termino kontsekuentzialista soiletan ulertzetik eremu sozial eta naturala antolatzeko

elementutzat ulertzera igaro gaitezke: hau da, mundua, errealitatea sailkatzeko,

kontrolatzeko modu lez, beti ere errealitate horrengan eskuhartzeko eta helburu

batzuekiko manipulatzeko.

Ikuspegi kulturalista honen “senide” teorikotzat kontsidera ditzakegu, ildo

honetan, arriskuaren azterketa neo-foucaltiarrak (ikus, bereziki: Barry et al 1996; ikus

ere: 1.2.3.3. atala). Hauen arriskuarekiko ardura, medio sozialaren gobernu forma

politikoetan zentratzen da. Arriskua, beste hitzetan esanda, eskuhartze sozial zehatzen

(hau da, gobernu formen) zerbitzura erabiltzen den elementu diskurtsibo eta praktiko bat

da. Hau da, arriskua, errealitatea antolatu eta eraldatzeko tresna kontzeptual eta praktiko

lez ulertua da ikuspegi honen arabera. Douglas eta Wildavskyren azterketaren antzera,

119

hortaz, ikuspegi honen arabera ez dago arriskuaz aritzerik ez bada arriskua txertatzen

den “ordenamendu” soziopolitiko forma ezberdinen kontsideraziotik abiatuta (Crook

1999). 115 Arriskua ez da hortaz besterik gabe ondorio ezkor bat, ekidin beharreko

hondakina (hau da, ez da peril –danger– hutsa), interbentzio soziopolitikoaren elementu

zentrala baizik. Ian Culpitt-ek dioen moduan:

Risk is antecedent and not only consequential. It is part of the organizing

ground of how we define the personal and the social (Culpitt 1999, 10).

Arriskua, hortaz, perilarekin baino, segurtasun produkzioarekin lotzerik

badaukagu, berau ez bailitzateke izango kontrol-ezaren forma bat nagusiki, segurtasuna

(kontrola) helburua duen zera baizik. Azterketa ildo honetan ez dira hortaz “arriskuaren

gizartea”-ren kontrolez kanpoko arriskuak azpimarratzen, gizarteak, arriskua arazotzat

hartuta, etorkizuneko gertakarien kontingentziari aurre egitearren martxan jarritako

segurtasun kontrol estrategiak baizik. 116 Desbideraketa kriminala, osasunezkoa,

ekonomikoa, ekologikoa... arrisku-mota ezberdinei aurre egitearren indarrean ezartzen

diren “arrisku-razionaltasun” kalkulatzaile (Dean 1999) ezberdinek xede nagusi bat

daukate: eremu bakoitzerako suerta daitezkeen mundu egoera ez-desiratuen multzoa

ahalik eta txikien mantentzea.

Azterketa ildo honek bereziki jorratu duen arrisku-razionaltasun forma bat

aseguruaren arriskuarena izan da (ikus: 1.2.1.1. atala). Adibide honen aipamena bereziki

zaigu baliagarria, modu argian jartzen baitu agerian arriskuaren izaera malgua; hau da,

programa eta razionaltasun politiko ezberdinekiko erakutsi dezakeen helburu eta

portaera aldakorra. François Ewald-ek (1986; 1991), esate baterako, ongizate-Estatuaren

aseguru-antolakuntza sozialaren forma aztertzeari ekiten dio, beti ere arriskuaren gaiari

helduta. Halaz, XVIII. mende amaieratik III. Errepublika Frantsesean indarrean

jarritako gizarte segurantzaren eredua aztertzen du, haren arrisku sozialaren formaz

aritzeko (mendebaldeko gizarte industrializatuetan nagusi izandakoa). Ewaldek

industrializazioaren garapenari lotutako erregimen politikoek gizarte segurantzaren

bitartez bideratu arriskuaren kolektibizazioa azpimarratzen du. Hau da, arriskuak,

erregimen sozial honetan, ez dio subjektibotasun legalaren formari jarraitzen (non

konpentsazioaren logikak auzi interpertsonalaren forma hartzen duen), ardura

globalaren (sozialaren) sistema aktuarial planifikatu bati baizik. Elkarrekikotasun

sozialaren logika da hemen garaile: konpentsazio erregimen hau ongizatearen

Estatuaren eta segurantza sozialaren ideietan gorpuzten den justizia sozialean

oinarritzen da. Kasu honetan, segurantza sozialaren teknologia (hots, arriskuaren

sozializazioa) kapitalismoaren desberdintasun sozialei aurre egiteko aplikatzen den

teknika bat da; beraz, ez ditu gizarte kapitalistaren oinarriak deuseztatzen, alderantziz:

sistemaren gabeziak arintzeko erabili teknika lez ulertu beharra dago. Azken buruan,

aseguruak ez du arriskuaren ezabaketa xedetzat, bere transferentzia baizik (konpentsazio

ekonomikoaren forman behintzat). 117

115 Crook-ek konkretuki Douglas eta Wildavskyren talde kulturalen bereizketarekin bat egiten duen

sailkapen bat ezartzen du: hiru dira bereizten dituen ordenamendu soziopolitikoak (modernoa, hipererreflexiboa,

neo-tradizionala), eta beste hiru, ordenamendu horiei dagozkien arriskuaren kudeaketarako

erregimenak (zentralizatua, neo-liberala, erritualizatua) (Crook 1999).

116 Horrekin ez dugu esan nahi, Beckek, arriskuaren izaera instrumental-kalkulatzailea –bitartekoak eta

helburuak modu eraginkorrean lotzea helburua duena– ukatzen edo kontsideratu gabe uzten duenik. Izan

ere, Beckek kontrol forma horren gainbehera, porrota, diagnostikatzen du, baina ez du ukatzen. Kasu

horretan, desberdintasuna azpimarratutako arriskuaren aspektu edo alderdietan datza, ez arriskuaren

teorizazio hutsean (Beck 1999, 1-18; ikus ere: 3.2.1. atala).

117 Ewaldek, modu honetan, arriskuaren izaera kalkulatzaile-razionalizatzailea azpimarratzen du,

aseguruaren (estatala zein pribatua izan) razionalitateak arriskua konpentsagarria den kapital batean

120

XX. mende bukaerako politika neoliberalen agerkundeak, beste aldetik, gogor

ekin dio ongizate sozialaren Estatu honen aurka. Neoliberalismoak arriskuaren autokudeaketa

bilatzen du. Culpitt-en iritziz (Culpitt 1999), hurbilpen honek zuzenean

edango luke “arriskuaren gizartea”-ren (Beck 1986) diagnositik, non instituzio sozialen

porrot kontrolatzaileak Estatuaren paper gobernatzailea justizia sozialaren bilaketara

baino arriskuen kudeaketa egokira zuzenduko lukeen (ikus: 3.2.1. atala), beti ere

banakoaren hautaketa, lehentasun eta kontsumo orientazioen askatasuna bermatuta,

babes indibidualistan oinarrituko liratekeen politiken bitartez. Estatuaren egitekoa

hortaz banakoaren askatasunaren babesera zuzenduta legoke, gizarte segurantzaren

hornikuntza planifikatura bideratutako esfortzu oro bertan behera utzita. Arriskua, kasu

honetan, politika neoliberalen zerbitzura jartzen den diskurtso batean bilakatuko

litzateke, ikuspegi kolektibistari dagokion arazo sortari (altruismoa, behar sozialen

asetzea, eremu publikoaren kudeaketa planifikatua) bizkarra emanez (Culpitt 1999).

Lehen esan dugun moduan, gobernu forma ezberdinei arrisku forma ezberdinak

dagozkie. Gaur egun, arriskuaren razionalitate ezberdinak arriskuaren sozializazioa

bultzatzen duen ongizatearen Estatuaren ideiaren aurka daude bideratuta; hau da, XX.

mende bukaeran eta XXI.aren hasieran, arriskuaren indibidualizazioa gobernu

liberaleko forma berrien eskutik doa, ordenamendu modernoaren gainbeherari loturik

doakion arriskuaren forma zentralizatuen krisiaren harira (Crook 1999). Banakoa

bilakatzen da orain bere etorkizunaren kudeatzaile nagusian, enpresari potentzial txiki

bat lez. Arriskuaren kudeaketa arazo pertsonal batean bilakatzen da. Norberak, eskura

duen informazioaz –“sistema adituez”, Giddens-en hitzetan (1990)– baliatuz, zaindu

behar du bere burua: planifikazio sozio-ekonomiko estatalistak leku egin dio gizartea

banakoaren (edota banako-multzoen) bitartez gobernatzeko aspirazioa duen erregimen

neoliberalari. Bizitza, gain-lotura estatalaren beharrik ez duen hautaketa eta ardura

pertsonalera irekitzen den errealitate batean bihurtzen da. Gobernuaren esentzia, hortaz,

planifikazio orokorturik gabeko gobernu pertsonalera murrizten da (Elliott 2002, 304-

306; Rose 2000).

Ikerketa ildo neo-foukaltiar honek, ikusi dugunez, gobernu forma ezberdinek

barne hartzen dituzten eta errealitate sozionaturalaren errepresentazioak osatzeko

erabiltzen diren praktika, teknika eta diskurtsoetan txertatzen du arriskua (Dean 1999).

Arriskuaren pluraltasunaren aitormenak (baita arrisku razionalitate ezberdinei

dagokienean ere) zein haren izaera kokatuarenak hainbat arrisku-kudeaketa praktiken

bilakatzen baitu. Ondorioz, aseguruaren logikak ez du galdutakoaren lehengoratzea eskaintzen,

adostutako kontratu eta gertakari aseguratuen garrantzia zein gertaera-probabilitatearen araberako

konpentsazio ekonomiko bat baizik (Ewald 1991). Asegurua, beste hitzetan esanda, gertakari arriskutsuak

sozialki razionalitzeko tresna bat da, hau da, galeren posibilitatea bera marko konpentsatorio onargarri

baten baitan kokatzekoa. Dena dela, Beckek, arriskuaren gizarteak aseguruaren logikarekin apurtzen

duela argudiatzen du, kontrolez kanpoko gizarte industrialaren arriskuek konpentsazio ororen aukera bera

anulatzen dutelaren arrazoipean (Beck 1999, 31-36, 88-90). Zenbait irakurketek (ikus, adibidez: Dean

1999, 137-138) Becken diagnosia aseguruaren logikaren gaizki ulertze bati egozten badiote ere –

aseguruak, ikusi dugun moduan, ez duelako lehengoratzea, hau da, galera gertatu aurreko egoera

promesten, konbentzionala den konpentsazioa baizik–, Becki egin kritika hau ezin dugu onargarritzat

hartu, bere argudioa ez datzalako aseguruaren razionalitatearen gaizki ulertzean, baizik eta de facto, hau

da, praktikan, teknologia arriskutsuek asegurua eskuratzeko dauzkaten zailtasun errealetan baizik (ikus:

3.3.2. atala):

Controversial industries and technologies are often those which not only do not have private

insurance but are completely cut off from it. This is true of atomic energy, genetic engineering

(including research), and even high-risk sectors of chemical production (…). In other words,

there are highly reliable ‘technological pessimists’ who do not agree with the judgement of

technicians and relevant authorities about the harmlessness of their product or technology. These

pessimists are the insurance actuaries and insurance companies, whose economic realism

prevents them from anything to do with a supposed ‘nil risk’ (Beck 1999, 31-32).

121

aitan, Becken antzerako aldaketa sozialaren narratiba handian txertatuta legokeen

arrisku kontzeptu uniforme eta aproblematikotik aldentzen gaitu. Azken buruan,

ordenamendu soziopolitiko ezberdinetan jazotzen den arriskuaren kokapen honek

arriskuaren izaera malgua adierazten du. Edo, beste batera esanda, agerian uzten du bere

instrumentaltasuna, arriskua mundu ikuskera eta helburu ezberdinak dituzten erregimen

edo gobernu forma estrategikoen baitan ulertu beharra baitago.

Atal honetan aurkeztu dugun arriskuaren izaera funtzional edo instrumental

honek, arriskua ondorio ezkor edo potentzialtasun negatibo soil lez ikustetik printzipio

antolatzaile edo gobernatzaile gisa ulertzerainoko atea ireki digu. Hau bereziki da

garrantzitsua guretzat, arriskua zientzia, teknologia, gizartea eta naturaren arteko

harremanen adierazletzat kontsideratzeko bidean. Dena dela, gure asmoa, batez ere

eredu kulturalistak erakusten duen erreifikazio eta hertsitasun soziokulturaletik harago

joatea izango da. Hau da, arriskua ez dugu soilik instituzio soziokulturalen funtzio gisa

ulertuko, ez eta egitura kultural hertsiei lotuko. 118 Neo-foukaltiarren analisi motek ere

arriskuaren materialtasuna dezente alboratzen dute: haien azterketek arriskuaren

gobernu forma eta ordenu soziokultural zabalagoen arteko harremana aztertzera daude

bideratuta nagusiki, arriskuaren dimentsio materiala eta konstituzio prozesua bera

alboratuta geratzen direlarik.

Gure asmoa, bada, domeinu material hau barne hartuko lukeen kontzeptua

garatzearena izango da. Azken buruan, arriskua materialki eratzen den errealitate bat da.

Edo beste era batera esanda, berau elementu anitzak barne hartzen dituen

materialtasunaren harreman kausalen ondorio kontingente lez uler dezakegu (Robins

2002). Ikuspuntu honen arabera, arriskua produktu edo prozesu arriskutsuen erabilera

eta kudeaketa sozio-materialaren emaitza da. Hau da, arriskua onargarri bilakatzen duen

espazio kausal kontingentearen konfigurazioak determinatuko ditu arriskuaren nondiknorakoak.

Halaz, arriskuarekiko ikuspegi erlatibistaren diskurtsoa gainditu dezakegu.

Baina horrek ez du esan nahi arriskuarekiko ikuspegi errealista edota

korrespondentzialista inozoan jausten garenik, “arrisku erreala”-ren inguruko eztabaida,

harreman kausal hauen sekuentzia posibleen (probableen) kontsiderazio ezberdinetan

(pluraletan) datzanaren jakitun baikara (Robins 2002; ikus ere: 4.1.1. eta 4.2.4. atalak).

Modu honetan, eta jada aurreratu dugun moduan (ikus: 3.2.2.2. atala), arriskua

kultura zientifikoaren hedapenaren (Latour 1987), hots, garapen zientifikoteknologikoaren

inguruan sortu harreman material eta sozial berrien adierazletzat

kontsidera dezakegu. Arriskuaren izaera funtzional edo erlazionala, hortaz, elementu

anitzen arteko hartu-emanen baitan ulertuko dugu.

3.3.2. Dena ez da arriskua

Garapen zientifiko-teknologikoaren alde ilunak tematizatzeko erabiltzen den kontzeptua

da arriskuarena. Horrexegatik dago hain zuzen ere hain hedatua arriskuaren erabilera

diskurtsiboa zientzia eta teknologiaren kontzeptualizazio zein kontrobertsia eta

eztabaidetan. Dena den, “arriskuaren gizartea” adierazpenak kontrakoa aditzera eman

badezake ere, arriskua ez da zientzia eta teknologiaren garapenaren inguruko eztabaidan

118 Hertsitasun kultural honek estereotipo kultural finkatuetara eraman gaitzake. Azken buruan, jendearen

portaera aldakorra da, hau da, ez da zirkunstantzia ezberdinen pean modu berean aritzen. Horregatik,

teoria kulturala, estereotipoen teoria gisa baino zehartasun kulturalaren tipologiatzat ulertu beharko

genuke, hain zuzen aldakortasun eta malgutasun horren berri eman ahal izatea bilatzen duen heinean.

Adams-ek dioen eran:

(...) cultural theory is better understood not as a ser of categories of ‘ways of life’ but as a

typology of bias (Adams 1995, 67).

122

jokoan sartzen den elementu bakarra. Egiazki, arazoa zein den definitzea ere

problematikoa da berez.

Horrek esan nahi duena da “erabaki alternatiben zedarriztapena” bera

problematikoa dela (Hansson 1993, 18-19; 1996, 371-375), hau da, arazoa ez dagoela

emana. Hansson-ek agerian uzten duenez, arriskuaren ebaluaketa edo azterketa

teknikoaren arazoetako bat hain zuzen erabaki-hartzeen alternatiben identitatearen

determinazio argia lortzearen ezintasunean datza, interes talde ezberdinek erabakia hartu

behar deneko arazoa modu ezberdinetan zedarritzea probokatzen duelarik. Egileak

energia nuklearraren erabilerarekin jarrai ala ez erabaki behar duen herrialde

irudikatuaren adibidea erabiltzen du ideia honen berri emateko. Energia nuklearrarekin

jarraitzearen alde dagoenak, arazoa alternatiba energetiko ezberdinen arteko hautaketara

murriztuko du, orain arteko energia kontsumoaren mantentze edota handiagotze bera

aurresuposatuz. Energia nuklearraren aurkakoak, aldiz, erabakiaren arazoa irekiko du

kontsumo energetikoa murriztearen beharra defendatuz, eta aldaketa teknologiko zein

bizimodu moten aldaketen alde agertuko da. Energia nuklearraren arriskuen gaineko

eztabaida, modu honetan, era askotara enfokatu daitekeela soma dezakegu, beti ere

ikuskera eta interes anitzen arabera.

Arazoa zein denaren zedarriztapenaren auzia biziki da garrantzitsua erabakihartze

testuinguruetan, haren irismen eta finkapenak determinatuko baitu soluzio eta

erabaki posibleen eremu bera (Garvin 2001, 449). Zentzu horretan, Hanssonek dio, oro

har, erabaki sozialetan, arazoaren zedarriztapena agenda definitzeko gaitasuna daukaten

horien eskuetan dagoela, hau da, botere politiko-ekonomikoenetan (Hansson 1993, 19).

“Arriskua” bera sistema kapitalista industrialaren statu quo-a mantentzeko

besterik gabe asmatutako kontzeptu bat dela defendatzen duenik ere badago (Winner

1986, 160-177). Winner-entzat, arriskuaren kontzeptua asmakeri kontserbadore bat

besterik ez da, eztabaidatu daitekeenaren eremua mugatzen duena:

(...) la evaluación del riesgo no busca proporcionar una evaluación general de

las condiciones de la vida moderna como lo hacían, por ejemplo, el liberalismo,

el marxismo y otras teorías sociales a gran escala. (...). No reparamos en los

debates acerca de DDT, PCBs, contaminación ambiental, poder nuclear,

etcétera, para obtener una visión más clara de la condición moderna. Aquí el

tópico se refiere, como lo describió un observador, a “hacer que el

industrialismo sea seguro para la vida humana [Brown et al 1982, 6]” (Winner

1986, 161).

Winnerren ustetan, ez da zuzena pairatzen ditugun ingurugiro arazo gehienak

arrisku gisa kontzeptualizatzea. Ekidin beharko liratekeen mehatxuez arduratu

beharrean, arriskuen nondik-norakoak determinatzea –hau da, zehazki frogatzea–

galarazten digun ziurgabetasun testuinguru batekin egiten dugu topo. 119

Planteamendu mota honen arabera, beraz, zientzia eta teknologiaren garapenaren

auzia arriskuaren diskurtso edo problematikara murrizteak zeharo mugatzen du garapen

horretaz esan eta egin daitezkeen gauza potentzialen multzoa. Wynne-k (2002), esate

baterako, agerian uzten du diskurtso instituzional ofizialak arriskuaren kontrol

instrumentalaren dimentsioa besterik ez duela kontuan hartzen. Arazoa arriskura

119 Hori dela eta, Winnerren ustetan, jarduera arriskutsuei erantzun eraginkorrak eman beharrean,

arriskuaren problematikaren altzoan behin eta berriro galtzen da denbora izaera teknikoko eztabaida antzu

baten baitan:

¿Cuál es la medida relativa de ese ‘riesgo’, la probabilidad de daño? ¿Y cuál es la magnitud del

daño cuando se produce? ¿Qué métodos son los aptos para medir y analizar estos asuntos de una

manera adecuadamente rigurosa? (Winner 1986, 166).

123

murrizten da modu honetan, zientzia eta teknologiaren kontrol eta esanahi publikoaren

auzia bera instituzionalki erreifikatutako arriskuaren dimentsiora mugatuz:

(...) the more wide-ranging, multivalent and rich human meanings which

constitute public concerns are excluded from official institutional discourses of

technology appraisal, as if they were solely instrumental simple-realist

questions of controlling a risk (Wynne 2002, 462).

Era honetan, zientzia eta teknologiaren kontrolaren auzia ondorio potentzial

kaltegarrien kudeaketa eraginkorrera mugatuko litzateke, garapen zientifikoteknologikoari

lotuta doakion arazo sorta alboratuz: garapenaren atzean aurkitzen diren

interesen argipena, onura sozialen problematika, ondorio posibleen gaineko ezagutzaezaren

irismena, 120 eta abar (Wynne 2002, 465).

Dena den, arriskuaren gaineko diskurtsoek badute arrisku soiletik harago dagoen

arazo sorta mahaigaineratzea ahalbidetzen dien gaitasun ordezkatzaile edo

“surrogatorioa” (Renn 1992b, 191, 194). Honek esan nahi du ez dela egia arriskuak

zientzia eta teknologiaren garapen eta inplementazioarekin zerikusia daukaten bestelako

dimentsioetara iristeko gaitasuna ez duenik. Zentzu honetan, interesatzen zaiguna ez da

hainbeste zientzia eta teknologiaren arazo nagusiak arriskura murriztu daitezkeen edo ez

erabakitzea (argi eta garbi ezetz uste arren, noski), arriskuaren (haren inguruko

diskurtso eta ekintzen) inguruan mugitzen diren eta berau gorpuzten duten aspektuez

arduratzea baizik. Renn-ek dioen moduan:

(...) actors in risk arenas are not always interested in the risk issue per se,

especially if it has become a symbol for other issues. The best example of such

symbolization is the struggle over nuclear power. Groups in this arena are not

only concerned about risks of nuclear power, but view the debate over nuclear

power as a surrogate for larger policy questions about desired life-styles,

political structure (e.g., centralization vs. decentralization), and institutional

power. Fighting against nuclear power gives the protagonists social resources

they need to fight their “real” battle. In highly symbolized arenas, evidence

about actual impacts is almost meaningless for the actors, but is still a desired

resource to mobilize support (Renn 1992b, 191).

Horrek guztiak zientzia eta teknologiaren garapenari buruzko hausnarketen

eremuaren zabaltasunaz ohartzeko balio digu, baita haien ondorio edota aspektu

ezkorrei erreparatu behar zaienean ere. Azken buruan, zientzia eta teknologiaren alde

ilunei buruzko kontzeptualizazio eta soluzio posibleak ezin dira besterik gabe termino

tekniko kontsekuentzialista lokalizatuetan tematizatu, nahiz eta era berean, Rennek

aipatu moduan, egiaztagarria den arriskuaren diskurtso eta praktikek erakusten duten

indar mobilizatzaile instrumentala.

Dena den, ez dugu bat egiten arriskuaren indar surrogatorio edo ordezkatzailea

izaera sinbolikoa duelako Rennen argudioarekin. Izan ere, sinboloari dagokio

izendatzen duen horrekiko harreman konbentzionala edukitzearen ezaugarria. Hau da,

harreman sinbolikoaren baitan, adierazlea eta denotatuaren arteko harremana lotura

konbentzional, “adostu” batek finkatzen du (Park 1997; Sebeok 1994, 49, 52). Gure

irakurketaren arabera, aldiz, arriskuaren igortze edota erreferentzia ahalmenak lotura

“zuzenagoa” luke harreman sozionaturalen unibertso zabalagoarekin. Beste modu

120 Azken puntu honek agerian jarri nahi du, diskurtso eta praktika instituzionalen arriskuaren trataera

instrumentalaren joera, kontrolatu daitezkeen arriskuen eremura (hau da, eremu probabilizatura)

mugatzearena dela, kontsideraziotik at utziz kontrol mekanismo instituzional-zientifikoek murriztu ezin

ditzaketen indeterminazio espazioak (Wynne 2002, 470). Hau da, ezagutza-ezaren forma erradikalagoak

externalizatu egiten dira, kontrol absolutuaren itxurapean.

124

atean esanda, arriskua, sinbolo gisa baino, (interpretatutako) sintoma (Barthes 1985,

267-277; Sebeok 1994, 57-73) lez, hau da, adierazle lez, ulertuko genuke. Arriskua eta

eremu sozionatural zabalagoaren arteko harremana, hortaz, sinboliko (konbentzional)

hutsa baino, adierazgarria dela mantentzen dugu.

Horrek ez du esan nahi, noski, arriskuaren arazoa bakarra denik zientzia eta

teknologiaren garapenaren gaineko kontrobertsia publikoetan, arazoaren definizioa bera

problematikoa dela argudiatzerakoan ikusten ari garen moduan. Hortaz: (i) arriskuarena

ez da arazo bakarra: zientzia eta teknologiaren esperientzia sozialak determinatzen

dituen aspektuak kontuan hartu beharrekoak dira (zientzia-teknologiaren kontrol eta

harreman sozio-ekonomikoen auzia, parte hartze publikoa, konfiantzaren arazoa, eta

abar); eta gainera, (ii) arriskuaren problematika bera ez da modu berean

kontzeptualizatzen: hau da, mundu guztiak ez ditu arrisku berak kontsideratzen

(Limoges et al 1995).

Egile hauek arazoen definizio-unibertsotzat uler ditzakegun “errelebantzia

munduez” ari zaizkigu (Limoges et al 1995). Hau da, arazo zientifiko-teknologikoa

tematizatzeko aktore sozial ezberdinek errelebantetzat kontzideratzen dituzten arazoen

aspektuen (“entitateak”, haien hitzetan) multzoak. Kasu honetan, azpimarratutakoak ez

dira emana legokeen arazo baten inguruan mugituko liratekeen aktore sozialen multzoen

interes pre-finkatu eta arras kontrajarriak; aitzitik, kontrobertsia edo eztabaidaren

inguruan mugi daitezkeen aktore sozialen “errelebantzia mundu”-en arteko “entitate”

kointzidentzian jartzen da pisua. Hau da, indarra, kontrobertsiaren alde ezberdinen

arteko bateraezintasun agerikoan, interes kontrajarri eta mugiezinetan, ipintzen duen

diskurtso tradizionaletik harago, aspektu edo entitate arteko kointzidentziara eraman

gaitzakeen beste ikuspegi honetarantz bideratzen da.

Edozein kasutan, azpimarratzea nahi genukeen ideia entitate edo aspektu

aniztasunarena da, baliagarria baitzaigu gure arriskuaren konstituzio heterogeneoaren

ulermen bidean. Zientzia eta teknologiaren garapena ulertzeko orduan erabiltzen den

aspektu-aniztasunaren diskurtso honek arriskuari loturik doazkion elementu

heterogeneoen berri ematea dakar berarekin. Azken buruan, kontrobertsien itxiera

entitate edo aspektu pluraltasun baten arteko kointzidentzian ezartzen da; hau da,

arazoaren dimentsio anitzak kontsideratzen dituen eszenatoki batean.

Horrekin guztiarekin ez dugu esan nahi arazo baten inguruan identifika

daitezkeen aspektu edo entitate ezberdinak arriskuaren inguruan orbitatzen dutenik,

arriskuaren konstituzio prozesuan aritzen diren aspektuak anitzak direla adieraztea

baizik. Hortaz, gure interesa, “errelebantzia mundu” ezberdinen arteko entitate beren

harremanetan baino, arazoa definitzen duten entitate ezberdinen arteko hartu-emanetan

datza. Hau da, arriskuaren konstituzioan entitate anitzen multzo honek jokatzen duen

rola aztertzea dugu xedetzat. Kontua ez litzateke ondorioz eta besterik gabe entitate

multzoen (“errelebantzia munduen”) aniztasunaren berri ematea, arriskuaren konstituzio

anitzaren berri ematea baizik (ikus: 5. eta 6. atalak). Azken buruan, arazotzat

kontsideratzen den arriskuaren nondik-norakoak zuzen-zuzenean daude harremanduta

bestelako elementu anitzekin. Pluraltasuna adieraztea ez zaigu hortaz nahikoa;

beharrezkoa deritzogu arriskuaren osaketa edo eraketa pluralari erreparatzea (hau da,

goian aipatu ditugun (i) eta (ii)-ren arteko harremanak kontsideratu beharra daude). 121

121

Egiazki, zentzu batean Limogesek eta kideek ideia horren berri ematen dute, aipamen labur baten

bitartez bada ere:

(...) the proper assessment and management of risks is not a sufficient condition for achieving the

successful closure of a controversy. Such a closure, even in matters involving risks, will be

possible only if risk-related considerations are supplemented with and come to be embedded in a

network associating numerous other, risk-independent entities. This is hardly new, and has been

125

Baterakotasun horren berri ematea biziki da garrantzitsua, azterketa

zedarriztapen absolutuetan partitzeko arriskua dugulako bestela. Hau da, arazoaren

aspektu zientifiko edo epistemologikoak (zientzia), eta aspektu sozial eta kulturalak

(gizartea) bereiziko genituzke, arazoaren parte izan arren aldenduta leudekeen dimentsio

lez kontsideratuz. Aspektu hauen integrazioa da hain zuzen ere gure helburuetarako

interesatzen zaiguna. Hau da, beharrezkoa zaigun arriskuaren konstituzio pluralaren

berri emateko.

Hari honetan, Beck eta Giddens-en eredu erreflexiboei alternatiba lez aurkezten

den Scott Lash-en azterketa (Lash 1994; 2000) adibide gisa baliatuko dugu, dinamika

sozialaren dimentsio estetiko-hermeneutikoa azpimarratzerakoan, hain zuzen ere ekidin

nahi dugun zedarriztapen horren erreprodukzioa gauzatzen duelako. Lashek, Giddens

eta Becken antzera, modernitate erreflexiboaren teoria bat jorratzen du. Berak

azpimarratzen duen erreflexibitatea, ordea, Giddens eta Beckek aurkeztutakoaren

parametroetatik dezente aldentzen da, bere proposamena ez baita erreflexibitatearen

aspektu kognitiboetan (arrisku arazoak) zentratzen. Hau da, ez dio modernitatearen

erreflexibitatearen elementu klabea litzatekeen arriskuen kontrol zientifikoinstituzionalaren

(edo kontrol ezaren) problematikari heltzen. Giddens eta Becken

erreflexibitatearen formulazio kognitibotik harago joan nahi du berak,

erreflexibitatearen aspektu hermeneutiko-estetikoa azpimarratuz (Lash 1994, 178-208).

Dimentsio hermeneutikoaren errekonozimenduaren bitartez Lash mediazio

kognitibista (Beck, Giddens) (Lash 1994, 139-148) zein estetizista dekonstrukzionista

tradizionaletik (Adorno, Nietzsche) (Lash 1994, 167-178) harago legokeen ezaugarri

hermeneutiko oinarrizkoan zentratzen da. Hau da, bere xedea ez datza subjektu

ezagutzaile eta objektu ezagutu baten arteko haustura erreproduzitzen duten eskemei

jarraitzea, komunitateak konpartitzen dituen esanahiei edo kategoria inkontzienteei (ezpentsatuei)

erreparatzea baizik. Edo beste hitzetan esanda: bere ardura ez datza

adierazlearen azterketan, jada komunitatearen funtsa osatzen duen esanahi multzoan

baizik. Esanahien oinarri sustantibo horretan aurkitzen da, bere aburuz, modernitatearen

erreflexibitatearen euskarria (Lash 1994, 178-208).

underlined by many analysts, especially those involved in risk communication (Limoges et al

1995, 705).

Edozein kasutan, aipatzekoa da arriskuen komunikazioaren adibidea azpimarratzen dutela,

kontsiderazio pluralaren ideia batez ere publikoarekiko harreman adituetan kokatuz. Azken buruan,

arriskuaren ebaluaketa eta kudeaketa prozesuak aniztasun konstitutibo horretatik kanpo uzten dituzte:

horiek prozesu razionalak lirateke, bakar-bakarrik gertakari hutsekin zerikusia edukiko luketenak. Egia

esan, elementu baloratibo eta sozialak kontsideratzeko orduan, hauek denak dimentsio publiko ez

adituarekin lotzeko joera, konstante bat da arriskuaren hautemate publikoa –hau da, arriskuarekiko

erantzun eta jarrera publikoa– neurtzea xede duten ikerketetan. Paradigma psikometrikoak (ikus: 1.2.2.2.

atala), esate baterako, arriskuaren hautemate publikoan, arriskuaren kalkulu teknikotik harago (adibidez:

urte betean egon daitezkeen hildakoen estimazio estatistiko-probabilistikoa), publikoak jarduera

arriskutsuak baloratzekoan kontuan hartzen dituen elementu kualitatiboen presentzia identifikatzen du

(e.g. hautemandako onurak, kontrolagarritasuna, borondagarritasuna, potentzial katastrofikoa,

konfiantza), elementu horiek arriskuarekiko jarrera publikoa modulatzeko orduan luketen garrantzia

azpimarratuz. Paradigma psikometrikoaren aita den Slovicen hitzetan:

(...) psychometric research demonstrates that, whereas experts define risk in a narrow, technical

way, the public has a richer, more complex view that incorporates value-laden considerations

such as equity, catastrophic potential, and controllability. The issue is not whether these are

legitimate, rational considerations, but how to integrate them into risk analyses and policy

decisions (Slovic 1992, 150).

Bereizketa kategoriko horrek publikoaren problematizazioa azpimarratzen du, guztiz razionala

(zientifikoa) litzatekeen azterketaren gehigarri gisa aurkeztuz. Guk, hala ere, hemendik harago joateko

asmoa daukagu, antza prozesu guztiz “razionalak” eta “objektiboak” diren hauek ere “sare anitz” horretan

sartu behar direlako ideiaren defentsaren bitartez.

126

Dena dela, Lashen ikuspegiak erreflexibitatearen nozio bera erlatibizatu egiten

du. Izan ere, izaera hermeneutikoko erreflexibitate estetiko kokatuak berez

aurresuposatuko luke erreflexibitatearen muga bera: batetik, erreflexibitatearen

objektuaren kontingentziak razionalitate kognitibo eta moralari alde egingo lieke, hein

handi batean; bestetik, ez legoke subjektuaren errealitatea parametro erreflexiboetara

murrizterik, subjektuaren oinarri ez-diskurtsiboari (hau da, haren esanahi eta praktika

ez-pentsatu edo inkontzienteei) erreparatzen badiogu (Lash 1993). Erreflexibitatearen

ezaugarria da, hortaz, erreflexibitatearen muga bera.

Nolanahi ere, subjektuari dagozkion kategoria ez-pentsatu edo esanahi

oinarrizko hauen erreflexibitatearen aktibazioa ez da, Lashen arabera, egitura

instituzional-kognitibistetan aurkitu behar, egitura kulturaletan (informazionaletan)

baizik. Ez da harritzekoa, zentzu honetan, berak “arriskuaren gizartea”-z baino

“arriskuaren kultura”-z hitz egitea (Lash 2000), gakoa ez datzalako, bere aburuz,

araututako erregimen instituzionaletan, desegituratuagoa dagoen dimentsio kulturalinformazionalean

baizik. Hau da, Lashek modernitatearen oinarri kulturalak,

sustantiboak, berreskuratu nahi ditu, haiek termino epistemologiko-instituzionalen

razionalitatera murriztu ezin daitezkeela erakusteko helburua duela.

Hala eta guztiz ere –eta hauxe zen hain zuzen ere hasieratik azpimarratu nahi

genuen puntua–, nahiz eta Lashek aldaketa sozialaren (erreflexibitatearen) bestelako

aspektuak (kultural-hermeneutikoak) azpimarratzen dituen, kognitibo edo

ezagutzazkoen gain, bere azterketak funtsean zientzi ezagutzaz (hau da, arriskuaz) duen

ikuspegiak arriskuaren trataera erreifikatzaile kognitibistaren oinarriak erreproduzitzera

dator. Halaz, bere hitzetan:

Ni el conocimiento cotidiano ni el de las ciencias humanas es una cuestión de

relación entre un sujeto cognoscente y el mundo como lo es en la

epistemología. El conocimiento comunal es, por el contrario, conocimiento

hermenéutico, y este solo es posible cuando el conocedor está en el mismo

mundo y “habita entre” las cosas y los demás seres humanos cuya verdad busca.

La comunidad no implica una problematización crónica del significante, sino

que está arraigada en significados compartidos y prácticas rutinarias de base

(Lash 1994, 194).

Azken buruan, Lashek ez du kuestionatzen zientzi ezagutzaz edota arriskuaren

konstituzioaz indarrean legokeen irudi zientifizista edo positibista. Berriro ere:

Although determinate judgement is, for better or mostly for worse, quite clearly

here with us to stay, reflexive judgement is integral to a much fuller sort of

modernity than is determinate judgement. That is, full modernity is not

exclusively or even primarily about cognitive (…) judgement, but (also) about

reflexive (aesthetic) judgement (Lash 2000, 54).

Hau da, ekidin nahi dugun zedarriztapen segida (zientzia-gizartea, ezagutzakultura...)

erreproduzitzen ari da, berak darabilen dinamika moderno erreflexiboaren

dimentsio kulturalaren berreskurapen estrategia dela medio!

Izan ere, Lashek defendatu ikuspegiak, funtsean arriskuaren ebaluaketa (risk

assessment; zientzia) eta arriskuaren kudeaketa (risk management; politika) prozesuen

arteko bereizketa kategorikoari eusten dio, hain zuzen direla jada 20 urte Amerikako

Estatu Batuetako National Research Council agentzia nazionalak finkatu karakterizazio

zedarriztatzailearen (NRC 1983) hari beretik. 122 Arriskuaren analisi tradizional

122 Hala da, National Research Council-ek arriskuaren ebaluaketa eta kudeaketa prozesuak bereizteko

gomendio argia ematen du:

127

instituzionalen egituraren adierazle den karakterizazioaren erreprodukzio inplizitutzat

kontsidera dezakegu, zentzu honetan, arriskuaren inguruko Lashen hausnarketa.

Ikuspegi horrek, azken buruan, arriskuaren konstituzioan elementu

epistemologiko-zientifikoei besterik ez die lekurik egiten, arriskuaren

kontzeptualizazioan bertan elementu kultural-politikoek jokatzen duten rolari sorik egin

gabe. Jasanoff-ek (1999), esate baterako, agerian jartzen du ikuspegi zedarriztatzaile

hau mantentzen duten azterketa moten gabezi azaltzailea, izaera arau-emaileko

judizioek eta mundu-ikuskerek arriskuaren zientziaren konformazioan (hots,

arriskuarenean) halabeharrez luketen parte hartzeari buruz aritzerakoan, zehazki

arriskuaren konstituzio zientifiko orok kudeatu behar dituen agentzia (nori esleitu,

testuinguru konplexuetan, arriskuaren ardura?), kausalitatea (non kokatu behar da

harreman kausal ia amaigabeen muga azaltzailea?) eta ziurgabetasunaren (nola jokatu

ezagutza-eza egoeretan, zientziak gida ziurra izateari utzi dionean?) dimentsioei

erreparatuta (Jasanoff 1999, 140-145). Hauei buruzko ikusmolde inplizituen gain

eratzen dira hain zuzen ere arriskuaren konstituzio zientifikoak.

Arrisku hipotesiak arriskuaren determinaziorako beharrezkoak diren asuntzio

soziokultural ezkutuak baliatuta eratzen dira hortaz, eta asuntzio hauen beharrezkotasun

epistemologikoa onartu beharra dago, haiengan eraikitzen baitira arriskuari buruzko

ustezko judizio faktual zientifiko garbiak. Indarrean leudekeen interes ekonomikoinstituzionaletatik

eratorriko liratekeen asuntzio hauetako batzuk aipatzearren:

laborategiko baldintzapeko emaitza esperimentalak mundu errealaren adierazle

fidagarriak direneko ustea, giza portaerari buruzko kontrol asuntzioak, espezie bereko

sistema fisiko-biologikoen erantzun maila estandarizatua, tolerantzia maila fidagarri eta

eraginkorren finkagarritasun eta adierazgarritasun enpirikoa... hauek lirateke indarrean

leudekeen interes ekonomiko-instituzionaletatik eratorri asuntzioetako batzuk.

Agenda politiko-ekonomikoaren ardatz nagusiak arriskuan jarriko ez luketen

arrisku markoen garapenera leudeke bideratuta instituzio kontrolatzaileak. Hau da,

arriskua determinatu eta baloratzeko eskumena luketen instituzio kontrolatzaileen

ziurtasun politiko-ekonomikoek eratuko lituzkete ustezko objektibitate garden baten

pean finkatuta leudekeen arrisku-hipotesi ofizialak. Arriskuaren determinazio graduaren

forma, hortaz, hertsiki doakio lotuta ziurtasun politiko-ekonomikoen multzoari,

arriskuaren gaineko ezagutza hori eratzerako orduan berebiziko garrantzia duena

(Wynne 1992a; 1992b; baita ere ikus: 1.1.3., 4.2.3., 4.2.4. eta 5.2.2. atalak).

Arrisku marko honen barruan barneratu beharra dago, modu berean, arriskuen

gertagarritasunagatik esleitu beharreko konpentsazioaren finkatze politiko-legala bera.

Zentzu honetan, Amerikako Estatu Batuetan adibidez, 1950. hamarkadan, energia

nuklear zibilaren garapen industriala gobernuak ahalbidetu zuen, aseguru pribatua

arrisku nuklear larri baten (e.g. nukleoaren fundizioa) aurrean estaldura ekonomikoa

eskaintzeko prest ez zegoenean, eta industria nuklearra paralizatuta geratzeko

arriskupean aurkitzen zenean (Shrader-Frechette 1980, 83-112). Gobernu

estatubatuarrak, aipatu arazoa, 1957. urtean Price Anderson Legea (Price Anderson Act)

onartuz desblokeatu zuen. Izan ere, lege hau, istripuren bat gertatu kasuan, industriaren

ardura publikoa mugatzera zetorren. Legearen disposizio garrantzitsuenak honakoak

ziren (Shrader-Frechette 1980, 84): (i) industriak, 60 milioi dolarretako konpentsazioa

eskainiko zion aseguru pribatua lortu beharko zuen (hau da, aseguru pribatua emateko

We recommend that regulatory agencies take steps to establish and maintain a clear and

conceptual distinction between assessment of the risks and consideration of risk management

alternatives; that is, the scientific findings and policy judgements embodied in risk assessments

should be explicitly distinguished from the political, economic, and technical considerations that

influence the design and choice of regulatory strategies (NRC 1983, 7).

128

prest zegoen gehienezko diru kopurua); (ii) gobernuak istripu nuklear bakoitzeko 500

milioi dolarretako indemnizazio gehigarria eskainiko zuen; (iii) istripua gertatu kasuan,

enpresen ardura 560 milioi dolarretara mugatzen zen. 123

Hasiera batean 10 urte besterik ez irauteko lege gisa jaio bazen ere, gaur

egunean oraindik indarrean darrai (bestelako termino ekonomikoetan, noski), 2005.

urtean, eta berritze desberdinen ondoren, beste hogei urtetarako berritu baitzuten. Kasu

honetan, ondorio larrien magnitudeak energia nuklearraren garapenarekiko konpromiso

politiko-ekonomikoak baino pisu txikiagoa eduki zuen, arrisku onargarriaren

konpentsazio markoa konpromiso honen arabera konfiguratu zelarik. Honetan lagundu

egin zuen ere arriskuaren (istripu larriaren) aukera beraren probabilitate hutsalaren

gaineko diskurtsoaren indarrak. Istripu larri baten aukera bera ia ezinezkotzat

kontsideratua izan zen, askoz ere ziurgabeagoa eta irekiagoa zen eremu sistemikoa

(planta nuklearrak) arrisku probabilizatu determinatu baten irudipean aurkeztearen

bitartez (ikus: 4.1.2.1. atala). 124

Ziurtasuna/ziurgabetasuna oreka ezin da hortaz testuinguru instituzionalkulturaletik

at ulertu. Zentzu horretan, ziurtasunaren lorpena ezaugarri instituzionaltzat

kontsidera dezakegu. Ezagutzaren baliatze konstanteak ziurgabetasun berri eta

iheskorragoak produzitzen dituenean, egoera ziurren egonkortzea termino

instituzionaletan ematen den errealitate lez ageri zaigu (Douglas 2001). 125

Gauzak hala, arrisku-hipotesien estabilizazio bera ere ez zaio zor mundua eta

ezagutzailearen arteko korrespondentzia harreman bati, bere baitan faktore edota

zirkunstantzia kognitibo, baloratibo eta instituzional-kontestualak biltzen dituen prozesu

dinamiko-historiko bati baizik (Böschen 2002). Böschen-ek, hain zuzen, DDT

intsektizida mirari teknologikoa izatetik galarazi beharreko kutsatzaile anbiental eta

123 Urte berean (hots, 1957.ean) gobernuak eskatutako Brookhaven Txostenak (WASH-740) istripu

larrienaren propietate kostuak 7 bilioi dolarretan ezarri zituen, berehalako 3.400 hildako, eta 43.000

kaltetu eragingo lituzkeela ondorioztatzearekin batera. Zortzi urte beranduago, zentral nuklear berri eta

handiagoak erabiltzen ari zirela eta, egin txostenaren errebisioak emaitza oraindik eta latzagoak eman

zituen: 17.000 bilioietako propietate kostuak, 45.000 hildako eta 100.000 kaltetu (The A-Mark

Foundation 1988).

124 1975. urtean, gobernuak eskatutako beste txosten batean, Rasmussen Txostena (WASH-1400)

delakoan, arrisku larrienen gertaera hipotesiak modu probabilizatu batean aurkeztu ziren. Arriskuaren

lehenengo azterketa modernoa kontsideratua den honetan, istripu larri baten aukera ia ezinezkotzat hartu

zen, hura emateko probabilitatea 10.000 milioi urtetako funtzionamenduan batekoa zela ondorioztatu

baitzen (López Cerezo eta Luján 2000, 43). Azterketaren probabilizazioaren bitartez, beraz, energia

nuklearraren programak bultzada garrantzitsua lortu zuen, probabilitate baxuko emaitza eta diskurtsoaz

baliatuta. Dena dela, txosten honek kritika latzak jasan zituen (horien artean EPA –Environmental

Protection Agency– eta APS-ren –American Physical Society– aldetik), egozten zitzaizkion ahultasun eta

zehartasun metodologikoengatik (Shrader-Frechette 1980, 93-100). Zehazkiago esanda, azterketari,

ziurgabeak ziren hainbat eta hainbat aspektu modu ziurrean aurkeztu izana egotzi zitzaion, sistema horien

funtzionamenduari buruzko ezagutza-eza handiagoaz jabetuta zeuden sektoreen aldetik (López Cerezo eta

Luján 2000, 44) (ikus: 4.1.2.1. atala).

125 Funtzionamendu instituzionalaren beharrak konfiguratuko luke, zentzu horretan, ziurtasunaren

“izozketa”, eta ez ezagutza-lortze prozesu epistemologiko gardenak, Douglasek dioen eran:

The cultures which achieve certainty have instituted blocks to alternative opinion, they stop

debates that might undermine their established world view, they are intellectually conservative,

and they have to be if they intend to keep their community from falling apart (Douglas 2001,

147).

Zentzu horretan, ezagutza ziurraren posibilitatea ez da nagusiki epistemologikoki aktualizatzen

den karakteristika bat; gehiago da, Douglasen esanetan, gizarte-egiturak ahalbidetzen duen egoera bat:

The most fundamental idea which upholds the possibility of society, more fundamental even than

the idea of God, is the idea that there can be certain knowledge. And this turns out to be

extraordinarily robust, passionately defended by law and taboo in ancient and modern

civilizations (Douglas 2001, 154).

129

minbizi sortzaile izatera bultzatu zuen prozesuaren berri ematerako orduan, onartezin

bilakatu arteko arrisku-hipotesiaren konstituzio pluralaren konstatazioa egiten du. Bere

azterketak, DDT-aren arrisku potentzialen inguruko diskurtso eta trataeraren

onarpenaren (kalte aktualen aurrean), produktuak termino nekazal produktiboetan zuen

ezinbestekotasunaren gainditzearen, zein haren arrisku potentzialen inguruko ikerketa

programa sendo baten eraketaren berri ematea du xedetzat. Hau da, berak faktore

baloratibo, instituzional-kontestualak eta kognitibo gisa karakterizatzen dituenak,

hurrenez hurren. Faktore hauen guztien eboluzio eta elkarrekintzaren emaitza litzateke,

Böschenen ustetan, DDT-aren onartezintasunaren gaineko erabakia. 126

Arriskuaren hipotesien “sendotasuna” hortaz konstituzio prozesu anitz baten

emaitza da. Prozesu honetan bat egiten dute interes instituzional-ekonomikoek, hipotesi

zientifikoek, ardura publikoek, eta abar. Aurkikundezko prozesu zientifiko garbi bat

dirudiena (DDT-aren arriskuaren finkapena) ez dago beraz testuinguru politiko, sozial

eta ekonomikotik abstraitzerik, azken buruan arriskuaren determinazioak berak

testuinguru horren botere harremanetan eragina edukiko baitu. Ez da harritzekoa, egia

esan, konfigurazio sozialaren sarea eraldatu dezakeen dimentsio batek hainbesteko

ardura eta eskuhartze “pairatzea”, jokoan dagoena ez baita besterik gabe “errealitate”

(arrisku) baten errepresentazio egoki ala zuzena, errealitate horren definizio

onartuarekiko mantendu, desegin, indartu edota ahuldu daitezkeen egitura instituzional,

ekonomiko eta publiko orokorragoak baizik. Arriskuaren determinazioa, hortaz,

elementu politiko-ekonomiko klabea dela ondorioztatzerik besterik ez dago (Beck 1986,

28, 35, 52-53; 1988, 23-24). Beckek berak dioen moduan:

Los riesgos que se generan en el nivel más avanzado del desarrollo de las

fuerzas productivas (...) sólo se establecen en el saber (científico o

anticientífico) de ellos, y en el saber pueden ser transformados, ampliados o

reducidos, dramatizados o minimizados, por lo que están abiertos en una

medida especial a los procesos sociales de definición. Con ello, los medios y

las posiciones de la definición del riesgo se convierten en posiciones

sociopolíticas clave (Beck 1986, 28).

Arriskuaren determinazioak zuzen-zuzenean egiten du ondorioz bat (bere

aspektu zientifiko gogorrenetan ere) azken buruan arriskua berari zentzua ematen dion

planifikazio eta garapen sozio-ekonomikoaren errealitatearekin zein horren inguruan sor

daitekeen eztabaida eta tira-bira dimentsio publikoagoarekin. Arriskuak, beste hitzetan

esatearren, antolakuntza sozio-ekonomikoaren eremura igortzen gaitu.

Arriskua edo, hobe esanda, arriskuaren errepresentazio posibleek, ez dituzte

besterik gabe “ondorio ezkor potentzialak” errepresentatzen, harreman sozio-naturalen

egoera bera baizik (Mitchell eta Cambrosio 1997). Hau da, arriskuaren errepresentazio

batek agerian jartzen ditu harreman sozio-naturalen mugak eta loturak: azken buruan,

arriskuaren errepresentazioaren araberako harremanak orekatzean datza xedea (Mitchell

eta Cambrosio 1997, 237-251). Hortaz, arriskuaren errepresentazio batek ez du bakarrik

munduaren segurtasun “topografia” bat eskaintzen, era berean harreman horien

126 Böschenek (2002) berebiziko garrantzia ematen dio DDT-aren nazioarteko galarazpen orokortuaren

lorpenean 60-70. hamarkadetan gizarte mailan gero eta indar handiagoa hartu zuen sentsibilitate

ekologikoak jokatu zuen rolari. Berak, zehazkiago, gizarte industrializatuetako kontaminazio kimikoa

auzipean ipintzen duen Rachel Carson-en Silent Spring (1962) liburuari garrantzi handia esleitzen dio,

publikoaren sentsibilitate ekologikoaren pizgarritzat funtzionatuko lukeen inflexio puntutzat hartzen

baitu. Hortik aurrera, publikoaren ardura eta zalantzak DDT-aren arazoaren definizio eta soluziobide

posibleen artikulazioaren prozesuan barneratuak izan ziren, arrisku hipotesiaren konstituzioan ahots

garrantzitsu batean bilakatuz (Böschen 2002, 12-14 –orrialdeak artikuluaren bertsio elektronikoari

dagozkio–; ikus ere: 0.2.2. atala).

130

errantolaketarako katalizatzaile moduan ere funtzionatzen baitu, konfiguratutako

arrisku horrekiko interbentzio sozialaren forma eta modu berriak bultzatuz (Mitchell eta

Cambrosio 1997, 251-257). Beste hitzetan esanda, arriskuaren errepresentazio batek

aukera ematen du harreman sozio-naturalen eremuaren konfigurazio bera

(ber)aldatzeko.

Mitchell eta Cambrosio-k irakasgai honen berri ematen digute, eremu

elektromagnetikoak neurtzeko erabiltzen den gailuaren (dosimetroa) adibidearen

bitartez. Kasu honetan, dosimetroek ez dute, zentzu hertsian, arriskua errepresentatzen;

hobeki esan, haren determinaziorako beharrezkoa den eremu elektromagnetikoen

neurketa kuantitatiboa bideratzen dute. Dena dela, adibidea ongi datorkigu, ustez

gertakari hutsen errepresentazio batek munduaren berkonfigurazioa pentsatu eta

praktikatzeko ematen duen aukeraz jabetzeko. Beraien hitzetan:

Dosimeters, and other forms of material culture, are themselves hybrids, and

thus not working in opposition to culture/meaning. Dosimeters do make all

kinds of meanings possible, and these kinds of EMF [electromagnetic field]

technology (or, one could argue, similar technologies in other fields) are not so

much a form of social control, but a means of as intermediaries between

previously separated domains of practices (including lay and scientific

activities) (Mitchell eta Cambrosio 1997, 257).

Hala moduan, arriskuaren errepresentazioak ez dira “esanahi murriztaile” edota

“esanahi ustutzaile” gisa ulertu behar, beren baitan baitute eremu ezberdinetako

entitateak harremanetan jarri eta horien berrantolaketarako pizgarri gisa funtzionatzeko

gaitasuna; hau da: harreman sozio-naturalei esanahi berriak esleitzekoa. Izan ere,

arriskuak berarekin dakar errealitate sozio-naturala “disekzionatzeko” potentzialtasuna.

Arazoak “arrisku” gisa tematizatzerakoan diskurtso beraren parte bilakatzen zaizkigu

arazoen aspektu epistemologiko (potentzialtasunei buruzko ezagutza-egoerak),

ontologiko (gertakari potentzialen errealitatea) eta baloratiboak (gertakari potentzialen

garrantzi-esleipena), arriskua kontzeptu “erlazionala” baita (Kadvany 1997). Bere

ezaugarria ez datza, beraz, eta beste behin esatearren, errealitate sozial eta naturalaren

esanahi murrizketan, errealitate horren antzemate anitzean baizik.

Horregatik guztiarengatik diogu, hain zuzen, arriskua harreman sozionaturalen

adierazletzat ulertzerik badagoela. Azken buruan, bere baitan dakar berau gorpuzten

duten diskurtso eta praktika sozio-instituzionalen multzoa. Teorizazio honek arriskua

zientzia, teknologia, gizartea eta naturaren arteko harremanen elementu konstitutibotzat

ulertzea ahalbidetzen gaitu, hura ondorio ezkor edo arazo aplikatibo lez ikustetik

harago. Honekin guztiarekin bi dira, nagusiki, erdietsi ditzakegun irakasgai nagusiak: (i)

dinamika instituzional, ekonomiko, zientifiko-teknologiko eta publiko orokorragoan

arriskuak okupatzen duen funtsezko espazioaren errekonozimendua; (ii) dinamika

horrexen ulermen handiago eta hobeagoa, arriskuaren kontzeptualizazio berri honek

ahalbidetua.

131

4. LABORATEGITIK MUNDURA:

FROGA-EREMU SOZIONATURALA

Atal honetan arrisku fenomenoaren emergentzia sozionaturalari helduko diogu, arriskua

inplementazioaren mundu-errealean osatzen den errealitate bat dela erakutsi asmoz.

Esaten ari garena argudiatu bidean, hiru azpi-atal nagusiei dagozkien oinarrizko hiru

ideiez baliatuko gara: (i) arriskuaren aurretiazko determinazioaren mugek arriskuaren

ikerketa esparrua laborategia izatetik mundu erreala (gizartea-ingurugiroa) izatera

bideratu dute (4.1. atala); (ii) arriskuaren izaera indeterminatu honen errekonozimendu

publiko-instituzionalak zuhurtasunerako joera daukaten politika eta praktika

zientifikoen garapena ahalbidetu du, “zuhurtasun printzipioa” delakoaren aitzinean (4.2.

atala); (iii) ziurgabetasun zientifiko-teknikoaz gain, arriskuaren arazoari atxikita

doakion konfiantzaren auziak berarekin dakarren “ziurgabetasun sozio-instituzionalaz”

arituko gara, konfiantza publikoaren fenomenoaren irakurketa desberdinak aurkeztuz

(4.3. atala).

4.1. Aurresangarritasuna eta indeterminazioa segurtasunaren eraketan

Atal honetan arriskuaren aurretiazko determinazioaren zailtasunak agerian jartzen

saiatuko gara, arriskuaren eraketa sistemikoaren azterketari helduz (4.1.1. atala),

askotan arriskuei buruz ikasteko modu bakarra arrisku sistemen inplementazioan datzala

erakutsi asmoarekin (4.1.2. atala). Izan ere, inplementazio prozesuetan agerian geratzen

dira konplexutasun tekniko (4.1.2.1.1. atala), organizazional (4.1.2.1.2. atala) eta

ekologikoak (4.1.2.2 atala). Konstituzio sistemiko horren baitan, arriskuaren

emergentzia, desbideraketa lez ulertzeari uzten zaio, bete-betean prozesu soziotekniko

ezarritakoen karakteristika normaltzat har daitekeelarik.

4.1.1. Arriskua, ziurgabetasuna eta konstituzio sistemikoa

Arriskuaren analisi teknikoaren helburua bikoitza da: batetik, segurtasun gradua

(arriskua) aurresatea eta determinatzea, arrisku posibleei probabilitateak esleituz eta

arrisku horien potentzialtasun negatiboa kalkulatuz; bestetik, ahalik eta segurtasun

handiena lortzea, aurresandako arriskua posible den heinean txikituz (gertatze-

132

probabilitatea murriztuz). 127 Beste era batera esanda: arriskuaren analisi teknikoak

segurtasun marko bat finkatzea du helburu, arriskuaren ezaugarriketa eta moldaketa

aurretiaz bideratzen saiatuz. Analisi teknikoa, beste hitzetan, horrela definituko genuke:

(...) the process of identifying potential hazards for individuals and society, and

estimating their magnitude and probability of occurrence with the aid of

statistics, experiments, analytic methods of various fields and engineering,

human experience and judgment (Baram; non aipatua: Rip 1986b, 4).

Hortaz, arriskuaren analisi teknikoak giza jardunaren potentzialtasun negatiboak

aurresan eta, posible den heinean, murriztea du helburu. Modu horretan, hartu beharreko

erabaki-neurri politikoetarako oinarri informatibo moduan funtzionatzen du analisi

tekniko honek, ekintza-bide ezberdinen arrisku potentzialak mahaigaineratzen saiatzen

baita (Cooke 1982). Gainera, ikusi dugun moduan, arriskua analisi teknikoaren baitan

kontzeptu probabilista bat dugu, ekiditea nahi dugun gertakizunaren probabilitatea eta

gertakizun horren larritasunaren produktua delarik. Hortaz, bi elementu hauen emaitza

da arriskua: gertaera probabilitatea eta kalte maila.

Arriskupeko erabaki-hartze baten aurrean gaudela diogunean, gure erabakien

ondorio potentzial posibleak probabilistikoki kuantifikatzeko ahalmena dugula

baieztatzen ari gara. Hortaz, etorkizuneko ondorioen inguruko informazioa nahiz eta

erabatekoa ez izan, badakigu zeintzuk izango diren ondorio posible horiek, eta gainera

posibilitate horiei probabilitate multzo bat esleitzeko aukera izango dugu. Ziurtasun oso

peko erabakietan aldiz, nire ekintzen ondorioen probabilitatea, 0-tik 1-era bitartean doan

segidan, beti 0 edo 1 izango da. Ziurgabetasun egoeretan ordea, gehienez gure erabakien

ondorio posibleak ezagutzera iritsiko gara, baina ondorio posible horiek probabilistoki

kuantifikatzeko gaitasunik eduki gabe (Elster 1983, 166).

Hau da, arriskupeko egoeretan ezjakintasuna probabilizatu daiteke, gai garelako

gure erabakien ondorioz eratorri daitezkeen ondorio posibleak identifikatzeko eta

ondorio posible horien gertaera-probabilitatea kuantifikatzeko. Ziurgabetasun egoeretan,

aldiz, gehienez ondorio posibleak identifikatzera iritsiko gara, baina kuantifikazio

probabilistikora iritsi gabe. 128

127 Zehaztu beharra dago arrisku potentzialen gertakizun-probabilitate analisia ez dela berez aurresate bat.

Hau da, egoera potentzialen probabilitate esleipena ez da aurresate bat, aurresate baten sinesgarritasun

(onargarritasun) maila neurtuko lukeen zera baizik. Probabilitate analisia hortaz aurresaterako gida

moduan funtzionatuko du, baina ez da inoiz bere baitan aurresate bat izango, aurresateak konpromiso bat

exijitzen duelako aurresanda izaten ari den gertakari horrekiko: modu batera edo bestera jokatzea, hau da,

zentzu batean edo bestean erabaki bat hartzea eta erabaki horrekiko hala nolako neurri praktikoak hartzea.

Hori da hain zuzen ere Rescher-ek uste duena:

To make a prediction is to move beyond anything that probability as such can do for us. It

involves adding a new and implemental commitment –undertaking to say more than any merely

probabilistic information can warrant. Even as our objective factual claims always reach beyond

the observational evidence in hand, so likewise is this the case with our probability-based

predictions. They always involve an element of practical decision in the management of risk

(Rescher 1998, 42).

Aurresatea beraz jarduera pragmatiko bat da, izaera praktikoko arazo multzo bati aurre egin

behar baitio, beti ere erabaki-hartze testuinguru baten baitan, erabakiak hartu egin behar direnean, eta

jokatzeko aukera posibleen sortatik (probabilistikoki determinatua) bakarren batekin geratu behar

dugunean (ikus: Rescher 1998, 42-45).

128 Hansson-ek ordea ziurgabetasunaren ezaugarriketa hau findu egiten du, erabaki-hartze bati atxikita

doazkion ondorioentzako hiru ziurgabetasun mota bereiziz (Hansson 1996, 376-377): 1) aukera

ezberdinen ondorio posibleak ezagutzen ditugu baina probabilitateen ezagutza osatugabea dugularik

(“ziurgabetasun peko erabaki-hartzea”); 2) aukera ezberdinen ondorio posibleak ezagutzen ditugu baina

probabilitateen inguruko ezagutza ondorioen gertagarritasuna ziurtatzeko besterik ez zaigu iristen (noncero

probabilities) (“ezjakintasun peko erabaki-hartzea”); 3) ondorio posibleak ezezagunak zaizkigu, hau

da, badago ondorioren bat zeinentzat ez dakigun gertaera-probabilitatea zero ala ez-zero den; honek esan

133

Hau hala izaki, bistan da arriskuaren analisiak, bereizketa teoriko honen bitartez

aditzera eman berri dugun ezjakintasun graduaren araberako aurresate-ahalmena

erakutsiko duela.

Aipatzeak merezi du ere aurresatearena ez dela soilik politikoki esanguratsua

den “arriskuaren zientzia”-ri dagokion jarduera bat. Aldiz, aurresatea zientzia naturalen

metodologiaren berez-berezko ezaugarrietako bat daukagu, zientzia naturaletan hipotesi

teorikoek eta hauek aurrikusten dituzten egoerek determinatzen baitute zientzi

azalpenaren baliozkotasuna. Alegia, hipotesiek aurrikusitako fenomenoek hipotesi

horien araberako portaera agertzen badute, dena delako zientzi azalpena arrakastatsutzat

hartua izango da. Ondorioz, aurresatearena zientzi teoria baten baliozkotasuna

neurtzeko irizpide metodologiko klabea da zientzia natural tradizionalen eremuan

(Sarewitz eta Pielke 1999, 121-124).

Zientzia naturaletan aurresatea baldintzazkoa da beti ere: x kausak y efektua

eragingo du baldin eta c baldintzak ematen badira (Radder 1986, 664). Hortaz,

zientzialariak behar bezalako baldintzak lortu beharko ditu laborategian, aurresandako

portaera hori bete dadin. Baldintza horiek kontrol epistemiko, material eta sozial batean

gorpuztu beharko ditu zientzialariak, eta kontrol hori betetzeko (hau da, baldintzak

gauzatzeko) gai izan beharko da sistema esperimental itxi bat lortzeko, sistemen

kontrolagarritasun eta aurresangarritasuna (baita sistema teknikoena ere) sistema horren

itxieraren araberakoa baita (Radder 1986). 129 Hau da, sistema tekniko zein

esperimentalak sistema itxiak beharko dute izan, beraiez “kontrolpean” dauden sistemak

direla esan ahal izateko. Radderren aburuz sistema itxiak lortzea zientzia esperimentalen

eta teknologien helburu nagusia da (Radder 1986, 664); alegia, sistemaren baitan

mantendu nahi diren harreman kausalak, ekidin nahi diren eraginetatik “isolatzea”

(causal insulation) da xedea (Luhmann 1991, 83-100). 130

Kanpo indarrek ez dute sistemaren barruko hartu-eman kausalen nondiknorakoetan

eraginik eduki behar, aldez aurretik planeatu edo programatutako eragina ez

bada behintzat. Era berean, sistemaren efektuak kontrolatu egin beharko dira,

ingurugiroarentzat izan zitzaketen ondorioak saihestu edo, gutxienez, murriztuz. Beste

era batera esanda: helburua, aurretiaz planeatu gabeko hartu-eman oro ekiditea da,

sistemaren itxiera beti ere itxierarako baldintzen definizioaren araberakoa izango delarik

(Radder 1986, 665-667).

Segurtasuna modu honetan sistemaren itxieraren funtzio bat izango da, sistemari

atxikita doazen arriskuen kontrola ahalbidetu egiten baita itxiera graduaren arabera. Hau

da, arrisku potentzialen aurresangarritasuna eta, ondorioz, arrisku horiek modu batean

edo bestean ekiditeko eta maneiatzeko aukerek gora egingo dute nabarmen sistemaren

itxiera ahalik eta modu egokienean gauzatuta (Radder 1986, 667-673).

Zentzu honetan, aipatu beharra dago sistemen itxiera ahalbidetuko luketen

baldintza epistemiko, material eta sozialen lorpena arras zailagoa bilakatzen dela

sistema teknologikoen kasuan, sistema esperimentalekin alderatuta: (i) sistema

nahi duena da ez dugula kontuan hartu beharko genituzkeen ondorioen zerrenda osorik (“aukera

ezezagunen peko erabaki-hartzea”). Hirugarren puntu honetan zera da aipatzekoa: nola bereizi

garrantzitsuak diren eta ez diren ondorio ziurgabeak.

129 Radderrentzat sistema, modu orokor batean, “a whole of mutually interacting objects in a certain

spatio-temporal location” da (Radder 1986, 665).

130 Orain arte esandakoak aditzera eman dezakeenaren kontra, argi utzi nahi dugu esperimentua ez dela

besterik gabe hipotesi teorikoen egiaztapenerako bitarteko funtzional bat. Hau da, esperimentuak bere

baitan balio heuristiko teoriko nabarmena dauka, eta ez du teorien epai emana soil gisa funtzionatzen.

Esperimentuak ezagutza teoriko berria eskuratzeko balio du, eta hipotesi teorikoen aplikazio

esperimentalak berebiziko garrantzia dauka dinamika eta garapen teorikorako (Hacking 1983, 9. atala).

134

esperimentalak laborategiko mugetan garatzen dira, sistemen itxierarako bete beharreko

baldintza materialak manipulagarria den medioan gauzatzen direlarik; (ii) kontrol

sozialarena, arazo ia hutsalean bilakatzen da sistema esperimentalen kasuan,

laborategiko mugetatik haraindiko kanpoko interferentzien eragin posibleen aukera oso

txikia baita; (iii) sistema esperimentalen itxiera edota teorien bideragarritasuna

adierazten duen esperimentuen erreplikagarritasunari buruzko adostasun epistemikoa

handia izaten da zientzia naturaletan 131 (Radder 1986, 667-668). Sistema teknologikoen

kasuan aldiz: (i) itxieraren baldintza materialak mantentzea arras zailagoa da, hemen

laborategiko baldintza idealak modu oso batean erreproduzitzea ez baita posible; 132 (ii)

kontrol sozialaren arazoa askoz ere larriagoa da hemen: adibidez, zentral nuklear baten

kasuan, beharrezkoa da neurri politikoen multzo bat indarrean jartzea sabotaje posibleak

ekiditeko, hondakin erradioaktiboak kudeatzeko, inspekzioak bideratzeko, eta abar; 133

(iii) sistemaren itxierari buruzko adostasun teorikoa zailagoa da, batez ere sistemak

ingurugiroarengan eduki ditzakeen ondorio ezkorrei buruz ari garenean 134 (Radder

1986, 668-670).

131 Honekin ez dugu esan nahi, ordea, esperimentazioa prozedura algoritmiko bat denik. Aitzitik, emaitza

esperimentalen erreplikagarritasuna bera, askotan kodifikatu edo arautu ezin daitekeen trebetasun (skill)

esperimental tazitoan oinarritzen da. Kasu hauetan, laborategiko lanak, ongi araututako diseinu

esperimentalarena baino, artisautza-jardunaren antza hartzen du. Emaitza esperimentalen baliozkotasuna

berrestuko lukeen erreplikagarritasuna emaitza horiexek ebaluatu behar dituen komunitate zientifiko

zabalagoaren eskura ez dagoen bitartean, lortutakoaren sinesgarritasuna zuzenean dago harremanduta

emaitzen erantzulea den zientzialariaren (edo zientzialari taldearen) trebeziaren gaineko konfiantza

pertsonalarekin (Collins 2001) (ikus: 4.3. atala).

132 Hondakin erradioaktiboak milaka eta milaka urtez gordeko lituzkeen lur-azpiko gordailu iraunkor

baten bideragarritasuna zalantzazko zerbaitetan bilakatzen da, mundu errealaren baldintza materialek

arriskuan jarri dezaketelako soluziobide tekniko posibleen eraginkortasuna (lur-azpiko ur iragazpenak,

gordailua osatzen duten materialen korrosioa, lurrikarak, eta abar) (Shrader-Frechette 1994). Kasu

honetan, denboraren menderaezintasuna aukera posibleen bideragarritasunerako oztopo nagusi bilakatzen

da.

133 Mundu sozialaren prozesuak beren ezaugarrien arabera egokitzeko ahalegina beharrezkoa zaie sistema

teknikoen garapen ezberdinei. Honek zera esan nahi du, tradizio positibistak sistema bereizi gisa irudikatu

zuen esparru honek ingurugiro soziala beren beharretara adaptatu behar duela. Ondorioz, gizarte beharrak

asetzeaz gain, garapen teknikoak gizartearen konfigurazio bera eraldatzen saiatzen dira eraginkortasuna

eta arrakasta lortzearren (MacKenzie 1987, 196, 214-215). Sistema teknikoen bideragarritasunak

ingurugiro soziokultural, politiko, legal eta ekonomiko jakin baten sostengua eskatzen du.

134 Lehen aipatu dugun moduan, sistemaren itxiera-baldintzen definizioen arabera neurtuko da sistemaren

segurtasun maila (segurtasun eza izan daitekeena). Modu honetan, honako galdera egin diezaiokegu geure

buruari: onargarriak al dira, segurtasunaren aldetik, funtzionamendu normala pean ari den zentral nuklear

baten emisio erradioaktiboak? Erantzuna arazoarekiko hartzen diren konpromiso epistemiko eta sozialen

araberakoa izango da.

Zentzu honetan, azpimarratzekoa da maila-baxuko erradiazioaren efektu biologikoen inguruan

dagoen ezjakintasun zientifikoa handia dela. Ondorioz, zentral nuklear batek funtzionamendu normala

pean emititzen duen erradiazioak giza minbiziaren arrisku-indizetan eragin esanguratsurik duen ala ez

erabakitzea ez da lan batere erraza. Erradiazio dosia eta efektuaren arteko harremana finkatzeko

erabiltzen diren dosi-erantzuna ereduek zeresan handia dute testuinguru honetan, aukeratzen dugun

ereduaren araberako arrisku gradua lortuko baitugu. Bi dira nagusiki erabiltzen diren eredu tipoak:

linealak eta kuadratikoak. Eredu kuadratikoaren arabera posible da atari bat finkatzea, zeinaren arabera

atari horretatik beheragoko dosi kopuruek ez dute eragin biologiko esanguratsurik organismo

biologikoengan. Eredu linealak ordea ez du atariaren teoria konpartitzen, dosi kopurua eta erantzun

biologikoaren arteko harremana modu konstantean ulertzen baitu. Honek esan nahi du dosi txikien

esposizio jarraituak eragin biologiko esanguratsua edukiko duela giza organismoarengan (Longino 1990,

391-397). Lehen aurreratu dugun moduan, ereduen egokitasunari buruzko judizio faktualak egitea arras

zaila bilakatzen da, kalkulatu behar diren dosiek, hain baxuak izanik, asko zailtzen baitute informazio

fidagarriaren lorpena. Ezjakintasun zientifiko honen aurrean, ereduen arteko aukeraketarako beharrezkoa

egiten da izaera pragmatikodun argudioetara (balio sozial, ekonomiko, politiko eta abarretan oinarritzen

135

Kontrolagarritasunaren aukera hortaz txikitu egiten da sistema teknologikoen

kasurako, interbentzio-medioa ez baita sistema esperimentaletan bezain “murrizgarria”;

hau da: lortzea nahi genukeen efektuen produkziorako beharrezkoak diren baldintzen

gauzapena zailagoa da sistema teknologikoen kasuan. Laborategiko medio espazial eta

denborazko “ideala”-k sistema teknologikoen inplementazio “erreala”-rekin egiten du

topo: ingurunearekiko (sistemaren kanpo testuinguruarekiko) ekidin nahiko liratekeen

“harremanen” kontrolak esfortzu epistemiko, sozial eta material handiagoa exijitzen du.

Hau da, sistemaren kanpo-mediotzat kontsideratzen denarekiko isolamendu kausala

lortzeko asmoak zailtasun gradu handiagoari egin behar dio aurre “irekiak” edo guztiz

manipulagarriak ez diren eremu espazialetan, ekidin nahi diren efektuen emergentzia

tenporala bera garrantzizkoagoa baita (e.g. hondakin erradiaktiboen biltegiratzearen

arazoa).

Ondorioz, sistemaren muga espazial zein denborazkoak zenbat eta finkatu

gabeagoak egon, orduan eta zailagoa izango da sistemaren efektuen gaineko

kontrolagarritasuna lortzea. Zentzu honetan, sistema ekologikoen kasuan da, esate

baterako, kontrolagarritasun eza nabarmenen egiten den egoera: emisio kutsatzaile

globalen inguruko ziurgabetasuna adibidez oso handia da, ondorioen nondik-norakoen

gaineko ezagutza fidagarria lortzea oso zaila baita, sistema ekologiko globalen

konplexutasuna eta izaera irekia dela-eta (Hansson 1996, 379).

Hortaz, posible da beste bereizketa bat sartzea: sistema teknologikoen eta

sistema ekologiko edo anbientalen artekoa. Zentzu honetan, Brian Wynne-k sistema

“intentsibo” eta sistema “estentsibo” gisa sailkatzen ditu sistema teknikoak, alde batetik,

eta sistema anbientalak, bestetik. Horrela, sistema intentsiboen kasuan dio analistek

aurre egin behar diotela “a problemas mecánicos, relativamente bien estructurados,

como los planteados por las plantas químicas y nucleares, o las tecnologías aeronaúticas

y espaciales”; sistema hauen kasuan arriskuaren analisia ez da sistemak diseinatu eta

fabrikatu ondoren gauzatzen, arriskuaren analisia bera delako “una parte integral del

diseño que influye de modo normativo en los criterios y elecciones a lo largo de todo el

proceso”. Aldiz, sistema estentsiboen kasuan, arazo posibleak ez daude egituratuta,

irekiak dira: “tales como los planteados por los residuos tóxicos o los pesticidas y de

aquí a los sistemas ambientales a escala global”. Sistema hauen portaerari buruzko

aurre-ezagutzaren gabezi edo mugak, ondorioz, handiagoak izango dira, sistema ez

delako diseinatu, manipulatu edota murriztu daitekeen artefaktu teknologiko bat

(Wynne 1992a, 163). 135

direnak) jotzea, ez baitago arrisku-indize arras ezberdinak eskainiko dizkiguten ereduen arteko aukeraketa

egiteko lain informazio enpiriko nahikorik (Longino 1990, 397-403). Horrela:

This [oinarri enpirikoaren gabezi honek] frees the choice from evidential constraints and leaves it

vulnerable to externally generated pressures such as beliefs in the social utility of nuclear energy

programs or other nuclear technologies, skepticism regarding their value, or interest in competing

concerns such as health (Longino 1990, 398).

Sistemaren itxierari buruzko kontsiderazioak, ondorioz, gertakari zein balio kontestualen arabera

eratuko dira, itxiera berari –hots, segurtasunari– buruzko diskurtsoen heterogeneotasuna kontuan hartu

beharko dugularik.

135 Egia esateko, sistemen arteko bereizketa hau ez da agian modu intuitiboan suerta daitekeen bezain

nabaria, sistemekiko izan ditzakegun kontzepzio ezberdinek beraienganako kontrola beraren auzia zeharo

berformulatzera bultza baigaitzakete. Esaten ari garenaren adibidetzat López Cerezo eta González

Garcíak darabilten “soziosistema” kontzeptua har dezakegu; honen bitartez, bi egileek zientziateknologiaren

garapenen txertalekuaren parametro aniztasuna aditzera eman nahi dute. Hemendik

arriskuaren konstituzio sistemiko anitza eratortzen da, kontuan hartutako parametro heterogeneotasuna

dela-eta:

(...) un sociosistema puede ser considerado como un complejo equilibrio multidimensional de

interdependencia funcional, es decir, un complejo sistema que involucra distintas clases de

parámetros sociales, culturales, políticos, económicos y ambientales (...). La introducción de una

136

Konstituzio sistemikoak oso modu gogorrean determinatuko du ondorioz efektu

edo arrisku potentzialen aurresangarritasuna. Ikusi dugun moduan, aurresaterako

aukerek mailaketa bati erantzuten diote, eta mailaketa horrek zailtasun graduak

adierazten ditu. Azken kasu honetan (sistema anbientalen kasuan), arrisku potentzialen

inguruko ziurgabetasunak gora egiten du nabarmen, sistemaren funtzionamendu

parametroak eta horien arteko elkarrekintzak ez direlako diseinatuak izan ongi

ezarritako osagai mugaturen multzo baten arabera. Aldiz, hein handi batean gure

ulerkuntza gaitasunetik harago aurkitzen dira sistema konplexu hauek.

Sistema natural hauekiko dagoen ezjakintasunak, hala nola sistema horien

portaerari buruzkoak behin gizakiaren interbentzio kutsatzailearen bidez modu batean

edo bestean eraldatuta, zeharo zailtzen du –ez badu eragozten– sistema horiekiko adostu

beharreko segurtasun maila egokiak finkatzea, ezin baita ziurtasun handiegiz

determinatu (aurresan) arrisku potentzialen maila (Santillo et al 1998).

Arrisku eremuaren gaineko espazio eta denborazko baldintzen kontrol ahalmen

hau klabea da hortaz potentzialtasun negatiboen identifikazio eta saihesbideak

garatzerako orduan, medioaren gaineko kontrol horren bitartez determina baitaiteke

arrisku sistemen itxiera edota irekiera gradua. Gradu honen arabera ezaugarritu

dezakegu, behin honaino iritsita, sistema bat arrisku sistema edota ziurgabetasun

sistema lez. 136

Gure asmoa ez da ordea sistemen taxonomia bat garatzea, aipatu ezaugarri

sistemikoek arriskuaren konstituzioan duten eraginaren berri ematea baizik. Hau da,

aurresaterako eta, ondorioz, segurtasunaren bermearentzako berebiziko garrantzia

daukaten ezaugarri sistemiko arriskutsu eta ziurgabe orokorrak azaleratzea izan dugu

helburu azpiatal honetan, baita modu laburrean egin ere.

4.1.2. Inplementazioa ezagutza iturri lez

Sistemen itxierari eta murrizgarritasunari buruz jardun gara aurreko azpiatalean, hala

nola ezaugarri sistemiko hauetatik abiatuta topa ditzakegun arrisku zein ziurgabetasun

konfigurazioez. Modu laburrean esatearren, aurreko sailean arriskuaren konstituzioaz

arduratu gara nagusiki, beti ere arrisku faktoreen gaineko kontrol ahalbidetasunaren

(sistemaren itxieraren) hurbilpen teoriko baten bitartez. Hemendik abiatuta, giza

agentziaren arrisku parametroen “domestikazioa” izan dugu hizpide, zeharka izan bada

ere, arrisku eta ziurgabetasun sistemak bereiztera iritsi izan garelarik. Dena dela, aipatu

moduan, gure asmoa ez da taxonomia sistemiko bat garatzea, arriskuaren

konstituzioaren gainean oinarrizkotzat jotzen ditugun zenbait kontsiderazioren berri

ematea baizik.

nueva tecnología o de una forma nueva de intervención ambiental en un determinado

sociosistema produce una alteración de su equilibrio previo al desarrollar nuevos vínculos de

interdependencia con otras tecnologías y con una diversidad de parámetros sociales, culturales,

etc. (López Cerezo eta González García 1995, 313).

Sistemaren ikuspegi honek konplexutasun handiagoa dakar berarekin, kontsideraziorako

parametro heterogeneotasunak arras zailtzen baitu arriskuaren aurretiazko determinazioa (soziosistemaren

portaeraren determinazioa, azken buruan).

136 Egiazki, sailkatze modu honek ez du askoz ere konplexuagoa den arazoen izaera bete-betean

harrapatzen. Azken buruan, arazo eremuak ezin dira hain kategorikoki etiketatu; ziurtasuna, arriskua,

ziurgabetasuna: ez dago hauek behin-betiko bereizterik. Normalena hauek guztiak elkarrekin agertzea da,

nahiz eta beraien presentzia eta hartu-emanak aldakorrak izan. Alta bada, arazoen ezaugarri ontologiko

zein epistemiko-instituzionalek konfiguratuko dituzte potentzialtasun eremu ezberdinen nondik norakoak

(ikus, esate baterako: Jasanoff 1990; Ramos 2004; Wynne 1992a).

137

Bide horretan, aurreranzko pauso bat gehiago ematea beharrezkoa begitantzen

zaigu. Alegia, teorikoki finkatu dugun marko honetan aurresatearen ahalbideei buruz eta

azken hauek itxieraren ezaugarri sistemikoarekin daukaten harreman hertsiaz aritu gara.

Hau da, printzipioz aurresangarriak diren eta ez diren sistemen arteko bereizketa

azaleko batetara (arrisku eta ziurgabetasun sistemak) iritsi gara. Behin hau eginda,

arriskua eta ziurgabetasunaren arteko mugak uste baino malguagoak direla erakusten

saiatuko gara, askotan sistemen portaeraz eta potentzialtasun negatiboei buruz ikasteko

modu bakarra sistema hauen inplementazio efektiboaren bitartez dela adieraziz.

Inplementazio errealak agertarazten dituen arrisku eta ziurgabetasun elementuek

hein handi batean arriskuaren analisi teknikoak xede duen aurretiazko segurtasun

produkzioa hankaz gora jartzen dute, azken buruan onartzen ari baikara arriskuez

ikasteko modu bakarra onartezina den (gerora antzemangarria izan daitekeen lez) dena

delako proiektu edo inplementazioa indarrean jartzearen bitartez dela.

4.1.2.1. Desbideraketak: arriskuaren normaltasuna

Aurreko orrialdeetan sistemen itxierari buruz jardun gara. Modu laburrean esanda,

sistemaren itxierarekin kontrolagarria den espazio kausal baten berri eman nahi izan

dugu; alegia, sistematik at aurkitzen diren eragin ez planeatuekiko isolamendu kausalaz

aritu gara. Hortaz, sistematzat hartzen dugun horren parte diren harremanak bere

horretan mantentzea litzateke helburua, aldez aurretik baztertutako eragin oro ekidinez.

Alta, itxieraren karakterizazio honek ez du agortzen sistema hauen arriskuekiko esan

ditzakegunak. Aditzera eman nahi duguna zera da: sistema beraren baitako ezaugarriek

sistema hori bera arrisku sistema bat izatetik ziurgabetasun sistema bat izatera bideratu

dezaketela. Edo beste era batera esanda: sistema bera izan daiteke kasu askotan arrisku

berrien (diseinu eta planifikazioan sartzen ez direnak) sormen iturria. Hortaz, itxitzat har

ditzakegun sistementzat, “teknikoki kontrolaturiko espazioa”-ren nozioa uste baino

problematikoagotzat har dezakegu (Luhmann 1991, 83-100).

“Istripu Normalaren Teoria”-ren (Normal Accident Theory) bitartez James

Perrow soziologo estatubatuarrak ideia honen inguruko teoria oso bat landu zuen

(Perrow 1984). Bere lan horretan, Perrowek normaltzat kontsideratzen zituen sistema

horiengan irudikatu zitezkeen istripu katastrofiko edo larriak. Istripuen normaltasuna ez

du istripuen gertakizun maiztasunak determinatzen, sistemen ezaugarri berezkoek

baizik. 137 Modu zehatzago batean esanda: sistemek beren azpi-sistemen arteko

ustekabeko elkarrekintza kausalak eragiteko duten potentzialtasunak normaltzen ditu

istripuak. 138 Sei dira, bestetik, Perrowek arrisku sistemikoaren bere azterketan

137

Perrowek hasiera-hasieratik argitzen du normaltasunaren esanahia:

The odd term normal accident is meant to signal that, given the system characteristics, multiple

and unexpected interactions of failures are inevitable. This is an expression of an integral

characteristic of the system, not a statement of frequency (Perrow 1984, 5).

Perrowen helburua, ondorioz, arriskuaren analisi sistemiko bat garatzea da, eta ez sistema

ezberdinen arrisku-sailkapen frekuentista bat egitea.

138

Radderrek berak, sistemen itxieraren inguruan dabilela, zehaztapen moduan ematen du arriskuaren

konstituzio sistemikoaren berri:

I have to add that the (...) analysis in terms of closure is not all there is to say about technical

systems. For problems may also arise within these systems, regardless of their interaction with the

environment. One type of problem which is especially important in technology (...) stems from

the occurrence of so-called ‘conjunctures’ (Bhaskar) or ‘combined causes’ (Cartwright) or

‘interference effects’ (Hacking). That means that such problems occur in situations in which

several different laws simultaneously produce significant effects; for, in many cases, in which the

effects of the separate laws are well-known, we have no, or no adequate, knowledge of what will

happen when the law act in combination (Radder 1986, 682).

138

kontsideratzen dituen osagai multzoak: diseinua, ekipamendua, prozedurak, langileak,

ingurunea, hornidurak eta materialak (1984, 8).

Perrowen analisia hortaz sistemen propietateetan zentratzen da, eta ez diseinu

edota langile akatsetan. Istripuen azalpenetan eta ardura esleipenetan erabiltzen diren

elementuak hauek izaten dira gehienetan, politikoki sistemaren ezaugarriek eragindako

istripua izan dela onartzea baino lasaigarriagoa baita istripua bera indibidualizatzea.

Askotan (gehienetan) gainera hala izaten da: istripuak ekidingarriak diren akats

indibidualetatik eratortzen dira. Kasu hauetan “normaltasunaren desbideraketak”

eragiten du istripua (e.g. langile baten akatsa). Baina badira zenbait istripu (gutxiengoa)

soilik azalgarriak direnak sistemaren ezaugarriei erreparatuta. Kasu hauetan

normaltasunak eragiten du istripua, eta normaltasun horren baitan jokoan sartzen diren

osagai multzoaren heterogeneotasun zein elkarrekintzari erreparatu behar zaio (Perrow

1984, 63).

Istripuen normaltasunak hala eta guztiz ere ez dauka normaltasun gradu bera

sistema tekniko guztietan. Horregatik Perrowek bi ezaugarri orokor mahaigaineratzen

ditu arriskuaren normaltasun sistemikoaren berri emateko: sistemaren konplexutasun eta

akoplamendu graduak. Bi ezaugarri hauen arabera karakterizatzen du Perrowek

sistemen segurtasuna (Perrow 1984, 62-100, 304-352).

Lehen aurreratu dugun moduan, istripu sistemiko batek sistemaren azpi-sistemen

arteko elkarrekintza ezustekoan dauka iturria. Hau horrela izaki, ezusteko elkarrekintza

honen aukerak gora egingo du sistemaren konplexutasunak gora egin heinean.

Konplexutasuna, modu laburrean esanda, azpi-sistemen elkarrekintza ez-sekuentzialaren

bitartez ezaugarritzen du Perrowek. Konplexutasuna linealtasunari kontrajartzen zaio

hemen: elkarrekintza linealetan azpi-sistemen arteko elkarrekintzak produkzio

sekuentziaren segida operatiboaren baitan ematen dira (1984, 23, 77-78). Produkzio

sekuentziatik at ematen den elkarrekintza hau sekuentzia horretan harremanik eduki

gabe gertutasun fisikoa mantentzen duten azpi-sistemen egoerak ahalbidetzen du hein

handi batean. Gertutasun honetan sekuentzia operatibo ez-zuzeneko azpi-sistemek

ustekabeko modutan interaktuatu dezakete. Aipagarriak dira zentzu honetan “modukomuneko

akatsak” (common-mode failures), hau da, produkzio sekuentziatik at egonik

azpi-sistema ezberdinetan eta batera, disfuntzionalitatea eragin dezaketen hasierako

azpi-sistema akats iturri-bakarrekoak (Perrow 1984, 72-89). 139

Sistemaren akoplamenduaren (coupling) ideia guztiz lotuta dago sistemek beren

azpi-sistemetan izan ditzakeen akatsak asimilatu eta gainditzeko duten ahalmenarekin.

“Adaptazio ahalmena” gisa izendatu dezakegun gaitasun hau hertsiki lotuta doa

sistemaren akoplamendu gradura (zabaletik –loose– estura –tight– doan segida barnehartze

duena). Akoplamendu zabaleko sistemetan azpi-sistemen autonomia funtzionala

handiagoa da, eta ezaugarri orokor honek azpi-sistemen baitan sor daitezkeen akatsen

hedagarritasuna nabarmenki zailtzen du. Bestalde, akoplamendu estuko sistemetan azpisistemako

akatsek sistema akatsetan (hau da, istripu normaletan) bilakatzeko daukaten

aukera askoz ere handiagoa da, osagai sistemikoen arteko elkarrekintzetan influentzia

Hemen errelebanteena elkarrekintzaren, konbinazioaren ideian datza. Sistema baten osagaien

ezagutzak ez du, ideia honen arabera, sistemaren (bere osotasunean) portaeraren ezagutza bermatzen,

sistemaren berezko konfigurazioak produzitu baititzazke ustekabeko norabideak.

139 Produkzio ibilbidean sekuentzialak ez diren elkarrekintzak beharrezkoak dira zenbait sistemen

eraginkortasun oinarrizkoa ahalbidetzeko. Konkretuki, Perrowek potentzialki arriskutsuak diren

materialen eraldaketan diharduten sistemak (planta nuklearrak eta kimikoak, esate baterako) zein

ingurune latzetan (itsas-garraioaren sistemaren kasua, adibidez) dihardutenak funtzionarazteko beste

modurik ez dagoela dio (1984, 62-100, 304-352). Horrenbestez, zenbait sistemei beharrezkoa zaie

elkarrekintza ez linealak garatzea bideragarriak izateko.

139

kausalen zurruntasuna handiagoa delako; alegia, azpi-sistemen arteko hartu-emanak

modu ezberdinetan konfiguratzerik ez dago (Perrow 1984, 89-96).

Aipatu beharra dago konplexutasun eta akoplamendu parametroak

independenteak direla bata bestearekiko. Hortaz, lau sistema-mota edukiko genituzke

Perrowen arabera: akoplamendu estuko sistema linealak (e.g. dikeak), akoplamendu

estuko sistema konplexuak (e.g. zentral nuklearrak), akoplamendu zabaleko sistema

linealak (e.g. manufaktura industriak), akoplamendu zabaleko sistema konplexuak (e.g.

unibertsitateak) (Perrow 1984, 327). 140

Orain artean esandakoagatik, jada plazaratu dugun ondorio nagusi batetara iritsi

gara: sistemen ezaugarri propioek determinatzen dute arrisku profila, eta sistemak

berak, bere baitan, hasiera batean ematen duena baino ziurgabeagoa (eta arriskutsuagoa)

bilakatzeko ahalmena dauka. Honen harira interesgarria izango da guretzat, jarraian

zentral nuklearrak bezalako sistema konplexuen arriskuak kalkulatzeko erabiltzen den

metodo analitikoaz hitz bi esatea, bueltaka daramagun ideia hau gehiago garatzearren.

4.1.2.1.1. Arriskuaren Analisi Probabilistikoaren (AAP) ajeak

Zentral nuklearren arriskuak kuantifikatzeko erabiltzen den analisi mota Arriskuaren

Analisi Probabilistikoa (AAP) deritzona da (Probabilistic Risk Analysis, PRA). AAP-ak

sistemen egoera egonkorraren desbideraketa posibleak probabilistikoki kuantifikatzea

du helburu. Egiteko hau sistemaren osagai bakoitzarentzat azterketa frekuentista batean

oinarritutako akats-probabilitate kalkulu bat garatuz betetzen du AAP-ak. 141 Osagai eta

azpi-sistema bakoitzarentzat egindako analisi atomizatu honetatik abiatuta modelatzen

da sistemak izan ditzakeen akatsen indize globala. Hau da, hemendik abiatuta

identifikatzen ditu AAP-ak sisteman istripuak eragin ditzaketen gertaera sekuentzia

ezberdinak (Elster 1983, 174; Freudenburg 1992a, 234; Renn 1992a, 59).

Horrela, nukleoaren fundizioa kalkulatzeko, esate baterako, gertakizun (istripu)

horretara eraman gaitzaketen sekuentzia ororen aukera probabilizatzen da gertaeraarrisku

(nukleoaren fundizioa) totala lortu ahal izateko. AAP-ren barruan, dena dela, bi

dira erabiltzen diren metodoak sekuentziazio hau aurrera eramateko: akats zuhaitzak

(fault trees) eta gertaera zuhaitzak (event trees). Akats zuhaitzek atzera begirako logika

induktibo bati jarraitzen diote: sistema edo azpi-sistema baten istripu hipotetikoarekin

(top event deritzona) hasten da prozesua, segidan istripu hipotetiko hori probokatu

dezaketen osagai akats konbinaketak kalkulatzen direlarik. Gertaera zuhaitzek jarraitzen

duten logika, deduktiboa da beste aldetik: gertaera abiarazle bat hipotetizatzen da

140 Hemen beharrezkoa egiten zaigu argipen bat txertatzea. Sistemak ez dira linealak edo konplexuak.

Sistema denetan elkarrekintza gehienak linealak dira, nahiz eta zenbaitetan elkarrekintza konplexuen

kopurua bestetan baino altuagoa izan (hauek lirateke Perrowek konplexutzat hartzen dituen sistemak).

Linealtzat hartu ditugun sistemetan ere elkarrekintza konplexuak eman daitezke, baina portzentai oso

baxuan (ikus: Perrow 1984, 78).

141 Frekuentzia azterketa baten bitartez lortutako probabilitateei “probabilitate objektiboak” esaten zaie,

aurretiazko behaketa estrapolazioetan oinarritzen baitira. Bestelako probabilitateak, “probabilitate

teorikoak” eta “probabilitate subjektiboak” dira. Probabilitate teorikoek teoria zientifiko sendo baten

beharra daukate “eskura” dauzkaten datu enpirikoen interpretazioa ahalbidetzeko (hau da, esate baterako,

metereologiaren kasua). Probabilitate subjektiboen kasuan ordea ez dago oinarri enpiriko nahikorik

inolako teoria fundamentuzkorik osatzeko. Kasu honetan, judizio subjektiboa da daukagun gauza bakarra,

eta ziurgabetasun egoera batean aurkitzen gara bete-betean (hondakin erradioaktiboen problematikaren

inguruko hainbat aspektu kategoria honen pean eroriko lirateke) (Elster 1983, 174-177). Dena dela, eta

probabilitate objektiboetara bueltatuz, esan beharra dago hauen kasuan ere zehatza izango den kalkulua ez

dagoela guztiz ziurtatuta, ez baita posible frekuentzia eta probabilitatea identifikatzea. Hau da, soilik

akatsen frekuentziaren behaketa infinitura hurbilduko balitz egingo lukete biek bat (Shrader-Frechette

1991, 77-81).

140

(operazio normalen desbideraketa dena), eta gertaera abiarazle hori emanda suerta

daitezkeen osagai edo azpi-sistemen akats konbinaketak identifikatzen dira, eman

daitezkeen sistema istripuak kalkulatu ahal izateko. Gertaera zuhaitzak oso baliagarriak

dira gertaeren ordena eta dependentziak mahaigaineratzeko, baina hala ere luzeegiak eta

konplexuegiak izatera irits daitezke, bilioika sekuentzia posible identifikatu baititzakete.

Akats zuhaitzek, beren aldetik, gertaeren aukera konbinatorioak aurkezteko modu

konpaktuago bat eskaintzen dute, sekuentziazioa beti ere aurretiaz identifikatutako

istriputik abiatuta egiten baita (Bier 1997, 72-74).

AAP analisiak ondorioz sistemaren zatiketa probabilistiko bat bultzatzen du; hau

da, osagai eta azpi-sistema bakoitzarentzat akats probabilitate bat kalkulatzen du, ikusi

dugun moduan arrisku indize global orokorrak atera ahal izateko. Dena dela, analisi

honek sistemaren parteen akats-probabilitateen arteko independentzia emantzat hartzen

du, arrisku sekuentziek sistemaren parteen akats aldi berekotasuna exijitzen dutelarik.

Aurreko atalean (4.1.2.1.ean), eta Perrowen eskutik (1984), independentzia

probabilistiko hau zalantzan jarri dugu, sekuentzia operatiboan aurkitzen ez diren azpisistemen

arteko elkarrekintza ustekabekoa hizpide izan dugula. Elkarrekintza honek

independentzia probabilistikoaren baldintza hankaz gora jartzen du, aldez aurretik

irudikatu gabeko akats harremanetan ipintzen baitu indarra. 142 Honek esan nahi duena

azken buruan zera da, sistemaren konposizio berak arrisku sekuentzia potentzial guztiak

kontsideratzetik urruntzen gaituela, sekuentziazio hau sistemaren baitan ematen ez den

independentziaren baldintza horretan oinarritzen baita (Elster 1983, 174). 143

Sistema konplexuen (naturalak zein artifizialak izan) funtsezko ezaugarria hain

zuzen ere sistema osatzen duten parteak banaka aztertuz ezin direla ulertu da.

Sistemaren esentzia parteen arteko elkarrekintzan eta elkarrekintza hauetatik eratortzen

den portaera globalean datza (Ottino 2003, 293).

142 Irekitzat har ditzakegun sistemetan ere interaktibotasunak berebiziko garrantzia dauka sistemen

arriskuaren konstituzioan. Horren erakusgarritzat har dezakegu, esate baterako, gizakia zein

ingurugiroarentzat kaltegarriak izan daitezkeen substantzien tolerantzia mailen gaineko erabakihartzearen

izaera: arrisku-mailaren onargarritasun prozesuan tolerantzia mailak substantzia

indibidualentzat finkatzen dira, jada barreiatuta (onartuta) dauden substantzia ezberdinen metaketa eta

elkarrekintza ahaztuz. Hortaz, ez dira behar bezala kontuan hartzen substantzia kutsatzaileen efektu

sinergikoak. Mundu errealean toxina ezberdin ugarik bat egiten dute, eta beraien arteko elkarrekintzek

aldez aurretik aurreratu gabeko ondorio lazgarriak eragin ditzakete (Baron 1992, 174-175; Beck 1986, 72-

78; Krimsky 1998). Hacking-ek “interferentzia efektuak” (interference effects) kontzeptua erabiltzen du

efektu sinergiko hauen berri emateko, hain zuzen ere inplementazio eremuan (i.e. mundu errealean)

teknologia desberdinen arteko interakzioek eragiten dituzten portaera-desbideraketa edo fenomeno

ezezagunen adierazgarri gisa (Hacking 1986; ikus bereziki: 149-150).

143 Sistemaren akats potentzial oro identifikatzeko ezintasun hau nabarmendu egiten da oso baxuak diren

probabilitateen arazoari dagokionean. Probabilitate kalkulu hauek bereziki dira zaurgarriak ustekabeko

gertaerak kontuan ez hartzetik eratortzen diren zehaztasunik gabeko kalkuluekiko. Hau horrela da

probabilitate analisi batean ikertzen ari garen arriskuaren larritasunaz behar bezala ez ematea ez delako

konpentsatzen analisiaren beste zatiren batean probabilitateak kalkulatzeko orduan izan dezakegun

gehiegizko kontserbadurismoarekin. Har dezagun, adibide gisa, milioi baten artean bateko gertaera

probabilitatea ematen duen teknologia baten arrisku kalkulua istripu larri baten kasurako. Kontsidera

dezagun, gainera, arriskuaren ebaluatzaileek arrisku faktore potentzial guztiak ongi identifikatzen

dituztela, bi izan ezik: faktore batek kalkuluak dioena baino seguruagoa egiten du teknologia; besteak

aldiz arriskutsuagoa. Orain imajina dezagun teknologiaren arrisku portaera operazionala honakoa dela:

denboraren %80an arriskua milioi baten artean batekoa da; denboraren %10ean arriskua bilioi baten

artean batekoa da; beste %10ean arriskua mila artean batekoa da. Ondorioz, teknologiaren benetako

arriskua honakoa litzateke: (.1×10 −9 )+(.8×10 −6 )+(.1×10 −3 ); edo, beste era batera esanda: .0001008001

(hamar mila artean bateko arriskua baino zertxobait gehiago). Hau da, ustekabeko segurtasun faktoreak ez

du arriskuaren larritasuna behar bezala kontuan hartzen ez duen kalkuluaren akatsa konpentsatzen,

ustekabeko arazoak arriskuaren probabilitatea dominatzen baitu (Freudenburg 1992a, 241-242).

141

Orain artean elkarrekintzaren ideia landu dugu arriskuaren normaltasun

sistemikoaren berri emateko. Elkarrekintzaren ideiaren bitartez arriskuaren konstituzio

ustekabekoa azaleratu nahi izan dugu, beti ere maila nahiko abstraktu batean. Hau da,

elkarrekintza horretaz berri ematerakoan ez gara aspektu material zein gizatiarren

espezifikazioan murgildu, analisi-mailak ez zuelako horrelako exijentziarik egiten, bere

orokortasun mailak aipatu aspektu horiek barneratu ditzakeelako.

Hala eta guztiz ere, hurrengo azpi-sailean modu espezifikoago batean

arriskuaren giza gobernuan zentratzea gustatuko litzaiguke, beti ere akats indibidualaren

diskurtsoa gaindituz, eta arriskuaren konstituzioan egitura organizazionalek jokatzen

duten paperari so eginez. Interesgarria da hau egitea teknologia arriskutsuen kudeaketa

organizazionala ez delako behar beste errekonozitzen ebaluazio zientifikoetan (Renn

1992a, 59, 70). Eta garrantzitsua da portaera organizazionala kontuan hartzea, ebaluazio

zientifikoen arrisku kalkuluen zuzentasuna hein handi batean portaera honen araberakoa

izango baita. Jarraian portaera horren inguruan zenbait gauza esango ditugu.

4.1.2.1.2. Arriskuaren prozesatze organizazionala

Aurreko orrialdeetan, James Perrow-en aitzinean, konplexutasuna sistemak bere parteen

artean ustekabeko elkarrekintzak eragiteko duen gaitasun potentzialaren arabera definitu

dugu (ikus: 4.1.2.1. eta 4.1.2.1.1. atalak). Konplexutasunaren definizio honen barruan

giza agentzia barneraturik dago, sistemaren osagaien multzoetako bat baitugu. Dena

dela, justifikatuta ikusten dugu giza agentziari espreski dedikatutako atal hau garatzea,

azken buruan sistemen konplexutasun maila sistemaren kudeaketa eta kontrolerako

bideratzen diren giza ekintza intentzionalen kalitate eta kantitatearen graduaren arabera

ere neurtu baitaiteke (Quintanilla 1989, 81-82).

Kontuan hartu beharrekoa da hortaz giza portaera sistemen arrisku ebaluazioak

bideratzeko orduan. Edo beste era batera esanda: organizazioen lan egiteko era modu

sistematikoago batean barneratu behar da arriskuen analisi teknikoetan, arrisku

kalkuluen konfigurazio prozesuan gizarte zientzien parte hartze aktibo bat bultzatuz

(Freudenburg 1992b).

Giza portaerak garrantzi itzela dauka arriskuaren konstituzioan, aldez aurretik

arriskuaz egindako kalkulua eraldatzeko potentzial handia baitauka. Horrek ez du esan

nahi arrisku analisiek portaera hori kontuan hartzen ez dutenik, baina beti ere

portaeraren gaineko kontrola aurresuposatuz, mundu sozialaren berrantolaketa exijitzen

duen marko analitiko eta erregulatzaile baten arabera. Ondorioz, arriskuaren analisi

teknikoak giza agentziaren esparruaren izaera irekia eta kontingentea teknologiaren

bideragarritasunaren zerbitzura ipintzen du, bideragarritasun horrek –agian irreala suerta

daitekeen– “diseinu” sozial espezifiko bat exijitzen duelako (Wynne 1992a, 167-173,

176-177, 180-181;1992b, 284-286, 291-292; 1996a, 58-59).

Gure asmoa atal honetan ez da organizazioen egitura eta funtzionamenduaren

nondik norakoen analisi sakonik (ezta azalekorik ere) bideratzea, arriskuaren konstituzio

organizazionalaren baitan garrantzitsutzat hartzen ditugun zenbait ezaugarriren berri

ematea baizik.

Istripuren bat gertatzen denean zerbait gaizki joan denaren seinale izaten da:

langile baten akatsa, sistemaren departamenduen arteko informazio trukaketa desegokia,

gaizki ulertuak, eta abar. Hau da, istripuaren azalpena sistemak eduki beharko lukeen

portaeraren desbideraketa-akatsan bilatzen da. Arazoa hortaz ongi araututako sistema

teknologikoaren arauen jarraipen ezan aurkitzen da, bidegurutzeko stop-ari kasurik egin

ez eta auto istripua ematen den moduan. Hau da, irudi estandarraren arabera, sistema

142

arriskutsuekin lan egiten duten organizazioak, sistemaren arrisku onargarritzat

kontsideratzen den sistema-egoera bere horretan mantentzen saiatzen dira. Ondorioz,

arrisku-egonkortasuna hankaz gora jartzen duen istripuaren ardura akatsari, fede

txarrari, edo inkonpetentziari esleitzen zaie. Hortaz, arrisku onargarriaren espazio

organizazionala portaera arau definitu batzuen arabera finkatzen da. Badago hala ere

akats indibidual edo organizazionalatik harago doan azalpen posible bat.

Arriskuaren gobernu organizazionalak ez du uste dena bezain modu arautuan eta

itxian funtzionatzen. Araututako arriskua etengabean birnegoziatzen da praktika

organizazional errealean. Praktika honetan ugariak izaten dira proiektatu eta

araututakotik desbideratzen diren portaera teknikoak, baina deitoragarria da era berean

anomalia hauek –terminologia kuhniarra erabiliz–, sistemaren bideragarritasuna ezbaian

jarri gabe, ad hoc interpretatu eta prozesatzeko organizazioek daukaten joera eta

ahalmena. Hau da, sistema teknikoen funtzionamendua eta arriskua modu aktiboan eta

malguan interpretatuak dira, sistema beraren arrisku onargarriaren indizea modu ireki

batean negoziatzen delarik (Wynne 1988).

1986. urteko urtarrilaren 28an Amerikako Estatu Batuetan jazotako Challenger

transbordadorearen istripua adibide ona daukagu esaten ari garena ilustratzeko. Orduan,

Challenger transbordadoreak eztanda egin zuen jaurtia izan eta segundo urrira, bertan

zihoan tripulazio osoa (zazpi pertsona) hilik suertatu zelarik. Istripuaren eragilea

kohetetako erregai jario bat izan zen. Jarioa kohetearen sektoreak batzeko erabili ziren

O-eraztunen (O-rings) zigilatze akastunak probokatu zuen, bertatik egin baitzuten ihes

erregai tanke nagusiaren eztanda eragin zuten gas eta erregai super-beroek.

NASA-n (National Aeronautics and Space Administration), jaurtiketa egin baino

lehenagoko frogetan oinarrituta, jakin bazekiten O-eraztunek tenperatura baxuetan huts

egiteko joera zeukatela (jaurtiketaren egunean tenperatura 0º gradutakoa zen), baina

azkenean anormaltasun hau asimilatu eta onargarritzat hartu zuten (Wynne 1988, 150-

151). Egia esateko, jaurtiketari argi berdea ematera iritsi zen prozesua zertxobait

konplexuagoa izan zen. Proiektuaren bideragarritasun eta segurtasunaren inguruan

zegoen kontrobertsia zientifiko-teknikoa handia zen proiektuaren parte ziren ikerketa

unitate eta pertsona ezberdinen artean. Egoera honen aurrean, NASA-k bere proiektuan

inplikatuta zeuden sekzio ezberdinen arteko kontrobertsia eta desadostasunak

organizazionalki bideratzea erabaki zuen, proiektuaren gauzatze bera ziurtatzeko asmoz.

Horretarako, espreski indarrean jarritako Fight Readiness Review (FRR) izeneko egitura

erabakitzaileaz baliatu zen; honen bitartez proiektuari buruzko informazioaren

produkzio eta zirkulazioa hesitu eta bideratu zituen (eztabaida gune irekiak murriztuz,

arazo errelebanteen birdefinizio eta mugaketa bultzatuz, gutxiengoen gaineko

adostasuna sustatuz, eta abar) arriskuaren onargarritasun marko egonkor bat lortu arte

(Vaughan 1999).

Kasu honetan proiektuaren bideragarritasunaren arriskuak jaurtiketaren arriskua

bera baino pisu handiagoa eduki zuen. Azken buruan, organizazioen egiteko nagusia ez

dago arriskuaren kudeaketara bideratuta, kudeaketa honen balioa zeharkakoa baita

organizazioen benetako helburu produktiboekin alderatuta. 144

144 Esaten ari garenaren adibide ezin hobea 1999ko irailean, Japonian (Tokaimura hirian), uranioaren

birprozesatze instalazio batean jazotako istripua dugu. Instalazioaren jabea zen JCO enpresa pribatuko

arduradunek erregulazio ofiziala ez besteko erabilera-eskuliburua landu zuten. Honen bitartez uranioa

prozesatzeko erabili beharreko denbora modu nabarmenean laburtu zuten. Baina, era berean, uranioaren

purifikazio prozesuaren arrisku graduak gora egitea lortu zuten. Erabilera-eskuliburu honen bitartez

enpresak uranioaren prozesatzean jarraitu beharreko hainbat pauso gauzatzeari uko egin zion; modu

horretan, langileek zuzenean eta eskuz garraiatzen zuten uranio aberastua iragazte tankera, istripuaren

egunean gehiegizko kantitatea ipini eta kate-erreakzioa eragin zuten arte. Hiru langileetako bi handik

143

Organizazioen “portaera-malgutasun” honen konstatazio eta onarpenak

arriskuaren konstituzio prozesuaren giza situazionalitatea azpimarratzen du. Hau da,

arrisku “objektiboa”-ren nondik norakoak lekuan lekuko giza agentziaren portaera eta

praktiken arabera gorpuztuko dira, giza prozesatze honen bitartez osatuko baita

arriskuaren “benetako” dimentsioa (Vaughan 2005).

Bestalde, orain artean esandakoagatik, arriskuak bere-berea duen izaeraren aurka

doan ezaugarri baten jabea dela baiezta dezakegu; alegia, arriskua

aurresangarritasunaren ideiarekin hertsiki dago harremanduta, arriskuak gure erabaki eta

ekintzen ondorioak eta hauen aurretiazko errepresentazioaz baitihardu. Hau hala izanda

ere, eta ikusten ari garenez, arriskuaren aurretiazko determinazioa (arrisku-terminoetan)

agerikoa dena baino konplexuagoa da, benetako arriskuaren konfigurazioa ez baita

askotan ezagugarria arriskuaren izaera buruz behera ipintzen duen fenomenoaren

jazoera eman arte: kontsideraziopean aurkitzen den sistema arriskutsuaren aplikazio

efektiboa.

Arriskuaz ikasteko arriskuaren analisiaren premisa den aurretiazko ezagutza eta

planifikazioa zalantzan jartzen duen inplementazio errealera jo behar bada, bistan da

analisi teknikoaren botere aurresangarria erlatibizatu egin behar dela, azpimarratzen ari

garen arriskuaren ezaugarri honi buruz esan ditzakegunak biribiltzearekin batera.

4.1.2.2. Logika esperimentalaren alderanzketa: genetikoki eraldatutako

organismoen (GEO) kasua

Arriskuaren analisi teknikoaren logika honakoa da: lehendabizi dena delako sistema

edota produktuaren segurtasuna (arriskua) determinatzen da, determinazio horren

arabera zer egin erabaki ahal izateko; hau da, arriskuaren “sozializazioa” aurrera eraman

edo ez erabaki eta, aurrera eramatekotan, ze baldintzatan egin beharko litzatekeen

finkatu ahal izateko. Alegia, printzipioz arriskuaren onargarritasuna aurretiazko

ezagutza (determinazio) honetan oinarritzen da.

Hala eta guztiz ere, hain sinplea dirudien prozesua ez da praktikan bideratzeko

hain erraza. Azken buruan, aurretiaz determinatu nahi den arrisku horren adierazpena

mundu errealeko baldintzak direla medio emango da, eta ez arriskua aurretiaz

determinatzeko programatzen diren laborategiko baldintza artifizialen babesean. Hau

da, arriskuaren garrantzia bere aplikazio errealean datza, eta baldintza errealetan

arriskuaren nondik norakoak zeintzuk izango diren aurretiaz finkatzea arras

problematikoa da, arazoen izaera konplexuari erreparatzen badiogu.

Arriskua proiekzio bat da; hau da, daukagun ezagutzaz baliatuta, sistemaren

arriskuak proiektatzen saiatzen gara –agian onargarriak ez diren arriskuak dakartzan–

sistemaren aplikazio efektiboaz erabaki bat hartu baino lehen. Azken buruan, izango

den arriskua determinatzea da helburua, nahiz eta izango den arrisku horren errealitateaz

jabetzeko arriskuaren proiekzioa besterik ez eduki, arrisku-baldintza errealak

ezagutzeko sistemaren aplikazio efektiboaren beharra baitago.

hilabete batzuetara hil egin ziren, enpresako beste berrogeita hamar langilek zauri larriak izan zituzten

eta, nahiz eta dosi baxuetan, kate-erreakzioak ere inguruetako biztanleriarengan eragina izan zuen.

Organizazioaren “autonomizaziorako” joera hau posible izan zen, bestetik, Tokaimurako instalazioa

“erregai produkziorako enpresa” gisa sailkatua zegoelako, eta ez “zentral nuklear” edo “fabrika nuklear”

lez. Sailkapen honen ondorioz, Japoniako Zientzia eta Teknologia Agentziak ez zuen inolako beharkizun

legalik instalazioen azterketa ofizialik bideratzeko. Aipatzekoa da, hortaz, sistema modu batean edo

bestean definitzeak garrantzi itzela eduki dezakeela sistemaren arrisku profila artikulatzeko orduan

(Hadfield et al 1999; Kansai Occupational Safety and Health Centre 2001; Meshkati eta Deato 2000).

144

Proiekzioa laborategiko mundu kontrolatutik teknologiaren funtzionamendu

errealera doan errepresentazio bat da, eta berau teknologia ororen ezaugarritzat har

dezakegu, teknologien segurtasunaz (eta eraginkortasunaz) jabetzeko teknologia

horrentzat proiektatzen diren mundu errealeko funtzionamendu baldintzak

erreproduzitzea delarik xedea. Hau da, proiekzio hauetan sistemak frogatu egiten dira

mundu errealean izan dezaketen portaera eta eragina ahalik eta modu hertsienean

erreproduzituz, beraien portaera nolakoa izango den determinatzeko (Bugos 1993;

MacKenzie 1989; 1990, 340-381; Pinch 1993). 145

Erreprodukzio proiektibo hau hala eta guztiz ere aproximatiboa da oso,

idealizatutako baldintzapetan egitea besterik ez baitago. Horrela, esate baterako, dena

delako substantzien giza-toxikotasuna determinatzeko, abereengan edota kontrolatutako

giza talde batengan eginiko frogen emaitzen estrapolazioei baliagarritasuna suposatzen

zaie; hau da, laborategiko baldintza artifizialetatik lortutako emaitzen baliagarritasuna

suposatu egiten da substantzia horiexek mundu errealeko baldintzapetan izango duten

portaera aurresaterako orduan (Gómez Rodríguez 2002, 67-75; ikus ere: 1.2.1.3.1.

atala). 146

Lehen aurreratu dugun moduan, sistema teknikoak sistema naturalak baino

ulergarriagoak (aurresangarriagoak) dira, lehenengoetan antolakuntza parametroak

ezagutza tekniko kontrastatu baten arabera diseinatuak direlako (ikus: 4.1.1. atala). Hau

da, hauek giza agentziak irudikatu eta eraikitako sistemak dira eta, hortaz, kontrol

baldintzak eskuragarriagoak dira. Aldiz, sistema naturalen antolakuntza biologikoaren

nondik-norakoen berri edukitzea problematikoagoa da; konplexutasun hau areagotu

egiten da gainera sistema hauen portaerarengan elementu arrotzek eduki dezaketen

eragina ulertzea eta aurresatea dagoenean jokoan.

Sistema naturalen konplexutasuna sistemen antolakuntza mailak determinatzen

du nagusiki (zelula → organismoa → populazioa → komunitatea → ekosistema).

Konplexutasun honengan eduki dezakegun kontrol maila txikiagoa den heinean (sistema

esperimentalen kontrol baldintzetatik zenbat eta urrunago egon, alegia) sistemen funtzio

eta elkarrekintzen ulermenak ere behera egingo du (Santillo et al 1998, 946).

Esaten ari garenaren adibidetzat har dezakegu adibidez nekazaritzara

aplikatutako ingeniaritza genetikoaren kasua. Labur esatearren, ingeniaritza

genetikoaren nekazal aplikazioak landareen konposizio genetikoa (genoma) ingeniaritza

genetikoaren tekniken bitartez eraldatzen du. Eraldakuntza genetiko honen bitartez

landareari gene berriak (barietate zein espezie ezberdinekoak izan daitezkeenak)

txertatu zein berezkoa duen generen baten (edo batzuen) funtzioa eraldatzeko aukera egi

bihurtzen da. Ingeniaritza genetikoak zehaztasun jauzi bat suposatzen du landareen

arteko hibridazio sexualaren metodo tradizionalarekiko, azken honetan ez bezala,

konposaketa genetikoa ez delako “entseiu eta akatseko” prozesu “itsu” baten emaitza,

laborategietako teknika aurreratuenekin egin manipulazio zehatzen ondorioa baizik.

145 Proiekzioa hala ere ez da ulertu behar bakarrik mundu errealeko baldintzekiko tankerakotasunerrepresentazio

mentalista gisa. Proiekzioaren bideragarritasun epistemologikoak arlo sozio-profesional

ezberdinetako praktiken inplikazio eta antolakuntza efektiboaren premia dauka, proiekziorako

beharrezkoak diren elementu material, sinboliko eta praktikoen konstituzio eta zirkulazioak ahalbidetuko

baitute prozesu proiektibo beraren sendotasuna. Azken buruan, proiekzioaren bideragarritasuna lan

banaketa egoki batengan ezartzen da (Sims 1999).

146 Wildavskyk (1993) esate baterako ukatu egiten du abere esperimentazioa (berak arratoiak ditu hizpide)

eraginkorra denik minbizia bezalako gaisotasunen arriskua gizakiei dagokienean kalkulatzeko (hots,

substantzia jakin batek gizakiarengan eragingo lukeen arriskua aurreikusi eta kuantitatiboki zehazteko).

Horrek ez du esan nahi ordea baliagarria ez denik minbiziaren fenomenoa hobeto ulertzeko garrantzitsuak

liratekeen hainbat prozesuez gehiago ikasteko (e.g. metastasia).

145

Hala eta guztiz ere, ingeniaritza genetikoaren zehaztasunetik ezin dugu

aurresangarritasuna besterik gabe inferitu. Genotipoaren manipulazio teknikak ez du

adierazpen fenotipikoaren ulerkuntza bermatzen. Txertatutako genearen selekzioa guztiz

zehatza izan arren, behin genea organismoan txertatuta, gene horrek (transgeneak)

organismo hartzailearen gainerako geneekin izango dituen elkarrekintzak ez dira batere

ulertzen, hasteko eta behin ezin delako guztiz kontrolatu genearen kokaleku zehatza

organismo hartzailearen genotipoan. Gene berriaren sartzeak organismo hartzailean

funtzio berezitu eta garrantzitsuak jokatzen dituzten geneen funtzionamendua

desaktibatu edota aldatu lezake, landarearen izaera genetikoa eta espresio fenotipikoa

uste ez bezain modutan garatu litezkeelarik (Krimsky 1997; 2000).

Ingeniaritza genetikoaren zehaztasun eta aurresangarritasunaren arteko pitzadura

hau are eta nabarmenagoa bilakatzen da genetikoki eraldatutako organismo (GEO)

hauek oreka ekologikoarengan izan ditzaketen ondorioak kontuan hartzen baditugu.

Herbizidekiko erresistentzia gena txertatu zaien landareen kasurako, adibidez, ondorio

ekologiko posibleen sorta nahiko zabala da: 147 1) labore transgenikoek habitat naturalak

inbaditu ditzakete, baldin eta beraien ernetze, erresistentzia eta dispertsio gaitasuna

handiagotua izan bada; 2) herbizidekiko tolerantea den genea beste landareetara igaro

daiteke, herbizidarekiko erresistentzia ekologikoki kaltegarria den moduetan zabalduz;

3) herbizidekiko erresistenteak diren laboreen arrakastak herbiziden erabilera

handiagotu eta/edo plagen kudeaketa integratu baten aukeraren aldeko esfortzuak

ezerezean utz ditzake; 4) herbizidekiko erresistentzia kopuru txiki batean eta modu oso

zabalduan erabilitako toxikotasun baxuko herbiziden arabera eraikia delarik, litekeena

da belar gaiztoen erresistentzia graduak gora egitea, toxikoagoak diren herbiziden

erabilera errekerituz (Krimsky 2002, 244).

Gure aurrean irekitzen diren potentzialtasun hauei buruzko ezagutza sendo bat

garatzea ez da batere erraza. Egiazki, genetikoki eraldatutako laboreek medio

ekologikoarengan eduki ditzaketen ondorio potentzial ezkorren (arriskuen)

kuantifikazio probabilistikoaren gauzatzearen aukerak gure aurresaterako gaitasuna

gainditzen du. Gure ezagutza gabezia are eta nabarmenagoa da baldin eta kontuan

hartzen badugu seguruenik ondorio ekologiko potentzial guztiak identifikatzera ere ez

garela iritsi eta, agian, ez garela iritsiko, ekosistemen izaera konplexua dela eta. Beraz,

arazoa ez datza besterik gabe kuantifikatu gabeko ondorio potentzial batzuengan, baizik

eta identifikatu ere egin ez den potentzialitate multzoan.

Teknologia transgenikoak hortaz agerian jartzen ditu bere ondorio potentzialei

buruz dauden ezagutza gabeziak, bai ekosistema zein giza organismo mailan. Zentzu

honetan, aipagarria da genetikoki eraldatutako organismoen erabilera konfinatua,

borondatezko liberazioa eta merkaturatzeari buruzko 9/2003 Lege espainolak berak,

marko erregulatzaile europarrean oinarritzen denak, 148 esplizituki egiten duela bere

ezagutza gabezi honen konstatazioa. Hortaz:

147 Herbizidekiko erresistentzia bakterietan eta zenbait espezie begetaletan aurkitzen diren erresistentzia

geneen transferentzian oinarritzen da. Erresistentzia honek belar gaiztoen kontrola sinplifikatzen du, bere

aplikazioak ez baitu landareengan eragin negatiborik. Modu honetan, herbizidaren aplikaziorako

beharrezkoak diren (landare konbentzionalen kasuan) aurretiazko lurraren labaki praktikak (lurraren

ekosistemarentzat oso agresiboak direnak) desagertu egiten dira, herbizida, erresistentziaren geneak

barneratzen dituzten landareen hazkunde prozesuan zehar aplikatu baitaiteke, landarearengan eragin

negatiborik eduki gabe (García 2004, 27-30).

148 Europar Batasunean, genetikoki eraldatutako organismoen (GEO) marko erregulatzailea GEO-en

borondatezko liberazioa eta merkaturatzea, eta erabilera konfinatua erregulatzen dituzten 2001/18/CE

(Parlamento Europeo y Consejo de la Unión Europea 2001) eta 98/81/CE (Consejo de la Unión Europea

1998) Zuzentarauetan, eta genetikoki eraldatutako elikagai eta pentsuen gaineko 1829/2003 (Parlamento

Europeo y Consejo de la Unión Europea 2003a), eta 2001/18/CE Zuzentaraua aldatzera datorren

146

(...) la Ley (...) establece la obligación de llevar a cabo un seguimiento y control

de los organismos modificados genéticamente o de los productos que los

contengan, con el fin de identificar, cuando ya estén autorizados, cualquier

efecto adverso que puedan producir en la salud humana o el medio ambiente;

(...) (Reino de España 2003, 16215).

Pasarte honetan esplizituki onartzen da nekazaritzako elikagaietara aplikatutako

bioteknologiaren (ingeniaritza genetikoaren) izaera esperimentala. Konstatazio honek

arriskuaren analisiaren aurresaterako gaitasuna ezbaian jartzen du, arriskua aurretiaz

determinatzeko ezintasuna (eta, ondorioz, bere onargarritasuna bera ere) azpimarratzen

duelako. Edo beste era batera esanda: arriskuaren nondik norakoen berri edukitzeko

teknologiaren inplementazio efektibora jo behar da; hau da, merkaturatzerako

onarpenaren ondotik izango dugu arriskuaren berri.

Teknologia transgenikoaren izaera esperimental hau agerian jartzen da batez ere

teknologia honek eragin ditzakeen efektu ekologikoen kasuan, sistema naturalei

dagokien konplexutasuna dela eta. Zentzu honetan, Bt laboreen kasua aipagarria da, eta

ideia honen berri emateko aproposa izan daiteke.

Bt labore edo landareak Bacillus thuringiensis (Bt) bakteriaren subespezie

ezberdinek produzitzen dituzten intsektizida propietatedun proteinak adierazten dituzten

landareak dira. Bt labore hauen arrisku ekologikoen determinaziorako, esate baterako

EPA (Environmental Protection Agency) agentzia erregulatzaile estatubatuarrak

erabilitako zientzi metodoa zeharkakoa da, ebidentzia enpiriko zuzena lortzeko dituen

muga epistemiko-praktikoak direla-eta (Murphy eta Krimsky 2003). Determinatu

beharreko arrisku horien artean Bt labore hauen introgresio transgenikoarena aurkitzen

da. 149

Landare basatien populazioekiko transgenearen introgresioa emango balitz,

ingurugiroan Bt-aren nahigabeko iraunkortasun handia produzitzeko arriskua legoke.

Landare basatietan jazo daitekeen Bt-aren presentzia honen eragin ekosistemikoa arras

negatiboa izan daiteke, intsektuen gaitasun herbiboroa murriztuko bailuke, zenbait

laboreen populazioen inguruan belar txarren ugaltzea ahalbidetuz. Zientziak, ordea, ezin

ditu segurtasunez aurresan geneen landare basatikoekiko migrazioaren eta migrazio

horren ondorio ekologikoen nondik norako zehatzak. Egoera honen aurrean, EPA,

hibridazio arriskua zeharkako metodoak erabiliz determinatzen saiatzen da, introgresio

genetikoaren probabilititatea bi informazio iturri hauetatik eratortzen duelarik: i) labore

eta landare basatien arteko bateragarritasun sexualari buruz lortutako ezagutza; ii)

labore sail handien eta landare basatiek okupatutako zonen arteko gertutasun

geografikoko puntuetan eskuratutako informazioa (Murphy eta Krimsky 2003, 135-

136).

genetikoki eraldatutako elikagai eta pentsuen etiketatze eta trazabilitateari buruzko 1830/2003 Araudietan

(Parlamento Europeo y Consejo de la Unión Europea 2003b) oinarritzen da. Kasu honetan guri gehien

interesatzen zaigun Zuzentarauak, 2001garren urtean indarrean sartutako 2001/18/CE-ak, 1990garren

urtez geroztik indarrean zegoen 90/220/CEE Zuzentarauaren arauak eguneratu eta indartu egin ditu,

honako exijentzia nagusiak direla medio: ingurugiroarentzat eratorri daitezkeen arriskuen ebaluazio

zehatzagoa, genetikoki eraldatutako produktuen merkaturatze ondorengo emaitzen jarraipen nahitaezkoa,

produktu horiexen merkaturatze fase guztietarako trazabilitatea eta etiketatzea. Genetikoki eraldatutako

organismoen marko erregulatzaile europarraren sarrera labur eta mamitsu batentzat, ikus: Ibarra eta Todt

(2002).

149 Introgresioa populazio batetik bestera, hibridazio eta erretrogurutzaketa prozesuen bitartez, ematen den

gene transferentzia da. Normalean espezie batetik bestera ematen den gene transferentziari, edota

geografikoki bakanduta dauden subespezieen artekoari esaten zaio (Maynard 1996).

147

Europan, arriskuen zientzi ebaluaketaren mugen onarpen hau, 9/2003 Lege

espainolean ikusi dugun moduan, labore transgenikoen merkaturatze-ondorengo

jarraipena sustatzen duen erregulazio batean gorpuztu da. Honek giza zein eremu

ekologikoetan nekazal munduko aplikazio bioteknologikoei atxikita doazkien

ziurgabetasun sistematikoen onarpen esplizitu bat suposatzen du.

Genetikoki eraldatutako organismoen liberazio anbiental masiboak sor ditzakeen

desoreka ekologikoen kasurako, “aldatutako” sistema anbiental konplexuen portaera,

soilik labore transgeniko horiek mundu errealean efektiboki aplikatuz uler daitekeela

onartzen da. Hau da, laborategiaren espazio mugatu eta kontrolatutik harago, labore

transgenikoen jarraipenak askoz ere konplexuagoa den mundu errealean jazotzen den

eremu-entsegu iraunkor baten izaera bereganatzen du (Todt 2002, 101-103). Honek esan

nahi du arriskuen ebaluaketa espazialki zein denbora aldetik luzatu egiten dela,

aplikazio efektiboa bilakatzen delarik informazioa biltzeko bitartekorik onena. Modu

honetan, laborategiko ikerketari “eskala errealeko” esperimentazio sozionaturala

gehitzen zaio, non teknologia berrien funtzionamendua baldintza ez-idealpetan ematen

den.

Berrikuntza testuinguru honek agerian jartzen ditu labore transgenikoen

segurtasun, eraginkortasun eta bideragarritasunaren inguruan dabiltzan zenbait

ziurgabetasun. Ziurgabetasun hauek labore transgenikoen funtzionamenduaz gehiago

jakitea ahalbidetuko lukeen “lekuan bertako” ikerketa eskatzen dute, ikasteko modu

bakarra baita. 150 Baina sistema hauen gaineko ezagutza handiago eta hobeago batek ez

ditu beraiei buruzko gure ezjakintasunak ezabatuko; aldiz, prozesuak berak behin eta

berriro utziko du agerian sistema konplexu hauen (organismo bizidunak eta hauek

barreiatuta diren ekosistemak) manipulaziotik eratortzen diren ezagutza-eza espazioak

(Krohn eta van den Daele 1998, 208-217).

Izaera esperimental hau bioteknologiaren testuinguru berritzailearen ezaugarri

berezkoa dugu. Esperimentaltasun honek zalantzan jartzen du giza osasun zein

ingurugiroarentzat eratorri daitezkeen arriskuen determinazioa. Izan ere, izaera

esperimental hau egiazki gure gizarteetan jazotzen diren zientzi-teknologia berrikuntzen

bereizgarritzat identifikatua izan da, oro har (Ibarra 1998; Krohn eta Weyer 1994).

Logika esperimentalaren “alderanzketa” honek hankaz gora jartzen du segurtasunaren

produkziorako jarraitu beharreko pausoen sekuentzia: lehendabizi laborategia –

ikerketa–, eta jarraian aplikazioa. Aitzitik, frogak aplikazioaren beharra dauka eta

produkzioa ikerketa baino lehen doa; modu honetan, gizartea laborategi erraldoi batean

bilakatzen da, non aurrerakuntza teknologikoaren kontrolari buruz hartu beharreko

erabakien auzia arazo kolektibo batean bilakatu den (Beck 1988, 219-229). 151

150 Inplementazio efektiboa ez da berez sistemari buruz gehiago ikasiko denaren ziurtagiria. Azterketa

organizazionalaren testuinguruan, esate baterako, Freudenburg-ek (1992a, 244-247) “zaintzaren atrofia”

(atrophy of vigilance) adierazpena darabil sistema arriskutsuekin lanean jarduten diren organizazioen

pasibotasuna adierazteko. Analisi honen arabera, organizazioek, zenbat eta denbora gehiago pasa istripu

esanguratsurik gertatu gabe, orduan eta arreta txikiagoa jartzen dute zaintza lanetan, denborarekin

(esperientziarekin) segurtasunaren kontrol maila jaitsi egiten delarik.

151 Esperimentazio sozionatural honen karakterizazioa balekoa da itxitzat zein irekitzat kontsideratu

ditugun sistementzat (ikus: 4.1.1. atala). Hortaz, sistema tekniko konplexuak, substantzia kimikoen epeluzeko

efektu akumulatiboak, zein ekosistemen oreka kausal konplexua alteratzen dituzten eskuhartze

ezberdinak kategorizazio honen pean koka ditzakegu (Krohn eta Weyer 1994, 176-180). Gizartearen

esperimentalizazio hau esplizitu bilakatzen da gainera zenbait kasutan, hondakin etxetiarren kudeaketa

sistemetan gertatzen den lez, esate baterako. Kasu hauetan, hondakinen trataerarako estrategia

instituzional aurreratuenen bideragarritasunak kontrolagarritasunaren aldetik problematikoak diren

praktika publikoen kolaborazioa exijitzen du: etxeko hondakinen sailkapen eta gordetze bereizituak

determinatuko du hein handi batean hondakinen trataera eta birziklatze sistemen eraginkortasuna (Krohn

eta van den Daele 1998, 208-217; ikus ere: 6.2.2.1. atala).

148

Ziurgabetasunaren onarpen erregulatzaileak, nekazal arloko bioteknologiaren

kasu honetarako, gizartearen “laboratorizazio” bat suposatzen du. Are gehiago:

arriskuen ebaluaketa eta kudeaketaren eraginkortasun eta baliagarritasuna ere ez daude

ziurtatzerik, gizakiaren elika-katean eta ingurugiroan etengabeki ematen ari den GEOen

sarrera dela-eta. Hau da, kudeaketa mekanismo zientifiko-instituzionalen neurri

ezeztatzaileen inplementazio posibleen irudikatze bera zerbait problematikoan

bilakatzen da, arrisku potentziala ez baita espazialki zein denbora aldetik “lokalizatu”

daitekeena (e.g. planta kimiko bat), milioika kontsumitzaile 152 zein mundu mailako

ingurune ekosistemikoarengan eragina edukiko lukeena baizik.

GEO-en segurtasunaren determinazioa, hortaz, sozialki esperimentalizatutako

arrisku marko batean txertatzen da, instantzia zientifiko-instituzionalen aurretiazko

segurtasunaren produkziorako jarrera tradizionala alderanztuz.

Egoera honek agerian jartzen du ziurgabetasuna elementu klabean bilakatu dela

marko erregulatzaileak eratzerako orduan. Zientzia-teknologiaren zenbait garapenen

arloan ematen den ondorio potentzial posibleen aurretiazko identifikazio eta

determinazioaren ezintasun nabarmenak ezezaguna denaren kontrol instituzionala

nolabait garatzeko beharra agerian jarri du. Azken buruan, etorriko diren arriskuen

determinazio ezak ezin du aitzaki gisa funtzionatu segurtasunaren aitzinean hartu

beharreko neurriak geldiarazteko bidean, pragmatika politikoak gailentzen duen

inperatiboa saihestezina baita. Gainera, “ikasi, orduan ekin” printzipioaren beraren

aplikazio mugagabeak (Gollier 2001) ere ez digu balio, garaiz ez ekiteak oso ondorio

negatiboak (ekidin nahi direnak, hain zuzen ere) eragin bailitzake.

Ezagutza adituak ondorio ezkor potentzialak aurretiaz determinatzeko dituen

gabezien erakusgarria dugu hain zuzen ere izaera zuhurreko ingurugiro politiken

sustapena. Politika hauek zuhurtasun printzipioan oinarritzen dira, merkaturatzeondorengo

zientzi jarraipena bera –atal honetan aurkeztu duguna– baitakotzat duen

estrategia instituzional berria ezaugarritzen duena. Zuhurtasun printzipioa, laburki

esatearren, gertatze posibilitatea oraindik ezezaguna duen zalantzazko kaltearekiko

ekinbide zuhurra lehenestera dator. Ikuspuntu zuhur honek ziurgabetasuna kudeatzeko

modu berri bat dakar berarekin, oraindik frogatu gabeko ekintzen ondorio kaltegarriak

erregulatzera baitator.

4.2. Zuhurtasun printzipioa: ziurgabetasunarekiko harkortasuna handituz

Atal honetan espezifikoki arrisku ziurgabeei helduko diegu (hau da, ziurgabetasunaren

arazoari). Izan ere, egun jokoan diren arrisku zientifiko-teknologikoek ez dute askotan

arrisku definituaren forma hartzen, prozesu ziurgabeena baizik. Horren aurrean,

arriskuaren kontrol mekanismo ohikoak indarge agertzen dira profil desberdineko

mehatxu hauei erantzuna emateko orduan. Egoera horri aurre egiteko instituzioek

indarrean jarritako “zuhurtasun printzipioa”-ri helduko diogu hain zuzen ere, lehenik eta

behin haren karakterizazio historiko eta juridiko-politikoa (4.2.1. atala) zein

kontzeptuala (4.2.2. atala) bideratuz. Ondoren zuhurtasun printzipioaren kontzeptu

proaktibo bat proposatuko dugu, garatuko dugun zuhurtasunaren “heuristika”-ren ideia

aintzat hartuta (4.2.3. atala). Azkenik, zuhurtasun printzipioa baliabide anti- edo

152 Zentzu honetan, azpimarratzekoa da zenbait analisiek, GEO-ek giza osasunarengan eduki ditzaketen

ondorio ezkor potentzialei buruz egindako ikerketa esperimentalen urritasuna salatu egin dutela. Hau

deitoragarria da oso, ikerketa esperimental horiek baitira produktu horien segurtasun onargarria

justifikatzeko oinarria (ikus, adibidez: Domingo Roig eta Gómez Arnáiz 2000).

149

gutxienez a-zientifikoa dela diotenen ahots kritikoen aurka eginez, arriskuaren zientziari

berezkoa zaion osagai ez-epistemikoaren aurkezpenari helduko diogu, balioetatik aske

legokeen zientziarik ez dagoela erakutsi eta zuhurtasun printzipioari egin salaketa

horiek printzipioaren ulermen desegoki batetik datozela ondorioztatzeko (4.2.4. atala).

4.2.1. Jatorriak eta estatus juridiko-politikoa

Gaur egun “zuhurtasun printzipioa” lez ezaguna denak, 70garren hamarkadan,

Alemaniako Errepublika Federalaren ingurugiro politikaren definiziorako oinarrizkoak

ziren bost printzipioetako bat osatzen zuen Vorsorgeprinzip delakoan dauka jatorria.

Vorsorge-k kalte jakin bat berau gertatu baino lehen ekidin behar delako ideia

denotatzen du, saihestu beharreko ingurugiro kalteen esparruan, osaketari prebentzioa

gailentzen diolarik. Vorsorgeprinzip-ak kalte posible baten (jarduera industrial baten

ondorio izan daitekeena, adibidez) prebentziorako hartu beharreko neurrien legitimazioa

“froga” zientifikoari buruzko ezelako galdekizun legal edo instituzionalaren

hatzaparretatik libratu zuen (Boehmer-Christiansen 1994). Honek ez du esan nahi hala

ere zientzi ezagutza alboratu eta esatekorik ez zuenik, baizik eta ez zegoela zertan froga

zientifiko eztabaidaezinei zertan itxaroterik modu batean edo bestean ekiteko.

Nazioarteko mailan, 1982garren urtean Nazio Batuen Asanblada Orokorrak

adostutako Naturaren Mundu Kartan lehen aldiz agertu zenetik, ingurugiroari buruzko

nazioarteko hitzarmen ugaritan txertatua izaten hasi zen (Comisión Europea 2000a,

103).

Hala eta guztiz ere, agian zuhurtasun printzipioaren agerkunderik ezagunena

dena (nahiz eta terminoa esplizituki erabilia ez den), 1992garren urtean, Rio de

Janeiron, Ingurugiroa eta Garapenari buruzko Nazio Batuen Batzarrean zehaztu zen

formulazioari zor diogu. Zuhurtasun printzipioa Rioko Deklarazioaren 15garren

printzipioan barneratu zen, aginpide nazionalen eskubide eta beharkizun orokorren

printzipioetako batean alegia:

Con el fin de proteger el medio ambiente, los Estados deben aplicar

ampliamente el criterio de precaución conforme a sus capacidades. Cuando

haya peligro de daño grave o irreversible, la falta de certeza científica absoluta

no debe utilizarse como razón para impedir la degradación del medio ambiente

(non aipatua: Comisión Europea 2000a, 122).

Funtsean, deklarazio honetan (eta beste hainbatetan) ingurune naturalarentzat

oso kaltegarriak edota itzuliezinak izan daitezkeen kalte ziurgabeen aurreko ekintza

zuhurra defenditzen da. Honek esan nahi du ziurgabetasuna ezin izango dela hemendik

aurrera gehiago aitzaki gisa erabilia izan ezer ez egitearen eta inertziazko jokabideen

alde. Aitzitik, gure ekintzen ondorio posibleei buruzko ziurgabetasuna ekintzarako beste

argudio batean bilakatzen da orain, zuhurtasunaren aitzinean Europar Batasunaren

ingurugiro, osasun eta elikagai segurtasunaren politiken mugarri izatera iritsi delarik

(Comisión Europea 2000a).

Esaten ari garenaren adierazgarritzat har dezakegu, esate baterako, 2000ko

urtarrilaren 28an, Montrealen (Kanada), Aniztasun Biologikoari buruzko Batzarrean

adostutako Biosegurtasunari buruzko Protokoloaren 10.6 artikuluan zuhurtasun

printzipioaz egiten zen aitorpen zehatza. Bioteknologia modernotik eratorritako

genetikoki eraldatutako organismo bizidunen garraio, manipulazio eta erabilera

150

seguruaren erregulazioari buruzko Biosegurtasun Protokoloak zuhurtasun printzipioaren

oinarrizko funtzioa berretsi zuen aipatu 10.6 artikuluan: 153

La falta de certeza científica debida a una insuficiente información científica

pertinente y de conocimientos sobre los efectos potencialmente peligrosos de un

organismo vivo modificado para la conservación y utilización sostenible de la

diversidad biológica de la Parte importadora, teniendo también en cuenta los

riesgos para la salud humana, no impedirá a dicha Parte adoptar una decisión,

según sea conveniente, respecto a la importación del organismo vivo

modificado de que se trate, como se indica en el inciso b) del párrafo 3 del

presente artículo, a fin de evitar o minimizar los efectos potencialmente

peligrosos (non aipatua: Comisión Europea 2000a, 123-124).

Europar Batasuna, neurri murriztaile gogorrak gogoko ez zituzten herrialdeen

gehiengoaren iritziaren aurka, zuhurtasun printzipioaren inklusio honen alde gogoz

tematu zen. Inklusio honen bitartez, produktu transgenikoak inportatzen dituzten

herrialdeek, produktu horien segurtasunari buruzko datu zientifikoen gaineko zalantzak

edukiz gero, produktu horiei betoa jartzeko eskubidea eskuratzen zuten. Kasu honetan,

produktuaren segurtasuna frogatzea herrialde esportatzailearen betebeharrean bilakatzen

da, frogaren pisua alderantzikatu egiten delarik. Hala eta guztiz ere, hemendik aurrerako

arazo nagusia Biosegurtasunaren Protokoloa eta Merkataritzaren Mundu Erakundearen

(MME) itunen arteko harremanean datza. Hau da, bi itunetatik zein izango da bestearen

mende jarriko dena? Azken buruan, Protokoloaren hartzeak, zentzu batean bederen,

MME-ren arauak urratuko lituzke, Amerikako Estatu Batuak eta Kanada bezalako

herrialdeak buru dituen sektore bioteknologiko gero eta arrakastatsuago baten oraina eta

etorkizuna ezbaian jartzeraino irits daitekeelarik. Zentzu horretan, gai honen inguruko

anbiguotasuna, Miamiko Taldeak 154 zuhurtasun printzipioaren inguruko gutxiengoen

gaineko erabakiari egin kontrapuntu lez ulertu zen.

Dena den, eztabaidaezina dirudi zuhurtasun printzipioak ingurugiroaren

nazioarteko zuzenbidean izan duen etengabeko finkatzea. Batzuentzat eragin

orokordungo nazioarteko zuzenbide printzipio batean bilakatu da (Comisión Europea

2000a, 104; Cameron 1994; Christoforou 2001; McIntyre eta Mosedale 1997). Eta

gauza bera esan daiteke maila komunitario eta nazionaleko zuzenbide sistemetan izan

duen finkatze gero eta nabarmenagoaz. 155

Hala ere, zuhurtasun printzipioaren sendotze progresiboa aplikazio zuzen eta

orokorreko arau juridiko lez ez da zenbait analistek egin kritiketatik salbu egon. Ludwig

Krämer-entzat (cf. Bermejo García eta Sánchez de Muniáin 2000, 528), esate baterako,

politika komunitarioaren norabide ildo orokorrak finkatzeaz aparte, zuhurtasun

printzipioak ez dauka ondorio juridiko zuzenik eta ez du inolako ekintza espezifikorik

153 Protokoloa haziak, elaboratu gabeko nekazal produktuak eta ingurugiroarekin harremanetan sartzen

diren gainerako gaiak bakarrik erregulatzeko eratu zen, ardura nagusia hauen ingurugirorunzko

barreiadurak espezie autoktonoen konstituzio genetikoan sor zitzakeen alterazioen aukeran baitzetzan.

Elaboratutako produktuak –gailetak, tomate saltsa...– erregulazio honetatik at geratu ziren.

154 Miamiko Taldea honako herrialde sortak osatzen du: Amerikako Estatu Batuak (begirale moduan

bakarrik hartu zuen parte Montrealgo Gailur honetan, 1992garren urteko Rioko Bioaniztasunari buruzko

Batzarrean adostutakoa sinatu ez zuten herrialdetako bat izateagatik hala baitzegokion), Kanada,

Argentina, Australia, Txile eta Uruguai. Herrialde hauek guztiak transgenikoen merkataritzaren gaineko

murrizketen aurka agertu ziren, beraien ekonomietan produktu hauek daukaten garrantzia dela eta.

Argentinaren esportazioen %50a, esate baterako, soja transgenikoak betetzen du (Rivas 2000).

155 Maila komunitarioan, adibidez, zuhurtasun printzipioa Europar Erkidegoko Itunaren (EB-Ituna) parte

da, EB-Itunaren 130 R.2 artikuluan egiten zaion aipamen esplizituaren bitartez: “la política

medioambiental de la Comunidad hoy reside en los principios de prevención y precaución” (non aipatua:

Bárcena eta Schütte 1997, 14).

151

exijitzen. Godard-entzat ere (2000; 2001a) zuhurtasun printzipioa funtsean izaera

politikoko printzipio bat da, botere publikoek hartaz egin irakurketa legal eta

administratiboarenganako dependentzia totala izango lukeena, aplikazio berehalako zein

autonomorako eskumenik izango ez lukeena. Ondorioz, zuhurtasun printzipioa ez

litzateke Estatuek nazioarteko jurisdikzioetan zein justiziableek izaera komunitario edo

nazionaleko jurisdikzioetan modu zuzen batean inbokatu lezaketen eragin autonomoko

zuzenbide arau bat (Godard 2004).

Beste analista batzuentzat ordea (e.g. de Sadeleer 2000), zuhurtasun printzipioak

izaera autonomoa dauka eta haren hartzaileenganako botere arauemailearen jabe da.

Egile horrek, hots, de Sadeleerrek, bere ikuspuntua zuhurtasun printzipioa aplikazio

zuzen eta autonomoko arau egiten duten oinarrizko bi baldintzak finkatuz argudiatzen

du: i) eragin normatiboa duten testuetan barneratuta dago (baldintza formala); ii) behar

bezain modu preskriptiboan formulatuta agertzen da (baldintza materiala). Ikuspegi honi

jarraiki, autore honek zuhurtasun printzipioa zuzenbide sistema nazioarteko,

komunitario eta nazionaletan aplikazio zuzeneko benetako zuzenbide arau batean

bilakatu dela argudiatzen du.

Arau autonomoko izaera honek beldurra eragiten dio Godardi, erabaki hartze

zuhurren prozesuaren judizializazio batekiko mesfidati agertzen baita. Autore honen

arabera, zuhurtasun printzipioa zuzenbideko arau autonomo batean bilakatzeak botere

absolutu bat ematen die ex post baldintzetan aurkitzen diren epaileei, ziurgabetasunpeko

egoeretan, hau da, ex ante baldintzetan daudenen ekinbideen erantzuleei, ardurak era

bereizi gabean esleitzeko. Hau da, zuhurtasun printzipioa, a posteriori eskuratutako

ezagutzaz baliatuta aktore publiko zein pribatuei beharkizun berriak egotziko lieketen

atzera begirako tresna batean bilakatzeko arriskua legoke. Egoera honek ardura

esleipenaren erregimenean transformazio larriak eragingo lituzke, produktu berriak

produzitu eta kudeatzearen erantzukizuna daukaten eragile ekonomiko-politikoengan

berrikuntza paralisi bat eragiteko aukerak handiak izango liratekeelarik. 156 Ikuspuntu

honek gainera zuhurtasun printzipioaren berezko izaera politikoa mugatuko luke, botere

absolutua edukiko lukeen jurisprudentzia batekiko dependentzia egoeran kokatuko

bailuke bere potentzial politiko-deliberatiboa murriztuta ikusiko lukeen prozesua

(Godard 2000; 2001a). 157

156 Zentzu honetan, Godardentzat, indartutako epaile-kontrol honek, hartu beharreko neurri zuhurren

egokitasunari buruzko deliberazio politiko-kolektiboaren ahalmena txikiagotu edota guztiz eliminatuko

luke, zigor judizialaren arriskuaren mehatxupean estaldura pertsonalaren jarrera eragingo lukeelako

erabakitzaileen aldetik (Godard 2000, 7-10).

157 Beharrezkoa da aipatzea Godardek zuhurtasun printzipioaren judizializazioari dion beldurra lotuta

doakiola Godardek berak mass-medien, ekologisten eta oro har publikoaren artean oso hedatuta atzematen

duen zuhurtasun printzipioaren interpretazio “muturreko” bati. Godardek arbuiatzen duen eta zuhurtasun

printzipioaren irakurketa kaskar bati egozten dion interpretazio honen arabera, printzipioak azterketa pean

aurkitzen diren produktu edota praktiken kalte eragite ezaren frogaren exijentzia eskatzen du, eta gainera

agente ekonomiko eta berritzaileen ardura aldagaitz pean ipintzen du frogaren pisu hau. Kalte eragite

ezaren frogaren exijentzia hau asetzea ezinezkoa da ordea; printzipioak, izan ere, zientziak aurre egin

beharreko testuinguru ziurgabe eta konplexuez jabetuta, erabateko froga zientifikoaren ezintasuna

azpimarratzen du. Modu honetan, kuestionatzen dena froga zientifikoaren nozio bera da (ikus, adibidez:

Godard 2001b). Gainera, exijentzia drakoniar honek zuhurtasun printzipioa abstentzioaren arau batekin

parekatzera bultzatzen gaitu, kalte potentzial ororen ausentzia ziurtasun absolutuz determinatzea edota

arrisku-zeroko ekintza marko bat lortzea ez baita posible, ekintza eza litzakeelarik ondorioz muturreko eta

bukaerarik gabeko arduraren karga saihesteko alternatiba bakarra. Godarden aburuz, zuhurtasunaren

nozio honen sustraiak, zientziak eta teknologiak ahalbidetu dezaketen edozein egoera potentzialki

katastrofikoaren aurrean inperatibo etiko gisa abstentzioa eskatzen duten Hans Jonas-en ildoko ikusmolde

etikoetan aurkitzen dira (Godard 2000).

152

Hala ere, Godardek atzera begirako absolutismoari dion beldurra txikiagotzeko

arrazoiak badirela argudiatuko dugu, zuhurtasun printzipioa eduki indeterminatuko

araua osatzen duelako, eta ez aldiz eduki determinatukoa. Honek esan nahi duena da

bere izaera nahitaezkoa ez dela guztiz lotesleak diren arauena bezain handia. Hortaz,

zuhurtasun printzipioaren aplikazioa zenbait arrazoi edo irizpideren (ekonomikoak edo

bestelakoak) arabera interpreta daiteke:

En Derecho Ambiental, la distinción entre el principio de precaución y las

reglas de contenido determinado puede ser ilustrada con la ayuda del siguiente

ejemplo. Las autoridades públicas no están obligadas a prohibir una actividad,

en virtud del principio de precaución, si la medida se muestra

desproporcionada. Éstas pueden decidir no prohibirla en virtud de dicho

principio, exponiendo claramente las razones de su elección. Por el contrario, si

disposiciones más precisas sobre la contaminación del suelo o de las aguas

prevén el cese automático de actividades contaminantes en el caso de rebasar

umbrales de calidad, las autoridades no tendrán elección y deberán aplicarla (de

Sadeleer 2000, 15).

Zuhurtasun printzipioaren interpretazio kokatu honek printzipioaren aplikazio

prozesuan arrazonamendu politikorako lekua badagoela erakusten du. Ikuspuntu honen

arabera, printzipioaren inplementazioa, berau interes pluraltasun legitimo batzuekin

harremanetan jartzen duten kontsiderazio gehigarrien eskutik doa, beti ere gertakari eta

situazio zehatzen harira (ideia hau datorren atalean –4.2.2.ean– bereziki nabarmenduko

dugu).

Behin honaino iritsita, hurrengo pausoan zuhurtasun printzipioaren edukiaz edo,

beste era batera esanda, bere esanahi eta aplikazio baldintzez, arituko gara. Izan ere,

testu politiko eta legal anitzetan aipatua eta formulatua izandakoa, garrantzitsua

deritzogu zuhurtasun printzipioaren semantikaren eluzidaketari ekitea, bera eta bere

irismen aplikatiboaren inguruko diskurtsoa mugatu asmoz.

4.2.2. Esanahia eta aplikazio baldintzak

Lehenik eta behin, “prebentzioa” eta “zuhurtasuna”-ren (prevention eta precaution,

ingelesez) arteko bereizketa kontzeptuala finkatuko dugu. Prebentzioak gertaera baten

saiheste ekintzari ematen dio lehentasuna, gertaera horren konponketa edota arintze

saiakeren aurretik. Modu prebentibo batean jokatzen dugunean, ekintza bide bat edo

beste aukeratzekotan zer gertatuko den jakiteko ezagutza adina daukagu (nahiz eta

ondorioen ezagutza hau probabilistikoa izan). Hau hala izaki, bistan da arriskuaren

analisia bera berez prebentiboa dela, hemen jokoan dagoena aurretiaz neurtuak izandako

arriskuen trataera baita. Aldiz, zuhurtasunak ez du ezagutza denotatzen, ezta ezagutza

probabilistikoa ere, ziurgabetasun testuinguruetan egiten duelarik lan. Hau da,

“zuhurtasunak” hemen aukera ziurgabea duten mehatxu edota mehatxu multzo baten

prebentzioa esan nahi du (Hansson eta Sandin 2001, 28).

Zehatzagoak izatearren, bi dira zuhurtasun printzipioa ezaugarritzen duten

osagaiak: i) kalte potentzialen inguruko ziurgabetasuna; ii) kaltearen larritasunak

adostutako larritasun maila onargarria gainditzen duelako zantzuen existentzia:

La decisión de invocar o no el principio de precaución es una decisión que se

ejerce cuando la información científica es insuficiente, poco concluyente o

incierta, y cuando hay indicios de que los posibles efectos sobre el medio

ambiente y la salud humana, animal o vegetal pueden ser potencialmente

peligrosos e incompatibles con el nivel de protección elegido (Comisión

Europea 2000a, 100-101).

153

Modu honetan, ziurgabetasuna ez da ezer ez egiteko elementutzat hartzen,

ingurugiroarentzat eta pertsonen osasunarentzat garrantzitsuak eta/edo itzulezinak diren

kalteak eman daitezkeelaren (edota jada ematen ari diren) arrazoizko zantzuak

daudenean behintzat (Godard 2001c; Sandin 1999).

Hau horrela izanik, zuhurtasun printzipioak existentzia bera ziurgabea duten

arrisku potentzial batzuen kontsiderazio goiztiarra bultzatzen du, arriskua nabaria edota

behin gauzatuta zenean bakarrik kontsideratzen zuten zuzenbide administratiboko neurri

klasiko eta teknologien erregulazio mekanismoak ez bezala (Bárcena eta Schütte 1997;

Bodansky 1994).

Zuhurtasunarunzgo norabide aldaketa honek, arriskuaren kudeaketa posible ez

denean ziurgabetasunaren kudeaketarako neurriak eskatzen ditu. Eta ziurgabetasunaren

kudeaketa hori, oinarrian, jarraian aipatuko ditugun aplikazio printzipio orokorren

arabera burutu behar da (Comisión Europea 2000a, 111-115):

1) Proportzionaltasuna: neurriek ez dute bilatzen den babes maila gainditu behar,

eta ez da arrisku-zeroaren lorpena helburutzat ipini behar.

2) Diskriminazio eza: alderagarriak diren egoerak modu berean tratatu behar dira,

produkzioaren eremu geografiko edota izaerari erreparatu gabe. Alderagarriak ez

diren egoerak aldiz modu ezberdin batean tratatu beharko dira. 158

3) Koherentzia: hartzen diren neurriak arriskua ondo ulertua den alor baliokideetan

hartutakoekiko koherenteak izan beharko dute.

4) Ekintza edota ekintza ezaren ondorioz eratorritako abantaila eta desabantailen

azterketa: ekinbide zehatz bat hartzetik eratortzen diren kostu eta irabazi

sozioekonomiko posibleen azterketa bat egin behar da (ahal den neurrian,

behintzat). 159

5) Zientzi bilakaeraren azterketa: neurriak behin-behinekoak dira eta mantendu

daitezke, baina ezagutza zientifikoen bilakaerak beraien aldaketa edota ezabatze

bera eragin dezake. Honek esan nahi duena da ikerketak aurrera egin behar duela

eta hartutako neurrien gaineko zientzi jarraipenak etengabea izan behar duela

(ikus: 4.1.2.2. atala).

Zuhurtasun printzipioaren erlatibizazio hau, berau ekintzarako testuinguru

espezifiko baten barruan kokarazten duten interes pluraltasun eta arazo

heterogeneotasun batzuekin batera ulertzera garamatza, eta ondorioz printzipioaren

aplikazioaren ikusmolde absolutista oro baztertu egin beharko dugu, osagai

moderatzaileen multzo batekin bat egiten baitu (Jasanoff 2000). 160 Honek, beste hitzez

esateko, zuhurtasun printzipioa maximin erabaki arauaren instantzia praktiko soila

bailitzan interpretatzerik ez dagoela esan nahi du. Erabakiaren teoriaren irizpide honek,

158

Goklanyk (2000), mundu mailako DDT-aren galarazpen absolutua justifikatzeko zuhurtasun

printzipiora jotzeak, malariari aurre egiteko DDT-aren beharra daukaten hirugarren munduko

herrialdeekiko diskriminatzailea dela argudiatzen du. Kasu honetan, mundu azpigaratutako milaka

pertsona hil egingo lirateke galarazpen uniformearen ondorioz, beraientzako arrisku-kostu-irabazien

balantzea ez delako optimoa, garatutako herrialdeetan gerta daitekeenaren aurka.

159

Azterketa ekonomikoaren argitara (kostu-irabazien azterketa) egindako zuhurtasun printzipioaren

irakurketa baterako, ikus: Pearce (1994).

160

Zuhurtasunaren irudi gradual honekin jarraituz, komeni da ere zehaztea zuhurtasunean oinarritzen

diren neurri erregulatzaileak pluralak direla era berean. Hau da, zuhurtasun printzipioaren aplikazio

posible bakarra ez datza, esate baterako, luzamendu batean edota erabateko galarazpen batean. Aitzitik,

neurri aniztasuna da bereizgarria hemen: inplementatutako produktu edo prozesuarenganako zaintza

zientifikoaren ezarketa (ikus: 4.1.2.2. atala), ikerketa programa gehigarrien sustapena, erabilera

murrizteen finkapena, baimenen etenaldia, galarazpenak, behin-betiko onarpenak, eta abar (Godard

2001a, 27).

154

gerta litekeen gauzarik okerrena benetan gertatzera joango balitz bezala ekitera

premiatzen gaitu, ekinbide posible ezberdinen artean aukeratzerako orduan, ekinbide

horietatik ondorio txarrenen arteko onena duena aukeratu beharko litzatekeelarik. Modu

teknikoagoan adieraztearren, irizpide honek ekinbiderako alternatiba ezberdinen utilitate

minimoak konparatzera eta utilitate minimoen arteko handiena aukeratzera bultzatzen

gaitu (López Cerezo eta Luján 2000, 58-60).

Elster-ek (1983, 165-184) ziurgabetasunpeko egoeretan maximin-aren arauaren

araberako erabakiak hartzea razionala dela argudiatzen du baldin eta ekinbide ezberdin

guztien ondorio onenak berdinak badira. Hortaz, egoera halakoa izanik, ondorio

txarrenen arteko ondoriorik onena duen alternatiba (hau da, txartasun txikiena eragiten

duena) aukeratzea besterik ez zaigu geratzen. Haatik, arazo errealen eremuan ez da

kasua aukera ezberdinen ondorio onenak berdinak izatea. Gainera, ondorio gaizto

ezberdinen gertagarritasun graduak ez du zertan kasu guztientzat berdina izan behar;

azken buruan, nahiz eta ziurgabetasun testuinguruetan murgilduta egon, hondameneszenatoki

ezberdinentzat gertagarritasun mailak finkatzerako orduan, sendotasun gradu

ezberdinak dauzkaten hipotesi eta arrazoien formulaziorako gaitasuna ez da guztiz

agortzen (Godard 2001b; ikus ere: Myskja eta Myhr 2006). Aipatu arrazoiek zuhurtasun

printzipioa maximin-aren arauaren aplikazio efektibo soiltzat ez kontsideratzeko balio

beharko lukete. 161

Zuhurtasun printzipioaz egin beharreko beste argipen bat frogaren pisuarekin

dauka zerikusia. Honen harira, zenbait analistek, zuhurtasun printzipioak berrikuntzak

planteatzen dituzten aktoreen aldean sistematikoki eroriko litzatekeen frogaren pisuaren

alderanzketa inplikatzen duela argudiatu dute (e.g. Raffensperger eta Tickner 1999;

Stirling 1999; Riechmann eta Tickner 2002; de Cozar 2005; ikus ere, kontrako ikuspegi

baterako, Godard 2001b). Hau da, berrikuntza-aktoreena litzateke, komertzializazioaren

inguruan erabaki bat hartu behar duten instantziek beharrezkoa daukaten produktuen

segurtasunari buruzko ebidentzia zientifiko nahikoa eskaintzeko ardura. Alta, Europar

Komisioak ez du beharkizun hori baldintzarik gabekoa denik uste (Comisión Europea

2000a, 115-116). Izan ere, nahiz eta

Una acción adoptada en virtud del principio de precaución puede implicar en

algunos casos una cláusula que revierte la carga de la prueba sobre el productor,

el fabricante o el importador, (...) tal obligación no puede preverse

sistemáticamente como principio general (Comisión Europea 2000a, 116). 162

Hala eta guztiz ere, egia da zuhurtasun printzipioak utilitate minimoen

maximizaziorako (hots, arriskuak saihestu) joera izan baduela. Maximizazio honek

praktika zientifikoan II Mota-ko akatsak deritzanak (negatibo faltsuak) ahal den

neurrian ekiditeko grina erakusten du; II Mota-ko akatsek gerora faltsuak direla erakutsi

izan den aurretiazko kalte-eza baieztapenak dira (ziurgabetasun baldintzapetan

161 Beste aukera bat, maximin-aren irizpidea posibilitate estandar batzuekiko ulertzea litzateke; horrek

zuhurtasun printzipioarekin baliokidetzea ahalbidetuko luke (Hansson 1997). Hala ere, erabaki bat

hartzerako orduan ez dugu onuragarri bezala ebaluatuta izan diren ondorioen (ekinbide ezberdin

posibleetatik eratortzen direnak) garrantzia ahaztu behar, nahiz eta ikuspuntu zuhur batetik abiatu.

162 Zehaztapen bera jasoa da zuhurtasun printzipioaren estatus legala esplizitatzen saiatzen den honetan:

(...) common to all precautionary measures is a shifting of the burden of proof. Generally, the

precautionary principle argues for placing the burden of proving no harm on the legal person

seeking to alter the environmental status quo. It is literally conservative. This in itself is

problematic. How one characterises the status quo is controversial in any situation. Action taken

under the head of the precautionary principle may in certain cases include a clause reversing the

burden of proof and placing it on the producer, manufacturer or importer, but such an obligation

cannot be systematically applied in all circumstances (Cameron 2001, 120-121; etzanak gureak).

155

egindakoak). 163 Garrantzitsuak dira oso akats mota hauek, benetan toxikoa den

substantzia bat merkaturatua izan daitekeelako toxikoa ez dela uste delako. II Mota-ko

akatsen ekiditea I Mota-ko akatsen (positibo faltsuak) gorakadaren eskutik doa; I Motako

akatsek gerora faltsuak direla erakutsi izan den aurretiazko kalte baieztapenak dira

(ziurgabetasun baldintzapetan egindakoak). Kasu honetan kaltearen baieztapen faltsu

batez hitz egin behar dugu. Akats mota hauek ez-beharrezkoak diren kostuak eragin

ditzakete gehiegizko erregulazioak edota produktuan inbertitutako dirua eta denboraren

galbideak jota. Negatibo faltsuen eta positibo faltsuen arteko “hartu-eman” honek

(Stewart 2000, 46-49), zuhurtasun printzipioaren kasurako, II Mota-ko akatsen

(negatibo faltsuen) ekiditeak I Mota-ko akatsen (positibo faltsuen) gorakadara

garamatzala inplikatzen du. 164

Argi dagoena zera da, esparru politikoetan erabakiak askotan sendotasun gutxi

duen zientzi ebidentzia baten gainean hartu behar direla, aipatu bi akats hauen itzala

luzea delarik kasu hauetarako. Hau esanda ere, ziurgabetasunpeko testuinguruetan

erabakiak hartzeko modu baten berri emango dugu jarraian: “lehenespenezko balioak”

(default values) deritzanak (Hansson eta Sandin 2001, 67-69, 88-93). Analista hauek,

lehenespenezko balioak, substantzia jakin baten, demagun, toxikotasun mailari buruzko

informazio espezifikoaren gabezia egoeretan aplikatzen diren balio gisa deskribatzen

dituzte. Suposa dezagun substantziaren liberazio anbientalari buruz erabaki bat hartu

behar dugula, baina ez dugula substantzia honek ingurugiroarengan izan lezakeen

eraginari buruzko informaziorik. Ziurgabetasun setati hau ezin daiteke aitzakitzat hartu

erabakirik ez hartzeko, erabakitze prozesuan, ebidentzia gehiago lortu bitarteko

egoeretan substantzia modu batean edo bestean tratatu beharra baitago. Hau da, zerbait

egin beharra dago, ziurgabetasunaren “gordiar korapiloaren” eragin geldiarazlean ez

erortzearren (Sarewitz eta Pielke 2000). Horrela, toxikotasun ezezaguna duen

substantzia, oso toxikoa izango balitz bezala, erdizka toxikoa izango balitz bezala,

toxikoa izango ez balitz bezala, eta abarreko modutan izan daiteke tratatua.

Baldintzazko adskripzio honek (as if) ez du erabakia arbitrarioan bihurtzen; besterik

163 Honen harira zehaztapen bat txertatzea beharrezkoa begitantzen zaigu. Egiazki, zuhurtasun printzipioa

–guk darabilgun interpretazio proportzionatuan, behinik behin– ez da uste bezain iheskorra arriskuarekiko

(risk aversive). Izan ere, zuhurtasun printzipioaren gutxieneko interpretazio hau gertuago legoke arrisku

neutraltasunatik (risk neutral) iheskortasunagatik baino. Gainera, ingurugiro politiketan hartzen diren

erabakiek (zuhurtasun printzipioari jarraitzen ez diotenak) normalean arrisku-hartzailearen (risk taking)

profilari erantzuten diote eta ez, ohiko moduan uste den lez, arrisku neutraltasunarenari. Neutraltasuna,

hitz bitan esatearren, itxarotako utilitatearen teoriarekin identifikatzen da. Erabakiaren teoria honek bi

elementuren arabera neurtzen du erabakien razionaltasuna: i) erabakien ondorioen probabilitatea; ii)

ondorioen balorea (onuragarria zein kaltegarria izan). Ondorioen baloreari adierazpen numeriko bat

esleituz, balorea eta gertagarritasunaren probabilitatearen produktutik aterako da itxarotako utilitatea.

Hortaz, erabaki edota ekinbide ezberdinen itxarotako utilitatea alderatzea besterik ez dago, ekinbide

ezberdinen artetik baliorik altuena duena aukeratzeko. Alta, aurreratu dugun moduan, ez da kasua

ingurugiro politikek arriskuarekiko neutraltasun hau agertaraztea; egia esan, erabaki hartze esparru

honetan maxiprobabilitatearen metodoarunzgo zehartasuna nabarmena da: metodo honen araberako

erabakietan probabilitate txikiko eszenatoki oso kaltegarriei ez zaie kasurik egiten, indarra probabilitatean

jartzen baita, eta ez ondorioen larritasunean (Hansson 1999, 913-914). Kontuan hartu behar da hala ere

ingurugiroarekin zerikusia duten erabakiekiko gertagarritasun probabilitateen esleipena kasu gehienetan

ziurgabea izango dela. Hortaz, probabilitate esleipena gehiago identifikatu beharko da judizioarekin

ebidentzia enpirikoarekin baino (ikus: 141. oin-oharra).

164 Noski, zuhurki jokatuko ez duen zientzi praktika batek I Mota-ko akatsen (positibo faltsuak) ekiditea

lehenetsiko du, II Mota-ko akatsen (negatibo faltsuen) gorakada eraginez.

156

gabe, nahikoa ez den ezagutza eta “zerbait egitearen” beharra bultzatuta, aditu eta

kudeatzaileen lankidetzari egiten dio dei. 165

Azken batez, potentzialki arriskutsuak diren ekintzen kudeaketa zuhurtasun

printzipioaz bideratu behar delaren onespenarekin, esplizituki ari gara onartzen

arriskuen azterketa fidagarria arras zailtzen duen ziurgabetasunen multzoari aurre

egiteko unean zientziaz haraindiko judizioak daukan garrantzia. Aldarte honetan,

zuhurtasun printzipioak, zientzia arnegatzetik urrun, zientziaren egitekoa bera

berrinterpretatzen du: emanak dauden arrisku batzuei buruzko egi-hornitzaile izatetik

arrisku potentzialen kudeaketarako gida izatera igarotzen da.

Zuhurtasun printzipioak, azken buruan, ziurgabetasunaren trataerarako marko

kontzeptual berri bat eskaintzen du; honek, beste era batera esanda, ziurgabetasunaren

garrantzia irizpide orokor ezberdin batetik abiatuta ebaluatuko dela esan nahi du

(Harremoës 2003; O’Riordan eta Cameron 1994). Zuhurtasun printzipioak berarekin

dakarren ziurgabetasunaren errekonozimendu sakonago honi zuhurtasunaren heuristika

deituko diogu.

4.2.3. Zuhurtasunaren heuristika

Zuhurtasun printzipioa aurrez onartu gabeko ziurgabetasun testuinguruak agertaraziz

funtzionatzen duela argudiatuko dugu jarraian. Funtzio “katalizatzaile” honen berri

emateko erabiltzen dugu hain zuzen ere “zuhurtasunaren heuristika” adierazpena.

Azken buruan, zuhurtasun printzipioa ez da aldez aurretik emana zaigun

ziurgabetasun sorta baten gain aplikatzen. Ziurgabetasun sakoneko testuinguruetan,

esate baterako, ziurgabetasuna ezagutza corpus jakin batekiko hartzen diren konpromiso

sozial ezkutukoen arabera eratzen da. Modu horretan, ziurgabetasunak nagusi den

kultura instituzionalarengatik dira kontrolatuak eta arrastoan sartuak. Hau hala izaki,

errekonozitzen diren ziurgabetasunak kontrolatu eta zuzendu daitezkeen horietara

mugatzen dira. Ondorioz, soilik kontrola ditzakeen ziurgabetasunez arduratzen den

zientziaren irudi honek hartuko du osterantzean sistemen ezagutza handiago eta

hobeago baten bitartez nola edo hala ziurgabetasunak gainditu nahi dituen zientziaren

irudi tradizionalaren lekua (Wynne 1992a; 1992b). 166

165 Zehazkiago esatearren, Hansson eta Sandin-ek (2001, 91-93), ziurgabetasunpeko egoeretan

toxikotasunari lehenespenezko balio bat esleitzeko orduan ezberdin jokatzen duten lau ikuspunturen

arteko bereizketa egiten dute:

1) Zerrenda negatiboaren metodoa: substantziak ez-toxikoak bailiran tratatzen dira.

2) Zerrenda positiboaren metodoa: substantziak oso toxikoak bailiran tratatzen dira.

3) Espektazio estatistikoen metodoa: toxikotasun ezezaguna duten substantziei, aurretik ikertuta

izan diren substantzien bataz besteko toxikotasunari dagokion lehenespenezko balioa esleitzen

zaie. Substantzia, jada arrazoizko substantzia kopuru bat ikertuta duen talde kimikoko partaidea

bada, orduan, bataz besteko toxikotasuna talde horretatik ateratzen da, bataz besteko orokorra

atera beharrean.

4) Zeroa bezain muturrekoa ez den balore baten finkapen metodoa: toxikotasunerako

lehenespenezko balioa, hemen, espektazio estatistikoaren balioa eta zerrenda positiboaren

metodoaren balio oso altuaren arteko punturen batean finkatzen da.

Lehenengo metodoa izan ezik, gainerakoak metodo zuhurtzat har daitezke, nahiz eta maila

ezberdinetan.

166 Wynnek adibide zehatz batekin ilustratzen du ideia hau (1992a, 171-172): prozesu industrial batek, bi

herrialde ezberdinetan (Amerikako Estatu Batuak eta Erresuma Batua) gutxi gorabeherako hondakin

kopuru berdina nahiz eta produzitu, arrisku ezberdinak eragin ditzake kultura erregulatzaile biren arteko

ezberdintasunak direla eta. Wynnek, zehazkiago, hondakin toxikoen hilerrien adibidea aipatzen du.

Bertan, hondakinen portaerari buruzko ziurgabetasuna oso handia da, arriskuen kalkulu zehatza lazki

157

Ondorioz, onartua den ziurgabetasun maila arrisku potentzialei buruzko ezagutza

corpus jakin baten inguruan altxatzen den konfigurazio soziokultural eta politikoaren

emaitza lez uler dezakegu (Carvalho de Mello eta Machado de Freitas 1998; Hunt

1994). Hortaz, hurbilpen zuhur batek arazo baten inguruan dabiltzan ziurgabetasunei

leku handiagoa egingo die; hau da, arazoarekiko hartu beharreko neurriak, hura

gehienbat ezagutza eza terminoetan berrinterpretatzera eramango gaituen erregulazio

baten harira gauzatuko dira.

Orain arte esandakoak ez liguke aldiz zuhurtasun printzipioaren aplikazio

uniforme edota unibokoaren ideiarekin lotu beharko. Genetikoki eraldatutako

organismoen (GEO) erregulazio europarrean, esate baterako, zuhurtasun printzipioaren

eragina eta esanahia praktika erregulatzailean bertan ezartzen dira, presio publikoen

harira hein handi batean. Hori dela eta, prozesuan zehar zuhurtasun printzipioaren

zorroztasuna eta hertsitasuna kulunka dezaketen interpretazio ezberdinak sor daitezke

(Todt 2002, 172-173; ikus ere: Tàbara et al 2003, 98-102). 167

Labore transgenikoen erregulazio europarraren kasuan, sistema hauekiko dagoen

ezagutza ezaren errekonozimenduak merkaturatze ondorengo jarraipen zientifiko baten

beharra mahaigaineratu du (ikus: 4.1.2.2. atala). Haatik, genetikoki eraldatutako

organismoen (GEO) erregulazioan eman den ziurgabetasunaren errekonozimendu sakon

hau ez da egun batetik bestera eman; aldiz, hasiera bateko zientzi azterketek

garrantzitsutzat hartu ez zituzten ziurgabetasunen kontsiderazioaren aldeko exijentzia

publiko gero eta handiago batek eragin du onarpen hau. Zentzu honetan, teknologia

transgenikoaren segurtasunaren inguruan aritu den konflikto sozialak, GEO-en marko

erregulatzailearen interpretazio eta aplikazioarengan eragin nabarmena eduki du (Todt

2002, 197-202).

90eko hamarkada hasierako arriskuaren ebaluaketa goiztiarra, barne merkatua,

nazioarteko lehiakortasuna eta eraginkortasun produktiboarekin hestu zegoen Batasun

Europarraren politika bioteknologikoaren testuinguruan gauzatu zen. Giro honek,

kalkulatu ezinik zabiltzaten arrisku potentzialak minimizatu zituzten adituen

konpromiso epistemikoak indartu zituen. Ziurgabetasunak zokoratu eta gutxiesteko

zailtzen duten hondakinen giza trataera parametroak ere sartzen direlarik. Egoera honetan, Amerikako

Estatu Batuetako kultura politiko gatazkatsu eta mesfidatian, isurketa baten inguruan dauden

ziurgabetasunak larriagotu egiten dira, arazoaren inguruan dagoen konflikto politiko eta sozialaren

ondorioz (honen erakusgarria da Amerikako Estatu Batuetako gobernuak hondakin toxikoen lur

gordailuak etengabeki eliminatuz joan izana). Erresuma Batuko kultura politikoan, aldiz, ziurgabetasun

zientifiko berberekiko jarrera ofiziala askoz ere lasaiagoa izan da, kultura politikoa arras ezberdina baita.

Horrek esan nahi du mehatxu sozialik ez dela egon, aurkari politikoek ez dituztelako erabaki politikoekin

parez-pare aurkitzen diren ziurgabetasun teknikoak esplotatu. Horrek guztiak agerian uzten du

ziurgabetasuna faktore sozial eta kultural konplexuen funtzio bat dela.

167

Modu zehatzago batean, Todt-ek (2002, 105) zuhurtasun printzipioaren hiru interpretazio ezberdinen

araberako sailkapen bat proposatzen du:

1) Zorroztasun handiko interpretazioa: zientzia eta teknologiari berezkoa zaien indeterminazioa

inplizituki onartzen da eta potentzialki kaltegarria den jarduera baten beharra ezbaian jartzen da.

Frogaren pisuaren alderanzketa sistematikoa inplikatuko luke honek, eta luzamenduetan

gauzatuko litzateke.

2) Zorroztasun txikiko interpretazioa: ez da frogaren pisua alderanzten, eta ziurgabetasuna, nahiz

eta onartu, zientziak denborarekin zuzenduko duen datu eskasia batekin identifikatzen da.

Zuhurtasun printzipioa zientifikoki frogatua izan den ondorio itzuliezinen probabilitate bat

dagoenean bakarrik aplikatzen da.

3) Erdibideko interpretazioa: zuhurtasuna zirkunstantzien arabera proposatzen da, eta frogaren

pisua teknologien defendatzaileen zein kritikoen gain jausten da. Praktikan, interpretazio hau

luzamenduetan, jarraipenetan edota, datu gehiago lortzeko bidean, ikerketara bideratutako babes

handiago batean gorpuztu daiteke.

158

prozesu honek produktu eta labore transgenikoen segurtasunaren inguruan geroz eta

handiagoak ziren gatazka publiko eta desadostasun zientifikoan izan zuen kontrapuntua.

Marko erregulatzailearen interpretazio zuhurrago baten exijentziapean, mugimendu

“ihardukitzaile” honek arazo sorta zabalago baten eta ziurgabetasun iturri gehiagoren

kontsiderazio progresiboa eragin zuen (Levidow 2001).

Zehatzago izatearren, erregimen erregulatzaileetan eman zuhurtasun

printzipioaren txertatze progresiboak segurtasunaren zientzi ebidentziaren pisua

handiagotu zuela esaterik daukagu, kalte potentzialaren kate kausal konplexuagoen

onarpenaren bitartez ziurgabetasunaren kontsiderazio sakonagoa bultzatu zuelako. Hau

da, zuhurtasun printzipioak ebidentzia zientifikoaren osaketarako irizpide aldaketa bat

ekarri zuen berarekin (Levidow 2001, 865-868).

Hortaz, zuhurtasuna ez da besterik gabe emanak dauden ziurgabetasun

batzuetarako erantzun mekanismo bat; zuhurtasunak ziurgabetasun sorta zabalago baten

onarpena eragiten du, eta konplexuagoak diren ziurgabetasun hauei buruzko ezagutza

eskatu eta suspertzen du. Modu honetan, zuhurtasun printzipioa ez da, zenbait autorek

adierazi moduan, erabaki hartze prozesurako oinarri sendoa den zientziari uko egiten

dion arriskuaren kudeaketarako printzipio “irrazional” bat (Pieterman 2001); aitzitik,

ikuspegi zuhur batek zientzia gehiago demandatzen du, ziurgabetasunaren onarpen oso

batek akats posiblearekiko sentikorragoa eta hipotesi alternatiboen kopuru handiago

batekiko harkorragoa den zientzi praktika bat daramalako berarekin (Stirling 2001a;

Levidow eta Carr 2000; Levidow 2003).

Dena den, lehen aurreratu dugun moduan, zuhurtasun printzipioak exijitzen ez

duena hain zuzen ere kalte ezaren froga zientifikoa da (ikus: 4.2.1. eta 4.2.2. atalak).

Zentzu honetan, ebidentzia edota froga absolutuaren ideia bera baztertzen du zuhurtasun

printzipioak. Besterik gabe ziurgabetasunari eman pisua handiagotu egiten du, eta

ziurgabetasun egoeretan hartu beharreko erabakiak segurtasunaren alderunzko

zehartasunaz planteatzen ditu. Bere kritikoek (e.g. Pieterman 2001; Sunstein 2003;

2005) zientziaren aurkakotzat hartzen dute printzipioa, zientzia sendoaren (sound

science) ildoei ez liekeelako jarraituko. Zehatzago esatearren, arriskuaren ebaluaketa

objektibo eta zientifikoki sendo baten aurkakotzat hartzen dute printzipioa, arrisku

ebaluaketa honetan eszenatoki katastrofistak mahaigaineratzen dituzten zientziaz

kanpoko elementu etiko, politiko eta sozialak barneratuko lituzkeelako, justifikazio

zientifikorik ez daukaten neurriak eta erabakiak bultzatuz. Azken buruan, arazoa

horretan datza: nola justifikatu zientifikoki erabakiak ziurgabetasuna nagusi denean?

Zuhurtasunaren kritikoen arabera, zuhurtasun printzipioaren inguruko erabakietan

kontsiderazio zientifikoek baino pisu handiagoa daukate kontsiderazio ez-zientifikoek

edo, beste hitzetan esanda, balio ez-epistemikoek (etikoek, sozialek, politikoek).

Hau guztia aurreratuta, esan beharra dago gure asmoa hurrengo atalean ez dela

zientziaren eta balioen arteko harremanez sakonki aritzea, baizik eta besterik gabe ideia

bat plazaratu eta indartzea: balio ez-epistemikoek nonahiko rola jokatzen dute

arriskuaren (eta ziurgabetasunaren) ebaluaketa (arrazoiketa) zientifikoetan.

4.2.4. Arriskuaren zientzia, eta balioak

Balio ez-epistemikoek prozesu zientifikoarengan daukaten eragina aztertzerako orduan,

normalean eragin honen nondik norakoak zientziaren kanpo faktoreetara mugatzen dira:

ekin beharreko arazo sortaren aukeraketa, muga metodologikoak (esperimentazioaren

muga etikoak, esate baterako), ikerketaren ondorio sozialak, eta abar (e.g. Rescher

1999, 151-167). Ikuspegi honetatik abiatuta, hortaz, balio ez-epistemikoen eragina

zientziagintzaren kanpo faktoreetara mugatzen da. Gure asmoa ez da eragin hauen berri

159

ematea, arriskuaren ebaluaketa bera kontsiderazio ez-epistemikoak bete-betean

barneratzen dituen prozesu bat dela erakustea baizik.

Heather Douglas-ek (2000) arrisku induktiboaz (“inductive risk”) dihardu ideia

hau plazaratu asmotan. Arrisku induktiboa zientziagintzan (kasu honetan arriskuaren

zientzian) huts egiteko dagoen arriskua da. Hau da, arrisku bat determinatzeko garaian

zientziagintzaren prozesuan bertan hartzen diren erabakiek, dagoen ziurgabetasuna

bultzatuta, erratuta egoteko daukaten arriskuari esaten zaio arrisku induktiboa. Gainera,

erraketaren ondorioak ez-epistemikoak direnean, beharrezkoa da kontsiderazio edo

balio ez-epistemikoetara jotzea arrisku induktibo horri nola aurre egin erabaki ahal

izateko. Adibidez: substantzia batek minbizia sortzeko duen gaitasunaz erabaki bat

hartzerako orduan, gaitasun hori determinatzeko garaian hartu beharreko neurri eta

erabaki zientifikoak erratuta egon daitezke; hau da: substantzia hori minbizi sortzailea

ez dela ondoriozta dezakegu, nahiz eta minbizi sortzailea izan (II Mota akatsa edo

negatibo faltsua), edo alderantziz, hau da, substantzia hori minbizi sortzailea dela

ondoriozta dezakegu, nahiz eta minbizi sortzailea ez izan (I Motako akatsa edo positibo

faltsua). Gainera, akatsaren ondorioak ez-epistemikoak dira, osasun zein faktore

ekonomikoei eragiten baitiete. Hortaz, ziurgabetasun egoera batean, eman daitekeen

arrisku induktiboaren edo ondorio ez-epistemikoen irudikapenak eta horri buruzko

jarrerak determinatuko du hein handi batean akatsaren zein aldetara joko den: I Motako

akatsek eragin latza izan dezakete industriaren interes ekonomikoengan; II Mota akatsek

aldiz eragin latza izan dezakete giza osasunarengan (ikus: 4.2.2. atala). Ondorio hauen

balorazioak determinatuko du hortaz ziurgabetasun horrekiko nola jokatu.

Douglasek, hortaz, arrisku induktiboaren eta bere ondorio ez-epistemikoen

ideiaren bitartez, prozesu zientifikoaren baitan halabeharrezko arrazoiketa ezepistemikoa

justifikatzea lortzen du. Hau da, zientziagintzaren prozesua osatzen duten

hiru pausoetan barneratzen du arrazoiketa ez-epistemikoaren beharrezkotasun hau: i)

metodoaren aukeraketa; ii) datuen karakterizazioa; iii) emaitzen interpretazioa.

i) Metodoaren aukeraketan, substantzia batek minbizia eragiteko duen gaitasunaren

determinazioaz ari garela, adibidez, prozedura esperimentalak estatistikoki

esanguragarriak diren emaitzak emango dizkigun edo ez erabakitzea dago jokoan. Hau

da: substantziaren eraginpean egon diren eta egon ez diren abere esperimentalen arteko

zein gizakien arteko ezberdintasuna noraino den estatistikoki esanguragarria erabakitzea

da arazoa. 168 Honen inguruko erabaki hartzearen arazoa guztiz harremanduta dago

erabilitako gizaki zein abere kopuru eta espezieekin, hau da, laginaren tamaina

mugatuarekin. Muga praktiko hauek direla eta, baliabide eta diseinu esperimentalen

garrantzia ebaluatzeko orduan beharrezkoa egiten da arrisku induktiboaren ondorioei

erreparatzea esanguragarritasunaz erabaki bat hartu baino lehen (Douglas 2000, 565-

569).

ii) Datuen karakterizazioarekin, bestalde, gauza bera gertatzen da. Hemen, agerian

jartzen da datuen corpus bera interpretatzeko orduan dagoen ziurgabetasun handia.

Datuen karakterizazioan ohikoa da desadostasun zientifiko handia egotea, eta emaitza

esperimentalez judizio bat ematea uste baino konplexuagoa da, ehun jakin batek eduki

168 Esanguragarritasun estatistikoak (alegia, dosiaren eraginpean egon eta egon ez diren organismoen

arteko ezberdintasunei ematen zaien garrantzi edo pisu estatistikoak), zenbat eta zorrotzagoa izan, orduan

eta positibo faltsu gutxiago eragingo ditu (eta, ondorioz, negatibo faltsu gehiago). Aldiz, zorroztasuna

murriztu heinean, positibo faltsuen probabilitateak gora egingo du, negatibo faltsuena behera egingo

duelarik (Douglas 2000, 566). Honek ez du esan nahi negatibo faltsuen ekidipena zientzia “txarrarekin”

harremanduta dagoenik, zientzalarien kausa-efektu harreman positibo baten ondorioztapenerako joera,

negatiboarenerako dutena baino zuhurragoa dela baizik. Azken buruan, kausa-efektu harreman positiboen

gain altxatzen da “zientzi eraikinaren” sendotasuna (Cranor 1990, 129-130).

160

dezakeena minbizia den edo ez erabakitzeko, erraketaren ondorio posibleei (arrisku

induktiboaren ondorio ez-epistemikoei) erreparatzea beste aukerarik ez delarik geratzen

(Douglas 2000, 569-572).

iii) Emaitzen interpretazioan, arazoa substantzien eraginaren interpretazioan datza. Edo,

galdera baten bitartez, beste era batera esanda: substantziak minbizia eragiten du

edozein dositan (dosia txikiagoa den heinean arrisku probabilitatea ere txikiagotzen

delarik), edota badago atari bat finkatzerik, zeinaren arabera dena delako substantzia

horrek ez duen eragin kaltegarririk? Atariaren ereduaren (edo eredu kuadratikoaren)

arabera, azken hau da kasua; hau da: maila batetik beheragoko dosiek ez dute minbizirik

eragiten. Eredu linealak ordea ez du atariaren teoria onartzen, eta dosi oro kaltegarria

dela irizten dio, nahiz eta kalte maila, dosia txikiagotu heinean, murriztu egiten den

(ikus: 134. oin-oharra). Eztabaida hau ixteko, arazoaren konplexutasuna dela eta, ez

dago kontsiderazio ez-epistemikoetarara jotzea beste aukerarik (Douglas 2000, 573-

577). 169

Hortaz, zientzi praktika osatzen duten egiteko hauek, beharrezkoa daukate hartu

beharreko erabakietan egin ditzaketen akatsen ondorioen pisuaren balorazio ezepistemiko

batera jotzea, akatsen ondorioen nondik norakoen balorazioaren arabera

zehaztuko baitute ez-osatua den ebidentzia zientifikoaren gainean izan beharreko

portaera. Edo beste era batera esanda: ebidentziari (ebidentzia faltari) buruzko jokaerak

eta erabakiak hipotesi bat onartu edo errefusatzeko orduan erratuta egoteari ematen

zaion garrantziaren funtzio bat dira (Hansson 1999, 918). Horrek guztiak agerian

jartzen duena zera da, arriskuaren ebaluaketa zientifikoaren osaketa ez dela bideragarria,

baldin eta akats posibleen aurretiazko balorazioetan oinarritzen diren inferentzia

ziurgabeen bitartekaritza baliatuz ez bada (Brunk et al 1991).

Interesgarria da azpimarratzea arrisku induktiboaren magnitudea, hein handi

batean, ikerketa esperimentalari berezkoak zaizkion ezaugarri eta muga praktikoei zor

zaiela, eta ez bakarrik ebidentzia (eza) interpretatzeko orduan egon daitezkeen

ezberdintasun epistemikoei. Metodoaren aukeraketaren kasuan ikusi dugun moduan (i),

substantzia jakin baten minbizi efektuak estatistikoki detektatzeko beharrezkoa da lagin

poblazional egoki bat edukitzea. Ondorioz, I Motako zein II Motako akatsen

ekidipenarako aukerek gora egingo dute zenbat eta tamaina handiagoko lagina eduki.

Positibo faltsuen eta negatibo faltsuen saihestea hertsiki dago lotuta hortaz hipotesiak

zuzenak direlaren baieztapenak babesten dituzten diseinu esperimentalekin. Abere zein

giza laginen kasuan, esate baterako, zenbat eta tamaina handiagoko lagina, orduan eta

aukera gehiago egongo dira detektatu nahi den arriskua identifikatzeko (Cranor 1990).

Egiazki, lau dira ikerketa esperimental batean kontsideratu behar diren

aldagaiak: (i) faltsu positiboetan erortzeko dagoen arriskua; (ii) faltsu negatiboetan

erortzeko dagoen arriskua; (iii) lagin poblazionala; (iv) detektatu nahi den arrisku indize

proportzionala. Arazoa bi aspektu hauetatik eratortzen da: aldagaien asetzetik eta

aldagaien arteko interdependentziatik. Aldagaien asetzeari dagokionean, esate baterako,

positibo faltsuetan zein negatibo faltsuetan eroriko ez garenaren ziurtasunaren maila

hertsiki lotuta dago detektatu nahi den arriskuaren indize proportzionalarekin (hau da,

termino poblazionaletan altua izan daitekeena –intzidentzia nabarmena duena–, edo

169 Hala ere, eredu bakoitzaren defendatzaileek beren argudioak aurkezten dituzte: atariaren ereduaren

aldekoentzat, esate baterako, abere esperimentalen (e.g. arratoien) minbizi kasu gehienak emandako dosi

altuek eragindako toxikotasunak probokatuta dira; hortaz, minbizia ez litzateke substantziaren ondorioz

sortuko, gehiegizko dosi esperimentalak eragindako toxikotasunaren emaitzaz baizik. Eredu linealaren

aldekoek, ordea, estatistikoki esanguratsuak liratekeen dosi txikien eraginak detektatzeko dauden muga

praktikoen (abere esperimentalen laginaren tamaina mugatua) argudioa erabiltzen dute atariko ereduaren

aurka jo eta beraienaren alde egiteko (Douglas 2000, 575-576).

161

axuagoa –ezohikoagoa dena–); aldagai hauen asetzeak, era berean, aukeratutako

ziurtasun maila handia eta detektatu nahi den arrisku indizea baxua diren kasurako,

adibidez, oso handia behar lukeen lagin poblazionalaren tamaina exijituko luke

(seguruenik bideraezina zatekeen tamainakoa). 170 Gakoa aldagaien interdependentzian

datza: lagina txikia bada (mugatua), arrisku indize baxuen antzemate estatistikoa asko

zailtzen da, eta beti ere akatsen aukeraren maila igotzearen ordainean. Beste aukera bat

bi akatsen (positibo faltsuak eta negatibo faltsuak) ekiditearen ziurtasun graduarekin

jokatzea da; hau da: batarena jeitsiz eta bestearena altuago mantenduz, biak jeitsiz...

Edozein modutan, ziurtasun gradu altuenaren esleipena nori egin (negatibo faltsuei edo

positibo faltsuei), zuzenean dago erlazionatuta ondorioen balioetaz egin kontsiderazio

ez-epistemikoekin. Hortaz, egitura estatistikoak berak zein bertako aldagaiek

ahalbidetzen dute judizio ez-epistemikoen emergentzia (Cranor 1990).

Baina balorazio ez-epistemikoen emergentzia hau ez da bakarrik ziurgabetasun

neutral baten aurrean eduki daitezkeen jarrera ezberdinen emaitza. Izan ere, kasu

batzuetan, arriskuaren erregulazioak eskura dagoen ebidentziari muzin eginez edota

ebidentzia ezan oinarritutako baieztapen trinkoetatik abiatuta ateratzen ditu arriskuaren

inguruko ondorioak. Edo beste era batera esanda: arazoa ez datza hainbeste

halabeharrez erabilitako balorazio ez-epistemikoetatik abiatuta ezjakintasunaz egiten

den irakurketan, modu nahitako batean ebidentzia eskuragarriaz burutu daitekeen

irakurketa partzialean baizik (Abraham 1993; van Zwanenberg eta Millstone 2000).

Botiken segurtasunaren erregulazioaren kasuan adibidez, non agerian jarria izan

den agentzia erregulatzaileen eta botika-industriaren arteko elkar aditzea (Abraham eta

Sheppard 1999, 830-831), ikerketa esperimentalen ebidentziaren estandar

toxikologikoak nabarmenki izan dira jaitsiak, arriskuen detekzioan –esperientzia

erregulatzaileak erakutsi duen lez– frogatutako errelebantzia handia zeukaten

estandarrak zokoratu egin direlarik. Amerikako Estatu Batuak, Japonia eta Europako

agentzia erregulatzaileek, politika neoliberalen altzoan, beraien ebidentzia estandarrak

modu harmonizatu batean murriztu dituzte azken urteotan: erabili beharreko espezie

ezberdinen kopuruaren murrizketa, dosiaren administrazio denboraren murrizketa,

kontrol-abereen (hau da, dosirik jaso ez eta ikertuak diren abereen) ezabaketa, eta abar.

Berrikuntza eta osasun publikoa ardatz dituen diskurtsoaz mozorrotutako neurri hauen

xedea bestelakoa da: industriaren ardurapeko esperimentazioaren kostuen beheratzea

zein botika produktuen merkaturatze azkarragoa. Hau da, ebidentzia estandarren

170 Laborategiko esperimentaziotik lortutako emaitzen estrapolazio estatistikoa bereziki da zaurgarria

10.000 arteko 1eko proportziotik beheragoko arrisku indize poblazionalentzat. Proportzio honetan,

esanguragarriak diren arrisku indize aldaketen antzematearen gaineko konfiantzak ezin du oso sendoa

izan, eta gutxiago oraindik kontuan hartzen badugu estrapolaziorako erabiltzen diren dosiak –abereesperimentazioaren

kasuan, behinik behin– mundu errealean emango direnekiko potentziatuak direla

garrantzitsuak diren magnitudeetan, efektuen antzematea ahalbidetzeko. Gainera, frekuentzia txikiko

arriskuen estrapolazio honek aurre egin behar dio ere aldakuntzaren arazoari; hau da, organismo

bizidunek kanpo agente beraren eraginaren aurrean izan dezaketen portaera malgutasunari. Arazo honi

aurre egingo liokeen esperimentazioaren emaitzen erreplikagarritasunari buruzko ezagutza-lortzeak

aukera mugatuak ditu, aldakuntzaren berri zehatza emango liguketen entseiu kopurua mugatua baitago

termino ekonomiko zein denborazkotan (Silbergeld 1991, 105-108). Frekuentzia txikiko arrisku

estrapolazio hauek zientziaz haraindiko (trans-science) arazoak bailiran kontsidera daitezke: zientziak

planteatu ditzakeen arazoak badira ere, ez dago zientziaren eskura haientzat erantzun sendoa eskaintzerik

(Weinberg 1972; 1986). Zientziaz haraindiko arazo edo “trans-zientifikoa” den espazio honen onarpena,

hala ere, zientzia, politikaren eraginetik “libratzeko” saiakera moduan ere interpreta daiteke; hau da,

zientziaren autoritatea “gehiegikeri” erregulatzaileetatik babesteko estrategia gisa (cf. Jasanoff 1987b).

162

murrizketak industriaren interes ekonomikoei jarraitzen die zuzen-zuzenean (Abraham

eta Reed 2002). 171

Kasu honetan, erratuta egotearen aukera bera da kontuan hartzen ez dena. Hau

da, balorazio ez-epistemikoen rolaren aktibazioa interes politiko-ekonomiko ziur

batzuei zor zaie, eraginkorriak eta ezinbestekoak direla erakutsi duten neurri

esperimentalak modu nahitako batean izan baitira murriztuak. Hortaz, aipatu adibide

honetan klabea ez datza erraketa posible ezberdinen balorazioan, aurretiaz ezarritako

xedearen nolanahiko asetzean baizik. Hala moduan, testuinguru honetan berebiziko

garrantzia hartzen du jarduera erregulatzaileak industriaren eraginarekiko mantentzen

duen independentzia eta lotura mailen berri emateak (Jasanoff 1991). 172

Beraz, arriskuaren zientzian, balioen presentzia bi modutan eman daiteke: (i)

balio ez-epistemikoen emergentzia, ziurgabetasunak bultzatuta, halabeharrezkoa da,

ezagutza eza baten hutsunea betetzera baitator. Hau da, ezagutza hutsune hori balio ezepistemikoen

bitartez betetzea da arriskuari buruz arrazoitzeko modu bakarra: ez dago

bestelako judizio zientifikoetara jotzerik prozesu zientifikoan erabakiak hartzeko. (ii)

Judizio ez-epistemikoaren emergentzia ez zaio ziurgabetasun zientifiko bati zor,

ziurtasun soziopolitiko bati baizik. Bigarren kasu honetan, judizio ez-epistemikoaren

rola ez zaio hainbeste ziurgabetasun testuinguru baten existentziari zor, eskura dagoen

ebidentziaren berrirakurketa zehartu bati baizik.

Baina hala ere, bereizketa hau maila teorikoan egiterik bakarrik dago, gehienetan

arazoak ez direlako guztiz ziurgabeak diren testuinguruetan ematen; hau da, aipatu bi

moduak batera agertzen dira, klabea ez baitatza dena betetzen duen guztizko

ziurgabetasun batean, dauden ebidentzia puntuez (urriak, zeharkakoak, edota

inexistenteak izan daitezkeenak) egin irakurketan baizik. Arazo nagusia hortaz

ziurgabetasunaren konstituzio zientifiko, politiko eta soziokulturalean datza (ikus: 4.2.3.

atala), eta ez emana legokeen nonahiko ziurgabetasun baten aurrean eduki jarrera

ezberdinetan.

Balioen kontsiderazio honek, zein aldez aurretik esan ditugunak, agerian jartzen

dute arriskuaren konstituzio zein determinazioa ez direla aurretiazko zientzi ezagutza

zehatz eta garden baten emaitza; aitzitik, faktore sozial, natural, zein epistemiko

konplexuen produktuak ditugu. Hau da, arriskuaren errealitateaz aritzerik ez dago

arriskua txertatzen den konfigurazio sozionaturalaren berri eman gabe, orain arte ikusi

171 Zentzu honetan, gogorarazi beharra dago arriskuaren ebidentzia eza ez dela arrisku ezarekin parekatu

behar. Dena dela, argi dagoena behar adinako ikerketaren ataria non finkatu behar denaren arazoa

zientifiko-politikoa dela da (Silbergeld 1991, 108-110).

172 Itoizko (Nafarroa) urtegiaren kasua esaten ari garenaren adibidetzat har dezakegu. Itoizko

Koordinakundeak (urtegiaren eraikuntzaren aurka oldartu zen plataforma hiritarrak), 1999garren urtean,

urtegiaren segurtasuna zalantzan jartzen zuen txosten tekniko bat eman zuen argitara. Txostena,

1989garren urtean egin zen, Nafarroako Gobernuaren enkarguz. Hala ere, egin eta argitara eman zen

arteko urte horietan guztietan, Nafarroako Gobernuak zein Ebroko Konfederakunde Hidrografikoak

txostenaren existentzia bera ukatu zuten. Txostenaren existentzia ukatzeko arrazoiak txostenaren edukian

bertan aurkitu behar dira, argi eta garbi adierazten baitzen urtegiko pareta sostengatzeko erabiltzen den

ezkerreko mendi mazela erortzeko dagoen arrisku larria (“los graves riesgos de deslizamiento que existen

en la ladera izquierda”: Gara egunkaria, 1999ko irailak 21). Erorketa ematekotan, “la estabilidad de la

presa se vería en peligro y toda el agua embalsada podría salir de forma catastrófica” (Gara egunkaria,

1999ko irailak 21). Egoera hau emanez gero, herri multzo garrantzitsu bat urpetuta geratuko litzateke.

Geologian doktorea den Antonio Casas-ek, 1998garren urtean, Itoizko Koordinakundearen enkarguz

urtegiaren segurtasunari buruz egindako txosten teknikoan, arrisku horren beraren aukera handiak

aipatzen zituen, txosten ofizialak zioenaren berri izan gabe (“Si a mí me mandan redactar un informe y

me sale esto, yo diría que ese embalse no se puede construir. El informe reconoce que hay inestabilidad,

pero nada dice al respecto. Estamos ante un problema que no tiene solución, y lo que se propone como

solución sería rechazado por cualquier especialista”: Gara egunkaria, 1999ko irailak 21).

163

dugun eran. Edo beste era batera esanda: arriskua ezin daiteke pentsatu arriskuaren

sorburu eta hartzailea den gizartea bera pentsatu gabe.

Honek guztiak agerian jartzen du arriskuaren problematika guztiz praktikoa

dela. Hau da, arriskuaren inguruko ardura gizarte osoari dagokio, arriskuarena ez baita

arazo teoriko bat, bete-betean gizartea eta ingurugiroarengan eragina duena baizik. Era

berean, gizarte osoarengan eragina duen arriskuaren kudeaketaren arduradunak

instituzio zientifiko-politikoak dira, eta hauen erabaki eta ekintzek determinatuko

dituzte arriskuaren esposizio indize ezberdinak. Hau hala izaki, arriskuaren kontrol

instituzionalarengan erortzen da geu guztiongan eragina daukaten arriskuen gaineko

neurrien erantzukizuna. Hortaz, publikoa, erabakiak hartzen dituztenenganako

dependentzia egoera batean aurkitzen da, eta dependentzia egoera honetan azaleratzen

da publikoak instituzio horiexen gain izan dezakeen konfiantza edota mesfidantza

gradua (Hansson 1996, 380-383). Dependentzia egoera hau ez da ondorioz

aproblematikoa; are gehiago, arriskuaren instituzio kontrolatzaileengan publikoak une

askotan erakusten duen mesfidantza jarrera eta erresistentzia, arriskuaren kudeaketak

zein honi lotuta doazkion proiektuen bideragarritasunak aurki ditzaketen arazo

larrienetakotzat kontsideratu izan da eremu zientifiko-politikoetan zein literatura

espezialduan (ikus, esate baterako: Cvetkovich eta Löfstedt 1999a).

Instituzioek hortaz, arriskua kudeatzeaz gain publikoa bera zein berarekin eduki

harremanak “kudeatu” behar dituzte. Hau da, kudeaketa prozesua bera problematizatu

egiten da (Beckek, 1986, “erreflexiboa” bilakatu dela esango luke), arazoa ez baitatza

soilik arrisku tekniko batzuen kontrol eraginkorrean –segurtasunaren produkzioan–

prozesu beraren bideragarritasun sozialean baizik. Instituzioen ikuspegitik, arazoa

guztiz instrumentala da: nola bideratu proiektuak publikoaren oniritzia lortu eta,

ondorioz, proiektuaren bideragarritasuna arriskuan jarri dezakeen erresistentzia

deseginez.

Hurrengo atalean, hortaz, konfiantzaren arazo honi helduko diogu, arriskuaren

kudeaketa testuinguruan arazo honek duen garrantziaren berri ematen saiatuko

garelarik. Azken buruan, konfiantzaren arazoa berezkoa zaio arriskuari, arriskuaren

konstituzioa medio publikoan ematen delako, eta konfiantzaren modulazio

instituzionalak determinatzen duelako hein handi batean arriskuaren

onargarritasunerako indize publikoa eta, hortaz, arriskuaren konstituzio soziala bera

(Slovic 1992; 1999).

4.3. Konfiantza publikoaren konstituzioa

Jarraian konfiantzak arriskuaren eraketa prozesuetan duen garrantziaz jardungo gara,

hain zuzen ere arrisku markoen gauzatze instituzionalerako fenomeno bereziki

errelebantea den heinean, egonkortasun soziopublikoa eta, ondorioz, proposatzen diren

segurtasun markoen bideragarritasuna bera haren beharra baitaukate (4.3.1. atala). Hori

guztia gainera konfiantza ulertzeko leudekeen modu edo eredu desberdinen berri

emanez osatuko dugu (4.3.2. atala), konfiantza eratzen duten aspektu desberdinak

aintzat hartzea beharrezkoa baita segurtasun marko bideragarriak nola lortu igartzeko.

4.3.1. Konfiantzaren garrantzia arriskuaren kudeaketa instituzionalean

Beck-ek (1986) “arriskuaren gizartea” kontzeptua erabiltzen du auto-sortutako arrisku

tekno-zientifikoei aurre egiterik ez duen gizarte industriala karakterizatzeko. Gizarte

industrialaren instituzio nagusien (zientzia, ekonomia, politika, zuzenbidea) ezintasun

164

hau beraien funtzionamendu parametroen ezaugarri berezkoei zor zaie. Kontrolpetik at

dauden arriskuen iturburua den modernitate industrial honen ezintasunak ateak parezpare

ireki dizkio era berean modernitate berri baten aukerari, erreflexiboa dena: arazoa,

arriskuak direla medio, modernitate industrialaren egitura instituzionalean datza, eta

egitura hori birpentsatu beharra dago, arriskuen presentzia itogarria eta

menderaezinarekin bukatzeko (ikus: 3.2.1. atala).

Instituzio modernoek, ondorioz, legitimazio erosio bat nozitu dute, autosortutako

arriskuen gaineko ezintasunaren eraginez. Egoera honek agerian jarri ditu

mehatxu fisikoen nondik norako onartezinak zein arrisku horien atzean aurkitzen den

egitura industrial-kapitalistaren dinamika interesatua eta itsua –edo “arduragabea”

(Beck 1988)–. Hortaz, arriskuaren kontrolerako mekanismo zientifiko-politikoak

mesfidantzaz dira orain ikusiak. Jada ez dira besterik gabe onartzen diren autoritatezko

sorburu epistemiko-praktikoak –Giddens-ek jada ez direla “tradizio” gisa ulertzen

esango luke (ikus: 4.3.2.1. atala)–. Orain, ezbaian dira jarriak.

Horrek guztiak esan nahi duena da instituzioek modu aktiboan mantendu behar

dutela beraien legitimazio edo konfiantza publikoa. Hau da, arriskuaren kontrol prozesu

bera da problematizatzen dena hemen. Prozesua da arrazoitu beharra dagoena: hauxe

dugu gaur eguneko zein azken hamarkadako ingurugiro eta zientzia politiken

ezaugarrietako bat. Arriskuaren kudeaketa egokiak prozesuaren beraren diseinu

egokiaren garapena eskatzen du; prozesu honek publikoaren interes eta ardurak kontuan

hartu beharko ditu. Arazoa, hein handi batean, instituzioak-publikoa harremanaren

artikulazioan datza, konfiantzazko espazioen sorketa eta mantentze bidean. Horrela,

ingurugiro politikaren domeinuari dagokion auzi bati buruzko ekimen instituzionalaz

diharduen McDonellek dioen moduan:

(...) at the level of socialization and social process, the questions raised by this

environmental initiative concern the construction of objects and types in the

conditions of everyday life, and (…) these imply the constituting functions of

trust; and (…), in arbitring competing knowledge claims with distributive,

normative implications, it is a function of governments to provide reasons for

trust in the reliability and impartiality of what they propose (McDonell 1997,

834).

Prozesuaren legitimazio bera dago hortaz jokoan: oinarri epistemikoaren

sendotasuna, proiektuaren atzean aurkitzen diren interesen azalpena, ardura eta

eskakizun publikoen kontsiderazioa, eta abar. Berrikuntza instituzionalean datza hortaz

gakoa, hau da, integrazio publikoa kontuan hartuko duten kudeaketa forma

instituzionalen garapen egokietan. Berrikuntza instituzional hauen garapenak berebiziko

garrantzia dauka konfiantzaren konstituzioan eta, ondorioz, proiektuaren

bideragarritasunean (arriskuen onarpen publikoan) (Kemp 1991). 173

Zentzu honetan, ingurugiro politikaren garapen historikoa konfiantza publikoa

eskuratzearren egin “mugimendu” institituzionalisten segida gisa ulertzen duenik ere

badago (Pellizzoni 2003a). Pellizzonik, konfiantza-eskuratze hau ingurugiro politiken

legitimazio (autoritate) galtze progresiboarekin lotzen du. Legitimazio (konfiantza)

galduaren berreskuratzea, era berean, bi azpi-mugimendu barneratzen dituzten bi

173 Horrek guztiak ez du esan nahi konfiantza soziala berez eta modu absolutu batean positiboa denik.

Egiazki, erabateko konfiantza arriskutsua izan daiteke gizarte baten baitan. Halaz, konfiantza eza edota

mesfidantza bera baliagarriak izan daitezke elite ekonomiko-politikoen boterea, nolabait, kontrolpean

mantentzeko. Kontua, beraz, ez da hainbeste autoritate forma ororenganako baldintzarik gabeko

konfiantza sustatzea –ezta aurkakoa ere, hau da, mesfidantza sistematikoan murgiltzea–, konfiantza,

konfiantza eza eta mesfidantzaren arteko oreka egoki bat lortzea baizik (Cvetkovich eta Löfstedt 1999b,

161-163; Kasperson et al 1999, 38-39).

165

mugimendutan ulertzen du Pellizzonik: (i) lehenengoak, (ia) Estatu teknokratikoaren

izaera zentralizatuko ardura planifikatua (care) zein (ib) plangintza honen gabeziak

agerian uzten dituzten zientzia-teknologiaren ondorio negatiboen erantzukizunesleipena

finkatzeko garatutako forma legala (liability) barneratzen ditu. (ii) Bigarren

mugimenduan, politikaren kudeaketa zentralizatuaren forma bera da ezbaian jartzen

dena: (iia) ingurugiro politiken erabakiak eta ekinbideak beraiek dira arazo hemen,

gakoa hartutako erabaki eta neurrien justifikazioren beharrean baitatza: instituzio

zientifiko-politikoen autoritate galtze honek gobernutik (govern) gobernaketara

(governance) eman jauzi gisa uler dezakegu, justifikazionalismo hau hertsiki loturik

baitoakio gizarteko aktore ezberdinen interesen integrazioaren araberako erantzukizun

formari (accountability). Azkenik, bigarren mugimendu honen ondorio “naturala”

litzatekeena baina, aldi berean, ingurugiro politiketan baztertuta legokeen arduraren

dimentsioa aurkezten digu Pellizzonik: (iib) dimentsio honetan, aurrekoan ez bezala

([iia]), heldu beharreko arazo beraren definizio soziala dago jokoan; hau da, kontua ez

da besterik gabe emana legokeen arazo baten traiektorian zehar forma etiko-sozialeko

preokupazio publikoari lekua egitea, baizik eta hasiera-hasieratik, arazoa definitzen

duten premisa soziokulturalen formulazio plurala bermatzea (responsiveness). 174

Orain artean esandakoaren bitartez aditzera eman nahi izan dugu konfiantza

faktoreak duen garrantzia arriskuaren konstituzio prozesuan. Hau da, konfiantza lotuloturik

dihoakio arriskuaren problematikari. Dena den, gure asmoa ez da besterik gabe

konfiantzaren funtzionaltasunaren berri ematea. Halaz, arriskuaren eraketaren auziari

ekiteko konfiantzaren arazoaren berri eman beharra dagoela erakutsi ostean, jarraian

berau arriskuaren kudeaketaren testuinguruan nola funtzionatu eta osatzen den

azaltzeari ekingo diogu. Horretarako, konfiantza ulertzeko identifika daitezkeen hiru

ereduren berri emango dugu: eredu razional-kalkulatzailea, eredu kulturalista eta eredu

erlazionala. Hasteko, eredu razional-kalkulatzailearen aurkezpenari helduko diogu.

4.3.2. Konfiantza ereduak

Konfiantzak arriskuaren eraketan lukeen zentraltasun hau ordea badago modu

desberdinetan ulertzerik. Halaz, lehenik eta behin konfiantzaren eredu razionalkalkulatzailea

aurkeztuko dugu, non konfiantza, sistema adituen konpetentzian ezartzen

den iguripen aukeratu gisa da ulertua (4.3.2.1. atala). Ondoren, konfiantzaren eredu

kulturalari helduko diogu, bertan konfiantzak konpetentzia adituaren gaineko kalkulu

epistemologiko-razional batekin baino talde partaidetzarekin zerikusia nola duen

ikusteko (4.3.2.2. atala). Azkenik, konfiantzaren eredu erlazionala azaltzeari ekingo

diogu; bertan, konfiantza, era askotariko osagai edo faktoreak barne hartzen dituen

prozesu interaktiboaren emaitza lez ulertzen da. Dinamika interaktibo horretan arriskuak

kontrolatzearen ardura duten instituzio eta publikoaren arteko autoritate edota

dependentzia harremanak ere sartzen dira. Hortaz, konfiantza hemen, kalkulua baino

(izan horrek izaera epistemologikoa edo kulturalista) fenomeno interaktibo sozioinstituzional

bat litzateke (4.3.2.3. atala).

174 Aipatu azken dimentsio honek zuzen-zuzenean egiten dio erreferentzia, hortaz, ingurugiro eta zientzia

politiken agenda inplizituki determinatzen duten premisa kulturalen arazoari. Premisa horietako batzuk

aipatzearren: produkzio eta kontsumo indizeen onarpen aproblematikoa, naturaren ikuspegi

instrumentalaren sustapena, ingurugiro-arazoaren kontzeptualizazio zientifikoa eta, berari lotuta,

arriskuaren kontrol zientifikoarenganako (risk assessment) konfiantza puztua. Eztabaidaezintzat hartzen

diren premisa inplizitu hauek definitzen dituzte jorratu beharreko arazo edo erronken nondik-norakoak

eta, ondorioz, soluzio posibleak ere. Beharrezkoa da hortaz arazo soziala sostengatzen duten hipotesi

kultural hauen eraketa bera azterketa eta eztabaida publikora zabaltzea (hau da, “erreflexibo” bilakatzea)

(Hajer eta Fischer 1999).

166

4.3.2.1. Eredu razional-kalkulatzailea

Konfiantzaren eredu razional-kalkulatzailearen arabera, konfiantza iguripen baikorren

egoera subjektibo (kognitibo) bat da (Das eta Teng 2001; Gambetta 1988; Möllering

2001). Beste parteak (konfiantza esleitua zaion beste parte horrek) etorkizunean

gurekiko izango duen portaerari buruzko iguripena litzateke konfiantza, zehatzago

esatearren.

Gure kasuan, konfiantzaren gaira publikoa eta instituzio adituen arteko

harremanen ikuspegitik hurbiltzea interesatzen zaigu. Hau da, jorratuko dugun

konfiantza mota inpertsonala da, ez baita zentratzen pertsona zehatzen arteko konfiantza

harremanetan, publikoak arrisku sistemak kudeatzen dituzten egitura abstraktuekin

dituenetan baizik; hau da, konfiantza sistema adituen printzipio konpetentzialetan

oinarritzen da, eta ez sistema aditu horietako banakoen ezaugarri edo sinesgarritasun

pertsonalean (Giddens 1990, 36-37; Johnson 1999; Luhmann 1968, 92; Porter 1995). 175

Eredu razional-kalkulatzaile honen barruan, bereziki dira azpimarragarriak

Anthony Giddensen konfiantzaren inguruko hausnarketak (e.g. Giddens 1990).

Giddensentzat instituzio modernoen funtzionamendua konfiantza aktiboaren gain

ezartzen da, hein handi batean (Giddens 1990, 36). Honek esan nahi duena da

modernitatearen instituzioen legitimazioa ez dela emantzat (absolututzat) hartzen;

aitzitik, modu aktiboan mantendu beharreko konpetentzia-sistema proposizionalak

(berrikusgarriak) dira. Giddensek gizarte modernoak gizarte tradizionalekin alderatzen

ditu. Azken hauetan, harreman sozio-kognitiboak egitura metanarratibo formularretan

oinarritzen dira guztiz, berrikusgarriak ez diren egitura tradizionalen aitzinean beti ere

(Giddens 1994). 176

Giddensek, gizarte aurre-moderno eta modernoen konfiantza egituren arteko

bereizketa terminologikoa, bere aldetik, ingelesezko “trust” eta “confidence”

kontzeptuen bitartez gauzatzen du. Euskaraz “fidagarritasuna” eta “konfiantza” gisa

itzuliko genituzkeenak, hurrenez hurren. Fidagarritasuna konfiantza aktiboa litzateke,

konfiantzak bere aldetik marko arau-emaile eztabaidaezin batekin eduki harremanaren

berri emango lukeelarik (Giddens 1990; 1994, 111-117).

Dena dela, Giddensek beste bereizketa bat gehiago mahaigaineratzen du:

modernitate sinplea eta modernitate erreflexiboaren artekoa (Giddens 1990; 1994).

Modernitateen arteko bereizketa honek, era berean, aipatu bi konfiantza moten arteko

trantsizioa markatzen du; hau da, modernitate sinplearen egitura instituzionalak

berrikusgarriak badira eta, printzipioz, konfiantza aktiboan edo fidagarritasunean

175 Hala eta guztiz ere, sistema adituenganako konfiantza mota hau ez da guztiz inpertsonala, konfiantza

publiko hau berau sistema hauetako ordezkari eta publikoaren arteko topaketetan sustatzen baita hein

handi batean (Giddens 1990, 81, 84-88, 111; 1994, 115). Giddensek “sarbide guneak” bezala

karakterizatzen dituen elkargune hauetan, sistema adituetako ordezkariek publikoari sinesgarritasuna eta

zintzotasuna adieraztea dute helburu, fidegarritasun sistemikoa eta pertsonalaren lotura eskainiz. Gune

lasaigarri hauek berrikusgarria den ezagutza-sistemekiko konfiantza indartzea, mantentzea edota sortzea

bilatzen dute. Hortaz, konfiantzak ez du bakarrik giza aspektua “urrutiratzen” duten teknologien iturritik

edaten, konfiantzaren konstituzioa “sare soziotekniko” baten baitan bere lekua duten hartu-eman

gizatiarren arauketan ere oinarritzen baita (Horstmann 2000).

176 Tradizioak, Giddensengan, denboraren egituraketa moduarekin dauka zerikusia. Gizarte

tradizionaletan, harreman sozialen egituraketa iraganeko sinesmen eta praktika formular absolutuetan

funtsatzen da. Modu honetan, maila pertsonal zein sozialeko konfiantza markoa, emana ageri zaigun

kodigo arau-emaile batzuk biltzen dituen multzoak eratua da. Tradizioak eskaintzen duen segurtasun edo

egonkortasun honek hortaz irreflexiboak diren konfiantza harreman batzuen berri ematen digu (Giddens

1994).

167

oinarrituta badaude ere, instituzio horiexen autoritatea ez da ezbaian jartzen. Hortaz,

praktikan, haienganako konfiantza (autoritate konpetentzial eztabaidaezinean oinarritua)

emantzat hartzen da. Eta horixe da hain zuzen ere, zehazki, zientziaren egoera:

modernitate sinplearen garaian (azken hiruzpalau hamarkadak arte) zientziaren

autoritate konpetentziala eztabaidaezina da eta, hortaz, zientzia tradizio gisa

funtzionatzen du gizarte modernoetan. Hau da, egitura absolutu bat ez bada ere,

berrikusgarritasunean oinarritzen den ezagutza sistema proposizional honen estatusak,

publikoki, tradizioaren forma hartzen du (Giddens 1999, 33-48).

Zientziaren estatus absolutuaren galera zientziaren baitako barne-eztabaida

adituan oinarritzen da Giddensen aburuz. Hau da: publikoaren aldetiko zientziaren ezonartze

automatikoaren pizgarria zientziaren beraren duda-muda egoerari zor zaio.

Zalantza egoera hau, era berean, zientziaren diskurtsoa bereganatu duten arrisku

potentzialen gaineko iritzi-sorta aditu kontrajarriaren adierazgarritzat kontsideratzen du

Giddensek. Eztabaida eta zalantza adituaren kontzientzia-hartze publikoak eragingo

luke, hortaz, konfiantzatik fidagarritasun publikorantz eman jauzia (Giddens 1990, 119-

125; 1994, 112-113, 222; 1999, 43-44). Kasu honetan, Giddensen analisiak zerikusi

handia dauka Beckek “arriskuaren gizartea”-ri buruz egindakoarekin (Beck 1986).

Azken buruan, garapen tekno-ekonomikoak sortu arrisku setatiak dira, bi autoreen

kasuetan, erreflexibitate instituzionala probokatzen dutenak (cf. Wynne 1996a). Edozein

kasutan, Becken irakurketa erradikalagoa da, arrisku industrialek zuzenean

desligitimatzen baitute instituzio adituen konpetentzialtasuna, publikoaren begietara.

Giddensen kasuan, aldiz, deslegitimazio hau ez da zuzena, ezagutza aditua bera

mediatua baita; arriskuek, Beckengan ez bezala, ez diote mesfidantza giro orokortu bati

paso ematen, konfiantza aktiboaren beharrari baizik. Ondorioz, Giddensen

erreflexibitate instituzionalak fidagarritasunaren kudeaketa adituaren aterabide

egonkortzailearen babesarekin joka dezake (ikus, bereziki: Giddens 1990). Giddensen

hitzetan:

La fe que sostiene la fiabilidad en los sistemas expertos incluye el bloqueo de la

ignorancia de los profanos cuando se enfrentan a las afirmaciones de los

expertos. Pero el reconocimiento de las zonas de ignorancia a que se enfrentan

los expertos mismos, ya sea como profesionales individuales, ya en términos de

áreas generales de conocimiento, podría debilitar o minar la fe de las personas

profanas. Los expertos frecuentemente asumen riesgos “en nombre” de sus

clientes profanos encubriendo o falseando la verdadera naturaleza de esos

riesgos, o, incluso, el hecho mismo de que existan riesgos. Más perjudicial que

el descubrimiento por parte de la persona profana de esta clase de ocultación, es

la circunstancia en las que son los mismos expertos quienes no son conscientes

del verdadero alcance de un conjunto de peligros y de los riesgos asociados a

ellos; porque en este caso, lo que es cuestionable, no es sólo los límites o

lagunas del conocimiento experto, sino la insuficiencia que compromete la

auténtica idea del experto (Giddens 1990, 125).

Aipu honetan bi dira nagusiki nabarmentzen diren ideiak: batetik, jada aipatu

duguna: adituenganako mesfidantza edota konfiantza publiko eza (fidagarritasun eza,

Giddens-engan) adituen beraien muga epistemologikoak eragindakoak dira; bestetik, eta

ideia honekin lotuta doan puntua dena, inplizituki kontsideratzen da publiko ez-adituak

ez duela baliabide epistemikorik sistema adituen konpetentzia epaitzeko eta, hortaz,

berezko fidagarritasun (edota fidagarritasun ezaren) judizioak egiteko (Cvetkovich

1999, 59-60). Judizio hauek, beti ere, aldez aurretikako ezjakintasun adituaren

hautematean oinarrituko dira. Ondorioz, fidagarritasunaren halabeharrezko baldintza

dugu ezjakintasunarena (Giddens 1990, 42, 89).

168

Hala eta guztiz ere, ez dago fidagarritasuna “ezagutza induktibo ahularekin”

identifikatzerik; azken buruan, fidagarritasuna etorkizuneko gertaeren gaineko aurresate

kalkulu hutsa balitz, fidagarritasuna erabakiaren teoria razionalaren formaren batetara

murrizgarria litzateke (Giddens 1990, 36-38; Luhmann 1968, 153; Möllering 2001, 412-

415). Fidagarritasuna, aldiz, fedean oinarritutako konfiantza dugu: ebidentzia enpiriko

nahikorik ez dugunean, hau da, sistema adituen funtzionamenduaren nondik norakoez

ezjakinak garenean, horien funtzionamendu egokiaren gaineko fidagarritasunak fede

baten forma hartzen du. 177

Hau da, fidatzerakoan, etorkizuna ziurra bailitzan aritzen gara: ezjakintasuna

blokeatzen dugu edo, beste era batera esanda, razionalki posible diren etorkizuneko

egoera potentzial ugarirekiko axolagabetasunez jokatzen dugu, egoera potentzial

posible ezberdinen sorta horretatik murriztutako multzo bat bakar-bakarrik

kontsideratuz. Beste hitzetan esanda, fidatzearen ekintza konplexutasunaren murrizketa

inplikatzen duen ekintza da, gerta daitezkeen gertaera posibleetatik soilik batzuk

gertatuko direlako konfiantzaz aritzen baikara (Luhmann 1968). 178

Konfiantza, modu horretan, hutseginkorrak diren erabaki eta ekintzetatik

eratortzen den etorkizun ireki baten kontingentzia batean oinarritzen da. Konfiantza

mota hau geure erabakien ondorio posibleei buruzko ziurgabetasunari lotuta doakio.

Halaz, ikuspegi honen arabera, konfiantzari buruzko ardura, ziurgabetasun honen

kudeaketa egokiaren gain izan dezakegun konfiantza konpetentzialari buruzkoa da, eta

ez konfiantza jasotzen duen partearen disposizio intentzionalari buruzkoa (ikus,

bereizketa honi buruz: Noteboom et al 2000, 7. saila). Modu honetan, konfiantza jarrera

orori berezkoa zaion arriskua ez da orain, nagusiki, konfiantza esleitzen duenaren gain

jausten, gizarte aurre-modernoetan gertatzen zen moduan (traizionatuta izatearen

arriskua litzatekeena), baizik eta batez ere konfiatua den parte beraren gain, bere erabaki

eta ekintzetan kontsideraziotik at utzi baititzake a posteriori gauzatu daitezkeen ondorio

potentzial negatibo garrantzitsuak (Luhmann 1991, 121-123).

Gainera, jada aurreratu dugun moduan, konfiantzarako iguripena ez da zuzenean

ezagutza induktiboan edota ebidentzia enpirikoan oinarritzen, iguripen hau fede antzeko

batean oinarritzen baita. Konfiantzaren ikuspegi hau guztiz dago errotuta konfiantzaren

hurbilpen simmeldarrean (cf. Möllering 2001). Bueltaka daramagun fede hau elementu

traszendental bat da, esperientzia enpirikotik (konfiantza edota konfiantza ezaren

hartzailearen portaerari buruz dugun informaziotik, alegia) harago doana. Edo

zehatzago esatearren: fede honek eskura dugun informaziotik –edo informazio ezatik–

iguripenerako jauzia betetzen du; hau da, ebidentziaren interpretazioa eta konfiantzazko

iguripenaren arteko zubi edo bitartekari lanak egingo lituzke. Möllering-i jarraituz

(Möllering 2001), fede hau esekidura mental bat litzateke, hau da, etorkizuneko

gertaerei buruzko geure ezjakintasuna baldintzazko blokeo mental baten bitartez

ezabatuko lukeen iguripen positibo batetarako lasaigarri antzeko bat. “As if” formako

“zalantzaren esekidura” (suspended doubt) honek (McDonell 1997, 840-841),

potentzialtasun posible razional ugariren aukera bera ezabatzen du, etorkizuneko

177 Giddens beraren hitzetan:

Fiabilidad puede definirse como confianza en una persona o sistema, por lo que respecta a un

conjunto dado de resultados o acontecimientos, expresando en esa confianza cierta fe en la

probidad o el amor de otra persona o en la corrección de principios abstractos (conocimiento

técnico) (Giddens 1990, 42-43).

178 Konfiantzaren iguripena, hala ere, ezin da besterik gabe fede egoera batetara murriztu. Zentzu honetan,

arriskuaren onargarritasun markoek berebiziko garrantzia daukate konfiantzaren sustapenean. Hau da,

kontrol mekanismo erregulatzaileek, funtzionamendu egokiko esperientziek, zientzia eta teknologiarekiko

errespetua sozializatzen duten hezkuntza prozesuek, eta abarrek, zeresan handia daukate konfiantzazko

espazioen sormen eta mantentzean (Giddens 1990, 43-44, 88-90).

169

ezjakintasuna eta ziurgabetasuna iguripen ziurrerantz bideratuz. Ondorioz,

konfiantzarako disposizioa ezagutza, ezjakintasuna eta fedearen hirukotetik eratortzen

den fenomenoa dela ondoriozta dezakegu (Möllering 2001).

Beraz, eredu honen arabera, instituzio adituen gaineko konfiantza publikoaren

profilaren gakoa konpetentzia tekniko adituaren hautemate publikoan datza. Hau da,

kudeatu beharreko arriskuen kudeagarritasun instituzionalari buruzko judizioan

oinarritzen dira publikoaren konfiantza jarrerak. Hortaz, konfiantza publikoak ebaluazio

konpetentzial baten forma hartzen du, beti ere giza agentzia antolatuak sortutako arrisku

“artifizialen” (arrisku naturaletatik bereizten direnak) gaineko judizioak osatuz (Beck

1986; Giddens 1990; Luhmann 1991). Arrisku zientifiko-teknikoen emergentzia

modernoak determinatzen ditu nagusiki, hortaz, publikoaren konfiantza jarrerak.

4.3.2.2. Eredu kulturalista

Aurreko analisiaren arabera, gizarteak berak sortu dituen arriskuak dira publikoaren

konfiantza jarrerak modulatzen dituztenak. Gizarte industriala krisian dago zientzia eta

teknologiaren garapenek sortu dituzten arriskuak direla eta (bereziki: Beck 1986).

Beraz, eraldaketa sozialak arriskuetatik eratortzen dira: bestelako gizarte eredu bat

eraiki beharra dago bueltarik gabeko auto-suntsiketarako bideari behin betiko ateak ireki

baino lehen.

Badira ordea arriskuez eta hauek gizartearekin daukaten harremanez (eta, honi

lotuta, konfiantzaren arazoaz) ikuspegi ezberdina mantentzen dituzten ikuspegi

akademikoak. Douglas eta Wildavskyren arabera, adibidez, ez da kasua arriskuak

objetiboki gehitu direnik; alderantziz, txikitu egin dira (e.g. Wildavsky 1988).

Hauentzat aldatu dena arriskuen hautemate soziokulturala izan da, gaur egun arrisku

gehiagori eta zitalagoei aurre egin behar diogulako sentsazioa sortu duena (Douglas eta

Wildavsky 1982).

Arriskuak hemen bete-betean txertatzen dira testuinguru soziokultural zabalago

batean, azken buruan Douglas eta Wildavskyrentzat arriskua gizartean identifika

daitezkeen talde kultural desberdinek euren probetxurako (hots, biziraupenerako)

erabiltzen duten baliabide diskurtsibo instrumentala baita (teoria honen gaineko

zehaztapen gehiagotarako, ikus: 3.3.1. atala). Zentzu honetan, beraien interesa egitura

kultural desberdinei dagozkien arrisku-hautaketa “logika” eta dinamikak aztertzera

zuzenduta ageri da. Horrela adibidez, hauentzat, garapen tekniko-industrialak eragingo

lituzkeen arrisku katastrofikoez arduratuta bizi diren talde ekologisten benetako

helburua ez litzateke gizartea arrisku objektibo batzuez ohartaraztea, sistema edo statu

quo-a ordezkatzen duten talde kulturalen aurka jo eta beraiena den mundu ikuskera eta

talde-antolakuntzarako modua iraunarazi eta inposatzea baizik (ikus, oro har: Douglas

eta Wildavsky 1982).

Azterketa honen arabera, hortaz, konfiantza parametroa ez da arriskuaren

konstituziotik eratortzen; aitzitik, arriskuaren konstituzioa da sistema ezberdinekiko

konpromisotik (konfiantzatik) eratortzen dena. Ikuspegi funtzional-estruktural honetatik

abiatuta, hortaz, forma instituzional batekiko aurretiazko konpromisoak (forma

horrekiko konfiantzak) determinatuko ditu arriskuaren nondik-norakoak:

The fault in [risk] perception has nothing to do with the way the message is

packaged. It is inherent in the institutional structure (Douglas eta Wildavsky

1982, 94).

Hau da, arriskuen gaineko diskurtso oro egitura kultural ezberdinetan oinarrituta

dago. Ez dago arriskuez hitz egiterik, ez bada kontuan hartuz arrisku guztiak eredu

170

soziokulturalen baitan gorpuzten direla. Eredu hauetan, arriskuak eta arduraren

esleipenak egitura bakoitzaren mantenua eta biziraupena xede duen funtzioa jokatzen

dute. Beraz, arriskuak ez lirateke, Beckengan bezala (1986), sistemaren anomalia

objektibo batzuk, gizarteko sistema ezberdinek euren onurarako erabiliko luketen

diskurtso mota bat baizik. Hemen, eredu bakoitzak bere arrisku propioak sortzen ditu

(eta, modu honetan, bere arerio propioak), horien araberako jokabide seguruenak

(normalenak) finkatzearekin batera. Douglasek, bere aldetik (hau da, bakarka), honakoa

dio zentzu honetan:

(...) la vigilancia perceptiva no será casual, sino que será una función del tipo de

organización que se está alcanzando (Douglas 1985, 92).

Hau da, analisi honen arabera –eta konfiantzaren terminologia erabilita–, lehenik

eta behin konfiantzazkoa den hori finkatuko litzateke, gerora egotziko liratekeelarik

arriskuak, eta ez alderantziz. Norberarena den taldearekiko konfiantza eta norberarena

ez den taldeekiko mesfidantzan oinarrituko litzateke gure gizarteetako arriskuaren

unibertso diskurtsiboa (cf. Lash 2000, 51-52).

Balio kultural batzuekiko atxikimenduak determinatzen ditu hortaz konfiantza

jarrerak (eta arrisku-diskurtsoak). Eredu kulturalista honen arabera, tradizio

razionalistarentzat ez bezala, konfiantza ez da konpetentzia eta erantzukizun

instituzionalaren hautemate publiko indibidualista batean oinarritzen, balio kulturalen

arteko antzekotasunean baizik (Cvetkovich 1999; Earle eta Cvetkovich 1999). 179 Beraz,

eredu honentzat konfiantza talde-fenomeno bat da, banakoek taldearen mugen barna

konfiantza esleitzeko joera aurkezten duten bitartean, taldez kanpokoak mesfidantzaz

tratatzen baitituzte. Earlek eta Cvetkovichek dioten eran:

The fundamental claim of our cultural-values interpretation of social trust is

that social trust is based on value similarity; people tends to trust other people

and institutions that ‘tell stories’ expressing currently salient values, stories that

interpret the world in the same way they do (Earle eta Cvetkovich 1999, 11).

Bestetik, eredu kulturalista honen arabera, konfiantzaren esleipenak normalean

modu inplizitu batean egiten dira. Balioen arteko antzekotasunari buruzko inferentziak

behatutako portaera eta eskuragarria den ezagutza sozialaren konbinaketan oinarritzen

dira (Cvetkovich 1999, 55-61). Balio Nagusien Antzekotasunari buruzko eredu (Salient

Values Similarity model) horrek (Cvetkovich 1999), instituzioek publikoaren konfiantza

bereganatzearren teknikoki konpetenteak bailiran aurkezteko egiten dituzten ahaleginak

kalterako direla argudiatzen du, balio-berdintasunaren diskurtso horretan oinarrituta.

Cvetkovichek, bakarka orain:

179 Dena dela, ondorio ezberdinetara iristeko bada ere, eredu honek, eredu razionalistaren modu berean –

bereziki Giddens-ek ordezkatzen duen adarrean–, ezjakintasun publikoaren aitzinean eraikitzen du

konfiantzaren gaineko bere diskurtsoa (ikus: 4.3.2.1. atala). Hori bai, kasu honetan, konfiantzaren

“aktibazio” publikoa ez da ezagutza adituaren gain eraikitzen, balio kulturalen identifikazioan baizik:

Talcott Parsons (1970), some time ago, described the basic paradox of trust judgements based on

an evaluation of technical expertise. A person without expertise in an area can not rationally

evaluate the technical competence of an expert. On logical grounds, assuming Parsons’ premise,

trust can not be based on an assessment of competence in the limited sense of technical expertise

(Cvetkovich 1999, 59-60).

Hortaz, konfiantza soziala, eredu kulturalista honetan ere, konplexutasuna murrizteko medio bat

da. Hau da, konfiantza soziala, arriskuaren-kudeaketa testuinguruan, konplexuegiak diren arazoei aurre

egiteko lain konpetentzia teknikoaren jabe diren instituzio edo antolakuntzengan esleitzen den ardura

“itxaropentsu” bat litzateke. Konfiantza sozialak, beste hitzetan esanda, ezagutza konpetentzial ezaren

(ezjakintasunaren) ordezkotzat funtzionatuko luke (Siegrist eta Cvetkovich 2000), nahiz eta eredu honen

araberako konfiantzaren esleipenak balioen arteko identifikazioan eduki euskarri nagusia (Earle eta

Cvetkovich 1999).

171

This model leads to the expectation that those who are thinking that risk

managers are different from themselves will have less trust than those who are

thinking that risk managers are similar to themselves (Cvetkovich 1999, 56-57).

Hortaz, eredu razionalistan ez bezala, eredu kulturalista honek ez du onartzen

konpetentzia eta ardura instituzionala modu kultural-neutral batean epaitzerik daudenik.

Judizio horietarako irizpidea kulturala litzateke, erabat: talde kultural batentzat positiboa

den ekinbidea negatibotzat kontsideratua izan daiteke, era honetan, beste talde kultural

batengatik. Balio antzekotasunean oinarritutako konfiantzazko jarrerak determinatzen

du bestearekiko jokaera eta hautematea, eta ez alderantziz (Cvetkovich 1999, 54; Earle

eta Cvetkovich 1999, 20).

Balio kultural ezberdinak baliatzen dituzten taldeen existentziak ondorioz

taldeen arteko giro gatazkatsu eta mesfidatia eragingo luke. Zentzu honetan, ikuspegi

honek bi konfiantza moten arteko bereizketa finkatzen du: pluralista eta kosmopolitaren

artekoa (Earle eta Cvetkovich 1997; 1999, 21). Ikuspegi pluralistaren konfiantzaren

profila talde-barruko konfiantza eta talde arteko mesfidantzarena da. Eredu hau

gatazkatsua da eta ez da baliagarria gizartearen arazo konplexuei erantzun egokiak

emateko. Eredu kosmopolitak aldiz taldeen eta pertsonen arteko negoziazio kulturala du

ardatz: talde-barruko konfiantza talde-arteko konfiantza adostuan bilakatzea du helburu

eredu honek (Earle eta Cvetkovich 1997; 1999, 21). Egile hauen ustez, arriskuen

kudeaketaren inguruko gatazka eta kontrobertsiak ebazteko modurik onena konfiantza

sozialaren forma kosmopolitak garatzea izango litzateke.

Eredu kosmopolita honen konstituzio praktikoak, hala ere, jokaera menperatzaile

eta autoritarioen (indar harremanen) errealitatearekin egiten du topo. Kasu askotan,

ondorioz, gakoa ez datza balioen gaineko akordio kulturaletan, “negoziazioaren” indarharremanen

egoera eta inposizio forma politiko-ekonomikoetan baizik. Testuinguru

hauetan gauzatzen delako askotan, azken buruan, ustez modu aske batean adostutako

arazoarenganako hurbilpen eta trataera (hau da, asetu beharreko balio multzoa) (Gowda

1999).

Ildo honi jarraiki ekingo diogu hain zuzen ere, hurrengo atalean, konfiantzaren

eredu erlazionalaren aurkezpenari.

4.3.2.3. Eredu erlazionala

Orain arte ikusi ditugun bi ereduek (razional-kalkulatzailea eta kulturalista), bien

ageriko ezberdintasunak azaltzen badituzte ere, oinarrizko antzekotasunen jabe ere

badira. Eredu razional-kalkulatzailean, konfiantza, banakoak aktiboki instituzio

kontrolatzaileengan esleitzen duen iguripen bat da, fedezko elementu bat barneratzen

duen judizio konpetentzial batean oinarrituta (ikus: 4.3.2.1. atala). Eredu kulturalistaren

arabera, aldiz, konfiantzak ez du kalkulu razional indibidualista baten forma hartzen,

balio kultural batzuekiko konpromisoarena baizik (ikus: 4.3.2.2. atala). Baina, hala eta

guztiz ere, eredu kulturalista honek ere, funtsean, konfiantza banakoaren disposizio

aukeratzailean oinarritzen du, azken buruan banakoaren talde-aukeraketa disposizio

indibidualista baten emaitza baita. Hau da, banakoak bere baitako disposizioaren

arabera hautatu eta ebaluatzen du bere ustetan gehien komeni zaion egitura

instituzionala. Douglasen hitzetan:

Una de las primeras elecciones que se les presentan a los individuos consiste en

incorporarse o no incorporarse a instituciones de diferentes tipos. (...)

(...) los individuos se dedican a la vigilancia continua de la maquinaria

institucional que han elegido (Douglas 1985, 130).

172

Halaz, disposizio indibidualista horrek aurrea hartzen dio arriskuaren hautaketa

kulturalari (i.e. kolektibistari):

(...) según el argumento antropológico, el individuo se decide inicialmente por

un tipo de organización y este compromiso genera la toma de decisión y el

sesgo perceptivo (Douglas 1985, 137).

Modu honetan, nahiz eta klabe kultural batean izan (balio-identifikazioa), eredu

honek, oinarri-oinarrian, potentzialki fidagarria den instituzio-talde objektuarekiko

subjektuak berez-berezkoa duen disposizioarengan oinarrituko luke konfiantzaren

konstituzioa.

Konfiantzarekiko jarrera nahitako hau gailentzen duten bi eredu hauek, hortaz,

konfiantzaren iguripen formak borondatezko jarreretara murrizten dituzte. Ondorioz, ez

dira gai zientzia eta publikoaren arteko hartu-eman prozesuetan gailentzen diren

dependentzia eta anbibalentzia forma erlazionalen berri emateko (Wynne 1996a;

1996b). Hau da, konfiantza, eredu honen arabera, ez litzateke disposizionalitate

intentzional bat, “sare sozioteknikoaren” konfiguraziotik eratorri zerbait baizik (Yearley

1999, 863). Eredu honen ordezkari nagusia den Brian Wynnen hitzetan:

(...) trust and credibility are contingent variables which depend upon evolving

relationships and identities (Wynne 1996b, 20).

Hau da, konfiantza erlazionalki eratua da, eta ez da horrenbestez behin betiko

erreifikatu daitekeen ezaugarri bat:

(...) trust (...) should not be reified into an objective entity. It is a profoundly

relational term, a function of the complex web of social relations and identities

(Wynne 1996b, 40-41).

Arazoaren ikuspegi honek sakoneko birplanteamendu batetara garamatza.

Batetik, eredu erlazional honek eskaintzen digun zientziaren irudia, aurreko bi ereduek

egin ez bezala, zientziaren izaera ez-neutroa eta baloratiboaren berri ematen digu,

zientziak, bere ezagutza gorpuzteko, beharrezkoak dituen asuntzio kultural ezkutukoen

berri emanez. Zientziak berez-berezkoa du, esate baterako, sistemen aurresangarritasun

eta kontrolagarritasunari buruzko asuntzio kulturalen multzoa, horien arabera

egituratzen duelarik bere jarduna bera (Wynne 1992a; ikus ere: 4.2.3. atala). Beste

konfiantza ereduak ez bezala, eredu erlazional horrek errotik desafiatzen du zientzia

(gertakari neutroak–adituak)/kultura (balioak–publikoa) zedarriztapen egonkortua.

Bestetik, zientzi ezagutzari berezkoak zaizkion ezkutuko asuntzio kultural hauen

errekonozimenduak zientzia eta publikoaren arteko konfiantza-harremanen

berrirakurketa batetara garamatza. Dimentsio kultural honek zientzi ezagutzaren osaketa

prozesuan garrantzi itzela duela onartzen baldin badugu, zientzia eta publikoaren arteko

harremanen nondik-norakoen berri emateko ere aspektu erabakigarria dela onartu

beharko dugu. Hau da, zientzia publikoarekin hartu-emanetan sartzen denean, jokoan

dagoena ez da bakarrik gertakari objektibo batzuei buruzko ustezko ezagutza neutro

baten aurrean antzeman daitekeen konfiantzako jarrera publikoa; ezta ere ezagutza

neutro horrekiko jazo daitezkeen eduki epistemikorik gabeko erantzun publiko

baloratibo-kulturalak. Egiazki, zientzia eta publikoaren arteko hartu-eman hauetan

elementu epistemiko eta kulturalek bat egiten dute (Wynne 1992a).

Zentzu honetan, zientziaren kontrolagarritasun eta aurresangarritasunaren

premisa kulturalek talka egin dezakete ziurgabetasuna onartu eta malgutasun

handiagoko praktika egokitzaileak sustatzen dituzten praktika lokalekin. Hortaz, hemen

jokoan dagoena, askotan dibergenteak edo aurkakoak diren identitate kulturalen arteko

173

elkarrekintza bera da. Zientziaren eragina ez da mugatuko, ondorioz, izaera

epistemikoko arazo baten ebazpen saiakerara; aitzitik, zientziaren neurri eta oinarrizko

premisekin bat egiten ez duen publiko “ezjakinaren” laidoketarekin egin dezakegu topo.

Egoera honek identitate publikoa arriskupean jartzen duen eskuhartze zientifikoaren

berri ematen digu. Hau da, eredu razional-kalkulatzailean ez bezala, konfiantzaren

konfigurazioa ez zaio “hor-kanpoan” leudekeen arrisku objektibo batzuen emergentziari

zor, eta ezta ere emana legokeen marko kulturalen arteko mesfidantza sareari,

interaktiboki konfiguratzen diren identitate publikoek jasan mehatxu egoerari baizik.

Hau da, konfiantzaren osaketan aipagarriak liratekeen arriskuak, azterketa honen

arabera, identitate-arrisku (identity-risk) erlazionalak dira (Wynne 1996a; 1996b).

Hartu-eman honetan, publikoak aktiboki eraikitzen du zientziarekiko erakusten

duen jarrera. Hau da, publikoak ez du besterik gabe zientziaren eduki informatibo

proposizionala jasotzen duen hartzaile pasiboaren rola jokatzen; aitzitik, bere identitate

kulturalen arabera konstituitzen du zientziarekiko hautatu disposizioa. Modu honetan,

publikoak sare soziokulturalean okupatzen duen lekuaren araberako harreman-mota

“negoziatuko” du inplizituki zientzi ezagutzarekin (Michael 1992). Arazo guztiz

kognitiboa dirudien publikoaren ezjakintasun zientifikoaren auzia, esate baterako, ezin

da, inolaz ere, erabat ezagutza defizit baten arabera neurtu eta azaldu (ikus, enfoke

honen berri izateko, 1.2.2.1. eta 1.2.2.2. atalak), ezjakintasuna bera instituzio

adituenganako eta zientziarekiko eduki harreman eta jarreren emaitza konstitutibo gisa

azaltzen baitzaigu (Michael 1996).

Konfiantzaren kasurako, bereziki da interesgarria publikoak zientziarekiko

mantentzen dituen dependentzia harremanei erreparatzea. Dependentzia hori dela eta,

publikoak instituzio kontrolatzaileengan konfiantza edukiko balu bezala (“as if”) joka

dezake, nahiz eta bene-benetan (modu ezkutu ez-publikoan) konfiantzarik ez eduki.

Dependentziaren gain eraikitako konfiantzaren simulazio honek sozialki zein

psikologikoki bideraezina zatekeen beste jarreraren aukera bera neutralizatzen du.

Dependentzia egoera honek, hortaz, zientzia eta publikoaren arteko harremanen izaera

anbibalentea azaleratzen du, konfiantza publikoari (agerikoari), une berean (hots,

konfiantza-harreman berean), publikoaren mesfidantza pribatua kontrajartzen baitzaio

(Wynne 1996a; 1996b). 180

180 Hala ere, Brian Wynnen ikuspegi erlazional hau Wynnek hain kritikoki tratatzen duen eredu razionalkalkulatzailetik

hain urrun ez dagoela argudiatu duenik ere badago (Szerszynski 1999). Szerszynskiren

arabera, funtsean, Wynnen eredu bera erazional-kalkulatzailea da, dependentziaren menpeko “as if”

konfiantza azaleko formaren oinarrian aurkitzen den mesfidantza pribatua medio sozialak aurkezten

dituen jokaeren inguruko mesfidantza kalkulu aktibo batetik eratortzen baita:

In his analysis of the private mistrust of institutions Wynne treats relationality not as a

constitutive characteristic of human identity itself, but simply as a feature of the subject’s social

environment, an assessment of which has to inform the cognitive judgements that the self has to

make (Szerszynski 1999, 243-244).

Hortaz, ikuspegi honen arabera, Wynnengan ere, konfiantza, instituzioenganako disposizio

razional-kalkulatzaile bat litzateke. Szerszynskik, bere aldetik, konfiantzaren ikuspegi performatibo bat

eskaintzen du. Bere helburu nagusia, zentzu honetan, ez da konfiantzaren konstituzio disposizionalaz

aritzea, emanak leudekeen konfiantza jarrera eta asertzio ilokuzionarioen eraginari erreparatzea baizik;

hau da, bere hipotesiaren arabera, konfiantza espresioak ez dira besterik gabe “errealitate” bati buruzko

deskribapenak, errealitate sozial hori bera fidagarria litzatekeen egoera batetara erakartzea (entrusting)

helburu daukaten adierazpen ilokuzionarioak baizik:

I am suggesting that some uses of ‘trust’ language can be seen as hybrid speech acts, ‘directive

declarations’, which are declarations which also have the quality possessed by directives of trying

to get a party to do something they otherwise would not (Szerszynski 1999, 248).

Konfiantzaren izaera eraldatzailea azpimarratzea du helburu Szerszynskik, beste horrengan

(pertsona zein instituzioa izan) esleitutako konfiantzaren araberako portaera bilatuko lukeen harreman

soziokultural gisa ulertuta. Berriro ere, eta arriskuaren problematikari dagokionean:

174

Azterketa erlazional honetatik abiatuta, publikoak zientziaren arriskuekiko

mantentzen dituen jarreren modulazioan konfiantzaren faktoreak apenas pisurik duela

baieztatzen duten analisien irakurketa berri bat proposatzea posible bilakatzen da.

Zentzu honetan, Sjöberg-entzat (2001), publikoaren arrisku-hautemateak determinatuta

daude, nagusiki, ezagutza adituak zientzia-teknologiaren inplementazioen zenbait

ondorio posible kontsideratu gabe utzi dituelako bere ustetik. Hortaz, eszeptizismo

publikoaren arrazoia, zientziaren kontroletik at leudekeen ondorio ziurgabeen

errekonozimendu horretan datza, eta ez instituzio kontrolatzaileenganako mesfidantza

publikoan. Europar Komisioak nekazal bioteknologien hautemate publikoari buruz

babestutako txosten batek ere ideia bera mantentzen du: bertan, bioteknologiaren

kontrobertsia asko, arrisku posibleen kontrol-mekanismo zientifikoek sakonean

kontsideratu ez dituzten ziurgabetasunen errekonozimendu publikoari zor zaizkiola

argudiatzen da (Marris et al 2001, 59-61). Dena dela, erreakzio publiko hau, ikuspegi

erlazionaletik abiatuta, ezin da besterik gabe klabe epistemiko batean ulertu. Alegia,

arazoa ez datza hainbeste ezjakintasunaren kontzientzia hartze publiko batean, baizik

eta segurtasunaren inflazio instituzionalak publikoarengan inposatzen dituen kontrolbaieztapen

irrealetan eta horiei lotutako eredu kultural arrotzetan (Wynne 1996a;

1996b). “Behi eroen” krisiaren kasuari so egiten badiogu, adibidez, mesfidantza

publikoaren konstituzioa, arriskupean leudekeen interes ekonomiko zehatz batzuk

babestearren berez konplexuagoa zirudien arazoarekiko praktika instituzionalek erakutsi

prepotentziatik abiatuta enfokatu beharko genukeelako ondoriora irits gaitezke (Jacob

eta Hellström 2000). Hau da, konfiantzaren eraketa ez zaio besterik gabe ezjakintasunegoera

isolatu baten errekonozimenduari zor, arazo baten inguruan dabiltzan instituzio

kontrolatzaile eta publikoaren arteko harreman propioei baizik (Irwin et al 1996).

Erlazionaltasun honek, konfiantzaren fenomenoa aspektu sozial, kultural,

ontologiko eta epistemologikoak kontuan hartuta aztertu behar delako ondoriora

garamatza. Hau da, fenomenoa modu integral batean ulertu beharra dago, nola osatzen

den analizatzeak berebiziko garrantzia edukiko duelako, gerora, konfiantzazko

harreman sendoak finkatzeko, beti ere arriskuaren kudeaketarako (edo hobe:

gobernaketarako) forma egoki eta barneratzaileagoak diseinatu eta inplementatu bidean.

Hurrengo atalean aurkeztuko dugun arrisku gisako gobernaketaren ikuspegiak, hain

zuzen ere, aspektu hauen guztien integrazio egokia lortuko lukeen markoaren garapen

kontzeptuala edukiko du helburutzat.

(…) much apparent ‘information-seeking’ behaviour by individuals on health and environmental

risks does turn out, on further prompting, to be motivated by a desire to prompt institutions into

action (Szerszynski 1999, 249).

Konfiantzaren espresio soziokultural hau, ordea, emantzat hartzen du, eta ez interakzio

soziokultural beraien emaitzatzat. Hau da, konfiantzak inklinazio kultural inplizituaren forma hartzen du

hurbilpen honetan:

To understand trust simply as the product of rational judgement do not seem to capture its

cultural logic. To ask here whether the trust that a given individual might have been in others is

well-founded or not often misses the point. Generalised trust of others, just like generalised

distrust, can be self-fulfilling. For example, if everyone behaves as if others are generally

untrustworthy, then people will actually be so. What matters most at the level of society as a

whole is less whether people can make well-founded judgments about others, and more whether

people are of such a character as to be inclined towards trust and co-operation. From this

perspective, trust is less a matter of individual discernment and cognition and more like a kind of

social glue that binds people into generalised relations of mutuality (Szerszynski 1999, 246-247).

Ikuspuntu honek, Wynnen eredua esplizitatzeko eta argitzeko baliagarria zein konfiantzaren

“logika kulturalaren” –funtzio kohesionatzailearen– berri emateko aproposa izanda ere (ikus: 4.3.1. atala),

ez du instituzio adituen eta publikoaren arteko elkarrekintza lokalizatuetan jazotzen diren konstituzio

prozesuen berri ematen, konfiantzaren dimentsioa bera emana legokeen “artefaktu kultural” gisa ulertzen

baitu.

175

5. ARRISKUAREN GOBERNAKETATIK

ARRISKU GISAKO GOBERNAKETARA

Atal honetan gure helburua izango da tesian zehar orain arte emandako arriskuaren

karakterizazio anitza edo erlazionala arriskuaren gobernaketarako ikuspegi berri bat

emateko baliatzea. Izan ere, defendatuko dugun ideia da arriskuaren gure ikuspegiak

“behartu” egiten duela arriskuari heltzeko modu berri bat. Modu berri honi “arrisku

gisako gobernaketa” deitu diogu, “arriskuaren gobernaketa”-ri kontrajarriko dioguna.

Lehenengoak arriskuaren kudeaketa, arriskuari modu konstitutiboan eragiten dioten

osagaien kudeaketarekin identifikatzen du, “hor-kanpoan” legokeen arriskuaren

egokitzapen sozio-zientifikoan zentratzen den eta arriskuaren ikuspegi desegokia

darabilen “arriskuaren gobernaketa” ez bezala. Gurean bat egiten dute arrisku

gobernaketak eta arriskua eratzen duen osagai harreman sareak (i.e. kolektiboak), eta

horrek arriskuaren inguruko kontrobertsia eta dinamika sozialak ulertzeko eta argitzeko

aukera ematen digulakoan gaude, hain zuzen ere fokupuntua ustezko arrisku objektibo

baten gaineko iritzi eta ikuspuntu bateraezinen eremuan baino arriskuaren osaketa

anitzaren erantzuleak diren osagaietan ipintzen baitu. Gakoa, horrenbestez, osagai

horien mobilizazio egokian legoke, arriskua modu aproblematiko edo ohikoan ulertzen

duten arriskuaren gobernaketa ireki edo parte hartzaileetan baino. Halaz, lehenik eta

behin “arriskuaren gobernaketa”-ren proposamen eredugarritzat kontsidera daitekeen

Ortwin Renn-en eredu integratzailea (5.1.1. atala) zein bere bertsio operazionalizatua

den diskurtso kooperatiboa (5.1.2. atala) aztertuko ditugu, hain zuzen ere kritikoki landu

nahi dugun arriskuaren gobernaketa moduaren adierazgarriak izateagatik. Jarraian (5.2.

atala) Rennen eta antzeko proposamenen arriskuaren gobernaketaren izaera

integratzaileak aniztasuna nola ulertzen duen erreparatzeari ekingo diogu, arriskuaren

fenomenoaren konstitutibazioan eraginik ez duela nabarmendu eta arriskuarekiko

bestelako harremana (i.e. harreman konstitutiboa) duen aniztasunaren ikuspegi berri

batekin alderatuz, hots, arriskua zuzenean eratzen duenarenarekin. Eraketa anitz horren

errekonozimenduak, era berean, arrisku gobernaketa, arrisku gisako gobernaketa lez

ulertzera garamatza, osagai eratzaileen baliatzean baitatza arriskuaren kudeaketa

egokirako giltza (5.3. atala).

176

5.1. Arriskuaren gobernaketa: zientzia, interesak, balioak

Atal honetan arriskuaren gobernaketaren problematikari helduko diogu, beti ere

arriskuak gobernatzeko proposamen zehatz bat aurkeztuz: “arriskuaren gobernaketaren”

proposamen eredugarritzat kontsidera daitekeen Ortwin Renn-en eredu integratzailea

alegia (5.1.1. atala). Jarraian, gainera, “diskurtso kooperatiboa”-ren berri emango dugu,

hain zuzen ere diskurtso kooperatibo horretan gauzatzen duelako Rennek bere eredu

integratzailearen operazionalizazio efektiboa, nolabait gainditu asmoz arituko garen

arriskuaren gobernaketaren proposamen eredugarritzat kontsideratzen duguna (5.1.2.

atala).

5.1.1. Ortwin Renn-en eredu integratzailea

Arriskuak eta bere onarpen edo heltze sozio-instituzionalak berarekin daramate garapen

zientifiko-teknologikoaren errepresentazio baloratzailearen zabalkunde bat. Arriskuak

bete-betean harremanarazten (konfrontarazten) ditu zientzia eta teknologia bere

“ingurune” sozionaturalarekin. Hau da, arriskua, agentzia zientifiko-teknologikoez gain

bestelako agentziei lotzen zatzaie. Zientzia-teknologiaren bideragarritasuna neurtzeko

irizpideen multzoaren hedapenak era berean eremu sozioteknikoen gauzagarritasuna

zaildu egiten du, konplexuago bilakatzen baita kontuan hartu beharreko aspektuak

kontsideratzea eta hauen arteko oreka lortzea, proiektu zientifiko-teknologikoen

karakterizazio funtzionala hedatzearen ondorioz. Hitz bitan, horien ebaluaketarako

barne-irizpideen exklusibitatea galdu egiten da.

Arriskuak halaz ez dira konplexu zientifiko-teknologikoaren helburuen asetze

instrumentala arriskupean ipintzen duten disfuntzioak izatera mugatzen, konplexu

horrexek, sistema sozio-ambientalengan eragin ditzakeen desorekak barne hartzen

baititu ja. Hau da, zientzia eta teknologiaren arriskuak arrisku sozioteknikoak dira, eta

euren ebaluaketa oso batek externalitate horiek barneratu beste aukerarik ez du

(Quintanilla 1989, 104-111; Ursua 1995). Hortaz, jada aurreratu dugun eran, zientziateknologiaren

bideragarritasuna zabaldu eta, era berean, zaildu egiten da, asetu

beharreko balioen multzoa izaera anitzeko axiologia batek determinatua delako

(Echeverría 1995, 111-112).

1972. urtean Amerikako Estatu Batuetako Kongresuak sortutako OTA (Office of

Technology Assessment) agentzia ebaluatzaile aitzindaria, zientzia-teknologiaren

“disfuntzioaren-hedapen” horri erantzuteko bitarteko gisa sortu zen (Guston eta Bimber

1998; Kunkle 2005). Agentzia horren helburua, proiektu zientifiko-teknologikoek

ingurune sozionaturalean eduki zezaketen inpaktu onuragarri eta kaltegarrien (hots,

albo-ondorio ez desiratuen) azterketa aurrehartzaile sistematikoa bideratzea zen, botere

legegileak kongresuan (hau da parlamentuan), gai zientifiko-teknologikoekin zerikusia

zeukaten erabakiak hartzerako orduan, input informazional independentea eta

kalitatezkoa eduki zezan. Era horretan, OTA agentzia, kongresuari (hau da, botere

legegileari) politikagintzaren adar betearazleak, interes taldeek eta inplikaturiko

bestelako ahotsek aurkeztutako informazioa objektiboki eta era egoki batean

kontsideratzeko aukera ematera zetorren (Knezo 2005, 1). Izan ere, kongresukide

askoren orduko ustea zen botere legelileak gero eta gaitasun txikiagoa zuela boterearen

adar betearazlearen jardueraren zaintza lana bideratzeko. Beste hitzetan, botere

177

legegilearen indar eragilea, botere betearazlearen ondoan, gero eta murritzagoa zelako

iritzia zuten (Kunkle 2005, 1356; Luján eta López Cerezo 2004, 86). 181

OTA, horrenbestez, erabaki politikoetarako esparru gorena (i.e. parlamentua)

ezagutza aditu objektiboaz hornitzera zetorren. Hau da, azterketa agentziala, beti ere

egiteko aditu batean oinarritzen zen, aukera edo alternatiba teknologikoen ebaluaketa

aditu talde bati zegokion heinean, 182 gerorako politika erregulatzaileen konstituziorako

aholku (advice) gisa (Shader-Frechette 1985, 4). Kasu honetan, nabarmenki, kontrol

teknologikorako neurriak (hots, erregulazioak) ebaluazio aditu batean oinarritzen dira.

Teknologiaren Ebaluaziorako (TA, Technology Assessment) joera hau, garapen

zientifiko-teknologikoarekin harremandutako erabaki politikoak ezagutza aditu zorrotz

eta independente batean (hots, politizatua ez legokeen batean) oinarritzera zetorrena,

gerora Europan, 80. hamarkadan zehar, zenbait herrialdeetan ezarri zen, hainbat

agentzia ebaluatzaileen eraketarekin: Parliamentary Office of Science and Technology

(POST) Erresuma Batuan, Büro für Technikfolgen-Abschätzung beim Deutschen

Bundestag (TAB) Alemanian, Office Parlementaire d’Evaluation des Choix

Scientifiques et Technologiques (OPECST) Frantzian, Scientific and Technological

Options Assessment (STOA) Europar Parlamentuan (Sánz Menéndez 2003).

Indarrean ezarritako teknologien ebaluaketarako plataforma horiek, hurrengo

pauso batean, teknologien errepresentazio zabalago bati atea irekitzera datoz. Hau da:

arriskuen eragina gizarteak bere osotasunean pairatu behar badu, arriskuen

eramangarritasun eta onargarritasunaren gaineko erabakia gizarteari bere osotasunean

ireki beharko litzaioke. “Teknologien ebaluaketa parte hartzaileak” (PTA, Participatory

Technology Assessments) deritzatenak aipatu erabakiaren irekieraren gauzatze

instituzionalizatu gisa sortu ziren. Danimarkan, esate baterako, adostasun konferentziak

direlakoak erabiltzen dira teknologien ebaluaketarako tresna gisa 80. hamarkadaz

geroztik. 183 Berrikuntza, hemen, garapen zientifiko-teknologikoaren inpaktuen

181 OTA-ren ibilbidea 1995ean amaitu zen, 1994ko hauteskundeetan kongresuan gehiengoa lortu zuten

kontserbadoreek agentzia bizirik mantentzen zuen diru iturria moztea erabaki zutenean (Luján eta López

Cerezo 2004, 86; Kunkle 2005, 1356).

182 OTA Teknologiaren Ebaluazio Batzarrak (TAB, Technology Assessment Board) zuzentzen zuen.

TAB-a 12 kidek, eta bozkatzeko eskubiderik gabeko zuzendari batek osatzen zuten. Hamabi kide

horietatik 6 diputatuak eta beste 6 senatariak ziren, eta zeinu politikoaren araberako banaketa, uniformea

zen: 6 demokrata eta 6 errepublikar (3 diputatu gehi 3 senatari, bi kasuetan). TAB-a, bestetik,

Teknologiaren Ebaluaziorako Komite Aholkulariak (TAAC, Technology Assessment Advisory

Committee) informatzen zuen. TACC-a, TAB-ak izendatutako 150 aditu zientifiko eta teknikok osatzen

zuten, eta bere egitekoa TAB-ak eskatutako ebaluazio espezifikoen osaeran zetzan (Kunkle 2005, 1356;

Luján eta López Cerezo 2004, 86).

183 Teknologiaren Batzar Daniarra (Teknologirådet - Danish Board of Technology) adostasun

konferentziez baliatzen da zientzia eta teknologiaren politikaren zertzerako, prozesu politiko honi osagai

deliberatzaile publikoa gehitzen diolarik horrela. Adostasun konferentzietan parte hartzen duten hiritar ezadituak

hiru asteburuz garapen zientifiko-teknologiko jakin baten aurkezpen eta eztabaida prozesuan

murgiltzen dira. Halaz, lehenengo bi asteburuetan hiritarrei arazo edo gaiari buruzko informazioa

esleitzen zaie, gero informazio horren gain hauek euren zalantzak kritikoki plantea edo galde ditzaten.

Hiritarren esku geratzen da bestetik adostasun konferentziaren azken asteburuan aurrez-aurre edukiko

dituzten adituen hautaketa egitea. Prozesuaren azken pauso honetan adituek (arazoari buruzko iritzi

ezberdinen espektroa errepresentatzen dutenek) hiritar panelaren aurrean “testigantza” ematen dute, eta

hiritarrengandik datozen galderei erantzuna ematen diete. Azkenik, hiritarrek gaiari buruz beraien ustetan

dakiguna eta ez dakiguna, eta arazoarekiko politikagintza zer nolako printzipio orokorrek gidatu beharko

luketen espezifikatzen dituen txosten bat idazten dute. Adostasun konferentziak, bestetik, Danimarkaz

gain, Britainia Handia, Frantzia, Norvegia, Hego Korea, Australia, Kanada, Argentina, Austria, Alemania,

Israel, Japonia, Suitza eta Amerikako Estatu Batuetan bideratu dira (Hamlett 2003, 119; 2005; ikus ere:

Teknologiaren Batzar Daniarraren web orria: www.tekno.dk).

178

errepresentazioaren autoritatea difuminatu edo zabaldu egiten dela da. 184 Hitz bitan:

zientzia eta teknologiaren demokratizaziorako saiakerak dira hauek (e.g. López Cerezo

2003; Weingart eta Maasen 2005).

Arriskuari “berezkoa” zaio hortaz, (i) zientzia-teknologiaren dinamikan

parametro sozionaturalen kontsideraziorako joera; (ii) kontsiderazio horren zabalkunde,

hots, zilegitasun demokratikorako joera. Azken bi hamarkadetan auzi publikoen

(zientzia-teknologiarekin harremanduta dauden horiek barne) “gobernaketa

demokratikorako” Europar Batasunaren testuinguruan indarrean jarri diren mekanismo

eta ekimen instituzionalak diogunaren isla dira (e.g. Commission of the European

Communities 2001). Ekimen hauetan, politikagintzaren prozesua gizarte zibilaren

eraginera irekitzeko asmo eta bitartekoak ezartzen dira, gizartearen behar eta nahiekiko

arduratsuagoa litzatekeen politika egiteko modu bat sustatu helburuarekin. Zientzia eta

teknologiaren politikaren kasu zehatzagorako ere, politiken konstituzio eta

inplementazio bera aktore eta erakunde zibilen ardurape hedatuagora egokitzeko planak

garatu dira (e.g. European Commission 2002, 14, 17-18, 21, 23-25).

Arriskuaren kontrol edo gobernaketa sozialaren kasurako, horrek guztiak esan

nahi duena da arriskuaren gobernaketa, bere irizpideak inposatzen dituen instituzionalki

gidatutako azterketa aditu esklusibo batean baino, oinarritua beharko lukeela egon

arriskuaren konstituzio eta zerizan bera karakterizatzen duen eragile aniztasun (i.e.

zientzia, politika, ekonomia, gizarte zibila) baten jardun egituratuan. Batzuek, egia esan,

gobernaketaren (governance) ideia modu sustantiboan ulertzen dute, berau gobernutik

(government), hau da, arriskuaren kontrolaren ardura eragile aditu eta politiko esklusibo

batzuen gain ezartzen duen arriskuaren analisirako formatik, bereiziz (Renn eta Roco

2006, 157). Gobernaketaren kontzeptu edo ikuspegi sustantibo honetan, gobernaketak

arriskuari heltzeko modu berri bat denotatzen du: parte hartzailea, zuhurra (zuhurtasun

printzipioaren adopzio instituzionalizatuari dagokion eran), eszeptikoagoa dena

zientziaren ahalmen aurreikustailearekiko, erabakien aspektu sozio-etiko eta

ekologikoak aintzat hartzen dituena, eta abar (e.g. Plaza eta Todt 2005, elikagaien

segurtasunaren gaineko sistema erregulatzaile europarraren kasurako; ikus ere: Muñoz

2005). 185

Hala ere, gobernaketaren emergentziak ez dio zertan gobernaketa forma arautu

bati (i.e. instituzionalki onartu eta gidatutako interakzio sistema bati) zertan jarraitu

behar. Hau da, arriskuaren prozesatze sozioteknikoak, de facto-ko gobernaketaren forma

izango luke. 5.2. atalean karakterizatuko dugun arriskuaren aniztasun prozesualak, esate

baterako, agerian utziko digu segurtasun markoen konformazio dinamiken era

askotariko izaera. Gobernaketak, era honetan, arautu baino gehiago, gobernatzeke diren

arazoen izaera konplexua adieraziko luke:

Governance includes laws, regulations, discursive debates, negotiation,

mediation, conflict resolution, elections, public consultations, protests, and

other decision-making processes. Governance is not the sole purview of the

184 Garapen zientifiko-teknologikoen egokitasunari buruzko ebaluaketa aditu aurre-hartzailea osatu egiten

da hemen garapen hori “jasango” duten eremu sozioekonomikoko eragileen “diagnosiarekin”:

(...) the TA [technology assessment] philosophy (...) [is] to reduce the social costs of learning by

error, and to do so by systematic anticipation of potential impacts of new technologies and large

projects, and feedback into decision making. In such a philosophy, ongoing, pluralistic, and

fragmented societal processes of assessment and control of science and technology (...) should be

at least as relevant as formal, commissioned TA studies (Rip 1986a, 360).

185 Plaza eta Todt-en hitzok gobernaketaren ikuspegi sustantibo horren berri ematen digute:

(...) el reciente rediseño de la legislación y del funcionamiento del sistema a nivel europeo y en

los estados miembros de la Unión Europea (EU) está marcado por la introducción de conceptos

característicos de la gobernanza (Plaza eta Todt 2005, 403; etzanak gureak).

179

state through government, but rather emerges from the interactions of many

actors, including the private sector and not-for-profit organizations. It can be

formally institutionalized or expressed through subtle norms of interaction or

even more indirectly by influencing the agendas and shaping the contexts in

which actors contest decisions and determine access to resources (Lebel et al

2006, 2).

Gobernaketak, azken zentzu honetan, arriskuaren inguruko erabaki eta ekintzak

eragile instituzional, ekonomiko eta zibilen arteko hartu-emanen ondorio izatera

datozela adierazten du, era askotariko bitarteko, interes eta ikuspegien arabera alegia

(Renn 2005, 22). 186

Gobernaketaren beste erabilera “neutroagoetan” ordea (e.g. Sarewitz 2005),

gobernaketa, zerbait (e.g. zientzia, arriskua...) bideratu, bultzatu, edota kontrolatzeko

bitarteko gisa erabili daitezkeen neurri, ahalmen, erabaki, baliabideen indar-jartzea

espresatuko lukeen ekintza edo ekintzen multzoa litzateke. Zerbait gobernatzea, azken

buruan, zerbait horrekin egin nahi duguna lortzeko neurri edo bitartekoak mobilizatzea

da. Zentzu horretan, gobernaketari hemen ez zaio estatus eluzidatzaile edo normatibo

berezirik eskaintzen. Edukirik “gabeko” gobernaketa nozio honetan, errelebantzia ez

datza ondorioz “gobernaketa”-n, arazo edo giza enpresei heltzerako orduan erabil

daitezkeen gobernaketa modu desberdinetan baizik. 187

Guk gure aldetik, “gobernaketa” kontzeptuaz egingo dugun erabileran, gehienbat

gobernaketaren nozio neutro edo instrumentalago honekin egingo dugu bat. Hau da,

guri interesatzen zaiguna predikatua da, eta ez hainbeste kontzeptuaren alderdi

186 Gobernaketak hemen, azken buruan, ezintasun baten berri emango luke, hainbat arazo eta arrisku

garaikideei perspektiba bakar edo estu batetik heltzeko legokeen ezintasunaren berri hain zuzen ere. Nola

egin behar zaio aurre, esate baterako, (ustezko) aldaketa klimatikoaren mehatxuari? Problema zientifikoa

da (aurreikusi al daiteke aldaketa klimatikoa? Ba al dago halakorik? Eta gizakia al da horren erantzule?),

ekonomikoa (zeintzuk dira kutsadura murriztearen ondorio ekonomikoak? Herrialde azpigaratuei edo

garapen bidean daudenei ere isurpen kutsatzaileen muga bera inposatu behar al zaie?), teknikoa (zeintzuk

dira energia iturri alternatiboak garatzeko dauden aukerak? Behar besteko laguntza eta bultzada politikoekonomikoa

al daukate bestelako alternatiba tekniko horiek?), politikoa (nola orekatu zaintza ekologikoa

eta egonkortasun sozio-ekonomikoa? Ba al dago, epe motzago batera, gure gizarteen klimarekiko

zaurgarritasuna leuntzeko bestelako neurriak hartzerik?), kulturala (prest al gaude gure bizimodu eredu

eta ohiturak aldatzeko?). Izan ere, gobernaketaren (governance) karakteristika da (eta arriskuarena, azken

buruan) ez egotea eragilerik, bere bakartasunean –gobernua (government) barne–, lan politikoa

bideratzeko adinako ezagutza, gaitasun edo indar duenik (Rhodes 1996). Hemen, boterearen ejerzizioa

difuminatu egiten da. Gobernaketak, horrenbestez, botere politikoaren zeharkakotasuna eta

dezentralizazioa denotatuko luke, eta ez prozesu interaktibo horien arau-emailetasun demokratikoa.

Horrek ez du esan nahi gobernaketa prozesuak demokratikoagoak eta gardenagoak (hau da, hiritarrekiko

arduratsuagoak) bilakatzeko saiakera eta proposamen instituzionalak indarrean ez direnik (e.g.

Commission of the European Communities 2001).

187 Zientziaren gobernaketa ahoan hartuta, Sarewitzek honakoa dio:

Scientific research is a human activity governed by human choice. Governance is exercised at

many levels, from the individual scientist deciding how to design an experiment or interpret and

report data, to scientific organizations that advocate research funding, to government bureaucrats

allocating resources among various projects or programs, to elected representatives establishing

budgetary and programmatic priorities, and citizens lobbying to support (or oppose) a particular

type of research or technology. Because the consequences of science so powerfully affect the

constitution and evolution of society, appropriate governance mechanisms are a key ethical issue

for democratic society (Sarewitz 2005, 878-879; etzanak gureak).

Beste ikuspegi batzuetan, ordea, ezagutza zientifikoaren gobernaketa, zientziagintza mota bereizi

gisa da ulertua. Echeverríak (2005), esate baterako, “gobernaketa”, zientzi ikerketa instrumentalizatzera

datozen agenda teknozientifikoekin identifikatzen du. Hau da, Echeverríarentzat zientziaren (hobe:

teknozientziaren) gobernaketa, jarduera zientifikoa izaera politiko, ekonomiko, militar edo sozialeko

helburuak betetzera bideratzen duen zientziagintza mota karakteristikoa da (ikus, zehaztapen

gehiagotarako: 3.1.1. atala, eta bereziki 91. oin-oharra).

180

sustantiboa. Alegia: gobernaketa, zerena? Hori da guk erantzun nahi dugun galdera.

Izan ere, gurean, arrisku fenomenoaren konprensio ariketa eluzidatzaileak emango digu

arriskuak nola prozesatzeko, hots gobernatzeko, gakoa. “Nola”-kotasun horrek

arriskuaren izaera erlazional edo eratuaren berri ematen du, segurtasuna era askotara

eratu daitekeela adieraztera datorrelarik. Hori horrela izanda, gobernaketak, gurean, era

askotara bideratu daitezkeen arazoen gaineko ejerzizio ahalbidetzaileen multzoa

adieraziko luke. Zentzu horretan, bederen, izaera sustantiboagoko justifikazio bat eman

diezaiokegu gobernaketaren erabilerari (izan ere, zergatik erabili “gobernaketa” eta ez,

esate baterako, “kudeaketa”?), gobernaketa nozioak kontrol formen era askotarikotasun

edo malgutasuna adieraziko lukeelako (i.e. gobernaketak; ikus: 6. atala). Gure

“gobernaketa” kontzeptuak, horrenbestez, zentzu posibilitantea (kontzeptualki,

gutxienez) edukiko luke.

Indarrean dagoen testuinguru instituzionalari legokiokeen mekanismo politikoaditu

esklusibotik harago doan arestian aipatu arriskuaren kontrolaren

soziopublifikaziorako deiak (i.e. arriskuaren gobernaketa demokratikoa), esate baterako,

garapen zientifiko-teknologikoari atxikita doakizkion mehatxuei aurre egiteko modu

berria dakar berarekin, hain zuzen ere mekanismo horri horrela irizteagatik:

(i) Epistemologikoki mugatua: garapen teknoekonomikoari lotuta doazkion

arazoen konplexutasunak agerian uzten ditu arriskuaren ezagutza

aurrehartzailearen mugak eta ezintasunak, askotan berau ezgai aurkitzen

baita jarduera jakin bati lotutako arriskuen inpaktu maila eta frekuentzia

gutxiengo ziurtasunez identifikatu eta estimatzeko.

(ii) Etikoki zehartua: arriskuaren onargarritasuna, arrisku jakin batekin bizitzeko

kolektiboak 188 (edo bere zati batek) eduki dezakeen disposizioa baldintzatzen

duen faktore sozial, psikologiko, ekonomiko, anbiental eta kulturalen

multzoa aintzat hartzen ez duten kalkulu erantsien arabera da determinatua.

(iii) Politikoki konprometitua: arriskuarekiko jarrera instituzionalizatua (hau da,

arriskuaren estimazioa, interpretazioa eta kudeaketa), arriskuen iturburu den

eremu teknoekonomikoaren dinamika jakin batzuk ezbaian jartzen ez

dituzten segurtasun markoen eraketarako joera aurkezten duen inbariante

sozioekonomikoen multzo batengatik da modu gogorrean baldintzatua.

Hiru irizpideok azaleratzen dituzten zailtasunei heltzeko egokia deritzogun

gobernaketa eredua Ortwin Renn-en eredu integratzailea dugu (Renn 2005).

Arriskuaren Gobernaketarako Nazioarteko Kontseiluarentzat (International Risk

Governance Council) garatutako arriskuaren gobernaketari buruzko bere liburu zurian,

188 “Kolektiboa” erabiltzen dugu “gizartea” erabili beharrean Bruno Latourri jarraituz (e.g. Latour 1999,

bereziki 331-341). Izan ere, “kolektiboa” kontzeptuaren bitartez Latourrek bildu egiten ditu natura eta

gizartea, objektua eta subjektua, berauk erreferentzia egiten baitio era askotariko osagaien

harremanketatik eratzen diren sare (i.e. kolektibo) anitzei. Latourrek aztertzen duen zientzia praktikan,

kolektiboak jarduera zientifikoa karakterizatzen duen era askotariko baliabideen arteko (teoriak, tresneria,

finantziazio iturriak, babes instituzionala, onartze publikoa, eta abar) harremanketa eraikia adierazten du,

hain zuzen ere derrigorrezkoa dena bideragarritasun zientifikoa eta zientzia jardueraren erreferentzia bera

ainguratzeko. Beste era batera esanda: zientziaren objektibotasun totalaren eta zientziaren izaera

eraikiaren aukeren arteko eztabaidatik harago, Latourrek jardueraren izaera kolektiboa, hots, anitza,

azpimarratzen du, hibridazio horretan ematen zaiolako azken buruan zientziari “mundua” ezagutzeko

aukera. Gure kasuan, “kolektiboa” kontzeptuaren erabilera arriskuaren eraketan parte hartzen duen osagai

aniztasunaren berri ematera bideratuta dago, hain zuzen ere arriskuari baitagokio era askotariko osagaien

(zientifikoak, teknikoak, politikoak, ekologikoak, ekonomikoak, publikoak) jardun eta harremanketetan

eratua, eraldatua eta desagertua izatea. Kolektiboa nozioak, zentzu horretan, aukera ematen digu

arriskuaren inguruko diskurtso erreifikatzaile orotik aldendu eta berau modu osoan ulertzeko (ikus ere:

2.3.2. atala).

181

Rennek goian aipatu defizitak zuzentzera datorren arriskuaren markoa ezartzen du.

Halaz, eta aipatu hiru defizitei eman erantzun gisa, banan-banan (ikus: Renn 2005, oro

har):

(i) Arriskuen taxonomia finkatzen du berak (sinpleak, konplexuak, ziurgabeak,

anbiguoak), eta taxonomia horren araberako kudeaketa irizpideak ematen ditu. 189

Sailkapen taxonomiko hau errelebantea da arrisku mota ezberdinen karakterizazio

zehaztua ematen duelako, eta kontsiderazio handiagoa eskatzen duten arriskuaren

kontrolerako estrategiak –jarduera arriskutsuen determinazio eta justifikazioan ezagutza

aditu aurrehartzailearen mugen onartzea dakarten heinean– agerian uzten dituzten

kudeaketa neurriak esplizitatzen dituelako: zuhurtasun printzipioa, mehatxuei aurre

egiteko sistemen erresilientzian oinarritzen diren estrategiak, arriskuaren inguruko

gatazka interpretatzaileen ebazpenerako parte hartze publikoko mekanismoak, eta abar

(Renn 2005, 14-16, 29-31).

(ii) Eredu renndarrak arriskuaren analisi edo gobernaketa ohikoekiko desberdintasun

aipagarri bat dakar, “risk appraisal” (arriskuaren ebaluaketa) kontzeptuaren pean

kategorizatzen dituelako “risk assessment”-a (arriskuaren ebaluaketa) zein arduren

ebaluaketa (hau da: “concern assessment”). “Risk appraisal”-ak ingurugiro eta

osasunerako arriskuen ebaluaketa zientifiko ohikoa barne hartzen du, baina baita ere

gizarte zientzien esparruari aztertzea dagozkion arriskuaren inguruko ardura eta

hautemate sozialak, zein arrisku jakin bat onartzetik eratorriko liratekeen ondorio

sozioekonomiko posibleak. Zentzu honetan, arriskuaren onargarritasunaren gaineko

erabaki bat hartzerako orduan eskura dagoen ebidentziak, barne hartu egiten du hemen

arriskutsutzat kontsideratutako jarduera batek aktibo soziekonomiko jakin batzuk

mobilizatzeko (i.e. protestaldiak eta mobilizazioak, aseguruen kontratuen garestitzea,

arriskuaren “gain-hautematea” eta askatasun publikoen mugatzea, instituzioenganako

konfiantzaren galera, eta abar) lukeen potentzialtasun bera, hau da “arriskuaren

anplifikazio soziala”-ren (social amplification of risk: Kasperson 1992) dinamikak

kontuan hartuz. Zentzu honetan, arriskuaren onargarritasunaren eta horri dagozkion

neurri kudeatzaileen gaineko erabakiek, arriskuaren “iragazte” soziala kontsideratua

izaki, informazio maila zabalago bat dute eskura (Renn 2005, 34-36). 190

189 Arrisku sinpleak ondo ezagutzen direnak eta kolektiboki gutxi gorabehera asumitutako praktika

sozioteknikoei lotuta doazkienak dira; hauen kudeaketa estrategia, kostu-onuren kalkuluen elaborazioan

eta arriskuaren murrizketara zuzenduta dauden eta izaera sozio-erregulatzailea duten neurri errutinarioen

inplementazioan zentratzen da. Arrisku konplexuek ordea: (i) arriskugarritasunaren ebidentzia adostuaren

karakterizazioa ahalbidetuko lukeen azterketa aditu sakon baten beharra daukate, metodo eta baliabide

epistemiko anitzen aplikaziotik eratorriko litzatekeena; (ii) sistema soziotekniko sendoagoak (i.e. akatsa

edo mehatxuarekiko erresistenteak) lortzeko bitarteko gisa, neurri tekno-organizatiboen finkatzea

eskatzen dute. Arrisku ziurgabeak dira frekuentzia eta kalte potentziala partzialki ezezagunak dituzten

horiek, eta horregatik eskatzen dute: (i) izaera zuhurtziko neurriak (i.e. ahal den neurrian kalte ziurgabe

baten ekiditera bideratuta daudenak) diseinu, kontrol eta inplementazio teknologikoetan (ALARA, As

Low As Reasonably Achievable; BACT, Best Available Control Technology; ikus: 1.2.1.6. atala); (ii)

erresilientzia mekanismoen barneratzea (i.e. ezustekoei aurre egitea eta ezusteekiko errekuperazioa

ahalbidetzen dituztenak) sistema sozioteknikoen portaeran. Azkenik, arrisku anbiguoak, mehatxu jakin

bati lotuta doakien justifikazio, garrantziskotasun edota “esanahien” inguruan eman daitekeen

aldakortasun interpretatzailearen ondorioz sortzen diren horiek dira (Renn 2005, 15-16). Rennek

arriskuaren gobernaketarako inplikazio publikoa azken arrisku mota honentzat bakarrik onartzen du. Hau

da, (objektiboki) emana dagoen arriskuaren inguruko interpretazio (subjektiboak) aniztasun bat komunean

jartzeko bitarteko gisa.

190 Azterketa hau gizarte zientzietako baliabide metodologikoen bitartez gauzatu daiteke: eztabaida

taldeak (focus groups), azterketa ekonometrikoak, modelizazio makro-ekonomikoa, edota interesdun

(stakeholders) taldeekin topaketa egituratuak (Renn 2005, 35).

182

(iii) Arriskuaren ebaluaketa eta kudeaketan indarrean diren konplexutasun maila

ezberdinak identifikatu (i), eta jarduera arriskutsuen onargarritasun zein kudeaketaren

gaineko erabaki-hartzean ardura eta hautemate publikoak osagai zenital gisa

integratzeaz (ii) gain, Rennek bere proposamenari hirugarren osagai bat gehitzen dio:

parte hartze publikoa. Rennen proposamenean eremu publikoari jarduera arriskutsuak

(hau da, arriskua dakarten aukera zientifiko-teknologikoak) baloratzeko abagunea

ematen zaio, adituen, aktore instituzionalen eta publikoaren ikuspuntuak bateratzeko

espreski diseinatutako eztabaida foroen indar jartzearen bitartez (ikus: 5.1.2. atala).

Estrategia honen helburua, arriskuekin zer egin (i.e. arriskuak nola kudeatu)

erabakitzerako garaian, mahai gainean diren aukera ezberdinen balorazioa egiteko

errelebantetzat finkatutako irizpideei pisu erlatiboak asignatzerako orduan judizio

publikoari leku egitea da. Laburki esanda, arriskuaren kudeaketa-bide jakin bat

aukeratzerako orduan lehentasun publikoak kontuan hartzen dira hemen (Renn 2005,

49-54). 191

Eredu renndarrak hortaz: (i) ezagutza aurrehartzaileak dituen mugak esplizituki

onartzen ditu, eta onarpen horren ondorioz ezagutza (eza) maila ezberdinei dagokien

kudeaketa-neurrien taxonomia bat garatzen du; (ii) on publikoaren errepresentazio

instituzional ohikoari, jarduera arriskutsuekiko indarrean diren ardura eta hautemate

sozialen azterketa zehatza gehitzen dio, eta azken horiek kudeaketa neurrien gaineko

erabakiak hartzerako orduan errelebanteak liratekeen irizpidetzat barneratzen ditu; (iii)

kudeaketa neurrien inguruko erabakia publifikatu egiten du, lehentasun publikoen

espresio zuzenari onarpena aitortuz.

Rennek, arriskuaren gobernaketaren aurkezpen barne hartzailetik (i.e. Renn

2005) eratorri daitezkeen hiru printzipio generiko hauek gobernaketa mekanismo zehatz

batean operazionalizatzen ditu: diskurtso kooperatiboa edo analitiko-deliberatzailea

deritzonean (Renn et al 1993; Renn 1999a; 2004, 328-334; ikus: 5.1.2. atala). 192 Guri,

gobernaketa proposamenaren bertsio inplementatu batean zentratzeak aztergaiak

zehaztu eta gobernaketan mobilizatzen diren eragile zein horien arteko hartu-emanak

modu ageriagoko batean identifikatzeko balioko digu.

Hortaz, Rennen ereduak berrikuntza dakar arriskuaren gobernaketa eredu

instituzional ohikoaren aipatu hiru defizitei dagokienean, (i) gobernaketarako marko

berri bat proposatu, eta (ii) berau indarrean jarriko lukeen mekanismo operazionala

diseinatzearen bitartez. Zentzu horretan, arriskuaren gobernaketa ohikoa kritikoki

aztertzen dituzten bestelako hurbilketak ez bezala (ikus, esate baterako, 1.2.3.2. atala),

eredu integratzaile hau ez da besterik gabe ohiko ereduaren irakurketa kritikoa egin eta

izaera orokorreko aholkuak ematera mugatzen.

Hau da, Rennen eredua arriskuaren azterketa sozio-kritikoen osagai

aztertzaileetatik (e.g. arriskuaren zientziaren meta-azterketa analitikoa, arriskuaren

jarrera eta hautemate sozio-publikoen identifikazio eta balorizazioa, arrisku asimetria

191 Rennek, jada aurreratu dugun eran, eragingarritasun publikoaren irismena arrisku anbiguoen eremura

mugatzen du, hau da, ontoepistemikoki sinpletzat, konplexutzat edota ziurgabetzat kontsidera daitezkeen

arriskuen kasuan, haien garrantziskotasun eta signifikazioari dagokienean aldakortasun interpretatzailea

(hots, subjektiboa) pairatzen dituzten horietara.

192 Zehaztapen bat: Rennek, gobernaketa proposamen hau, bakarka (e.g. Renn 1999a; 1999b; 2004) zein

talde-lanean (e.g. Renn et al 1993) aurkezten digu. Gainera, ereduaren izendapena ez zaiola berari

bakarrik zor aipatu ere egiten du (adibidez: “I would like to focus on one hybrid model of citizen

participation that Thomas Webler and I have termed ‘cooperative discourse’”; non: Renn 1998a, 57).

Edozein kasutan, badirudi ereduaren egiletasuna, oinarrian bederen, berea dela (“This article introduces a

model for public participation for policy making that was developed by P. Dienel in the early 1970s and

further modified by O. Renn in recent years (...)”; non: Renn et al 1993, 190).

183

distributiboen esplizitazioa, arrisku mailen taxonomizazio teoriko eta arauemailea,

arrisku “kultura” sozio-instituzionalen karakterizazioa, eta abar) abiatzen da, tradizio

horretako azterketek agerian utziko luketen arriskuaren “prozesatze” sozio-tekniko anitz

eta konplexua modu integratu eta egituratu batean bideratzea ahalbidetuko lukeen

arriskuaren gobernaketarako mekanismo prozedural-formalizatu bat proposatzeko. Era

horretan, Rennengan, arriskuaren gobernaketa proposamena arriskuaren taxonimizazio

edo karakterizazio eredu zehatz batean oinarritzen da. Hots, arriskuaren azterketa

teoriko integral batetik abiatzen da baina beti ere azterketa horren ondorioak jasoko

lituzkeen gobernaketa eredu zehaztu bat aurkezteko (i.e. diskurtso kooperatiboa) (Renn

1999a, 3049, 3053).

Zentzu horretan, esate baterako Jasanoffek berriki (2005) teknologia

arriskutsuen diseinu eta inplementaziorako hainbat jarraibide ezarri ditu, baina ez

arriskuaren gobernaketarako eredu berri bat proposatuz, egun haren emergentzia eta

trataera instituzionalizatuan emantzat, hau da modu akritikoan, onartuak diren jarrera

eta joeren azterketa eginez baizik. Hau da, arriskuaren gobernaketa adituaren oinarrian

aurkitzen diren asuntzio epistemologiko eta normatiboen azaleratze kritikoari ekiten dio

berak: ziurgabetasuna eta indeterminazioaren trataera edo errekonozimendu

instituzionalaren –edo errekonozimendu ezaren– arakaketa bideratzea,

objektibotasunaren ezkutuko konstituzio-normatibizatuaren berri ematea, konplexutasun

sozio-naturala eredu eta baliabide tekno-epistemikoetara “egokitzeko” joera agerian

uztea, eta abar (Jasanoff 2005, xxiv).

“Humiltasunaren teknologiak” (technologies of humility) kontzeptuarekin

arriskuaren gobernaketa integratzaile batera ireki beharko litzatekeen arazo sorta

generikoa ezartzen du Jasanoffek: jokoan dagoen problemaren egituraketa (framing;

hau da: zein da arazoa?); zaurgarritasun faktore sozioekonomiko eta biologikoak;

berrikuntzen ondorio distributiboak; ikasteko eta hobetzeko baldintza sozioinstituzionalak.

Hemen, gobernaketa parte hartzailearen helburua aipatu puntu edo arazo

horien kudeaketa eraginkorrago bat lortzean datza, gobernaketaren irekieran baitatza

haien behar bezalako heltze bat, termino instrumental zein zilegiztatzaileetan (Jasanoff

2005, xxv-xxvi). Arriskuaren gobernaketarako mekanismo proposamen bat baino

gehiago, arriskuaren gobernaketarako kultura aldaketa proposatzen da, norabide

aldaketa “substantziala” alegia (Jasanoff 2005, xxiv). 193

Era honetako azterketetan arriskuaren trataera instituzional-adituaren ezintasun

epistemologikoak eta itsutasun soziokulturalak agerian uzten dira, baina “zientzia

hiritarra” (citizen science) (Irwin 1995; 2001b), “epistemologia soziala” (social

epistemology) (Fuller 1988), “zientzia eta teknologiaren berreraikitze publikoa” (public

reconstruction of science and technology) (Irwin eta Wynne 1996), edota “ezagutzaren

ekoizpen berria” (new production of knowledge) (Gibbons et al 1994) kontzeptu eta

proposamenek zientziaren eta arrisku markoen osaketa anitzaren azterketa bideratu

beharrean, zientzia eta gizartearen arteko harreman berrietarako kategoria

metafisikoaren (hots, “lortu-ezinaren” zentzua duen) estatus antzekoa hartzen dute.

Zentzu horretan, Rennen ereduak bat egiten du zientzia eta teknologiaren

erabakiak demokratizatzea helburutzat luketen deliberazio publikorako gobernaketa

mekanismo parte hartzaileekin (e.g. adostasun konferentziak, hiritar epaimahaiak, hiritar

taldeak). Azken bi hamarkadetan instituzionalki egokituak izan diren mekanismo parte

hartzaile hauei, nahiz eta ezberdintasun eta zehaztasun prozeduralek bata

193 Jasanoffen azterketak, horrenbestez, kritika kulturalerako joera erakusten du:

The issue, in other words, is no longer whether the public should have a say in technical

decisions, but how to promote more meaningful interaction among policy-makers, scientific

experts, corporate producers, and the informed public (Jasanoff 2005, xxiv; etzana gurea).

184

estearengandik bereizi, komuna zaie zientzia eta teknologia gaien inguruko erabaki

politikoak informatzera datozen hiritarren deliberazio edo eztabaida askeko saioak

barneratzea. Hauetan, publikoari aukera ematen zaio gai zientifiko-teknologikoen

inguruan eztabaidatu, eta horien gaineko iritzi askea emateko, beti ere balorazio publiko

hori, gero, erabakitzeko ahalmen edo agintea daukaten eragile politiko instituzionalek

aintzat hartu dezaketelakoan. 194

Hain zuzen ere, mekanismo parte hartzaile horietan bezalaxe, eta gobernaketa

demokratikoagorako aukera instituzionalizatuak (i.e. eragingarriak) diren heinean,

Rennek heldu egiten die jokoan sartuko litzatekeen eragile-eremuari, eta eragile horien

arteko elkarrekintzen ekarpen arautua definitzen dituzten prozedurazko mekanismoen

diseinuari (Rowe eta Frewer 2000, 8-9). Egituraketa prozesualak, hemen, eragile

aniztasunaren barneragarritasun baldintzak eta irismena (e.g. publikoaren eragin

efektiboa erabaki-hartze finalean), zein gobernaketa prozesuan eskura dauden baliabide

sozial, epistemiko eta teknikoak, eta hauen biltze emankorra (hots, sozialki zilegia zein

eraginkorra eta bideragarria zatekeena) ezarri eta ahalbidetzera letorke (Rowe eta

Frewer 2000, 11-17).

Arazoa hemen, horrenbestez, interes eta konpromiso epistemologiko eta

pragmatiko ezberdinak dituzten eragileen arteko komunikazioa eta elkarrekintza

ahalbidetzean datza. Helburua ezberdintasun horiek oztopo izatetik arazo jakin batekiko

tratatze aukeretan bilakatzean datza, eragile mota bakoitzaren ekarpena kanalizatuko

luketen prozesatze komunikatibo eta interaktiborako mekanismoak indarrean jarriz.

Zehazkiago, Rennek, bere proposamenean, “balorazio eta gomendio politikorako

hiritar taldeak” (citizen panels for policy evaluation and recommendation) (ikus: 5.1.2.

atala) barne hartzen ditu, hain zuzen ere eskaintzera datorren gobernaketa eredu

sekuentzializatuaren azken fase moduan. Honetan, Rennek kontenplatu egiten du ausaz

aukeratutako hiritar talde ezberdinek (20-25 partaideetakoak bakoitza) gobernaketa

prozesuan indarrean sartzen diren aurreko bi fase operatiboetan prozesatutako

informazioa, arriskuari dagokionean, baloratzeko aukera izatea. Rennengan gainera

eztabaidagaia modu egituratu batean aurkezten da, baloratzeke diren arrisku-aukera

ezberdinen portaera neurtzeko irizpideen aurkezpen egituratua (talde interesdunek,

gobernaketaren lehen fasean, sortu eta egokitutako “balioen-zuhaitza” delakoan emana

dena) eskaintzen baitzaio publikoari, arrisku-aukera ezberdinek, aurkeztu irizpideekiko

luketen errendimenduaren estimazio adituarekin batera. Hemen, publikoari dagokio

eskaintzen zaizkion irizpide eta portaera-profilak utilitateetan bihurtzea, jarraian

datorren atalean modu zehaztuagoan ikusiko dugun lez.

Zentzu horretan, Rennen proposamena balio erantsiaren jabe da, zientifikoki

informatutako eztabaida-askeari helduleku kriteriala, eta argitasun kontzeptuala

eskaintzen dion heinean. Preferentzien emergentzia publikoak, honetan, emaitza

zientifikoari eta esplizitazio baloratiboari jarraitzen die, eta horrek norabide bat eta

eztabaidagai komunak ematen dizkio eztabaida publikoari.

Rennen eredua aztergai eredugarritzat hartzea egoki deritzogu horrenbestez,

arriskuaren gobernaketarako bere proposamenak bildu egiten dituelako bere baitan

osagai prozedural-formalak zein sustantiboagoak direnak; hau da, bideragarritasun

operatiboaren baldintza, eta era askotariko ikuspegi, ahalmen, iritzi, uste eta balioen

arabera eratua den arrisku integralaren kontzeptzioa. Hain zuzen ere, gurean, Rennek

kooperatiboki (ikus: 5.1.2. atala) integratu nahi duen aniztasun horri helduko diogu.

Gure ustea baita Rennen eredu honetan arriskuarekiko aniztasuna ulertu eta tratatzeko

194 Mekanismo hauen berri zabalagoa izateko, ikus esate baterako: Abels eta Bora (2005); Abelson et al

2003; Andersen eta Jæeger (1999); Flüeler et al (2005); Joss (2002). Ikus ere: 183. eta 213. oin-oharrak.

185

indarrean dagoen ikuspegia edo modua, karakteristikoa zaiola arriskuaren heltze sozioinstituzionalari,

baita bere forma demokratikoago edo parte hartzaileagoetan ere.

Rennen eredua kritikoki aztertzeak ordea ez du esan nahi berau modu oso batean

baztertzen dugunik. Besterik gabe, bere proposamenari egin azterketa kritikotik eratorri

daitezkeen zenbait iradokizun egitea bilatzen dugu, beti ere arriskuaren gobernaketarako

baliagarria izan daitekeen proposamen propio bat (i.e. egokitzapen konposizionalaren

proposamena, 6.2. atalean) egin xedearekin.

5.1.2. Diskurtso kooperatiboa: razionaltasun desberdinak bateratuz

Rennen diskurtso kooperatiboaren eredua edo eredu analitiko-deliberatzailea

arriskuaren kudeaketa estrategia parte hartzaile gisa aurkezten zaigu, bere baitan bildu

edo integratzen dituelako (i) interes soziala (talde interesdunak), (ii) ezagutza aditua, eta

(iii) lehentasun publikoak (Renn et al 1993; Renn 2004). 195 Eredu zehatz honetan

Rennek operazionalizatu egiten du bere eredu integratzailean (ikus: 5.1.1. atala) babestu

eta teorizatzen duen arriskuaren gobernaketa anitza (zientzia, ekonomia, politika,

publikoa). Operazionalizazio hau, aipatu hiru ezagutza edo diskurtso mota hauek, zein

haiei dagokien funtzio diskurtsiboak, prozedura sekuentzial batean integratuz bideratzen

du berak (Renn 2004, 328-331). Hau da, aktore mota ezberdin bakoitzari, bere ezagutza

potentzialaren arabera, egiteko bat esleitzen zaio kudeaketa estrategien diseinuan: 196

The influence of each actor is channeled to the type of knowledge and

rationality that they can offer best (Renn et al 1993, 193).

Beranduago eta jada bakarka, gauza bera esaten jarraitzen du Rennek:

(...) all actors involved (...) play a role in each step, but their influence is

directed toward the type of knowledge and rationality that they can offer best

(...) (Renn 2004, 330).

Horrenbestez, aktore mota bakoitzari, bere interes eta gaitasun kognitiboaren

araberako egitekoa esleitzen zaio jarraian deskribatzera gatozen eredu integratzaile edo

kooperatibo honetan:

(i) Ardura eta irizpide baloratzaileen identifikazioa eta hautaketa. Hasierako pauso

honetan jokoan dagoena arazo jakin baten gaineko erabaki bat hartzerako orduan

indarrean diren ardurak eta dimentsioak ezartzean datza. Hau da, arazoa bera zein den

eluzidatzea da jokoan dagoena. Hots, arazoa argitu eta modu esplizitu batean aurkeztea.

Horretarako, eredu honetan lehenik eta behin

ia) problemarekiko interesa daukaten taldeengana jotzearen beharra ezartzen da (i.e.

talde interesdunengana –stakeholders–, hau da, dena delako erabakiaren ondorioz

eragina jasoko luketen edo eragina jasoko luketenaren ustea daukaten sozialki

195 Hiritargoaren gehitze hau, balio eta lehentasun publikoen forma hartzen duena, erabaki politiko

efektiboen zilegitasunaren berme lez da justifikatua (Renn 1999b, 12).

196 Diskurtso kooperatiboaren ereduak hortaz bere baitan bildu nahi ditu prozesu kudeatzaile batek eduki

beharko lituzkeen barneragarritasun (fairness) eta gaitasun (competence) ezaugarriak (Renn et al 1995).

Hau da, proiektu zientifiko-teknologikoen inpaktu sozial orokortuek teknokraziaren estiloko erabakihartze

hertsi edo ikuspegi bakarrekoaren zilegitasun eta eraginkortasun sozial eza agerian jartzen badute

ere (Fischer 1990), horrek ez du esan nahi ebaluaketa eta erabaki-hartze prozedurak guztiz liberalizatu

behar direnik (Skogstad 2003). Zentzu honetan, zientzia eta teknologiaren “demokratizazioa” aztergai

duten hurbilpen gehienek, parte hartzearen botereak erlatibizatzen dituzten funtzionalki hertsatutako

hierarkia ebaluatzaileen gain eraikitzen dituzte euren proposamenak (e.g. López Cerezo 2003; Renn et al

1995).

186

antolatutako taldeengana). Esplizitazio hau, interesdunen ardurak edo interesak modu

hierarkiko batean jasoko lituzkeen balioen-zuhaitza (value-tree) eraikiz bideratzen da. 197

Hots, lehenengo pauso honetan, interesdunek beraiek, aurkezten diren aukera

ezberdinak baloratzeko kontuan hartuko lituzketen ardurak edo aspektuak azaltzen

dituzte. 198 Berebiziko garrantzia dauka hemen talde errelebante guztiak ordezkatuta

egoteak eta balio multzoak era askotariko balioak barne hartzea (ekonomikoak,

politikoak, sozialak, kulturalak, erlijiozkoak) (Renn 1999a, 3050). Hauengan ezartzen

dira gero balio-zuhaitz egituratzaileak (Renn et al 1993, 190-191). Ondoren,

ib) balioen-zuhaitzen balioak operazionalizatu egiten dira (ikerketa taldeak berak edo

kanpo aditu talde batek egiten du lan hori; Renn 2004, 329), aukera ezberdinen

balorazio zehatza ahalbidetuko luketen adierazleen bitartez (Renn et al 1993, 191). 199

Adierazle sistemak balioen-zuhaitzetan aurkitzen diren esanahiak operazionalizatu

egiten ditu, azterketaren parte faktuala eta baloratzailearen arteko lotura eskaintzen

duelako. 200 Hots, adierazleek balioen asetze mailaren determinazio zientifikoarentzat

neurri zehatza eskaintzen dute (bigarren pausoa; hots: (ii)), preferentzia publikoen

arloan aukera ezberdinen arteko egokitasun edo elkartrukaketa irizpideentzat oinarri

sendoa eskaintzearekin batera (hirugarren pausoa; hots: (iii)) (von Winterfeldt 1992,

331).

(ii) Aukera politiko ezberdinei lotutako inpaktu eta ondorioen identifikazioa eta

neurketa. Bigarren pauso honetan, aditu talde batek, Delphi Taldearen (Group Delphi)

metodoaren bitartez, aurkezten den aukera bakoitzaren portaera ebaluatzen du adierazle

bakoitzarekiko. Delphi Taldearen metodo honetan aditu talde murriztu bat bildu egiten

da kontsideraziopean diren aukera ezberdinen inguruko ezagutza teknikoaz indarrean

dagoen adostasuna kritikoki berraztertzeko. Helburua, formulatutako aukeren gaineko

ezagutza eta ezagutza-eza espazioak finkatzea da, beti ere metodoak ahalbidetzen duen

arazo-ebazpenerako modu elkarreragileaz baliatuta. 201 Era honetan, Delphi Taldearen

197

Interesdun talde bakoitzarentzat balio-zuhaitz bat produzitzen da, eta taldeak zuhaitzarekin bere

adostasuna erakutsi arte ez zaio izaera iteratiboa duen prozesuari amaiera ematen. Gero, talde bakoitzaren

balioen-zuhaitz espezifiko guztiak “megazuhaitz” (megatree) batean konbinatzen dira. Megazuhaitz hau,

era berean, talde guztien oniritzia jaso arte ez da ixten, eta taldeei gainera, gogoko ez daukaten irizpideei

zero-pisua esleitzeko aukera ematen zaie (Renn et al 1993, 194).

198

Nahiz eta arrazonamendu estrategikoak eta agenda ezkutuek talde interesdunen erantzunak baldintzatu

ditzaketen, balioetan espresatutako arduren zerrendaketa bera, eta ondorengo irizpideen eratortzeak,

inkonsistentziak agerian jarri eta agenda ezkutuak ekiditeko balio dute (Renn et al 1993, 190-191).

199

Argiketa bat: Rennek, balioen-zuhaitzen operazionalizazioa (hau da, balioak adierazleetan bihurtzen

direneko prozesua), batzuetan (e.g. Renn 2004) bere gobernaketa eredu sekuentzialaren lehenengo fasean

(i.e. “Ardura eta irizpide baloratzaileen identifikazioa eta hautaketa”) kokatzen du, eta beste batzuetan

(Renn et al 1993; Renn 1998a; 1999a; 1999b) ordea bigarrenean (i.e. “Aukera politiko ezberdinei

lotutako inpaktu eta ondorioen identifikazioa eta neurketa”). Hala ere, alde batetik, guk kontsideratutako

ekarpenen arteko berrienean (i.e. Renn 2004) da operazionalizazio funtzio hori lehenengo pausoan

barneratua eta, bestetik, Rennek, bere ereduaren errepresentazio eskematiko-grafikoa eskaintzen duen

artikuluetan, baita bere ereduaren aurkezpenean zehar operazionalizazio funtzioa bigarren fasean

kontenplatzen duten horietan ere (i.e. Renn et al 1993; Renn 1999a), ardurak adierazleetan bilakatzen

dituen egiteko hori lehenengo pausoari legokiokeen funtziotzat da aurkeztua. Arrazoi horiengatik

guztiengatik, egoki deritzogu ahotan daukagun egiteko hori sekuentziaren lehen faseko karakteristikatzat

hartzea.

200

Adierazle operazional hauek interesdun talde parte hartzaile guztien oniritzia jaso ondoren sartzen dira

indarrean (Renn 1999a, 3050).

201

Delphi Taldearen metodoak antz handia dauka jatorrizko Delphi metodoarekin, baina berezitasun

batekin: talde elkarrekintzetan oinarritzen da adituek modu indibidualean eman erantzunetan funtsatu

beharrean. Izan ere, jatorrizko Delphian adituek galdeketa multzo bati eman erantzunetan funtsatzen da

akordioa. Galdeketa berri bakoitzean, aurreko galdeketaren emaitza anonimoak, justifikazio argudioekin

batera, galdeketa berrian txertatzen dira. Modu horretan, adituek euren jatorrizko iritziak alda ditzakete

187

metodoa biltzen duen bigarren pauso honen egitekoa, analisiaren hurrengo pausoa

(aukeren preferentzializazio publikoa; hau da: (iii)), aukera ezberdinak perfilatzen

dituen oinarri faktualaz hornitzean datza (Renn et al 1993, 194-196).

(iii) Zinpeko gisa jarduteko ausaz aukeratuak izan diren hiritarrekin diskurtsoaren

gauzatzea eta lekuko gisa jardungo diren interesdun taldeen errepresentazioa.

Hirugarren pauso honetan ausaz aukeratutako hiritarrei (i.e. publikoari) aukera

erabakitzaileak baloratzeko abagunea ematen zaie, “balorazio eta gomendio

politikorako hiritar taldeak” (citizen panels for policy evaluation and recommendation)

deritzotenetan. Hauek epaiketen antzeko forma hartzen dute, beren baitan interestaldeetako

ordezkariek eta adituek lekuko gisa, eta aholkulari instituzionalek epaile gisa

hartzen baitute parte. Hiritarrek erabakia hartu behar duten epaimahikideen rola hartzen

dute ondorioz. Prozesu honetan taldea argudioez eta ebidentziaz hornitzen dute, gero

honek aukera ezberdinen artean gomendioak eman eta erabaki dezan (Renn 1999a,

3051-3052; 2004, 329). Hau da, hemen, aurreko bi pausoetan eskaini balio (i) eta, balio

hauekiko, jokoan diren aukera ezberdinek luketen portaeraren ebaluaketa adituaren (ii)

gainean, aukeren arteko hautatze prozesuari atea irekitzen zaio. 202 Kasu honetan, hiritar

“arruntei” dagokie aukera ezberdinekiko beren lehentasunak adieraztea, aurreko bi

faseetatik jaso informazioaz baliatuta beti ere. 203 Publikoak bi egiteko nagusi ditu aldi

honetan: iiia) publikoak aukera bakoitza irizpide bakoitzarekiko baloratzen du (hots,

adituek eman datuak utilitateetan bihurtzen dira hemen); iiib) irizpideen pisaketa lana

bideratzen da; hots, irizpide ezberdinen arteko garrantziskotasun graduak determinatzen

dira. Bi hauen kontsideraziotik lortzen dira gero aukera ezberdinetarako emaitza

numerikoak: aukerei dagokien irizpide edo balio bakoitzarekiko utilitate bakoitza,

irizpideari esleitu pisuarengatik biderkatzen da, eta gero utilitate guztiak, behin

pisuarekiko erlatibizatuta, batu egiten dira, aukera bakoitzaren utilitate orokorra lortuz

(ikus ere: von Winterfeldt 1992, 336-338). 204 Hau da:

In this model [Multi-Attribute Utility Model], an alternative is evaluated by first

determining its single-attribute utilities, weighting these utilities by the attribute

besteek eman erantzunak kontuan hartuta, eta horrela iritzi sendoago bat eskaini. Delphi Taldearen

metodoak ordea anonimotasun honekin apurtzen du, eraginkorragoa litzatekeen prozesu elkarrekintzaile

baten mesedetan. Izan ere, metodo honen baitan, 3-5 partaideko aditu multzo txikiak osatzen dira, eta

galdeketak testuinguru horretan erantzuten dira. Talde bakoitza bere kabuz adostasuna lortzen saiatzen da.

Orduan, antolatzaileek emaitzak bildu eta talde guztien aurrean aurkeztu egiten dituzte, iritzi ezberdinak

dituzten taldeek euren iritziak justifikatu behar dituztelarik. Argudio denak entzun eta gero, jatorrizko

taldeak desegin egiten dira eta, aditu beretaz baliatuta, berriak sortu. Beste behin, ondoren emaitzak

aurkeztu egiten dira, eta ezberdintasunak aurkeztu eta argudiatu. Eta horrela konbergentzia batera heldu

arte (Renn et al 1993, 194-196).

202 Egia esan hiritarrei, emandako aukeren artean hautaketa egiteaz gain, aukera berriak diseinatzeko beta

ematen zaie (Renn 1999a, 3051). Bestalde, aukeren ezarpena ikerlari taldearen baitako eztabaidatik, talde

interesdunekin egin elkarrizketetatik, edota aurrekari politikotik eratorri daiteke, eta komenigarria da,

ezarpen hori, irizpide baloratzaileak adierazleetan bilakatu ondoren ematea (Renn et al 1993, 191).

203 Edozein kasutan, hiritarrek balio-zuhaitzean balio gehiago gehi ditzakete; baita ere aurkeztutako

aukerak eraldatu edota berri bat gehitu (Renn 1993, 197).

204 Hala ere, MAU (Multi-Attribute Utility Model) prozeduran ez bezala, erabaki prozesuaren emaitza

numerikoak (i.e. aukera bakoitzeko, dimentsioekiko utilitateen batura dimentsio bakoitzari esleitu

pisuarengatik biderkatuta eskuratzen direnak) ez dira parte hartzailearen azken judizioaren adierazpen lez

erabiliak, parte hartzailearen judizio intuitiboa hobetzeko laguntza egituratu gisa baizik. Eredu numerikoa

eta judizio holistikoen arteko ezadostasun potentzialak agerian jarriz, parte hartzaileak euren iritziei buruz

hausnartzera eta ezadostasuna azalduko luketen asmo edo balio ezkutu potentzialen ikerketara behartuak

dira. Azken gomendioak banako edo taldeen judizio holistikoan oinarritzen dira beti. MAU ereduaren

bertsio berritu honen abantaila nagusia –arazo konplexu baten deskonposaketa eta eztabaida emankor bat

egituratzea– bere osotasunean erabilia da, lortutako emaitzak dimentsio bakar batean biltzearen erregela

zurruna onartu gabe (Renn 1999b, 9).

188

weights, and summing the products across attributes (von Winterfeldt 1992,

338). 205

Renn eta kideen proposamenak hortaz integratu egiten ditu zientzia aditua ardatz

duen ezagutza (i.e. diskurtso kognitiboa), interes eta babes sozialetatik eratorritako

ezagutza (i.e. diskurtso erreflexiboa), eta zentzu komunean era esperientzia pertsonalean

oinarritzen den ezagutza (i.e. diskurtso parte hartzailea) (Renn 2004, 328-329). Halaz,

bere ereduak arriskuaren gobernaketa “kontestualizatu” edo demokratiko baten forma

hartzen du.

Hala eta guztiz ere, eredu hibrido honetan antzematen den integrazioan “lanaren

banaketa” nabarmena ezartzen da, bete beharrekoaren eta estatus epistemologikopragmatikoaren

arabera beti ere:

The three-step procedure provides three products: criteria to evaluate policy

options, performance profiles for each decision option, and citizen

recommendations. Each of these products may serve a specific and often

independent function in the decision process (Renn et al 1993, 199).

Independentzia funtzionala gorde nahi du “diskurtso kooperatibo” (Renn 1999b,

6-7) honek: erabakiaren dimentsio ezberdinak euren “txoko” funtzionalean mantendu

behar dira (Renn 1999a, 3053). 206 Hortaz, arazoen izaera anitza onartzen bada ere, ez

zaio aniztasunaren “nahasketa” edo elkarrekintzari lekurik egiten; gardena da, oso,

egitekoen banaketa (hots, ez da konstituzio anitza onartzen): 207

The basic advantage of our model is the systematic combination of professional

expertise, social interests, and public values for selecting and evaluating

policies. We believe that the knowledge of stakeholder groups can enhance

policy evaluation if the groups are not involved in making tradeoffs (because of

the dominance of strategic reasoning), but are constrained to identifying the

issues and to explaining their points of view to the participants of the panels.

Experts are usually the best informed about potential impacts of each option, 208

but should not be involved in determining the political dimensions of the

205 Hala eta guztiz ere, von Winterfeldt-en azterketan, Renn eta abarrenean ez bezala, utilitate esleipena

eta elkartrukaketa irizpideen preferentzialtasunaren finkatzea interesdun taldeei dagokien egitekoa da; hau

da, publiko “arruntak” ez luke hemen zer esanik:

The evaluation of the alternatives in the multiple-stakeholder approach to decision analysis

begins with an analysis of the judgments of one expert and one stakeholder (...). First, for each

alternative and attribute, an expected utility is calculated, based on the expert’s probability

distribution and the stakeholder’s single utility function. Next a multi-attribute utility model is

used to calculate the overall utility across attributes.

This analysis is repeated for all stakeholders and experts, providing as many overall

evaluations (rankings and numerical utilities) as there are combinations of experts and

stakeholders (von Winterfeldt 1992, 338).

206 Garvin (2001) “distantzia epistemologikoa” kontzeptuaz baliatzen da zientzialariek, politikariek eta

publikoak luketen arrisku razionalitate ezberdinen berri emateko. Arriskuaren konstituzio epistemologiko

ezberdinak, hots, arriskuaren interpretazio dibergenteak daudela adieraziz, bereizketa garbia ezartzen du

berak razionalitate zientifiko, politiko eta sozialaren artean.

207 Eredu honetan ez da ematen zientzia eta gizartearen arteko “benetako” elkarrizketarik. Bereizketa

argia ezartzen da bi eremu horien artean. Elkarrizketa deliberatzailea eta adostasunaren bilaketa azpi-talde

bakoitzaren barnean ematen den prozesu bat da. Horrek ez du esan nahi adituak batzuetan hiritarrek

emandako ondorioetako batzuekin ados egon ezin daitezkeenik, baina beti ere antolatu gabeko batetortzearen

formapean. Hauxe bera da kasua oinarri kontzeptual eta operatibo bera konpartitzen duten

adostasun konferentzietan (Andersen eta Jæger 1999, 335).

208 Hau da, adituei dagokien lana da irizpide jakin batzuekiko erkatzen diren aukeren “inpaktu

potentzialak” (i.e. arriskuak) determinatzea. Arriskuaren gobernaketa, hemen, “hor-kanpoan” legokeen

mehatxu multzo baten estimazio ariketa objektibo baten gain altxatzen da.

189

decision or in the actual process of making tradeoffs. The citizens, finally, are

the ultimate decision body for determining public preferences that, when

informed properly of the scientific and political dimensions of the decision

options, ideally reflect a holistic weighting of this information with social

preferences (Renn et al 1993, 209-210).

Eredu analitiko-deliberatzaile honetan hortaz, arriskua gizarteak kudeatu,

gobernatu behar duen elementu objektibo bat da, “hor-kanpoan” legokeena; ondorioz,

ereduak proposatzen duen kontrol formaren aniztasuna ez dagokio guk proposatzen

dugun arriskuaren eraketa anitzari, emana legokeen zera baten inguruan bere estatus eta

arriskugarritasuna determinatzeko indar eragile desberdina aitortzen zaien

errepresentazio formei baizik. Enfoke honek hortaz ez dio arriskuari eraketa-anitza

aitortzen, ez bada pluraltasun interpretatzaile baten zentzuan. Horrek, ikusiko dugun

eran, bere ondorioak ditu arriskuaren gobernaketa (des)egokia gauzatzerako orduan, ez

diolako arriskuari bere kontrol formak edo gobernaketa moduak bideratu beharko

lituzkeen konstituzio kolektiboa aitortzen.

Gure asmoa da ordea, arriskuaren gobernaketarako printzipio metodologiko

berriak ezarri bidean, arriskuaren irudi erreifikatzaile orotik urruntzea, arriskuaren

izaeraz hiru ondorio nagusietara iritsi garelarik: (i) arriskua entitate anitza da, erreifikaezina;

(ii) arriskua ezagutza prozesuan bertan txertatzen da, hau da, ezin da aplikazio

arazo soiltzat hartu; (iii) arriskua zientzia praktikan zehar zientzia-teknologia-naturagizartearen

artean ematen diren harremanen adierazle bat da.

Arriskua, gure ikuspegi honetatik abiatuta, hortaz, osagai aniztasun baten

elkarrekintzan osatzen den zera litzateke (Healy 2004). Modu honetan, bere ulermena

(eta izaera) zedarritzeko joera aurkezten duten ikuspegietatik aldentzea lortzen dugu:

arriskua munduan emana legokeen entitate bat edota eraikidura soziokultural bat izango

litzateke. Gure ikuspegiak, ordea, zedarriztapen ulertzaile hau gainditzen duelakoan

gaude, zientzia praktikaren azterketatik abiatuta arriskua erlazionalki (hots, ezagutza

produkzioan parte hartzen duten osagai aniztasun baten hartu-emanetatik) nola eratzen

den erakutsi dugulako.

Aurreko ataletan zehar garatu dugun arriskuaren kontzeptu integratzaile honek,

ondorioz, arriskuaren konstituzioa pluralizatzen du. Izan ere, arriskua eremu

sozionaturalarengan eragina duten albo-ondorioekin identifikatzetik modu erlazionalanitz

batean eratzen den zera gisa ulertzera igaro gara. Gure ikuspegiaren arabera

arriskuak aplikazio arazo soila, hondar arazoa izateari utzi dio, zuzen-zuzenean modu

anitzean eratzen den ezagutza prozesuan bertan txertatzen den zerbait izateko. Zentzu

horretan, ez dago arriskuaren gobernaketa prozesu epistemologikoetatik at ulertzerik.

Arriskua gobernatzea, hortaz, prozesu epistemologiko horretan parte hartzen duten

osagai anitzak eta horien arteko hartu-emanak gobernatzea izango litzateke. 209

Zentzu honetan bada, eta jada aurreratu dugun eran, arriskuaren eraketa anitz

honen berri emango lukeen arriskuaren gobernaketa publikorako egokiagoa litzatekeen

proposamena eskaintzen saiatuko gara. Hau da, arriskuaren eraketan parte hartzen duten

harremanen multzo horren kudeaketara bideratutako gobernaketa gorpuztu ahal izateko

beharko genituzkeen jarraibideen proposamena egingo dugu (ikus: 6.2. atala). Zentzu

honetan, Rennen ereduaren kontestualismotik harago, arriskuaren eraketa konstitutiboa

–eta ez bakarrik kontestuala– jasoko lukeen proposamena luzatzea da gure helburua:

209 Hau da, arriskuaren justifikazioa termino anitzetan ematen bada ere (ingurugiroa, ekonomia, osasuna),

onargarritasuna ezartzearen ardura da benetan jokoan dagoena, instituzionalki eratorritako neurri

ebaluatzaile eta kudeatzaileetatik hasita arriskuaren “kolektibizazio” eredu parte hartzaileenetarainoko

ibilbideak askorako eman baitezake.

190

If all society would care about is to reduce the amount of physical harm done to

its members, technical expertise and some form of economic balancing would

suffice for effective risk management. However, society is not only concerned

about risk minimization. People are willing to suffer harm if they feel it is

justified or if it serves other goals. At the same time, they may reject even the

slightest chance of being hurt if they feel the risk is imposed on them or violates

their other attitudes and values. Context matters (Renn 1999a, 3050; etzana

gurea).

Guk ordea zentzu gogorrean barneratzen dugu dimentsio kolektiboa arriskuaren

eraketan, eta ez bakarrik “hor-kanpoan” legokeen arrisku edo ondorio ez-desiratuen

interpretazio sozialaren zentzu soilean. Segurtasunaren produkzioa bera da hemen

kolektiboaren mobilizazioa exijitzen duena (ikus: 6. atala). Hau da, aniztasuna edo

integrazioa, gurean, ez da “kontestuala”, “konstitutiboa” baizik. 210

5.2. Arriskuaren gobernaketarako irizpide berrietarantz: aniztasun

gobernagarriak alderatuz

Atal honetan, aurrekoan azaldu gobernaketa ereduari dagozkion karakteristikak, gure

proposamenak arriskuaren eraketa anitzari esleitzen dion karakteristikekin alderatuko

ditugu. Hau da, kritikoki aztertzen ari garen gobernaketa mota honentzat arriskuaren

gobernaketan aniztasunak (i.e. integrazioak) lukeen egitekoa gurean arriskuaren

eraketaren aniztasunak duenarekin alderatuko dugu. Horren bitartez, arriskuaren

dinamika konstitutiboa hobeto jasoko lukeen proposamena luzatu nahi dugu,

arriskuaren gobernaketa forma berriak lortu bidean egokiagoak liratekeen gobernaketa

irizpideak garatu helburuarekin.

5.2.1. Aniztasuna: gehigarria ala osagarria?

Rennen ereduan aniztasuna azterketa adituak aldez aurretik ezarritako arrisku (eta

ziurgabetasun) batzuei ezarri “gehigarri publiko” 211 (balioak, interesak, beldurrak), hots,

input ebidentzial normatibo gisa ulertzen da, hau da, adituen esparrutik eratortzen diren

gertakarien osagarri baloratzaile lez (Beierle 1998, 23). 212 Rennek berak ezagutza

adituarekiko izango lukeen funtzio “orekatzailea” (balancing) aitortzen dio ezagutza

publikoari (Renn 2005, 15). Publikoa, zentzu honetan, “balio-aholkularia” (value

consultant) litzateke (Renn et al 1993, 196-197; 1995, 345; Renn 1999a, 3052).

210 Arriskuaren gobernaketari buruzko ikuspegi “kontestual” hori, era berean, arriskuaren gobernaketa

ariketen ebaluaketa-irizpideetan islatzen da, arriskuaren konstitutibazio formak baino, garapen

teknologikoaren inguruko “tentsio” soziala (e.g. publikoa heziz, balio eta ezagutza publikoak

erabakietarako aintzat hartuz, konfiantza eratuz, gatazka gutxituz) leuntzea helburutzat duen

gobernaketaren elkarrekintza saioa bera bilakatzen delako ebaluazioaren xede (ikus: Beierle 1998).

Zientzia-teknologiaren zilegitasun demokratikoaren arazoak aurrea hartzen dio hemen segurtasunaren (eta

segurtasun ezaren) konstitutibazio forma anitzen azterketari (e.g. Abels 2006).

211 Horrek ez du esan nahi ordea mekanismo hauek, batzuetan bederen, publikoa hezteaz, eta erabakiak

hartu behar dituztenak balio, asuntzio eta lehentasun publikoez hornitzeaz gain (hau da, gehigarri

baloratzailearen funtzio honetaz gain), informazio sustantiboa eskuratzeko baliagarriak izan ez

daitezkeenik. Publikoak, izan ere, gertakari berrien iturri eta alternatiba berritzaileen hornitzaile gisa

funtziona dezake. Halaz, publikoak ideia berriez osa dezake erabaki-hartzaileen input eskuragarria,

informazio faktual errelebantearen edo akatsen identifikazioaren bitartez, edota interes eremu zabalago

bat asetzen duten alternatibak eskainiz (Beierle 1998, 7).

212 Parte hartze publikoaren modu ugariak onartzen dituzten gobernu ereduez ari gara hemen.

191

Hau da, arriskuaren irakurketa anitza onartu bai, baina arriskua emana legokeen

zera litzateke. Arriskuaren gobernaketa formek (baita “aurrerakoienek” ere) bereizketa

kategoriko bat ezartzen dute arriskuaren auziari dagozkion dimentsio faktiko eta

normatiboen artean. Hau da, oro har parte hartze publikoaren eremuan adibidez, parte

hartze publikoaren formak arazoaren dimentsio aniztasunaren berme sozial lez ageri

dira (Heriard-Dubreuil 2001): hau da, publikoak, azterketa adituak eta instituzio

ofizialek kontuan hartuko ez luketen arazo sortaren berri emango luke, arazo horien

kontsiderazioaren berme gisa agertuz. 213

Publikoa ezagutza adituak ezarritako gertakarien osagarri baloratibo gisa

ulertzen da hortaz (ikus ere: Einsiedel eta Eastlick 2000; Renn 1998b, 8-9, 14-16; Rowe

eta Frewer 2000, 14). Hau da, parte hartze publikoaren artikulazioa Klinkek eta Rennek

“anbiguotasuna” deritzotenari (Klinke eta Renn 2002; Renn 2004; ikus ere: 1.1.3. eta

5.1.1. atalak) aurre egiteko lanabesa litzateke, hots, aldez aurretik zientifikoki eta

politikoki determinatuta leudekeen aukera teknologikoen ondorioen (izan hauek

arriskutsuak edo ziurgabeak) gaineko balorazio publiko askotan dibergenteen

kudeaketarako zera bat (adibidez: Renn 2004, 327). Rennen hitzetan:

Participatory discourses are mainly appropriate as means to search for solutions

that are compatible with the interests and values of the people affected and to

resolve conflicts among them (...). This discourse involves weighting of the

criteria and an interpretation of the results. Issues of fairness and environmental

justice, visions on future technological developments and societal change, and

preferences about desirable lifestyles and community life play a major role in

these debates. Preferred instruments here are citizen panels or juries (randomly

selected), citizen voluntary advisory comittees or councils, public consensus

conferences, citizen action groups, and other participatory techniques (Renn

2004, 326).

Edozein kasutan, publikoak egin behar duena da ikasi; emana zaion informazioa

jaso eta bertatik abiatuta bere preferentziak edo “sentsibilitate” berezia gehitu. Horretan

datza bere egitekoa:

The objective is to provide citizens with the opportunity to learn about the

technical and political facets of policy options and to enable them to discuss

and evaluate these options and their likely consequences according to their own

set of values and preferences (Renn 2004, 329; etzanak gureak).

Beste modu batera esanda, zientziak “gertakariak” jartzen ditu eta publikoak,

bere aldetik, “balioak”. 214 Elkarrekintzarik ez dago ordea, informazio trasbase bat

213 Izaera gehigarri hori erabaki-hartze prozesuetan hiritarren arteko eztabaida askea edo, beste modu

batera esanda, osagai deliberatzailea barne hartzen duten parte hartze eredu ezberdinek luketen ezaugarri

adierazgarritzat har dezakegu (hots: hiritar epaimahaiak –citizens’ juries–; adostasun konferentziak –

consensus conferences–, hiritar taldeak –citizens’ panels–). Hauetan guztietan, parte hartzaileei

instituzionalki kodifikatutako informazio baten gain eztabaidatzeko aukera ematen zaie, guztion artean

arazoaren eta emandako diagnosi politiko-adituaren gaineko adostasun eztabaidatu bat eratu dezaten,

erabaki-hartze instituzionalaren input gisa (baina, ikusiko dugun eran, indar loteslerik gabe). Hau hala

izanik, parte hartzerako saialdi hauek gehigarri baloratzaileen egiteko soila hartzen dute. Hau da, eredu

hauek guztiek informazio teknikoa eta balore publikoak integratzeko eremu gisa funtzionatzen dute.

Adituak ez direnen kontsiderazio honek dena delako proiektuak kontuan hartu beharko lituzkeen zeren

eremua zehazteko balio du, ekinbide instituzional aditua zilegiztatzeko funtzioa bera ahaztu gabe

(Abelson et al 2003, 242).

214 Arriskuaren kontzeptzio errealista hau dela eta, arrisku marko ezberdinen irudikagarritasuna

arriskuaren eraketa hierarkikoan nagusi den ezagutza aditu instituzionalizatuagatik da mugatua. Hau da,

arriskua “hor-kanpoan” dagoen gertakari bat bada, bera “aurkitzeaz” arduratzen den ezagutzak

arriskuaren errepresentazioa ahalbidetzeaz gain zeharo baldintzatzen du bere trataera, arriskuarekiko

192

aizik: publikoak zientziaren “irakaspena” jasotzen du eta zientziak, bere aldetik, bere

ezjakintasun etiko-publikoa asetzen du. Halaz, zientzia jarduera bere baitan ez da

problematizatzen, ez baitago zientziaren eta gizartearen arteko “benetako”

komunikaziorik, “difusio” akritiko bat baizik (Rodríguez 2002). 215

Parte hartze eredu honetan, hortaz, publikoa erabakiaren kanpo-aspektuen

kontsiderazioaren auziarekin lotzen da estu-estuan. Emana legokeen arazoaren profilari

egin balio-ekarpenen “zaindariak” lirateke hiritarrak, proiektuarekiko leudekeen ardura

sozialen ordezkari bezala (Renn 2004, 339). Hots, parte hartze publikoa bestela

autonomoa den prozesu baten (prozesu zientifiko-razional baten) gehigarri edo “ekarpen

marjinal” (Healy 2004, 280, 291-292; ikus ere: Fuller 2003, 45-46) gisa zaigu aurkeztua

hemen. 216 Publikoak prozesu baten amaieran egiten du bere agerpena, jada emanak

ageri diren aukeren altzoan. 217

Hau da erregulazio zientifiko-teknologikoen konfigurazioan, publikoaren

barneratzea sustatzen duten ekimen instituzionalizatuen ezaugarrietako bat. Hots:

proiektu zientifiko-teknologikoen berrikuntza eta garapen prozesuengan dinamika eta

ardura sozio-publikoen injerentzia eza (Abels 2002, 13; Holzer eta Sørensen 2003, 83;

Levidow eta Marris 2001). 218 Norabide eta lehentasun berritzaileak ez dira

eduki jarrera eta portaera “benetan-mundua-nolakoa-den”-agatik mugatuak baitira. Hau da,

zurruntasunaren eta zenbait harreman sozioteknikoen aldaezintasunaren justifikazioa objektibotasun

terminoetan emana da. Mekanismo parte hartzaileen gaitasun eraldatzailea zentzu horretan modu

sakoneko batean da mugatua, ez baitago eraldagarritasunerako berme edo baldintza sozioteknikorik.

215 Hemen, zientziaren izaera demokratikoa, eragindako aktore sozialen interes eta balioekiko

mendekotasunean datza. Hau da, gizartearen arduren esanetara aurkitzen den arriskuaren zientzia

ebaluatzailea da. Sozio-etikoki sentikorra den zientzia ebaluatzaile horren egitekoa, aktore sozial

errelebanteen printzipio eta balioekiko ekintza zientifiko-teknologiko jakinek erakusten duten asetze

maila determinatzean datza (Kaiser 2004; Kaiser eta Forsberg 2000; Schroeder eta Palmer 2003). Hala

ere, “zientzia demokratiko” (Charnley 2000) horrek ez du bere egiteko ikertzailea hausnarketa soziopublikoaren

gaitzat onartzen.

216 Ikuspegi honekin bat egiten dutenen ohiko argudioa da esatea eztabaida zientifikoa eta politikoa

kualitatiboki bi gauza ezberdin direla. Hortaz, arriskuarekiko ardura publikoak desakreditatuta geratzen

dira guztiz, irakurketa instituzional adituak egindakoarekin bat egiten ez duten heinean. Van den Daele-k

(1995), esate baterako, ingenieritza genetikoaren (ustezko) arriskuak gertakariekin zerikusirik ez luketen

“arrisku espekulatzaile” gisa aurkezten ditu. Zentzu honetan, arrisku genetikoen inguruko eztabaida edo

kontrobertsia, profil sozio-politiko hutseko arazoa da, “benetako gertakariekin” (arriskuekin) zerikusirik

ez lukeena. Ez dago kontrol demokratikoa arriskuaren konstituzioari ezartzerik, teknologiekiko

preferentzien auziari baizik (“teknologia hori nahi edo behar al dugu?”). Zalantzan jarri beharra daude

ordea kuestio horiek guztiak garapen zientifiko-teknologikoen segurtasunaren eraketa adosterakoan

errelebanteak ez direla dioten baieztapenak (Marris et al 2001, 85-86, 91-93).

217 Publikoa barne hartzen duten instituzionalizatutako mekanismo parte hartzaile ezberdinen (adostasun

konferentziak, hiritar epaimahaiak, hiritar taldeak, eta abar) karakteristika baita gehienetan jokoan

berandu sartu izatea, hau da, behin gauzak aurreratuta daudela. Zientziaren barne jarduera kognitiboaren

eta eremu publikoari legokiokeen kanpo arrazoiketa moralaren arteko zedarriztapenak, eztabaida edo

deliberaziorako aukera publikoak zientziek sortutako gertakari, ezagutza, metodo, teoria, eta teknologiak

nola inplementatu eta gobernatzearekin zerikusia duten zeretara mugatzen ditu. Deliberazioa produktu

edo emaitza zientifikoetara, hau da, gai aplikatiboetara, murrizten da hortaz. Jarduera parte hartzaile

hauetan zientziaren osagai kognitibo funtsezko bera eztabaidatik at geratzen da; hau da, eztabaida

publikoari izaera erreaktibo hutsa esleitzen zaio (Huijer 2003, 491-492).

218 Hauxe da esate baterako Giza Genomaren Proiektu (GGP) zientifikoaren egokitasun sozioetikoa

ebaluatzea xedetzat duen ELSI (Ethical, Legal and Social Issues; hau da: Auzi Etiko, Legal eta Sozialak,

AELS) proiektuaren kasua. ELSI-ren egitekoa GGP-ren ondorio sozialak aldez aurretik identifikatzea eta

horiekiko politikak gidatzean datza. Hala ere, bere eragingarritasuna jada ezarritako berrikuntzengan

aplikatzen diren marko erregulatzaileen eraketara mugatzen da. Hau da, inpaktu teknologikoetan

zentratzen da, ikerketaren funtsezko intentzionalitate, justifikazio, kontrol eta ardura aspektuak azterketa

sozio-publikotik at geratzen direlarik (Macnaghten et al 2005, 7, 11). Horrenbestez, demanda sozialak ez

dira berrikuntza prozesuan inolaz ere integratzen. Ikerketa genomikoak ELSI-a osatzen duten giza eta

193

publifikatzen, jada emanak dauden aukera zientifiko-teknologikoenganako lehentasunen

adierazpen mekanismoen garapenatik harago (Andersen eta Jæeger 1999, 336). Aldez

aurretik definitutako eta irismen publikotik at dauden norabide batzuk sozialki nola

egokitu da hemen arazo bakarra (Macnaghten et al 2005). 219

Hemen, arriskuaren ulermen kontsekuentzialista eta aplikatiboa da nagusi. 220

Izan ere, arriskua aplikazio edo erabilera arazo bat bada, arriskuaren aspektu edo izaera

kontestual –gehigarri– hori da gobernatu beharrekoa (Andersen eta Jæger 1999, 332).

Hau da, erabilera (pragmatika) da kudeatu edo “zuzendu” beharrekoa; berrikuntza

zientifiko-teknologikoen erabilera (asimilazioa) da eztabaidapean aurkitzen den gauza

bakarra.

Arriskuaren kontzeptu aplikatibo horrek 221 parte hartze integral edo oso baten

proposamenaren irismenari balioa kentzen dio. Gure arrisku kontzeptua ordea kontzeptu

anitza, konplexua da, eta beste ondorio batzuk dauzka parte hartzearen proposamen eta

diseinurako, ez baita konplexua besterik gabe pluraltasunaren zentzuan (hots, emana

legokeen arriskuaren irakurketa ezberdinen zentzuan); bere konstituzioa (hots,

konstituzio onto-epistemologikoa) bera da anitza dena. Kontzeptu aplikatibo honetan

ordea, arazo identifikagarri eta tratagarri bakarrak arriskuarekiko leudekeen ikuspegi,

interes eta sentsibilitate ezberdinen egokitzapenarekin zerikusia luketen horiek dira.

5.2.2. Aniztasuna: hierarkikoa ala zeharkakoa?

Ez da gauza ziurra diskurtso kooperatiboaren ereduan deskribatzen den prozesu

sekuentziala hain modu zurrun edo diskretoan eman daitekeenik. Hots, aspektu

ebaluatzaile eta baloratzaileen arteko zedarriztapen hain nabarmena egin daitekeenik.

Azken buruan, ikuspegi honek parte hartze publikoaren edo hedatze prozesua azterketa

aditu ukiezinaren osagai gisa aurkezten badu ere (cf. Stirling 2001b, 66),

gizarte zientzietako akademikoek bideratu ikerketa “bigunaren” eraginik ez du jasotzen. ELSI-ri ez zaio,

hitz bitan, genomikaren (hots, zientzia beraren) norabidea eragiteko inolako botere funtzionalik aitortzen

(Bennett eta Sarewitz 2006, 319-320).

219 Zer nolako egitekoa izan dezakete bada mekanismo hauek instituzioen aldetik estrategikotzat

onartutako eremu (bioteknologia, nanoteknologia...) batzuengan? Eremu hauen gainean herrialdeek

hartutako sustatze jarreren zentzua mekanismo deliberatzaile parte hartzaileetan baino nazioarteko

lehiakortasun testuinguru batean antzeman beharra dago. Europar herialdeek eta Japoniak Giza Genoma

Proiektua (GGP) irmoki sustatzearen arrazoia Amerikako Estatu Batuek eremu horretan lortu lidertza

ikertzaileari nolabait aurre egiteko eta “trena ez galtzeko” saiakerari dagokio nagusiki (Huijer 2003, 488-

9).

220 Rennek eta Rocok bat egiten dute arriskuaren nozio aplikatibo horrekin. Arazoa zientzia-teknologiaren

erabilera makurrera mugatzen da. Halaz, eta nanoteknologiaren kasurako:

The main message here could be that it is not nanotechnology that creates the problem but rather

the use of this technology in a controversial application. It is certainly legitimate to reject special

applications (such as using neurochips in the human brain for control of its functions without a

medical justification) without having to oppose the technology that makes such an application

technically feasible (Renn eta Roco 2006, 182; etzanak gureak).

221 Arrisku sozioteknikoen azterketa kritikoenen atzean ere, arriskuaren nozio aplikatibo bat soma daiteke.

Izan ere, arriskuaren inguruko konflikto sozio-publikoen “dekonstrukzio” azterketa hauetan,

erresistentziaren atzean leudekeen eta kudeaketa zientifiko-instituzionalarekin lotzen dituzten “benetako”

faktoreen (hots, faktore sozio-ekonomikoen) atzetik dabiltzate nagusiki (e.g. Macnaghten et al 2005, 16,

27-28). Gisa honetako irakurketetan (e.g. Bovenkerk 2006) arriskuarekin eta bere kudeaketarekin

zerikusia duten ekimen erregulatzaile estandarren eta erro deontologikoa (hots, fundamentala) duten

ardura publikoen (ardura “baloratibo” eta “metafisikoa”) arteko zedarriztapena ezarri ohi da, arriskuaren

konstituzio eta gobernaketa anitzaren (teknikoa eta baloratiboa) aukera bera kontsideratu eta landu gabe.

Horregatik guztiagatik diogu arazoa ez datzala hainbeste arriskuaren inguruko kontrobertsien desenfoke

instituzionalean (inpaktu arriskutsuei heldu metafisikari heldu beharrean), arrisku kontzeptu desegoki

(hots, sustantibista) batean baizik.

194

“subjektibitatearen” ekarpena areago eramaterik badagoelakoan gaude. Zehazki,

bestelako azterketa mota batek kontuan hartu beharko lituzke zientzia adituak arrisku

objektuaren konstituzioan erabiltzen dituen “asuntzio egituratzaileen” (framing

assumptions) (Millstone 2006; Stirling 2001b) errealitate bera, azken buruan

lagungarria edo, hobe esanda, ezinbestekoa zaiguna arazo beraren gaineko arrisku

ebaluaketa adituen bariagarritasuna azaltzeko:

(...) each individual study will require the adoption of certain subjective

‘framing assumptions’ concerning a large number of different questions. (...)

different, but equally ‘reasonable’, framing assumptions routinely lead to risk

assessment results varying. 222 The resulting ambiguity can have profound

implications for the governance of different technology or policy options

(Stirling 2001b, 67).

Ezagutza-ezaren hutsuneen osaketarako ezinbestekoak dira asuntzio egituratzaile

hauek (Winickoff et al 2005, 94). Arriskuaren errepresentazioak zientziaz kanpoko

kontsiderazioak biltzen dituzten testuinguru hibridoetan gauzatzen dira, errepresentazio

hauek eremu sozio-instituzional jakin batzuen baitakoak diren heinean (Millstone 2006,

44).

Arrisku balio-numerikoen emergentziak, ezjakintasun maila (hots, ziurtasunezaren

maila) ezkutuko konpromiso sozialen arabera murrizten duen jarduera zientifikoinstituzional

lokalizatu bati jarrai diezaioke (Wynne 1992a; 1992b; ikus ere: 4.2.3.

atala). Modu honetan, arriskuari buruzko ezagutzaren sendotasunak harreman zuzena

edukiko du ez bakarrik arrisku markoa konstituitzeko ezinbestekoa den ebidentziarekin,

baizik eta baita ere ebidentzia horri berari estatus aldagarria esleitzen dioten asuntzio

egituratzaileen adopzio zientifiko-instituzionalarekin:

(...) reliability and conclusiveness of the science involved in risk assessment are

functions not only of the scientific facts, but also of the value commitments of

regulators and the public. Therefore, science for risk assessment will only be

reliable and conclusive if it addresses their risk framings. (...) reliability and

conclusiveness are characteristics not of the scientific evidence in isolation, but

of the scientific evidence in relation to the values of a particular community in a

particular regulatory context. (...) evidence seemed reliable enough to generate

a sufficient risk assessment in one regulatory context may fail in other contexts

because of the different concerns, risk frames, and particular circumstances

(Winickoff et al 2005, 113).

Ebaluaketa zientifikoak beraiek dira hortaz publikoak eta baldintzatuak,

testuinguruen araberakoak, hitz bitan (Machamer eta Douglas 1999; ikus ere: 4.2.4.

atala). Osagai publiko edo subjektiboaren ekarpena ondorioz ez dago besterik gabe

emana legokeen ezagutza zientifiko aproblematikoaren interpretazio publiko lez

ulertzerik, modu funtsezko batean ezagutzaren eraketa prozesuan parte hartzen duten

asuntzio egituratzaileen arabera baizik:

222 Asuntzio egituratzaile hauen bitartez (i) errelebanteak diren arriskuak (eta ziurgabetasunak) finkatzen

dira (hau da, kontsideraziopean hartuko den kalte-eremua); (ii) eraldaketa sozio-naturalei kalte-ebidentzia

estatusa noiz esleitu erabakitzen da (hau da, kontsideratuko den ebidentzia) (Millstone 2006, 45). Maila

zehatzago batean, asuntzio egituratzaileetara jotzea beharrezkoa da arriskuaren ebaluaketan zehar

afrontatu beharreko hainbat arazori aurre egiteko (Stirling 2001b, 67): nola definitu ebaluatu beharreko

sistema? Nola pisatu era askotako ondorioak (ekonomikoak, ingurugirokoak, osasunerakoak)? Zein

neurtze irizpide erabili interes garaikide eta etorkizunekoak balantzatzeko? Nola alderatu inpaktuen

distribuzio sozial, geografiko eta anbiental ezberdinak? Azken buruan, galdera hauek guztiek agerian

uzten dute asuntzio egituratzaileek badutela arriskuaren ezagutzaren konstituzioan egiteko bat.

195

(...) subjective framing assumptions permeate the science in a complex and

pervasive fashion. Divergent public interests and values cannot therefore be

adequately addressed by ‘bolting on’ inclusive deliberation at the end of an

expert-led process or by ad hoc inclusion of a few ‘lay members’. (...) The

relationship between expertise and wider public deliberation needs to be far

more multi-faceted, directly engaged and symmetrical (Stirling 2001b, 71).

Arriskuaren gobernaketa batek ez lioke hortaz aniztasun baten gehitze edo

pilatze soil bati jarraitu beharko, arriskuaren konstituzio forma ezberdinen esplizitazio

eta artikulazio sozio-zientifiko ireki eta negoziagarri baten aukerari berari baizik

(Stirling 2001b, 69, 71). 223 Hau da, zientzia eta teknologiaren irekiera publiko batek

bere gain hartu beharko luke arriskuen azterketa edo ebaluaketa adituetan indarrean

diren balio judizio eta asuntzio egituratzaileak gizarte zibilarekiko balioztatzeko ardura

(Banthien et al 2003, x; Macnaghten et al 2005, 4; Marris et al 2001, 93). 224 Horrek

guztiak zientzia modu zuzen batean jarriko luke aurrez aurre bere jarduera bideratzen

duten joera eta balioekin.

Bioteknologiaren kasurako, esate baterako, azken honek merkatu globalean

lukeen zentraltasun berritzaileak zeharo baldintzatzen du arriskuaren eta, oro har,

alternatiba sozionaturalen esparru bera. Nekazaritzako elikagaien bioteknologiaren

garapenari heltzerakoan, europar instituzioek bioteknologia eta nekazaritza

industrializatuari berezko zaizkien arrisku sozioagronomikoak izaera teknikoko

segurtasun eta kontrol arazoetara murriztu dituzte. Izan ere, murriztutako arazo horiek

hizkuntza genetizista batean formulatutako kostu-onura azterketa batean kontrolatuak

eta prozesatuak izateko aukera ematen dute. Zentzu honetan, natura eta nekazaritza

“bioteknologizatuak” dira, eta ez “errealitatearen” errepresentazio akasdun bat dela-eta,

ordena sozionaturalaren berreraikitze bategatik baizik (Levidow 1998, 223). 225

“Defizit genetikoaren” diskurtso honek, bestelako nekazal ebazpen ezintentsiboen

aukerari muzin egin, eta desoreka ekologikoaren esparru bera murriztuz,

arrisku/segurtasun eremua estutzen du. Hau da, marko erregulatzaile europarra,

intentsibitatearen alor bera problematizatzen ez duen enfoke bati jarraituz, arrisku eta

onura genetikoen kontsiderazioan zentratzeko joera erakutsi du hasieratik (Levidow

1998, 217; 1999, 35; ikus ere: Rayner 2001, 168-169). 226

223 Diogunaren adierazgarri da esate baterako Britainia Handian 1999-2004 urteen tartean presio

publikoaren ondorioz bideratu Baserri Eskalako Ebaluaketa (Farm Scale Evaluation, FSE). Hemen,

instituzioak, landaketa transgenikoen ondorio ekologikoei buruz gehiago ikasteko eskala errealeko froga

eremuak sistematikoki aztertzeko beharraz “jabetu” ziren. Hau da, segurtasunaren gaineko baieztapenen

baliozkotasuna “mundu-errealeko” baldintzapetan finkatzeko eskaera publikoak, zalantzan ipini zituen

instituzio sozio-zientifikoek euren segurtasun marko baikorragoak eraikitzeko zebilzkiten aurreasuntzioak

(Winickoff et al 2005, 100-103; ikus ere: 4.1.2.2. atala).

224 Elikadura eta Nekazaritzarako Nazio Batuen Erakundea (FAO) eta Osasunerako Mundu Erakundearen

(WHO) gidaritzapean nazioarteko merkataritzarako elikagaien segurtasun estandarrak finkatzen dituen

Codex Alimentarium Commission da arriskuaren ebaluaketa asuntzio egituratzaileen baitan ematen dela

esplizituki onartzen duen erakunde ofizial bakarra. Bertan “risk assessment policy” kontzeptuaren baitan

demokratikoki zilegitutako arrisku ebaluaketen bideraketa politikorako irizpideak finkatzen dira. Edozein

kasutan, komite zientifiko gehienek arbuiatu egiten dute artikulazio hori, eta gainera, onartu egiten

dutenen arteko gehiengoaren baitan, ereduarekiko desbideraketa inplizituak erregela bilakatu dira

(Millstone 2006, 46-47).

225 “Kaltea” ez da emana dagoen dimentsio bat hortaz, alderagarritasun irizpideak finkatzen dituzten

konpromiso sozio-ekonomikoen arabera konfiguratzen den zera aldakorra baizik (bere hestutasun edo

zabaltasunean). Arriskugarritasun eremu bera sozio-politikoki xaflakorra da (Levidow eta Murphy 2003,

68).

226 Arazoak hortaz ez daude emanak (ikus: 3.3.2. atala). Aitzitik, arazo baten trataera (hots, arazoa

karakterizatuko luketen aspektu errelebanteenen gisa aurkeztutako horiena) arazo horrexe definitzeko

196

Arazoaren definizioaren erreifikazio horrek mugatu egiten du ondorioz,

irudikagarriak liratekeen harreman forma sozio-natural berrien esparrua (Levidow 1998,

224). Zentzu honetan, eztabaidarako gehigarri publikoaren ekarpenaren irismena

definizioz da murriztua, ejerzizio demokratikoaren aukera bera aipatu arazoaren

bioteknologizazioarengatik delako ukatua (Levidow 1998, 223). Hitz bitan, demokrazia

edo parte hartze bera (hots, gehigarri gisa diseinatutako ejerzizio demokratiko horiek)

“bioteknologizatu” egiten da (Levidow 1998, 220; 1999, 35).

Halaz, genetikoki eraldatutako organismoen (GEO) erregulazio europarraren

gogortze progresiboa, hau da, segurtasun produkzioaren “garestitzea”, ez da mekanismo

parte hartzaileen ondorio bat izan, protesta politiko-zientifikoa eta traba komertzialena

baizik (Levidow eta Murphy 2003, 52, 64; ikus ere: 4.2.3. atala). Segurtasunak betebetean

–modu gogor, zuzen batean– egiten du bat hortaz izaera sozio-publikoko

kontsiderazioekin. Demanda publikoak, hortaz, berebiziko garrantzia eskuratzen du

arriskuen ebaluaketaren konstituzioan, instituzioei harreman kausal arriskutsu

potentzialen gaineko aurre-asuntzio zorrotzagoak eskuraraziz. Hemen, ondorioz, zentzu

gogorrago batean integratzen dira ardura publikoak zientzia eta teknologiaren

politiketan, ebidentzia onargarriaren beraren auzia publifikatzen delako (Levidow eta

Murphy 2003, 62, 67).

Esaten ari garenak agerian uzten du segurtasunaren irizpide zientifikoen

zorroztasuna “negoziagarria” dela, zientziaz haraindiko judizio edo kontsiderazioek

bete-betean hartzen dutelako parte arriskuaren konstituzio “zientifikoan”. Zientzia eta

politikaren arteko zedarriztapen edo muga, hortaz, zerbait eraikia litzateke,

kontingentea, eztabaidagarria eta aldagarria dena (Jasanoff 1990). Hain zuzen ere

bereizketa honek zeregin estrategikoa jokatzen du gure gizarteetan, gobernuek euren

erabakiak “zientzian oinarritutako erregulazio” edo “zientzia sendo” (sound science)

gisa aurkeztu ahal izan ditzaten, nahiz eta neurri horiexen sinesgarritasun eta

bideragarritasun sozio-naturalak berak zientziaz haraindiko judizio zabalagoen sorta

honekiko ardura hartu beharko duen (Levidow eta Murphy 2003, 69; ikus ere: 1.1.2. eta

1.1.3. atalak).

5.2.3. Aniztasuna: sustantiboa ala erlazionala?

Aukera zientifiko-teknologiko batzuen gain hiritarren ekarpena barne hartzen duen

Rennen eredu parte hartzaile honek, arriskuaren kanpo-errepresentazio gisa ulertzen du

eranskin publiko hau. Hau da, parte hartze mekanismo honetan ez dira arriskua

konstituitzen duten harremanak “lantzen”; aitzitik, “hor-kanpoan” legokeen arriskua

modu egokiago batean errepresentatzera mugatzen da. 227 Gure ikuspegiaren arabera,

adina indar duen agentziaren asuntzio sozionaturalekiko egokitzapen harreman baten baitan kokatzen da.

Alternatiba posibleen eremua ondorioz lazki murrizten da, “soluzio” irudikagarrien eremua

aurredefinitutako arazoen parametroetan mugitzen delako.

227 Arriskuaren kudeaketarako eredu parte hartzaileen aldeko teorizazioek arriskuaren “kanpo” kontzeptu

bat darabilte, non arriskua ez dagoen kolektibora modu konstitutibo batean adskribatuta. Modu honetan,

hedapen ebaluatzailearen justifikazioa ez da termino konstitutiboetan, hots, arriskuak berarekin dakarren

kolektiboaren (ber)konfiguraketa (halabeharrezko) anitzaren izenean ematen, “kanpo” arazo hori

identifikatu eta tratatzeko ardura duen sistema instituzional-zientifikoak egin publikoaren gaitasun eta

arduren asimilazioarenean baizik. Fixdalek (2006, 66-67), esate baterako, parte hartzea justifikatuko

luketen hiru irizpide finkatzen ditu: (i) demokraziaren indartzea (justifikazio anti-teknokratikoa); (ii)

hobeto informatutako erabakiak ahalbidetzea (justifikazio epistemologiko edo sustantiboa); (iii)

zilegitasuna, hau da, erresistentzia sozialaren maila leuntzea (justifikazio instrumentala) (ildo oso

antzekoan, ikus: Fiorino 1990, 227-228). Justifikazio multzo horretatik ordea ez da eratortzen arriskuaren

konstitutibazio kolektiboaren berri emango lukeen ikuspegiaren zantzurik.

197

ordea, helburua ez da besterik gabe arriskuaren errepresentazio “osoago” edo anitzago

(i.e. integratuago; Renn 2005) bat lortzea, arriskuaren egonkortasun posibleei dagokien

egituraketa kolektiboaren forma ezberdinen gauzagarritasun eta komenientziari

erreparatzea baizik. Hau da, adostutako errepresentazioa, gauzagarria izan beharko duen

eszenategi baterako baldintzen baitan eman beharko da. 228

Healy-k, zentzu honetan, “eszenategiaren finkatze” (stage-setting) kontzeptua

erabiltzen du arriskuaren errepresentagarritasuna baldintza sozio-instituzional egokien

ezartzearen araberako zerbait dela adierazteko (Healy 2003a). Hau da, “negoziatutako”

arriskuarekin bat etorri behar duen kolektiboaren egituraketa erreproduzitzean datza

gakoa. Irudikatutako (adostutako) harreman sozionaturalen konstituzioa indarrean

jartzea ahalbidetuko lukeen eszenategia finkatu beharra dago. 229

Berak (Healy 2003a) Sydneyko (Australia) barruti batean ur gozoaren

kontaminazioari erantzun komunal bat emateko bideratu hiritar epaimahai baten

adibidean oinarritzen du bere proposamena. Izan ere, azaldu esperientzia parte hartzaile

honetan deliberazio aurreko egokitzapen sozio-instituzional bat diseinatu zen,

komunitatea arazoaren partaide bilakatu zedin. Egokitzapen horrek forma ezberdinak

hartu zituen: uraren trataerarako lan-agentzia instituzional berrien eraketa, hondakin

kontaminatzaileekiko jarrera edo praktika pribatuen esplizitazio eta kontzientziahartzea,

komunitatearen azterketa sozio-etnografikoen bideratzea, eta abar. Maila

lokaleko arazo horri heltzerako orduan, egokitzapen ariketa horrek lekuarekiko

identifikazio eta atxikimendu kolektiboa indartu zuen. 230 Ariketa hauen xedea, azken

buruan, arazoarekiko eta soluziobide posibleekiko errepresentazioen gauzagarritasuna

konfigurazio edo erlazio sozio-instituzionalen moldaketarekiko araberatzearena zen.

Hau da, mundu egoera edo eremu sozioambiental berrien proposamenek testuinguru

egokitu baten beharra dute eragarriak izan ahal izateko:

This flexibility and impermanence [of any state of reality] requires public

participation to attend to the production and maintenance of the contexts, both

human and non-human, supporting the sets of relationships underpinning the

228 Arriskuaren gobernaketaren irismena hortaz zuzenean doakio loturik kolektiboaren harremanen

egoerari, nahiz eta kolektibo horren baitan parte hartze publiko irekirako baliabideak finkatuta egon.

Horrek esan nahi duena da arriskuaren errepresentazio posibleen eremuak kolektiboaren egituraketak

mugatuak direla. Irudikagarriak diren (eta gauzagarriak izan nahi duten) arrisku markoek hortaz indarrean

legokeen kolektiboaren egituraren baitako arazoei heldu beharko diete.

229 Irudikatutakoa eta gauzagarria denaren arteko desadostasuna nabarmena izan baitaiteke. Argudioen eta

adostasun demokratiko zabalaren bilaketaren helburuak aurre egin behar die adostutako hori

inplementatzeko orduan ager daitezkeen zailtasun sozio-instituzional errealei, bizimodu eredu bera barne

(Zwart 2003, 29). Adostasunean baino gehiago, adostasun horren funts sozio-instituzionalean datza

gakoa. Azken buruan, arriskuak kolektibo sozionaturalaren tentsioak agerian uzten dituen moduan,

egokitzapen sozionatural posible batzuk ere tentsio hori mantentzen dute (edo areagotu) baina tentsioaren

iturburu edo zonaldea kolektiboaren osagai heterogeneoetan zehar desplazatuz (Kaiser eta Storvik 1997,

122-130).

230 Parte hartzearen ohiko ikuspegietan, demokratizazioaren erretorikaren baitan, publikoaren ekarpena ez

da problematizatzen –nahiz eta ekarpen horri eragin loteslerik ez esleitu– hain zuzen konplexu zientifikoteknologikoaren

egokitzapen soziala ahalbidetzen duelako. Zalantzagarria da ordea zientzia-teknologiaren

artikulazio egokirako ezinbestekotzat hartua den medio sozial beraren eskaerak artikulatuta dauden, bere

eskaerak inplementagarriak ez izatea gerta baitaiteke. Zientziaren demokratizaziorako saiakerek zientziateknologiarekiko

gure harreman propioak berpentsatzeko balio behako lukete, ez bakarrik zientziateknologia

problematizatuz, harreman modu berri bat adostu bidean baliatu dezakegun konstituzio soziotekniko

bera baizik.

198

performance of nature intended, something described in this chapter by the term

‘stage-setting’ (Healy 2003a, 98). 231

Ikuspegi ohikoaren sustantibismotik urrundu asmotan gabiltza ondorioz,

kritikoki aztertzen ari garen joera honen helburua errepresentazio egokienaren bilaketa

baita, izan errepresentatu beharrekoa gertakarien mundua (arriskuaren ebaluaketa

zientifikoa), mundu psikologiko-existentziala (Furedi 1997; Langford 2002), edota

mundu soziokulturala (e.g. Douglas eta Wildavsky 1982). Ikuspegi horren arabera,

hortaz, arriskuari aurre egiteko modurik onena “benetako arriskuaren” berri ematea da:

benetako arriskua zein den arakatu, ardura eta beldurrak argitu, eta jarraian horien

arteko “desfasea”, balego, finkatu. Hau da, arriskuaren “koadro” egoki bat

errepresentatzen dugu, bertatik abiatuta neurriak hartzeko (koadro horren

errepresentazioak berau jasoa den baldintza edo kolektiboarekin zerikusirik edukiko ez

balu bezala).

Hau da, arriskua, bere errepresentazioa, arrisku horren oinarri diren baldintza eta

erlazio sozionaturaletatik abstraitua da. Gure ikuspegitik ordea, Txernobilen

jazotakoarekiko edota Europar Batasunak “behi eroen” 232 arazoarekiko pairatu

“diagnostiko akatsak” (alde baikorretik), adibidez, ez zaie hainbeste “akats

epistemologiko” bati (prognosi akatsa) zor, kontuan hartu beharreko arriskuaren

irismena mugatzen duten baldintza ekonomiko-instituzional hertsatzaileei baizik. 233

Arriskuaren errepresentazioa eta trataera ulertzeko modu sustantibista honetatik

urrundu asmotan, guk azpimarratu nahi ditugun kontzeptuak beste hauek dira:

elkarrekikotasun sozio-kognitiboa, malgutasuna, eraldagarritasuna... Hau da, azken

buruan zera azpimarratu nahi dugu: arriskua ezagutza prozesuan bertan txertatzen den

fenomenoa bada, eta fenomeno hori kolektibo anitz baten baitan eratzen bada, ez dago

berau gobernatzerik, ez bada zentzu gogor batean kolektiboaren moldaketa bera

bultzatuz. Hau da, kolektiboaren harreman-sare anitza dantzan jarri beharra dago. 234

231 Healyri ordea egotzi egingo diogu bere proposamena ezagutzaren ikuspegi ez-errepresentazionalista

gisa (“non-representational view of knowledge”) aurkeztu izana (Healy 2003a, 100), hain zuzen ere hura

naturarekiko (eta arriskuekiko) hurbilpen aditu edo zientifizistetatik bereizteko. Ez dago ordea zertan

ezagutzaren nozio errepresentazionalista baztertzerik arriskuaren kudeaketa anitza proposatzeko. Izan ere,

Healyk jarrera anti-errepresentazionalista bat mantentzen du, funtsean errepresentazioa modu rortyarrean

ulertzen duelako, hau da, kopia gisa. Arriskuaren konstituzio anitzaren gure proposamenak ordea betebetean

izaera errepresentazionalista dauka. Edozein kasutan, errepresentazioaren irakurketa aberatsago

baterako, ikus: 2. atala.

232 Erotutako behien lehen kasuen aurrean epidemia arriskurik ez zegoelako ziurtapen instituzionalak

haragiaren merkatua arriskutik at mantendu nahi zuen. Hala ere, era askotako arriskuen (ekonomikoak,

ekologikoak, soziopolitikoak, osasun arriskuak) oreka partzialean oinarrituta egon behar duen kudeaketa

instituzional batek (Kaiser eta Storvik 1997) zientzia jardueraren beraren norabide eta ondorioak modu

nabarmenean baldintzatu ditzake, hasi aditu jakin batzuk (eta ez beste batzuk) hautatzetik, ebidentzia

zientifiko beraren konstituzioraino (van Zwanenberg eta Millstone 2005).

233 Irudika al daiteke gizarte bat zeinak estrategikotzat duen eremu batean jazotzen den arrisku jakin bat

onartezintzat identifikatu eta aitortzen duen? Halako diagnostiko batek bestelako gizarte mota bat

eramango luke berarekin.

234 Gure gizarteek arriskua anomaliatzat kontsideratzen duten bitartean, gure ikuspegi honek, arriskuaren

bitartez, gizarte-funtzionamenduaren barren-barreraino eramaten gaitu: kanpo arazo horiek, hots,

externalitate horiek, zalantzan jarri nahi izan ez den eredu sozio-ekonomiko horren albo-ondoriotzat

hartuak izan direnak, agerian jarri dituzte sustraiko arazo eta dinamikak. Arriskuaren izaera

konstitutiboak bere ondorioak ditu arriskuaren ebaluaketa “irekitzea” xedetzat duten eginahal horientzat

guztientzat. Izan ere, eztabaidarako espazio politiko-publiko horiek zer-nolako zeregina dute eta eduki

dezakete bete-betean gure gizarteen egitura eta dinamika instituzional-ekonomiko eta kultural

zabalagoetan sorburua eta arrazoia duten arriskuen trataeran? Arriskuaren negoziaketa abstraktua baino,

jokoan dagoena kolektiboaren baitako harreman sozionatural berriak diseinatu eta eraikitzea da.

199

Gure ikuspegiak hortaz ez du emanak leudekeen arriskuen kudeaketa parte

hartzailearen sustapena helburutzat, arriskuaren konstituzioa baldintzatzen duten

harreman sozio-natural posibleen eremuaren hedapenaz zerbait esatea baizik.

Gobernaketa anitzak, azken buruan, harreman sozio-naturalen eta, ondorioz, arriskuaren

dilatazioarekin zerikusia duela defendatuko dugu. Sustantibismotik urrunduz, ikuspegi

“organikoago” batera eman nahi dugu jauzia hortaz; hitz klabea hemen ez da jada

“aurkikuntza” (hau da, benetako arriskua antzematea, baliabide anitzak erabilita bada

ere; ikus: 5.1.2. atala), “disposizioa” baizik.

5.2.3.1. Aniztasuna: plurala ala multiplea?

Garatu asmotan ari garen ikuspegi erlazional honetan pluraltasuna (i.e. integrazioa;

Renn 2005) ez da “malgutasun interpretatzailearekin” identifikatzen (Bijker et al 1987)

“erreala denaren” konstituzio anitzarekin baizik (Mol 1999). Izan ere, segurtasunak

hemen zentzu asko hartzen ditu: segurtasun ekologikoa, osasun segurtasuna, segurtasun

ekonomikoa, segurtasun politikoa, segurtasun psikologikoa, eta abar. Jokoan dagoena,

lortzea oso zaila den segurtasun marko orekatuaren bilaketa da azken buruan. Hortaz,

arriskuaren errepresentazioen bideragarritasunak “erreferentea” ziurtatu eta ezartzen

duen konfiguraketa sozionatural egoki bat exijitzen du, hots, ez dago sozialki

esanguratsua (hau da, bideragarria) den arriskua errepresentatzerik ez bada

errepresentazio hori bere erreferentea bermatzen dioten harreman eta oinarri

sozionaturalengan eraikitzen (ikus: 2. atala). 235

Erabaki hartze prozesuetan “emana” gisa aurkezten dena definitzen duten “muga

ez negoziagarrien” multzo bat dago (European Commission 2004, 16, 20). Hau da,

erabakira irekita ez dagoen hori. 236 Hartu beharreko erabakien aspektu batzuk aldez

aurretik daude finkatuta; horrek esan nahi du inklusibitate anitza hein handi batean

erabakiaren inbariante jakin batzuengandik dagoela baldintzatuta, eta ez alderantziz.

Hau da, input inklusiboak, askotan, uste dena baino garrantzi txikiagoa dauka. Zenbait

inbariante sozioteknikoen existentziak “zabalagoa” (barne hartzaileagoa) omen den

erabaki hartze prozesu baten sekuentzialitatea urratzen du (European Commission

2004, 38). Hau da, badira “kanpotik” datozen gauzen egoerak edo erabakiak: muga

“inportatuak” dira (Mol 1999, 80). 237

Hau da, badira agendan sartzen ez diren hainbat eta hainbat auzi edo dimentsio;

hots, ez dira eztabaidagarriak, publikoki eragingarriak ez diren zentzuan. Hertsadura

sozioekonomikoen multzo batek ahalgarria denaren eremua mugatzen du. Hitz bitan,

alternatiba posible jakin batzuen gauzagarritasuna ezabatzen du (Young 2001, 682-685).

Halaz, arriskuaren gobernaketaren problematika eta irismena (hots, soluzio

irudikagarrien gauzagarritasuna) baldintza sozioekonomiko estrukturalen

testuinguruarekiko nola konstitutitzen diren aztertzea komeni da (Ravetz 2001; Pimbert

2001). Izan ere, parte hartzeak irekiko lituzkeen “bide berriak” hutsalak izango dira ez

235 Ideia komuna da uste izatea mekanismo parte hartzaile hauen bitartez errealitatearen irudi osoago,

anitzago bat eta, ondorioz, benetazkoago bat eskaintzen dela. Beste zentzu batean, ordea, hain zuzen

aurkakoa ondoriozta daiteke; izan ere, errepresentazio anitzagoek ez dute, askotan, errepresentazio hauek

bideraezin (hots, errepresentazio akasdun) bilakatzen dituzten inbariante sozioteknikoen berri ematen.

Errepresentazio baten egokitzapenak berau eusten duten baldintza soziotekniko batzuen beharra dauka.

236 Frankfurteko (Alemania) aireportuaren hedatzearen inguruko erabaki hartze prozesu parte hartzailean,

adibidez, hedatzearen beraren (berebiziko garrantzia duena plataforma europar ezberdinen arteko

lehiakortasun testuinguruan) egokitasunari buruzko eztabaida desagerrarazi egin zen. Negoziaketa airezirkulazioaren

ordutegi baimenduaren gaira mugatu zen nagusiki (European Commission 2004, 16, 20).

237 Izan ere, “(...) many conditions of possibility are not structured as the outcomes of ‘decisions’ at all.

They happen to be the way they are –or they derive from facts imported from elsewhere” (Mol 1999, 80).

200

ada kolektiboaren nondik-norakoen sakoneko kontsideraziorik egiten. Segurtasunaren

eskaera publikoak parez-pare egiten du topo ekonomia globalizatuen berrikuntzexijentziarekin:

ingurumenarekiko ardura galtzaile ateratzen da berrikuntzaren

lasterketan.

Inperatibo politiko-ekonomikoen forma hartzen duten “hertsadura estruktural”

hauek –batez ere barne eta kanpo segurtasunarekin, eta egonkortasun zein lehiakortasun

ekonomikoarekin zerikusia dutenak– (Dryzek 1996, 10-11, 14) 238 Estatuen autonomia

eragilea larriki baldintzatzen (mugatzen) dute. Izan ere, Estatua gizarte jakin batentzat

erabaki lotesleak hartzeko autorizazio legala duen banako eta erakundeen multzo gisa

definitu badaiteke ere, kontuan hartu beharra dago, esate baterako gizarte kapitalista

garaikideetako Estatuek era askotako hertsaduren menpe daudela, gobernuaren zeinu

politikoa bat edo bestea izanda ere. Hau da, demokrazia kapitalistaren testuinguruan

kokatzen den edozein Estatu, aurrera eramatea nahi duen politikekiko, modu

garrantzitsu batean egongo da hertsatua, ordezkari publikoen nahi edo lehentasunak

direnak direla. 239 Hau da, gobernuaren asmoak eta ideologia direnak izanda ere, Estatu

demokratiko liberal baten lehendabiziko egitekoa hazkunde ekonomikoarentzat

baldintza egokiak ziurtatzea eta mantentzea da (Dryzek 2000, 83-84, 94, 142-143,

165). 240

Gaur egungo munduan indar handienarekin inposatzen den inperatiboa

nazioarteko politika ekonomikotik eratortzen dena da, politika publikoen edukia eta

Estatuaren produkzio politikoan onargarria denaren demokrazia maila gogorki

baldintzatzen dituelako (Dryzek 2000, 21). Kapitalismo transnazionalaren politika

ekonomikoak Estatuari inposatzen dizkion muga horien hausteak indeterminazio egoera

bat eragingo luke testuinguru politikoan. Hau da, demokratizazioak (hots, sistema

demokratikoaren “deliberatizazioak”) indeterminazioa eta segurtasun eza eragiten du

sistema politiko estatalarengan (Dryzek 2000, 29, 97). Hau da, inperatiboek bilakatzen

dute sistema politikoa seguru, interakzio politikotik eratorri daitezkeen ondorioen

gaineko ziurgabetasuna inperatiboengako “fideltasuna” mantenduko luketen ondorio

ziurretan bilakatzen dutelako. Irakurketa honek inklusibitatearen aldeko enfoke

pluralistari (e.g. Olivé 1999) indarra kentzen dio, aniztasunean baino zurruntasun

inperatiboan ezarterazten duelako politikagintzaren orientabidea. 241

238 Zehatzagoak izan arren, Estatu inperatiboen adibide batzuk honakoak lirateke: bake domestikoa

mantendu, kanpo mehatxuei erantzun, kapital ihesa ekidin, diru-sarrerak gehitu (e.g. zergak). Inperatibo

hauen edukia eta pisu erlatiboa denbora eta lekuaren arabera aldatzen dira (Dryzek 2000, 21).

239 Renn-en eta antzekoen ereduetan ez bezala, agenda politikoan balio berriak barneratzeak ez du arazo

jakin batekiko norabide aldaketa bermatzen, agentzia politikoa (bere inperatiboekin) baita agenda

determinatzen duena, eta ez erabakiak hartzeko ardura dutenek eskuratzera irits daitezkeen

konbentzimendu gradua. Sistema konplexuen ezaugarria baita (izan berau ekonomikoa, politikoa,

ekologikoa, edo soziala) sistema osatzen duten osagaien asmoetatik harago zenbait inperatibo edo

propietate emergenteen arabera aritzea. Inperatibo horiek sistemak jarraituko dituen balioak konstituitzen

dituzte. Beste balio batzuk ordea ez dira kontuan hartuko. Hau guztia ez da konspirazioaren edota

korporazioek gobernuarengan edukiko luketen eragin zuzenaren ondorio gisa ulertu behar; izan ere,

automatikoki ematen den zerbait da, indarrean leudekeen asmoekiko (direnak direla ere) aske (Dryzek

2000, 142).

240 Horrela, interesen konfliktoa balego, sistemaren inperatiboek lehentasun eta nahi horiei gailenduko

litzaieke (Dryzek 1996, 37; 2000, 83). Hortaz, lehentasunen eraldagarritasun deliberatzailea (hots,

eztabaida askearen ondorioz jazotakoa) indarge azaltzen da adosgarria eta gauzagarriaren eremua benetan

finkatzen duten inperatibo batzuen zurruntasunaren aldean.

241 Horrek guztiak ez du esan nahi Estatuen inperatiboak aldaezinak direnik. Praktika barne

hartzaileagoak toleratuko lituzkeen Estatu deliberatiboago bat (hau da, “kanpoko” proposamenetara

irekiagoa) posible bilakatuko da Estatu inperatiboak aldatzen diren heinean. Hau da, demokratizazioa

posible da inperatiboetan eraldakuntza dinamika bat ematen denean. Ondorioz, inperatiboen (hots,

201

Hau da: erabaki-hartzearen demokratizazioa (i.e. deliberazio aske edo parte

hartzailearen ondorioz ematen den erabaki-hartzea) mehatxua da sistema politikoekonomikoarentzat.

Zentzu honetan, argudio guztiak ez dira onargarriak izango, nahiz

eta argudio jakin bat “argudiorik onena” (Habermas 1984; 1987) izan. 242 “Argudio

onenaren indarrak” (Webler 1995, 49) horrenbestez aurre egin behar dio indartsuagoak

diren baldintza sozioekonomiko finkatuei. Hainbat erabaki edo neurri-hartze

hipotetikoen operatibitate legala gauzaezina da ondorioz; hau da, asko jota indar

loteslerik gabeko testuinguruetan eratu eta ezarriko dira. 243

Segurtasun ekonomiko-politikoa segurtasun ekologiko-publikoari gailentzen

zaio. Izan ere, segurtasun ekologikoari bere arrisku politiko-ekonomikoak dagozkio

(eta, era berean, segurtasun politiko-ekonomikoari bere arrisku ekologikoak).

Lehentasun kontua da azken buruan:

In the economics of the globalising knowledge economy, constantly

accelerating innovation buys temporary safety for firms against their

competition but cannot guarantee the safety of their innovations in the

environment. In the face of these possible dangers from innovations,

governments lose public trust by reassurances of their safety and regain public

trust by admission of their danger. But by admitting danger and thereby

inhibiting innovation, governments loose safety for their nations in the politics

of the globalising knowledge economy (Ravetz 2001, 10).

Nazioarteko lehiakortasun ekonomikoak eta berarekiko konpromiso politikoak

zeharo baldintzatzen dute horrenbestez “segurtasun demokratikoago” bat (hau da,

segurtasunaren eraketarako bitarteko eta baliabideen berregokitzapenaren alde egingo

lukeena) lortzearen aukera:

(...) conventional discourses of regulation, risk, and ethics look increasingly

inadequate. New government commitments to “upstream” public dialogue with

science –if taken seriously– may run rapidly into head-to-head conflict with

concerns about global competitiveness and the economic potential of national

science systems competing aggressively for global investment and trained

personnel. These issues may be difficult to address in a purely national context,

especially when public concerns do not correspond with those assumed by

scientific, industrial, and policy-making-elites (Macnaghten et al 2005, 16).

harreman sozionaturalen, kolektiboaren) aldez aurretiko aldaketarik gabeko deliberazioak indarrik ez du.

Deliberazioak eta bere eraginak egoki den marko bat behar dute (ikus: 5.2.3. atala).

242 Izan ere, erabakiak hizkuntzak bere baitakoa duen adostasun komunikatiborako joeran oinarritu nahi

dituen tradizio habermasiarreko ikuspegiak, argudio onenaren emergentzia ahalbidetuko lukeen

elkarrizketa forma berezia proposatzen du, “diskurtso razionala” delakoa. Diskurtso razionala, hain zuzen,

menperatze soziopolitiko orotik aske aurkituko litzatekeen argudio onenaren gailentasuna bermatzen duen

elkarrizketa forma berezia da. Diskurtsoaren razionaltasuna jarraian datozen helburu orokorrak lortzera

bideratuta dagoen arau multzoan oinarritzen da: (i) arazo jakin baten parte diren aktore guztien parte

hartze askea eta azken akordioaren gaineko eragina bermatzea, beti ere eskura dagoen ezagutza onenaren

arabera; (ii) akordio hipotetikoak errespetatu beharko dituen mugak, zein haren eragingarritasun

politikoaren (i.e. dezisionalaren) gradua zehaztea; (iii) prozesuaren bideragarritasuna eta eraginkortasuna

ahalbidetuko lituzketen bitarteko prozeduralak ezartzea (egutegia, diskurtsoaren moderatzaileen

neutraltasuna, eta abar) (Renn 1999b, 2-3). Zentzu horretan, egia esateko, razionaltasun diskurtsiboak

adostu daitekeenaren gaineko baldintza hertsatzaileak errekonozitu eta jasotzen ditu.

243 Ingurugiroarekiko eduki beharko genukeen harremanaren gaineko ikuspegi eta iritzi guztiak, Dryzekek

agerian uzten duen moduan, ez dira botere erabakitzailea daukaten egitura instituzionalengatik

asimilagarriak:

(...) environmental concerns that can be connected to risk, ecological modernization, or

sustainable development can be expressed in state-related action, while the dimensions of

environmentalism that pose a more radical challenge to the imperatives of industrial society and

its governments belong in civil society (Dryzek 2000, 112). Ikus ere: 3.1.2. atala.

202

Izan ere, gure lanean zehar argudiatzen ari garen eran, arriskua kolektiboaren

aniztasuna mobilizatuz eratzen den zientzia praktikaren alderdi konstitutiboa denez,

arriskuaz erabaki bat hartzea zientzia-teknologia-gizartea-natura harremanei buruzko

erabakia hartzea da. Horregatik, behin baino gehiagotan gerta daiteke hartu beharreko

erabakiaren pisua handiegia izatea (Mol 1999). Hau da, egotea kolektiboaren baitako

zenbait “eremu” aldaketatik urrunduen leudekeenak, berrikuntza teknologiko

etengabeko baten malgutasunari loturik doazkion kontsumo praktika gero eta

hedatuagoak barne (Røpke 2001; 2005; Shove 2003). 244 Azken buruan, praktika hauen

berbideraketa batek mendebaldeko bizi estandarraren sustraiko berplanteaketa bat

exijituko luke, operatibizatzen zaila litzatekeen zerbait, nahiz eta horretarako –nekez

jazoko litzatekeen, bestalde– borondate politikoa eman (Røpke 2005, 12).

Arrisku errepresentazioen bideragarritasun sozio-instituzionalaren forma

gauzatua den erregulazioan –segurtasunaren arauketa-forma zilegitua den heinean–

jarduera arriskutsu baten portaera segurua “bermatuko” lukeen kontrola gizartea osatzen

duen aniztasuna arautuz bideratzen da. Hau da, ezagutza eta bere aplikazio sozioindustrialak

erregulatzerakoan zientzia eta teknologia erregulatzen ari gara, baina baita,

adibidez, merkatua bera ere, hau da, enpresa askatasuna eta bideragarritasuna. 245

Berrikuntzaren ekonomia karakterizatzen duen konpetitibitate globalaren aroan,

Estatuen xedea globalki lehiakorrak izatea da, eta testuinguru honetan ematen da

produkzio zientifiko-teknologikoa. Erregulazioaren konstituzioan egiteko bat izatea

jomugatzat duten parte hartze saioek erregulazioak “pairatzen” duen errealitate hau

hartu beharko dute kontuan (Grundmann eta Stehr 2001, 186-187). 246

Genetikoki eraldatutako produktuen gaineko erregulazio lokalizatuek, esate

baterako, merkatu librearen zaindaritza duen Munduko Merkataritza Erakundearen

(WTO, ingelesezko bere sigletan) iragazki epistemologiko-legalari aurre egin behar

diote, produktu hauen gaineko erabaki nazionalak (zuhurtasun printzipioari jarraiki

inportazio jakin bati muga ixtea, esate baterako), erakunde honek erabaki horiek zentzu

batean edo bestean hartzeko gutxieneko oinarri ebidentziala zein den finkatzen duen

estandar zientifikoaren barnean erori beharko direlarik. 247

244

Segurtasun ekologikoaren bilaketan neurri erregulatzaile tradizionaletatik (eraginkortasun

teknologikoa, informazio “berdea”, kanpaina informazionalen bitartezko hiritarren balioenganako

interbentzionismo instituzionala, eta abar) harago joan nahiko lukeen ingurugiro politika batek

modernitatearen asuntzio oinarrizkoenei (teknika, natura eta industriaren arteko harremanak ulertzeko

bere modu era bakarrekoan, hau da, gailentzailean) aurre egin beharko lieke, izaera sakonagoko

eraldaketa sozioteknikoen eskaera egiten duen heinean (Shove 2003, 10-13).

245

Aspektu hori aintzat hartu beharko luke egitura erregulatzailea “demokratizatzeko” asmoa erakutsiko

lukeen orok:

Any attempt to democratise expertise should bear in mind the specific character of the EU as a

political system specialised in the production of regulatory policy, that is, policy with the aim of

preserving the efficiency of markets (by removing distortions, concentration of power, market

externalities, etc). (...) the notion of democratisation assumes a specific meaning in the context of

regulation (...) (Radaelli 2001, 7).

246

Arriskua aniztasun baten baitan ulertze honek bat egiten du arriskua harreman sozionaturalen adierazle

gisa uler daitekeelako gure tesiarekin (ikus bereziki: 3. atala).

247

Horrekin ez dugu esan nahi ordea ebidentzia emana dagoen zerbait denik. Izan ere, jarrera

erregulatzaile ezberdinak (genetikoki eraldatutako organismoen aurrean, adibidez, oro har europar

herrialdeek eta Amerikako Estatu Batuak mantentzen dituztenak) egotearen arrazoia ez zaio oinarri

faktual beraren aurrean leudekeen irakurketa eta jarrera ezberdinei zor, eta ezta ere emaitza zientifiko

“sendoak” bermatuko lituzteen metodo zientifiko hipotetiko baten jarraitze ezari, baizik eta funtsean

arrisku marko ezberdinak eratzen dituzten kultura erregulatzaile ezberdinen existentziari (Jasanoff 1995;

Vogel 2001). Hau da, emaitza zientifikoak eta hauekiko jarrerak ezin dira haiek ematen diren testuinguru

sozio-instituzional zabalagotik abstraitu (Winickoff et al 2005; ikus ere: 5.2.2. atala).

203

Arriskuaren gobernaketa integrala kolektiboaren berkonfiguraketa lez ulertu

beharra dagoelako ideia darabilgu hortaz buruan. Hau da, parte hartze publikoa

kolektiboan ematen den parte hartzea da. Ez da harritzekoa hortaz mekanismo parte

hartzaileetan hiritarrek eskuratutako ondorioek erabakiak hartu behar dituztenentzako

izaera loteslerik 248 ez edukitzea, 249 eta ez politikoen “borondate” falta dela eta

(Andersen eta Jæger 1999, 339), 250 jokoan dagoena “hor-kanpoan” legokeen arriskua

baino askoz ere gehiago delako baizik: arriskuaren konstituzioaren erantzule den

kolektiboaren indar-harremana bera (Abelson et al 2003, 247; Beierle 2000, 28; Renn et

al 1993, 207-208). 251

5.2.3.2. Aniztasuna: elkarneurgaitza ala sarkorra?

Arriskuaren gobernaketa integratuak berbideratzea xedetzat duen arriskuaren gaineko

gatazka sozio-instituzionalak ez zaizkio (e.g. erraustegiak, energia nuklearra,

transgenikoak, nanoteknologiak, eta abar), hainbeste, emana dagoen arrisku batekiko

legokeen perspektiba aniztasunari zor, edota kalte potentzial jakin bati dagokion

ziurgabetasunari, sistema soziotekniko ezberdinetan arrisku horrek duen sarkortasun

mailari baizik (edo beste era batera esanda: sarkortasun hori dela-eta “azaleratzen” den

aniztasunari). Hau da, zailtasun hori ez datza hainbeste mehatxuaren inguruko

ebidentzia tekniko-sozialaren gabezian edo ebidentzia horren gaineko irakurketa

aniztasunean, mehatxu hori bera sustengatzen duten harreman sozioteknikoen

sendotasunean (i.e. aldaezintasuna) baino.

Azken buruan, “gobernaketa integratu” (Renn 2005) baten baitan gizarte

eragileek arrisku objektuekiko harreman ezberdin bat demandatu dezakete, baina

garrantzitsua da kontsideratzea demandatutako harreman posibleak benetan sozialki

onargarriak diren ala ez (Sunstein 1998). Arrisku objektuekiko harreman multzo berri

bat eskatzerakoan, era berean kolektiboaren konfiguraketa modu berrien eskaera ematen

da. Hau da, kolektiboaren berkonfiguraketa-demandaren maila (nahiz eta modu

kontzientean ez eman) ez da eremu politikoaren harreman sozio-instituzionalen

aldaketara mugatzen (i.e. instituzioak-publikoa negoziaketa mailak). Hau da,

demandatzen dena ez da besterik gabe “zientzia post-normal” bat (Funtowicz eta Ravetz

1997) edota “diskurtso kooperatibo” bat (Renn 1999b; ikus: 5.1.2. atala), manifestazio

fisiko externoa den arriskuaren gobernatze irekiago bat, baizik eta, modu batean

248 Egia esan, legalki mugatuta dago erabaki-hartze lotesletarako autoritatea hiritargoari esleitzea, ez bada

bozketa bitartezko prozesu egituratu baten baitan (e.g. erreferenduma) (Beierle 1998, 24).

249 Salbuespena Danimarka litzateke. Izan ere, Danimarkan, iraganeko erabakien inplementazio gardena

ahalbidetu duen adostasun konferentzien antolatzaile eta politikagintzarako arduradunen arteko lotura

badago (hau da, Danimarkako Teknologia Batzarra eta Danimarkako parlamentuaren artekoa, hurrenez

hurren). Edozein kasutan, lotura hori ez da hain nabarmena beste kultura politiko batzuetan (e.g.

Erresuma Batuan) (Rowe eta Frewer 2000, 23; ikus ere: Fuller 2003).

250 Askotan, publikoari botere loteslerik ez onartzeko borondate politikoaren falta hau, publikoaren

aholkuen izaera emozionala edo aurreiritziaz josia dela-eta justifikatzen da (Rowe eta Frewer 2000, 15).

Hauen arabera, hortaz, lotesletasun ezak hartu daitezkeen erabakien izaera emozional edo irrazionalarekin

dauka zerikusia. Gure irakurketak, ordea, ez-gaitasun hori zuzenean harremantzen du arriskuaren edo

dena delako arazoaren sarkortasun sozioteknikoarekin. Hau da, irakurketa ohikoetan (teorikoetan zein

instituzionaletan) lotesletasunaren arazoa emozionalizatu egiten da, subjektibizatu.

251 Boterearen auziari ezin zaio bizkarra eman parte hartzearen inguruko eztabaidari dagokionean:

There is a critical difference between going through the empty ritual of participation and having

the real power needed to affect the outcome of the process. (...) participation without

redistribution of power is an empty and frustrating process for the powerless (Arnstein 1969,

216).

204

esatearren, “kolektibo post-normal” 252 bat. Kontuan hartu beharra dago zientziateknologia-gizartea-natura

harremanak modu berri batean planteatzearen eskaera

dagoela mahai gainean maila orokorrago batean.

Hemen agerian utzi behar dira hortaz bitarteko politikoek arazoei aurre egiterako

orduan aurkezten dituzten mugak eta ezintasunak. Deliberazio politikoaren ahuldadeak

agerian geratzen dira, eta arazo honen onarpenak dinamika instituzional, ekonomiko eta

zientifiko-teknologikoengan ardura handiagoa jartzera bultzatzen gaitu. 253

Ez da harritzekoa ondorioz arrisku karakteristikoenak izatea gobernaketa

sozialen forma posibleak zaildu edota mugatzen dituztenak, hau da, arrisku horiek

izatea “ukiezinenak”. Hain zuzen karakteristikoenak edota ardura gehien sor dezaketen

arriskuak dira murriztu edota uxatzen zailen direnak; hau da, asumituta izateko

disposizio handien dutenak. Zerbaitegatik direlako, azken buruan, gure gizarteetako

eremu sozionaturalen adierazle fidelak. Arriskuarekin zerikusia duten arazo

garaikideetan, arrisku-arazo bat hobekien karakterizatzen edo definitzen duten

dimentsioak dira beraienganako interbentzioa zailen duten eremuak. 254

Arrisku nuklearra adibidetzat har dezakegu: azken hamarkadan zehar hainbat

ahots, zenbait ekologistena barne, energia nuklearraren alde azaldu dira, aurreko

hamarkadetako lotsak alboratuta (e.g. Lovelock 2005). 255 Urte askotan sozioinstituzionalki

estigmatizatua, gaur egun alternatiba energetiko gisa sustatua izatearen

aldeko eskaerak ugaldu egin dira dekadentzia estrategikoan (eta etikoan) zirudiena.

Azken buruan, zentral nuklearrek ez dute ozono geruzaren urritzearen erantzule den

karbono dioxidoa (CO2) emititzen, eta askok energia nuklearraren aukeran kokatzen

dute berotegi-efektuko gasen murriztea xedetzat duen Kyotoko Protokoloa betetzeko

modu bakarra. 256 Mamu nuklearra alternatiba ekologikoan bilakatu da. Era berean,

milaka urtez izaera hilkorreko hondakin nuklearrak era iraunkor batean gordeztatzeko

aukeraren inguruan dauden ziurgabetasunak eta zalantzak, aukera nuklearrean

energetikoki jasangarriak eta CO2-ari dagokionez ez-kutsatzaileak izateko modu bakarra

ikusten duten diskurtso jakin batzuengandik dira txikituak.

252 Beste nonbaiten (Healy 1999, 666-667) antzeman daitekeen “politika post-normala” kontzeptuarekin

ez nahastu. Izan ere, politika post-normalak erabaki-hartze guneen dezentralizazio hipotetiko bat

karakterizatuko luke, ez fabrika soziotekniko beraren problematizazio eta optimizazio bera.

253 Unibertsitate-enpresa-politika hirukoa zentzu batean ekimen zientifiko-teknologiko eta ekonomikoaren

gida publikoaren berme gisa azaltzen bazaigu ere, hiruko hori bera jarduera politiko edo publikoinstituzionalaren

teknozientifikazio gisa uler daiteke, hein handi batean dinamika teknozientifikoak

politikak joka zezakeen rol bideratzailea arras zailtzen duen garapenaren inbarianteen sorta bat finkatzen

duelako (ikus: 3.2.2. atala).

254 Berarenganako interbentzioa zailtzen duen arazo (arrisku) sorta hau “transpolitiko” gisa ezaugarritu

dezakegu, hain zuzen ere Alvin Weinberg-ek zientifikoki adieraz eta planteatu daitezkeen baina

zientifikoki ebatzi ezin diren arazoak arazo “transzientifiko” gisa karakterizatu zituen modu berean (ikus:

4.2.4. atala, 170. oin-oharra). Hau da, politikaren kasuan, politikaz haraindiko arazo hauek identifika edo

diagnostikatu daitezkeen arazoak izanda ere, beraiei heltzeko gaitasun –eta borondate– politiko falta

dagoenean diogu arazo bat edo arazo multzo bat transpolitikoa dela.

255 Ikus ere EFNren (Environmentalists For Nuclear Energy) web orria: www.ecolo.org.

256 “Berpizkunde nuklearraren” aurrean aurkitzen garela esan genezake. Izan ere, 2020. urterako 168

erreaktore nuklear berri ariko dira mundu osoan. Berpizkunde horren protagonista nagusiak Txina, India,

eta Europa ekialdeko herrialdeak izango badira ere, Amerikako Estatu Batuek adibidez 20 erreaktore berri

izango dituzte, eta Europa mendebaldean 10 eraikiko dira, Hegoamerika eta Hegoafrika ahaztu gabe.

Guztira, 30 herrialde baino gehiagok (munduaren populazioaren bi heren osatzen dituztenek) energia

nuklearra sustatzearen aldeko euren asmo eta planak azaldu dituzte (Jorge Alcalde, Libertad Digital Fin

de semana, 2006ko irailak 27).

205

Zentzu honetan diogu, paradoxikoa dirudien arren, arrisku arduragarrienak direla

era berean sozio-politikoki asimilagarrienak. 257 Hau horrela da, gure ustez, gizarte edota

kolektibo gisa arduratzen gaituzten arriskuak gure gizartearen “markak”, adierazleak,

erakusle zintzoak direlako (Luhmann 1991). Arazoa da hain zuzen ere, gure gizartearen

markak direlako arduratzen garela haietaz, baina era berean gure gizartearen markak

direlako bilakatzen da hain gauza konplexua haiek aldaraztea (performatibitateak

aldaraztea, alegia). 258 Hau da, arriskuak ez dira besterik gabe aplikazio hondarrak, alboondorio

sekundarioak, gure gizarteen bereizgarri fidelak baizik. Eta haien aurkako

borrokak gure buruen aurkako borrokara garamatza, nahiz eta ez izan hori guk nahi

duguna.

Arriskua gobernatzea, kudeatzea, kolektiboa bera gobernatzea da, azken buruan.

Eta gure gizarteetako markak dira hain zuzen ere gobernatzen zailenak, ez hainbeste

arazoaren diagnostikoan sor daitezkeen ezadostasunengatik (hots, arriskuaz edo

segurtasunaz egon daitezkeen irakurketa epistemologiko ezberdinengatik; hau da,

elkarneurgaiztasunarengatik), “terapiak” exijituko lukeen demaseko berrantolaketa

soziotekniko eta kulturalagatik baizik. Hortaz, arriskuaren errepresentazioa gero eta

fidelagoa, osoagoa izan, gero eta zailagoa suerta daiteke era berean arrisku baldintza

egokiagoak eratzea. 259 Horrek esan nahi du arriskuaren kudeaketa baterako benetan

garrantzitsua dena ez dela arriskuaren errepresentazioaren izaera, hau da, kanpoarriskuarekiko

egokitzapena, arriskua eratua den kolektibo beraren edo harreman

sozionaturalen “berregokitzapena” baino.

Ebidentziak halaz ez du bere kabuz aldaketarako (hots, arriskuaren

ezabaketarako) betarik ematen. Eta hau kontuan hartzea benetan da garrantzitsua, parte

hartzerako mekanismo integratzaileen helburua baita parte hartzaileek euren posizioak

ebaluatu eta ber-ebaluatu ditzatela ikuspegi eta ebidentzia berriaren harira (Pimbert eta

Wakeford 2001, 23). Horrela, finkatutako arriskuak (eta ziurgabetasunak), praktika

soziotekniko onartuetan jada sustraitutakoak, “ongi” ezagutu ohi dira, baina

onargarritasuna ez da hainbeste arriskuen argiketa zientifiko-teknikoaren mailan

erabakitzen, beraien (arriskuen) ezarpen eta funtzio sozialaren eremuan baizik.

Ebidentzia ekarpen zientifiko eta soziokulturalen funtzio konplexua dela

diogunean (ikus: 5.2.2. atala), gauza berean ari gara: arrisku eremuen konstituzioa ezin

da arrisku-ebidentzia horren mailan egotea (hots, arriskua tratatzea) ahalbidetzen duten

baldintzetatik abstraitu. Arrisku tekno-industrialen inguruko kontrobertsien (eta,

ondorioz, paralisi erabakitzailearen) funtsa ulertzeko gakoa ez datza hortaz ezjakintasun

eta multi-perspektibismo inflazio batean (konflikto epistemologikoa litzatekeena) (e.g.

Sarewitz 2004) 260 , baizik eta karakteristika arriskutsuen sarkortasun sozioteknikoan.

Arriskuaren prozesatzearen irismena (hots, kolektiboaren birmoldaketarena)

hortaz zuzenean aurkitzen da harremanduta arrisku horrexek karakterizatzen duen

eremu edo jardueraren garrantziarekin. Arriskuaren errepresentazio eta

257

Paradoxikoa, egia esan, uxatu nahian ari garen arriskuaren nozio edo kontzeptu

korrespondentzialistarekiko.

258

Izan ere, eta berriro: zein da alternatiba gure gizarte industrializatuen garapen eredurako?

259

Automobilari lotutako arrisku ongi ezagunen (estatistikoki finkatuak) kasua esaten ari garenaren

adibide egokia da. Izan ere, arrisku horren murrizketarako neurrien eraginkortasun eztabaidagarria arrisku

horri loturik doakion jardueraren garrantziskotasun sozioekonomikoari, eta modu oinarrizkoago batean

gure gizarteek denborarekin eta espazioarekin (hau da, mugikortasunarekin) mantentzen duten harreman

sustraituari zor zaio.

260

Ingurugiroarekin zerikusia duten kontrobertsiei buruzko eztabaida politikoa “ebazpen zientifikoaren

bilaketa”-tik askatu nahiean dabiltzaten ikuspegiek ere (e.g. Sarewitz 2004) termino ebidentzialistetan

planteatzen dute eztabaida, nahiz eta hauek parametro sozio-politikoetatik abiatuta formulatuak izan.

206

performatibotasun soziala parez pare doazen fenomenoak dira (Mitchell eta Cambrosio

1997).

Mitchellek eta Cambrosiok adibidez arrisku elektromagnetikora egokitzearren

ematen diren zenbait eraldaketa sozialen berri ematen dute, jada aurreratu dugun eran

(ikus: 3.3.2. atala). Hau da: arriskuaren “topografia” berri bati buruz dihardute. Beraien

azterketan errelebanteena ez da arriskuari buruzko ezagutzaren produkzio iturri berriak

azaltzea; aitzitik, topografia berriaz dihardute, funts sozio-naturalaren berkonfiguraketaz

alegia.

Euren argudioetarako erabiltzen dituzten adibideak gauzapen instituzionalik

gabeko maila pribatu eta domestikoko berkonfiguraketetara, edota asko jota izaera

auzotarreko ekimenetara mugatzen dira. Kasu honetan, eraldagarritasun sozionaturala

oso da lokalizatua, ez baita eremu domestiko-pribatutik harago joaten. Hots, parte

hartzearen irismena arrisku-iturriaren garrantzizkotasun edo hedapen sozialarekin dago

harremanduta modu zuzen batean.

Horrek guztiak esan nahi du berkonfiguraketa sozionaturalak gauzagarriagoak

direla maila lokalean. NIMBY (Not In My BackYard) fenomenoa, lantzen ari garen

ikuspegi honetatik abiatuta, ebazpen berekoi (hots, kasual) gisa (Hamlett 2003, 125)

ulertzeari uzten zaio, arriskuaren konstituzioan aldaketa sakonerako betarik ematen ez

duen egoera bati ematen zaion erantzun posible bakar gisa antzemateko. 261 Arriskua

arazo lokal gisa azaltzen da ez daudelako mehatxua beste terminoetan tratatzea

ahalbidetuko luketen bitarteko tekniko, sozial, kultural, naturalak. 262

Ez dago beraz arriskua arazo aplikatibo edo ondorio ezkor gisa besterik

ulertzerik; arriskua ulertzeko gure modu berria kontuan hartzea funtsezkoa da

arriskuaren gobernaketa forma posibleak irudikatzerako orduan. Hau da, gure arriskuadierazle

kontzeptuak bere ondorioak dauzka gobernaketa formak proposatzerako

garaian.

Arriskuari buruzko eztabaida, hortaz, ez da hemen termino

korrespondentzialistetan garatuko, nahiz eta elkarrekikotasun hori klabe

deliberatzailean, hots, arriskuaren irakurketa anitz-adostu batean (hau da, azterketa

zientifiko-adituak bakarka eskaini dezakeena baina modu aberatsago batean) eman.

Azken buruan, irakurketa edo proposamen hauen atzean ideiak bera izaten jarraitzen du:

arriskuaren gobernatze formen egokitasunak arriskuaren errepresentazio (zentzu

korrespondentzialista batean) optimizatuetatik (hau da, zilegituagoetatik) edaten du.

Funtowiczek eta Ravetzek, esate baterako, zientzia “post-normalaren”

kontzeptuaren bitartez zientzia jarduera berri bat karakterizaten duten ziurgabetasun

erradikala eta karga axiologiko handiaren berri ematen dute, zientzialariez gain

bestelako interes eta oro har publikoa barne hartuko lukeen zientzia “hedatu” baten alde

261 Horregatik guztiagatik diogu, hain zuzen ere, arriskuaren determinazio zientifiko gogorrenak ere

harreman zuzena duela antolakuntza sozioekonomikoko formekin (baita errepresentazio publikoak edo

“irekiagoak” direnekin ere), jokoan dagoenaren arabera (Beck 1988). Hau da, arriskuaren

errepresentazioek “ondorio ezkor potentzialen” multzoa errepresentatzea baino zerbait gehiago egiten

dute (beste behin: Mitchell eta Cambrosio 1997): harreman sozionaturalen egoera-diagnosia. Zentzu

honetan esan daiteke bada segurtasunaren “topografia” bat eskaintzeaz gain aldaketarako beta ematen

duela arriskuak, errepresentazioa eta performatibotasuna bateratzen dituen errealitate lez (ikus: 3.3.2.

atala). Azterketa horrek bat egiten du, azken buruan, arriskua zientzia-teknologia-gizartea-naturaren

arteko harremanen adierazle bat dela erakusten duen gure azterketarekin (ikus, oro har, 3. atala).

262 NIMBY-aren fenomenoaren gure irakurketak, fenomenoaren aspektu motibazionaletan (i.e.

bereikotasuna) zentratu beharrean, arriskuarekiko “ekintza adaptatiboa” hertsatzen duen konfiguraketa

sozionaturalarengatik (kolektiboa) abiatuta azaltzen du NIMBY-a. Hitz bitan: gurea NIMBY

fenomenoaren azalpen erlazionala da.

207

egiteko. Hau da, ebatzi beharreko arazoak hain dira ziurgabeak eta garrantzitsuak, zein

haien ebazpena ez dago adituen eskuetan bakarrik uzterik; hau da, gizarteak parte hartu

beharko luke, zientzia “post-normalaren” aroan, post-arazo hauen ebazpen anitzaren

berme lez (ikus: 1.1.3. atala).

Pellizzonik (2003b), “ziurgabetasun erradikala” kontzeptuaren bitartez,

Funtowicz eta Ravetzen ildoari heltzen dio, hauek identifikatu konplexutasun

axiologiko eta epistemologikoaren (zientzia post-normalari dagokiona) irakurketa

elkarneurgaiztasun (epistemologiko-normatiboa) terminoetan planteatzeko (Pellizzoni

2001a, 72; 2003b, 208): argudioak hemen dio ez dagoela gizartean arazoen trataera eta

soluziobide komun baterako ez oinarri kognitibo ezta normatiborik ere; horregatik,

beharrezkoa egiten da erabakien eremua zabaltzea desadostasun hori artikulatu eta

elkarguneak topatzearren (Pellizzoni 2003b, 212). Hau da, “ziurgabetasun erradikal”

honek inklusibitate politiko handiagora behartzen gaitu (Pellizzoni 2001b). Hemengo

arazoa hortaz marko kognitibo eta axiologiko zeharo desberdinetan kokatzen diren

subjektuen arteko elkar-ulertzearen ezinezkotasunarena da (Pellizzoni 2001a, 76).

Inklusibitate publiko handiago bat exijitzen duen ezaugarriak ordea, era berean,

arras zailtzen du arazoen trataera anitz edo integratu baten bideragarritasun bera. Izan

ere, nola erabaki zein den gobernaketarako norabiderik egokiena, hautaketarako irizpide

komunik ez dagoenean? Azken buruan, ondorio onuragarrienak dituen ekinbidea

adostea bada helburua, Pellizzonik identifikatu elkarneurgaiztasun egoera horretan bi

dira arazoak: (i) ez dakigu zeintzuk izango diren gure ekintzen ondorioak

(ziurgabetasun epistemologikoa); (ii) ondorioak ebaluatzeko oinarri baloratzaile

komunik ez dago gure esku (ziurgabetasun normatiboa). 263 Hau da, ziurgabetasun

erradikalaren egoerapean erabaki onena arakaezin bilakatzen da (Pellizzoni 2001a, 71;

2003b, 209).

Pellizzonik hala ere ez du arriskuaren gobernaketaren kanpo errepresentazio

anitzaren eredua bere baitan kritikatzen, elkarneurgaiztasunaren arazoari heltzeko

lituzkeen zailtasunengatik baizik. 264 Hots, elkarneurgaiztasuna erkagarriezintasunarekin

identifikatzen du, eta gainera kontingentzia horren gain oinarritzen du arazoen trataera

edo eztabaida anitzaren, hau da, deliberatzailearen, ereduaren ezintasuna:

Intractable problems show that differences in world-views, in problem and goal

definitions, in factual assertions and value assumptions, are often so deep that a

common ground cannot be found. Incommensurability is different from

incompatibility (...). Two statements are incompatible when they contradict

each other. In order to say that they contradict each other, there must be a

shared language or frame of reference. The same conditions apply when

determining that one argument is better than the others. Incommensurability

means that there is no shared language or conceptual framework. It is not

possible to compare among different options, because this would entail a

cardinal or ordinal measure, a common property or a comparative term (...),

which is lacking (Pellizzoni 2003b, 209).

263 Desadostasun axiologikoak, ondorioen gaineko kontrobertsia ziurtasun egoeretarako ere mantentzen

du –balorazioa “anbiguotzen” duelako (Klinke eta Renn 2002; Renn 2004; ikus ere: 1.1.3. atala)–,

arriskurako ziurgabetasunaren konbertsioa zeharo zailtzearekin batera.

264 Edozein kasutan, Pellizzonik elkarneurgarritasunerako aukera ez du guztiz ezeztatzen. Ukatzen duena

aukera ezberdinen arteko aukeraketa algoritmikoa ahalbidetuko lukeen irizpide objektiboen multzoa

ezartzeko aukera da. Ideal honetatik harago, arazo zehatzen heltze anitzean elkar ulermenerako aukera

ematen da, hain zuzen ere egoera jakin batzuetan soluziobideak erraztuko (edo behartuko) lituzkeen

izaera pragmatikodungo irtenbideari ekiteko beharra inposatzen delako (Pellizzoni 2001a, 79-81; 2003b,

210). Maila enpirikoago horretan, hortaz, elkarneurgaiztasun epistemikoa eta axiologikoa ez da totala.

208

Gure ikuspegitik abiatuta, ordea, bi dira Pellizzoniren azterketa honi egin

diezazkiokegun puntualizazioak: i) elkarneurgaiztasuna ez dago

erkagarriezintasunarekin identifikatzerik; 265 ii) arazoa ez da akordiorako oinarri

komunik ez egotea (elkarneurgaiztasuna dela-eta), zenbait akordio “gauzagarriak” ez

direla baizik. Hau da, ezadostasuna eta kontrobertsia ulertzerako orduan, kontuan hartu

beharrekoa ez da hainbeste termino epistemologiko-baloratzaile garbietan egon zitekeen

adostasun-eza, baizik eta adostasun-eza hori kolektibo-arazoaren egituraketak

determinatzen duela kontsideratzea. Modu horretan, gehiago erreparatu beharko genieke

arriskuaren konstituzio anitzaren atzean leudekeen indar eta eragile anitzeri, arrisku

diagnosi kontrobertsialen dispertsioari baino.

Bestalde, Funtowicz eta Ravetz zein Pellizzoniren azterketetan parte hartze edo

kudeatze publikoa eman dadin baldintza ezinbestekoa da ziurgabetasun murriztezinaren

emergentzia (edota, Rennen kasuan, anbiguotasunarena; ikus: 5.1.1. atala). Baina guk

dioguna da ez dela zertan ziurgabetasun muturrekora jo behar parte hartzerako beta

eman dadin. Hots, arriskuarekin ere (eta arriskuarekin batez ere) parte hartzerako deia

egin daiteke. Hau da, arriskua, gure ikuspegiaren arabera, zientzia-teknologia-gizarteanatura

harremanen adierazle gisa uler daitekeenez, parte hartzearen ideia modu

zuzenean sartzen da hemen; azken buruan, arriskua kudeatzea kolektiboa bera

kudeatzea da. Arriskuaren kudeaketa edo kontrola ez da definitutako erabaki-hartze

sistema bati egiten zaion gehigarri bat, gure gizarteen konfigurazioaren elementu

konstitutibo bat baizik. Hain zuzen ere arriskuak, hau da, kolektiboaren “marka” denak,

bere baitan darama konfigurazio sozionaturalaren seinale bera. 266 Gobernu parte

hartzaileetarako deia ezjakintasunaren eskakizunetik askatzen dugu horrela.

Arriskua konfigurazio jakin baten adierazle gisa ulertuko dugu ondorioz. Eta

zentzu honetan, gizarteak potentzialtasun ezkorrekin eduki beharko lituzkeen

harremanen izaera bera berpentsatu daiteke, alternatiba eran. Esate baterako, jarrera

posible bat ziurgabetasuna azken hariraino eramatea (edo onartzea) izango litzateke,

mehatxuarekiko praktika irekiagoak determinatu edo planteatuz. Zentzu honetan,

265 Elkarneurgaiztasunari buruzko azterketa filosofiko mamitsu eta garrantzitsuenetarikoa eskaintzen

digun zientzia aldaketaren azterketa kuhniarrak, esate baterako, ez du elkarneurgaiztasuna

erkagaiztasunarekin identifikatzen (Kuhn 1970, 436). Kuhnentzat, elkarneurgaiztasunak, teoria edo

paradigma lehiakideak erabat adieraziko lituzkeen mintzaira komunaren ezintasunari egiten dio

erreferentzia (Eizagirre eta Ibarra 1998, 162). Teorien erkaketarako hizkuntza neutro baten faltak

(Eizagirre eta Ibarra 1998, 146) ez du Kuhnengan erkagaiztasuna inplikatzen ordea. Hau horrela da

Kuhnek zientzi garapenean anomaliei esleitzen dien egitekoari esker. Izan ere, Kuhnentzat komunikazio

interparadigmatikoa paradigma zaharrak ebatzi ezin dezakeen anomaliaren trataera berriekiko eratzen da.

Hau da, elkarneurgaitzak diren paradigmen arteko lotura, anomalia setatiek ahalbidetzen dute. Hitz bitan,

anomaliek bilakatzen dituzte paradigmak erkagarri (Sorreluz 1997, 35-36; ikus ere: 3.2.1.atala).

266 Gainera, jada ikusi dugun moduan, balioak eta ziurgabetasuna ez dira bi dimentsio independente,

diskretu, bata bestea eratzen, modulatzen duten elementuak baizik. Halaz, “ongi definitutako” eta sozialki

“onartutako” arrisku jakin bat indar handia duten ezkutuko konpromiso sozialen gain egon daiteke eratua.

Hau da, Funtowicz era Ravetzen gisako azterketen arabera, arazo ziurgabeak omen dira publikoaren

“gehitze” baten bultzatzaileak, publikoak hartzen duen protagonismoa ziurgabetasun egoerei zor

zaielarik. Baina, askotan, gizartearentzat zaurgarrien eta presazkoen diren arazoak ez dira modu

ziurgabean aurkezten diren horiek, arrisku definitu gisa tratatzen direnak baizik, ezkutuko konpromiso

sozialak direlako azken buruan, sarritan, murriztezina den ziurgabetasuna arrisku definituan bilakatzen

dutenak (Wynne 1992a; 1992b; ikus ere: 4.2.3. atala). Hau da, aproblematikoak diruditen eremu horiek,

determinatuta dagoen beraien arriskuarekin, erantzun eta trataera bakarra beharko lukete: ezagutza

adituarena (Healy 2003b). Nagusi den kultura instituzional adituak, etorkizuneko espazio soziotekniko

posibleen eraketa mugatzen duen ordena sozioepistemiko gisa funtzionatzen du (Healy 2003b, 696-697).

Horrek bat egiten du Rennen antzeko azterketa sekuentzialekin, non arriskuen inguruko eztabaida eta

adostasuna “kutsadurarik” gabeko prozesu baten baitan ematen den. Gure lanean zehar garatzen ari garen

arrisku kontzeptuak ordea irudi horren desegokitasuna agerian uzten du.

209

ziurgabetasuna modu eragile batean uler daiteke (eta ez bakarrik zentzu erreaktibo edo

ezkorrean), gobernaketa barne hartzaile bati dagokion egiteko gisa. Modu kritikoan

aztertzen ari garen orain arteko logikaren arabera, ziurgabetasuna handia denean,

interesdun gehiago inplikatu beharra dago, baina gure ikuspuntuaren arabera, ordea,

ziurgabetasuna guregana erakarri beharra dagoela ondoriozta dezakegu, hau da,

berarekiko beste modu batera jokatu. Ikuspuntu horren arabera, ondorioz, parte hartzea

ez da ziurgabetasunaren kontrako erreakzio bat, iturria baizik (Ibarra eta Rodríguez

2006; ikus ere: 4.2.3. atala). 267

5.2.4. Aniztasuna: argudiozkoa ala arrazoizkoa?

Arriskuaren kudeaketa edo gobernaketa ez da gehiago, hemendik abiatuta, “arriskuari

buruzko” kudeaketa lez ulertzen (hau da, harreman sozio-naturalen eremutik at

legokeen zeraren kudeaketa lez). Arriskuaren kudeaketak, hemen, harreman markoaren

kudeaketarekin bat egiten du (e.g. Beck 1986). Hau da: ez gara ari arriskuari buruzko

edo gaineko gobernaketa edo erabaki hartzeari buruz, arrisku gisako gobernaketaz

baizik.

Arriskua ez dago hortaz kolektibotik (Latour 1999; ikus ere: 2.3.2. eta 5.1.1.

atalak) aldenduta edo at ulertzerik. Arriskuaren gobernaketak, aurreratu dugun moduan,

kolektiboaren gobernaketarekin bat egiten du: kudeatu beharrekoa ez da “hor-kanpoan”

legokeen arrisku bat edo arrisku multzo bat, arriskuaren iturburu den harreman multzoa

baizik.

Beckek ere, azken buruan, bere “modernizazio erreflexiboaren” kontzeptuarekin

(Beck 1994a; 1994b; ikus ere: 3.2.1. atala) ideia beraren berri ematen du. Hain zuzen

ere, Beckek kontzeptu horren bitartez arriskuak mundu-egoeren diagnosi eta

aldaketarako joera “berarekin” daramalako ideiaz dihardu. Beck, hemen, lehen

apolitikotzat (hots, instituzionalki aproblematiko edo ez-arazotzat) kontsideratzen ziren

arazoen problematizazioaz ari zaigu; arriskuaren indar politizatzaileaz

(“aztoratzaileaz”), azken buruan:

Reflexive modernization is the age of uncertainty and ambivalence, which

combines the constant threat of disasters on an entirely new scale with the

possibility and necessity to reinvent our political institutions and invent new

ways of conducting politics at social ‘sites’ that we previously considered

unpolitical (Beck 1999, 93; etzanak gureak).

Becken arabera, hain zuzen, modernitate industrialean (hots, modernitate

sinplean) apolitikoa zena, modernitate erreflexiboan politizatu egin da (Beck 1994a,

34). Hau da: aurrerapena, razionalizazio teknologikoa eta naturaren menderaketa –

gizarte modernoaren premisak direnak– kontingente bilakatu dira, aldagarri,

eztabaidagarri (Holzer eta Sørensen 2003, 81). Hauek konflikto guneetan bilakatu dira

arriskuaren gizartean. Hau da, topografía, muga berriak sortzen dira arriskuaren

gizartean (Mitchell eta Cambrosio 1997). 268 Kontrobertsia gune berri hauek Beckek

267 Genetikoki eraldatutako organismoen (GEO) inguruko eztabaida publikoan (Europan) agerian geratu

da ziurgabetasuna ez dela besterik gabe kontrobertsia eta mesfidantza publikoaren pizgarria izan; era

berean, genetikoki eraldatutako organismoen gaineko jarrera ezkorra ziurgabetasunaren errekonozimendu

zabalago baten aldeko aldarrikapen lez uler daiteke.

268 Baina era berean, arazo horien artikulazio politikoa oso zaila da, funtsean nagusiki izaera kulturala

duten joerei egiten dietelako erreferentzia. Ebazpen posibleen malgutasuna, zalantzan jartzea asko

kostatzen den asuntzio zurrunengatik dado hertsatuta. Garapen jasangarria edota zuhurtasun printzipioa

maila subpolitikoan “egositako” eskaeren instituzionalizazio saiakera lez uler daitezke. Baina, hori bai,

210

“subpolitika” deritzon fenomeno baten baitan ematen dira. Ekintza subpolitiko bat

Beckentzat eragin politikodun formalizatu gabeko ekintza bat da. Hau da, aldaketa

soziala eragiteko adina indar duen ekintza ez-instituzionalizatua (Beck 1999, 91-108;

ikus ere: Holzer eta Sørensen 2003, 80, 82; Pellizzoni 2001b, 219). Azterketa honetan,

arriskuaren gobernaketa parte hartzaile aseptikoei parte hartzearen (performatibitatearen

zentzuan) nozio “gordinago” (eta eraginkorrago) bat kontrajarri egiten zaie.

Eremu tekno-ekonomikoaren subpolitizazioak, ekintza politikoekin gertatzen ez

den bezala, eremu hori prozedura demokratikoen bitartezko autolegitimaziorik behar ez

duten ekintzekin harremantzea suposatzen du. 269 Hau da, bere ezaugarri nagusia

aldaketa soziala eragiteko bere ahalmenean datza, eta ez zilegitasun arauen arabera

gorpuztutako prozeduren diseinuan (Holzer eta Sørensen 2003, 81). Eragingarritasuna,

eta ez justifikazioa, da ekintza subpolitikoei benetan berezkoa zaiena.

Honen harira, ekintza subpolitikoaren adibidetzat har dezakegu, esate baterako,

Europan zenbait supermerkatuk 1999. urtean beren marketako produktuetatik osagai

transgenikoak ateratzeko hartutako erabakia (Levidow eta Murphy 2003, 63),

kontsumitzaileei produktu transgeniko horiek produktu arruntetatik bereizteko

bitartekorik (hots, etiketa azaltzailea) eskaintzen ez zitzaielaren argudio nagusipean. 270

Zenbait supermerkatuk hortaz Europar Batasunak onartutako produktu “seguruen” de

facto-ko berrebaluaketa bat gauzatu zuten (Levidow eta Bijman 2002, 32). 271 Kasu

honetan, ekintza hori ez zen eman mandatu erregulatzaileei (hots, legalari) jarraiki,

subpolitikatik politikarako transferentzia ez da osoa izaten: bidean zenbait aspektu galdu, beste batzuk

gehitu, eta balorazio-irizpideak aldatu egiten dira.

269 Zientzia, kontsumoa, enpresa gure gizarteen bizi baldintzengan eragin handia duten hiru gune dira,

zehapen negatibo eta positiboen formapean boterea gauzatzeko, hots, beren postulatuetara beste aktore

sozialak erakartzeko duten gaitasunean (Holzer eta Sørensen 2003, 91-92, 95). Azpi-atal honetantxe,

kontsumitzailearen kasurako zehapen negatibo eta positiboen adibideari ekingo diogu.

270 Europako Legebiltzarrak 2003ko udazkenean onartu zuen kontsumitzaileen hautaketa eskubidea

bermatu eta elikagai transgenikoen merkaturatzea liberalizatu eta erregulatzera zetorren genetikoki

eraldatutako elikagai eta pentsuen etiketatze eta trazabilitateari buruzko 1830/2003 Araudia (Parlamento

Europeo y Consejo de la Unión Europea 2003b), GEO-en borondatezko liberazioa eta merkaturatzea

arautzen duen 2001/18/CE Zuzentaraua (Parlamento Europeo y Consejo de la Unión Europea 2001)

aldatzera etorri zena. Hala ere, zenbait supermerkatuk oraindik ere genetikoki eraldatutako osagaiak

dituzten produktu propioak saltzeari uko egiten diote (Espainian, adibidez, hori da Carrefour, El Corte

Inglés edo Alcampo-ren kasua: Ortín 2004; egia esan, banaketa kateen gehiengo zabal batek jarraitzen dio

irizpide horri: Greenpeace 2005), eta hainbat produktorek haien produktuetan transgenikoak erabiltzeari

muzin egin diote. Edozein kasutan, aipatu araudi honen bidez, Europako Legebiltzarrak amaiera eman

zion produktu transgeniko berrien merkataritzari buruz 1998az geroztik indarrean zegoen luzamenduari,

eta osagai transgenikoak edo deribatuak dauzkaten elikadurako produktuak etiketatu beharra ezarri zuen.

Araudi honen bidez produktu arruntetan baimendutako transgenikoen presentzia akzidental edo nahi

gabekoaren maila (elikagai zein pentsuetarako) %0,9an finkatu da, hau da, maila horretik behera,

produktu arruntetan, ez da aplikatuko etiketatzeko obligazioa. Osterantzean, produktuetan izan daitezkeen

baimendu gabeko transgenikoen presentzia akzidentalaren portzentajea (hauei buruzko txosten zientifikoa

aldekoa den heinean, hori bai) produktu osoaren %0,5ekoa izango da. Etiketatze eta trazabilitateari

buruzko araudia 2004ko apirilean sartu zen indarrean, hau da, orduan hasi zen Europar Batasuna, 1998ko

moratoriaz geroztik, berriro ere elikagai transgenikoak merkaturatzeko lizentziak eskaintzen.

271 Izan ere, 1996. urtean Europar Komisioak Monsantoren soja baimendu egin zuen animalien bazka eta

prozesatutako produktuentzat, etiketatze edo bereizte berezirako inolako eskaerarik ezarri gabe.

Amerikako Estatu Batuetako soja esportazioak, ordea, kontsumitzaileen boikot kanpainak eragin zituen

Gobernuz Kanpoko Erakundeen (GKE) erresistentzia latza topatu zuen. Horren harira, eta jada aipatu

dugun eran (ikus: aurreko oin-oharra), Europako zenbait supermerkatuk (Marks & Spencer, Sansbury,

Carrefour, Delhaize, Effelunga, Migros, Superquinn) genetikoki eraldatutako osagaiak haien marketako

produktuetatik ateratzeko erabakia hartu zuten, Amerikako Estatu Batuek mota honetako osagaiak

zekarztzaten kargamentuak modu bereizian etiketatzearen eskaerari eman ezezkoaren aurreko protesta

gisa (El País egunkaria, 1999ko martxoak 18: “Supermercados europeos retiran los transgénicos de sus

mercados”; ikus ere: Levidow eta Murphy 2003, 63).

211

hautemate estrategiko bati baizik: kontsumitzaileen boikotaren beldur, supermerkatuek

erretiratu egin zituzten produktuok. 272 Erantzun komertziala eman zen hortaz

kontsumitzailearen ekinbide posiblearen aurrean. 273

Hemen politika “arruntak” hartu ez zezakeen erabaki baten aurrean aurkitzen

gara. Hau da, bestela merkatu librearen aurkako neurri instituzional-politikoa

litzatekeena (esate baterako, genetikoki eraldatutako produktuen erabileraren debekua

erregulatuz), erabaki profesional-taktiko baten formapean jazo zen. 274 Kasu honetan,

neurri ofizialek erabakitako arrisku “onargarri” instituzionalizatuek berrirakurketa

ezkorragoa pairatzen dute; arriskuaren “itxiera” ofiziala berreraikia da supermerkatuen

merkatal-ekintzagatik: instituzio legitimoek hartutako erabakiaren “neutralizazio” bat

dugu honakoa (Forsberg eta Kaiser 2002, 32). 275

Transgenikoak hemen ez-segurutzat (susmagarritzat, gutxienez) erabakitzen

dira, baina segurtasun-eza hori ez zaio oso arrikutsutzat ageri den errealitate baten

errepresentazio bati zor, demanda sozialen eta hauek merkatuengan eta beren

interesengan duten eraginaren errealitateari baino.

272

Presioak, merkatua galtzeko beldurrak, estrategia komertzialak azken buruan, eragindako ekintza izan

zen:

Vender productos genéticamente modificados (siempre que estén autorizados) es perfectamente

legal en la UE, pero las empresas británicas [i.e. Marks & Spencer eta Sansbury] han preferido,

ante la enorme presión de los grupos medioambientales liderados por Greenpeace, tomar

distancia de la biotecnología (Iglesias 1999; orrialde zenbakirik gabeko bertsio elektronikoa;

etzanak gureak).

Hau da, merkatuaren (kontsumitzaileen) presioak baldintzatu zuen produktu transgenikoen

erretiratzea, eta ez lege edo marko erregulatzaile debekatzaile batek:

Por la tarde, la prestigiosa firma Marks & Spencer anunciaba que, “debido a la presión de los

clientes”, había decidido eliminar de sus estanterías todos los productos que contuvieran

ingredientes genéticamente modificados. (...) “Vamos a eliminar totalmente, y lo antes posible los

alimentos de origen transgénico de nuestro catalogo”, anunció un portavoz. “Reconocemos que

los productos modificados genéticamente tienen ventajas para los agricultores, pero hemos

notado que son nuestros clientes los que están nerviosos por la velocidad con la que se han

desarrollado” (El País egunkaria 1999; orrialde zenbakirik gabeko bertsio elektronikoa).

Marks & Spencer-en “apostua” are eta aipagarriagoa da, kontuan hartu beharra baitago bere

markatakoak diren produktuak besterik ez dituela saltzen.

273

Jarduera subpolitiko edo “para-gobernutar” (Dryzek 2000, 102) hau arriskuaren logikaz baliatzen da

egokia zaion osagai sozioteknikoen mobilizazioa eragiteko. Izan ere, supermerkatuen erantzuna arrisku

ekologiko eta osasunezko hipotetikoei baino merkatal arriskuei zor zaie, boikotaren ondoriozko galera

ekonomikoak direla-eta. Boikotaren ondorioz agertzen diren arrisku sozioekonomiko berriak dira hortaz

aldaketa “behartzen dutenak”; hau da, arrisku berriak sortzeko gaitasunak beste arrisku batzuk

“desagertarazten” ditu (eragingarritasun sozio-publikoaren eremutik behintzat). Botereak (hots,

kolektiboa berrantolatzeko indarrek) eragiten du aldaketa, ez akordioak, adostasunak. Ez da “horkanpoan”

legokeen arriskuaren ebidentziak aldaketa eragiten duena, kolektiboaren arrisku konfigurazioak

baizik. “Arrisku gisako” parte hartze honek arriskuaren bisibilitate ez-negoziatua uzten du agerian.

274

Instituzionalki arautu gabeko ekintzabide berri hauek erabakirako ahalmen eta grina politikoa

hedatzera datoz:

(...) on national soil, governments may be hampered by international treaties and obligations in

politically “unwanted” ways. In such cases private codes of conduct and labelling schemes may

accomplish what governments aren’t allowed to (or don’t want to or haven’t the guts to do) and

thereby release governments from domestic political pressures and nuisances. (...) This was for

instance the case with GM-food in Norway, where the supermarket chains agreed not to import

such foods (Jacobsen eta Dulsrud 2006, 475).

275

Izan ere, elikagai industriak berak presionatzen ditu nekazariak transgenikoen erabilera ekidin eta

pestiziden erabilera murriz dezaten. Hortaz, nekazal input-engan ematen diren hertsadura komertzialak

legalki inposatutako murrizketetatik harago doaz. Input jakin batzuen erabileraren murrizketarako

nekazariengan eman presioak gobernu erregulaziotik bazetozen ere, gero eta ohikoagoak dira elikagai

industriak ezarritakoak. Industriak de facto “inposatutako” irizpide hauek politika publikoarengan

eragiten dute, eta batzuetan baita ordezkatu ere (Levidow eta Bijman 2002, 43-44).

212

Merkatu eremua kasu honetan eremu politikotzat erabilia da kontsumitzailehiritarren

aldetik, banakoek merkatuarengan duten eragina (erosleak diren heinean)

erabiltzen baitute beren balio eta sinesmen politikoak indarrean jarri eta instituzionalki

nomalizatutako egoeren berbideraketa sustatzeko (Borrás 2006, 70). 276 “Kontsumismo

politiko” (Micheletti 2006) honek ingurugiroa, osasuna, giza-askatasuna eta abarren

arauketa instituzionalarekin 277 adostasun eza adierazten du, bere helburua baita balio eta

ardura jakin batzuen errespetua indartzea, hau da, identitate bati eutsi eta horretan

sakontzea (Røpke 2001, 417-418) politikoki gidatutako erosketa preferentziak gauzatuz

(Terragni et al 2006). 278

Aipatu kasu honetan, transgenikorik gabeko elikagaien “demanda publikoa”

partzialki betetzen da, norberaren erabakia baita leku batean ala bestean erostea, edota

produktu hori ala bestea, arazoa erabaki pribatuaren eremura desplazatuz, politikaren

kontzeptzio liberal baten baitan (Weale 2001, 418-419). Baina ez zaio ordea eragin

handiagoa edukiko lukeen interbentzio politiko bati aukera ematen (luzamenduaren

jarraipena, esate baterako). Hau da, eztabaidapeko produktu horien gaineko debeku

instituzionalik ez dago. Europar Batasuneko 1998az geroztiko luzamendua altxatzearen

arrazoi nagusia, hots, produktuon etiketatzearen gaineko akordio instituzionala (ikus:

270. oin-oharra), eraldaketa “onargarritzat” ulertu beharra dago, nahiz eta polemikaz

beteriko neurria izan. Benetan jasangaitzak ordea luzamenduaren ondorio politikokomertzialak

ziren.

Zentzu honetan diogu errepresentazioak modu anitzean eratzen direla; hau da,

errepresentazio egoki batek osagaien mobilizazio eta gurutzaketa jakin baten beharra

izango du. Adibidez, eta arriskuaren gobernaketa eredu renndarrean: edozein neurri

irudikagarri edota desiragarri otu badaiteke ere, arrisku onargarriaren errepresentazio

hori ez da onargarria (hots, bideragarria) izango, berau ahalbidetuko lukeen

berkonfiguraketa sozio-naturala behar bezain elastikoa edo malgua ez bada; hau da,

benetan beharko du izan berkonfiguraketa posible hori lorgarria edo aktualizagarria

(subpolitikoki bada ere).

Horrek guztiak esan nahi duena da parte hartzearen dinamikak, askotan,

“konstatazio-funtzio” baten izaera hartzen duela. Hau da, ideia komuna da parte

hartzearen egitekoa, ezagutza ez-adituak ezagutza adituak kontuan hartu gabeko

dimentsioak agerian jarri ditzakeelako argudiopean defendatzea (e.g. Andersen eta

276 Produktu transgenikoen trazabilitate eta etiketatzerako 1830/2003 Arautegi europarrak (Parlamento

Europeo y Consejo de la Unión Europea 2003b) kontsumitzaileen hautaketa eskubidea bermatzen du.

Hala ere, duten botere hau kontsumitzaileek asmo politikoekin erabili badezakete ere, formula honek ez

ditu parte hartze publikoaren beste aukera planteagarriak agortzen, segurtasuna ebaluatu eta kudeatzeko

arduradun instituzionalen eta hiritargoaren arteko eztabaida formalki onartua barne. Berrikuntza

zientifiko-teknologikoaren aspektu guztiei buruzko benetako eztabaida baten beharraren onarpen

instituzionalaren gabezi honek, prozesu berritzaileengan ematen den eragin publikoa, politika

informalaren eta merkatu mekanismoen bideetatik eramaten du (Borrás 2006, 69-72).

277 Egia esan, Michelettik kontsumismo politikoaren fenomenoaren agerkundea arauketa instituzional

desegoki batean baino arauketa ezan kokatzen du, hain zuzen ere globalizazioaren fenomenoak

tradizionalki gizartearen ongizatea zaindu eta arazoak ebazteko ardura duten aktore tradizionalen

gaitasuna (Estatuaren instituzioak) indargabetu duelakoan. Izan ere, globalizazioaren aurrean nazio-

Estatuek beren mugak eta eragina gainezkatzen dituzten arazoei (Hies-a, energia nuklearra, baliabide ezberriztagarriak,

finantza merkatu globalen ezegonkortasuna, eta abar) aurre egin behar diete, eta horretan

indarge aurkitzen dira. Globalizioak planteatzen dituen erronkek mota askotako aktoreen (instituzional,

pribatu, publiko) arteko koordinaketa eta hartu-emana exijitzen dute (Micheletti 2006, 25-26; Hamlett

2003, 132-133).

278 Kontsumismo politiko hau ez da ordea boikotera mugatzen (produktu jakin bat ez erostea). Bere baitan

barne hartzen du ere bai sozionaturalki arduratsuak diren produktuak sustatu edo erosteko joera

(“buycott” delakoa) (Micheletti 2006).

213

Jæger 1999, 334). Baina gure ustetan, gehienetan ez da kasua halako ezagutzaren defizit

instituzional-aditua dagoenik. Hau da, informazio berritzailearen hornitze publikotik

harago, errelebanteagoa deritzogu agerikotasun edo konstantzia publikoaren bilaketari

berari. 279

Eztabaidak, hots, parte hartzerako eremuek (e.g. diskurtso kooperatiboa)

ezberdintasun estrukturalez jositako gizarte batean ez dute eragin eraldagarririk.

Garrantzitsuena ez datza “argudio onenaren” bilaketan, “emergentzian” baizik; hots,

norbera entzunaraztean (Young 2001, 671-673). Ordurarte onargarritzat hartutakoa

eztabaidapean ipintzera bultzatu beharra dago hiritargoa, eta horretarako bestelako

bitarteko ez formalen erabilera sartzen da jokoan (protestaldiak, boikotak...) (Young

2001, 675-677).

Hau da, dinamika publikoa, ezkutuan legokeen arazoaren emergentzia ezadituan

kokatu beharrean, agian hobe genuke errekonozimendu edo onarpen

bilaketarekin lotzea, hau da, gertakari edo dimentsio jakin baten nabarmentzearekin.

Hemen, gakoa ez datza eztabaida razionala (hau da neurriduna) bermatuko luketen

mekanismo parte hartzaile egituratuen diseinuan (ikus: 5.1.2. atala), adostasun orekatua

xede, lekukotasunari (testimony) (hots, nabarmentze ez-arautuari) aukera emango

liokeen espazio publikoan baizik (Sanders 1997).

Xedea hortaz gaia edo arazoa agendan barneratzea izan daiteke eta, aurreratu

dugun bezala, ez hainbeste bere berritasunarengatik (koordenatu epistemologiko eta

baloratibo garbietan), 280 edota kontuan hartuak izango direlako uste sendoa dagoelako,

baizik eta, funtsean, gauzak “beste erara” egin daitezkeelako aukera

badagoela/bazegoela konstatatzeko. Kontua desadostasuna eszenaratzea da.

Desadostasuna esplizitatzea ez da garrantzi gutxiko zera. Ildo honetan hortaz

garrantzizkoena ez da akordio batetara, adostasun batetara iristea, baizik eta nor

bakoitzaren jarrera finkatzea, iritzi publikoa eskuratzea, norberaren ahotsa

entzunaraztea; hots, baldintza sozialak, errealitate soziala bera eraldatzea,

“erresistentzia” puntuak azaleraziz (Bauer 1995), 281 komunikabideen atentzioa

279 Parte hartze publikoko ariketetan hiritarrek eskainitako input-a ez da gehienetan kontuan hartzen,

ezagutza maila ahula erakusten duelako argudio politikoaren pean (Armour 1995, 186). Erabakiak hartu

behar dituen botere politikoak hemen ezartzen duen muga, termino epistemologikoetan funtsatzen da.

Gure ustez ordea arazoa ez da hainbeste informazionala (hots, kalitate epistemologikoarena); gakoa

zenbait proposamenen onartezintasunean datza (ikus ere: 5.2.3.2. atala).

280 Izan ere, praktika parte hartzaile hauek (e.g. adostasun konferentziak) arazoaren ikuspegi “originala”

eskaintzeko baliagarriak diren (Fuller 2003, 51) “ezagutza berrirako” produkzio eremu gisa aurkeztuak

dira (Andersen eta Jæger 1999, 335-336). Ezagutza berri hau, arazoari buruz adituengandik edota

komunikabideengandik jasotzen duten informazioaz gain, politikoei input informatzaile gisa baliagarria

zaie (Andersen eta Jæger 1999, 334-335). Bestalde, nahiz eta “input lego” hauek zeharkako eragina, hots,

ez-loteslea izan erabaki-hartze prozesuarengan (Andersen eta Jæger 1999, 336, 339), kasu batzuetan

eduki erregulatzailea ekarpen publikoari esker eratu izan da hein batean. Danimarkan, esate baterako,

adostasun konferentzia baten ondorioz, langile-hautaketa edota aseguru kontratu bat egiterako orduan

banakoaren informazio genetikoaren irizpidearen erabilera legalki galarazi zen. Halaz, galarazpena giza

genomaren desziframenduaz eta honen ondorioei buruz herrialde horretan jazotako adostasun

konferentzian adostutako gomendioetatik eratorriko litzateke (Andersen eta Jæger 1999, 335-336; Danish

Board of Technology 1995). Hala ere, zalantzagarria da profil genetikoan oinarritutako diskriminazioa

ekiditera bideratutako neurri legal hauek ekarpen informatibo berri baten ondorio direnik. Izan ere, non

datza berritasun informatiboa? Garrantzitsuena hemen ez datza ustezko informazio “berri” batean, jada

identifikatutako eta egiaztatutako ardura edo tentsioaren “egiaztatze” sozial batean baizik. Izaera etikoko

argudioetan oinarritutako gomendioaren gauzagarritasuna, batez ere ahalgarriaren erreinuan erortzen den

eta profil sozio-etiko oso nabarmena duen praktika bati erreferentzia egiteari zor zaio.

281 Genetikoki eraldatutako produktuen baztertzea ez zen diskurtso egituratu eta integratzaile formal baten

ondorioz eratutako mandatu erregulatzaile baten bitartez eman, hiritarrek kontsumitzaile gisa erakutsi

mesfidantzak supermerkatuengan eragin presioaren bidez baizik. Hau da, kolektiboaren “aldaketa” ez da

214

erakarriz, adibidez (Beder 1999). Zentzu honetan, supermerkatuen erabaki hori (GEOak

haien marketako produktuetatik kentzea) giro soziopolitiko jakin bati eman erantzun

lez ulertu beharra dago. Izan ere, garrantzia hemen ez datza arrisku “errealen”

aurkikunde anitzean, giro publiko nahasi baten konstatazio ebidentean baino (boikotaren

itzal luzea). 282

Ebaluaketa ez-adituak ez du hortaz modu funtsezko batean ezer berririk

aportatzen. Benetan garrantzitsua dena ez da “berritasun” faktorea; aitzitik,

“eszenifikazioa” da (“ez gaude ados zuekin”; “ez dugu konfiantzarik zuengan”...) balio

duena. 283 Eszenifikazio hau (hots, ebaluaketa ez-aditua) neurri jakin batzuk behartzera

irits daiteke (adibidez, GEO-en landaketetan eremu-ikerketak; ikus: 4.2.3. eta 5.2.2.

atalak), baina ez “argudiorik onena” dela-eta, baizik eta pisuzko arrazoien ondorioz,

kontsumitzaileen mesfidantza horien artean (eta horrek berarekin dakarren guztia; ikus:

4.3. atala). 284

5.3. Arrisku gisako gobernaketa: agora-tik guda zelaira

Aurreko azpi-atalean (5.2.an), arriskuaren manipulagarritasun sozioteknikoak

perspektiba anitzen bat-etortzearekin baino arriskuen “atxikimendu soziotekniko”arekin

zerikusia duela ikusi dugu. Hau da, arriskuaren gobernaketa praktiken

malgutasuna, aktore aniztasun bat barne hartzen duen elkarrekintza diskurtsibo batekin

baino, kolektibo sozioteknikoa osatzen duten askotariko agentzien mobilizazioarekin

lotzera etorri gara. Horrenbestez, arreta, osagarritasun anitzeko “agorak” ordekatzen

dituzten eztabaida-lekuetan jarri beharrean (Nowotny et al 2001), arriskuaren

gobernaketa “seguruago” bat ahalbidetuko luketen baliabide sozioteknikoen indarpen

eta dinamizaziorako mekanismoen diseinuan ipiniko dugu.

Gure ekarpenak aintzat hartu nahi du horrela arriskuaren emergentziaren

testuingurua, arriskuaren eraketa mekanismoetan baitatza gobernaketa egoki baterako

aukera, garapen zientifiko-teknologikoa (eta bere arriskuak) berez emana legokeen

zeratzat kontsideratzen duen eszenategi politiko formalizatu batean (i.e. mekanismo

parte hartzaileak) egon beharrean (Nahuis eta van Lente 2005, 17, 25-26).

kolektiboaz kanpotik hartutako erabaki baten baitan ematen, kolektiboaren konfiguraketen beren baitako

“negoziaketa” inplizitu bategatik baizik.

282 Arazoaren dimentsio informatiboarekin tematze hau eztabaida askean oinarritutako mekanismo parte

hartzaileen diseinuan islatzen da, bertan, publikoa eta aktore instituzionalen arteko elkarrekintza, prozesu

parte hartzaile-eztabaidatzailetik ernetutako txostenean ageri diren gomendio “berrien” multzo baten

transferentziara murrizten baita (Armour 1995, 186).

283 Gure ustetan, mekanismo parte hartzaileetan publikoak adierazitako arduren gehiengoa jada finkatuta

ageri da eztabaida esparru instituzional eta akademikoetan. Hitz batez, zientzia-teknologiaren garapen eta

aplikazio arduratsuago baten alde jotzen duten eskaerak dira horiek. Danimarka aitzindarian jazotako

adostasun konferentzien kasua da hau; bertan egindako zenbait saioetako gomendioek zera dute xedetzat:

ingurugiroarekiko eta eskaera sozialekiko sentikorragoa den zientzia-teknologia bat, ondorioak

zehaztapen handiz ebaluatuta edukiko dituen zientzia-teknologia bat (izaera metodologikoko gomendioak

ere barneratzen direlarik), ekintza zientifiko-teknologikoen gaineko erregulazio zorrotz bat (nazioarteko

eta baita Europar Batasuneko arauak baina zorrotzagoak direnak bilduko dituena), independentea izango

den (multinazionalen interesei loturik ez dagoena) eta publikoki bideratuta dagoen zientzia bat, eta abar.

Gomendio hauen zentzua eta garrantzia ez datza inondik inora beren originaltasunean, arazoen finkatze

esparru instituzional batean esplizitatuak izatean baizik (Danish Board of Technology: www.tekno.dk).

284 Kontua ezagutza originala eskaintzea bada, instituzionalki egituratu-gabeko edozein “seinalek” hori

berau era azkarragoan eta kostu txikiagoarekin lor dezake.

215

Izan ere, ohikoa da eztabaidaren dispositibo hibridoetan eztabaidatu eta irudikatu

daitezkeen neurriek elkarrekintza sozioteknikoaren eremu “errealean” nagusitzen diren

interakzio politikoaren prozesuekin bat ez etortzea. Arie Rip-ek “horma-barneko tranpa”

(intra-mural trap) kontzeptua erabiltzen du eztabaida anitz edo askerako bitarteko

“artifizialen” eta arazoaren norabidea definitu eta mugatzen dituzten interakzio erreal

edo efektiboen artean eman daitezkeen desadostasunen (hau da, desfasearen) berri

emateko (Rip 2001, 116-117; 2002a, 41; 2002b, 24). 285 Dinamika errealari eragiteko,

“mikro-kosmos” parte hartzaile hauek erakusten duten indar gabeziak, saiakera hauek

eremu sozioteknikoengan eragin artikulatzailea baino zilegiztatzailea dutela uzten du

agerian (Rip 2002a 41; 2002b, 24).

Eremu soziotekniko seguruen (hots, sozialki onartuen) konstituzioak ez dio,

hortaz, modu aurre-hartzailean erresistentzia materialak (arriskua) eta aktitudinalak

(zilegitasuna) ezabatzen dituen deliberazio proaktibo bati erantzuten, eskura dituen

baliabide epistemologiko, tekniko, politiko eta publikoak optimizatzen saiatzen den

kudeaketa sozio-instituzional bati baizik. Kudeaketa horrek, arriskuaren onarpenatik

abiatuta, sozioteknikoki “esperimentatzeari” ekiten dio, hain zuzen (a) arriskua

“diseinu” instituzionaletan eta eremu publikoetan azalera dadin; (b) segurtasuna handitu

dadin (Herbold 1995; ikus ere: 4. atala). Prozesu honen klabeak ezin dira kanpoekarpenaren

(hau da, ekarpen publikoaren) parametroetan ulertu, zerikusi handiagoa

duelako gure gizarteetako eremu sozionaturalentzako arriskuak duen izaera

konstitutiboaren onarpen instituzionalarekin.

Zentzu honetan, arriskuari buruzko eztabaida anitza ahalbidetzea baino, portaera

soziala malgutzea beharko luke izan xedea. Hau da, zenbait harreman sozioteknikoen

zurruntasunarekin haustea, hiritarrek zientzia-teknologiarekiko mantentzen dituzten

harremanak barne. Gipuzkoako Foru Aldundiak, esate baterako, hondakin organikoen

kudeaketarako, hondakinen trataera seguruago eta garbiago bat lortu xedez, publikoaren

parte hartze efektiboa jasotzen du, hiritarrak hondakin horien trataeraren partaide

bilakatuz. Halaz, parte hartzeko prest ageri diren hiritarrei, gerora konpost-ean

(ongarrian) bilakaraziko den zabor organikoa depositatzeko edukiontziak 286 irekitzeko

giltza emango zaie. 287 Hemen, kontsumitzaile-hiritarra (kontsumitzailea hiritar

285 Jokoan dagoena ez da arazo multzo bati buruzko “arrazoi onenen” bilaketa kolektiboa “simulazio

soziala” (Rip 2002b, 41) osatzen duen interakzio medio eraiki batean, kolektiboaren beraren

berkonfiguraketarako ematen diren borroka, aukera eta borondatea bera konstruktiboki profitatzea baizik.

Gure asmoa da “politikarik gabeko politikaren” irudi honetatik harago joatea:

In general, it is not realistic to expect the parties in a controversial issue to stop their strategizing,

sit down together for a herrschaftsfreie Diskussion (Jürgen Habermas’s ideal of a dominance-free

debate), and reinsert the results into the struggle so that it will be resolved. There is an arena in

which the battle is fought, and creating enclaves of relative peace only means that what happens

there will be irrelevant to the battle (...). Thus, robustness cannot be created by stepping outside

the arena, isolating the debate from social alignments, or neutralizing them procedurally (for

instance, through representation of “all” interests and viewpoints), as is often proposed. One has

to work with, and through, the strategizing of the actors (Rip 1986a, 362).

286 Edukiontzi mota hau hirietan eskuragarri egongo den bosgarrena izango da, zaborra, plastikoak, papera

eta beira edukitzera bideratutakoekin batera. Bosgarren hau, ordea, programan parte hartzeko prest

agertuko diren sendiek bakarrik edukiko duten giltza baten bitartez soilik ireki ahal izango da. Hau

kalitatea bermatzearren egiten da, hau da, hondakinen hautaketa eta bereizketa, konpromiso handien

erakusten duten etxebizitzengatik modu eraginkorrean egiten dela ziurtatzeko, hondakin mota ezberdinak

nahasten badira sistema erabilgaitz bilakatzen delako (El Diario Vasco, 2005eko apirilak 24: “Gipuzkoa

instalará un quinto contenedor destinado en exclusiva a la basura orgánica”).

287 Demokrazia eta elitismoa eskua emanda doaz hondakinen trataera gipuzkoarraren adibide honetan.

Azken buruan, giltza, programan parte hartzeko benetako interesa aurkeztu duten bizilagunei banatzen

zaie (ikus: aurreko oin-oharra). Esperientzia honen ezaugarri nagusia ez datza hortaz hainbeste

irudikatutako espazio jasangarrien elaborazio deliberatzailean, segurtasun/segurtasun-ezaren egoeren

216

ilakatzen baita hondakinekiko bere ardura hedatzearekin batera) eta produktuaren

arteko harremana “luzatu” egiten da; hau da, harreman hori denboran eta espazioan

dilatatu egiten da. 288 Zentzu honetan, kolektiboaren baliabide publikoa bete-betean da

barneratua hondakinen kudeaketaren arazoan, hots, ingurugiro segurtasunaren eraketan

bertan, arazoaren parte lez, besterik gabe arazoari buruzko iritzi gehigarri gisa erabilia

izan beharrean (ikus: 5.2.1. atala). Andrew Light-ek, New York-eko Bronx auzoko

bizilagunek, ingurunearen babeserako plangintza instituzionalaren baitan, euren auzoko

ibaia zaindu, babestu eta berreskuratzeko praktiketan duten egiteko aktiboa deskribatuz,

dioguna babesten du:

(...) participation here is not abstract –entailing only participation on a citizen

advisory panel– but is actually hands-on. People participate in the activities of

the Bronx River Alliance primarily by actually getting their hands dirty (Light

2003, 60).

Hiritargoaren mobilizazio hau ez da finkatutako harreman sozioteknikoen

multzo bati egiten zaion eranskin formal bat, kolektiboaren harremanen beraien

berkonfiguraketa (i.e. dilatazioa) eragitera baitator. Parte hartze saioak hemen ez dira

arrisku/segurtasunaren produkzio prozesuen ondorenean ezartzen; aitzitik, hauen osagai

konstitutiboa dira (Light 2003, 59). Naturaren babesak “konpromisoaren

demokratizazioa” exijitzen du. 289 Gure arrisku gisako gobernaketak bete-betean egiten

du bat hurbilpen honekin: lehentasuna arriskua eratzen duten harreman eta praktikei

erreparatu eta horiek moldatzean datza, kolektiboaren konstitutibazio berriak (maila

ezberdinetan, kasuaren arabera) bakarrik ahalbidetu dezakeelako segurtasun marko

berrien (i.e. anitzen) emergentzia. Halaz, Lightek berriro ere, baina modu orokorragoan

ingurugiroaren zaintzari dagokionean:

For me the prior question is not how environmental issues can motivate the

[democratic] reform of technology but instead first, what sort of practices will

motivate concern for the environment (Light 2004, 5).

Demokratizazio edo irekierako baldintzak, hemen, kolektiboaren berrantolaketa

exijitzen du. Hau da, ez dago garapen zientifiko-teknologikoaren demokratizazioa

bideratzerik garapen horri konstitutiboa zaizkion osagai eta prozesu sozio-publikoak ez

badira era berean problematizatzen (hau da, berbideratzen). Zientzia eta teknologia ez

dira “hor-kanpoan” leudekeen zerak, gobernatuak izateko zai leudekeenak; aitzitik,

horiekiko ardurek eta interesek, kolektiboa osatzen duten bestelako osagaiengan (horien

artean dinamika publikoa) eskaera maila bat inposatzen dute. Erreformak (i.e.

arduradunak diren harreman soziotekniko finkatuak berreraikitzeko joera duten “praktika dilatatuen”

formulazioan baizik.

288 Izan ere, hondakinen trataerarako zikloaren barruan planifikatutako kolaboraziorako ekintza hiritarrari

egiteko bat aitortzen zaio, ezohiko praktika publiko hauen eraginkortasuna bermatuta egon ez arren.

Eraginkortasunez dihardugu, ordea, ez arau erregulatzaile baten eraginkortasuna bermatuta ez dagoelaren

zentzu soilean (arauak, azken buruan, bere baitan darama zuzentasun normatiboa, nahiz eta araututako

edo agindutako hori ez bete), ingurugiroaren segurtasunaz diharduen arauemaletasunak, kasu honetan,

lehen bete gabeko (hots, eragin gabeko) eremuei heltzen dielakoarenean baizik, hain zuzen ere eragin

normatibotik harago geratzen ziren praktikak erregulatzeari ekiten diolako. Eta hori guztia ez publikoak

osatzen duen eremua zigorgarria ez izateagatik (egia ez dena, beste aldetik), eremu hori, aspektu

zigortzailetik harago, ez delako burugarritzat edo, hobe esanda, erregulagarritzat hartu baizik. Ordurarte

marjinaltzat hartutako praktiken mobilizazio planifikatuan datza berritasuna hemen. Hau da, osagai

inpaktuala erremedioan lagun dezakeen zerbaitetan birmoldatua da. Hitz bitan, potentzialtasun

sozioteknikoak esplotatu egiten dira ingurugiro eraginkortasun eta segurtasuna handiagoa izan dadin.

289 Bide batez, ikuspegi horrek ezbaian jartzen du askotan emantzat hartzen den asuntzio bat: eskaera edo

ardura sozio-publikoak modu automatikoan ingurugiroaren babesa maximizatzen duten eskaerekin

identifikatzen duena. Jarrera horren adierazgarri da, esate baterako: Faucheux eta Hue (2001).

217

irekierak), zentzu horretan, praktika publikoen erantzukizun eta aldagarritasunaren

gaineko eztabaidaren beharra pizten du:

(...) we should not be asking only what we want environmentalism or

environmental issues to do for us with respect to the reform of technology but

instead we should first ask what sort of practices will produce a democratic

environmentalism that in turn will shape the future direction of a democratic

technology (Light 2004, 22-23).

Hemen, gizarte zibilaren errelebantzia etikoa ez da emantzat hartzen, Rennen eta

antzeko ereduetan ez bezala; aitzitik, Lightek “hiritar ekologiko” gisa karakterizatzen

duena, bere ingurune sozionaturalarekiko babes praktiketan parte hartzen duen hiritar

konprometitua da, errelebantzia normatibo eta arduratsu hori babes prozesu aktibo baten

baitan eskuratzen duena. 290

Parte hartze efektibo horrek hiritargoarengan bere ingurunearekiko arduraren eta

zaintzearen zentzua pizten du (Light 2005). Natura eta komunitatearekiko ardura ez

dago hortaz emana; landu, garatu beharreko zerbait lez da hemen ulertua. Parte hartzea

ez da hortaz ardura horren eroale soil lez ulertu behar; parte hartzea, aldiz, ardura

horrexen pizgarri da (Light 2005, 8, 12-13). 291

Edozein kasutan, ingurugiroaren kudeaketarako baliabide publikoen inplikazio

horrek, ingurugiroaren eta bere arriskuen kudeaketa prozesua “konstruktibo” bilakatzen

du, kudeaketa horren ardura sozializatu, hots, pluralizatu egiten duelako (Schot 2005,

424). Kudeaketa tekno-anbientalaren “sozializazio” honek (Schot 2001, 50) ingurugiro

segurtasunaren arazoa eta bere trataera endogenizatu 292 , hots, “testuinguruarekiko

sentikor” bilakarazten ditu (Guston eta Sarewitz 2002, 109). 293 Arazoa ez da hemen,

hortaz, modu anitzean erabakitako neurri erregulatzaileen bitartez emana legokeen

arrisku baten gain ezartzen den kontrol sozialaren terminoetan planteatzen, espazio

sozioteknikoen konstituzio multiplearenetan baizik. Hau da, testuinguru honetan

promozio zientifiko-teknologikoak eta bere kontrolak bat egiten dute (Schot 2001).

290 Praktika errestauratzaileak hiritar onaren beharkizun gisa ulertzen dira hemen ondorioz. Hau da,

hiritarren beharkizuna da euren komunitateekiko modu arduratsuan jokatzea. Hiritartasuna hemen

hiritartasun etiko lez ulertzen da, besteenganako arduraren nozioa barneratzen duelako. Hemen, hiritar

ona izatea gai publikoetan modu aktiboan parte hartzearen bitartez lortzen den bertute gisa ulertua da.

Hiritartasunaren zentzu hedatu batez ari gara hemen horrenbestez, bere baitan jasotzen dituelako jendeak

bere komunitatearen baldintza sozionaturalak hobetzeko egiten dituen ahaleginak. Eskubideak eta ardurak

barne hartzen dituen hiritartasuna da honakoa:

Citizenship is something that most of us today see as only a guarantor of certain rights but not as

demanding responsibilities of us, other than leaving each other alone. Yet the language of

citizenship still resonates widely in our culture as a way of talking about the moral

responsibilities that people should have toward each other in a community (Light 2005, 16).

291 Konpromisoa sentsibilitatearen aurretik doa, eta ez alderantziz:

Encouraging a direct participatory relationship between local human communities and the

“nature” around them is one way to elicit such a sense of stewardship. Communities which have a

participatory relationship with the land around them are less likely to allow it to be harmed in

contrast with “top-down” regulations or mandates from a higher authority which may be ignored

or opposed locally (...) (Light 2005, 12).

292 Exogenizazioaren adierazletzat har dezakegu etikari instituzioen aldetik egiten zaion erreferentzia

operatiboa (komite etikoak). Hau da, badirudi etikari aurrerapen zientifiko-teknologikoaren kontrapisu

gisa esleitzen zaion indarra, aurrerabide horren jomugekiko interbentzio-eza instituzional baten ondorio

zuzena dela. Etika, instituzio politikoek zientziaren ibilbidearekiko mantentzen duten distantzia nolabait

orekatuko lukeen interbentzio-mota onargarriago bat da. Muga etikoek ez dute zientziaren garaipena

besterik adierazten.

293 Aspektu sozio-epistemikoen integrazio horrek, gobernaketa dinamika bera ezagutza eraketaren

prozesuaren parte bilakatzen du (Bennet eta Sarewitz 2005, 11; ikus ere: Guston eta Sarewitz 2002).

218

Gobernaketa anitzaren nozio edo ikuspegi hau modu zuzenean egokitzen da

adierazitako arrisku-anitzaren kontzeptura: izan ere, praktiken aniztasun batek eratzen

du arriskua eta, hortaz, beharrezkoa deritzogu praktiken berformulaketa bideratzeari

(baita, ikusten ari garen eran, praktika publikoak ere), eta ez besterik gabe arriskuari

buruzko ikuspegiak berformulatzeari. 294 Arriskuaren izaera liminalak bultzatuta,

tentsionamendu berriak agerian gera daitezke, eta zientzia-teknologia-gizartea-natura

harreman berrien alde indarra egin. 295

Gobernaketa integratzaile batek ez luke behar izan hortaz emana legokeen arazo

bati proposatu izaera anitzeko gehigarri bat, kolektiboa modu ezberdinean antolatzeko

saiakera bat baizik (Schot 2001, 49-50; Siebenhüner 2004). Gobernaketa, hitz bitan,

arriskuari buruzkoa baino arriskuaren araberakoa izan beharko luke (hau da, arrisku

“gisako” gobernaketa, azken buruan arriskua kolektiboan, hots, modu anitzean eratzen

baita). Ikuspegi honetatik bakarrik hel dakiekigu modu zilegi eta eraginkor batean gure

kolektiboen ezaugarri diren arrisku testuinguruei. Hurrengo atalean (hau da, 6.ean) hain

zuzen ere, arrisku gisako gobernaketaren gure ikuspegi hau hiri hondakin solidoen

(HHS) errausketaren inguruko eztabaida argitzera bideratuko dugu.

294 Zentzu horretan, arriskuaren gobernuak (government) zein gobernaketak (governance) (ikus: 5.1.1.

atala) bat egiten dute arriskuaren emergentzia edo konstituzioaren ardura zientzia-teknologia konplexuari

esleitzerako orduan. Norabide zientifiko-teknologikoari buruzko gehitze publikoa errealitate horri

buruzko “kanpo” judizio lez ulertzen da horrenbestez. Zientzia eta teknologiaren azterketa sozialek ere,

zientzia eta teknologia “kaxa beltzetik” nahiz eta atera (jarduera hauek faktore sozialekiko kontingentzia

baten testuinguruan barneratuz) (cf. Iranzo et al 1995; Sorreluz eta Rodríguez 2004), badirudi harreman

soziotekniko horiek (itxurazko) arrozte batetik eraikiak izan direla. Hots, ematen du harreman

sozioteknikoen kaxa beltza ez dela guztiz ireki. Arrisku-performatibotasunaren erantzukizuna zientziateknologiarengan

ezarriz, kolektiboa ez da sakonki problematizatzen.

295 Egiatan hau guztia jada kontzientzia sozialaren mailan ematen den zerbait da: barazkijaleak, gida

baimenik gabeko jendea edo gidatzen ez duena, produktu jakin batzuen gaineko boikotak... (ikus: 5.2.4.

atala). Zentzu batean, praktika hauen hedatzea (zenbait aspektutan behintzat) ingeniaritza sozialeko

helburu instituzional gisa uler daiteke: birziklatzea, hiritar kontzientziaziorako kanpainak, eta abar. Hala

ere, instituzioek, esate baterako garapen jasangarriaren edota antzeko gaien aurrean, arazoa

“indibidualizatzeko” joera erakusten dute, ohitura-aldaketa sustatzera bideratuta dauden sentsibilizazio

kanpaina mediatikoen bitartez.

219

6. ARRISKU GISAKO GOBERNAKETA KASU BAT:

HIRI HONDAKIN SOLIDOEN (HHS)

ERRAUSKETAREN INGURUKO EZTABAIDA

GIPUZKOAN

Atal honetan, aurreko atalean (i.e. 5.ean) aurkeztera gatozen arrisku gisako

gobernaketaren ikuspegia arriskuarekin zerikusia duen kontrobertsia kasu zehatz baten

interpretaziorako baliatzen dugu: Gipuzkoako lurralde historikoan hiri hondakin

solidoen (HHS) kudeaketarako proposatu den errausketaren soluzioak, bere arriskuei

dagokienean, sortarazi duen eztabaida eta gatazka instituzional-publikoaren egoeraren

interpretazioa burutzeko hain zuzen ere (6.1. atala). Gatazka edo eztabaida horren

harira, arriskuaren gobernaketaren “gisakotasuna” ebaluatzeko garatu dugun

egokitzapen konposizionalaren proposamena luzatuko dugu (6.2. atala). Gure

proposamen honetan, gobernaketak utzi egiten dio objektiboa litzatekeen arrisku baten

gaineko kudeaketa (izan parte hartzailea edo ez) izateari. Izan ere, gure ikuspegi

konposizionalak bide emango digu arriskuaren eraketa anitzaren erantzule diren

faktoreen (i.e. epistemikoak, teknikoak, ekonomikoak, politikoak, ekologikoak,

publikoak; ikus bereziki: 6.2. atala) eta faktore hauei dagozkien osagaien berri eman eta,

osagai hauen mobilizazio eta harremanketa modu anitz posibleetatik abiatuta,

arriskuaren gobernaketa arriskua (hau da, segurtasuna) eratzeko moduekin

identifikatzeko. Aniztasunak, hemen, bete-betean eragiten dio arriskuaren eraketa, hau

da, gobernaketa, prozesuari. Azkenik, gure proposamen konposizionala “egokitzapen

konposizionalaren diagramak” delako baliabide errekonstruktiboan gauzatuko dugu,

errausketaren arriskuen gaineko bi gobernaketa hurbilpenei aplikatuko dieguna:

Gipuzkoako erraustegi-instalazioen proposamenen inguruko arrisku gobernaketari,

batetik (6.2.1. atala); errausketaren arriskuekiko bestelako ikuspegia duen PVCaren (hau

da, Binilo Polikloruroaren) errausketaren gaineko hurbilpen sortari, bestetik (6.2.2.2.

atala). Modu horretan, egokitzapen konposizionalaren gure proposamenak (bere

errepresentazio diagramatikoan) aukera emango digu arrisku gobernaketa bi horien

arteko ezberdintasunak eta “gisakotasunak” ebaluatu eta alderatzeko.

220

6.1. Errausketa eta erresistentziak Gipuzkoan

Behin honaino iritsita, gure ustez egin beharreko hurrengo gauza, tesian zehar garatzen

ari garen arrisku kontzeptua edo, zehatzagoak izatearren, arriskuak gobernatzeko gure

proposamenak dakarren “arrisku gisako gobernaketa”, kasu zehatz baten harira

aurkeztea da.

Izan ere, bosgarren atalean zehar arriskuaren kudeaketa, beti ere arriskuak

garapen sozioteknikoan edukiko lukeen egiteko konstitutiboa kontuan hartuz bideratu

beharko litzatekeela argudiatu dugu (egia esan, bere osotasunean hartuta, lanari

dagokion tesia dugu honakoa). Hau da: “arriskuaren gobernaketa”-tik “arrisku gisako

gobernaketa”-ra igarotzea da proposatzen duguna. Ikuspegi berri honen bitartez lortu

nahi duguna, arriskuaren gobernaketa kolektiboaren beraren gobernaketarekin

parekatzea da. Halaz, ad hoc izaeradun mekanismo parte hartzaileen sustatzetik harago,

arrisku fenomenoak (ber)egituraketa sozialean lukeen errelebantziak zentzu gogor bat

eskuratzen du, “benetako” arriskuaren gobernaketa batek kolektiboa osatzen duten

osagai ezberdinak barne hartu beharko lituzkeelako hain zuzen (arriskuak osagai horiek

guztiak konstitutiboki eragiten baititu). 296

Jada aurreratu dugun lez, jarraian, arriskuak eremu sozio-materialekiko duen

izaera konstitutiboari buruzko gure ondorioak hobeto ulertzeko bidean, ondorio horiek

hautatu arazo zehatz baten kasurako gauzatuko ditugu. Gure asmoa izango da gure

marko teorikoaz eta “arrisku gisako gobernaketa”-ren proposamenaz baliatzea landuko

dugun arazoaren irakurketa berri bat gauzatu asmoz. Hautatu dugun kasua hiri hondakin

solidoen (HHS) erraustegien arriskugarritasunaren inguruko eztabaida publikoinstituzionalarena

da, Gipuzkoako lurralde historikoan eman diren eta ematen diren

eztabaida koordenatuetatik abiatuta batez ere.

Kasua, gure ustez, interesgarria da, HHS-en kudeaketarako erraustegiaren

baliabidearen egokitasunari buruzko eztabaida, baliabide horren arriskugarritasunaren

inguruko eztabaida gisa planteatu delako nagusiki. Hau da, gure ustea da eztabaida

modu hertsian planteatu dela, errausketaren segurtasunaren berme teknikoen inguruan

hain zuzen ere, gure gizarteetan sortzen diren hondakin kopuru izugarriaren arazoari

296 Honako azpi-atalean landuko ez dugun kasua izanda ere, ad hoc izpiritu horren instituzionalizazioak –

zentzurik gogorrenean– parte hartze publikorako proposamenak diseinatu eta zehazteko orduan hartzen

duen formaren adibide bat aipa dezakegu: Eusko Jaurlaritzatik Abiadura Handiko Trenaren (AHT)

proiektu eztabaidatuarentzat egindako parte hartze publikorako deia hain zuzen. “Interes orokorrekoa” eta

izaera estrategiko handikoa, hau da, aldaezina bere funtsezko presupuestoetan (e.g. bere materializazio

efektiboa), hiritargoaren parte hartzeari esleitu zaion irismena aurrerapenaren beharrezkotasun

instizional-teknikoaren arabera izan da mugatua. 2006ko azaroan esandako hitz batzuetan, Ibarretxe

lehendakariak berak erresistentzia publikoaren onargarritasuna, beti ere “aurrerapenaren mesedetan”, hau

da, proiektuaren “garapenerako hobekuntzen proposamenerako” bitarteko izatearen baldintzarekiko ezarri

zuen (Ibarretxe lehendakaria, El Diario Vasco-n, 2006ko azaroaren 28an: “La ‘Y’ vasca contará con una

web para “sugerencias y participación activa””). Parte hartzea, hemen, hiritargoaren iradokizunak jasoko

lituzkeen webgune batean gauzatu da. Horrela ulertuta, parte hartzeak bere garrantzi eza proiektuaren

izaera estrategikoari zor dio (i.e. lotura europarra). Hau da, proiektuaren gaineko eztabaidagarritasuna

(hau da, bere gaineko eragingarritasuna), proiektuak testuinguru europarrean duen errelebantzia politikoekonomikoarengatik

da modu fundamentalean mugatua, eta ez ordea albo-proposamenen pertinentzia

demokratiko-deliberatzailea dela-eta. Batzuek baieztatu eta beste batzuek ezeztatu egiten duten arrisku

multzoak (ingurugiro arriskuak, arrisku sozioekonomikoak, arrisku estetikoak), oinarrizkoagoak diren

baldintzapen tekniko-ekonomiko batzuetara garamatza (i.e. mugikortasuna espazio europarrean); honek,

arriskuaren aniztasuna berresteaz gain, arazoaren “benetako” izaera agerian uzten du. Beste hitzetan:

zeintzuk dira AHT-ri bizkarra ematearen ondorio sozioekonomikoak? Sozioteknikoki bideragarria al da

proiektua bertan behera uztea? Ingurumenaren Gaineko Azterketa (IGA) ezkorrenak ere ezingo luke

proiektuaren “beharrezkotasun sozioteknikoaren” ebidentzia ukatu.

221

lotutako praktika jakin batzuk bideragarriak ote direneko arazoaren inguruan planteatu

beharrean.

Horrekin guztiarekin ez dugu esan nahi aipatu azken auzi hau zein beste batzuk

eztabaidatzaileen baliabide argudiatzaileen osagai ez direnik, ezta gutxiago ere;

dioguna, ordea, eztabaidapean mantentzen den arriskugarritasun hori kolektibo

sozioteknikoaren beraren dinamiketatik at legokeen zera gisa mantentzen dela da.

Hemen guretzat garrantzitsuena ez da –nahiz eta bere garrantzi eztabaidaezina eduki–

erraustegien igorpen mailen azterketa bideratzea, arazoa hobeto ulertzea ahalbidetu eta

arriskuaren gure kontzeptu erlazionalarekin bat egingo luketen hainbat galdera

planteatzea baizik. Alegia: zein zentzutan da sozioteknikoki bideragarria errausketara

joko ez lukeen hondakinen kudeaketa bat? Zer nolako “mobilizazio kolektiboa” beharko

litzateke, esate baterako potentzialki kutsagarriagoak diren hondakin mota jakin batzuen

errausketa ekiditeko? Nola ipini gure gizarteetako gaitasun, errutina, funtzionamendu,

xedeak arrisku gutxiagoko hondakinen kudeaketa baten zerbitzura?

Hau da, errausketaren eta, ondorioz, hondakinen kudeaketaren arazoa, gure

sistema sozioekonomikoa ezaugarritzen duen ekoizpen eta kontsumo jarraibide multzo

bati lotzen zatzaio. 297 Orain erronka gure eskura dauden baliabideak (haien

disposizionalitatez arazoa sortu duten horiek berberak) kalibratzean datza, horiek

ebazpen posible baten zerbitzura jartzearren. Ikuspegi honetatik, arazoa ez da hainbeste

errausketari “bai” edo “ez” esatea kutsadura maila objektibo edo tekniko batzuen

arabera, errausketaren arriskua, bere konstituzioa zentzu gogor batean baldintzatzen

duen testuinguru erlazional baten baitan sortua baita. Beste era batera esanda:

errausketaren arriskua eta, onargarritasun bera, gure eskura dauden baliabide

sozioteknikoen araberakoak izango dira. Hau da, kolektiboaren konfigurazio eta

harremanen araberakoa. 298

Eztabaida, aurreratu moduan, Gipuzkoako lurralde historikoaren arabera zehaztuko

badugu ere, adibide honetatik ateratzerik izango ditugun ondorioak beste eremu

geografikoetara estrapolatu daitezkeelakoan gaude, zentzu globalago batean identifika

daitekeen kontrobertsia-dinamika bat ezaugarritzen baitute, ortodoxia instituzionalari

berezkoak zaizkion arriskuaren trataera zein albo kontrobertsia eta erresistentzien

zordun den heinean.

297 Zentzu honetan diogu hondakinen arazoak kolektiboa bere oinarriekin aurrez aurre jartzen duela: arazo

zientifikoa, teknikoa, ingurugiroari dagokiona, ekonomikoa da. Zalantzan ipintzen ditu gure garapen

eredua, ekoizpen eta kontsumo indizeak, gure bizitza erritmoa azken buruan... Hondakinen trataerarako

soluziotzat proposatzen den errausketarekiko erresistentziak, errausketarik gabeko eszenategi baten

bideragarritasuna ahalbidetuko lukeen marko soziotekniko bat konstituitzearen erronkari aurre egin behar

dio.

298 Argi geratu behar da gure helburua ez dela arriskuak errausketaren inguruko eztabaidarako duen

funtsezko garrantzia ukatzea; kontua, aldiz, errausketaren arriskugarritasunaren inguruko erantzun

posiblea, alde batekoek zein bestekoek aurkeztu dezaketen ebidentzia zientifikoaren mailarekiko ezik,

osagai anitzen multzoarekiko ezartzea litzateke. Zentzu honetan, errausketaren arriskugarritasun

ebidentzia bera kolektiboa osatzen duten harreman soziomaterialen funtzioa dela baieztatzen dugu. Hau

da, gaiaren inguruko literatura espezialdunaren gehiengoan egiten ez den bezala, faktore soziokulturalen

eta arriskuaren onargarritasunari buruzko judizioaren arteko dependentzia harremana ezartzetik harago

goaz gu (ikus: 1.1.3., 4.2.3. eta 5.2.2. atalak).

222

6.1.1. Hondakinak eta errausketa: arazoari bueltaka, herriz-herri

Gipuzkoan, erraustegi plantaren gaiak garrantzi handia hartu du azken bost urteotan,

Gipuzkoako Hiri Hondakinak Kudeatzeko 2002-2016ko Plan Orokorra-k (hemendik

aurrera: Gipuzkoako 2002-2016 Plana 299 ; non: Gipuzkoako Foru Aldundia 2002a; eta

2002b planaren bertsio laburturako) hondakinen trataerarako baliabide estrategiko

moduan aurkeztu zuenetik. Planak ezinbestekotzat hartzen du errausketara jotzea

Gipuzkoarako bideragarria zatekeen zaborraren kudeaketa bideratzeko, urtero sortzen

dugun zabor kopuruari nola edo hala aurre egiteko. Gipuzkoan urtean 400.000 tona

hondakin sortzen ditugu, eguneko eta pertsona bakoitzeko kilo batetik gora hain zuzen

ere. 300

Errausketak bere aldetik zera ahalbidetzen du: (i) hondakinaren pisua (%75 edo

%70ean) eta bolumena (%90ean inguru) modu garrantzizko batean murriztea

(Gipuzkoako Foru Aldundia 2002b, 27); (ii) zatiki organikoaren oxidazio osoa

(Jacquinot et al 2000, 13); (iii) konbustio prozesua eta sortutako beroa energia sortzeko

baliatzea (Abad eta Rivera 2001, 1). Zentzu honetan, errausketa, hedadura txikikoa den

eta populazio dentsitate handia duen Gipuzkoako lurralde historikoak zaborrak

tratatzeko dituen zailtasunak gainditzeko aukera bakartzat aurkeztua da: lurralde

historikoaren karakteristika hauek kontuan izanik, ez da zabortegiaren aukera

bideragarritzat hartzen, are gutxiago sortutako hondakin kopuruak urtetik urtera gora

egiten duela kontuan hartzen bada.

Horrek ez du esan nahi Gipuzkoako 2002-2016 Planak errausketaren aukera

bestelako ekintzen sare baten baitan kontsideratzen ez duenik. Hau da, berrerabili edota

birziklatu/konpostatu ezin izango den hori erreko da. Zentzu honetan, Batasun

Europarrak ezarri lehentasun hierarkizatuen arabera funtzionatzea da helburua: (i)

lehenik eta behin hondakin kopurua murriztu behar da; (ii) gero, ahal den neurrian,

hondakinak berrerabili; (iii) azkenik, hondakinak birziklatu eta konpostatzen saiatu

beharra dago (hots, 3 “r”-ak: reduce, reuse, recycle; hau da: murriztu, berrerabili,

birziklatu). Zentzu honetan, errausketa Europan, aurretiko tratamendua jaso duen

hondakinari zuzenduta doakio, EBren 1999/31/CE Zuzentarauak ezartzen duen eran

(Gipuzkoako Foru Aldundia 2002b, 5, 22). Zabortegietara eramango dira inolako

baliorik eman ezin dakiekeen hondakin horiek. Dena den, estrategia europarrak gai

organikoak tratamendu mekaniko-biologikoaren bidez manipulatu eta zabortegietara

eramateko aukera ere ematen du (Imaz 2004, 6).

Era honetan, Gipuzkoako 2002-2016 Planak iragarpen batzuk egiten ditu:

2016rako hiri hondakin solidoen %59a erre egingo da; %37a birziklatu egingo litzateke;

eta %4a konpost bihurtu. 2000ko datuak kontuan hartzen baditugu, aldaketak

nabarmenak dira: orduan, hondakinen %83,4a zabortegietara bidaltzen zen inolako

tratamendurik aplikatu gabe; %15,3a birziklatzen zen; eta konpostatu %1,3a egiten zen

(Gipuzkoako Foru Aldundia 2002a, 138; 2002b, 13). 301 2016rako zabortegietara

299 Oharra: Gipuzkoan, hiri hondakinen kudeaketarako 2002-2016 tarterako bi plan daude: Txingudiko

Mankomunitatearena (i.e. Txingudiko Zerbitzuak 2001) eta Gipuzkoako gainerako mankomunitateena

(i.e. Gipuzkoako Foru Aldundia 2002a). Zentzu horretan, Hondarribia eta Irun (eta Hendaia) herriak

barne hartzen dituen plana ere Gipuzkoakoa dela ukaezina da. Hala ere, gurean Gipuzkoako 2002-2016

Plana-k erreferentzia egingo dio Txingudiz gainerako mankomunitateei dagokien planari (hots:

Gipuzkoako Foru Aldundia 2002a; eta bere aldaera laburtuan: 2002b).

300 Estatu espainolean oro har urtero HHS-en 15 milioi tonatik gora produzitzen dira, eta zabor bolumen

handi honekin beti geratzen da baliatu ezin daitekeen hondakin kopuru bat, hots, erregarria dena.

301 Mankomunitateek eta Aldundiak 2009ko uztailaren 16a ezarri dute Azpeitiko Lapatx eta Beasaingo

Sasieta zabortegiak ixteko azken egun bezala. Lapatxen Deba Beheko herriek botatzen dute beren

zaborra, eta Sasietan Tolosaldeko herriek. Ordurako, 2007ko irailaren 30erako, Errenteriako San Markos

223

hondakinen %4a besterik ez dela botako iragartzen da; hau da, errautsak eta inolako

trataerarik jaso ez duten hondakinak (Imaz 2004, 5). 302

Hala ere, 2003an Gipuzkoako hondakinak kudeatzearen ardura duten

mankomunitateek eta Foru Aldundiak Txingudin eta Urnieta herrian erraustegi bana

eraikitzea erabaki zutenetik, Gipuzkoan erraustegi-instalazioak eraikitzeko egon diren

proiektu desberdinek erresistentzia publiko handia pairatu dute.

2003ko ekainean Txingudiko Mankomunitateak (Hendaia, Hondarribia eta

Irungo udalek osatua) Irun, Hondarribia eta Hendaiako zaborrak jasoko lituzkeen

errausketa-instalazioaren proiektua aurkeztu zuen. 2003ko urrian bestetik Gipuzkoako

gainerako zaborra jasoko lukeen Urnietako proiektua aurkeztu zen. Hortaz, bi ziren

hasiera batean Gipuzkoan proiektatu ziren errausketa instalazioak: Txingudiko zaborrak

erreko lituzkeena (Hondarribiko Zaldunborda baserri zaharraren eremuetan,

Gaintxurizketan, eraikiko litzatekeena), eta Gipuzkoako gainerako herriena erreko

lituzkeena (hau da, Urnietakoa). Bi proiektu hauek eman zioten hasiera gaur

Gipuzkoako lurralde historikoan bizi dugun erraustegi-instalazioen inguruko eztabaida

eta liskarrari. 303

Txingudiko herritarrek berehala ekin zioten, teknologiaren (ustezko)

arriskugarritasunak eraginda, mobilizatzeari, proiektuari aurre egiteko. Urnietan ere,

beste aldetik, 2003ko urriaren 16an komunikabideek Gipuzkoako Foru Aldundiak eta

mankomunitateek herrian errauste-planta bat eraikitzeko asmoa zutela aditzera eman

zutenetik, egonezin handia sortu zen, eta egun horietan hiritarren batzar informatiboak

ugariak izan ziren. Gainera, urriaren 30ean erraustegiaren kontrako Arnasa herri

plataforma sortu zen. Azkenean, Gipuzkoan zehar azken urte hauetan sortutako

plataforma desberdinek Gipuzkoa Bizirik koordinakundean bildu ziren (Gara egunkaria

2006).

Urnietako Arnasa plataforma sortu eta gero, aurretik lanean hasita egon arren

oihartzun eta eraginkortasun handiegirik gabe aritutako Txingudi inguruko herri

mugimendua berpiztu egin zen, eta 2004ko martxoan aurkeztu zuten jendaurrean

zabortegia itxita egongo da (hau da, bere zaborraren %100a beste zabortegietara eramango da). Kontuan

hartu beharra dago San Markosen Donostialdeko eta Txingudiko herriek botatzen dutela beren zaborra,

Donostia hiriburua barne noski. Hau da, lurraldeak produzitzen duen zaborraren erdia bertan botatzen da.

Bestalde, ordurako ere Urtetako (Zarautz) zabortegia itxita egongo da (Urola Kostako herriek botatzen

dute bertan). Honek esan nahi duena da 2009tik aurrera, baliatu gabeko zaborra (hots, berrerabili edo

birziklatu gabekoa) erraustegira bideratua izango dela. Hala ere, aipatzekoa da ere erraustegia ez

litzatekeela prest egongo 2012. urterarte. Bitarte horretan, zaborra Euskal Autonomia Erkidegoko beste

lurraldeetara (e.g. Arabara), Estatuko beste lekuetara, edota Estatuaz haraindi (e.g. Bordelera) bidali

beharko da (Oyarbide 2007, 3).

302 Proposatutako inbertsioa 143-163 milioi eurotakoa da (Imaz 2004, 5).

303 Hondakinen errausketa tratamenduarekiko Gipuzkoan jazotako erresistentzia ez da ordea azken lau

urteetara mugatzen. Izan ere, 1994. urtean Foru Aldundiak Tolosan, Andoainen, Martutenen edo

Astigarragan proiektatu zuen errausketa proiektuak kontrako iritziak eta erreakzioak eragin zituen,

proiektuaren ondorio ekonomiko, sanitario eta medioambientalak ahoan hartuta. Horrela, esate baterako

Andoaingo udaletxeak zenbait alegazio aurkeztu zituen errausketa planta bere udalerrian egiteko zegoen

proiektuaren aurka, eta Tolosan herritarren artean ardura hedatu zen, eta hitzaldi eta eztabaida ugari

antolatu ziren. Astigarragan, erraustegia egiteko proposatu zen azken herrian, “Astigarraga Bizirik”

izeneko bizilagun plataforma sortu zen, erraustegiaren aurkako mugimendu gisa. Azkenean, 1996. urtean

Foru Aldundiak uko egin behar izan zion erraustegi instalazioaren eraikitzearen proiektuari; kasu honetan,

gizarte zibilak alderdi politiko ofizialak garaitu zituen. Orain badirudi historia errepikatu egiten dela,

baina inplikazio sozial eta mediatiko handiagoarekin. Halaz, azken urteotan sortu diren plataforma

desberdinek oihartzun handiagoa, babes sozial handiagoa, eta funtzionatzeko era eraginkorragoa lortu

dute, haien iritzi eta ardurak aurkeztu eta jakinarazteko orduan (Beldarrain 2006). Foru Aldundiaren eta

mankomunitateen erraustegiarekiko inplikazio eta konpromiso politikoak ere gora egin duela nabarmendu

beharko genuke, hala ere.

224

Txingudi Bizirik plataforma, hiri hondakin solidoen (HSS-en) kudeaketa errausketaren

bitartez egin dadilaren aurka dagoena (ikus: www.txingudibizirik.org). Gero, erreska

batean, sortuko ziren beste herrietan errauste plantaren aurkako plataformak, urte

hauetan zehar emandako kokaleku alternatiboen proposamenen arabera: Usurbilen

(Usurbil Bizirik), Zubietan (Zubieta Lantzen), Lasarten (Lasarte-Oria Bizirik),

Errenterian (Errenteria Bizirik), Hernanin (Urumea bailara Bizirik), edo Oiartzunen

(Oiartzun-ke?), besteak beste (Gara egunkaria 2006).

Izan ere, erraustegien kopuru eta kokalekutasunak gorabehera ugari bizi izan

ditu: hasiera batean, eta jada aurreratu dugun moduan, bi ziren eraiki beharreko

erraustegiak: bat Txingudin eta bestea Urnietan. Batetik, esan beharra dago 2006ko

udaran Txingudiko Mankomunitateak gogoeta prozesu bat ireki zuela bere zaborrak San

Markoseko lurraldean eraikitzeko asmoa dagoen errauste plantara (hots, Zubietakora)

eramaten aztertzeko. Gaur egun, azterketak oraindik indarrean dirau, eta ez da behin

betiko erabakirik hartu, baina litekeena da azkenean Txingudiko Zerbitzuen

Mankomunitateak erabakitzea bere hiri hondakinak Zubietako instalaziora eramatea. 304

Bestetik, Urnietako proiektua bertan behera geratu zen herriaren (eta inguruko herrien:

Hernani, Andoain...) eta, zehazkiago, Arnasa plataformaren presioaren eraginez, herriko

udal gobernua eta EAJ-ko (Eusko Alderdi Jeltzalea) bere alkatea erraustegia bertan

egitearen guztiz aldekoak baitziren.

Hurrengo proposamena erraustegia Aritzetan (Donostia) egitea izan zen.

Erabakia mankomunitate gipuzkoarren artean hartu zen, 2004ko uztailaren 19an San

Markoseko fuertean egindako bozketa batean. Erabaki horrek bestetik haserre bizian

ipini zuen Donostiako PSE-EE-ko (Partido Socialista de Euskadi-Euskadiko Ezkerra)

alkate Odón Elorza, eta honek gogor egin zuen mankomunitateetan ordezkari gehien

dituen ordezkaritza abertzalearen aurka (EAJ eta EA, Eusko Alkartasuna). 305 Edozein

kasutan, 2005eko ekainaren udal pleno batean, Donostiako udalak, gutxiengoan

gobernatzen duen eta errausketaren inguruko iritzi pertsonal aurkakoa mantentzen duen

Odón Elorza buru zuela, Aritzetaren proposamenari ezezkoa eman zion, baina EAJ, EA

eta PP-ren (Partido Popular) aldeko bozkekin, Donostian egongo litzatekeen beste

kokaleku bat aurkitzeko konpromisoa hartu zuen (El Diario Vasco egunkaria 2006a).

Halaz, eta urtebete beranduago (2006ko ekainaren 22an) Donostiako udal

plenoak hiritik urrun aurkitzen den Landarbasoko lur-eremu batzuk (Igoin-Azpi)

proposatu zituen kokaleku berritzat. Proposamen hau onartua izan zen azkenik, baina

oso haserre agertu ziren bizilagun eta hiritarren protestaldi sutsuen artean. Izan ere,

Landarbaso Donostiako udal-barrutiari badagokio ere, berez hiritik at dago, eta aldiz

Errenteria, Hernani edo Astigarraga bezalako herrietatik oso gertu.

Aldundiak ordea atzera bota zuen Igoin-Azpiko soluzioa, txosten batzuetan hura

–baldintza territorialei eta ingurugiroaren gaineko eraginari zegokienean– desegokia

iriztegatik (Ekos, Estudios Ambientales S.L. et al 2006), eta baita ere Donostiako

udaleko teknikariek proposatutako beste bi leku ere (i.e. Larratz eta Abalotz), arrazoi

berengatik. Azkenik, Aldundiak eta mankomunitateek 2006ko irailean Elorzari

Zubietako Gainen zonaldearen egokitasuna neurtzeko txosten batzuen osaketa bateratua

304 Erraustegiaren aurkako iritzia duen Irungo Ezker Batua alderdiak salatu egin du Txingudiko zaborrak

Zubietara eramateko aukera. Izan ere, Manuel Millán EB-Berdeak-eko (Ezker Batua-Berdeak)

zinegotziaren ustetan, arazoa ez datza errauste plantaren kokalekutasunean, hiri hondakinak tratatzeko

hartu beharreko kudeaketa sisteman baizik: “Guretzat nahi ez duguna ez dugu nahi besteentzat ere”, esan

zuen (Berria egunkaria 2007a).

305 San Markosen biltzen dira Donostia, Errenteria, Pasaia, Oiartzun, Lezo, Astigarraga, Lasarte-Oria,

Usurbil, Urnieta eta Hernani. Zuzendaritza batzordean EAJk eta EAk 11 ordezkari dituzte, PSE-EEk 5,

PPk (Partido Popular) 2 eta EB-Berdeak-ek beste 2 (Berria egunkaria 2006b).

225

proposatu zioten. Elorzak proposamena onartu zuen, baina Zubietan ere aurkitzen den

Abalotzen aukera mantentzeko baldintzarekin, zeren eta alkatearen ustez “ingurumenari

kalte eginen lioke, baina herritarrengandik urrutiago egonen litzateke, bi kilometro

urrunago zehazki” (Berria egunkaria 2006a). Teknikariek ordea Abalotzeko aukera

berriro ere baztertu egin zuten, Usurbilgo herriarekiko gertuago legokeen eremu bat

aholkatzearekin batera. Hala eta guztiz ere, kokaleku berri horren proposamenak,

erraustegia Usurbilgo herriarekiko oso hurbil uzten duelakoan, bestela errausketaren

irtenbidea bultzatzen duen alderdi politiko baten (EA) partaide den bertako alkatearen

erresistentziarekin egin zuen topo. Izan ere, Luis Mari Ormaetxea alkateak neurri

legalak iragarri zituen (administratiboak zein juridikoak) erraustegia azkenik

Usurbilengandik gertu dagoen zonalde horretan eraikiz gero (El Diario Vasco egunkaria

2006b).

Azkenik, 2007ko urtarrilaren 30ean Donostiako Udalak errauste-instalazioa

Zubietako gainetan ezartzeko erabakia hartu zuen, baina premiazko prozeduraz eta

ezustean, auzia ez baitzen eguneko osoko bilkurako gai ordenan sartzen. Udal

gobernuak estrategia hau, 2006ko ekainaren 22an errauste-instalazioa Landarbason

egitea onartu zeneko udal batzarrean emandako eta jada aipatu istiluak ekiditeko erabili

zuen. Donostiako Udalak, halaz, herritarrentzat hainbesteko garrantzia duen gaia,

ezkutuan eta azpikeria erabiliz onartzea erabaki zuen. 306

Hala ere, behin proposamena onartuta, Usurbilengandik oso gertu aurkitzen den

Lasarte-Oriako herriko alkate Ana Urchueguía (hau ere, Elorza bezala, errausketaren

aldeko jarrera mantentzen duen PSE-EE alderdiko kidea) ere, Usurbilgo alkateak

adierazi modu berean, auzitegietara jotzeko asmoa azaldu zuen, eta salatu bai bera eta

bai Usurbilgo alkatea aintzat hartu ez izana, Zubietako gainen kokapena onartzeko

Donostiako Udalak, mankomunitateek eta Foru Aldundiak, erabakia hartu zeneko

egunean egindako bilerarako (Berria egunkaria 2007b).

Zubietako Herri Batzarreko Imanol Azpirozek ere oso gogor kritikatu zuen

Donostiako udalbatzak hartutako erabakia. Izan ere, Azpirozek mobilizazioak ez ezik,

epaitegietako bidea jorratuko duela iragarri du, “errausterik gabeko zaborraren

kudeaketa” posible dela baieztatzearekin batera (Berria egunkaria 2007b). Edozein

kasutan, ez dirudi Donostiako Udalak erabakiak ezkutuan hartzeko eta erresistentzia

publikoa ekiditeko erakutsi estilo horrek mesede egiten dionik arrisku gisako

gobernaketa kolektiborako osagai garrantzitsua den konfiantza eratzeko (ikus: 4.3.

atala). Konfiantzarik gabeko eragile askotarikoen arteko hartu-emana, lankidetzan baino

susmoan eta gailentzerako joera estrategikoan oinarritzen da.

Istorio honetako protagonistak era askotarikoak dira hortaz: erraustegiaren

aldeko apostua egin duten agintariak, txosten teknikoen bitartez lekuen egokitasuna

erabakitzen duten teknikariak, errausketaren kontrako jarrera erakusten duten gizarte

zibila eta herri plataformak, alderdi politikoak eta, alderdien jarrera generikoaren

gainetik, erraustegia euren udalarrietan edo gertukoetan egitearen kontra agertzen diren

306 Adostutako erabakiak ez zuen ordea ezustean bakarrik oposizioa hartu (hau da: PP alderdia). Izan ere,

udal gobernuko kide den Ezker Batua-Berdeak alderdiari (bide batez: errausketaren kontrako jarrera

duenari) berari iragarri gabe eraman zuten udalbatzarrera errauste plantaren kokalekuaren gaia premiazko

prozedura horretan. PSE-EEk EAJrekin eta EArekin hitzartu zuen gaia modu horretara eramatea. Ez zion

ezer esan, ordea, berarekin Udal Gobernua osatzen duen EB-Berdeak-i (Ezker Batua-Berdeak). Duñike

Arrizabalaga, EB-Berdeakeko zinegotzia ez zen joan udalbatzarrera, etxean zegoelako gripeak jota.

Idazkariak deitu zion eta Arrizabalaga presaka iritsi zen udaletxera, PSE-EEk, EAJk eta EAk errauste

planta Zubietan egitea onartzen zuten bitartean. Horren ondorioz, EB-Berdeen Donostiako batzarrak aho

batez erabaki zuen Donostiako Udal Gobernua uztea (Berria egunkaria 2007b).

226

alkate eta zinegotziak, 307 errauste instalazioen eraikitze eta kudeaketan interes

ekonomikoak dituzten enpresak ahaztu gabe.

Edozein kasutan, hainbesteko zalaparta sortzen ari den erraustegiaren gaiak,

eztabaidaren eta kontrobertsiaren oinarrian aurkitzen den funtsezko osagaira garamatza:

arriskura alegia. Izan ere, errausketaren ustezko arriskugarritasuna baita nagusiki

teknologia horren onargarritasun edo onargarritasun ezaren eztabaida bideratzen duena.

Nahi al dugu halakorik? Ez al da arriskutsuegia izango? Orduan, arriskutsua baldin

bada, ez al dago bestelako alternatibarik? Zein alternatiba? Eta nork erabakitzen du

alternatibarik badagoen ala ez? Eta nork teknologia hori arriskutsua den ala ez? Izan ere,

alternatiba proposamenak horretan funtsatzen dira: aukera alternatiboak proposatu behar

dira, diote batzuek, hain arriskutsua den teknologia bat paira ez dezagun. Beste

aldekoek ere, beren aldetik, argudiatzeko logika bera darabilte: ez dago beste

alternatibarik, baina “berdin” dio, errausketak ez dakarrelako inolako arriskurik. 308

Edozein kasutan, eztabaidaren pizgarri eta motorra izan diren herri plataformek

agintariek egin arrisku “inposaketaren” (Berria egunkaria 2006d) salaketa egiten dute,

beraien ustez agintariek ez dituztelako arriskuari eta arazoari buruz beraiek dituzten

ikuspuntuak aintzat hartzen. 309 Izan ere, zein da “benetako” arriskua? Hasierahasieratik,

erraustegiaren aurkako plataformak, agintariek erraustegi-instalazioen

inguruan arriskuekiko dauzkaten ikuspegietatik desmarkatu egin dira, teknologia horren

arriskua termino askoz ere mehatxuagarriagoetan azalduz.

6.1.2. Arriskuak nonahi: Gipuzkoako sendagile eta osasungintzako langileek

Txingudiko erraustegiaren aurka idatzitako manifestua

2004ko apirilean, Gipuzkoako osasun-langile batzuek Txingudiko errausketainstalazioaren

erraustegiaren aurkako manifestu 310 bat plazaratu zuten, haien ustez

erraustegiei loturik doazkien arriskuen berri ematen zuena. 311 Aipatu beharra dago, bide

batez, manifestu honetan bildu egiten dela errausketa-instalazioen inguruko eztabaidan

teknologia horren aurka agertzen direnen arriskuen karakterizazio fundamentala. Zentzu

307 2006ko azaroan Zubietako erraustegiaren aurka Lasarten egindako manifestazioan, esate baterako, bi

lelo ikusi ahal izan ziren: bat, Lasarte-Oria Bizirik eta Zubieta Lantzen plataformena, Alternatibak

daudelako, errausketarik ez, ez Zubietan eta ez inon, eta bestea Lasarte-Oriako Udaleko zinegotziek –

tartean Ana Urchueguía PSE-EE-ko alkateak– eraman zuten pankartarena: Zubieta auzoan ez. Batzuek

erraustegiari ezezko erabatekoa ematen zioten bitartean, besteek kokalekua zuten jopuntu bakartzat (hau

da: erraustegia bai, baina ez gure udalerrietan edo udalerrietatik gertu), NIMBY-ari dagokion jarrera

erakutsiz (ikus: 5.2.3.2. atala) (Berria egunkaria 2006c).

308 Eragiten duen eztabaida kontuan hartuta ere –erresistentzia publiko handia pairatzen duen teknologia

baita–, aintzat hartu beharra dago HHS-en errausketaren baliabidea Batasun Europarrak adostutako

politika baten barruan kokatzen dela, eta soluziobide funtsezkotzat hartua dela Frantzian, Alemanian,

Erresuma Batuan edo Europako iparraldeko herrialdeetan, batzuk aipatzearren (Legorburu 2003).

309 Argitu beharra dago ordea herri plataforma hauek ez dutela besterik gabe haien herrietan erraustegiinstalazioa

egitearen aurkako jarrera erakusten; aitzitik, haien proposamenak errausketa instalazioen

aurkako kontrako jarrera absolutuaren zentzua hartzen du, horrelakorik edonon eraikitzearen kontra

azaltzen baitira. Hau da, NIMBY-ak (Not In My Back Yard) baino, NIABY-ak (Not In Anybody’s Back

Yard) karakterizatzen du haien jarrera.

310 Gipuzkoako sendagile eta osasungintzako langileak, Txingudiko erraustegiaren kontra. Manifestua

lurralde historikoko 200 medikuk eta beste hainbeste erizain eta osasun arloko bestelako profesionalek

sinatu zuten. Hemen eskuragarri: www.txingudibizirik.org/doc/pdf/medicosek.pdf

311 San Markosekoaz gain Txingudin eraikitzeko asmoa zegoen bigarren erraustegia badirudi azkenean ez

dela egingo (nahiz eta behin-betiko erabakia hartu gabe dagoen oraindik). Gaur egun, iragarrita dagoen

erraustegi bakarra San Markoseko mankomunitatearen konpetentziapean dagoena da eta, jada aurreratu

dugun moduan, Donostiako hiriak Zubieta aldean dituen lur eremuetan eraikiko da.

227

honetan, manifestu honen berri emanez agerian jarriko ditugu errausketaren aurkakoek

giza osasunari eta ingurugiroari dagokienean darabilzkiten argudio nagusiak.

Manifestuak halaz, dio “Zabor Errauskailuek arrisku egiaztatu eta agerikoa

dakarkiote[la] planta horien inguruan bizi direnen osasunari”, eta “zaborraren

errausketarekin (gasekin eta hondakinekin) zerikusia duten patologien kopurua

nabarmen handitzen [dela], 10 km-rainoko tartean”. Patologiak, errausketak eragindako

gasei lotzen zatzaiei, “dioxinaz, furanoz eta metal astunez osatutako gasak”, konbustio

prozesuaren ondorioz sortu eta “oso toxikoak” diren hondakin solidoen eragina bera

ahaztu gabe.

Dioxina eta furanoen 312 produkzioaren arazoa eztabaida eta ardura handien sortu

duena izan da, egonkortasun edo persistentzia maila altua, bioakumulaziorako joera, eta

kate trofikoaren maila ezberdinetara iristeko erraztasun erlatiboa daukaten osagai

kantzerigenoak baitira. Datu hau arduragarria da, are gehiago kontuan hartzen badugu

“gizakiarentzat kalterik eragiten ez [duen] dioxina eta furano gutxieneko mailarik ez

dago[ela]”. 313

Substantzia hauek gizakien osasunean izan ditzaketen eraginen

arriskugarritasuna Europako Batzordeak osatutako jakinarazpenetan nabarmen da

azpimarratua. Halaz, esate baterako:

Las dioxinas, los furanos y los PCB (policlorobifenilos) 314 son un grupo de

productos químicos tóxicos y persistentes entre cuyos efectos en la salud

humana y el medio ambiente se incluyen la toxicidad dérmica, la

inmunotoxicidad, los efectos reproductivos y la teratogenicidad, los efectos

perturbadores del sistema endocrino y los efectos cancerígenos. (...) existe una

preocupación considerable entre el público, los científicos y los legisladores

acerca de los efectos negativos en la salud humana y el medio ambiente de la

exposición prolongada incluso a cantidades insignificantes de dioxinas y PCB

(Comisión de las Comunidades Europeas 2001, 2).

Hain arriskutsuak diruditen dioxinak eta furanoak, toxikotasun desberdinetako

200 osagai kimiko indibidual barne hartzen dituzten termino generikoak dira. Hauek

kloro-atomoetatik, guztiz oxidizatua izan ez den ikatzatik, eta konbustio gasen hozte

312

Policlorodibenzo-p-dioxinak (PCDD-ak) eta policlorodibenzofuranoak (PCDF-ak): dioxinak eta

furanoak.

313

Izan ere, zenbait toxikoen efektua dosiaren araberakoa da. Hauxe da esate baterako beruna eta

merkurioaren kasua, gure hondakinetan aurkitzen diren metal astun toxiko ez-kantzerigenoak, eta hein

handi batean erraustegian bukatuko dutenak. Maila batetik behera, toxikoak orokorrean ez dira

kaltegarriak, eta kasu batzuetan osasunarentzat onuragarriak izan daitezke. Substantzia kantzerigenoen

kasuan ordea ez dago segurtasun mailarik, hauek tumoreak eragin baititzazkete baita oso kontzentrazio

baxuetan ere. Dosiak eta esposizio aldiek minbizia hartzeko probabilitateetan edukiko dute eragina, baina

zentzu hertsi batean, substantzia kantzerigenoak kaltegarriak izango dira zirkunstantzia guztietan (Federal

Ministry for the Environment, Nature Conservation and Nuclear Safety 2005, 5-6).

314

Poliklorobifeniloak (PCB) konposatu organiko klorodunak dira. 209 molekula desberdin osa daitezke,

kloro-atomoen kopuru eta kokagunearen arabera. Produktu kimiko hauen komertzializazioa 1929an hasi

zen, baina 60. hamarkadaz geroztik beraien ekoizpena asko jaitsi zen, daukaten gaitasun poluitzaile

handiaz jabetu zirenean. Europan, 1985. urteko 85/467/CEE Zuzentarauaz geroztik, haien erabilera eta

komertzializazioa debekatuta dago. Hala ere, aplikazio ugaritan aurki daitezke (fluido elektriko bezala,

plastifikatzaile bezala, berokuntza-sistemetan, azalen tratamenduetan, lubrifikatzaileetan, pestizidetan, eta

abar), eta horrenbestez munduan zehar barreiatuta aurkitzen dira. Egonkortasun handiko substantziak

dira, bioakumulaziorako joera dutenak, eta degradatzeko zailak dira. Ez dira uran disolbatzen gainera, eta

lurrintzeko joera daukate, uretik airera erraz igarotzen direlarik. Mugikortasun handikoak dira, ondorioz.

Pertsonek inhalazio edo elikagaien bidez barnera ditzakete konposatu hauek, eta minbizia, larruazaleko

lesioak, efektu estrogenikoak, erantzun inmunologikoaren murrizketa, birika-kapazitatearen murrizketa,

edo lesio hepatikoak eragin ditzakete (Etxaide 1998).

228

prozesuaren baitako zenbait katalizadoreetatik sortzen dira modu espontaneo batean

(Federal Ministry for the Environment, Nature Conservation and Nuclear Safety 2005,

3). Dioxina eta furano guztiek ordea ez daukate toxikotasun maila bera. Izan ere,

horietatik %30 inguru kontsideratzen da toxikoki esanguratsutzat, eta bertan 2,3,7,8tetraclorodibenzo-para-dioxina

(TCDD) deritzona da toxikoena (World Health

Organization 1999). 315

Manifestuarekin jarraituz, eta osagai toxiko ez-kantzerigenoak diren metal

astunei dagokienez (merkurioa edo kadmioa, esate baterako), manifestuak hauen

konbustioan sortutako gasei “kalte konponezinak” egozten die “Nerbio Sistema

Zentralean, eta patalogiak (...) umekietan”. Azkenik, erraustegien gasei oro har “asma

eta biriketako eritasunen patologiak areagotzea” egozten diete.

Aurkezten den gaixotasun koadroa arduratzekoa da benetan: minbizia, patologia

fetalak, nerbio sistema zentral kaltetua, arnasketa arazoak... (ikus ere: Tallón Avilés

2004.). Hauek denak osasun publikoari dagokionean oso gaixotasun errelebanteak dira,

eta mehatxua bereziki da arduragarria alerta nondik datorren ikusita: osasuna lanbide

duen sektoretik alegia. 316 Toxikotasuna ordea ez da konbustio gasetan agortzen; izan

ere, kontuan hartu beharra dago gainera errausketa prozesuan sortutako hondakinak

(errautsak eta eskoriak) oso toxikoak direla, eta beharrezkoa dela horiek biltegi

berezietan gordetzea (ikus: 6.2.2.1. atala).

Hemen, hortaz, mezua argia da: errausketa teknologia oso arriskutsua da giza

osasunarentzat eta bere ezarpena kosta ahala kosta ekidin beharra dago.

Arriskugarritasunaz gain ordea, erraustegiaren kontra egiten duten sektoreek

beste bi argudio nagusi darabilzkite teknologia hau arbuiatzeko:

(i) Alde batetik, teknologia honen izaera “inhibitzailea” dela argudiatzen dute, HHS-en

bestelako trataera jasangarriagoei (murriztu, berrerabili, birziklatu, edo hiru “r”-ak; ikus:

6.1.1. atala) ateak ixten dizkielaren zentzuan. Izan ere, errausketa-instalazio baten

errentagarritasuna, gerora saldu dezakeen eta hondakinetatik eskuratzen duen energian

datza. Instalazio hauek garestiak dira, eta eraikitze zein mantentze inbertsioa altua da.

Ez da harritzekoa hortaz dirua bertan sartuta duten interesek hura berreskuratu nahi

izatea eta gainera irabaziak lortzeko helburua edukitzea (PNUMA 2005, 30). Ikuspegi

honetatik zentzua dauka pentsatzeak hondakinen gehiegizko berreskurapen bat ez dela

komenigarria, horren ondorioz erretzeko material gutxiago egongo delako eta, ondorioz,

instalazioen errentagarritasuna txikiagotu egingo delako. 317

(ii) Bestetik, eta aurreko argudioarekin harremanduta, errausketarena oso teknologia

garestia dela esaten da: 318 kostu handia dauka erraustegi planta bat egiteak eta

mantentzeak, eta gainera energia xahutzen du. Errausketaren aldekoek, ordea,

prozesuaren bitartez erretako materiala balorizatzen dela esaten dute, sortutako beroa

315 Dioxinak eta furanoak ez dira erraustegien ezaugarri esklusibo bat; izan ere, “toda combustión donde

intervienen sustancias orgánicas y cloro ocasionan una producción no deseada de dioxinas y furanos”

(Rodríguez-Farré 2004).

316 Manifestuak hala dio: “Errausketaren ondorioz, hondakinen gai toxikoak airean, lurrean eta uretan

barreiatzen dira. Eguratsa zabortegi gisa erabiltzearen ondorioz, gai kutsagarriak ingurunean barreiatuko

dira, eta kate trofikoaren bidez, elikagaiak eta gizakia kutsatuko dituzte”.

317 Gipuzkoako erraustegiaren kontrako plataformek modu errekurrentean argudiatu dute Aldundiak eta

mankomunitateek garrantzi handiagoa eman diotela azken bost urteetan errausketa-instalazioaren

kokapenari, eurek proposatutako bestelako tratamenduei baino: hondakinen murrizketa, birziklapena eta

konpostaia. Plataformen ustetan prozesu hauen benetako bultzada batek ez luke errausketarako lekurik

utziko, hain zuzen ere ez legokeelako errausteko adina hondakinik.

318 Hasiera batean Txingudirako proposatutako erraustegiak, esate baterako, 52 milio euroko aurrekontua

zuen (Berria egunkaria 2005a).

229

energia produzitzeko erabil baitaiteke, eta horrela errausketa planta batek duen kostu

handia orekatu (Gipuzkoako Foru Aldundia 2002b, 27). Ekologistek, aldiz, diotena da

hondakinen birziklapenak ahalbidetzen duen energi aurreztea, hondakin horiek errez

lortzen den energia kopurua baino lau handiz handiagoa dela (cf. Consumer 2002).

6.1.3. Arriskua? Zein arrisku? Belaunaldi berriko erraustegiak eta erabateko

segurtasuna

Bestalde, errausketaren aldekoek, instalazio hauen defentsan ateratzen dira argudiatuz

errausketa-instalazio moderno batek (hau da, “bigarren belaunaldiko” batek, 90.

hamarkadatik aurrera eraikitakoak) ez duela apenas kontaminatzen, eta ez dela

arriskutsua termino errelebanteetan. Izan ere, diote, dioxinak eta furanoak, produktu

organikoak edo kloroa duten produktuak (papera edo plastikoa, esate baterako)

tenperatura baxuetara erretzean sortzen direnez (cf. Consumer aldizkaria 2002, 24),

dioxinen eta furanoen eraketa ekiditeko modua hondakinak tenperatura altuetan

erretzean datza, legedi europarrean jasoa den bezala. 319

Zentzu honetan, zabortegiak erraustegiak baino arriskutsuagoak lirateke,

zabortegietan zaborra bere kabuz erretzen delako: materia organikoa, birberotzean,

hartzitu egiten da, eta metano sukoia askatzen du. Errausketaren aldekoen ustez,

konbustio natural hori konbustio kontrolatua baino arriskutsuagoa da, tenperatura

baxuan jazoten delako (Consumer aldizkaria 2002, 24-25). 320

Gakoa ez datza ondorioz konbustioan bere baitan, kontaminanteen emisioen

mailen gainean indarrean dagoen legislazioarekin bat letorkeen teknikaren egoera

eskuragarrian baizik. Honi dagokionean, hondakin arriskutsuen gaineko 1994ko

abenduak 16ko 94167/EEC Zuzentaraua, Europar Batasuna osatzen duten Estatuen

arautegi desberdinen bateratzerako giltzarri izan zen. Zuzentarau honetan ezartzen da

behin betiko dioxina eta furanoentzako 0.1 ng/m 3 -etako emisio muga (Abad eta Rivera

2001, 4). 321

90. hamarkadaren bigarren erdialdetik aurrera errausketa-instalazioetan

aplikatutako teknikek dioxina eta furanoen emisioak goian espezifikatutako mailetara

egokitzea ahalbidetu dute. Izan ere, giza gorputzak absorbatutako dioxinen bolumenaren

%95a elikaduran du bere jatorria eta ez arnas sisteman (hots, airean) (Domingo 2002;

Garmendia 2004, 4). Dieta denez dioxina eroale nagusia gizakiari dagokionean,

ingurugiroan eta, ondorioz elikaduran aurkitzen den dioxina maila murrizteko modu

bakarra dioxina iturri nagusien aurka borrokatzea izango da (Domingo 2002). Eta

dioxinen iturri nagusi horiek industria (e.g. industria metalurgikoa), edota trafikoak

eragindako konbustio gasak lirateke. Horien aldean, erraustegien ekarpen kutsatzailea

dioxina eta furanoen isurpenei dagokienean baxua litzateke (Schuhmacher et al 2002).

Atmosferara isuritako gas kutsatzaileen minimizazio hau HHS-en errausketainstalazioetako

erretze prozesuan eman den sofistikazio progresiboari zor zaio beraz

319 Dioxinen produkzioa 200ºC-450ºC artean ezartzen da, eta produkzio maximoa 300ºC-tan. Hala ere,

konbustioan sortzeaz gain, dioxinak eta furanoak konbustio ondorengo gasen hozte prozesuan edota modu

oker batean kudeatutako kontaminazio atmosferikoaren kontrol dispositiboetan sor daitezke, 200ºC eta

650ºC-en artean (PNUMA 2005, 28; Jacquinot et al 2000, 14).

320 1999/31/CE Zuzentarauak hondakin biodegradagarrien isurpena murriztu nahi du, horien

deskonposaketaren ingurugiro-hedatzea (zabortegi gasak, metanoa eta lixibiatuak barne) ekiditeko.

321 Hau da: 0.1 nanogramo (i.e. gramo baten mila milioirena) metro kubikoko.

230

(Abad eta Rivera 2001, 4-5). Progresio hau lege europarretan finkatutako mugen

garapenarekiko era paraleloan jazo da. 322

Hondakinen errausketari buruzko 2000. urteko abenduak 4ko 2000/76/CE

Zuzentarauean modu zehatz batean ezartzen dira bai emisio mugak zein horiek lortzeko

bete behar diren operazio baldintzak. Halaz, errausketa-instalazioen eraikuntza,

diseinua, ekipazioa eta esplotazioa bideratuta egongo da “de modo que la temperatura

de los gases derivados del proceso se eleve (...) hasta 850ºC (...) durante dos segundos”

(Parlamento Europeo y Consejo de la Unión Europea 2000, 97). 323 Gainera, [para el

caso de residuos que contengan] “más del 1% de sustancias organohalogenadas

expresadas en cloro, la temperatura deberá elevarse hasta 1100ºC durante dos segundos

como mínimo” (Parlamento Europeo y Consejo de la Unión Europea 2000, 97),

errekuntza prozesuan ahalik eta kutsatzaile organiko gehien deuseztatzeko, dioxinak

kasu.

Konbustio prozesuaren kudeaketari dagozkion izaera primarioduneko neurri

hauez gain, eta 0.1 ng/m 3 -ko muga bero-kontrolaren bitartez soilik lortzea arras zaila

denez, errausketak prozesu katalitikoetan, ikatzaren eransketan eta inhibitzaileen

erabilpenean oinarritutako gasen depurazio sistema modernoetan gauzatzen diren neurri

sekundarioen multzoa barne hartzen du (Abad eta Rivera 2001, 5; Romero Salvador

1998, 318). 324

70. hamarkadararte legeek atmosferara egindako partikulen emisioari bakarrik

ezartzen zizkioten mugak, eta horregatik errausketa-instalazioek zikloiak edo

prezipitatzaile elektrostatikoak besterik ez zituzten. 80. hamarkadan jada, instalazio

askok gasen tratamendurako sistemak barneratu zituzten. Sistema hauen bitartez gasen

depurazio maila altu bat lortzen da, osagai azidoen eta metal astunen emisioa modu

nabarmen batean murrizten delarik, esate baterako gasak soluzio alkalinoekin

tratatzearen ondorioz. 90. hamarkadan zehar errausketa-instalazioek ekipo

sofistikatuagoak instalatu behar izan zituzten kontaminante espezifiko batzuen

322 Baina arazoak sor daitezke. Izan ere, sistema teknologikoak, funtzionamendu egoeran, hasiera batean

uste zena baino arriskutsuagoak suerta daitezke (ikus: 4.1.2.1. atala). Erraustegiaren kontrakoek agerian

jarri nahi izan dituzte hondakinen konbustio zein garraiatze eta biltegiratze prozesuetan suertatzen diren

“portaera-desbideratzeak” (e.g. Greenpeace 1991, 12).

323 Osagai organiko toxikoen deuseztea, ikusi bezala, 850ºC-tako tenperatura eta 2 segundutako

erresidentzia denboraren araberakoa izango da. Beharrezkoa da ondorioz konbustio prozesuaren kontrol

zehatza ematea, konbustioa osoa dela bermatzeko. Horretarako, tenperatura altuez gain, oxigeno

ekarpenak handia izan behar du eta erreko diren hondakinen nahasketa egoki bat lortu beharra dago. Hala

ere, tenperatura altuek airean dagoen nitrogenoa oxidatu dezakete eta ingurugiroarentzat kaltegarriak

diren nitrogeno oxidoak sortu. Tenperaturak, hortaz, polutzaileak deusezteko behar bezain altua izan

behar badu ere, nitrogeno oxidoaren eraketa arazo bilakatu ez dadin muga jakin baten baitan mantendu

beharko da (Wheeler eta de Rome 2002, 72).

324 Horrek ez du esan nahi ezin daitezkeenik, de facto, espezifikazio modernoenekiko lan egiten duen

errausketa-instalazio batean funtzionamendu eta emisio mailetan disfuntzioak eman. 2001eko urtarrilean,

esate baterako, Valdemingómez-eko (Madril) errausketa-instalazio batean legean espezifikatutakoak

baino dioxina maila altuagoak detektatu ziren. Emisio hauek ez ziren gehiegizko emisio permanente baten

ondorioz eman, emisio gainezkatzaile piko jakin batzuetan baizik, baina edozein kasutan agerian utzi

zuten errausketa-instalazio baten funtzionamendu parametro guztiak kontrolpean mantentzearen

zailtasuna. Edozein kasutan, detektatutako dioxina mailak ez luke edozein hiriko trafiko mugimenduaren

ordu nagusietan detektatu daitekeen dioxina maila gaindituko (El País egunkaria, 2001eko urtarrilak 26:

“Un análisis del ayuntamiento posterior al de la comunidad arrojó cifras normales de dioxinas”).

Azpimarratu egin behar da hala ere errekuntza prozesuetan detektatzen diren bariazioen kontrolaren

egokitasuna hein batean prozesua indarrean jartzearen ardura daukaten operarioen esperientzia eta

trebeziaren zordun dela, nahiz eta praktikan ezinezkoa den errekuntza prozesuan ematen diren bariazioak

ekidin (Llauró Fábregas 1999, 56, 59, 65-66, 91, 177). Hori dela eta, errekuntza prozesuetan ohikoa

izaten da arazoak ematea, baita teknologia aurreratuenetako instalazioetan ere (Rodríguez-Farré 2004, 4).

231

depurazioa (e.g. nitrogeno oxidoak, dioxinak eta furanoak) erdiesteko (Abad eta Rivera

2001, 4).

Horregatik guztiagatik, arau erregulatzaileetan espezifikatzen diren emisio

mugen arabera funtzionatzen duten errausketa-instalazioen emisio toxikoak

irrelebanteak izango lirateke gisa osasunarengan edukiko luketen eraginari dagokionean

(Federal Ministry for the Environment, Nature Conservation and Nuclear Safety 2005,

7). 325 Euskal Autonomia Erkidegoko Osasun Sailak erraustegiek giza osasunarengan

luketen eraginaren inguruan osatu txostenean, Txingudirako erraustegi instalazioaren

egokitasuna neurtzeko bideratutako Ingurumenaren Gaineko Azterketetan (IGA)

eranskin gisa sartutakoa (i.e. Ekos, Estudios Ambientales S.L. 2005), ideia honi berari

eusten zaio. Halaz, esta baterako:

(...) ez dago nabaritasun zientifikorik HHen [hiri hondakinen] errausketak

populazioaren osasunerako inolako arrisku gehigarririk suposatzen duenik

baieztatu ahal izateko, baldin teknologia modernoko eta indarrean dauden

jaulkipen mailak aintzat hartzen dituzten erraustegietan egiten bada (Eusko

Jaurlaritzako Osasun Saila 2004, 37; etzanak gureak).

Arriskurik ez dago hortaz baldin eta araudia errespetatzen duen teknologia

modernoena erabiltzen bada. 326 Zentzu horretan, zaborraren errekuntzatik eratorritako

kontaminatzaile toxikoen emisioak zeharo murriztu dira1990. urteaz geroztik, sortutako

hondakin bolumenarekiko alderantzizko proportzionaltasun harreman logika bati

jarraiki. 327

Zentzu honetan, esate baterako Alemanian funtzionamenduan dauden 66

errausketa-instalazioen dioxinen igorpena mila alditan gutxitu da 328 1990-1996tik

aurrera, hondakinen eta bestelako substantzia konbustibleen errausketa-instalazioei

zuzendutako 17. Ingurugiro Kutsadura Kontrolerako Lege Federalak (17th BimSchV

bere laburtze germaniarrean) inposatutako emisio mugak bete ahal izateko instalatu

behar izan zituzten iragazte sistemen ondorioz. 329

Dioxinen emisioari dagokionez bestelako industrietan ere murrizketa nabarmena

eman bada ere Alemanian, murrizketarik nabarmenena inolako zalantzarik gabe HHSen

errausketan eman dena izan da. Halaz, 1990. urtean Alemaniako dioxinen emisioen

herena HHS-en errausketa-instalazioetatik bazetorren, 2000. urteko ekarpen global hori

%1a baino baxuagokoa izan zen. Etxe pribatuetako tximini eta sukaldeetako kebideek

325 90. hamarkadaz geroztik errausketa-instalazioetan eskura dagoen teknologiak partikulen, metal astun

kantzerigenoen (arsenioa, kadmioa, nikela, eta abar) eta metal astun ez-kantzerigenoen (e.g. beruna eta

merkurioa) emisio maila arras jeistea lortu du. Kutsatzaile mota berberak produzitzen dituzten bestelako

jarduera sozio-industrialak askoz maila altuagoetan mugitzen dira. Gainera, praktikan, errausketainstalazioen

emisioak legeak bere zorroztasunean ezarritakoa baina maila baxuagoetan ematen dira

(Federal Ministry for the Environment, Nature Conservation and Nuclear Safety 2005, 6-8). Bestetik,

sulfuro dioxidoa edota hidrogeno kloruroa bezalako gas azidoen neurri depuratzaileak indartu egin dira,

eta gas horiek osasun publikoarentzat arazo izateari utzi diote (Federal Ministry for the Environment,

Nature Conservation and Nuclear Safety 2005, 7).

326 Hemen, egia esan, arriskuaren ebidentzia-eza, de facto identifikatzen da arrisku-ezarekin.

327 Gogoan eduki behar da, ordea, giza osasunarentzat emisio toxiko jakin batzuen kalte-eza, emisio

horiek segurutzat hartzen dituen ezagutza maila jakin batekiko ezartzen dela. Ondorengo ikerketa eta

aurkikuntzek ordurarte segurutzat hartutako kontaminazio maila jakin batzuen arriskugarritasuna agerian

utz dezakete (Olazar 2004, 2).

328 Metro kubikoko 400 nanogramoetatik 0.5 nanogramoetaraino.

329 17th BimSchV lege honen ondorioz, HHS-en 48 erraustegi-instalazio, gas purifikazio sistema

sofistikatuekin ekipatu ziren. Horrez gain, legea indarrean sartu eta gero eraikiak izan diren 25 errausketainstalazioak

depurazio sistema hauekin ekipatuak izan dira, espero zitekeen bezala (Entsorga-Enteco

2006).

232

akarrik errausketa-instalazioek isurtzen dutena baino hogei aldiz dioxina gehiago

emititzen dute ingurunera. Dioxinen igorpen handiena, ordea, metalaren erauzketa eta

prozesatzeari zor zaio, hau da, industria metalurgikoari (Federal Ministry for the

Environment, Nature Conservation and Nuclear Safety 2005, 3).

Datu hauek zentzu bikoitz batean dira errelebanteak, HHS-en errausketainstalazioen

espezifikazio teknikoen eta emisio mugen ezarpenak, 2000/76/CE

Zuzentarauak biltzen dituen eran, aipatu Alemaniako gobernuak 17th BimSchV-ean

finkatu jarraibideetan oinarritzen direlako nagusiki (Federal Ministry for the

Environment, Nature Conservation and Nuclear Safety 2005, 8). 330

Ikusten denez, bi jarrera zeharo aldenduta topatzen ditugu hemen (6.1.2. eta 6.1.3.

ataletan alegia): erraustegiak oso arriskutsuak direla dioena, batetik, eta batere seguruak

direla dioena, bestetik. Arazoa horrela planteatzeak, HHS-en trataerarako errausketaren

aukeraren gaineko eztabaida polarizatzeaz gain, berauri era eraikitzailean edo

integratuan heltzeko aukera bera zapuztu egiten du. Gure helburua izango da, ordea,

errausketaren arriskuen gaineko gobernaketa proposamena, ikuspegi zientifikoinstituzionala

eta publiko-sozialaren arteko egokitzapen saiakera lez ikusi beharrean,

kolektiboaren eragile aniztasuna barne hartuko lukeen hurbilpen baten baitan kokatzea.

Izan ere, zeharo kontrajarrita ageri diren bi ikuspegi hauen artean ez dirudi

adostasunareko aukerarik dagoenik: agintariek errausketaren baliabidearen

beharrezkotasuna aipatzen dute proiektua aurrera ateratzeko argudio nagusi gisa: “zer

egingo dugu, bestela, produzitzen dugun zabor guztiarekin? Gipuzkoan ez dago lekurik

zabor hori guztia hartzeko”; “zabortegiak gainezka daude”; “birziklatzea eta

berrerabilpena ez dira nahikoa izango zabor horri guztiari aterabide bat emateko”, eta

abar. Noski, errausketaren alternatiba, bideragarria da teknologia hori arriskutsua ez den

heinean, eta de facto arriskutsutzat (modu signifikatiboan, behintzat) hartzen ez duten

heinean.

Kontra dagoen mugimenduak bestelako iritzia du ordea: “teknologia hori osooso

arriskutsua da” eta, ondorioz, “bestelako hiri hondakinen trataerarako alternatibak

proposatu eta garatu behar dira”. Eta “alternatibak, gainera, egon badaude”, diote.

Agintariek uko egin behar diote euren jarrera itxiari, “herriaren hitza” entzun, eta

alternatibak hiritargoarekin eztabaidatzeari onespena eman.

Parametro hauetan mugitu da urte hauetako hiri hondakin solidoen eta

erraustegiaren inguruko kontrobertsia Gipuzkoan, eta gizarte zibilaren aldetik emandako

manifestazio, protestaldi, sinadura bilketa, galdeketa popular, alegazio eta abarrak

horren adierazgarri dira. Eta hori guztia ideia nagusi baten altzoan: agintariak arrisku

onartezin bat “inposatzen” ari zaizkigu, eta ez gaude hori onartzeko prest.

330 Egia esan, zuzentarau europarraren eskaerak lege alemaniarrean ezarritakoak baino zorrotzagoak dira

oraindik, emisio maila berberak ezartzen baitizkie erregai gisa ikatza edo olioa erabili beharrean

hondakinak erabiltzen dituzten zementera eta energia ekoizpenerako instalazioei. Etorkizun batean,

tratatu gabeko zaborra zabortegietan botatzea galarazita egongo denez, ziurrenik hiri hondakin solidoen

kopuru handi bat zementera eta energia ekoizpenerako instalazio hauei eskainiko zaie. Zuzentarau

europarraren pean beraz, industria hauek ere finkatutako mugak bete beharko dituzte (Federal Ministry

for the Environment, Nature Conservation and Nuclear Safety 2005, 8).

233

6.1.4. Arrisku “inposaketa”: agintaritza vs. herri mugimendua

Erraustegiaren aurkako Zubieta Lantzen plataformaren bozeramaile batek hala zioen

teknologia honen kontra egindako hainbat eta hainbat mobilizazioetako baten

ondorenean: “gizarteak kutsakorra eta arriskutsua ez den irtenbidearen alde egin du.

Itsututa egon beharko genuke mundu zabalean bestelako aukerak ere badaudela ez

ikusteko” (Berria egunkaria 2006d). 331 Hain zuzen ere hain arriskutsua ez den

teknologia bat ez dutelako nahi, bestelako alternatiba garbiago edo seguruagoak (i.e.

gaikako bilketa antolatua, berrerabiltzea, birziklatzea, konpostajea, zaborraren tokiantokiko

trataera) behar ditugula esaten ari zaizkigu. Hau da, “minbizi arriskua areagotzen

duen plana ez da konponbidea, ez da eta ezin da izan, inolaz ere” (Berria egunkaria

2006d).

Plataformek agintariak beraiekin hitz egin eta eztabaidatzeko prest ez daudela

salatzen dute (“eztabaida leial eta zintzoa ... aukera guztien artean”: Berria egunkaria

2006d), erraustegiaren arriskua eta, ondorioz, hiri hondakinen trataerarako eredu

propioa herriari edo gizarte zibilari inposatuz: “Agintariek eta euren menpeko aditu eta

ustekoek beren iritzia inposatu nahi digute, gainontzekoei hitza ukatuz” (Berria

egunkaria 2006d). Arriskua inposatu, alternatiba eza inposatu.

Inposaketaren argudioa behin eta berriro erabili izan dute plataformek urte

hauetan guztietan leku desberdinetan proposatutako proiektuei aurre egiterako garaian:

“Gure agintari politikoek ez dute egitasmoa geldiarazteko herritarren eskaera aintzat

hartu, eta inposaketaren bideari eutsi diote” (Txingudi Bizirik 2005). Proiektuen arrisku

eta alternatibekiko euren ikuspuntuak aintzat ez hartzeagatik, plataformek zenbait herri

galdeketa eta erreferendum antolatu izan dituzte, herritarren “benetako” iritzia

jasotzeko, bestelako protesta eta presio bideak erabiltzearekin batera: sinadura

bilketak 332 eta manifestazio jendetsuak (azken hau delarik “udalei presioa egiteko

tresnarik egokiena”, Txingudi Bizirik plataformaren ustetan: Berria egunkaria 2006e)

esate baterako.

Halaz, Txingudi Bizirik plataformak bi mozio aurkeztu zituen 2004ko abenduan

Irun eta Hondarribiako udaletxeetan Zaldunbordako erraustegiaren inguruan

erreferendum erabakitzaile eta loteslea antolatu zezaten eskatuz (“Jendeak erabakitzeko

daukan eskubidea aldarrikatu nahi genuen”, Berria egunkaria 2006f). Hondarribiako

udal gobernuak ez zuen mozioa aztertzeko gaien artean ere sartu, eta Irunekoak

mozioaren aurka bozkatu zuen. Behin udaletxeek erreferenduma egiteko aukerari muzin

eginda, eta “erabakitzeko aukerarik ematen” ez zitzaiela ikusita, Txingudi Bizirik-ek

“herritarrei galdetzeko konpromisoa bere” egin zuen, horrenbestez loteslea izango ez

litzatekeen herri galdeketa bat antolatuz (Txingudi Bizirik 2005). 333 Herri galdeketa

2005eko otsailaren 20an egin zen (Europako Konstituzioari buruzko erreferenduma egin

zen egun berean) eta parte hartu zuten Irun eta Hondarribiako 16.497 bizilagunetatik

331 Hondakinak erretzearen ondorioz sortutako arriskuak ez dira ordea errausketaren kontrako plataformek

salatzen dituzten arrisku bakarrak: “Zabor horiek lehenengo pasiatu egingo dituzte, garraiatu. Gure

errepideetara CO2-a botako dute, mundu zabaleko ingurumen aholkuen eta arauen kontra” (Zubieta

Lantzen, Berria egunkaria 2006d). Bestelako arriskuak ere estrategikoki mahaigaineratuak izan dira

eztabaidan zehar: arrisku paisajistikoak, kamioi ugaritasunak sortuko lukeen errepide istripuen gorakada,

aisialdirako balioaren murriztea, aipatu kontaminazio atmosferikoaren gorakada, eta abar.

332 Txingudin adibidez errausketaren aurkako 23.000 sinadura bildu zituzten (Berria egunkaria 2005b).

333 Euskal Autonomia Erkidegoko Ararteko Iñigo Lamarcak, gerora Txingudi Bizirik-ek egindako herri

galdeketa babestu zuen eta udalen jarrera salatu: “Hondarribia eta Irungo udalek oker jokatu dute;

herritarrekiko elkarlan falta erakutsi dute” (Berria egunkaria 2006f). Hain zuzen ere, bi udaletxeek, euren

bizilagunen iritzia jasotzeko ekimenari babesa ez emateaz gain, hiritarren plataformak udal azpiegiturak

edo eremu publikoa erabiltzeko zuen asmoa eragotzi zuten (Lamarca 2006, 5; ikus ere: 6.1.5. atala).

234

%82ak errausketa instalazioa Txingudin eraikitzearen kontrako botoa eman zuen

(Berria egunkaria 2006f). Hendaian ere izan zen herri galdeketa, eta bertan 2000

herritarrek hartu zuten parte, eta horietatik %95ak ezetz esan zuen (Berria egunkaria

2006e).

Zubieta Lantzen plataformak ere, Txingudikoak bere garaian egin bezala,

“eztabaidari atea zabaltzeko, eta gizartearen benetako parte-hartzea eta gai zail eta

konplexu honen inguruko herri galdeketa egiteko” eskaera egin du (Berria egunkaria

2006d). Era berean, Lasarte-Oria Bizirik plataformak herri galdeketaren aldeko jarrera

berdina erakutsi du, plataforma horretako hainbat ordezkarik herri galdeketa egitearen

aldeko 8.000 sinadura herriko udalari eman izanak erakusten duen bezala (Berria

egunkaria 2007a). Kasu hauetan guztietan kontrajarri egiten zaio herriaren “benetako

borondatea” agintari politikoen interes eta ikuspegiei. Edozein kasutan, badirudi herri

galdeketaren aldeko mugimendu hauek politika errepresentatiboaren krisi baten

adierazgarri direla, herriaren zati handi batek ez duelako onartzen bere ordezkari

politikoek hondakinen arazoarekiko aplikatzen dituzten ikuspegi eta irizpideak, ikusten

baitu ordezkari horiek ez dituztela bere interesak eta ardurak aintzat hartzen; hau da: ez

dituztela herritarrak behar bezala ordezkatzen.

Agintariek herri galdeketa lotesleak egitearen aukera ukatu dute, eta

errausketaren aurka plataformek eta herritarrek urte hauetan zehar udaletxeetan

aurkeztutako mozioenganako jarrera aurkakoa eta interes eza erakutsi dute, eta horrek

guztiak instituzioenganako mesfidantza piztu du herritargoarengan. Txingudi Bizirikeko

Pilar Barquín-ek “demokrazia miserabletzat” ezaugarritu zuen gure ordezkaritza

sistema politikoa, hain zuzen ere “milaka eta milaka herritarren iritzia” kontuan ez

hartzeagatik (Berria egunkaria 2006g).

Egoera horren aurrean, herritarrek, plataformek eta bestelako eragileek bitarteko

alternatiboak erabili izan dituzte eta erabiltzen ari dira erraustegi proiektuen aurka

egiteko. Greenpeace erakunde ekologistak, esate baterako, Zubietako gainetarako

proiektatu den errausketa instalazioa egin ez dadin eskura dituen lege baliabide guztiak

erabiliko dituela iragarri du (Berria egunkaria 2007a), Usurbil eta Lasarte-Oriako

alkateek egingo duten modu berean (ikus: 6.1.1. atala). Proiektuak legalki oztopatzeko

saiakerak nabarmenak baitira eta izan baitira desadostasun urte hauetan guztietan zehar.

Txingudiko Errauste Plantaren Aurkako Sendagile eta Osasun Profesionalen

Batzordeak, esate baterako, Txingudiko Zerbitzuen Mankomunitateak Txingudiko

erraustegiaren proiektuaren egokitasuna neurtzeko eskatutako Ingurumenaren Gaineko

Azterketari (Environmental Impact Analysis) alegazioak aurkeztu zizkion, 334 hainbat

argudio indarrean jarrita: (i) osasunari eta ingurumenari errausketak eragingo liekeen

arriskuen gaineko azterketa sakon eta zehatzik ez egiteagatik; izan ere, zaurgarritasun

faktore espezifikoak ez dira aintzat hartzen, 335 eta giza osasunari legozkiokeen arriskuak

Eusko Jaurlaritzaren Osasun Sailak landutako eranskin generiko batean (i.e. Eusko

Jaurlaritzako Osasun Saila 2004) aurkezten dira, proiektuak herritarrengan edukiko

lituzkeen osasun ondorioen berri ematen ez delarik (Comisión de médicos y

profesionales de la salud contra la incineradora 2005a, 1); (ii) erre behar diren

hondakinen konposizio organohalogenatua %1a gainditzen duen egoeretarako, eta

zirkunstantzia horrek eragingo lukeen kutsatzaile organiko iraunkorren (i.e. dioxinak eta

334 Profesional hauek prestatutako ereduen araberako 14.000 alegazio aurkeztu zizkioten, Irun eta

Hondarribiko herritarrek, Ingurumenaren Gaineko Azterketari (Berria egunkaria 2005a).

335 Pisu korporala eta isurpen toxikoen eraginaren arteko harremana ez da kontsideratzen, ez baita

kontuan hartzen erraustegiarekiko oso hurbil geratuko liratekeela hiru ikastetxe. Gainera, isurpen

kutsatzaileekiko sentikorragoak diren gaixoak hartzen dituen eskualdeko ospitalaren gertutasunaz ere ez

da ezer esaten (Comisión de médicos y profesionales de la salud contra la incineradora 2005a, 1).

235

furanoak) emergentzia eragozteko, errausketa prozesua arautzen duen 2000/76/CE

Zuzentarau europarrak ezarritako konbustio baldintzak ez kontsideratzeagatik

(Comisión de médicos y profesionales de la salud contra la incineradora 2005b, 3-4); 336

(iii) kontuan ez hartzeagatik indarrean dagoen legedi europarrak halako instalazioentzat

hiriguneengandiko gutxieneko 2 km-tako distantzia exijitzen duela (Comisión de

médicos y profesionales de la salud contra la incineradora 2005a, 2); 337 (iv) ez

kontsideratzeagatik instalazioak eragina edukiko lukeela Natura Sarea 2000k

babestutako ingurune batengan (Comisión de médicos y profesionales de la salud contra

la incineradora 2005c, 1); (v) Hegaztien Babes Berezirako Eremu (HBBE) batean

eraikiko litzatekeen proiektua izanagatik (Comisión de médicos y profesionales de la

salud contra la incineradora 2005c, 1); (vi) instalazioa kokatuko litzatekeen Jaizkibel

mendiko hegoaldeko isurialdea ke igorpenentzat klimatologikoki desegokia izategatik

(Comisión de médicos y profesionales de la salud contra la incineradora 2005c, 2); 338

(vii) eta, oro har, osasunarentzat eta ingurugiroarentzat onartezina den arriskua

eragiteagatik. 339

Adibide hauetan guztietan erresistentzia modu ezberdinak antzeman ahal izan

ditugu: protestaldiak, sinadura bilketak, herri galdeketa ez lotesleak, arriskuaren

determinazio instituzionala zalantzapean ipintzen dituzten alegazioak, zirrikitu legalen

azaleratzea, eta abar. Edozein kasutan, gizarte zibilaren eta agintarien arteko eztabaida

ez da modu egituratu batean eman: agintariek erraustegia eraiki eta instalatzeko

336 Izan ere, 2000/76/CE Zuzentarau europarrak (eta Espainiako 653/2003 Errege Dekretuak), konposatu

organohalogenatuen %1a baino kopuru handiagoa duten hondakin multzoen erreketarako tenperaturabaldintza

bereziak agintzen ditu: kasu horietan, hondakinak 1100Cº-tara erre behar dira, 2 segunduz

gutxienez (ikus: 6.1.3. atala). Erretze tenperatura hondakinen konposizio organohalogenatuaren

araberakoa denez, azpimarratzekoa eta salatzekoa litzateke, Txingudiko medikuen ustez, proiektuak eta

ingurumenaren gaineko azterketak (IGA) ez kontenplatzea errauste-instalaziora iritsiko liratekeen

kamioien kargaren konposizioaren azterketaren beharra, edota hondakinen aurretratamendurako lekuanlekuko

eremu bat egokitzekoarena.

337 Espainian, 1961. urteko 2414/1961 Dekretuaren (Reglamento de Actividades Molestas, Insalubres,

Nocivas y Peligrosas, RAMINP) 4. artikuluan jasoa. Bestalde, aipatzekoa da distantziaren argudio bera

erabili dutela berriki Lasarte-Oria Bizirik-eko ordezkariek, Donostiako Udaleko Gobernu Batzordeak

astebete lehenago errauste planta Artzabaletan (Zubietan) jartzeko hartutako erabakiaren aurka egiteko eta

erabaki hori “legez kanpokoa” dela esateko, planta Lasarte-Oriatik “bi kilometro baino gutxiagora”

egongo litzatekeelako (Berria egunkaria 2007c). Egia esan, instalazioak Lasarte-Oria, Zubieta eta

Usurbileko 25.000 bizilagun edukiko lituzke bi kilometrora baino hurbilago (Berria egunkaria 2007d).

Honen inguruan, ordea, esan beharra dago berriagoa den legislazio europar eta estatalak ez duela

beharkizun hau jasotzen, ingurugiroa eta giza osasunaren babesa, RAMINP-a ezarri zenetik (i.e. 1961)

zeharo hobetu eta zorroztu diren baliabide eta neurri teknikoen exijentziaren araberakoa baita (Ekos,

Estudios Ambientales S.L. et al 2006, 22-25). Bestetik, adierazgarria da, Gipuzkoan, RAMINP-ak

osasungaitzatzat edo arriskutsutzat kontsideratzen dituen eta indarrean diren 350 instalazio industrialen

gehiengoak ez duela 2.000 metroen baldintza betetzen (Ekos, Estudios Ambientales S.L. et al 2006, 24).

Zentzu horretan, RAMINP Dekretuaren 2.000 metroen beharkizunak ez luke, ikuspegi legal batetik,

inperatibo saihestezinaren zentzurik; arau orokor ez-absolutua litzateke, salbuespenak onartzen dituena

(Tribunal Gorenaren 2004ko apirilaren 1eko epaia), beti ere legislazio berrienak eskatzen duen babes

mailari eusten zaion heinean (Ekos, Estudios Ambientales S.L. et al 2006, 26-27; ikus ere: Oyarbide

2007, 3).

338 Aranzadi Zientzi Elkarteak Eusko Jaurlaritzako Lurralde Politika eta Garraioak Saila zenarentzat 1983.

urtean prestatu zuen Txingudiko ingurune fisikoaren azterketa dokumentu teknikoak, erraustegia

eraikitzeko aukeratutako tokia (i.e. Jaizkibel mendiaren hego isurialdea) “ke igorle posibleen

instalaziorako batere gomendagarria ez dela” ondorioztatzen zuen (cf. Comisión de médicos y

profesionales de la salud contra la incineradora 2005c, 2).

339 Prentsa ohar batean, gainera, medikuek salatu egin zuten ingurumenaren gaineko azterketak, giza

osasunari dagokionean, hondakinen kudeaketa alternatibek edukiko lituzketen ondorioen azterketarik ez

duela jasotzen (hori izanik ingurumenaren gaineko azterketa batek egin beharko lukeen lehen gauza)

(Comisión de médicos y profesionales de la salud contra la incineradora 2005d).

236

erabakia hartua dute, eta gainera ez dago gaia kokalekuaren auzitik harago

eztabaidatzerik, ez baitago beste alternatibarik (Gipuzkoako Foru Aldundia 2002a;

Txingudiko Zerbitzuak 2001). Hala ere, arazoa berez ez litzateke larria izango,

agintarien ustetan teknologia ez delako inolaz ere arriskutsua (ikus: 6.1.3. atala).

Opozio zibilak ordea arriskuaren estimazio alternatiboa erabili du, eta zentzu

horretan teknologia horrek osasun zein ingurugiroarentzat ekarriko lituzkeen arriskuak

onartezintzat kontsideratu ditu. Euren tesiak elikatu eta babesten dituzten iritzi eta

ikuspegi adituen laguntza dute gainera (e.g. Colegio de Médicos de Gipuzkoa 2004).

Horregatik, hauek bai, beharrezkoa deritzote hiri hondakinak kudeatzeko alternatibak

(edo agintariek proposatu alternatibei alternatibak) proposatzeari (kontsumo murrizketa,

berrerabilpena, birziklatzea, konpostajea) 340 , errauste teknologiari arriskutsuegi

irizteagatik. 341

Arnasa plataformak, adibidez, Urnieta herriarentzat prestatutako Urnietako

hondakin solidoen bilketa eta kudeaketa egokiaren plan alternatiboa-n (Arnasa 2004)

hondakinen kudeaketa integrala eta parte hartzailea aurkezten du, errausketaren

baliabidera jotzea exijituko ez lukeena. Hori bai, agintariek, beren aldetik, irrealistatzat

jotzen dituzte Urnietako honen antzerako proposamenak, ez baitiote posible irizten

ekoitzitako zabor guztia berrerabili eta birziklatzearen aukerari (ikus: 6.1.1. atala).

6.1.5. Euskal Autonomia Erkidegoko (EAE) Arartekoaren iritzia

Atal honetan EAEko (Euskal Autonomia Erkidegoko) Arartekoak Txingudiko

erraustegi proiektuaren inguruan hiru herritar taldek aurkeztutako kexei eta ardurei

eman erantzunaren berri emango dugu. Interesgarria deritzogu hori egiteari, Arartekoak

horiei eman erantzunan jaso egiten delako Arartekoaren ustez eta gai honi dagokionean

administrazioak eta agintariek izan duten jarrera eta jarraitu duten prozedura.

Izan ere, Arartekoaren funtsezko egitekoa “herritarrak Euskal Administrazio

Publikoaren arduragabekerietatik eta aginte eta botere aldetik egon daitezkeen

gehiegikerietatik babestea da” (Lamarca 2005, 2), herritarrak “haien jarduera irregular,

axolagabe, urri, eskas edo gehiegizkoetatik” (Lamarca 2005, 3) zaintzeko, zeren eta

“administrazioaren jarduerak legearen barruan badaude ere, batzuetan, heritarren

eskubideak erabiltzeari dagokionez (...) hobetu egin daitezke, argi eta garbi” (Lamarca

2005, 3). Hala ere, bere ebazpenak ez dira derrigorrezkoak edo hertsatzaileak. Bere

egitekoa, pertsonen eskubideak babesteko garatzen dituen argudioak administrazio

eskudunei heleraztera mugatzen da, argudio horiek kontuan har ditzaten, nahiz eta

“administrazioek ez dute[n]”, esan bezala, “argudioetan zehaztutakoa betetzeko

obligaziorik” (Lamarca 2005, 3). Arartekoak halaz “eskubideak hobeto babesteko eta

herritarrei zerbitzu publikoak hobeto emateko, irtenbiderik onenak iruditzen zaizkionak

gomendatu ditzake, eragin loteslerik gabe” (Lamarca 2005, 3).

Edozein kasutan, aipatu dugun moduan, garrantzitsua deritzogu Arartekoaren

hainbat ondorio edo puntualizazioei heltzea, bertan modu argian jasotzen direlako

herritarrek proiektuarekiko dituzten ardurak. Bide batez, gainera, Arartekoarengana

jotzea baliagarria izango zaigu urte hauetan guztietan zehar ez bakarrik Txingudin,

340 Erraustegien aurkako manifestua: 2004ko ekainak 8, Donostia

(www.txingudibizirik.org/doc/pdf/manifiestua.pdf).

341 Txingudi Bizirik eta Ingurumenaren Aldeko Herritarrak plataformek, esate baterako, errausketa ekidin

ahal izateko alternatibetan sakontzea eskatzen dute argi eta garbi:

Sortzen den zabor kopuruaren araberako tasa jar dezatela, gaikako bilketa gara dezatela, gai

organikoa ongarri bilakatzeko plantak eraiki ditzatela, egin ditzatela birzikla daitezkeen gaiak

birziklatzeko azpiegiturak (Berria egunkaria 2006e).

237

aizik eta beste hainbat lekuetan erraustegien inguruan dantzan ibili diren argudio

moten aurkezpenen berri izateko; aipagarria den zerbait, bestetik, ondorioen iturburua

herritarren eskubideen defentsa xedetzat duen erakunde ofizial bat den heinean.

Aurreratu moduan, Arartekoari hiru herritar taldek aurkeztutako kexak iritsi

zitzaizkion, Txingudin hondakinen erraustegia jartzeko proiektuaren aurka

zuzendutakoak. 2004ko uztailaren 8an mediku-talde batek (zehazkiago: Txingudiko

erraustegiaren aurkako Mediku eta Osasun Profesionalen Batzordeak) aurkeztu zuen

kexa. Bertan, Txingudiko konurbazioan, hau da, instalazioa jartzeko aukeratutako

tokian, bizi diren pertsonen osasunean instalazio horrek izan zitzakeen ondorioek

sortzen zieten kezka agertu zuten. Gero, eta hasierako kexari erantzuna emango liokeen

dokumentua amaitzear zeudela, Txingudi Bizirik herri-plataformak beste kexa bat

aurkeztu zuen 2005eko apirilaren 4an. Azkenik, 2005eko ekainaren 3an Hendaiako

hiritarren defentsarako eta ordezkapenerako kolektibo batek bere kexa aurkeztu zuen.

Azken bi kexa horiek mediku-taldeak aurkeztutako kexaren gai bera (errausketainstalazioaren

proiektua) mintzagai zutenez, hasitako prozeduraren barruan sartzea

erabaki zen (Lamarca 2005, 1).

Azkenik, Arartekoak hiru kexei erantzuteko txostena 2005eko urriaren 17an

kaleratu zuen. Hasierako txosten hori, ondoren, Arartekoak Txingudiko errauste

plantarekin harremana duten administrazio guztiei (i.e. Txingudiko Zerbitzuak

Mankomunitateari, Irun eta Hondarribiako udalei, Eusko Jaurlaritzako Ingurumen

Sailari) igorri zien, haiek beren ekarpenak egin zitzaten. Horren ondoren, txosten berri

bat prestatu zuen (i.e. Lamarca 2005), handik hilabetera aurkeztu zuena (azaroaren 8an),

non auzitan jartzen ziren Txingudiko proiektua eta bere prozesua. Administrazioek

orduan denbora gehiago eskatu zioten Arartekoari beren argudioak jakinarazteko eta

EAEko Arartekoak hilabeteko epea eman zien horretarako. Azkenean, horiek jaso eta

aztertu ondoren, Arartekoak behin betiko ebazpena kaleratu zuen 2006ko ekainean (i.e.

Lamarca 2006), aurreko behin-behineko txostenaren oso antzeko ondorioekin. 342 Badira

Arartekoaren txosten horretan aipatzen diren arazo eta desegokitasunetatik

azpimarratzea gustatuko litzaizkigukeen zenbait puntu. Honakoak dira:

(i) Arartekoak lehenik eta behin salatu egiten du erakunde administratiboek jendearen

benetako parte hartzea saihestu izana. Zentzu horretan, 1998ko Aarhusko Hitzarmena

eta 2003/35/CE Zuzentarauak ekartzen ditu harira, horietan parte hartzea “azken

erabakian eragin erreala izateko gaitasun” gisa ezartzen dela gogorazteko. 2003/35/CE

Zuzentarauaren 3. eta 4. artikuluak aipatu egiten ditu, bestetik, horietan parte hartzerako

eskubidea proiektuaren hasierako fasetan bermatu beharra dagoela aipatzen dela

342 Egia da Arartekoaren txostenak Txingudiko egoerari eta bertako hiri hondakinen kudeaketarako

planari (i.e. Txingudiko Zerbitzuak 2001) heltzen diela, baina, Aralar alderdi politikoak agerian jarri

zuenez, urriaren 17an Arartekoak kaleratu zuen hasierako txosten horretako kritikek Gipuzkoako egoerari

orokorrean (hots, Gipuzkoako Hiri Hondakinak Kudeatzeko 2002-2016 Plan Orokorraren arazoei; ikus:

Gipuzkoako Foru Aldundia 2002a) heltzen zioten. Horren aurrean, Aralarrek Luis Mari Oiarbide

Gipuzkoako Foru Aldundiko Garapen Iraunkorrerako diputatuaren agerraldia eskatu zuen Gipuzkoako

Batzar Nagusietan, honek txostenaren berri eman zezan, baina eskaera atzera bota zuten. Horregatik,

Aralarrek berak, “aurrekari antidemokratiko” gisa salatu zuen ukoaren aurrean, jakinarazi zituen

hasierako txosten horren edukiak, eta gero, azaroak 8an kaleratutakoarenekin alderatu zituen. Rebeka

Ubera Aralarreko batzarkidearen ustez:

Gipuzkoako egoerari buruzko aipamenak eta kritikak desagertu egin dira lehenengo txostenetik

bigarrenera. Gipuzkoako Hiri Hondakinak Kudeatzeko Plan Orokorrari buruzkoa, Araba, Bizkaia

eta Gipuzkoa bat eginda hartzen dituen planari buruzkoa, teknologiak aurreratuta ere errauste

plantak oso kutsakorrak direla dioen puntua... (Berria egunkaria 2005c).

Bigarren txostenean, Uberaren ustez, deserosoak diren gaiak leundu egiten dira, eta

“Lehenengoan Gipuzkoa eta erkidego osoa aintzat hartzen duen txostena, bigarrenenean Bidasoaldeko

txosten bihurtuta dago” (Berria egunkaria 2005c).

238

esateko. Gero, Aarhusko Hitzarmenaren 6.4. artikulua jasotzen du, non jendearen parte

hartzeak “aukerak eta konponbideak oraindik posible direnean eta publikoak benetan

eragin dezakeenean hasi behar” duela baieztatzen den (Lamarca 2006, 3). Horrela, eta

parte hartzeari dagokionean, agerian uzten du erakundeek Europako legediarekiko

erakutsitako jarraipen eza:

Europako legeriaren argitara izan behar dugun prozeduraren hasierako faseko

parte-hartze errealaren ikuspegitik, ez da ikusten jendeak materialki horrela

parte hartzeko aukerarik izan duenik, eta, beraz, azken erabakian eragin erreala

izateko kontzeptuak ez du, gure iritziz, materialki behar adinako isla izan

prozeduran (Lamarca 2006, 3).

Zentzu horretan, salatu egiten du administrazio publikoaren arduradunek

“jendeari azken erabakian eragin erreala izaten” ez uztea, alternatiben ugaritasuna

ekidin eta “aurretiaz aukera edo konponbide bakarra zehazten” dituzten planteamenduak

aurrera ateratzearren (Lamarca 2006, 4). Izan ere, Txingudi Zerbitzuak sozietateak

“erraustegiaren proiektua zabaltzeko jarduera handia egin duela” aipatzen du, baina beti

ere “jendea proiektu horren onurez konbentzitzeko helburu garbiarekin” (Lamarca 2006,

4) eta ez jendearen parte hartze aktiboa sustatzeko.

Kritikatu egiten da halaber Txingudi Zerbitzuak sozietateak herritarren

informazio eskaerei muzin egin izanak, eta gainera “ez erantzutearen zergatia” ez

jakinaraztea (Lamarca 2006, 4). 343

(ii) Arartekoak salatu egiten du ere bai herritarrek herri galdeketa egiteko udalei eremu

publikoaren erabilera egiteko zuzendutako eskaerak kontuan hartuak ez izana,

“eskatutako erabilera egiteko baimena Udalak ukatzea, gure ustez, ez dagoela[ko] behar

bezala justifikatua eta ez datorrela[ko] bat eskaera egin duen kolektiboarekin

asmoarekin” (Lamarca 2006, 5). Gogorazi egiten die gainera Irun eta Hondarribiko

Udalei nazioarteko bitartekoetan jasotako printzipio programatikoen arabera, babestu

egin beharko luketela “hiri plataformen parte-hartzea (...), hiritarren iritzia modu

baketsuan jasotzeko balio duten galdeketak edo prospektibak eginez” (Lamarca 2006,

5). Gogor gaitzesten du azken buruan legezko ekintza horretarako babes instituzional

eza zein udal azpiegiturak erabiltzeko baimena bera ukatu izana (Lamarca 2006, 5).

(iii) Arartekoak bestalde, “ingurumen demokrazia” kontzeptua ahotan hartuta, hiritarren

parte hartzerako organo bat sortzeko proposamena luzatzen du, 2000ko azaroaren 13ko

11/2000 Lege katalanaren 8. artikuluan oinarrituta. Organo horren helburua izango

litzateke “hondakinak kudeatzeko erraustegiaren prozeduraren eta etorkizuneko

funtzionamenduaren jarraipena” egitea (Lamarca 2006, 5), hiritarrei eta ingurugiroaren

aldeko taldeei “gaur egun ez duten ordezkaritza eta ahotsa bermatzeko” (Lamarca 2006,

5-6).

(iv) Arartekoak nabarmendu egiten du Europako jurisprudentziak bereizketa argia

ezartzen duela hondakinen balioztatzea eta deuseztatzearen artean, 2004/12/CE

Zuzentarauaren 6.1. artikuluaren arabera. Horren ildoan, ez zaio egokia iruditzen

Txingudirako errauste planta balioztatze operazioak egitera zuzenduko litzatekeen

instalazio gisa izendatu izana, eta beharrezkoa deritzo zentzu horretan Txingudi

Eskualdeko Hiri Hondakinen Kudeaketarako 2002-2016 Plan Integrala-ren 344

343 Arartekoaren hitzetan:

Harrigarria da informazioa behin baino gehiagotan arrazoi zehatzik eman gabe ukatu dela

egiaztatzea, eta, horrez gain, zehaztasun gutxiko terminoak erabili dituzten kasuetan, eginiko

informazio eskaerak ez direla zuzendu ikustea (Lamarca 2006, 5).

344 Ohar bat: Txingudiko hiri hondakinen kudeaketarako plan integrala ez da euskaraz eskaintzen.

Txingudi Zerbitzuak-ek duen web orrialdearen euskarazko bertsioan

239

(TIHHKPI) (Txingudiko Zerbitzuak 2001) helburuak 2004/12/CE Zuzentarauaren

artikuluan jasotzen diren aurreikuspenetara (hots, arautegi berrira) egokitzea eta

erraustegia balorizazio moduan ikusteari uztea, “planak proposatutako helburu guztiak

egokitzeari edo moldatzeari dagokionez horrek dakartzan ondorioekin” (Lamarca 2006,

8). Halaz, eta bere ustetan:

(...) behin betiko onartu zen PIRUAT [Plan Integral de Residuos Urbanos del

Área de Txingudi] plana arautegi berrira egokitu beharko litzateke etengabe,

erraustegia jartzeko proiektuak jasotzen duen planifikazioa egiteko tresna den

heinean. Alabaina, plana orain dela bost urte onartu zenetik ez dela berrikusi

egiaztatu dugu, nahiz eta bitarte horretan edukiari zuzenean eragiten dieten

arau-aldaketak gertatu diren (Lamarca 2006, 7).

Zentzu horretan, salatu egiten du TIHHKPI-k (Txingudiko Zerbitzuak 2001)

Europako Legediari bizkarra ematen diola hondakinen prebentzioari eta balioztatzeari

behar bezalako garrantzia ez emateagatik. Konpostagintzarako aurreikusi portzentaiak

(hondakin organikoen %3,8a), esate baterako, “guztiz sinbolikoak direla” esatera iristen

da (Lamarca 2005, 20; ikus, oro har: 19-21).

(v) Erraustegiek metal astunak, dioxinak eta furanoak emititzen dituztela egiaztatu

ondoren, Arartekoak substantzia horiek igortzen dituzten proiektuen gaineko erabakia

arautzen duen Parlamentuaren eta Kontseiluaren 2004/850/CE Arautegiaren 6.3.

artikulua, hau da, polutzaile organiko iraunkorrei buruzkoa, aipatzen du. Izan ere, bere

asmoa baita nabarmentzea arau horrek, produktu kimiko horiek askatzen dituzten

instalazio-proposamenen azterketetan, behartu egiten duela “antzekoak diren prozesu,

teknika edo praktika alternatiboei lehentasuna ematera, betiere alternatibek arau horren

III. 345 eranskinean jasotako substantziak sortzea eta askatzea saihesten badute”

(Lamarca 2006, 8-9). Europako Batzordeak, 2001eko urriaren 24ko Adierazpenean,

substantzia horiek giza osasunarentzat dakarten arriskua ezartzen du, eta horregatik

hauekiko “arretaren printzipioa” 346 aplikatuz jokatzearen beharra azaltzen du

Arartekoak (Lamarca 2006, 9; ikus ere: 4.2. atala). Zentzu horretan. Arartekoak salatu

egiten du agintariek hondakinen tratamendu alternatiboen bilaketa hau saihestu eta

erraustegiaren irtenbidearekin tematu izana, hondakinak kudeatzeko irizpideen hierarkia

errespetatu gabe.

(vi) Arartekoak bestetik Eusko Jaurlaritzako Ingurumen Sailari eskatu egiten zion

kontuan hartzea (eta “erantzun zientifiko zehatza emate[a]”, Lamarca 2006, 12)

Txingudiko errausketa instalazioaren bideragarritasunari buruzko ingurumenaren

gaineko azterketari (IGA) herritarrek aurkeztu alegazioak, substantzia poluitzaileen

emisioen zein haien eraginaren aurreikuspenek duten fidagarritasunari dagokienean hain

zuzen. Arartekoak zentzu horretan, 2000/76/CE Zuzentarauak (Parlamento Europeo y

Consejo de la Unión Europea 2000) dioxina eta furanoen emisioetarako ezartzen dituen

mugak aipatzen ditu, “aurreikuspen hori betetzen duten proiektuei (...) ilegalak izatea”

leporatzerik ez dagoela esateko (Lamarca 2006, 9). Baina segidan, eta zuhurtasun

printzipioa ahoan hartuta, emisio maila mugatu horiek guztiz seguruak direla zeharo

baieztatzerik ez dagoela dio. Gainera, badira emisio-mugen gutxieneko betetze legala

baina harago doazen beste faktore batzuk eta neurtu behar direnak,

(www.txinzer.com/euskera/inicio/inicio.asp) planaren aurkezpen eta izendapen euskaratua ematen badira

ere, bertatik eskuratu daitekeen planaren bertsio bakarra espainolezkoa da.

345 Testuan “II.” eranskina aipatzen bada ere, III.a da egiazki, Arartekoaren txostenaren espainolezko

bertsioak jasotzen duen eran: www.ararteko.net/webs/resoluciones/sugerencias/2006/incineradoraC.pdf.

346 Arartekoaren “arretaren printzipioa” gure “zuhurtasun printzipioa” da.

240

esteak beste, aukeratutako kokapena, inguruan dituen biztanleak (kontuan

hartu behar da talde batzuengan, haurrengan, esaterako, substantzia horiek

eragin handiagoa dutela) eta emisio poluitzaileen bestelako foku posibleak,

zeinak, pentsatutako jarduerari batuta, de facto igo dezaketen atmosferara

isuritako emisioen maila, bai eta ingurumenean eta gizakion osasunean duten

eragina ere (Lamarca 2006, 9-10).

Horrez gain, errausketa-instalazio batek “martxan daraman denboran zehar izan

dezakeen emisio gorakadaren aukera posiblea” bera aintzat hartu beharra dago

(Lamarca 2006, 11). Arartekoak, faktore hauek guztiak ordurarte egindako

ingurumenaren gaineko azterketetan behar bezala analizatuak ez izateagatik, bere kezka

azaltzen zuen (Lamarca 2006, 11).

6.1.6. Arriskuaren gobernaketa Gipuzkoako Hiri Hondakinak Kudeatzeko 2002-

2016 Plan Orokorrean

Arartekoak plazaratutako txostenak ondorioz oso modu kritikoan baloratzen du

agintariek Txingudiko errausketa-instalazioaren proiektuarekiko izandako jarrera eta

ekindako bideari: agintariei gardentasun eza, herritarren parte hartzea oztopatzea,

hondakinen sorreraren murriztea gutxietsi eta errausketaren alde nabarmen egitea

(bestelako alternatibak aintzat hartu gabe), edota errausketaren inguruko mehatxuen

gaineko ziurgabetasunak kontsideratu ez izana egozten die.

Gainera, Arartekoak egin kritikek Txingudiko kasua bere zehaztasunean

gainditzen dute, eta estrapolagarriak dira Gipuzkoako kasu orokorrerako, Gipuzkoako

Hiri Hondakinak Kudeatzeko 2002-2016 Plan Orokorrean prebentzio eta balorizazio

tasa berdinak –edo oso-oso antzekoak, egia esan– 347 eta errausketaren teknologiaren

beharrezkotasuna ezartzen direlako, segurtasunaren bermea baieztatzen delako, 348 eta

prozesuaren izaera demokratikoa 349 baiesten delako (ikus, gainera, 342. oin-oharra).

347 Txingudikoan, 2016. urterako aurreikusten diren balorizazio portzentaiak honakoak dira: hondakinen

%37,1a birziklatu egingo litzateke, %59,1a energia bilakatu (hau da, erre), eta %3,8a konpost bihurtu

(Txingudiko Zerbitzuak 2001, 119-120). Gipuzkoakoan, bestalde, eta hurrenez hurren, zenbakiak

honakoak dira: %37, %59 eta %4 (ikus: 6.1.1. atala).

348 Segurtasunari dagokionean, Gipuzkoako 2002-2016 Planak hala dio:

Planta modernoek 2000/76 Europako Zuzentarauak hondakinen errausketari buruz zahaztutako

isurpen muga zorrotzak bete behar dituzte, ingurumenaren babesa eta osasun publikoa bermatu

ahal izateko. (...) errausketa subtantzia horien [dioxinak] isurpen txikiena egiten den sektoreetako

bat da, eta trafikoaren edo beste industria batzuen azpitik dago (Gipuzkoako Foru Aldundia

2002b, 27).

Are eta gehiago, errusketa instalazioek, dioxina foko lez baino dioxinen isurbide gisa

funtzionatuko lukete, labera sartutako hondakinen dioxina kopuru handi bat instalazioaren araztesistemak

bereganatuko lukeelako:

Hondakinen errausketari buruzko 2000/76 Arteztarauan jasotzen diren jaulkipenerako balio

maximoen mugara ez bada iristen, ingurumenaren eta osasun publikoa babesten dela [sic]

bermatuko da; izan ere, baldintza horietan gauzatzen den errausketa ez da kutsaketa-foko bat,

dioxina eta furanoak bezalako kutsagarrien isurbide bat baizik, balioztatutako hondakinetan ageri

ziren kutsatzaile horien kopuruak %90 murriztu daitezkeelarik, errautsean eta ke-araztegietako

hondakinetan eta gainontzeko jaulkipen-bektoreetan geratzen baitira: isurketa eta hondakinen eta

azpiproduktuen irteera plantan, alegia.

Hau da, dioxinen eta furanoen balantzea (jaulkitakoak ken erraustegian sartzen diren

hondakinetan daudenak) negatiboa da: sartzen direnak baino gutxiago jaulkitzen dira. Bataz

beste, hiri hondakinetan tonako 50 mikrogramo dioxina (20-80) dago eta erraustegi moderno

baten jaulkipen balantzean 10-20ra murritz daiteke (Gipuzkoako Foru Aldundia 2002a, 63-64).

349 Egia esan, Txingudi Eskualdeko Hiri Hondakinen Kudeaketarako 2002-2016 Plan Integrala-k

ingurugiro gaien “kudeaketa demokratikoa” “gardentasun informatzailearekin” identifikatzen du

(Txingudiko Zerbitzuak 2001, 48).

241

Azken puntu honi dagokionean aipatzekoa da Gipuzkoako 2002-2016 Planean

esplizituki aipatzen eta lantzen dela “gizartearen oniritzia” eta honek planaren

garapenean eta hondakinen kudeaketan lukeen garrantzia:

(...) GIHHKUPLOn [Gipuzkoako Hiri Hondakinak Kudeatzeko Plan

Orokorrean] arreta berezia eskaintzen zaio bere garapen eta onarpenari lotutako

gizarte-faktoreei, eta bere jarduera guztietan bi printzipio nagusi ezarri dira:

partaidetza eta gardentasun informatiboa (Gipuzkoako Foru Aldundia 2002b,

34).

Gizarte partaidetza bideratzeko, planak EASW (European Awareness Scenario

Workshop) delako “eztabaida tailerra” antolatu zuen; 350 honek “Gipuzkoako gizarte

zibilaren 60 ordezkaritik gora bildu zituen: auzo elkarteak, talde ekologistak, gizarte-

eta ekonomi eragileak, elkartegintzaren munduko ordezkariak, unibertsitateko adituak

etab” (Gipuzkoako Foru Aldundia 2002b, 35). Antza, bi egunetan eztabaidu zuten

Gipuzkoako hondakinei buruz, eta egindako proposamenetatik 22 bozkatuenak planaren

behin betiko testura gehitu ziren, honako ideietan laburbildu daitezkeenak: hondakinak

murriztu eta berrerabiltzeko neurriak sustatu, gaikako bilketa eta birziklaje prozesuak

zabaldu eta areagotu, hondakinen kudeaketako fase guztietan herritarren kontrola eta

kudeaketa publikoa bermatu, eta kudeaketa ikuspegi orokor batez hornitu, aukeren

hierarkia komunitarioaren arabera eta zuhurtasun printzipioari helduz (Gipuzkoako Foru

Aldundia 2002b, 35; ikus ere: Gipuzkoako Foru Aldundia 2002a, 352-354).

Ariketa parte hartzaile hauei gainera gehitu egin beharko genizkieke planaren

edukiak ahalik eta gehien ezagutarazteko eta prozesuari “gardentasuna” emateko aurrera

emandako hainbat jarduera: planaren laburpen dokumentuak prestatu eta zabaldu, webean

eskegi planaren dokumentu guztiak, prentsaurrekoak eman martxan jarritako

prozesuen berri emateko, jardunaldi informatiboak, herritarrentzako komunikaziokanpaina

(Gipuzkoako Foru Aldundia 2002b, 35).

Planak hortaz, maila erretorikoan bada ere, hondakinak kudeatzeko estrategia

gizarteak onartzearen eta, oro har, parte hartzearen garrantzia azpimarratzen ditu

(Gipuzkoako Foru Aldundia 2002a, 290, 292), nahiz eta hainbat pasartetan, parte

hartzerako eta komunikaziorako estrategia hori, gizarteari zuzendutako informazio edo

“sentsibilizazio kanpainekin” identifikatzen den, jendeak modu arduratsuago batean

kontsumitu eta birziklatu dezala bilatzen dutenak (Gipuzkoako Foru Aldundia 2002a,

291, 294). Beste pasarte batzuetan NIMBY fenomenoari egiten zaio erreferentzia eta

horri aurre egiteko “jendeari informazio iraunkorra ematea”-k duen garrantziaz aritzen

da, hain zuzen ere “gizarte-eragilee[i] eta, oro [h]ar, herritarre[i], hondakinak tratatzeko

eta kudeatzeko azpiegiturei buruzko erabakietan parte hartzea errazteko” (Gipuzkoako

Foru Aldundia 2002a, 297). Izan ere,

(...) prozesu irekia izan behar du, afektatuek –afektatuak direnek edo izan

daitezkeenek eta beren burua afektatutzat jotzen dutenek– hizpidea dutela

sentitu behar dute, beren iritzia kontuan hartzen dutela antzeman behar dute

(Gipuzkoako Foru Aldundia 2002a, 297).

Edozein kasutan, bistan da Gipuzkoako 2002-2016 Planak hiri hondakinen

kudeaketa irekirako egindako saiakerak ez zuela gehiegizko arrakasta izan, eta ez dago

horretarako azken urteotan Gipuzkoa mailan errausketa-instalazioen inguruan eman

diren gatazkei eta kontrobertsiari erreparatzea baino (ikus: 6.1. atala). Izan ere,

350 Planean esaten den bezala, “Danimarkako Teknologia Institutuak bere garaian egin zituen lanetan

oinarrituta[ko]” (Gipuzkoako Foru Aldundia 2002a, 351) tailerra, hau da, delako adostasun

konferentzietan funtsatutakoa (ikus: 5.1.1. atala).

242

Gipuzkoako 2002-2016 Planak gure ustetan erreproduzitu egiten du 5. atalean zehar

kritikoki aztertu dugun arriskuaren gobernaketa eredua:

(i) Publikoaren ekarpena izaera gehigarri hutsekoa da, eta eztabaidapean aurkitzen den

arriskuaren eragingarri den dinamika sozioteknikoa bera (e.g. “agian arriskutsuegia eta

garestiegia den errausketa, behar al dugu?”) ez da aintzat hartzen. Arazoa, objektiboki

emana dagoen (eta beraz, eztabaidapean aurkitzen ez den) eta instituzionalki finkatua

den teknologia eta berari dagokion arrisku baten inguruan egin daitezkeen proposamen

publikoen sortara mugatzen da. 351 Errausketari aurkeztu bestelako alternatiben irismena

bera zeharo da mugatua, eta horien indar eragilea horrenbestez era berean ahultzat eta

gauzaezintzat kontsideratzen da (ikus: 5.2.1. atala).

(ii) Arriskua (i.e. arrisku eza) zera objektibo lez da aurkeztua. Kasu honetan, ez zaio

esanguratsua zatekeen arriskurik aitortzen errauste teknologiari, eta ez dira aintzat

hartzen arrisku horiei buruz leudekeen bestelako ikuspegi alternatiboak. Hau da,

instituzionalki egokitutako adituen ikuspegia da onargarritzat hartzen den bakarra, aditu

horiek ematen baitute “benetako” arriskuaren berri, eta horregatik da beharrezkoa

hiritargoarekin “elkarrizketak sortzeko bilerak” egitea, hain zuzen ere

komunikazio irekia eta egiatia bermatzeko (zurrumurruei eta egia “okerrei”

nahiz egia osoa ez diren esanei aurre eginez) (Gipuzkoako Foru Aldundia

2002a, 299).

Ez da onartzen, zentzu honetan, arriskuaren konstituzio ebaluatiboan parte

hartzen duten asuntzio sozialen egitekoa arrisku markoen finkatzean eta

ziurgabetasunaren “domestikazioan”. Plataformek erraustegi-instalazio proiektuei

aurkeztu alegazioak, 352 haien ustezko asuntzioen okertasuna edo, bederen,

eztabaidagarritasuna agerian jarrita, diogunaren adierazle lirateke (ikus: 5.2.2. atala).

351 Iritzi berekoa zen errausketaren arazoaren inguruan Euskal Herriko Unibertsitateak (UPV/EHU)

2005eko Uda Ikastaroetan antolatutako “Hiri hondakinen errausketa eta osasuna” ikastaroan parte hartu

zuen Greenpeace-ko ordezkaria:

Del Río criticó la escasa participación de la ciudadanía en el Plan de Gestión de Residuos

Urbanos de Gipuzkoa. “Este plan no ayuda a mejorar la situación sino que la ha agravado. Ello se

debe por un lado a la inexistencia de un auténtico debate, al haberse planteado como eje central la

incineración, y por imponer esas infraestructuras que generan un amplio malestar social”. En este

aspecto se refirió al taller de participación EASW, “en [el] que sustenta la Diputación la

participación ciudadana”. “El Plan de Residuos ya estaba en fase muy avanzada de aprobación y,

por tanto, no fue discutido en ese taller (Gara egunkaria 2005).

Errausketaren arazoaren gaineko soluzio parte hartzaileen izaera gehigarri edo bigarrentiar

horren harira, ikus ere: 6.1.5. atala.

352 Plataformak eta plataformak ez direnak. Izan ere, erraustegi proiektuekiko hurbil mantentzen diren

hainbat herritako udaletxeren alegazioak ohikoak izan dira. Erraustegiaren aldeko jarrera ofiziala

mantentzen duten EAJ-EA alderdi politikoen ardurapean aurkitzen den Lezoko udalak, esate baterako,

alegazio bat aurkeztu zuen 2005eko ekainean Txingudiko erraustegi-instalazioaren aurka, osasunezko eta

ingurumenezko argudioak dantzan jarrita (Deia egunkaria 2005a). Zentzu horretan, udaletxe honen

alegazioa bat egitera zetorren Txingudiko Errauste Plantaren Aurkako Sendagile eta Osasun

Profesionalen Batzordeak Txingudiko Zerbitzuen Mankomunitateak Txingudiko erraustegiaren

proiektuaren egokitasuna neurtzeko eskatutako Ingurumenaren Gaineko Azterketari aurkeztu

alegazioekin zein alegazio horien argudio oinarrizkoenekin (ikus: 6.1.4. atala). Txingudiko eremutik

harago, Gipuzkoarako proiektatutako beste alternatiba erretzaileak ere erresistentziak pairatu behar izan

ditu alegazioen formapean. Halaz, aipagarriak dira, adibidez, 2005eko ekainean Donostia Bizirik

plataformak orduan Aritzeta aldean (ikus: 6.1.1. atala) eraikitzeko asmoa zegoen erraustegi-instalazioaren

aurka aurkeztutako 800 alegazioak (beste horrenbeste hiritarrek sinatutako alegazio ereduari zegozkionak

hain zuzen), erraustegiaren ingurugiro eragina, osasunezkoa eta paisajistikoa ahoan hartuta. Alegazioak

aurkeztu zituen unean, plataformak salatu egin zuen prozesuari bere ustez berezkoa zitzaion “gardentasun

politiko eza”, hondakinen kudeaketari buruzko “”eztabaida anitza, bazterketarik eta manipulaziorik

gabekoa” aldarrikatzearekin batera, hiritarrek “libreki erabaki dezaten” (Deia egunkaria 2005b).

243

(iii) Planak pasarte batean hala dio:

Hiri hondakinen sorrera ugaritzen ari da urtez urte, eta dagoeneko arazo oso

larria bihurtua dago hiri eta herri askotan, baina jende asko ez da horretaz

jabetzen. Oro har, jendea ez da ohartu horrek arazo konpongaitzak dakartzala.

Aitzitik, dagoen arazoarentzako konponbide tekniko bat planteatzen denean –

esaterako, hondakinen tratamendurako azpiegitura bat jartzea– kezka eta

zalantza sortu ohi da herritar sektore desberdinetan. Kezka horiek protesta

bihurtu ohi dira erraz samar. Herritar sektore batzuen protesta horri NIMBY

(Not in my backyard) deitu ohi zaio (Gipuzkoako Foru Aldundia 2002a, 296).

Arazo bat dago baina jendea ez da “horretaz jabetzen”, ez da “ohartu”, eta

soluzio teknikoen aurrean “kezka eta zalantza” sortzen da herritarren artean. Arazoa

hortaz “balore edo interes liskarren ondorio[z]” ematen da, edota “gizarte kohesio falta,

erabakiak afektatuak bazterturik hartzea, informazio garden, zehatz, fidagarri edo

kontrastatu[...] eza[gatik], eta abar” (Gipuzkoako Foru Aldundia 2002a, 296). Elkar

ulermen gabezian datza hortaz gakoa, posizio axiologiko desberdinetan, arazoaren

benetako oihartzunaren jabetze eza horretan, egokitu beharreko arrisku-irakurketa

desegokietan, eta abar. Ez da errekonozitzen ordea hondakinen arazoaren muinak era

askotariko faktoreak barne hartzen dituela: kontsumo gizartea, hazkunde ekonomikoa,

enpresa bideragarritasuna, eta abar; hau da, ez da onartzen arriskuaren diagnosia

mehatxuari loturik doakion errealitate horrekiko “sentikorra” litzatekeen jarreraren

araberakoa dela, hain zuzen ere onargarritzat dugun arriskua zuzen-zuzenean

garamatzalako eztabaidapean aurkitzen ez diren (eta aurkitu ezin diren?) bestelako

eragile sozioekonomiko eta kultural sakonagoetara (ikus: 5.2.3. atala).

(iv) Gipuzkoako 2002-2016 Planak hiri hondakinen kudeaketaren estrategiarako abiatu

eta jaso “eztabaida tailerrak” (European Awareness Scenario Workshop), “partaidetza

aniztuna, orekatua eta eragilea” (Gipuzkoako Foru Aldundia 2002a, 351) sustatze

aldera, “proposamen zehatzak egiteko eta partaide guztien irizpenera jartzeko bideak

zabaltzen” (Gipuzkoako Foru Aldundia 2002a, 351) dituela baieztatzen du. Hala ere,

bideratu eztabaida-foro hau ez dirudi batere eraginkorra izan denik azken urte hauetan

zehar hiri hondakinen kudeaketaren testuinguruan agerian geratu diren “benetako”

arazoei heltzerako orduan (ikus: 5.3. atala). Hondakinen arazoari, oro har, eta

arriskuarenari, zehazkiago, egun biko eztabaida tailer baten bitartez heltzen saiatu

izanak “soluzio” horren gabeziak agerian jartzea besterik ez du lortu; esate baterako:

manifestazioak, herri-galdeketak, alegazioak, instituzio arteko gatazkak, aurpegiratze

ofizialak (i.e. Arartekoa; ikus: 6.1.5. atala). Kolektiboan antzeman diren eta antzematen

diren dinamikak ez dira inondik inora “eztabaida medio kontrolatu” horretan

tratagarriak; izan ere, “guda zelaian” (ikus: 5.3. atala) jokoan sartzen diren era

askotariko arazo eta dimentsioek gainezkatu egiten dute eztabaida medio kontrolatu eta

instituzionalizatu horretan eztabaidagarria eta lorgarria denaren muga (ikus: 5.2.4.

atala).

Horrekin guztiarekin ez dugu esan nahi agintari eta adituek finkatu arriskua faltsua (i.e.

eraikia) denik eta herritarren plataformena eta oro har kontra ageri diren hiritarrena

benetakoa (i.e. emana) denik. Aitzitik, emana legokeen arrisku objektibo batekiko

egokitzapenaren inguruko “guda” batean baino, begipuntua arriskuaren eraketa anitzean

ipini behar dugula uste dugu. Hau da, interesatzen zaiguna arriskuari berezkoa zaion

eraketa anitz horren bideratze emankorra ahalbidetzea da, eta ez, behin eta berriro

esaten ari garen eran, zilegiztatze maniobra baten baitan, arriskuaren gobernaketa

eraginkorra, hau da, arrisku gisako gobernaketa (hots: segurtasuna, egonkortasun

244

soziala, egokitzapen zientifiko eta teknologikoa, bideragarritasun instituzionala, berme

juridikoa) lortzeko baizik.

Aniztasunaren mobilizazioa ezin da mugatu horrenbestez bi egunetako eztabaida

tailerra bideratzera, horrela fundamentalak diren arazoak ukiezin gisa agertzen direlako

eta ez zaiolako aukerarik ematen arriskuaren eraketa anitzari, oinarrizkoa deritzoguna

segurtasunaren beraren konsituziorako, baita bere aspektu gogorrenetan ere.

Zentzu horretan, jarraian arrisku gisako gobernaketa ebaluatzea ahalbidetuko

ligukeen egokitzapen konposizionalaren proposamena luzatuko dugu. Hau da, helburua,

tesian zehar garatzen ari garen arrisku nozio erlazionalarekin bat etorriko litzatekeen

arrisku gisako gobernaketa, ikertzen ari garen errausketaren kasu zehatzarekiko zein

punturaino betetzen edo ematen den neurtzea litzateke. Horrek ez du esan nahi neurketa

kuantitatibo zehatzerako mekanismorik proposatuko dugunik; zentzu horretan, gurea

proposamen apalagoa da. Besterik gabe, aztertutako arriskuaren gobernaketa dinamikak

arrisku gisako gobernaketa zein punturaino asetzen duen ikuskatuko dugu, proposatuko

ditugun osagai kualitatiboen arabera. Hori egin ondoren, eta amaitzeko, arriskuaren

gobernaketarako beste aukera baten berri emango dugu, errausketarekin

harremandutakoa hau ere, baina espezifikoki PVC-aren errausketaren arriskuei loturik

ageri dena. Kasu honetan ere, gobernaketa saioaren ebaluazio kualitatiboa bideratuko

dugu, saio hori berau Gipuzkoan indarrean dagoen errausketaren arriskuaren

gobernaketarekin alderatzearekin batera.

Gipuzkoan errausketaren arriskuen gainean jazo gobernaketaren azterketa

konposizionalari “Arrisku gisako Gobernaketa1” (6.2.1.atala) deituko diogu. Eta

PVCaren errausketaren arriskuen ingurukoari “Arrisku gisako Gobernaketa2” (6.2.2.2.

atala).

6.2. Arrisku gisako gobernaketarako proposamena: egokitzapen konposizionala

Egokitzapen konposizionalaren gure proposamena, lanean garatutako arrisku kontzeptu

anitz eta erlazionalarekin bat egiten duten bi printzipioren arabera gauzatuko dugu:

barne hartzailetasuna eta interaktibotasuna alegia:

(i) Gure proposamena barne hartzailea da hain zuzen ere arrisku gisako gobernaketa

batek aintzat hartu beharko lukeelako arrisku jakin baten konstituzioan parte hartzen

duen osagai aniztasuna. Hau da, arriskuaren gobernaketa batek hasiera-hasieratik ekin

behar dio arrisku jakin bati loturik edo “erantsita” doazkion faktoreak kontuan hartzeari.

Zentzu horretan, arriskuaren erlazionaltasuna aintzat hartzera bultzatzen gaituen

printzipio horrek arriskuaren identifikazio eta taxonomizazioaren (ikus: 5.1.1. atala)

aurretik ipintzen du mehatxuaren emergentziaren (nahiz eta berau guztiz konfiguratuta

ez egon) erantzule diren praktiken eluzidazioa. Hemen, arriskuaren karakteristika

inpaktualaren gaineko diskurtso epistemiko adituak ez du eztabaida menperatzen;

kontuan hartu beharreko beste osagai bat gehiago da: ezagutza (eza) faktoreari

dagokiona hain zuzen. 353 Hortaz, “arakaketa anitza” ez da hemen gehigarri

353 Rennek berak, Roco-rekin nanoteknologien arriskuen gobernaketaren inguruan idatzitako lanean

(Renn eta Roco 2006, 168-169), esplizitatu egiten du arriskuaren gobernaketarako arazoa osagai eremu

(frame) egoki (i.e. barne hartzaile) baten baitan kokatzearen garrantziskotasuna. Gobernaketak, hemen,

erreferentzia egiten dio arriskuaren trataera eraginkorrerako kontuan hartu beharko liratekeen eragile eta

arduren aniztasun bati. Edozein kasutan, ez dirudi kontsiderazio honetan egileek uko egiten diotenik

zientzia (gertakariak) eta gizartea (ardurak eta beldurrak) eremuen arteko zedarriztapen kategorikoa

egiteari.

245

publikoarekin (ikus: 5.2.1. atala) identifikatzen, arrisku edo arrisku multzo jakin batek

barne hartuko lituzkeen esplizitatu beharreko faktoreekin baizik.

Puntu honetan ezinbestekoa deritzogu arriskuaren konstituzioan jokoan sartzen

diren osagaien mapa zehazteari. Modu horretan, eztabaida “hor-kanpoan” legokeen

arriskuaren estatusaren gaineko ika-mikatik aska daiteke (ikus: 5.2. atala), eta

arriskugarriak diren praktika multzo baten karakterizazio eta mobilizazioaren inguruan

ezarri (ikus: 6.2. atala). Kontuan hartu beharra dago ordea bertan barneratzen edo

aintzat hartzen diren faktoreek eta osagaien zerrendak ez dutela behin-betikotasun

izaerarik, edo aintzat-hartu-daitezkeen-osagai-bakarren proposamenaren zantzurik. Izan

ere, bertan txertatzen diren osagaiak aztertu kasuarekiko (i.e. errausketa-instalazioak eta

arriskua Gipuzkoan) identifikatu ditugunak dira. Hau da, arriskuaren eraketaren

erantzuletzat zehaztuko ditugun osagai horiek, 6.1. atalean zehar irudikatu ditugun

erraustegi-instalazioen arriskuen inguruko eragile desberdinen artean jazotako hartueman

edo erlazioen arabera eratutakoak direlako ustea daukagu. Izan ere, kasu zehatz

horren azterketatik arriskuaren eraketan (i.e. gobernaketan) errelebantetzat kontsideratu

ditzakegun osagaiak ez dira –hauek ere ez– emanak leudekeen karakteristika

gobernatzaile batzuk, arazo jakin baten (hondakinen errausketarako proposamenak

ordezkatua, gure kasuari dagokionean) inguruan suertatzen diren erlazioen arabera

azaleratzen direnak baizik.

Aztertu kontrobertsia kasu zehatzean, hondakinen kudeaketarako soluzio gisa

proposatutako erraustegiaren aukeraren inguruan eraikiz joan den erlazio sareak hainbat

kuestio edo problematika, hau da, osagai, eratu ditu. Erraustegi-instalazioen inguruko

kontrobertsia akzio-erreakzio dinamika batek karakterizatu du: erraustegiaren

proposamena eta proposamen horren aurkako erreakzio publikoa (eta instituzionala

hainbat kasutan) –beti ere segurtasunaren inguruko ikuspegi guztiz kontrajarriak

agerraraziz–, izaera juridikiko argudio eta kontra-argudioak, instituzioen arteko

eztabaida eta salaketa sorta kokalekuari dagokionez (e.g. zenbait udaletxek

mankomunitateekin eta Aldundiarekin dituzten tirabirak), parte hartze hiritarraren

aldeko deien eta parte hartze hiritarra bermatua izan delaren baieztapen

instituzionalisten arteko tentsioak, errausketaz bestelako soluzioen irismenaren gaineko

(i.e. murrizketa, birziklatzea, konpostaia) iritzi kontrajarriak, eta abar.

Etengabeko kontrajartze horrek zeinu anitzeko hainbat arazo edo kuestio ipini

ditu mahai gainean: arriskurik ba al dakar teknologia horrek? Ziur egon al gaitezke

arriskurik ez dakarrela? Beharrezkoa al da teknologia hori? Ez al daude beste

alternatibak? Ba al dago beste gizarte edo garapen eredua eratzerik? Zeintzuk dira

garapen ekonomikoarekiko indarrean diren konpromiso politikoak? Ba al dago

errausketari bizkarra ematerik garapen ekonomikorako gure ereduaren baitan? Erabakia

atzeratzerik ba al dago? Behar bezain ondo bideratu al dira erraustegien arriskuen

inguruko azterketak? Ez al genituzke hondakinen kudeaketarako politika

arduratsuagoak (hots, zuhurragoak) bideratu beharko? Zergatik ez zaie (ala bai?),

hiritarrei, gai hauei buruz beraien iritzia emateko aukerarik ematen? Eta abar. Hau da,

galdera hauek (eta beste batzuk) gure kontrobertsia kasu zehatza karakterizatzera datoz.

Nolabait, kontrobertsia dinamika horretan azaleratzen joan diren arazo, ardura, ikuspegi

eta interesen berri ematen dute. Edo beste era batera esanda: hondakinen arazoaren

inguruan dantzan jarritako osagai gobernatzaileen adierazgarri dira.

Hain zuzen ere, ondorengo koadroan gure ustetan Gipuzkoako hiri hondakinen

kudeaketarako proposatu soluzio erretzailearen inguruan sortutako eztabaida eta

dinamikan zehar azalerazi diren ikuspegi eta arazoen berri ematen duten osagaiak

ematera gatoz, osagai horiek beti ere legozkiekeen faktore-kategoriaren barnean

246

txertatuz (oharra: osagai bakoitzari hizki bat esleitzen diogu, gero –6.2.1. eta 6.2.2.2.

ataletan– aurkeztuko ditugun baliabide diagramatikoak erraztu eta argitzeko): 354

OSAGAIAK -Arriskua 355 (A)

FAKTOREAK

Ezagutza Teknika Ekonomia Politika Ekologia Gizartea

-Ziurtasuna (B)

-Ziurgabetasuna

(C)

-Eskuragarritasun

teknikoa (D)

-Inperatibo

teknikoa (E)

-Konplexutasuna

(F)

-Alternatibak (G)

-Merkatu eskaera

(H)

-Hazkunde

ekonomikoa (I)

-Errentagarritasuna

(J)

-Pragmatika

instituzionala (K)

-Lehiakortasunaren

promozioa (L)

-Zuhurtasun

printzipioa (M)

-Garapen

jasangarria (N)

-Zaurgarritasuna

(Ñ)

-Ondorio

bigarrentiarrak

(O)

-Berriztapen

ekologikoa (P)

-Bizi maila

(Q)

-Parte hartze

publikoa 356

(R)

-Konfiantza

(S)

(ii) Interaktiboa: interaktibotasunak hemen erreferentzia egiten dio, horrenbestez, ez

“ahots-aniztasun” baten egokitasun formalizatu bati, arrisku osagai ezberdinen arteko

harremanen eluzidazioari baizik. Bigarren printzipio horrek osagaien arteko

harremanen eta harreman-ezaren berri emateko balioko digu: zein da osagaien arteko

harremana? Zein osagaik agintzen du zeinengan? Zein osagaiek ez daukate elkarren

arteko harremanik? Eduki beharko al lukete? Zeintzuk dira arriskuaren eraketan osagai

eta osagai-harreman determinanteenak? Inbentariatutako osagaien hierarkia eta eragina

determinatzean datza egitekoa hemen. Hau da, azken buruan, erlazionalki eratzen diren

osagaien arteko harreman-egoeren berri ematea litzateke kontua, osagaiak eratzera

datorren erlazio-sare interaktibo horrek erakusten duen –nolabait esateko– forma zein

den eluzidatzeko. Azken buruan, osagaien eraketa erlazional batek agerian uzten ditu

eraketa horretan eratutako osagai zein egonkortutako erlazio moduak. Gure azterketak

zentzu berria hartzen du horrenbestez: mehatxu potentzial objektibo batetik abiatu

beharrean, hori berau osatzen duten osagaien erlazioen heltzetik ekiten diogulako

arazoari.

354 Hemen ohar bat sartzea beharrezkoa begitantzen zaigu. Izan ere, 6.2.2. atalean zehar errausketaren

inguruko bestelako arrisku gobernaketaz jardungo gara, espezifikoki Gipuzkoakoa ez den kasu baterako.

Egia esan, bertan egingo duguna errekonstrukzio bat izango da, kontrobertsia kasu zehatz bati baino,

zenbait hurbilpen, txosten eta iradokizun ofizialetatik abiatuta errausketaren arriskuen inguruan eratu

daitekeen bestelako arrisku gobernaketari erreparatuko diogulako (PVCaren errausketari dagokionari

zehazki). Hala ere, aipatu egin beharra daukagu bigarren kasu horretarako ere oraingoan aurkeztera

gatozen osagai zerrenda bere horretan erabiliko dugula, funtsean ongi karakterizatuko lukeelako bigarren

gobernaketa horretan jokoan sartuko liratekeen kuestio edo arazoen nondik-norakotasuna. Zentzu

horretan, irakurlegoari, aztertuko ditugun arriskuak gobernatzeko bi ereduen arteko ekibalentzia

konposizionala onartutzat hartzeko eskatuko diogu. Dena den, eta ikusiko dugun eran, eskaerari ez zaio

funtsik falta, gure ustetan, aztertuko dugun bigarren kasu hori ondo delako jasoa eman osagai zerrenda

karakteristikoarengatik (karakteristikoa, ez ahaztu, dinamika kontrobertsial edo erlazionalean bertan

eratua den eta, horrenbestez, dinamika horren berri ematen duen heinean).

355 “Arriskua” osagaiak, hemen, erreferentzia egiten dio ezagugai den eremuari buruzko ezagutza motari,

hots, probabilistari kasu honetan. Zentzu horretan, “arriskua” osagaia ez da faktore eta osagaien aniztasun

batek eratzera datorren arriskuarekin identifikatu behar. Bigarren honetan, faktore ezagutzailea bat da

besteen artean, eta faktore horrek izaera probabilista eduki dezake (hots, “arriskua” izan) edota, esate

baterako, izaera ziurgabeagoa (“ziurgabetasuna” osagaia). Karakteristika ezagutzaile desberdinen berri

izateko, ikus: 1.1.2. eta 4.1.1. atalak.

356 Ikusten denez, parte hartze publikoa hemen ez da baliabide zilegiztatzaile bat, eratzear dagoen arrisku

edo segurtasun marko baten ezinbesteko osagaia (beste bat) baizik.

247

Osagai hauen kontsiderazioak arriskua kudeatzeko erabili ditzakegun

baliabideen eskuragarritasuna jarriko du agerian. 357 Eta ez besterik gabe arrisku jakin

batekiko leudekeen ardurak (ikus: 5.1.1. atala) sailkatu eta kontuan hartzeko,

segurtasunaren osaketa bera baita osagai aniztasun horren araberakoa. 358 Hau da,

eraikigarritasunak hemen era askotariko eragile inplikatzearen zentzua hartzen du

(hots, eragarritasunaren zentzua). Izan ere, arrisku gisako gobernaketaren izaera

konstruktiboak emana legokeen arrisku bati egin ekarpen anitz bati baino erreferentzia

egiten dio kolektiboa osatzen duten era askotariko eragileen mobilizazio edo inplikazio

efektiboari (ikus: 6.2. atala).

Faktore bakoitzaren barruan erortzen den osagai bakoitzari erreparatuko diogu

(i) arriskuaren gobernaketan aintzat hartua izan den edo ez ikusteko eta (ii) bestelako

osagaiekin zer nolako harremana (i.e. eragilea ala ezeztatzailea) duen argitzeko.

Osagaien kontsiderazioari buruz egingo dugun ondorengo aurkezpena eta gero,

“egokitzapen konposizionalaren diagramak”-en nabarmen ikusi ahal izango dira

osagaien artean leudekeen harreman eragile eta ezeztatzaileak, egokitzapen

konposizionalaren (i.e. arrisku gobernaketaren “gisakotasun” profilaren) mailaren

adierazgarriak horiek guztiak. 359

357 Izan ere, hemen, arriskuaren “logikak” menperatu egiten du era askotariko eragileen eskuragarritasuna,

aniztasun kolektiboaren birmoldaketak osagaien egonkortasun edo segurtasuna bermatzea xedetzat duen

heinean. Horrenbestez, arriskua gurean ez dago “nahi gabeko ondorio” lez ulertzerik, bere birmoldatzean

segurtasun edo funtzionamendu parametro “onargarri” edo jakin batzuk mantentzeko joera duen kolektibo

baten ezaugarri berezko gisa baizik.

358 Osaketa honetarako, egoera batzuetan komenigarriagoa izango da eragile batzuk mobilizatzea eta beste

batzuetan beste batzuk. Zein da, horrenbestez, Irailaren 11ko ondorengo gure munduan “mehatxu

terroristaren” arriskua murrizteko bide egokiena: diziplina eta teknifikazio handiko zaintza (aireportuetan,

esate baterako) edota bestelako negoziazio neurri soziopolitiko eta kulturalak? Badirudi herrialdeek

nahiago dutela haien posizio geopolitikoen segurtasunari heldu, posizio hori arriskupean jarriko luketen

segurtasun produkzio bitarteko alternatiboak aktibatzearen aldean. Besterik gabe segurtasuna

“pluralizatzean” (ikus: 5.1.1. atala) baino, eskura dauden eragileen erabilera malguan datza gakoa. Zentzu

honetan, parte hartze publikoaren hautua ez du zertan beti aproposa izan behar: 2006ko abuztuaren 30ean

Dortmund-era (Alemania) zihoan eta Palman (Espainia) geldialdia egin zuen hegaldi bateko bidaiariek

espainiar naziotasuna zuen beste bidaiari bat hegazkina uztera behartu zuten, eta poliziak haren ekipajea

arakatu behar izan zuen, bidaiari espainiarraren itxura zela-eta: bizarduna eta beltzarana zen (El País

egunkaria, 2006ko irailak 28: “Sospechoso por la barba. Los pasajeros de un avión obligan al desalojo de

un profesor de Sevilla y a revisar su equipaje por su apariencia islamista”). Adibide honetan,

segurtasunaren ardura hiritar arruntek hartu zuten, batere arriskurik ez zekarren eta agintedun eragile

zaintzaileek arriskutsutzat detektatu gabeko bidaiari bati arriskugarritasun zantzua antzeman ondoren.

359 Egokitzapen konposizionalaren gure proposamenak, zentzu batean bederen, Javier Echeverríak (e.g.

2002; 2004) zientzia jardueraren balioztatze dinamikak formalki errepresentatzeko garatzen duen

“ebaluazio matrizearekin” zerikusia dauka, egileak jarduera zientifiko hori balio aniztasun baten

araberako asetze harremanen bitartez neurtzen den zeratzat ulertzen duen heinean. Zentzu horretan, jada

aurreratu dugun eran, guk ere, arriskuaren gobernaketa jakin batean eratu eta lehenetsitako osagaiak

identifikatuz eta osagaien artean leudekeen erlazioak arakatuz, gobernaketa horren profilaren berri eman

dezakegu, arriskuak gobernatzeko saiakera jakin baten “gisakotasun” asetze maila neurtzera (zentzu

kualitatiboan) etorriko litzatekeena. Hala ere, gure proposamenak zehartasun interaktibista nabarmena

duelakoan gaude, gurean osagaiak ez direlako emanak leudekeen irizpide baloratzaileak, erlazionalki edo

dinamikoki eratzera datozen baliabide gobernatzaileak baizik. Garrantzia hemen eraketa dinamika horiei

erreparatzean datza, eta horien araberako gobernaketa proposamenak luzatzean. Estrategia berri horrek

bete-betean bereganatzen du gure “arrisku gisako gobernaketa” kontzeptua (ikus: 5. atala).

248

Ezagutza faktorea

6.2.1. Arrisku gisako Gobernaketa1

-Arriskua (A) osagaia kontsideratzen da, baina “erraustegi modernoetako jaulkipen

zuzenek (...) aintzat hartzea merezi duen arrisku gehigarririk” ez duela suposatzen

esateko (Eusko Jaurlaritzako Osasun Saila 2004, 28). 360 Hau da, 2000/76/CE

Zuzentarauaren arabera funtzionatzen duten erraustegi instalazio modernoenen

araberako isurpenen ondorioz jazo daitezkeen osasun arriskuak minimoak direla

azpimarratzen da. Hortaz, dioxina eta furanoen arriskugarritasuna onartzen da baina

isurpen maila horietan ez zaie arriskugarritasun aipagarririk esleitzen. Zentzu horretan,

aintzat hartzen den beste osagaia ziurtasunarena (B) da, hain zuzen ere ez delako

arriskuaren estimazio zehatzik ematen, de facto-ko teknologiaren izaera erabateko

seguruaren baiezpena baizik (Gipuzkoako Foru Aldundia 2002a, 63-64), nahiz eta

ondorio horretara iristeko ingurumenaren gaineko azterketak ez duen instalazio eta

kokalekutasunaren zehaztasuna aintzat hartzen, beste testuinguruetako analisi eta

artikuluetan oinarritzen den eta izaera generikoa duen txosten panoramikoa eranstera

mugatzen baita (hori da esate baterako Txingudiko erraustegi-instalazioaren gainean

egindako azterketaren kasua: Ekos, Estudios Ambientales S.L. 2005; ikus ere: 6.1.5.

atala). Era berean, ez da aintzat hartu legez onartutako teknologiaren isurpen mailek

giza osasunarentzat eduki dezaketen eragin kaltegarriaren inguruan suerta daitekeen

ziurgabetasun (C) osagaia; izan ere, arriskugarritasunaren ebidentzia epidemiologiko

eztabaidaezinaren gabezia (e.g. Lamarca 2005, 23) arrisku ezaren ebidentziatzat da

interpretatua hemen (e.g. Eusko Jaurlaritzako Osasun Saila 2004, 36).

Teknika faktorea

-Eskuragarritasun teknikoa (D) osagaia aintzat hartzen da, 2000/76/CE Zuzentarau

europarra betetzea ahalbidetzen duen teknologia modernoenaren eskuragarritasun

horrek bilakatzen duelako onargarri errausketaren isurketa arriskua (ikus: “Ezagutza

faktorea”). Inperatibo teknikoa (E) osagaia ere aintzat hartzen da, erraustegiaren

baliabidea hondakinen arazoari bere osotasunean aurre egiteko leudekeen alternatiben

(hondakinen gutxitze, berrerabilpen eta birziklatzea) ezintasunari aurre egiteko modu

bakartzat (hau da, beharrezkotzat) kontsideratua delako. Ez da ordea aintzat hartzen

konplexutasuna (F) osagaia, zeinaren arabera teknologia horiek bestelako isurpen

maila altuago eta arriskutsuagoak izan ditzaketen behin inplementatu edo martxan

jarrita (horren adierazle da ziurgabetasuna (B), “Ezagutza faktorea”, osagai gisa aintzat

ez hartzea; ikus ere: 4.1.2.1. atala). Azkenik, alternatibak (G) osagaia ez dugu aintzat

hartutzat joko, zeren eta egia bada ere, alde batetik, 1999/31/CE Zuzentarauari jarraiki,

erraustegiaren baliabidea berrerabili edota birziklatu ezin daitezkeen hondakinentzat

bideratua dela (Gipuzkoako Foru Aldundia 2002a, e.g. 14, 30-32, 116-117; Txingudiko

Zerbitzuak 2001, e.g. 11, 31-33, 142), ez zaio jarraitzen ordea, gerora, kutsatzaile

organiko iraunkorrak isuriko ez lituzketen aukera edo alternatibei lehentasuna

ematearen beharrizana ezartzen duen 2004/85/CE (bere 6.3. artikuluan) Arautegiari,

planek oinarritzat hartzen duten 94/62/CE Zuzentaraua (Gipuzkoako Foru Aldundia

2002a, 28-29, 39, 128-129; Txingudiko Zerbitzuak 2001, 30-31, 38-39, 135-141)

aldatzera datorrena, hondakinen balorizaziorako helburu anbiziotsuagoak ezartzearen

360 Eusko Jaurlaritzako Osasun Sailaren txosten hau bere egiten du Txingudi Zerbitzuak-ek aurkeztutako

ingurumenaren gaineko azterketak (i.e. Ekos, Estudios Ambientales S.L. 2005), eta lan dokumentu edo

funtsezko txosten gisa da barneratua Gipuzkoako Foru Aldundiaren ingurumenaren atarian (ikus:

www4.gipuzkoa.net/sostenibilidad/eu).

249

itartez (ikus: 6.1.5. eta 6.1.6. atalak). Araudi berriarekiko bat-etortze eza horren

arabera “ateratzen” dugu hortaz ‘alternatibak’ osagaia.

Ekonomia faktorea

-Aintzat hartzen da merkatu eskaera (H) osagaia, birziklatutako produktuen eta

konpostatutako ongarriaren merkatu eskaeraren urritasuna agerian utzi eta

erraustegiaren alde egiten den heinean; hau da: zailtasun horiek direla eta, errausketaren

aukera ezinbestekotzat da aurkeztua. Hazkunde ekonomikoa (I) osagaiaren dinamika

aintzat hartzen da, produkzioa modu etengabean handitzea helburu nagusitzat duen

sistema baten hondakinak kudeatzeko modu bideragarri bakarra erraustegia dela

baieztatzen delako. Errentagarritasuna (J) osagaia aintzat hartzen da, eta horrek era

berean eragin nabarmena dauka alternatiben (G) (ikus: “Teknika faktorea”) aintzat ez

hartzean, zeren eta oso teknologia garestia denez, eta errekuntzaren ondorioz sortutako

energia saldu egin daitekeenez, hondakin kopuru garrantzitsua jaso eta erretzeko

gaitasuna lukeen instalazioa eraiki beharra dago, hau da, zabor kantitate handiak

beharko dituena inbertitutakoa berreskuratu eta gainera mozkinak jasotzeko. 361 Zentzu

horretan, teknologia mota hori inhibitzailea dela esan dezakegu, errentagarria izateko

zabor kopuru minimo bat erre behar duelako, bestelako hondakinen trataera

alternatiboen (G) aukera oztopatu eta zaborren benetako trataera integralaren aterabidea

ezbaian jarriz.

Politika faktorea

-Pragmatika instituzionala (K) osagaia aintzat hartzen da, Gipuzkoako zabor

kopuruari aurre egiteko dauden arazoen aurrean (denbora eta espazio arazoak), eta

erabaki eta neurri zehatz eraginkorrak hartu behar direla kontuan hartuta, erraustegiaren

soluzio praktikoa proposatzen den heinean (ikus: 6.1.1. atala). Bestetik,

lehiakortasunaren promozioa (L) osagaia ere aintzat hartzen da, instituzioen helburu

nagusia lehiakortasun ekonomikorako egokiak diren baldintza instituzionalak ezartzea

den heinean (enpresen ekoizpen baldintzei oztoporik ez ipiniz esate baterako, edota

produktu berritzaileen merkaturatzea bultzatuz –i.e. zientzia politikak–, eta ondorioz

hondakin gehiagoren ekoizpena eraginez). Zentzu horretan, errausterakoan

problematikoagoak diren produktuak (PVCa esate baterako) legez debekatzeko eskaera

ekologikoa (Greenpeace 2000) ez da kontsideratu ere egiten. Bestetik, zuhurtasun

printzipioa (M) osagaia ez da aintzat hartu, ziurgabetasuna arazo lez onartu ez, eta

361 Gipuzkoako Hiri Hondakinak Kudeatzeko 2002-2016 Plan Orokorrak esplizitu egiten du gaitasun

handiko erraustegiak eraikitzearen behar hau:

Kearen arazketako sistemen kostu handiek (inbertsioaren guztirakoaren %70-80 izatera irits

daitezke) eta zepen eta errautsen kudeaketa gastuek, gehikuntza handia dakarte hondakinen

errausketa tratamenduaren kostuan, tamaina txikiko instalazioetan ez delarik batere bideragarri

izaten, garai bateko instalazio txikietan alegia. Beraz, kostua kontuan izanik, egun onartzen den

irizpide gisa da, erraustegiaren kapazitate minimoa urteko 50.000 tona ingurukoa izatea da eta,

nahiago kapazitatea urteko 150.000 tona ingurukoa bada [sic], 300.000 biztanletik gorako

populazio baten beharrei erantzuteko gai dena bestalde. Kearen arazketa sistemak berez dituen

kostu finkoek eta guztirako inbertsioan duen eraginak eskalako ekonomian aldaketa

garrantzitsuak dakartza, beti ere erraustegien tratamendu gaitasuna handitzen den neurrian. Hala,

bada, kearen arazketarako instalazioaren amortizazioari egotzi beharreko kostu finkoak handitu

egiten dira modu nabarmenean, instalazioaren tamaina txikitzen den neurrian eta, ondorioz, nekez

eraiki daitezke, dagoeneko aipatu ditugun urteko 50.000 tonatik beherako kapazitatea duten

[unitateak]. Erresuma Batuan, urteko 300.000 tonako kapazitatetik 100.000ra jaitsi ondoren,

tratamenduaren kostua hazi egin zen %20 (75etik 90 €/t) eta ondorioz, arrazoi ekonomikoak

tarteko, baztertu egin dira urteko 300.000 tonatik beherako kapazitatea duten erraustegiak. Eta,

bide batez, urteko 735.000 tona bitarteko erraustegiak eraikitzea bultzatu du Europak

(Gipuzkoako Foru Aldundia 2002a, 64; ikus ere: 6.1.2. atala).

250

kaltearen inguruko ebidentzia gabezia kalte ezarekin identifikatu den heinean (ikus:

“Ezagutza faktorea”; baita ere: 6.1.3. atala). Garapen jasangarria (N) osagaiaren

asetzea ez da ematen, hain zuzen ere balioztatze indize altuagoak eskatu eta

errausketaren aukera “balioztatzaile” gisa baino “deuseztatzaile” gisa finkatzen duen

2004/12/CE Zuzentaraura ez egokitzeagatik (ikus, Txingudiko proposamenaren

kasurako: 362 6.1.5. atala). Zentzu horretan, erraustegiaren aukera ingurugiroaren aldetik

jasangarriagoak liratekeen alternatiben inhibitzaile gisa aurkezten zaigu.

Ekologia faktorea

-Zaurgarritasuna (Ñ) osagaia ez da aintzat hartu, zeren eta nahiz eta IGA-etan

(Ingurumenaren Gaineko Azterketetan) oinarritu kokalekuen egokitasun eta

desegokitasun proposamenak, ez da behar bezalako zehaztasun eta zorroztasunez

kokalekuetako ingurugiroarentzat zein osasunarentzat errausketa instalazioak eragingo

lituzkeen arriskuen berri eman. Ez da ere isurpenek zaurgarriagoa zatekeen

biztanleriarengan (e.g. haurrak), edota gertuen dagoen jendearengan edukiko lukeen

eraginaren berri zehatzik ematen (halako instalazioentzat hiriguneengandiko gutxieneko

2 km-tako distantzia exijituko lukeen araudia bera ere ez litzateke beteko) 363 (ikus:

6.1.4. atala). Gainera, ondorio bigarrentiarrak (O) osagaia ez da behar bezala aintzat

hartzen, erraustegiaren aukerak zaborraren zentralizazioa bultzatu eta errepide garraioa

eragingo lukeelako, beroketa globala arintzea xedetzat duen Kyoto Protokoloaren aurka

doan CO2-aren isurketaren gorakada eraginez, edota bestelako arazoak sorraraziz:

trafikoaren eta istripuen gorakada, zarata... (ikus: 6.1.4. atala). Berriztapen ekologikoa

(P) osagaia aintzat hartzen da zabortegietan bere kabuz (hots, baldintza ezkontrolatuetan

edo tenperatura baxuetan) erretzen den materia organikoak metanoa

isurtzen duelako, eta metanoa berotegi efektua eragiten duen gasa delako. 364

Errausketak, zentzu horretan, metano isurketa horiek ekidingo lituzke.

Gizartea faktorea

-Bizi maila (Q) osagaia aintzat hartzen da zabor-eragileak diren praktika

soziokulturalen (i.e. kontsumismoa) sarkortasun sozial handiaren baitan hartzen duelako

zentzua erraustegi proiektuak. Parte hartze publikoa (R) osagaia ordea ez da aintzat

hartzen: publikoari ez zaio interlokuzio estatusik aitortu, herritarren parte hartzerako

eskubidea proiektuaren hasierako fasetan eta beraurengan eragina edukitzeko

baldintzetan bermatu beharra dagoela ezartzen duen 2003/35/CE Zuzentarauari so egin

gabe (ikus, Txingudiko kasu zehatzerako: 6.1.5. atala); 365 horrenbestez, ardura

publikoen eta arriskuaren hautemate sozialaren kanalizazioa bestelako bitarteko

erreaktiboen bitartez bideratu behar izan da: erreferendumak, sinadura-bilketak,

manifestazioak, alegazioak, mozioak (ikus: 6.1.4. atala). Konfiantza (S) osagaia ez da

aintzat hartu, prozesua, elkar-lanak eta adostasun bilaketak baino, gatazkak, susmoak

eta jokaera estrategikoak bideratu duelako: instituzioen arteko neurri administratibo eta

362 Egia esan, errausketaren aukera soluzio “balioztatzaile” gisa sailkatu izana Txingudi (Txingudiko

Zerbitzuak 2001) zein Gipuzkoako (Gipuzkoako Foru Aldundia 2002a; 2002b) hiri hondakinen

kudeaketarako planei berezkoa zaien karakteristika da.

363 Hala ere, arau honen jadanekotasunaren edo, hobe, aplikazio baldintzen inguruko iritziak ez dira

homogeneoak (ikus: 6.1.4. atala, eta bereziki 337. oin-oharra).

364 Europar Batasunean 1990. urtean izandako metano isurpen antropogenikoaren bolumen totaletik, zati

nagusia hondakindegietatik zetorren (%30,8a hain zuzen) (Gipuzkoako Foru Aldundia 2002a, 26).

365 Bide batez, jo 6.1.6. atalera, Gipuzkoako Hiri Hondakinak Kudeatzeko 2002-2016 Plan Orokorrak

parte hartze publikoari esleitzen dion egiteko bigarrentiarraren berri izateko (ikus ere: 5.2.1. atala).

251

juridikoak; ikus 6.1.1. atala; azpikeriaz erabakitako udal plenoak: ikus 6.1.1. atala;

erantzun publiko erreaktiboen emergentzia: ikus 6.1.4. atala; eta abar.

Egin osagaien asetzearen deskribapen honen berri, hurrengo pauso batean, “egokitzapen

konposizionalaren diagramak” gisa izendatuko dugun lanabes errepresentatzailearen

bitartez emango dugu.

Baliabide diagramatiko hori erabiltzearen arrazoia, aurkeztu gobernaketaren –

nolabait esatearren– “gisakotasun” profilaren aurkezpen zehaztuago eta, uste dugu,

argiago bat ematean datza. Izan ere, baliabide diagramatiko horren bitartez modu

esplizitu batean adieraziko ditugu osagaien arteko erlazioak (eta erlazio gabeziak)

zeintzuk diren. Zentzu horretan, “egokitzapen konposizionalaren diagramak”-en bitartez

agerikotasuna eman nahi diogu arestian aztertu arrisku gisako gobernaketa prozesuan

zehar (eta 6.2.2.2. atalean aurkeztuko dugun beste gobernaketan zehar) jazotako

erlazionaketa konposizionalari.

Horrek guztiak ez du esan nahi komunitate zientifikoan erabiltzen diren lanabes

irudikatzaile ezarritakoak eta adostutakoak erabiltzerik ez legokeenik. Azken buruan,

aurkeztu errekonstrukzio diagramatikoa guk diseinatutako baliabide bat besterik ez da,

eta zentzu horretan ez dio finkatuta legokeen adierazpen sistema bati jarraitzen. 366 Hala

ere, oraingoz behintzat, jarraian aurkezten dizuegun baliabide diagramatikoan geratuko

gara.

Hau guztia esanda, jarraian egingo duguna erabiliko ditugun sinboloak aurkeztea

izango da. Halaz, osagaiak hizkien bitartez adieraziko ditugu, eta horretarako 6.2.

atalean faktoreen eta osagaien aurkezpen taulan osagai bakoitzarentzat burutu

esleipenari jarraituko diogu. 367

Bestetik, errepresentazio diagramatiko honetan zirkuluek faktoreak

errepresentatzen dituzte. Halaz, esate baterako, “Ezagutza” faktorea horrela

errepresentatuko genuke:

Ezagutza

366 Interesgarria zatekeen, zentzu horretan, osagai gobernatzaileen erlazioen berri emateko, esate baterako

grafoen teoria matematikoan (e.g. Wilson 1972) oinarritzen den eta gizarte zientzietako esparruari

dagokion sare sozialen azterketari (social network analysis) erreparatzea (e.g. Molina 2004), erlazioen

aurkezpen eta errepresentazio forma estandarizatuago eta finkatuagoen arabera lan egiteko.

367 Hala ere, adskripzio horren berri berriro emateak ez digu kalterik egingo: Arriskua (A), Ziurtasuna (B),

Ziurgabetasuna (C) [“Ezagutza” faktorea]; Eskuragarritasun teknikoa (D), Inperatibo teknikoa (E),

Konplexutasuna (F), Alternatibak (G) [“Teknika” faktorea]; Merkatu eskaera (H), Hazkunde ekonomikoa

(I), Errentagarritasuna (J) [“Ekonomia” faktorea]; Pragmatika instituzionala (K), Lehiakortasunaren

promozioa (L), Zuhurtasun printzipioa (M), Garapen jasangarria (N) [“Politika” faktorea];

Zaurgarritasuna (Ñ), Ondorio bigarrentiarrak (O), Berriztapen ekologikoa (P) [“Ekologia” faktorea]; Bizi

maila (Q), Parte hartze publikoa (R), Konfiantza (S) [“Gizartea” faktorea].

252

Bestetik, faktoreek barne hartzen dituzten osagaiei dagokienez, hauen adskripzio

faktoriala, dagokien letra faktorea osatzen duen zirkulu edo multzoan barneratuz

errepresentatuko dugu. Hala eta guztiz ere, zehaztu egin beharra dago, faktoreak osatzen

dituzten osagaietatik, zeintzuk izan diren aintzat hartuak eta zeintzuk ez. Hori dela eta,

faktoreak osatzen dituzten osagaien aintzat hartze edo aintzat hartze eza errepresentatu

beharko dugu. Egia esan, hiru dira bereiziko ditugun egoerak arriskuaren gobernaketa

jakin bateko osagaien kontsiderazioari dagokionean: aintzat hartzea, aintzat ez hartzea,

eta aintzat hartze partziala.

Aintzat hartzea, dena delako osagaia zirkulu batean barneratuz adieraziko dugu;

esate baterako:

A

Aintzat hartu gabekoak ordea bildu gabeko letraren bitartez adieraziko ditugu;

esate baterako:

C

Azkenik, aintzat hartze partzialarentzat, kortxeteak erabiliko ditugu; esate

baterako:

[B]

Kasu hipotetiko batean, “Ezagutza” faktoreari legozkiokeen Arriskua (A),

Ziurtasuna (B), eta Ziurgabetasuna (C) osagaien –eta hurrenez hurren– aintzat hartzea,

aintzat hartze partziala, eta aintzat ez hartzea horrela irudikatuko genituzke:

Ezagutza

A [B]

Edozein kasutan, zein osagai izan den aintzat hartua eta zein ez, ez da gainerako

faktore eta hauen osagaiekiko independentea den gauza. Hori dela eta, faktore eta

osagaiez gain, kontsideratu egingo ditugu, eta arriskuaren gure ikuspegi erlazionalari

lotuta beti ere, faktore eta osagaien arteko harremanak zeintzuk diren. Era horretan,

osagaien arteko harremanak adierazteko, geziak erabiliko ditugu. Bi izango dira,

bestetik, erabiliko ditugun gezi motak.

Alde batetik, gezi jarraiak “harreman eragilea” errepresentatzeko erabiliko

ditugu:

C

253

Gezi etenduak, ordea, “harreman ezeztatzailea” errepresentatzeko erabiliko

ditugu:

Osagai batek besteari eragiteak esan nahi duena da osagai baten eraginaren

bitartez, eragindua izan den osagaia aintzat hartua izan dela. Osagai batek bestea

ezeztatzeak ordea esan nahi duena da osagai baten influentzia ezeztatzaileak ezeztatua

izan den osagaia kontsideraziotik at uzten duela (azken kasu honetan, eragina badago,

baina eragin hori ezeztatzailea da); hau da, esan nahi duena da ez dela aintzat hartua

izan arriskuaren gobernaketa edo eraketa prozesuan. Osagai batek era berean influentzia

eragilea eta ezeztatzailea jasaten duenean, osagai horren aintzat hartzea partzialean

bilakatzen da. Edozein kasutan, jarraian eta, gero, aurrerago (6.2.2.2. atalean), landuko

ditugun bi kasu zehatzen errekonstrukzio diagramatikoetan, argiago ikusi ahal izango

dira harreman eragile eta ezeztatzaileen dinamika eta nondik norakoak zertan datzaten.

Aipatu beharra dago, bestetik, arrisku gisako gobernaketen berri (ikus: 6.2.1. eta

6.2.2.2. atalak) ez dugula errepresentazio diagramatiko bakarrean emango. Hau da,

arrisku gisako gobernaketaren errepresentazio saiakera, modu “zatitu” edo mailatu

batean emango dugu, argiago ikus daitezen osagaien arteko harreman horiek. Hori dela

eta, proposatuko dugun aurkezpen moduak pauso hauek jarraituko ditu:

(i) Lehenik eta behin faktoreak osatzen dituzten osagaien arteko harremanak (eragile

zein ezeztatzaileak) adieraziko ditugu (i.e. “Faktore barneko harremanak”).

(ii) Gero faktoreen arteko harremanei helduko diegu, beren aldaera eragilean (i.e.

“Faktore arteko harreman eragileak”). Faktore desberdinen arteko harremanen

esplizitazio zehaztua, hau da, osagaien arteko harremanen argitzeari dagokiona,

bestetik, osagaien arteko harreman guztien berri emango dizkiguten harremanen taulak

(i.e. “Harreman eragileen taulak”) erabiliz gauzatuko dugu.

(iii) Jarraian faktoreen arteko harremanei helduko diegu ere, baina kasu honetan beren

aldaera ezeztatzailean (i.e. “Faktore arteko harreman ezetatzaileak”). Harreman

eragileetan bezala, hemen ere osagaien arteko harremanen esplizitazio zehatza

harremanen taulen (i.e. “Harreman ezeztatzaileen taulak”) bitartez eskainiko dugu.

254

EGOKITZAPEN KONPOSIZIONALAREN DIAGRAMAK

ARRISKU GISAKO GOBERNAKETA1

Faktore barneko harremanak

Arestian egin osagaien asetzearen deskribapenaren errepresentazioa horrela

adieraziko genuke, faktore bereko osagaien arteko harremanei dagokienean, eta

osagaien asetze mailari dagokionean. 368

368 Aipatu beharra dago “Arrisku gisako Gobernaketa1” honetan ez dugula aintzat-hartze partzialaren

kontsideraziorik egin.

Ezagutza Teknika

A B

C

D E

F G

Ekonomia Politika

H I K L

J

Ekologia Gizartea

Ñ O

Q

P

R S

M N

255

Jada azaldu dugun bezala, zirkuluetan barneratutako osagaiak, aintzat

hartutakoak dira. Letra “askeek” ordea aintzat hartu gabeko osagaiak errepresentatzen

dituzte.

du.

Ikus daitekeenez, “Ezagutza” faktorean A-k (arriskua) B (ziurtasuna) eragiten

“Teknika” faktorean E-k (inperatibo teknikoa) D (eskuragarritasun teknikoa)

eragiten du, eta D-k era berean F (konplexutasuna) ezeztatu.

“Politika”-n K-k (pragmatika instituzionala) eta L-k (lehiakortasunaren

promozioa) M (zuhurtasun printzipioa) eta N (garapen jasangarria) ezeztatzen dituzte.

“Gizartea”-n, azkenik, R-k (hau da, kasu honetan “parte hartze publikoa”-ren

aintzat ez hartzeak) S (konfiantza) ezeztatzen du.

256

Faktore arteko harreman eragileak

Ezagutza Teknika

A B

C

D E

F G

Ekonomia Politika

H I K L

J

Ekologia Gizartea

Ñ O

Q

P

R S

M N

Errepresentazio diagramatiko honetan faktoreen arteko bost harreman eragile

antzeman daitezke. Kontuan hartu beharra dago ordea faktoreek ez dutela eraginik

probokatu eta jasaten beren osotasunean, beraien (hots, faktoreen) osagaien bitartez

baizik.

Edozein kasutan, errepresentazio honetan antzeman daiteke nola: “Teknika”-k

“Ezagutza” eragiten duen; “Ekonomia”-k, “Politika”-k eta “Gizartea”-k “Teknika”

eragiten duten; “Teknika”-k “Ekologia” eragiten duen.

Eragin horien berri zehaztua (hau da, osagaien arteko harremanei dagokiena)

ordea jarraian emango dugu, harremanen taulak (i.e. “Harreman eragileen taulak”)

aurkeztearen bitartez.

Hala eta guztiz ere, hori egin aurretik zehaztapen bat gehiago barneratzea

gustatuko litzaiguke. Izan ere, bereizketa bat ezarriko dugu, osagaien arteko harremanei

257

dagokienean, harremanen iturburu jatorrizkoen (hau da, indar eragilea beren baitan

duten osagai horiek), iturburu bitartekatuen (hau da, beste osagaiak eragiten dituzten,

baina era berean beste osagaietatik aldez aurretik eragina jaso duten osagai horiek) eta

osagai hartzaileen artean (hau da, beste osagaietatik eragina jasaten duten osagaiak,

baina era berean beste osagaiengan eraginik ez dutenak). Gure kasu honetan, iturburu

eta hartzaileen profila horrela geratzen da:

- Jatorrizko iturburuak: I (hazkunde ekonomikoa); Q (bizi maila); K (pragmatika

instituzionala).

- Iturburu bitartekatuak: D (eskuragarritasun teknikoa). Kasu honetan, D, faktore

berekoa den E-k (inperatibo teknikoa) eragindua da. E-k, era berean, I, Q eta K

jatorrizko iturburuen eragina jasaten du.

- Hartzaileak: A (arriskua); P (berriztapen ekologikoa); E (inperatibo teknikoa) 369 .

Jarraian, esan bezala, faktore-arteko osagaien harreman eragileak modu

zehaztuan aurkezteari ekingo diogu (i.e. “Harreman eragileen taulak”).

369 Egia esan, E-k beste osagai bat eragiten du (i.e. D, eskuragarritasun teknikoa), baina faktore berekoa

denez (“Teknika”), osagai hartzailetzat hartzen dugu faktore desberdinetako osagaien arteko harremanei

dagokienez (ikus: “Arrisku gisako Gobernaketa1: Faktore barneko harremanak”).

258

Harreman eragileen taulak

Teknika Ezagutza

D

E

F

G

“Eskuragarritasun teknikoa”-k “arriskua”-ri eragiten dio

Teknika

D

E

F

G

“Eskuragarritasun teknikoa”-k “berriztapen ekologikoari”-ri eragiten dio

Ekonomia

H

I

J

“Hazkunde ekonomikoa”-k “inperatibo teknikoa”-ri eragiten dio

A

B

C

Ekologia

Ñ

O

P

Teknika

D

E

F

G

259

Politika Teknika

K

L

M

N

“Pragmatika instituzionala”-k “inperatibo teknikoa”-ri eragiten dio

Gizartea Teknika

Q

R

S

“Bizi maila”-k “inperatibo teknikoa”-ri eragiten dio

D

E

F

G

D

E

F

G

260

Faktore arteko harreman ezeztatzaileak

Ezagutza Teknika

A B

C

Ekonomia Politika

Ekologia Gizartea

Errepresentazio diagramatiko honetan faktoreen arteko zazpi harreman

ezeztatzaile orokor antzeman daitezke. Berriro ere aipatzen dugu: kontuan hartu beharra

dago faktoreek ez dutela eraginik probokatu eta jasaten beren osotasunean, beraien

(hots, faktoreen) osagaien bitartez baizik. Kasu honetan, osagaien arteko harreman

ezeztatzaile zehaztuak harreman sinple edo sinplifikatuetan ematen ditugu.

“Teknika”-k “Politika” eragiten du.

“Politika”-k, bere aldetik, “Ezagutza”, “Ekologia” eta “Gizartea” eragiten ditu.

“Ezagutza”-k “Ekologia”-ri eragiten dio.

“Ekonomia”-k “Teknika” eta “Politika” eragiten ditu.

D E

F G

H I K L

J

Ñ O

Q

P

R S

M N

261

Iturburu eta hartzaileen profila berriz horrela geratuko litzateke harreman

ezeztatzaileen kasurako:

- Jatorrizko iturburuak: A (arriskua); E (inperatibo teknikoa); H (merkatu eskaera); I

(hazkunde ekonomikoa); J (errentagarritasuna); K (pragmatika instituzionala). 370

- Iturburu bitartekatuak: M (zuhurtasun printzipioa); N (garapen jasangarria), non M,

faktore bereko K-k (pragmatika instituzionala) ezeztatzen duen, eta N faktore berekoa

ere den L-k (lehiakortasunaren promozioa) eta beste faktoretakoak diren E-k (inperatibo

teknikoa) eta I-k (hazkunde ekonomikoa) ezeztatzen duten. 371

- Hartzaileak: C (ziurgabetasuna); G (alternatibak); Ñ (zaurgarritasuna); O (ondorio

bigarrentiarrak); R (parte hartze publikoa). 372

Hau guztia ikusita aipatzekoa da, esate baterako, “Ekonomia” faktoreak duen

eragin handia bestelako faktoreetako osagaien gain. Izan ere, bere hiru osagaiak (i.e. H,

I, J) mobilizatzen ditu modu jatorrizkoan beste osagaiei eragin eta arriskuaren eraketa

prozesua modu gogor batean baldintzatzeko. Jarraian datozen “Harreman ezeztatzaileen

taulak”-en ondoren, non faktore desberdinetako osagaien arteko harreman ezeztatzaile

guztien berri zehaztua ematen den, aztertzen ari garen “arrisku gisako Gobernaketa1”ren

gaineko irakurketa orokor bat eskainiko da, hain zuzen ere esku artean daukagun

arrisku gisako gobernaketaren profilaren berri emango lukeena. Edozein kasutan,

jarraian, aurreratu bezala, faktore-arteko osagaien harreman ezeztatzaile guztiak

aurkezteari ekingo diogu (i.e. “Harreman ezeztatzaileen taulak”).

370 Kontuan hartu beharra dago jatorrizko iturburu ezeztatzaileak jatorrizkoak direla bestelako harreman

ezeztatzaileekiko, baina ez jatorrizko osagai ezeztatzaile horiek jasan ditzaketen influentzia eragileei

dagokienean. Halaz, esate baterako, A (Arriskua) jatorrizko iturburu ezeztatzailea da nahiz eta D-ren

(Eskuragarritasun teknikoa) influentzia eragilea jasaten duen (ikus: “Harreman eragileen taulak”).

371 Hau da, nahiz eta faktore berekoak izan K osagai ezeztatzailea eta M osagai ezeztatutakoa,

bitartekatutzat hartuko dugu eta ez jatorrizkotzat M-ren eragin ezeztatzailea, hain zuzen ere aldez aurretik

K-k (pragmatika instituzionala) hura ezeztatu duela azpimarratzeko. Bestelako interpretazioa egiterik

badagoelaren jakitun gara hala ere, eta adibidez M jatorrizko iturburutzat kontsideratu. Gurean ordea, eta

hemendik aurrera ager daitezkeen beste kasuetarako ere, aipatu irizpideari jarraituko diogu.

372 Kasu honetan, R-k S-ri (konfiantza) eragiten dio, baina hartzailetzat hartzen dugu eta ez iturburu

bitartekatutzat, faktore bereko (“Gizartea”) osagai bat ezeztatzen duelako (ikus: “Arrisku gisako

Gobernaketa1: Faktore barneko harremanak”).

262

Harreman ezeztatzaileen taulak

Politika Ezagutza

K

L

M

N

“Zuhurtasun printzipioa”-k “ziurgabetasuna”-ri eragiten dio

Ezagutza

A

B

C

“Arriskua”-k “zaurgarritasuna”-ri eragiten dio

Ekonomia

H

I

J

“Merkatu eskaera”-k (H) eta “errentagarritasuna”-k (J) “alternatibak”-i eragiten diote

A

B

C

Ekologia

Ñ

O

P

Teknika

D

E

F

G

263

Ekonomia Politika

H

I

J

“Hazkunde ekonomikoa”-k “garapen jasangarria”-ri eragiten dio

Teknika Politika

D

E

F

G

“Inperatibo teknikoa”-k “garapen jasangarria”-ri eragiten dio

Politika Gizartea

K

L

M

N

“Pragmatika instituzionala”-k “parte hartze publikoa”-ri eragiten dio

K

L

M

N

K

L

M

N

Q

R

S

264

Politika Ekologia

K

L

M

N

“Garapen jasangarria”-k “ondorio bigarrentiarrak”-i eragiten dio

Ñ

O

P

265

Lehenengo diagrama hauetan azaleratuak zaizkigu “arrisku gisako

Gobernaketa1”-n aintzat hartuak izan diren osagaiak zeintzuk diren eta horien arteko

harreman eragile zein ezeztatzaileak. Zentzu horretan, zenbait ondorio atera ditzakegu.

Aipagarrienen berri ematearren:

(i) “Ekonomia” faktoreak “Teknika” faktorearengan eragin nabarmena dauka, bai

erraustegiaren aukeraren “beharrezkotasuna” ezarri (E) zein “alternatiben” (G) aukera

ezeztatzerako orduan. Gainera, jasangarriagoak liratekeen aukera politikoak ezeztatu

egiten ditu.

(ii) “Teknika” faktoreak arrisku egoera (A) baldintzatzen du “Ezagutza” faktorean,

bestelako espazio ziurgabeagoak (C) ukatuz, “konplexutasuna” (F) osagaia albora

uzteak agerian uzten duen eran.

(iii) “Politika” faktoreak zuzenean eragiten dio errausketaren soluzioaren

beharrezkotasunari (E), eta era berean anulatu egiten ditu eszenategi jasangarriagoen

aukera bera (N), zein ziurgabetasunaren (C) emergentzia (“Ezagutza” faktorea) eta parte

hartze publikorako (R, “Gizartea” faktorea) aukerak. Hau da, oro har, “Politika”

faktorean aintzat hartzen diren osagaiek ziurgabeagoak, jasangarriagoak, parte

hartzaileagoak eta ekologikoki sentikorragoak liratekeen eszenategien azaleratzea

galarazten dute.

(iv) “Ekologia” eta “Gizartea” faktoreek osagai bana barne hartzen dituzte, eta faktore

hauen irismena zeharo dago baldintzatuta sarkortasun ekonomiko eta politiko handiko

(“Politika” faktoreari dagokionean, izaera “pragmatikoagoko” osagai horiez ari gara)

aukera teknikoarengatik (i.e. erraustegia).

Gauzak horrela, “arrisku gisako Gobernaketa1” honetan badirudi zenbait

osagaiek beste batzuek baino pisu eta eragin handiagoa izan dutela. Zentzu horretan,

baldintza “Ekonomikoek” eta egitura ekonomikoarekiko sentikorragoak diren

“Politika”-ko osagaiek, eskuragarri dagoen teknikarekin (D) batera, hainbat aukera

gobernatzaileei ateak ixten dizkiote: alternatibei, espazio arriskutsuago eta

ziurgabeagoei, hondakinen arazoari ematerik leudekeen erantzun “ekologikoagoei”,

edota “gizartearen” kezka eta ardurekiko harberagoa zatekeen jokabideari, batzuk

aipatzearren. Zentzu horretan, egin, ezagutu eta proposatu daitekeenaren eremua

baldintzatuta eta mugatuta ageri da hemen, nagusi diren faktore eta osagaiek dominatu

harreman-sare horretan.

Horrenbestez, “arrisku gisako Gobernaketa1”-ri arriskuaren konstituzio

“desorekatu” baten antza hartzen diogu. Hau da, hemen segurtasuna produzitzeko modu

hipertrofiatua emango litzateke. Zentzu horretan, “arriskuaren gizartea”-ri (Beck 1986)

legokiokeen arrisku gobernaketa baino, hipersegurtasunaren gizarteari legokiokeena

antzeman daiteke, segurtasuna modu hipertrofiatuan eratzeko joera baten baitan. Hau

da, kolektiboaren baitako eremu edo eragile batzuen segurtasuna beste batzuena baino

baloratuagoa den gizartea litzateke (e.g. segurtasun ekonomikoa ingurumenezko

segurtasunari gailentzen zaio). Hortaz, kolektiboko “zonalde” batzuen segurtasuna

gehiegizkoa da edo, esango genuke, hipertrofiatua dago, eta horrek eragin zuzena dauka

beste zonaldeetako osagaien segurtasunaren urritzean, aurkeztu kasuan eta bere

errepresentazio diagramatikoan ikusi ahal izan dugun bezala. Horregatik, kolektiboaren

eremu batean segurtasuna eratzeko egindako ahaleginek ez lukete bestelako osagaietako

segurtasun maila behar baino gehiago murriztu behar. 373 Neurtu egin beharra daude: (i)

373 Beroketa klimatikoaren ustezko ondorio katastrofikoak ekiditeko iragarpen zientifiko konplexu eta epe

luzekoengan nazioarteko komunitate zientifiko eta politikoak inbertitzen ari den denbora eta baliabide

piloaren ordaina, katastrofe naturalen ondorioen murrizketarako gaur-eta-hemen har daitezkeen neurri

266

arriskua gobernatzeko eskura ditugun baliabideen irismen eta eraginkortasuna; eta (ii)

euren arteko interes eta subordinazio harremanak, harreman horietan eratzen direlako

arriskuaren hipertrofiak edo, alderantziz, arrisku marko “orekatuagoak” izan

daitezkeenak.

6.2.2. Arrisku gisako bestelako gobernaketa: PVCa eta errausketa

Aurreko atalean, arrisku gisako gobernaketaren “gisakotasuna” neurtzeko proposatu

dugun osagaien markoa Gipuzkoako erraustegi instalazioen arriskuen gobernaketa

dinamikaren inguruan sortutako erlazio-sarearen arabera eratutzat hartu dugu. Osagai

horiek ordea egoki deritzogu ere jarraian aurkeztera gatozen arriskuaren

gobernaketarako beste proposamen posible baten berri emateko, era berean bigarren

proposamen horren neurketa kualitatiboa egin eta Gipuzkoan indarrean legokeenarekin

alderatzeko. Bigarren kasu edo proposamen honetan kontuan hartuko dugun

problematikak erraustegi instalazioen arriskuaz era zehaztuagoan aritzeko aukera

eskainiko digu, PVC plastikoaren errausketaren arriskuen inguruan zentratuko baikara.

Arrisku horren inguruan proposatu diren zenbait ekintza instituzionalek, kasu

honetarako irudikatu arriskuaren gobernaketa, beste kasuan (hots, Gipuzkoakoan)

arriskuaren gobernaketak duen profilarekin alderatzeko aukera emango digute. Izan ere,

eta jada aurreratu dugun moduan, arestian zehaztu osagai horiek aproposak dira bigarren

gobernaketa proposamen edo dinamika horren berri emateko ere (eta, noski, gure

ikuspegi erlazionalaren arabera beti ere, dinamika horren baitan eratutakotzat har

ditzakegun heinean).

Zentzu horretan baina, atal honetan jorratuko dugun arrisku gisako

gobernaketaren adibideak ez dio inolaz ere erreferentziarik egiten gobernaketa saiakera

esplizitu edo egituratu bati, besterik gabe PVC plastikoaren errausketaren inguruan

hainbat azterketa eta erakunde-txostenetan aurki daitezkeen hausnarketa eta

iradokizunei baizik. Guk bertatik ordea arriskuarekiko eta berari heltzeko moduarekiko

antzeman daitezkeen zenbait berritasun atera ditzakegu, hain zuzen ere arrisku gisako

gobernaketa horretan “gisakotasun” desberdin bat agerian jartzea ahalbidetuko

liguketenak, osagaien aintzat hartze eta harremanei dagokienean.

Aurrekoarekin bezala, kasu honetan ere arrisku gisako gobernaketaren profila

eskainiko dugu eta profil hau diagramatikoki errepresentatu, bigarren adibide honetan

aintzat hartuak izan diren osagai eta harremanen berri eman, eta bere “gisakotasuna”

karakterizatzeko.

Ez dago ukatzerik hiri hondakin solidoen arazoa guztioi dagokigun arazoa denik, izan

ere kolektiboa baitago bere osotasunean inplikatuta hondakin hauen ekoizpenean.

Horregatik pentsatu beharra dago, hainbesteko zabor produkzioari aurre egiteko modu

bakarra, arazoaren beraren eraketan zeresana daukaten era askotako eragileen

efektiboagoen ahaztea da, hain zuzen ere ez direlako behar adina aintzat hartzen fenomeno naturalekiko

komunitateen zaurgarritasuna murrizteko har daitezkeen neurri eraginkorragoak: zenbait bizileku

problematikoen (e.g. kostaldeak) jendeztatzea erregulatu eta/edo galaraztea, eraikinak egokitzea,

emergentzia planak indartzea, komunitateen bizi baldintzak hobetzeko neurri politikoak hartzea, eta abar

(Sarewitz et al 2003). Kasu honetan, segurtasunaren eraketa, aurresatearen eskaera politikoa betetzera

datozen mekanismo zientifiko-tekniko konplexuen eskutik datorkigu, Kyotoko Protokoloa gisako neurri

globalen hartzerako. Arazoaren teknifikazio horrek bizkarra ematen die klimarekin zerikusia daukaten eta

batez ere munduko txiroenak kolpatzen dituen arrisku naturalen inpaktua murrizteko indarrean jarri

beharko liratekeen neurriei (i.e. kolektiboaren osagaien mobilizazioari).

267

inplikazioa nola edo hala emankorki lortzean datzala (Comisión Europea 2000b, 16-17,

80; ikus ere: PNUMA 2005, 30): 374

(i) kontsumitzaileoi esate baterako, instituzioengandik produktuen berrerabilpenerako,

birziklatutako produktuen erosketarako, eta ontzi gutxidun zein iraupen handiko

produktuen erosketarako deiak egiten zaizkigu. Era berean, gure etxeetan sortzen

ditugun hondakinak sorreran bereiztea eskatzen zaigu, gero haiek edukiontzi bereizietan

sartu eta horrela birziklatze eta konpostatze prozesuak erraztu eta ahalbidetzeko.

(ii) industriak ere hondakinen kopuru zein arriskugarritasuna gutxitzea ahalbidetuko

lukeen produktu eta produkzio-tekniken garapenean (i.e. berrikuntza) jarduteko

ardurapean aurkitzen da, eta instituzioen aldetik, bere produktuak eskaintzeko erabiltzen

dituen ontzi kopurua gutxitu zein instituzioekin beraiekin produktu horien birziklatzea

eta berrerabilpena planifikatzeko eskaera egiten zaio.

(iii) agintaritza politikoak bere aldetik hondakinen kudeaketarako planak garatzeko

ardurapean ikusten du bere burua. Gainera, bere kontratazio prozeduretan, ingurugiroa

kontuan hartuko luketen irizpideak aplikatuz, hondakin gutxiago sortzea lor dezake.

Bestetik, enpresak eta hiritarrak hondakin gutxiago sortzera animatzen ditu, edota

sortutako hondakinen kopurua gutxitzeko industria eta enpresekin akordietara iristen

saiatzen da.

Aipatutakoak, hondakinen gehiegizko ekoizpenari zor zaion ingurugiro arazoa,

kolektiboaren dinamikari lotzen zatzaiola ondorioztatzera garamatza. Hondakin

sistemaren segurtasun edo jasangarritasuna, azken buruan, kolektiboaren malgutasun

zein azken hau osatzen duten ohitura, praktika eta arauak berrantolatzeko gaitasunaren

araberakoa izango da, indarrean diren demanda sozioambientalekiko egokitasuna lortu

bidean.

Gure ustea da hondakinen errausketaren segurtasunaren arazoa kolektiboaren

dinamika honetan kokatzen dela bete-betean; hau da, gure ikuspegitik errausketaren

segurtasunari buruzko erantzunak, kolektiboan zein bere gaitasun anitzean antzematen

den mobilizazio maila eta mobilizazioaren ezaugarriaren funtzio bat dira. Ez bakarrik

errausketaren aukera hiru “r”-ak (murriztu, berrerabili, birziklatu; ikus: 6.1.1. atala)

betetzera bideratuta dauden neurri sozio-administratibo eta teknikoen aurretiazko

kontsiderazioaren arabera gauzatu izan beharko litzatekeenaren zentzuan (zentzu hori

darabilen ikuspegirako, ikus: PNUMA 2005, 29); aitzitik, uste dugu aukera teknologiko

horren (i.e. errausketa) bideragarritasuna bera, esate baterako bere segurtasunaren

konstituzioari dagokionean, kolektiboa osatzen duten baliabide anitzen mobilizazioaren

araberakoa dela. Zentzu honetan, kolektiboaren era askotako eragileen “ardura

partekatua”-k (PNUMA 2005, 29) errausketa bezalako teknologien segurtasunaren

“gune gogorra” eratzeko ere balio du.

Zehazkiago, tesi hau errekuntz prozesuan sortu konbustio ondorengo hondar-gas

zein hauengan aplikatzen diren neutralizazio eragileei dagokienean berresten saiatuko

gara. Hemen biziki garrantzitsua da errekuntz prozesuari kloroa daramaioten hondakinei

eta hauek sortzen dituzten gasei erreparatzea. Izan ere, gas toxiko hauen neutralizazio

prozesuak ingurugiroaren ikuspegitik bereziki problematikoak diren hondakinak sortzen

ditu. Izan ere, 2000/76/CE Zuzentarauak berak produktu kloratuen erreketatik eratortzen

diren hondar-gasen arriskugarritasuna espezifikoki barneratzen du:

374 Zentzu honetan, Gipuzkoako 2002-2016 Planak hondakinen kudeaketarako gomendio eta jarraibide

europarrei heltzen die, gizartearen sektore ezberdinen ekintza bateratu eta koordinatu bat funtsezkotzat

hartzen duen heinean (Gipuzkoako Foru Aldundia 2002b, 24-27).

268

La incineración de residuos que contienen cloro genera gases residuales. Se

debe llevar a cabo una gestión de éstos, de modo que se reduzca al mínimo su

cantidad y nocividad (Parlamento Europeo y Consejo de la Unión Europea

2000, 92).

Testuinguru honetan, HHS-en kloro kopururari dagokionean kloro ekarpen

handiena dakarren hondakinak duen eraginari erreparatuko diogu: PVCaz ari gara

hemen. Zentzu honetan, PVCaren antzeko produktu kloratuen konbustioari dagokion

errekuntz prozesuaren segurtasuna, zentzu hertsian neurri teknikoetatik harago doan

neurrien multzo baten araberakoa izango da; “arrisku gisako gobernaketa” lez ezagutzen

dugun mobilizazio kolektibo baten araberakoa, hain zuzen ere.

Binilo Polikloruroa (PVC) Binilo Kloruroaren (arrisku handiko monomeroa,

gatz arruntan aurkitzen den klorotik eskuratzen dena) polimerizaziotik eta petroleoaren

destilaziotik lortutako etilenotik erdiesten den material termoplastiko bat da.

Bertsatilitate handikoa, propietate asko dituen plastikoa da (arina, iraunkorra, geldoa eta

ez-kaltegarria, sugarra ez du ugaltzen, iragazgaitza, isolatzailea –termikoa, elektrikoa,

eta akustikoa– xaflakorra, eta abar), eta hori dela eta kontsumo esparru askotara hedatu

da (eraikuntza, enbalajea eta ontziratzea, mediku aplikazioak, automobilaren industria,

elektrizitatea eta elektronika, nekazaritza, jostailuak, altzariak, oinetakoak, eta abar)

(Sorreluz 2000, 635-636).

Hala ere, bertsatilitate hau ez zaio polimeroari berari zor, bere produkzioan

erabiltzen diren gehigarriei baizik: egonkortzaileak (kadmioa, beruna, zinka,

eztainua) 375 eta plastifikanteak (ftalatoak, batez ere). Izan ere, PVCa da, plastiko guztien

artean, gehigarri sorta zabalena erabiltzen duena (PNUMA 2005, 9-11).

PVCak erraustegiari dakarkion kloro ekarpena %38 eta %66 artean kokatzen da;

hau da, bataz beste erraustegietan sartzen den kloroaren %50a PVCak jartzen du (UNEP

2002, 34).

Erreketa prozesuan zenbait gas azido sortzen dira, batez ere azido hidroklorikoa

eta nitrogeno eta sulfuro oxidoak. Gas azido hauek neutralizatu egin behar dira legeak

espezifikatzen dituen igorpen mailak asetzeko. Neutralizazio eragileen erabilerak ordea,

bere gaitasun kutsatzailea dela eta, deposizio berezia eskatzen duen hondakin bat

sortzen du (Wheeler eta de Rome 2002, 73).

Kloroa zehazki azido hidroklorikoaren (HCl) eraketaren erantzulea da, hau

klorodun produktuak erretzearen ondorioz sortzen baita. HCl-a neutralizatu egin beharra

dago –prozedurarik ohikoena karea erabiltzea izaten da– (Dette et al 1999, 28), Europan

finkatutako igorpen edo emisio estandarrekin bat etorri ahal izateko (i.e. 10mg/Nm 3 :

Jacquinot et al 2000, 86). PVCak ondorioz kloroaren presentzia areagotu egiten du, eta

horrek era berean eragile neutralizante kopuru handiagoa eskatzen du, gasen

tratamendutik sortutako hondakinak gehitu egiten direlarik.

Oro har, HHS-en errekuntzatik eratortzen diren hondakinek kloroa, metal

astunak eta dioxina aztarnak dituzte. Horregatik da beharrezkoa hondakin arriskutsu

hauek kontrolatutako eremuetan gordetzea, eta beti ere lixibiatuen bilketa eta trataera

jarraia bideratuz. Jada aurreratu dugun eran, PVCaren errekuntzak neutralizazio

hondakinen kloro kopurua modu oso nabarmenean gehitzen du (kaltzio kloruroa, sodio

kloruroa, potasio kloruroa), kadmio edukia ere nahiko modu nabarmenean gehitzen du

(HHS-en kadmio kopuruaren %11 PVCtik dator), eta bestelako metal astunen gehitze ez

375

Beraien arriskugarritasuna dela eta, progresiboki, seguruagoak baino garestiagoak diren

nahasketengatik ari dira hauek aldatuak izaten.

269

hain garrantzitsua ere eragiten du (%1aren ingurukoa): beruna, eztainua, arsenikoa eta

zinka (Jacquinot et al 2000, 35-36, 75-76). 376

PVCa erretzeak hortaz hondakinen ingurumenezko propietateengan eragina du.

Alde batetik, hondakinen lixibiazio propietateei eragiten die, eta beste alde batetik

hondakinen ingurugiro kudeaketa are gehiago problematizatzen du, tratatu beharreko

kopurua handiagoa delako (Jacquinot et al 2000, 10, 67-68).

Zehaztasunetan sartzen bagara, aipatu beharra dago kloro kopuru altuago batek

hondakinen biltegietako kloro lixibiatuaren kopuruaren gehitze proportzionala eragiten

duela, bertan aurkitzen den kloro guztia baita lixibiagarria (Jacquinot et al 2000, 74). 377

Kadmioaren kasuan ordea ez dirudi lixibiagarria den kopuruak portzentai mugatu jakin

bat gaindituko duenik, gordailatzen den kadmio kopuru totala dena delakoa izanda ere

(Jacquinot et al 2000, 71). Kloroaren presentzia gehigarriak ordea kadmioaren

lixibiagarritasuna handiagotu dezake, kloro/kadmio konplexu disolbagarrien

formakuntzaren ondorioz (Jacquinot et al 2000, 71). Berunaren lixibiagarritasunak,

beste alde batetik, kloroaren presentziaren eragin katalizatzailea paira dezake (Jacquinot

et al 2000, 76). Ioi kloratuen presentzia honek, metal astunen hondarrak mobilizatzeko

bere joerarekin, gordailatutako hondakinen portaera modu arras garrantzitsuan

ezegonkortzen du (Dette et al 1999, 28).

Modu horretan, PVCaren errausketak hondakin gehiago sortzen ditu eta

hondakinaren lixibiaziorako disposizioa kuantitatiboki zein kualitatiboki eraldatzen du

(Jacquinot et al 2000, 76). Izan ere, gasen purifikaziorako jardueretatik eratortzen diren

hondakin hauen izaera “problematikoa” (Dette et al 1999, 28) dela eta, Europar

Batasuneko Estatuek, hauek “arriskutsu” gisa sailkatu dituzte, 91/689/EEC

Zuzentarauan jasotzen den bezala. Zuzentarau honek hondakin horien biltegiratze

berezia agintzen du, hondakin arriskutsuen deposiziorako bereziki diseinatutako

lekuetan hain zuzen ere (Jacquinot et al 2000, 67). 378

Bestetik, airearen kutsatze mailaren kontrolerako bideratzen diren neurrien

aplikazio horretatik eratortzen diren hondakinen kontsiderazioak, errausketa-instalazioei

buruzko analisietan kutsadura atmosferikoan zentratzen diren ingurugiroaren gaineko

azterketen zehartasunari aurre egiten dio. 379 Kontuan hartu gabeko hainbat externalitate,

hondakinen arazoa esate baterako, kontuan hartzeak, PVCa errausketatik

desbideratzearen onurak handiagotuko lituzke (Comisión de las Comunidades Europeas

2000, 33; Dette et al 1999, 17).

Nazio Batuen txosten batek PVC hondakinak, ahal den neurrian, errausketa

katetik desbideratzearen garrantziskotasuna ezartzen du, hain zuzen ere PVCa

erraustearen ondorioz sortzen diren konbustio gasen purifikaziotik eratortzen diren

hondakinen gordailatzeak eragiten dituen arazoak ekiditeko bide gisa:

376 Metal toxikoen kontzentrazio altuko hondakinak erretzeari uko egin beharko litzaioke, metal toxiko

hauek ez direlako deuseztatzen errekuntz prozesuan:

Metals will not be destroyed by incineration. They will either be emitted in gaseous and liquid

effluents or remain in ashes and clinkers from which leaching is possible. Consequently, wastes

containing high concentration of toxic metals should not be incinerated (UNEP 1997, 15).

377 Modu honetan, PVCa erraustegira bideratzen diren hondakinetatik desbideratuko balitz hondakinen

kloro lixibiatu kopurua %50ean gutxituko litzateke (Jacquinot et al 2000, 74).

378 PVC hondakinen errausketak gainera erraustegien funtzionamendu kostuak handiagotzen ditu,

konbustio gasen neutralizazio eragileen erabilerak eta eratorritako hondakinen kudeaketak eskatzen

dituzten kostu gehigarriak direla eta (Comisión de las Comunidades Europeas 2000, 31).

379 Ikus, honen harira, esate baterako hasiera batean Aritzetako zonaldean eraikitzeko asmoa zegoen (ikus:

6.1.1. atala) erraustegiak airearen kalitatearengan edukiko lukeen eraginaren gaineko azterketa (i.e.

Gipuzkoako Foru Aldundia 2005).

270

PVC is an important source of chlorine in Municipal Solid Waste (MSW).

On the average in the EU 50% of the chlorine in the input of incinerators of

MSW comes from PVC (range 38 – 66%). During incineration, chlorine

(including the chlorine in PVC) is transformed into hydrochloric acid, which

has to be neutralised to meet emission standards. As an example, the

emission standard for HCL in the EU is 10 mg/Nm 3 (...). After neutralisation

a reaction residue from flue gas cleaning remains. To avoid problems with

the landfilling of these residues, every effort must be made to ensure that

wherever possible PVC wastes be sorted from the waste flow and sent to

another treatment (UNEP 2002, 34; etzanak gureak).

Egoera honetan, egitekoa, hurrengo atalean ikusiko dugun moduan, eragile

aniztasun bat inplikatzen duten hainbat neurri indarrean jartzearena izango da, eta ez

praktika soziotekniko hau edo beste hura zilegiztatzeko bitarteko bezala, seguruagoak

liratekeen errausketa praktiken konstituzio integral baten oinarri gisa baizik.

6.2.2.1. Segurua al da? PVCaren desbideraketa eta birziklagarritasuna

praktika anitzen testuinguruan

Diogunaren adibide zehatza Danimarkan 1999. urtean plastikoaren industriak eta

Ingugiro Ministeritzak adostutako “PVCaren estrategia” dugu. Honetan, industriak eta

gobernuak konpromiso lotesle bat adostera iritsi ziren PVCa eta bere bizi zikloa

(errausketaren ondorioak barne) eremu seguruagoan bilakatzeko. Akordioan adostu

ziren helburu nagusiak jarraian aipatzen ditugunak dira: (i) PVCaren produkzioan

osasuna eta ingurugiroarentzat potentzialki arriskutsuak diren gehigarriak aldatzea; (ii)

PVCa errausketa-instalazioetatik urrun mantentzea, teknikoki, logistikoki eta

ekonomikoki posiblea den heinean; (iii) hondakin katean beste hondakinetatik bereiziak

izateko zailtasunak aurkezten dituzten PVC produktuentzat, ahal den neurrian,

ordezkoak garatzea; 380 (iv) PVCaren birziklatzea bultzatu eta ahalbidetuko luketen

teknologia berriak garatzea; (v) birziklagarria izateko zantzua duen PVCa jaso eta

birziklatzea; (vi) metal astunak dituen PVCaren birziklatzea desaktibatzea (Plinke et al

2000, 41).

Estrategiak ere PVCa erraustegira baino zabortegira bidaltzea lehenesten du, 381

birziklatzea posible ez denean behinik behin, 382 nahiz eta bere gordailatze bereizia

gomendatzen den, gerora sor zitezkeen tratamenduen eskura jarri ahal izateko. Edozein

kasutan, errausketa-instalazioetara eta zabortegietara bidaltzen den zaborrari zerga bat

380 Hau da esate baterako enbalajeen, automobilen, eta gailu elektriko eta elektronikoen kasua. Edozein

kasutan, hauetan PVCa bestelako materialengandik aldatzeko erabakiek kontuan hartu beharko dute

PVCaren zein bere ordezko posiblearen inpaktu anbientala, haien bizi ziklo osoari dagokionean

(Comisión de las Comunidades Europeas 2000, 36).

381 Horrek ez du esan nahi PVCa zabortegira botatzea ingurugiroari dagokionean kalterik gabekoa denik.

Izan ere, PVCko aplikazio jakin batzuen (batez ere aplikazio bigunak edo plastifikatutako PVCa) izaera

geldoa ezbaian jarria izan da, lurra eta urari eragiten dioten osakera plastifikatudungo degradazio eta

igorpen prozesu jakin batzuk detektatu direlako (e.g. Comisión de las Comunidades Europeas 2000, 34).

382 Izan ere, PVCaren gehiengoak zabortegian bukatzen du. 2020 urte bitartean uste da, urteko, bataz

beste 2,8 tona PVC hondakin botako direla zabortegietara (Comisión de las Comunidades Europeas 2000,

35). Hala ere, zabortegiei buruzko EBren Zuzentarauak (EU Landfill Directive) zabortegira bidalitako

HHS-en kopuruaren murrizketa progresiboa eskatzen du (5.2. artikulua) hala nola zabortegira bidaliko

diren hondakin guztiak aurretratatzea (6. artikulua) (Wheelee eta de Rome 2002, 1). Zentzu honetan,

PVCa errausketa katetik desbideratzearren birziklapenaren aukera indartuko dela dirudi, hau

errausketaren irteerarekiko lehenesten den heinean.

271

ezartzen zaio PVCaren (eta gainerako hondakinen) birziklatzea bultzatzeko (Plinke et al

2000, 41). 383

Adibide honetan produktu baten eta bere kudeaketaren (errausketa barne)

inguruan, hots, segurtasun markoen eraketarenean, ekintza kate bat nola diseinatzen den

agerian geratzen da. Modu horretan, errausketa bezalako kudeaketa-aukeren

arriskugarritasun maila, esate baterako, PVC hondakinen zabortegirako edo

birziklatzerako desbideraketa efektiboaren araberakoa da, horrek dituen bere

ondorioekin: birziklatzeko sustagarri ekonomikoak, birziklatze prozesuak erraztuko

dituzten teknologien garapena, PVC hondakinen deposizio bereziak zabortegietan,

desbideratzeko problematikoak diren eta PVCa daukaten produktuentzat alternatibak

arakatzea, eta abar.

Zentzu honetan, PVC hondakinen errausketa-arriskua kolektiboa osatzen duten

eragile anitzen artean eraikitako harremanengatik dago baldintzatuta modu zuzen

batean, sorreran hondakinak eta hondakin zatikiak bereiziz, eta hondakinak dagozkien

edukiontzietan utziz, kolaboratzera deitua dagoen publikoa edo hiritargoa barne.

Edozein kasutan, PVCaren birziklatzea bereziki da zaila. 2000. urtean Europan

PVCaren %3a birziklatu zen eta 2020rako egiten den aurreikuspena %9koa da

(Comisión de las Comunidades Europeas 2000, 42). Hau horrela da PVC hondakinen

birziklagarritasuna, bideragarria izateko, hau da, kolektiboki asumigarria, honako lau

faktoreekiko baldintza egokietan aurkitu behar delako (Plinke et al 2000, 12-26):

(i) Faktore teknikoak: birziklatutako materialaren kalitatea jasoak izan diren PVC

hondakinen kutsadura mailaren araberakoa izango da. Hemen, kutsadura mailak PVC

hondakinak beste plastiko motekin nahastua egoteari, zein jaso eta aukeratutako

PVCaren artean ematen diren ezberdintasun konposizionalei egiten die erreferentzia.

Bigarren zailtasun hau ematearen arrazoia da, jada aipatu dugun bezala, PVCa,

aplikazioaren arabera baina baita ere, aplikazio berarentzat, fabrikatzaile eta

lehenetsitako propietateen arabera, ezberdina izan daitekeen gehigarrien multzo batez

osatua dela (Plinke et al 2000, 7). Edozein kasutan, kontsumo ondorengo PVC hondakin

jakin batzuen birziklatzerako prozesu berritzaileen garapena sustatu beharko litzateke

(Comisión de las Comunidades Europeas 2000, 23). Enpresek, beren aldetik,

produktuen diseinuan konposaketa ezberdina daukaten zatien bereizketa erraza

ahalbidetu beharko lukete. Bestetik, birziklatzea sustatzeko ere produktu originalei

zergak ezartzea aukera bat izan daiteke, hala nola birziklatzea sustatuko luketen dirulaguntza

bereziak garatzea. 384

(ii) Faktore legal eta organizazionalak: hemen sartzen dira: birziklatzea sustatzeko

neurri erregulatzaileak (e.g. gutxiengo birziklate kuotak), hondakinentzat bestelako

soluziobideak (batez ere zabortegia eta errausketa) mugatu edo indargabetzen dituzten

383 Gaur egun ordea, zabortegia eta errausketaren aukeren kostua, orokorrean hitz eginda eta salbuespenak

salbuespen, baxuagoa da (Comisión de las Comunidades Europeas 2000, 21).

384 Aipatu beharra dago, honako lan honetan ez ditugula PVCarentzako birziklatze kimikoa eta kontsumoaurreko

birziklatzea aztertu. Izan ere, kontsumo-aurreko PVCaren birziklatzeari dagokionez (ez ordea

hain garatua ez dagoen birziklatze kimikoari dagokionez) birziklatze adierazleak nabarmenki altuagoak

dira, hondakin hauek ez direlako kutsadura katean sartzen (horri loturik doakion guztia ekiditen duelarik:

jasotze eta hautaketarako zailtasunak, bestelako plastikoekin nahasketa, bestelako material plastiko zein

ez-plastikoekin nahasketa konpositiboa, hondakin-arteko kutsadura, jasotze-ondorengo identifikaziorako

zailtasunetatik eratorritako arazoak, eta abar), eta ondorioz beraien eskuragarritasunak ez du trataera

gehigarriren beharrik (ikus, oro har: Comisión de las Comunidades Europeas 2000).

272

etekizun legalak, 385 industriaren borondatezko akordio eta konpromisoak hautaketa eta

birziklatze sistemak finkatzeko (eta finantzatzeko), produktu plastikoei markaketa

sistematiko baten aplikazioa PVC hondakinen bereizketa errazteko eta baita ere

plastikoen identifikazio eta hautaketarako bestelako metodoen garapena (Comisión de

las Comunidades Europeas 2000, 23), edota birziklatutako PVC materialen erabilera

ahalbidetuko luketen arau egokien indar jartzea (Comisión de las Comunidades

Europeas 2000, 23).

(iii) Faktore ekonomikoak: bereziki birziklatzearen kostu neto totalari dagokionean (hau

da: jasotzea, logistika, bereizketa, eta trataera, ken produzitutako birziklatuengatik

eskuratutako kredituak), eragindua dagoena PVC birjinaren salneurri eta faktore

teknikoengatik (kutsadura maila). Zentzu honetan, PVC birjinaren salneurriaren

gorakadak birziklatzea aukera erakargarriagoan bilakatu zezakeen (Comisión de las

Comunidades Europeas 2000, 32).

(iv) Faktore ekologikoak: batez ere aurreztu daitezkeen baliabideak eta ingurumenari

egin igorpenak PVC birjinaren eta bestelako materialen aldaketaren ondorioz, beti ere

birziklatze prozesutik beragatik eratortzen diren igorpen eta baliabideen

kontsumoarekiko (sortaketa, garraioa, trataera/prozesatzea, eta abar). Bistan denez, lor

daitekeen baliabide aurreztea birziklatutako produktuengatik aldatuak izan daitezkeen

produktu/materialen araberakoa izango da, eta aldagarritasun tasa hori, era berean,

birziklatutako produktuaren kalitatearen araberakoa izango da. Hau da, soilik kalitate

handiko birziklatze batek har dezake PVC birjinaren lekua; kalitate baxuko edo

plastikoen nahasketatik eratorritako birziklatzeek bakarrik hormigoia, egurra edo

bestelako material ez-plastikoak ordezkatu ditzakete.

Birziklagarritasuna ez dago hemen hortaz termino absolutuetan planteatzerik.

Hondakinen trataera alternatibo hori bideragarritzeko modu bakarra eta, ondorioz, PVC

kopuru jakin bat errausketatik desbideratzeko modu bakarra, kolektiboa osatzen duten

osagaien arteko harreman multzo berri bat eragingo luketen neurrien inplementazioan

datza, modu horretan PVCaren birziklatzea ingurugiroaren ikuspegitik zein teknikoki

eta ekonomikoki aukera bideragarrian bilakatzeko (Sundberg et al 2004, 7, 41, 44).

Publikoaren edo hiritargoaren laguntza eta ekarpena bete-betean sartzen da hemen

jokoan, publikoa funtsezko osagaia baita erabilitako produktuen, eta horien

konposizioaren arabera, sorrerazko bereizte edo bereizte domestikoa ahalbidetzeko.

Zentzu horretan, errausketaren arriskua ez da “zuria ala beltza”-ko egoerapean

erabakitzen, arrisku hori eratua baita era askotariko eragile edo baliabideen mobilizazio

eta elkarrekintza batean. Hori ulertzeak arriskuaren heltze modu berri batera eraman

beharko liguke, funtsean arriskuaren gure kontzeptu erlazionalak (osagai aniztasun bat

barne hartzen eta elkar-harremantzen duen heinean) mehatxu kontrobertsial bati (i.e.

arriskua bai ala ez?) buruzko perspektiba aniztasunen egokitzapen saiakera baino

(arriskuaren gobernaketa), arriskua bera moldatzearren bideratu beharra dagoen

“ingeniaritza sozionaturala” egitera garamatzalako.

Noski, horrek guztiak ez du esan nahi arrisku gisako gobernaketaren arazoa

arriskuaren eraketa anitzaren konstatazio deskribatzaile honetan agortzen denik. Izan

ere, zeren arabera baiezta daiteke aipatu puntu programatikoetan agortzen dela

PVCarekiko eta haren errausketaren arriskuekiko indarrean jarri daitekeen kudeaketa

aukerabide oro? Greenpeace erakunde ekologistak, esate baterako, jarrera oso

oldarkorra erakusten du PVCaren aurka eta PVCaren galaraztearen alde (Greenpeace

385 Hau garrantzitsua da, produktu batzuen salbuespenarekin, PVCa zabortegitik eta errausketatik

birziklatze sistemetara desbideratzeak kostuetan gehitze netoa eragiten duelako (Comisión de las

Comunidades Europeas 2000, 32).

273

2000). Errausketaren aurkako Urnietako Arnasa herri plataforma, bere aldetik, erakunde

ekologistaren iritzi berekoa da:

Hondakinen gutxitzean eta antolamendu egokian beste oinarrizko

bektoreetako bat zenbait material debekatzea da: material horiek dira gaur

egun birziklatu ezin daitezkeenak edo oso prozesu garestiekin egin

daitezkeenak, eta ingurune –eta osasun– eragin handia dutenak. Horren

ildotik, ez dirudi oso jasangarria denik PVCa bezalako materialak

baimentzea, birziklatzeko prozesu industrial egokiegia ez izateaz gain,

osasunarengan eta ingurugiroarengan eragin larriak izan baititzake (Arnasa

2004, 8).

Beraz, beste aukera bat debekuarena da. Zeintzuk dira ordea debekuaren kostu

ekonomikoak? Egokitzen al da debeku hori Europako legedira? Zeintzuk izango lirateke

alternatibak? Eta alternatiba horiek, ez al dute bestelako arriskurik? Ez da gure asmoa

orain eztabaida horretan sartzea, arrisku gisako gobernaketa era askotara bidera

daitekeela nabarmentzea baizik. Edozein kasutan, aipatzekoa da PVCaren

arriskuarekiko ikuspegi guztiek ez dutela bat egiten, eta gainera PVCa guztiz

debekatzeak zailtasun itzelak dakartzala berarekin: industria garrantzitsu baten

oposizioa edota aplikazio ugaritan (ikus: 6.2.2. atala) PVCa ordezkatzeko leudekeen

zailtasun eta desegokitasunak, besteak beste (hau da, arrisku gisako gobernaketaz ari

gara hemen azken buruan).

Hala eta guztiz ere, aditzera eman nahi dugun mezuaren indarrak bere horretan

dirau: arriskuaren gobernaketa egoki batek, hots, arrisku gisako gobernaketa

litzatekeenak, kolektiboa osatzen duen eragile aniztasunaren mobilizazioa eskatzen du,

hain zuzen ere eragile aniztasun horien araberako baldintzapenek eratzen dutelako

arrisku egoera jakin bat. Errausketa instalazioen inguruko arriskuari buruzko eztabaida

piztuak, haren gobernaketarako kontuan hartu beharko liratekeen hainbat auzi

mahaigaineratzearen beharra eragiten du: arriskuarekiko eskura dagoen ezagutza

zientifikoa bere aniztasunean kontsideratzea, ezagutza horiek babesten dituzten asuntzio

sozial eta ekonomikoak eztabaidaren parte egitea, europar araudiarekiko egokitasuna

neurtu eta harekiko leudekeen interpretazio desberdinen zehaztasuna kontuan hartzea,

konfiantza eratzea, jokaera politiko-instituzionalaren gardentasuna neurtzea, bestelako

ahots eta alternatibei –ad hoc izaeradun mekanismo parte hartzaileak egokitzetik

harago– lekua egitea, kolektiboaren mobilizazio desberdinen irisgarritasuna finkatzea,

praktika arriskutsuei (i.e. errausketa) loturik doazkien praktika sozio-kultural

fundamentalen aldagarritasuna neurtzea, eta abar.

Hortaz, hauen asetzearen araberako arrisku gisako gobernaketa edukiko dugu,

hau da, asetze-mailaren araberako “gisakotasunean”. Guk aipatu PVCaren errausketaren

kasuak ez du noski arrisku gisako gobernaketaren irudi paradigmatikoa ematen (hain

zuzen ere ez dagoelako halako paradigmarik), “gisakotasun” horren profil jakin bat

baizik.

6.2.2.2. Arrisku gisako Gobernaketa2

Jarraian, lehen (6.2.1. atalean) Gipuzkoako erraustegien arriskuen gaineko

gobernaketarekin egin dugun era berean, PVCaren errausketaren arrisku gisako

gobernaketaren egokitzapen konposizionala “neurtuko” dugu, honen (“arrisku gisako

Gobernaketa2”) eta huraren (“arrisku gisako Gobernaketa1”) artean leudekeen

desberdintasunak agerian jarri asmoz.

274

Ezagutza faktorea

-Arriskua (A) osagaia kontsideratzen da, baina hemen arriskuaren kontsiderazioa

isurpen mailetatik harago doa, hondakinen eta beraien arriskugarritasunaren arazoak

protagonismo handiagoa eskuratzen baitu, eta espezifikoki PVCa erretzetik sortzen

diren gas azidoen neutralizazioarako erabiltzen diren purifikaziorako osagai-hondakinei

dagokienean. Hortaz, kutsadura atmosferikoaren “arrisku gehigarri eza”-ren diskurtsoak

leku egiten dio hemen 91/689/ECC Zuzentarauaren arabera “arriskutsuak” (hazardous)

diren hondakinen kudeaketaren arazoari (ikus: 6.2.2. atala). Bestetik, hondakin

arriskutsu horiek sor ditzaketen arazo posibleak (toxikoen gorakada, lixibiazio

prozesuak, eragin katalizatzaileak) ekiditeko proposatzen den PVCaren desbideraketa,

bera errea izan ez dadin, ziurgabetasun (C) osagaiaren aintzat hartzetzat kontsidera

dezakegu, hain zuzen ere hondakinen desbideraketa ez delako ongi ezagutzen den

arrisku baten aurrean eman erantzutzat aurkezten; aitzitik, estrategiak mehatxuaren eta

arriskuaren zantzuak dituen prozesu ziurgabeago baten aurrean hartzen den zuhurtasun

(M, ikus: “Politika faktorea”) neurri baten trazak ditu, hain zuzen ere hondakinen arteko

interakzio eta erreakzio prozesuen gaineko ezagutza eskuragarria ziurgabetasunetik

arriskutik baino gertuago dagoelako. 386 Ziurtasuna (B) osagaia ordea ez da aintzat

hartzen: ziurgabetasun osagaia aintzat hartua denez, kudeatu beharreko prozesuen

gaineko ezagutza eskuragarriak, hemen, arriskutsuak izan daitezkeen gertaerak ekidin

bidean hartutako neurrien zentzua eskuratzen du.

Teknika faktorea

-Eskuragarritasun teknikoa (D) osagaia aintzat hartzen da, hemen ere 2000/76/CE

Zuzentarau europarra betetzea ahalbidetzen duen teknologia modernoenaren

eskuragarritasun horrek bilakatzen duelako onargarri errausketaren isurketa arriskua,

nahiz eta kasu honetan, Zuzentarauan bertan aipatzen den hondakinen arazoaren

kontsiderazio sakonagoak, segurtasuna bermatuko lukeen eskuragarritasunaren aukera

ahuldu egiten du (ikus: “konplexutasuna” osagaia, F). Inperatibo teknikoa (E) osagaia

ere aintzat hartzen da, erraustegiaren baliabidea hondakinen arazoari bere osotasunean

aurre egiteko leudekeen alternatiben (hondakinen gutxitze, berrerabilpen eta

birziklatzea) ezintasunari aurre egiteko modu bakartzat (hau da, beharrezkotzat)

kontsideratua delako. Kasu honetan konplexutasuna (F) osagaia kontuan hartzen da,

hain zuzen ere araudiarekiko bat datorren teknologia modernoenaren diskurtso

generikotik harago, aintzat hartzen direlako errekuntz prozesuaren segurtasun hori

zaildu eta konplejizatu egiten duten gas azido toxikoen neutralizazio prozesua, hondakin

arriskutsuen biltegiratzea, edota hondakin horien “trataera jarraia” (ikus: 6.2.2. atala).

Azkenik, alternatibak (G) osagaia partzialki da aintzat hartua; izan ere, kasu honetan

ere, alde batetik, 1999/31/CE Zuzentarauari jarraiki, erraustegiaren baliabidea

berrerabili edota birziklatu ezin daitezkeen hondakinentzat bideratua da, baina badirudi

kutsatzaile organiko iraunkorrak isuriko ez lituzketen aukera edo alternatibei

lehentasuna ematearen beharrizana ezartzen duen 2004/85/CE (bere 6.3. artikuluan)

Arautegitik gertuago aurkitzen dela (ikus: 6.1.5. atala), hain zuzen ere, eta PVCaren

386 Hondakindegietan amaitzen duten PVC hondakinen portaera ziurgabetasunak karakterizatua da:

A number of substances used as additives in PVC products become environmentally relevant and

would require preventative measures when considered according to the above precautionary

criteria. With regard to the behavior of PVC products under landfill condition it can be concluded

that (...) they are only controllable if landfills are equipped with adequate liner and leachate

treatment, which is for old landfills in particular not the case. However, even in controlled

landfills uncertainties remain with regard to long-term behaviour (ARGUS et al 2000, 33).

275

kasurako, azken hau errausketatik urrun mantentzea ahalbidetuko luketen birziklatze

neurrien indarpena aurreikusten delako (ikus: 6.2.2. eta 6.2.2.1. atalak).

Ekonomia faktorea

-Merkatu eskaera (H) osagaia partzialki da aintzat hartua, alde batetik birziklatutako

produktuen eta konpostatutako ongarriaren merkatu eskaeraren mugak aintzat hartzen

direlako errausketaren soluziobidea proposatzerakoan, baina era berean merkatu eskaera

hori –eta beri ere, eta guri dagokigun PVCaren adibideari lotuta, errausketa prozesuaren

arriskua murrizteko helburuarekin– “modifikatuko” luketen hainbat neurri aurreikusten

dira: errausketa instalazioetara eta zabortegietara bidaltzen den zaborrari zerga berezia

jartzea, birziklatzeari instituzionalki bideratutako laguntza ekonomikoak ematea,

birziklatze prozesua erraztuko lukeen garapen teknologikoa sustatzea, eta abar (ikus:

6.2.2.1. atala). Hazkunde ekonomikoa (I) osagaiaren dinamika aintzat hartzen da,

produkzioa modu etengabean handitzea helburu nagusitzat duen sistema baten

hondakinak kudeatzeko modu bideragarri bakarra erraustegia dela baieztatzeko.

Errentagarritasuna (J) osagaia aintzat hartzen da, eta horrek era berean eragin

nabarmena dauka alternatiben (G) (ikus: “Teknika faktorea”) aintzat hartze partzialean,

zeren eta oso teknologia garestia denez, eta errekuntzaren ondorioz sortutako energia

saldu egin daitekeenez, hondakin kopuru garrantzitsua jaso eta erretzeko gaitasuna

lukeen instalazioa eraiki beharra dago, hau da, zabor kantitate handiak beharko dituena

inbertitutakoa berreskuratu eta gainera mozkinak jasotzeko (ikus: 361. oin-oharra).

Teknologiaren izaera inhibitzaile horrek oztopatu egiten du alternatiben (G) garapen

integralago edo osoago bat.

Politika faktorea

-Pragmatika instituzionala (K) osagaia aintzat hartzen da, kasu askotan (Gipuzkoako

lurralde historikoarenean adibidez) zabor kopuruari aurre egiteko dauden arazoen

aurrean (denbora eta espazio arazoak), eta erabaki eta neurri zehatz eraginkorrak hartu

behar direla kontuan hartuta, erraustegiaren soluzio praktikoa proposatzen den heinean

(ikus, adibide gipuzkoarrarentzat: 6.1.1. atala). Bestetik, lehiakortasunaren promozioa

(L) osagaia partzialki hartzen da aintzat, instituzioen helburu nagusia lehiakortasun

ekonomikorako egokiak diren baldintza instituzionalak ezartzea bada ere (enpresen

ekoizpen baldintzei oztoporik ez ipiniz esate baterako, edota produktu berritzaileen

merkaturatzea bultzatuz, eta ondorioz hondakin gehiagoren ekoizpena eraginez),

bestelako neurri bideratzaile edo “mugatzaileen” alde egiten delako: birziklatzea

bultzatzeko zabor tasa edo zerga bereziak ezarri edota birziklatze gutxiengo kuotak

erregulatzera sartu, esate baterako, neurri horiek errausketaren segurtasuna

handiagotzeko eraginkorrak direlakoan (ikus: 6.2.2.1. atala). Horrek ez du esan nahi

bestelako neurri drastikoagoak kontsideratzen direnik, ekologistek eskatzen duten

PVCaren debekua kasu (Greenpeace 2000). Bestetik, zuhurtasun printzipioa (M)

osagaia aintzat hartzen da, ziurgabetasuna arazo lez onartzen den heinean, eta batez ere,

hondakinek eragin dezaketen kaltearen inguruko ebidentzia totala ez den arren,

desbideraketaren neurria proposatzen delako (ikus: 6.2.2. eta 6.2.2.1. atalak, eta

“Ezagutza” faktorea). Garapen jasangarria (N) osagaia asetuko litzateke, PVCaren

balioztatze indize altuagoak bilatzen direlako, eta horrenbestez balioztatzea (hau da,

birziklatzea) esplizituki bereizten delako errekuntz prozesu deuseztatzailetik,

2004/12/CE Zuzentarauan ezartzen den moduan, beti ere PVCaren erreketak eragingo

lituzkeen arriskuak ekiditearren (ikus: 6.1.5. atala). Zentzu horretan, jasangarritasuna

276

(PVCari dagokionean behintzat) erraustegiaren soluzioa ekidingo luketen aukerekin

(gutxitzea, birziklatzea, zabortegia) identifikatzen da.

Ekologia faktorea

-Zaurgarritasuna (Ñ) osagaia partzialki hartzen da aintzat, gutxienez errausketaren gas

azido toxikoek natur sistemarengan edukiko lituzketen eragin kaltegarrien eta

ezegonkortzaileen berri zehaztua ematen delako. Zentzu horretan, errausketaren efektu

ekologikoen azterketak, hemen, zentzu zehaztuago eta barne hartzaileagoa hartuko luke,

nahiz eta bestelako zaurgarritasun faktoreak (e.g. pertsona helduak eta haurrak,

errausketa instalazioaren hiriguneekiko distantzia, eta abar) ez diren zehazten (guk

aztertu dokumentazioan behinik behin; ikus, edozein kasutan: 6.1.4. atala). Ondorio

bigarrentiarrak (O) osagaia partzialki hartzen da aintzat, kutsadura atmosferikoaren

kontrola xedetzat duten neutralizazio neurrien aplikaziotik eratortzen diren hondakinak

kontsideratzen direlako, batez ere atmosfera-isurketetan zentratzen diren eta hondakinen

arazoa gehienbat externalitatetzat duten azterketen gabezi hori betez. Bestelako ondorio

bigarrentiarrak ordea ez lirateke kontuan hartuko (CO2 isurketen gorakada esate

baterako; ikus: “Ekologia faktorea” 6.2.1. atalean). Berriztapen ekologikoa (P) osagaia

aintzat hartzen da zabortegietan bere kabuz (hots, baldintza ez-kontrolatuetan edo

tenperatura baxuetan) erretzen den materia organikoak metanoa isurtzen duelako, eta

metanoa berotegi efektua eragiten duen gasa delako. Errausketak, zentzu horretan,

metano isurketa horiek ekidingo lituzke, eta ekologikoki alternatiba gisa aurkeztu

daiteke.

Gizartea faktorea

-Bizi maila (Q) osagaia aintzat hartzen da, zabor-eragilea den praktika soziokulturalen

(i.e. kontsumismoa) sarkortasun sozial handiaren baitan hartzen duelako zentzua

erraustegi proiektuak. Parte hartze publikoa (R) osagaia partzialki hartuko litzateke

aintzat, hain zuzen ere errausketaren arriskuak gutxitzera bideratuta leudekeen PVC

desbideraketa praktiketan, parte hartze publikoa funtsezkotzat har daitekeen osagaia

delako. Zentzu horretan, parte hartzea hemen ez da arazo jakin baten gainean publikoak

lukeen erabakirako gaitasun eta eskubide politikoarekin identifikatzen, segurtasuna

handitzeko beharrezkoa litzatekeen mobilizazio publikoaren beharrarekin baizik (ikus:

5.3. atala). Parte hartzearen bestelako zentzu politiko horretan eragin publikorako

leudekeen aukerak, hortaz, zeharo dira mugatuak indarrean diren dinamika politikoekonomiko

fundamentelengatik. Edozein kasutan, jendea modu horretan hondakinen

kudeaketaren partaide bilakatuz, konfiantza (S) osagaia partzialki bederen aintzat

hartzen delaren seinale izan daiteke, hain zuzen ere gizarte zibila arazoaren partaide

bilakatzeak prozesua barne hartzaileagoa eta interaktiboagoa bilaka dezakeelako. Parte

hartzerako (R) dei partzialak horrela konfiantzaren gutxieneko eraketa sor dezake.

277

EGOKITZAPEN KONPOSIZIONALAREN DIAGRAMAK

ARRISKU GISAKO GOBERNAKETA2

Faktore barneko harremanak

Ezagutza Teknika

Ekonomia Politika

[H] I

J

A C

B

D E

Ekologia Gizartea

[Ñ] [O]

Q

P

Arestian egin osagaien asetzearen deskribapenaren errepresentazioa horrela

adieraziko genuke, faktore bereko osagaien arteko harremanei dagokienean, eta

osagaien asetze mailari dagokionean.

Jada azaldu dugun bezala, zirkuluetan barneratutako osagaiak, aintzat

hartutakoak dira. Letra “askeek” (hots, bildu gabekoek) ordea aintzat hartu gabeko

osagaiak errepresentatzen dituzte. Kortxeteetan doazen letrek ordea partzialki aintzat

hartutako osagaiak errepresentatzen dituzte.

F

[G]

[R] [S]

K

[L]

M N

278

Ikus daitekeenez, “Teknika” faktorean E-k (inperatibo teknikoa) D

(eskuragarritasun teknikoa) eragiten du, eta D-k era berean F (konplexutasuna) eragiten

du.

“Politika”-n M-k (zuhurtasun printzipioa) eta N-k (garapen jasangarria) L

(lehiakortasunaren promozioa) ezeztatzen dute. 387

“Gizartea”-n, azkenik, R-k (hau da, kasu honetan “parte hartze publikoa”-ren

aintzat hartze partzialak) S (“konfiantza”-ren aintzat hartze partziala) eragiten du.

387 L-ren kontsiderazio partziala “Ekonomia” faktoreko I (hazkunde ekonomikoa) osagaiaren influentzia

eragileari zor zaio. Hau da, I-ren harreman eragileak eta M eta N-ren eragin ezeztatzaileek L partzialki

kontsideratutako osagaian bilakarazten dute.

279

Faktore arteko harreman eragileak

Ezagutza Teknika

Ekonomia Politika

[H] I

J

A C

B

Ekologia

Errepresentazio diagramatiko honetan faktoreen arteko hamar harreman eragile

antzeman daitezke. Kontuan hartu beharra dago ordea faktoreek ez dutela eraginik

probokatu eta jasaten beren osotasunean, beraien (hots, faktoreen) osagaien bitartez

baizik.

Edozein kasutan, errepresentazio honetan antzeman daiteke nola: “Teknika”-k

“Ezagutza” eta “Ekologia” eragiten dituen.

“Politika”-k “Teknika”, “Ezagutza”, “Ekonomia”, “Ekologia” eta “Gizartea”

eragiten ditu.

“Ekonomia”-k “Teknika” eta “Politika” eragiten ditu.

“Gizartea”-k “Teknika” eragiten du.

D E

[Ñ] [O]

Q

P

F

[G]

[R] [S]

K [L]

M N

Gizartea

280

Iturburu eta hartzaileen profilari dagokionean (ikus, profilen bereizketa honen

zentzu eta zergatiaren aurkezpenerako: 6.2.1. atala), egoera honakoa litzateke:

- Jatorrizko iturburuak: I (hazkunde ekonomikoa); K (pragmatika instituzionala); M

(zuhurtasun printzipioa); N (garapen jasangarria); Q (bizi maila).

- Iturburu bitartekatuak: D (eskuragarritasun teknikoa); F (konplexutasuna); L

(lehiakortasunaren promozioa); R (parte hartze publikoa). “Harreman eragileen taulak”en

ikusiko dugun moduan, D-k A (arriskua) eta P (berriztapen ekologikoa) eragiten ditu,

beste faktorekoa den R-rengatik (parte hartze publikoa) eragindua izan eta gero. D-k ere

E-ren (inperatibo teknikoa) eragina jasaten du; D-ren faktore berekoa den E-k eragina

jasaten du era berean beste faktoreetako jatorrizko iturburu diren I (hazkunde

ekonomikoa), K (pragmatika instituzionala) eta Q-rengandik (bizi maila).

Ñ (zaurgarritasuna) eragiten duen F-k, bere aldetik, faktore berekoa den D-ren

(eskuragarritasun teknikoa) eragina jasaten du. D-k, era berean, E-ren (inperatibo

teknikoa) eta R-ren (parte hartze publikoa) eragina jasaten du, ikusi moduan.

L-k, I-ren (hazkunde ekonomikoa) influentzia eragilea eta faktore berekoak

dituen M (zuhurtasun printzipioa) eta N-ren (garapen jasangarria) eragin ezeztatzailea

jasaten duena, “Ekonomia” faktoreko H-ri (merkatu eskaera) eragiten dio.

Azkenik, R-k D (eskuragarritasun teknikoa) eragiten du, aldez aurretik N-ren

(garapen jasangarria) influentzia eragilea eta K-ren (pragmatika instituzionala) eragin

ezeztatzailea jasan eta gero. Harreman eragile/ezeztatzaile bikoitz hori dela eta, R

partzialki kontsideratutako osagai bat da.

- Hartzaileak: zortzi hartzaile identifikatzen ditugu: A (arriskua); C (ziurgabetasuna); E

(inperatibo teknikoa); G (alternatibak); Ñ (zaurgarritasuna); O (ondorio bigarrentiarrak);

P (berriztapen ekologikoa); H (merkatu eskaera). Hauek guztiak edo aintzat hartutakoak

dira, edo partzialki aintzat hartutakoak dira (kortxeteek adierazten duten moduan, azken

hauen kasuan).

Jarraian, esan bezala, faktore-arteko osagaien harreman eragileak modu

zehaztuan aurkezteari ekingo diogu (i.e. “Harreman eragileen taulak”).

281

Harreman eragileen taulak

Teknika Ezagutza

D

E

F

G

“Eskuragarritasun teknikoa”-k “arriskua”-ri eragiten dio

Teknika

D

E

F

G

“Eskuragarritasun teknikoa”-k “berriztapen ekologikoa”-ri (P) eragiten dio

“Konplexutasuna”-k “zaurgarritasuna”-ri (Ñ) eragiten dio

Politika

K

L

M

N

“Pragmatika instituzionala”-k “inperatibo teknikoa”-ri (E) eragiten dio

“Garapen jasangarriak” “alternatibak”-i (G) eragiten dio

A

B

C

Ekologia

Ñ

O

P

Teknika

D

E

F

G

282

Politika Ezagutza

K

L

M

N

“Zuhurtasun printzipioa”-k “ziurgabetasuna”-ri eragiten dio

Politika Ekonomia

K

L

M

N

“Lehiakortasunaren promozioa”-k “merkatu eskaera”-ri eragiten dio

Politika

K

L

M

N

“Garapen jasangarria”-k “parte hartze publikoa”-ri eragiten dio

A

B

C

H

I

J

Gizartea

Q

R

S

283

Politika

K

L

M

N

“Garapen jasangarria”-k “ondorio bigarrentiarrak”-i eragiten dio

Ekonomia

H

I

J

“Hazkunde ekonomikoa”-k “inperatibo teknikoa”-ri eragiten dio

Ekonomia

H

I

J

Ekologia

“Hazkunde ekonomikoa”-k “lehiakortasunaren promozioa”-ri eragiten dio 388

388 Norbaitek esan zezakeen, eta arrazoiarekin gainera, aurreko “egokitzapen konposizionalaren

diagramak”-en (hau da: “Arrisku gisako Gobernaketa1”, 6.2.1. atala), ez dela, baldintza oso antzekoetan,

esate baterako “hazkunde ekonomikoak” (I) “lehiakortasunaren promozioa”-rengan (L) edukiko lukeen

influentzia eragilearen berri ematen. Besterik gabe, L osagaia aintzat hartutzat kontsideratzen da. Bigarren

kasu honetan ordea, influentzia eragilearen esplizitazioak jarraitu egiten dio L-k era berean jasaten duen

M (zuhurtasun printzipioa) eta N-ren (garapen jasangarria) influentzia ezeztatzaileari. Izan ere, I-k L-

Ñ

O

P

Teknika

D

E

F

G

Politika

K

L

M

N

284

Gizartea

Q

R

S

Teknika

“Bizi maila”-k “inperatibo teknikoa”-ri (E) eragiten dio

“Parte hartze publikoa”-k “eskuragarritasun teknikoa”-ri (D) eragiten dio

rengan edukiko lukeen eragiletasuna nabarmenduz, L-ren partzialtasuna adieraztea besterik ez dugu

bilatzen, hain zuzen ere influentzia eragile/ezeztatzaile horren konbinaketatik sortzen dena. Gauza bera

esan daiteke H (merkatu eskaera) osagaiaz eta azken honek L (lehiakortasunaren promozioa) zein Nrengandik

(garapen jasangarria) jasaten dituen hurrenez hurreneko influentzia eragile eta ezeztatzaileaz.

D

E

F

G

285

Faktore arteko harreman ezeztatzaileak

Ezagutza Teknika

Ekonomia Politika

[H] I

J

Ekologia

A C

B

Errepresentazio diagramatiko honetan faktoreen arteko sei harreman ezeztatzaile

orokor antzeman daitezke. Badakigunez (ikus: 6.2.1. atala), faktoreek ez dute eragin

ezeztatzaileak beren osotasunean probokatzen eta jasaten, beraien (hots, faktoreen)

osagaien bitartez baizik. Kasu honetan, osagaien arteko harreman ezeztatzaile zehaztuak

harreman sinple edo sinplifikatuetan ematen ditugu:

“Politika”-k “Ezagutza”, “Ekologia”, “Ekonomia” eta “Gizartea” eragiten ditu.

“Ezagutza”-k “Ekologia”-ri eragiten dio.

“Ekonomia”-k “Teknika” eragiten du.

D E

F [G]

[Ñ] [O]

Q

P

[R] [S]

K [L]

M N

Gizartea

286

Iturburu eta hartzaileen profila, berriz, horrela geratuko litzateke harreman

ezeztatzaileen kasurako:

- Jatorrizko iturburuak: A (arriskua); J (errentagarritasuna); K (pragmatika

instituzionala); M (zuhurtasun printzipioa); N (garapen jasangarria).

- Iturburu bitartekatuak: H (merkatu eskaera); L (lehiakortasunaren promozioa). L,

faktore bereko M (zuhurtasun printzipioa) eta N-ren (garapen jasangarria) eragin

ezeztatzailea jasaten du. Izan ere, osagai ezeztatzaile bi hauek, I-rengandik (hazkunde

ekonomikoa) influentzia eragilea jasaten duen L-ren kontsiderazioa partziala izatea

probokatzen dute.

- Hartzaileak: B (ziurtasuna); G (alternatibak); Ñ (zaurgarritasuna); O (ondorio

bigarrentiarrak); R (parte hartze publikoa).

Diagrama honetan ikus daiteke, aurrekoarekiko alderatuz (“Arrisku gisako

Gobernaketa1”: 6.2.1. atala), nola adibidez jatorrizko harreman ezeztatzaileek M

(zuhurtasun printzipioa) eta N (garapen jasangarria) barne hartzen dituzten, osagai

ekonomizista “tipikoagoez” gain (garrantzi edo pisu handia izaten jarraitzen dutenak,

bestalde). Azpimarratzekoa da, era berean, adibidez M (zuhurtasun printzipioa) eta N

(garapen jasangarria), “Arrisku gisako Gobernaketa1”-n arriskuaren gobernaketaren

testuinguru erlazionalean beste osagai indartsuagoen eragin ezeztatzailea jasaten zuten

aintzat hartu gabeko osagaiak izatetik, pasa egiten direla “Arrisku gisako Gobernaketa2”

honetan L (lehiakortasunaren promozioa) bezalako osagai bat ezeztatzera, azken honen

izaera partziala eraginez. Hala ere, jarraian datozen “Harreman ezeztatzaileen taulak”en

ondoren, non osagaien arteko harreman ezeztatzaile guztien berri zehaztua ematen

den, aztertzen ari garen “arrisku gisako Gobernaketa2”-ren gaineko irakurketa orokor

bat eskainiko da, hain zuzen ere esku artean daukagun arrisku gisako gobernaketaren

profilaren berri emango lukeena. Izan ere, 2. gobernaketa honetan arriskuaren eraketa

profila desberdina da lehenengoarekiko alderatuz (“Arrisku gisako Gobernaketa1”:

6.2.1. atala), dinamika ekonomikoarekin eta dinamika horren promozio politikekin hain

konprometituta ez dauden zenbait osagaiek garrantzi edo protagonismo handiagoa

eskuratzen duten heinean. Edozein kasutan, aurkezpen horren berri, esan bezala,

aurrerago emango dugu. Orain, jarraian, eta aurreratu moduan, faktore-arteko osagaien

harreman ezeztatzaile guztiak aurkezteari ekingo diogu (i.e. “Harreman ezeztatzaileen

taulak”).

287

Harreman ezeztatzaileen taulak

Politika Ezagutza

K

L

M

N

“Zuhurtasun printzipioa”-k “ziurtasuna”-ri eragiten dio

Politika

K

L

M

N

“Garapen jasangarria”-k “merkatu eskaera”-ri eragiten dio

Politika

K

L

M

N

“Lehiakortasunaren promozioa”-k “ondorio bigarrentiagarrak”-i eragiten dio

A

B

C

Ekonomia

H

I

J

Ekologia

Ñ

O

P

288

Politika Gizartea

K

L

M

N

“Pragmatika instituzionala”-k “parte hartze publikoa”-ri eragiten dio

Ezagutza Ekologia

A

B

C

“Arriskua”-k “zaurgarritasuna”-ri eragiten dio

Ekonomia Teknika

H

I

J

“Merkatu eskaera”-k (H) eta “errentagarritasuna”-k (J) “alternatibak”-i eragiten diote

Bigarren diagrama hauetan antzeman ahal ditugun osagaien egoerak eta osagai

horien arteko harreman sareek, aurrekoekiko alderatuta, itxura ezberdina ematen dute.

Izan ere, aurreko “arrisku gisako Gobernaketa1”-n aintzat hartzen ez diren osagai batzuk

kontsideratzen dira (batzuk partzialki bada ere), eta horretan aintzat hartzen ziren beste

Q

R

S

Ñ

O

P

D

E

F

G

289

atzuk, edo ez dira aintzat hartzen edo partzialki kontsideratuak izatera pasatzen dira.

Halaz, esate baterako:

(i) “Politika” faktorean lehen aintzat hartu gabeko “zuhurtasun printzipioa” (M) eta

“garapen jasangarria” (N) osagaiak aintzat hartzen dira. N-k esate baterako “Ekonomia”

faktorearengan (merkatu eskaera, H) influentzia ezeztatzailea eragiten du, eta “Teknika”

faktorean orain partzialki aintzat hartzen den “alternatibak” (G) osagaiarengan

influentzia eragilea ezartzen du. Hau da, “merkatu eskaeran” (H) interbenituz, orain

bideragarriagoa dirudien bestelako alternatiben (G) aukera indartzen du.

(ii) Era berean, “Politika” faktoreko aipatu “zuhurtasun printzipioa” (M) osagaiak

“ziurgabetasuna” (C) errekonozitzera datorren arrisku gobernaketa bat eragiten du,

lehenengo osagai horrek bigarrenarengan duen influentzia eragilearen bitartez. Bestetik,

“garapen jasangarria” –N– “Ekologia” eta “Gizartea” faktoreak “indartzera” dator (esate

baterako “parte hartze publikoa” –R– osagaiaren aintzat hartzea ahalbidetuz –partzialki

bada ere–), “Politika”-ko beste osagai batzuen eragina indargabetzearekin batera (i.e.

“lehiakortasunaren promozioa” osagaia –L–).

(iii) “Teknika” faktoreko “konplexutasuna” (F) osagaia aintzat hartzen da hemen, hain

zuzen ere ziurgabetasunarekiko (C), jasangarritasunarekiko (N) eta aukera

erretzailearekiko ikuspegi barne hartzaileago baten baitan; izan ere, eta azken puntu

honi dagokionean, esate baterako, “parte hartze publiko”-aren (R) osagaiaren aintzat

hartze partzialak “eskuragarritasun teknikoa” (D) osagaiarengan edukiko lukeen

eraginak prozesuaren “konplexutasuna” areagotu dezake. Hau da, bigarren kasu

(“arrisku gisako Gobernaketa2”) eta errepresentazio diagramatiko honetan, osagaien

distribuzioa aldatu egiten da, eta batez ere “Ekologia”, “Gizartea” eta “Politika”

faktoreetan lehen aintzat hartu gabeko osagaiek bere lekua egiten dute, beste osagaien

indarra neurri batean bederen indargabetu eta segurtasun markoaren produkzioa nolabait

orekatuagoa eginez. 389

Horrekin guztiarekin ez dugu esan nahi hau denik arrisku gisako gobernaketaren

eredu paradigmatikoa edo; aitzitik, eredu paradigmatikorik ez dagoela uste dugu.

Kasuan kasuko egoeren araberako harreman sareak eratu daitezkeelakoan gaude, eta

horien egokitasuna indarrean dagoen arazoaren arabera neurtu beharra dagoen zerbait

delako uste sendoa daukagu.

Edozein kasutan, ez dugu zertan irizpide algoritmikorik garatu behar arriskuarazo

jakin batekiko leudekeen hurbilpen edo gobernaketa saiakerak nolabait ebaluatu

eta haien profila ezartzeko. Uste dugu gure ikuspuntua baliagarria zaigula, bai

Gipuzkoako adibideari dagokionean zein antzerako kasuetan ere, arazoez eta oztopoez

beteriko gobernaketa prozesuen gabeziak eta ahuleziak identifikatzeko, edota bestelako

aukera posibleak irudikatzeko, arriskuaren eraketa anitzatik abiatuta osagaien azterketa

bideratzeko aukera ematen digun heinean. Horrek ez du esan nahi, berriro diogu, arrisku

gisako gobernaketaren oreka/desorekaren neurri zehatzik badagoenik; izan ere, oreka-

eta desoreka-tasuna, osagaiei dagokienez, ezberdinak izan baitaitezke arrisku-arazo

desberdinekiko. Edozein kasutan, azterketarako (i.e. gobernaketarako) proposatu dugun

389 Horrekin guztiarekin osagai guztiek pisu bera, hau da, garrantzi bera dutela esan nahi al dugu? Gure

asmoa ez da hori defendatzea, baina ezta ere osagaien ponderazio objektibo edo behin-betikoa eman

behar denik (edo daitekeenik) ere. Bestela esanda: haien garrantziskotasuna prozesuak berak (hots,

gobernaketa dinamiketan sortu erlazio-sareak) baldintzatzen du, diagrametan eta osagaien azterketetan

agerian utzi ditugun inklusibitate (eta inklusibitate eza) harremanek erakutsi diguten lez. Guri

dagokigunean beraz, asmoa ez da erabakirako mekanismo algoritmikoa ematea, arriskuaren eratze anitza

hobeto ulertu eta horren arabera gobernaketarako azterketa konposizionala proposatu eta bultzatzea

baizik.

290

mekanismoaren indarrak bere horretan dirau, batez ere arriskuaren gobernaketari bere

“gisakotasun” anitzatik ekin behar zaiolaren proposamenari dagokionean.

Gipuzkoako hiri hondakin solidoen inguruko eztabaidak, errausketaren

arriskuari dagokionean bereziki, eta ikusi ahal izan dugun eran, hainbat konflikto eta

kontrobertsia eragin ditu hain zuzen ere arrisku gisako gobernaketa horretan hainbat

osagai eta harreman, hau da, hainbat “gisakotasun”, aintzat ez hartzeagatik. Horrek ez

du esan nahi arrisku gisako gobernaketa aukera guztiak irekita daudenik, beti ere

kolektiboaren baitako indar harreman horretan aldarazteko zailagoak liratekeen aukera

eta harremanak badaudelako; baina hala eta guztiz ere eskura dauden baliabideak

profitatuz, eta ahal den neurrian behintzat, orekatuagoak liratekeen markoak eratzerik

badagoelako ustea daukagu, eta ez, berriro ere, arriskuaren gobernaketa publikoki

“adeitsuagoan” bilakatzeko, arriskuaren eraketa anitzak eskatzen duen gisako

gobernaketarako modu egokiena eta eraginkorrena delako baizik.

Zentzu horretan, egokitzapen konposizionalaren gure proposamen hau

baliagarria zaigu arriskuaren eraketa anitza onartu, eraketa anitz horretan parte hartzen

duten osagaiak identifikatu, osagai horien arteko harremanak eluzidatu, eta arriskuaren

“gisakotasun” horren berri eman ondoren bestelako profila lukeen arrisku gisako

gobernaketarako aukerak irudikatzeko. Horrenbestez, gure proposamenak balio

heuristiko antzekoa dauka, gobernaketarako neurri zehatz eta objektiboa, edota bete

beharreko gobernaketa-helburu definituak ezarri beharrean, eskura jartzen duelako

gobernaketa dinamikak ebaluatzeko baliabide kontzeptuala, eta desoreka eta ahulezi

posibleak identifikatzeko irizpide ireki edo interpretagarri bat (i.e. egokitzapen

konposizionalaren azterketa diagramatikoa). Azken buruan, gure proposamena

arriskuaren eraketa anitzaz tesian zehar garatu dugun arrisku nozio erlazionalaren

gauzatze operatiboa izatera dator, arriskuaren konstituzio anitzaren dinamikaren ulertze

sakonean datzalakoan arriskuaren gobernaketa edo prozesatze kolektiborako (i.e. arrisku

gisako gobernaketa) eskura daukagun baliabide emankorrena.

Hori guztia dela eta, gurean aurkeztera etorri garen egokitzapen

konposizionalaren proposamen gobernatzaile hau, bere baliabide diagramatikoarekin,

azterketa edo berreraikitzerako (hots, diagnosirako) tresna bat izatetik harago doa; hau

da, berau arriskuaren gaineko gobernaketa estrategiak diseinatu eta bideratzeko

mekanismo moduan profitatu daiteke, politika publikoetan jarduteko baliabide zehatz

eta praktikoa izan daitekeen heinean.

Izan ere, tesian zehar garatu dugun arriskuaren eraketa dinamika erlazionalen

karakterizazioak beta ematen du –jadanik behin baino gehiagotan esan dugun bezala–

arriskuak gobernatzeko bestelako enfoke edo hurbilpena irudikatu eta indarrean

jartzeko. Gure proposamen konposizionalak, zentzu horretan, arriskuaren eraketa

anitzaren onartze eta ulertzetik eratorriko litzatekeen lanabes praktikoa izateko joera

duela uste dugu, arriskuak gobernatzeko “klabe” berriak ematen dituen heinean: erlazio

eta osagai eratzaileetan zentratzeak arriskuaren gobernaketaren lehentasun eta

norabideari eragiten dio, eta horrenbestez segurtasun/arrisku markoak eratzeko

printzipio berriak ezar daitezke, egiazko arriskuaren bilaketatik harago doazenak. Hau

da, segurtasunaren eraketa, gurean, era askotariko baliabide kolektiboen mobilizazio

edo erlazionatzea exijituko lukeen fenomenoa izango litzateke.

Horregatik guztiagatik, uste dugu ikuspegi –gure ustez– berritzaile horrek

aurkeztera datorren gobernaketa mota interaktibo eta dinamikoago hau kontsideratu

egin beharko litzatekeela arriskuak gobernatzeko ildo eta saiakera zahatzak

bideratzerako orduan. Gurean ez dugu mekanismo prozedural edo erabakitzaile zehatzik

eskaini, baina aurkeztu proposamen konposizionala, arriskuaren eraketaren gaineko bere

291

ikuspegi berritzailearekin, gobernaketa ildo berriak ezartzeko bidean lehen urratsa izan

daitekeelakoan gaude.

292

7. ONDORIOAK

Bukaerara iristen ari den gure azterketak arrisku fenomenoa izan du hizpide; arriskua,

bere kontestu zientifiko, tekniko, politiko, ekonomiko, legal eta publikoan. Faktore

horietara guztietara jotzeak ez du esan nahi gu ere, askotan arazoak edo fenomenoak

nola adierazi edo katalogatu ez dakigunean gertatzen den moduan, arriskuaren

fenomenoa besterik gabe “konplexua” dela ondorioztatzera iritsi garenik. Edo bai; izan

ere, fenomenoa konplexua dela uste baitugu. Edo hobe: konplexua bere aniztasunean.

Bere aniztasun konstitutiboan. Zentzu horretan, gure konplexutasuna ez da –ez luke

nahi–, besterik gabe, bere ulermenean eta kudeaketan zantzu problematikoak erakusten

dituen zera bati deitzen dion kontzeptu “huts” bat, bere osatze prozesuan era askotariko

osagaien erlazio dinamika bat jasaten duen fenomeno bati (i.e. arriskua) erreferentzia

egiten dion kontzeptu karakterizatzailea baizik.

Hau da, konplexutasuna gurean ez da abiapuntua, fenomeno baten analisi

eluzidatzailearen ondorioz diagnostikatu daitekeen ezaugarria baino. Eta horretan jardun

dugulako ustea daukagu, hain zuzen gure iritziz ulermen egokiagoa (bere izaera

konplexuari dagokion eran) merezi duen arriskuaren fenomenoaren argipenean baitatza

azken honi aurre egiteko (hau da, berau gobernatzeko) eman beharko genukeen

lehendabiziko urratsa. Gure eginahalak hortaz ezagutza tekniko edo adituak arriskuaz

duen ikuspegira mugatzen ez den arriskuari buruzko proposamen ulertzailea dakar

berarekin, arriskua ez delako besterik gabe kalte maila eta frekuentzia jakin bateko

gertakari gogaikarri bat. Arriskuaren kontsiderazio sozialak, zentzu horretan, bestelako

arazo eta dinamika soziotekniko zabalagoak mahaigaineratzen ditu, arazo tekniko soila

dirudienak bere baitan daramalako era askotariko ardurak eta faktoreak barne hartzeko

joera.

Edozein kasutan, arriskuari buruz –geure gizarteak arduratzen dituen fenomenoa

den heinean– esan daitekeena, diskurtso aditu-tekniko batek adieraz dezakeenara

mugatzen ez dela defendatzea ere ez da batere originala, zeharpen sozialeko arriskuaren

gaineko analisiaren tradizioak emantzat hartzen duen “egia” abiarazlea baizik. Gure

lanak ez du hortaz nabaritasun horretan geratzeko bokaziorik izan –hori uste dugu

behintzat–, arriskuari aurre egiterako orduan eta, ondorioz, segurtasun neurriak

hartzerakoan geure gizarteetan indarrean leudekeen dinamiken berri esplizitua ematea

baino. Hau da, arriskua (eta segurtasuna, ondorioz) eratzera datozen neurri eta dinamika

era askotarikoen berri ematearen bitartez saiatu gara heltzen gu sozialki fenomeno

konplexua den arriskuaren arazoari.

Izan ere, gure lanak arriskuaren arazoari modu integral edo oso batean heltzeko

joera erakusten duelakoan gaude, ez delako mugatzen emana legokeen fenomeno

kaltegarri baten inguruan leudekeen “sentsibilitate” sozio-publikoen argipen eta

azalpena ematen; aitzitik, gure interes nagusia segurtasuna/arriskua nola eratua den

293

aztertzea da, eta eraketa horretan parte hartzen duten era askotariko osagaien

(epistemikoak, teknikoak, ekonomikoak, ekologikoak, publikoak, politikoak) arteko

harremanen, zein azken hauen dinamikari erreparatzea, hain zuzen ere segurtasunaren

konstituziorako baliabideak era askotarikoak direlaren jakitun garelako. Horregatik

guztiagatik gurea ez da izan arriskuaren eta segurtasunaren arazo objektiboari (i.e.

gertakariak) egindako ekarpen subjektibista (i.e. balioak) gisa azaldu nahi izan den lana,

xedea ez baita emana legokeen arriskuaren hautemate eta onarpen publikoari buruzko

hausnarketa baloratiboki edo sozialki “sentikorra” egitea izan, segurtasunaren eta,

horrenbestez, arriskuaren eraketan parte hartzen duten baliabide anitzen berri eman eta

horien araberako arriskurako gobernaketa proposamena egitea baino.

Gurea hortaz ez da arriskuen aurreko erreakzio publikoaz arduratzen den

azterketa klasea izan, nolabait mehatxu zientifiko-teknologikoen asimilazio (eta

asimilazio-eza) soziala aztertzeaz arduratuko litzatekeena. Zentzu horretan, guk honetan

azterketa filosofikoa egin dugu, aztergaitzat aukeratutako fenomenoaren edo arazoaren

arakatze eluzidatzailea egiten saiatu garen heinean. Arakatze eluzidatzailea hemen ordea

ez dago finkatutako esparru edo korronte metodologiko baten araberako ikerketa

lanarekin identifikatzerik, arazoari bete-betean heldu baitiogu –haren konstituzio anitza

ulertze bidean baliagarri eta beharrezkotzat kontsideratzen ditugun heinean– handik eta

hemendik hartutako baliabide kontzeptual eta teorikoetara joz. Asmoa ez baita aurrez

finkatutako arriskuen gaineko teoria edo ikuspegi orokor bat (ikus: 1.2. atala)

fenomenoarekin alderatzea edo konfrontatzea izan, arazo hori berau hobeto ulertu

bidean eskura genituen baliabide ikertzaileetara (esparru filosofiko, soziologiko,

antropologiko, psikologiko, eta abarretakoetara) jotzea baizik.

Bestalde ordea, lanaren enfoke filosofikoa ez da izaera metodologikoko

kontsiderazio hauetan agortzen. Izan ere, arriskuari arazo epistemologikoaren trataera

eman diogu, hura zientzi ezagutzaren ekoizpenari buruzko kontsiderazioen barruan

txertatu dugularik. Hemen, gure ikerketak zuzenean ekin dio ezagutzaren polo

objektiboaren eta subjektiboaren arteko harremanei buruzko eztabaidari, funtsezko

eztabaida epistemologiko edo filosofiko hori arriskuaren eraketa anitza ulertzeko

ezinbestekoa delako. Epistemologiara jotzeak, arriskua zientzi ezagutzaren

karakteristika definitzailea dela ikusteko balio izan digu, hain zuzen ere arriskua ez

delako hondar-arazo bat, problema aplikatibo bat, erabilerarekin (txarrarekin) zerikusia

lukeen albo-ondorio bigarrentiar bat, ezagutza produkzioan bete-betean parte hartzen

duen zera baizik, produkzio horri bereizgarria zaion objektuaren eta subjektuaren arteko

interakzio ezagutzaileen dinamikan jazotzen den fenomenoa den heinean.

Zentzu horretan, arriskuaren gure nozio anitzak ez dio besterik gabe arriskuaren

trataera epistemologizatuari jarraitzen, ikuskera epistemologiko jakin bati baizik, hau

da, ezagutzaren nozio interaktiboa eta erreifikatu gabea dabilenari hain zuzen,

zientziaren azterketa performatiboek karakterizatu duten zientzi praktika

errepresentazionalaren baitan. 2. atalean ikusi ahal izan dugun moduan, zientzi

ezagutzaren ulermen errepresentazionalista (egoki) batek aukera ematen digu

ezagutzaren nozio zedarriztatzaileetan oinarritzen diren arrisku kontzeptuetatik harago

joateko, hain zuzen ere arriskuaren eraketa ezagutzailea polo objektiboan edo polo

subjektiboan “erori” beharrean, bien arteko elkar-eraginean ematen delako.

Arazoa horrela planteatzeak, segurtasunaren eta azken honek gure gizarteetan

eragiten dituen eztabaiden ikuspegi eta trataera-modu berri baterako beta ematen digu.

Izan ere, garatzera etorri garen arriskuaren era askotariko kontzeptutik abiatuta,

interesatzen zaiguna ez da hainbeste arriskuen zenbaterainokotasunaren berri ematea,

edota arrisku jakin batzuez publikoak edukiko lukeen iritziaren “sendotasun faktuala”

arakatzea, nolabait arriskuen gaineko eztabaida sozio-publikoei karakteristikoa zaien

294

zedarriztapen ulertzailea aintzat hartu eta, ahal den neurrian behintzat, gainditzea

baizik. Izan ere, gure ustea da arriskuaren diskurtso instituzional-adituei zein

arriskuarekiko kritikoagoak diren diskurtso publikoei karakteristikoa zaiela arriskuaren

kontzeptu disoziatu baten arabera egituratzea arriskuari buruzko euren trataera, iritzi eta

ikuspegiak. Kontzeptu disoziatu horrek, arriskua, “eraikia” ala “emana” legokeen

zeratzat ulertzera garamatza ezinbestean. Hau da, objektiboa zatekeen gertakari

kaltegarri lez, edota, aldiz, eraikia zatekeen konstrukto diskurtsibo-ideologiko lez.

2. atalean modu “sustraiko” batean ekin diogu disoziazio hau identifikatu eta

gainditzen saiatzeari, zedarriztapen ulertzaile hori lekuan-lekuko komenientziaren

araberako osagai estrategiko bezala tratatu beharrean, zientzi ezagutzari buruz indarrean

legokeen ikuskera fundamental baten arabera landu dugulako, hain zuzen ere

ezagutzaren eraketa prozesuan alderdi objektiboak eta subjektiboak erabat bereizten

dituen ikuskeraren arabera. Arriskuaren arazoari horrela heltzeak aukera eman digu

arriskuarekiko hurbilpen instituzional zein publikoaren berri, beraien “logika”

zedarriztatzailean, funtzio azaltzailea edukiko lukeen arazo fundamentalago batetik

(hots, ezagutza zientifikoari buruzko ikuspegi jakin batetik) abiatuta emateko. Berriro

ere: arriskuaren arazoa horrenbestez pasa egiten da, gure enfokearen arabera, arazo

aplikatibo edo erabilerako kuestio bigarrentiarra izatetik, bete-betean estatus

epistemologikoko eta, ondorioz, dinamika zientifiko-teknologiko industrialen

karakteristika definitzaile eta, hortaz, funtsezkoa izatera.

Ezagutzaren filosofia edo epistemologiatik baliatutako hausnarketa “estilo”

horrek ondorioz aukera ematen digu arriskuaren arazoari ikuspuntu desberdin batetik

ekiteko eta, era horretan, gure ustez gaur eguneko arriskuen inguruko gobernaketa

saiakerak hobetu ditzakeen proposamena luzatzeko, arriskuaren kontrolaren gaineko

defizit eta kontrobertsiei, gure ustetan, arriskuaren ulermen sozialean indarrean

legokeen arriskuaren izaera “emana” eta “eraikia”-ren arteko bereizketaren baitan

heltzen zaielako, beti ere horrek dakartzan arazoekin. Izan ere, alde batetik, logika

horrek elkar-ulertzea baino aldentze posiziolana probokatzen du, desberdintasunak

“txuria ala beltzako” (i.e. “eraikia”/“emana” edo “benetakoa”/“asmatutakoa”-“okerra”)

parametroetan ulertzeagatik. Beste alde batetik, arrisku emanaren diskurtsoak eta

jarrerak irtenbiderik gabeko egoera eztabaidatsu eta gatazkatsua eragin dezakete,

eskuraezina den arrisku objektiboa edo, behintzat, arrisku objektiboarenganako

adostasuna edo, gutxienez tolerantzia, exijitzeagatik. Ez dago ordea arriskuei bakarrik

beraien aspektu objektiboei edo, alderantziz, aspektu subjektiboei helduta aurre egiterik,

arriskua aspektu objektibo eta subjektiboen arabera eratua baita. 390

Segurtasun markoen konformazioak era askotariko neurri eta baliabideak

eskatzen ditu, geure gizarteetako arriskuak osagai aniztasun batek eragiten dituelako: 6.

atalean aztertu dugun erraustegien arriskuei buruzko adibidean esate baterako arriskuak

gobernatzeko eta, ondorioz, arriskuak eratzeko bi modu desberdin aurkezten ditugu, beti

ere eraketa/gobernaketa horietan barneratutako osagai eta osagai horien arteko

harremanen arabera. Hemen, arriskua eta segurtasuna zentzu absolutuan (adibidez:

“arriskurik ez dago, edo minimoa da, azken aurrerapenen araberako erraustegietan”;

edo: “teknologia hori oso arriskutsua da, eta onartezina segurtasunaren aldetik”)

ulertzetik, era askotariko osagaien kontsiderazioaren eta osagai horien arteko

harremanen arabera ulertzera pasatu gara, hain zuzen ere arriskuaren eraketa ez delako

besterik gabe neurri tekniko jakin batzuen araberakoa, bestelako neurri eta baliabideen

390 Eta hori guztia, ahaztu gabe aspektu objektibo eta subjektiboen hartu-emanaren errelebantzia ez dela

gatazka edo kontrobertsia sozioteknikoen ekidite edo arintzean agortzen. Izan ere, aspektu horien

kontsiderazio integrala fundamentala bilakatzen da bizi eremu seguruagoak (eta ez bakarrik adostuagoak)

lortzeko bitarteko gisa.

295

aintzat hartzearen araberakoa baizik: zabor gutxiago produzitu genezakeen, gehiago

birziklatu, segurtasun ekologikoarekiko zorrotzagoak izan, edo agian zuhurragoak eta,

ondorioz, zuhurtasun printzipioa aplikatu, eta abar.

Modu horretan, arriskua gradualizatu egiten dugu, baina ez bakarrik arriskua

txikiagoa edo handiagoa izan daitekeelaren zentzu jakinean, gradazio hori harreman

sare anitz baten araberakoa delaren zentzuan baizik, hau da, arriskua (eta segurtasuna,

horrenbestez) eratzera datozen osagaien eta osagai horien arteko harremanen araberakoa

delarenean, haien aldaera objektibo zein subjektiboan. Arriskua eratua da, eta eratua da

teknologia arriskutsuak erabiltzen ditugulako, baina baita ere garapen eredu jakin

batekiko konpromisoa dugulako gizarte gisa (e.g. hazkunde ekonomikoari zabor

hazkundea darraiolako), eta politikoki halako edo holako joera dugulako (e.g.

zuhurtasun printzipioa, eta hau aldaera batean edo bestean aplikatzea edo ez aplikatzea),

edota bizi-maila jakin batek eta gizarte moduan hartuta ditugun kontsumo ohiturek

zenbait soluzio teknologikoen (e.g. erraustegia) “beharrezkotasuna” eragiten dutelako.

Gauzak horrela ikusteak arriskuaren inguruko konponente “eraikia” edo

“subjektiboa”, baliabide zilegiztatzaile gisa baino, arriskuaren/segurtasunaren eraketan

parte hartzen duen zeratzat ulertzera garamatza. “Benetako” arriskua ez da munduan

emana dagoen osagai edo gertakari objektibo bat, ezagutzake (arriskuaren ebaluaketa)

dagoena. Aitzitik, arriskuaren ebaluaketa batek, benetako arriskuaren berri baino,

arriskuaren eraketarako beharrezkoa litzatekeen informazioa eskainiko liguke, eraketa

horretako beste osagai bat bailitzan. 391

Norbaitek esan zezakeen halako ikuspegi batek ez dakarkiola inolako

berritasunik arriskuaren analisi (risk analysis) batek eskaintzen duenari: hau da,

arriskuen gaineko azterketa zientifikoak (risk assessment) eta azterketa horren emaitzen

(hau da: estimatutako arriskuaren) araberako neurri politiko kudeatzaileek (risk

management) eskainiko luketenari. Baina gu, badakarkiolakoan gaude, eta ez jakina

arriskuaren zientziaren egiteko baliotsua ezeztatu edota arriskuen gaineko funtzio

kudeatzailearen garrantzia ukatzen duelako, arriskuak kontrolatzearen egitekoari zentzu

berri bat ematen diolakoan gaudelako baizik.

Izan ere, alde batetik, determinatutako arriskuak harreman zuzena dauka

bestelako osagai edo kontsiderazio ez-zientifikoekin (e.g. indarrean diren interes

ekonomikoak eta joera politikoak), eta gure ikuspegi edo ereduak horren berri eman

dezake, hain zuzen ere, zientifikoa, arriskuaren eraketaren faktoreetako bat delako, hau

da, bat beste batzuen artean, eta beste batzuekin harremanetan sartzen dena. Beste alde

batetik, gurean kudeaketa edo gobernaketa ez da emana legokeen gertakari objektibo

baten (i.e. arriskua) gaineko aurretiazko ebaluaketa zientifikoari jarraitzen dion jarduera

politiko-soziala, hasiera-hasieratik arazoa karakterizatuko luketen era askotariko

faktoreak eta osagaiak aintzat hartuz, horien araberako arrisku edo segurtasun markoa

eratzen duen ejerzizioa baizik. Hemen, segurtasuna produzitzeko modu bakarra ez

datza, jada soilik, aurretiazko ezagutza aurreikusgarri baten horniketan, segurtasuna eta,

horrenbestez, arriskua eratzen duten era askotariko faktore edo baliabideetan, eta horien

mobilizazio harremanduan baizik. 392

391 Horrekin guztiarekin ez dugu gainera esan nahi arriskuaren determinazio zientifikoa erabat objektiboa

denik. Zentzu horretan, subjektibotasunaren eraginak (i.e. balioek eta konpromiso politiko-ekonomikoek)

arrisku eta ziurgabetasun estimazioak baldintzatu ditzake (ikus: 1.1.3., 4.2.3., 4.2.4. eta 5.2.2. atalak).

392 Arriskuaren gobernaketa horma bat lez irudikatuko bagenu, arriskuaren zientziaren faktorea eta bere

osagai epistemikoak hormaren adreiluetako bat (edo adreilu-multzoetako bat) lirateke.

Arriskuaren/segurtasunaren eraketa, hemen, anitza delako:

(...) once science has elevated an environmental issue to a high public priority, the most

appropriate role for science is not to resolve the controversy or otherwise control policy

296

Laugarren atalean esate baterako arriskuari buruzko ezagutza aurrehartzailearen

mugak agerian utzi ditugu, kontsideraziopeko sistema edo eremuen arriskuak

aurreikusteko leudekeen zailtasunak direla eta, sistema horiexen konplexutasun tekniko,

organizazional eta ekologikoaren erakusgarri diren zailtasunak hain zuzen ere.

Testuinguru horretan, zuhurtasun printzipioaren emergentzia politikoak adibidez,

ziurgabeak mantentzen diren arriskuenganako jarrera berri bat ordezkatzen du,

ziurgabeak diren etorkizunen irakurketa, segurtasun ekonomikoaren (e.g. jarduera

arriskutsuen arduradun diren industriei legokiena) babesera baino, osasun publikoa eta

segurtasun ekologikoaren babesera bideratutako neurriekiko zehartzen duen heinean. 393

Ziurgabetasunaren heltze zuhurrerako eman biraketa instituzionala, arriskuaren

eraketaren erantzule diren osagaiengan eskaera, muga eta ahalmen berriak ezartzera

datorren arriskuaren kultura berritzat har dezakegu, ziurgabetasun egoerapeko erabakiak

hartzeko mekanismo bat izateaz gain, bere baitan daramalako ziurgabetasunarekiko eta

aurrerapen zientifiko-teknologikoarekiko oro har ikuskera edo sentsibilitate orokor bat

sustatu edo adierazteko joera.

Halaz, zuhurtasun printzipioak, esate baterako segurtasun ebidentziaren froga

maila igoarazi dezake, zuhurtasunaren heuristika baten baitan ziurgabetasunarekiko eta

ezjakintasunarekiko sentikorragoa litzatekeen zientzia jarduera eraginez, ikusi dugunez

(4.2.3. atala). Azken buruan, arestian aipatu lez, zuhurtasun printzipioarekiko

konpromiso politikoak berarekin darama segurtasunaren produkzioan aintzat hartu

beharreko zenbait osagaiekiko (e.g. ardura publikoa, edo zaurgarritasun ekologikoa)

atxikimendua, eta beste batzuekiko (e.g. lehiakortasuna eta merkatu librearen sistema

kapitalista) nolabaiteko aldentze edo, hobe, aldentze erlatiboa. Era berean, bestelako

faktore anitz horiek ere zuhurtasun printzipioaren edukia eta irismena mugatu edo

zabaltzera etorri daitezke, hain zuzen ere ziurgabea, zuhurra eta segurua denari buruzko

judizio eta erabakiak aniztasun horren baitan “egosiak” eta hartuak direlako. Hau da,

zuhurtasun printzipioaren azterketak, segurtasuna edo segurtasun markoak eratzerako

orduan jokoan sartzen diren aspektu zientifiko, ekonomiko, politiko eta publikoen

artean indarrean diren harremanen (i.e. indar-harremanen) berri izateko beta ematen

digu, nolabait zuhurtasun printzipioaren adopzio instituzional-sozialak aspektu edo

faktore horien guztien arteko harremanen profil desberdin bat agerian jartzen duen

heinean.

Zentzu horretan, laugarren ataletik atera gabe lantzen dugun konfiantzaren

arazoak (4.3. atalean hain zuzen ere), bat egiten du zuhurtasunarunzgo biraketa

instituzional horren motibazio eta jazoerarekin, instituzioenganako konfiantza

publikoaren eskuratzeak, hain zuzen ere, harreman zuzena duelako arrisku eta

ziurgabetasunekiko instituzio kontrolatzaileek erakusten duten jarrera eta joerarekin,

deliberations but to support the design and evaluation of effective policies after a political

consensus has been achieved. In other words, science should be cast not so much in a predictive

and adjudicatory role but, rather, as a source of tools, data, and methods to be used in the service

of policy evaluation and to aid the process of social learning (Herrick eta Sarewitz 2000, 320).

Aipatu beharra dago ordea Herrick eta Sarewitzen interesa, arriskuaren zientziaren gaitasun

aurresangarriaren (hau da, askotan aurresangarritasunerako gaitasun-eza den) eta zientziak arriskuaren

inguruko kontrobertsia publikoak ebazteko lituzkeen zailtasunen inguruan mugitzen dela. Zentzu

horretan, arriskuaren eraketa anitzaz baino, arduratuagoak aurkituko lirateke ingurugiro politiken

formulazio eta diseinuan zientziak jokatuko beharko lukeen egitekoaren arazo zehatza eluzidatzeaz.

Edozein kasutan, haienak balio digu behintzat arriskuaren gobernaketaren baitan ekarpen zientifikoa

erlatibizatzeko, beti ere bestelako faktore eta ekarpenen “mesedetan”.

393 Horrek ez du esan nahi, zuhurtasun printzipioaren aplikazioaren zentzua eta irismena emanak

daudenik; azken buruan, zuhurtasun printzipioak era askotariko irakurketak eduki ditzake bere irismen

edo “zuhurgarritasunari” dagokionean, eta beti ere indarrean egon daitezkeen interes eta jarrera politikoekonomikoen

arabera.

297

askotan arriskuekiko sentikorragoa den publikoaren eskaerak aintzat hartuak ez

izateagatik edota, batzuetan gertatzen den bezala, erabateko segurtasunaren baieztapen

instituzionalen ondorengo istripu eta “ezusteko” kaltegarriak direla eta (e.g. behi eroak,

Txernobil...).

Azken buruan, konfiantzaren gainean burututako azterketak, segurtasunaren edo

arriskuaren eraketan konfiantzak (eta, horrenbestez, konfiantza-ezak ere, indarrean

dagoen egoeretan) jokatuko lukeen eginbeharraren berri ematea ahalbidetzen gaitu. Izan

ere, konfiantzak berebiziko garrantzia dauka proiektu zientifiko-teknologikoen

bideragarritasun sozio-publikoaren lortzean, arriskuaren signifikazio publiko handiak

proiektu zientifiko-teknologiko industrialen onargarritasuna aldagai gehiagoren menpe

kokatzen baitu, eta horien artean proiektu horiekiko edo horien onargarritasunarekiko

hautemate publikoa aurkitzen da.

Arriskuak berarekin dakarren zientzia-teknologiaren bideragarritasunaren

hedatze publiko horrek, horrenbestez, konfiantza aintzat hartzearen beharrera garamatza

bete-betean, alde batetik konfiantza-ezak karakterizatutako erresistentzia publikoko

erakustaldiek ezbaian jarri ditzaketelako hainbat aurrerapen, eta bestetik, konfiantzaezak

karakterizatutako dinamika instituzional-publiko jarrai batek arriskuaren

eraketarako mekanismo instituzional-adituen desegokitasuna eta ez-gaitasuna adieraz

dezakeelako. 394

Ezin zaio aurre egin horrenbestez segurtasunaren eraketaren arazoari ez bada

aintzat hartuz berau burutzera datozen era askotariko faktoreak. Konfiantzaren defizitak

eta, horrek eragin dezakeen kontestu kontrobertsiala gainditzearen beharrak, halaz,

desbideraketa kontrolatzaile instituzional-zientifikoa eragin dezake, nolabait

zuhurragoak diren politika, zientzia eta erregulazioa garatuz. Izan ere, zuhurrago

jokatzeak arriskuaren eraketaren erantzule diren osagaien eta horien arteko harremanen

kontsiderazio berri batera garamatza, segurtasuna produzitzeko modu berriak sustatzen

ditugun heinean.

Nolabait esatearren, hemen faktore sozial edo politikoak ez dira “hor-kanpoan”

dagoen arrisku bati buruzko informazio zientifiko objektibo baten ondorenean jokoan

sartzen diren jarrera eta neurri gisa ulertzen, hain zuzen ere “testuinguru anitz” horrek,

eskura dagoen zientzi ezagutzarekin batera, konstitutiboki datorrelako arriskuaren

eraketa baldintzatuko dituzten harremanak ezartzera. Kontestu honetan, ez du zentzurik

horrenbestez gehiago arriskuaren izaera “emana” edo “eraikiaz” eztabaidatzea, hain

zuzen ere jokoan dagoena ez delako “hor-kanpoan” dagoen zera mehatxugarri bati

buruzko errepresentazio fidela ezartzea, sozialki onargarria izan daitekeen arrisku

baterako eraketa baldintzak finkatzea baizik. 395

Lanean zehar gainditzen saiatu garen arriskuaren aspektu objektibo eta

subjektiboen arteko bereizketa horri, beste alde batetik, lehenengo atalean heldu diogu,

beti ere gaiari ekiteko lehen pauso gisa, arrisku teoria desberdinen berri emango lukeen

azterketa eskolastiko baten bitartez. Funtsean, lehen atal horretan egiten duguna

394 Gurean gainera konfiantzaren kontzeptu “erlazional” batekiko konpromisoa hartzen dugu, nolabait

konfiantzaren eraketa bera erlazionala eta anitza dela erakusten duen konfiantza nozio baten baitan.

Arriskuaren eta segurtasunaren kasuetan bezala, konfiantza ere era askotariko faktore eta dimentsioek

eratua dela baieztatzen dugu. Edo hobe: konfiantzaren osaketa arriskuaren eraketa prozesuan bertan

ematen den fenomenoa da, eta ez arriskuaren objektibazio aditu-instituzional independente batengan

jazoten edo, jazoten ez den “fedeko artikulu” bat (ikus: 4.3.2.3. atala).

395 Noski, horrek ez du esan nahi arriskuaren zientzia ahalik eta zehatzena eta onena egin behar ez denik

edota arriskuari buruzko iritzi zientifiko guztiek, pseudo-zientifikoak barne, pisu bera dutenik. Besterik

gabe dioguna da arriskuaren eraketa prozesu horretan arriskuaren zientziarena, besteen artean, ekarpen

bat gehiago dela, jada aurreratu dugun lez.

298

arriskuaren teoria desberdinen aurkezpena da, arriskuaren poliedrikotasunaren berri

eman eta, bide batez, teoria horietan guztietan zehar, modu batean edo bestean,

arriskuaren ulermen zedarriztatua (i.e. arrisku emana vs. arrisku eraikia) nola

erreproduzitzen den antzemateko.

Hau aipatzera gatoz hain zuzen ere argi utzi nahi dugulako gure analisiak ez

duela arriskua edo arriskuaren era askotariko dimentsioak aztertzeaz arduratzen diren

hurbilpen teoriko hauek baztertzea helburutzat izan. Horrelako asmoa edukitzeari

absurdua deritzogu, arriskua konprenitu eta gobernatzeko gure proposamena teoria

horien ekarpenen baliatze konstruktiboan oinarritzen dugun heinean. Hau da, teoria

hauen deskalifikazio akademiko zentzugabekoari baino, arriskuari heltzeko geure

gizarteetan indarrean diren baliabide teoriko horien baliatze integrala egitea da

proposatu duguna, nolabait arriskuaren fenomenoa ulertu bidean (eta ez hainbeste

arriskuaren teoria alternatibo bat proposatzeko bokazioz).

Arriskuaren eraketari buruzko gure azterketa filosofiko edo erlazionalak

badauka ordea lehenengo atalean zehar aurkeztu ditugun hurbilpen horiek guztiek ez

daukaten ezaugarri bat: arriskuaren fenomenoa, bere eraketari dagokionean, modu

integral edo oso batean (i.e. aspektu objektibo edo subjektiboen aintzat hartze

interaktiboan) ulertzekoa hain zuzen. Zentzu horretan, gure azterketa teoria hauen

ordezko moduan proposatzen ez dugula onartuta ere, arriskuaren arazoari heltzeko

mahaigaineratzen dugun enfoke edo marko ulertzaile berriak balio dezake nolabait gure

gizarteetan eskura ditugun baliabide ebaluatzaile eta kudeatzaile horiek modu berri

batean ulertzeko, arriskuaren eraketa anitzaren arabera joka dezaketelaren zentzuan, hau

da, beraien ekarpen “kontrolatzailea” bestelako faktore anitzekiko harremanetan egon

beharko lukeelarenean.

Nolabait esatearren, ordezko teorikoa baino, eskaintzera etorri garenak zerikusi

handiagoa edukiko luke eskura dauden baliabide sozioteknikoak modu emankorrago

batean erabiltzea ahalbidetuko ligukeen arrisku fenomenoaren ulermenerako marko

batekin. Arriskua ulertu eta heltzeko gure proposamenari horrenbestez balio

instrumentala aitortzen diogu, arriskuen gobernatze soziala bideratu bidean baliatu

daitekeen baliabide teoriko gisa.

Halaz, 3. atalean adierazle bezala karakterizatzen dugun “gure” arriskuak esate

baterako ez dio bere adierazlegarritasuna arriskuaren edo arriskugarritasunaren

alegiazko neurri kuantitatibo zehatz bati zor, termino kualitatiboetan aurkeztutako

adierazletasunerako ezaugarriari baino. Zentzu horretan, adierazle gisako gure arriskua

ez da arrisku-maila objektiboki neurtuko lukeen arrisku-eskala batean gorpuzten, baizik

eta elaborazio teoriko baten araberako arriskua ulertzeko modu berri bat eskaintzen

digun arriskuaren nozio batean, eta azken horrek zientzia, teknologia, gizartea eta

naturarekin dituen harremanei buruzko ikuspegi edo hurbilpen batean.

Funtsean, 3. atala arriskua gure gizarte teknozientifikoen osagai konstitutiboa

delako ideiarekin datorkigu, hain zuzen ere aurreko atalak (hots, bigarrenak) aurkeztu

arriskuaren nozio errepresentazionalistarekin bat datorrena, arriskuari aitortzen dion

zientzi jarduera errepresentazionalaren baitako osagarritasun karakteristikoarekin bat

egiten duen heinean. Izan ere, esatera gatozena da arriskua konstitutiboa zaiola geure

gizarte teknozientifikatuen dinamika eta oinarri operatiboei, eta konstitutibazio horren

araberako “funtzio” adierazlegarria eskuratzen duela, nolabait aurrerapen zientifikoteknologikoaren

“termometro” gisa funtzionatuko lukeen karakteristika errepresentatibo

(adierazgarria delaren zentzuan) baten moduan. 396

396 Era horretan, jarduera zientifiko eta teknologikoa neurtzeko baliatzen diren adierazle ekonomizistetatik

harago goaz gu jarduera zientifiko-teknologiko hori karakterizatzerakoan, eta ez “externalitate” edo

299

Gertatzen dena da kualitatiboki ulertzera etorri garen adierazlegarritasun hau ez

dela emana dagoen karakteristika bat, arrisku egoeren onargarritasun sozionaturala

erabakitzeko mekanismo algoritmiko bat, adierazletzat uler dezakegun arriskua bera

erlazionalki konstituitzen den karakteristika delako. Hau da, arriskugarritasunarena ez

da behin-betiko ezarrita legokeen ezaugarri bat, era askotara ulertu eta eratu daitekeen

fenomeno aldakorra baizik, arriskua eratzera datozen era askotariko osagaien eta osagai

horien arteko harremanen arabera asetuko litzatekeen funtzio baten gisa. Hau da,

arriskuaren gure adierazlegarritasunak arriskuaren eraketa anitzaren gure

proposamenaren araberako adierazlegarritasun bat osatzen du (ikus ere: 2.3.2. atala).

Gure adierazle gisako arriskuak ez du hortaz izaera arauemailea, harreman

sozionaturalen egoera egoki/desegokiak diskriminatzera letorkeen irizpide objektibo

baten eran; aitzitik, gurean adierazlegarritasunaren beste dimentsio bat azpimarratzera

etorri gara: arriskua zientzia-teknologia, gizartea eta naturaren arteko harremanen

arabera osatua delarena hain zuzen ere. Errekonozimendu horrek ez digu horrenbestez

arrisku egoeren disfuntzionalitatea objektiboki eta ezarritako karakteristika edo emaitza

batzuen arabera detektatzeko betarik ematen. Zentzu horretan, gure proposamen edo

teorizazioak bokazio apalagoa dauka: arriskugarritasunari buruzko eztabaida eta

aintzat hartze instituzionalari, arriskuaren eraketa anitzaren araberako hausnarketa eta

arakaketa konposizionalatik (i.e. arriskua eratzera datozen era askotariko osagaiak

kontsideratzen dituena) abiatuta ekitekoa.

Baten batek esango du gure proposamena erlatibista dela. Eta arrazoia dauka.

Gertatzen dena da gure erlatibismoak ez diola hainbeste jarrera edo konbentzimendu

epistemologiko bati, hau da, printzipiozkoari, jarraitzen, arrisku fenomenoaren eraketa

erlazional edo anitzaren “egiaztatzeari” baino. Hitz bitan: arriskuaren arriskugarritasun

eta onargarritasunari buruzko judizio bera da erlazionala, arrisku eta, horrenbestez,

segurtasun markoen finkatzea ezin delako inolaz ere arriskua eratzera datozen

dinamiketatik isolatu edo atera. Arriskuaren izaera konstitutiboak probokatzen du,

azken buruan, arriskua zein arriskuaren eraketekiko leudekeen ikuspegi eta jarrera

desberdinen nahitaezko erlazionaltasun edo kokagarritasuna.

Horrek guztiak ez du esan nahi arriskuaren eraketarako “tipologia” antzeko bat

garatzerik ez legokeenik. Guk gurean ez diogu hori lantzeari ekin, baina proposatu

ikuspegiak horretarako beta ematen duela uste dugu. Hau da, posible deritzogu,

arriskuaren eraketa anitzari buruzko gure ikuspegia aintzat hartuta, eta aipatu lan

tipologiko horren baitan, arriskuaren eraketa tipo desberdinen berri emango lukeen hala

moduko lan sailkatzaile bat egitea, nolabait aldez aurretik arriskuaren eraketan parte

hartuko luketen faktoreak finkatu, eta horien protagonismo edo egiteko zein harreman

forma posible desberdinen araberako “arrisku edo segurtasun markoen tipologia”

ezartzea, baliagarria zatekeena ez hainbeste benetako arrisku egoeren berri emateko,

metodologikoki arrisku forma desberdinak identifikatu eta ezaugarritzeko baliatu

zitekeen lanabes edo bitarteko gisa baizik. 397 Horrenbestez, “aurreikusiko” litzatekeena

“albo-ondorio” horiek (i.e. arriskuak), gizartearentzat kaltegarriak direlaren aitzakiapean, kontsideratu

beharra daudela uste dugulako, arrisku edo mehatxu horiek zientzia eta teknologiari berezkoak, hots,

karakteristikoak zaizkielako baizik. Horrenbestez, arriskuari buruzko gure hausnarketak kontsiderazio

teorikoak kontsiderazio baloratiboen aurretik ipini ditu, arriskuak kontsideratzeko beharra ezaugarri

epistemologiko-teknologikoek mahaigaineratzen dutelako, eta ez hainbestetan erabilia den “ardura

publikoaren” edo sentikortasun etiko-ekologikoaren bultzadak.

397 Zentzu horretan, proposamen horrek zerikusia edukiko luke Douglas eta Wildavskyren (1982) enfoke

kulturalistak arriskuak modu desberdinean hautematen dituzten taldeen solidaritate profila ezaugarritzeko

erabiltzen dituen karakteristikekin. Edo, hobe, karakteristikekin edo haien proposamenaren

zehaztasunarekin baino, arriskuen prozesatze soziala ulertzeko erabiltzen duten estrategia

tipologizatzailearekin. Egia da ere autore hauek kritikak jaso dituztela, haiek proposatu teoria zurrunegia

300

ez litzateke hainbeste “hor-kanpoan” legokeen arrisku-gertakari objektiboa izango,

arrisku edo segurtasun marko oso bat baino, haren ahuldade eta abantailekin.

Edozein kasutan, 6. atalean egiten dugun gobernaketarako egokitzapen

konposizionalaren proposamena, zentzu batean, gerora osatu beharko edo, gutxienez,

ahalko litzatekeen lan tipologikoaren aurrekaritzat har dezakegu. Izan ere, bertan ez da

tipologia edo sailkapenik eskaintzen; arriskua edo, hobe, arrisku gisako gobernaketa

karakterizatu edo errepresentatzeko bitarteko kontzeptual ulertzaile bat ematen da.

“Arrisku gisako gobernaketa” diogu, hain zuzen ere arriskuaren eraketa anitz eta

konstitutiboaren gure ikuspegiaren arabera, arriskuaren gobernaketa arriskua eratzen

duten osagaien edo kolektiboaren gobernaketarekin identifikatzen delako (ikus: 5.

atala).

Gure proposamenak, Gipuzkoako lurralde historikoaren kasurako aztertu

erraustegien arriskuen inguruko eztabaida edo kontrobertsia publikoari dagokionean,

aukera ematen digu hala eta guztiz ere, arrisku gisako gobernaketaren gure ikuspegiaren

baitan, gobernaketari azterketa konposizionaletik, hau da, arriskuak gobernatzeko

prozesuan jokoan edo indarrean sartzen diren faktore eta osagaien heltzetik ekiteko,

hain zuzen ere gobernaketa, gure honetan, ezagutzeke eta kontrolatzeke aurkituko

litzatekeen gertakari mehatxugarri objektibo baten determinazio eta kudeatzearekin

baino, segurtasunaren ekoizpenak errekeritzen duen era askotariko osagaien mobilizazio

eta harremanketarekin identifikatzen delako.

Egin proposamenak sei faktore barne hartu ditu (ezagutzazkoa, teknikoa,

politikoa, ekonomikoa, ekologikoa, publikoa), eta faktore bakoitzarentzat, edo faktore

bakoitzaren arabera, hiru edo lau osagai kontuan hartu (ikus: 6.2. atala). 398 Berritasuna

hemen, arriskuaren gobernaketa prozesua “hor-kanpoan” legokeen gertakari baten

gobernaketarekin baino, era askotariko faktoreetako osagaien parte hartzearen arabera

(hots, kolektiboki) eratua den arriskuaren gobernaketarekin, hau da, osagaienarekin,

parekatua dela da.

5. atalean zehar ikusi ahal izan dugun eran, agerian jarri nahi izan dugun

arriskuaren gobernaketaren “gisakotasun” horrek ezbaian ipintzen ditu arriskuaren

gobernaketarako batez ere azken hamabost urteetatik hona indarrean jarri diren

gobernaketa proposamen parte hartzaileen egokitasuna. Desegokitasun honen funtsa,

ordea, proposamenen zehaztasun prozeduralean ezarri beharrean, haien oinarrian

aurkituko litzatekeen arriskuaren nozio desegokian ezartzera etorri gara.

Izan ere, arriskuaren ulermen desegoki edo zedarriztatzailearen

(“eraikia”/“emana”) araberako gobernaketa batek faktore objektibo eta subjektiboen

arteko “integrazioa” funtsean arriskuaren azterketa objektibo zientifiko bati egiten zaion

irizteagatik, arriskuaren hautemate tipologia forma itxi batzuetara mugatuko bailukete, baina, edozein

kasutan, haiek proposatu hurbilpenak bere baitan darama segurtasun era desberdinak sailkatzeko joera

praktikoki aprobetxagarria.

398 Noski, kontsideratzen diren faktoreak eta osagaiak zeintzuk diren guk erabakitako gauza da. Erabakia

ez da arbitrarioa ordea, osagaien zerrenda hori tesian zehar garatutako arriskuaren nozio erlazionalarekiko

eta aztertu kasu zehatzarekiko (i.e. errausketaren arriskuak) identifikatu ditugun osagaien eraketa

dinamikekiko emana baita. Edozein kasutan, osagaien zerrenda ez da itxita dagoen zerbait; horien

kontsiderazioa arrisku desberdinekiko (hau da, arrisku mota eta testuinguru desberdinekiko) alda

daitekeelako, edota, besterik gabe, proposatu zerrenda edo osagai multzoa beti findu eta zehaztu

daitekeen zerbait delako. Beste problema bat kontsideratutako osagaiek edukiko luketen garrantzi edo

pisuarena da; izan ere, osagaien errelebantzia eraikitzailea berdina al da kasu guztietan? Hala ez bada,

nork erabakitzen du errelebantzia hori? Hala ere, judizio normatiboen gaineko eztabaidan erori gabe,

eman daitekeen erantzuna da osagaien errelebantzia ez dela emana dagoen zerbait, erlazionalki, hots,

arriskuaren eraketa dinamikan erabakitzen edo gorpuzten den zerbait baizik (ikus: 6.2. atala).

301

ekarpen edo erantsi subjektibista publikoarekin identifikatzen du, gehienbat ekarpen

horren zentzua termino zilegiztatzaile ez-esplizitatuetan justifikatzen delarik.

Arriskuarekiko ardura eta hautemate publikoekiko sentikorra ez litzatekeen

arriskuaren gobernaketa teknokratikoaren alternatiba lez azken urteotan disenatutako

gobernaketa parte hartzaileen saiakeren karakteristikotzat hartu dugun Ortwin Renn-en

eredua diogunaren adierazle da, hain zuzen ere eredu honetan arriskuaren

gobernaketaren integrazio objektibo eta subjektiboa ez delako arriskuaren eraketari

dagokion aniztasun konposizional baten mobilizazio integral edo barne hartzailearen

terminoetan jazotzen, distantzia epistemologikoa eta ejekutiboa (hots, erabakitzailea)

printzipio gisa ezartzen duen gehigarri publikorako ejerzizio zilegiztatzaile baten baitan

baino (ikus: 5.1. atala).

Rennen ikuspegi integratzaileak aurkezten digun diskurtso kooperatiboaren

gobernaketa saiakerak ez du, horrenbestez, integratu nahi dituen faktore anitzen irismen

eta eragina aztergaitzat eta tratatzeko zeratzat hartzen duen arrisku fenomenoaren

eraketarako kontenplatzen, berez objektiboa izango litzatekeen, hau da, “hor-kanpoan”

legokeen jazoera faktual bati egiten zaion eranskin baloratibo izateko baizik.

Adierazgarria da zentzu horretan 5. atalean zehar (5.2. atalean bereziki) aniztasunaz

burutu dugun bereizte edo argitze kontzeptualaren lana, bertan, arriskuaren gobernaketa

“hor-kanpoan” legokeen arriskuaren gobernaketa lez ulertzen duen Rennen ereduak

aniztasunaz duen ikuspegia, arrisku gisako “gure” gobernaketak duenarekin alderatzen

dugulako eta, bide batez, Rennenean eranskin edo gehigarria litzatekeen aniztasun

“baloratiboaren” egitekoa arriskuaren eraketarako dinamikan bertan txertatzerik

dugulako.

Modu horretan, tesian zehar garatutako arriskuaren nozio erlazional-anitzak bide

eman digu arriskuak gobernatzeko proposamen aurreratuenak ere (parte hartzaileak

diren zentzuan) kritikoki aztertzeko. Horrek ez du esan nahi, berriro ere, arriskuaren eta,

oro har, zientzia eta teknologiaren gobernaketarako martxan jarri eta diseinatu diren

proposamenak baliogabetuta geratzen direnik edota guztiz baztertu behar direnik,

ausartegia bailitzateke, gure aldetik, eremu horretan egindako lana eta aurrerapen

guztiak besterik gabe ukatzea. Ausartegia eta zentzugabekoa, egia esan. Rennek

proposatzen duen arriskuaren gobernaketarako eredu integratzaileak (5.1.1. atala) esate

baterako arriskuak “prozesatzeko” gure gizarteetan eskura dauden eta indarrean diren

baliabide eta faktore sozioteknikoen aurkezpen eta sailkapen ezin baliotsuagoa

eskaintzen digu, arrisku klase desberdinen araberako soluzio kudeatzaileak identifikatu

eta proposatzearekin batera.

Horrek ez du esan nahi ordea Rennen eredu integratzaile horren bertsio

operazionala den diskurtso kooperatiboari dagokion arriskuaren nozio zedarriztatzaile

eta desegokia kritikatzerik eta, ondorioz, berrirakurtzerik ez dagoenik, gu egiten saiatu

garen moduan, eta ez diskurtso kooperatiboaren bertsio berritua edo antzerako beste

mekanismo prozedural zehaztua proposatzeko, bokazio apalagoa eta era berean

orokorragoa lukeen arriskua edo, zehatzagoak izatearren, arrisku gisako

gobernaketarako eredu konposizionala aurkezteko baizik.

Edozein kasutan, egokitzapen konposizionalaren gure proposamenak (6.2. atala)

arriskuaren gobernaketarako oinarri ulertzaile berri bat eskaintzeko adina indar

duelakoan gaude, nahiz eta egia den oraindik operatibizatu gabeko proposamen

kontzeptualagoa dela. Hala eta guztiz ere, bere indarra zentzu batean abstraktutasun edo

teorikotasun horretan datzalakoan gaude, ez baita ahaztu behar gure proposamen hau

zuzenean eratortzen dela arriskuaren fenomenoaren eluzidazio lan filosofiko batetik.

302

Horrek ez du esan nahi, hala ere, eskaini arriskuaren irudi “berri” hori praktikoagoa

zatekeen gobernaketa proposamen baterako baliatu ezin daitekeenik.

Hala ere, egokitzapen konposizionalaren gure proposamenak, jada, aintzat hartu

beharreko faktore eta osagaien zerrenda bat eskaintzen digu (aztertu errausketaren kasu

zehatzekiko, beti ere) 399 eta, gainera, arriskuaren gobernaketa saioak berregiteko 400

lanabes diagramatiko bat (i.e. “egokitzapen konposizionalaren diagramak”) jartzen

zaigu eskura, zeinaren arabera grafikoki edo diagramatikoki errepresentatu daitekeen

arriskuaren gobernaketa (edo hobe: arrisku gisako gobernaketa) jakin baten egoera edo

profila.

Profil egokiaren eredurik ez da ematen: egokitzapen konposizionalaren

gobernaketa lanabesak osagaiak irudikatu, eta harremanak arakatu eta ikuskatzeko balio

du, baina ez objektiboki edo algoritmikoki “gisakotasun” gobernatzaileak detektatu edo

erabakitzeko. Edozein kasutan, eta landutako erraustegiaren adibiderako, gure eredu

konposizionalak aukera ematen digu aztertu erraustegietako arrisku gobernaketa bi

adibideetan, proposatu osagaiekiko beti ere, indarrean diren harreman konposizionalak

errepresentatzeko. Bi kasuak alderatu ditugu, batean zein bestean indarrean diren eta

aintzat hartu gabeko osagai zein harremanak kontsideratu eta konparazioa egiteko.

Zentzu horretan, baliabide egokia izan daiteke esate baterako kontrobertsien dinamikak

eta arrazoiak detektatu, edota segurtasun modu berriak irudikatzeko. 401

Arriskuak gobernatzeko egokitzapen konposizionalaren gure proposamena

baliabide egokia da, hitz bitan, arriskuaren gobernatze prozesuetan indarrean leudekeen

desproportzioak diagnostikatzeko, esate baterako interes ekonomikoek interes

ekologikoengan eduki dezaketen lehentasunari dagokionean, edota izaera

erregulatzaileko osagai politikoek lehiakortasun eta pragmatismo politikoaren aurrean

pairatu dezaketen diskriminazioari dagokionean. Hau da, nahiz eta ez dagoen arriskuak

gobernatzeko proportzionaltasun edo egokitasun (i.e. “gisakotasun”) neurri objektiboa

ematerik, gutxienez judizioaren arabera erabakiko liratekeen arrisku gisako

gobernaketa saio orekatuagoak bilatzeko balia daitekeen baliabidea delakoan gaude.

Hala ere, bistakoa da ariketa erabakitzaile efektiboaren norabidea baldintzatzea ez

dagoela gure esku.

Behin-betiko “gisakotasun” irizpiderik ez egoteak ez du esan nahi ordea, eta

arestian jada aurreratu dugun moduan, arriskuaren gobernaketa (hau da, arrisku gisako

gobernaketa) tipologiarik garatu ezin daitekeenik. Hau da, gurean, proposamenaren

irismenak faktore eta osagaien kontsiderazio zein harremanketa diagramatikorako

ematen du, lanabes errekonstruktibo eta diagnostikatzaile baten gisa. Baina interesgarria

eta gauzagarria zatekeen, arrisku gisako gobernaketa eta egokitzapen konposizionalaren

proposamena aintzat hartuta, “gisakotasun” harremanak sailkatzeko balioko ligukeen

399 Osagaiak eta faktoreak, aurkeztu moduan, ez dira behin betikoak, hau da, ez dira arazoaren inguruan

azken hitza esateko asmoarekin proposatu. Hala eta guztiz ere, osagaiak eta faktoreak beren

zehaztasunean emateari baino, garrantzitsuagoa deritzogu faktore eta osagaiak aurkeztu eta horien

araberako gobernaketa egin beharko litzatekeelaren proposamenari berari, horretan baitatza aurkezten

dugunaren berritasuna eta indarra.

400 Berregiteko eta, zergatik ez, irudikatzeko ere bai. Hau da, egokitzapen konposizionalaren gure

proposamenak, bere aldaera diagramatikoan, aukera eman dezake arriskua eratzera datozen osagaien

aintzat hartze eta egoera interaktiboa diagnostikatu eta, horren arabera, interakzio eta kontsiderazio

konposizional berriak, hau da, bestelako arrisku edo segurtasun markoak irudikatzeko. Bere indarra edo

baliagarritasuna ez da horrenbestez arriskuaren gobernaketa eginahal edo ejerzizioen errekonstrukzio

konposizional-interaktibo eta diagramatikoan agortzen; arriskuaren gobernaketen diseinurako ariketa

proaktibo gisa ere erabil daiteke eta, erabili behar delakoan gaude.

401 Horrekin ez dugu esan nahi ordea dinamika kontrobertsiala eta segurtasunaren eraketa bi gauza

ezberdin direnik.

303

koadro tipologiko bat garatu eta lantzea. Halako edo antzeko proiektu bat, guk

landutakotik nahiko modu naturalean eratorriko litzatekeela uste dugu.

Bestetik, aipatzekoa da ere gure proposamenaren helburua ez dela izan

arriskuaren gobernaketa parte hartze publikoarekiko harkorragoa egitea, hau da,

publikoa arriskuaren gobernaketaren parte bilakatzearena. Azken buruan, arriskuaren

dimentsio publikoa, bat da besteen artean; edo beste era batera esanda: parte hartze

publikoa ez da helburu bat bere baitan (arriskuak gobernatzeko prozedura

zilegizkoagoak lortzeko helburuz), arriskuaren eraketa orekatuago edo sendoagoak

erdietsi bidean erabil daitekeen baliabide edo osagaietako bat baizik. Nolabait

esatearren, modu horretan lortzen duguna ere da arriskuaren gobernaketa “parte

hartzaileetatik” –parte hartzaileak dira instituzionalki sustatutako arriskuaren azterketa

zientifiko objektibo bati egiten zaion “gehigarri publiko” gisa ulertuak diren heinean–

harago joatea, arriskua legitimatzeko eduki ahal genezakeen interesak baino gehiago

igiarazten gaituelako arriskuaren eraketa anitzaren dinamika eta aukerei heltzeko

erakusten dugun joerak.

Horrek guztiak ez du esan nahi parte hartzearen eta, oro har, zientziaren eta

teknologiaren “demokratizazioaren” arazoa antzua edo garrantzirik gabekoa iruditzen

zaigunik. Besterik gabe, parte hartzearen irismen eta garrantzi espezifikoa ez dugu uste

behin-betirako erabaki daitekeen karakteristika gobernatzaile bat denik, arriskuak

gobernatzeko prozesuan bertan, arriskuaren eraketa dinamika erlazionalaren arabera,

kalibratu eta diseinatu beharra dagoen bitarteko eratzaile bat baizik.

Ildo horretan, eta tesiaren seigarren atalean landutako hiri hondakin solidoen

errausketaren arazora bueltatuz, alde batetik parte hartzea edo parte hartzearen aldeko

deiek edo aldarrikapenek, erraustegiaren arriskuekiko bestelako iritziak lituzketen

gizarteetako sektoreen ikuspegia aintzat hartzearen aldeko eskaeraren zentzua hartzen

dute. Bestetik ordea, eta hondakinen kudeaketari dagokionean, parte hartze publikoa

hondakin kopurua murriztu eta, horrenbestez –PVCaren kasuan ikusi dugun moduan–,

errausketaren arriskua gutxitzeko errekeritu daitekeen gobernaketa baliabide bat izan

daiteke. Hau da, parte hartzearen bigarren adiera honetan, hark zerikusia du

hondakinekiko jarrera arduratsuago (i.e. parte hartzaileago) bat izatearekin (ikus ere:

5.3. atala). 402

Noski, horrek guztiak ez du arriskuaren gobernaketaren erantzuletasunaren

gaineko eztabaida agortzen. Izan ere, nork dauka zein osagai nola harremandu beharko

litzatekeelaren “erabakia” hartzeko eskumena (eta indarra)? Ez al da aurkezten dugun

proposamena, maila deskribatzailera mugatzen? Egia esan, gauzak nola egin behar

diren agindu baino, gauzak egiteko modu berri bat eskaintzen dugu, arriskuaren

gobernaketa arrisku gisako gobernaketa bezala ulertzeko beta ematen dugun heinean.

Eta berriro ere: ez diogu proposamenaren operazionalizazio edo prozeduralizazioa

garatzeari ekin, baina horrek ere ez du esan nahi eskaini marko ulertzaile hau

instituzionalki gidatutako arriskuaren gobernaketa saioetarako erabilgarria ezin izan

daitekeenik.

Beste aldetik, ahots kritikoenek ere bitarteko ulertzaile konposizionala lekuanlekuko

gobernaketa defizitak agerian jartzeko erabili ahal izango dute, “benetako”

arriskuaren gaineko diskurtso tipikotik harago. Zentzu horretan, arriskuen gaineko

eztabaidatzaileak “behartuta” egongo lirateke haien argudioak arriskuarekiko zein haren

402 Hau da, “gure” arrisku gisako gobernaketak, arriskuaren eraketa anitza edo kolektiboa

aldarrikatzearekin batera, arrisku eta mehatxu zientifiko-teknologikoekiko ardura bera hedatu egiten du,

arrisku hori berau osatzen duten era askotariko faktoreak, publikoa barne, arrisku/segurtasunaren

erantzule egiten dituelako.

304

ulermenarekiko konplexuagoa litzatekeen diskurtso baten baitan aurkezteko, ikuspegi

konposizionalak arazoaren dimentsio anitzak agerian utzi eta, horrenbestez,

“erraztasun” eta “erresistentziak” harreman sare eragarri baten arabera ezarrarazten

dituelako.

Azken buruan, arriskuaren “hatz salatzaileak” leku askotara destatzen du. Gure

meritua izan da –eta hau apaltasuna galdu gabe esan nahi dugun zerbait da– era

askotariko osagaietara edo dimentsioetara eramaten duen arriskuaren kontzeptzio bat

eskaintzea, era berean arriskuaren kontrolaren auzia gobernaketa arriskutsu batean

bilakarazten duena. Azken buruan, arriskua anitza bada, segurtasuna produzitzeko modu

bakarra aniztasun horrekiko arriskuak hartzean datza.

305

8. BIBLIOGRAFIA *

Abad, E.; Rivera, J. (2001). “Implementación del Convenio sobre Contaminantes Orgánicos

Persistentes”. Congreso: Implementación del Convenio de Contaminantes Persistentes

(Mesa Redonda: Incineración, emisiones y salud; Madril, 2001eko azaroak 26-27)

(www.istas.net/portada/cops7.pdf).

Abels, G. (2002). “Experts, Citizens, and Eurocrats – Towards a Policy Shift in the Governance

of Biopolitics in the EU”. European Integration online Papers (EioP) 6(19)

(http://eiop.or.at/eiop/texte/2002-019a.htm).

Abels, G. (2006). “Citizen Involvement in Public Policy-Making: Does It Improve Democratic

Legitimacy and Accountability?”. Paper presented at the IPSA Conference Is Democracy

Working? (Fukuoka, Japonia, 2006ko uztailak 9-13).

Abels, G.; Bora, A. (2005). Public Participation, Stakeholders and Expertise: Multi-Actor

Spaces in the Governance of Biotechnology. State-of-the-Art Report. PRIME: Policies for

Research and Innovation in the Move Towards the European Research Area. Bielefeld:

Bielefeld University, Institute for Science and Technology Studies (IWT).

Abelson, J.; Forest, P. G.; Eyles, J.; Smith, P.; Martin, E.; Gauvin, F. P. (2003). “Deliberations

about Deliberative Methods: Issues in the Design and Evaluation of Public Participation

Processes”. Social Science and Medicine 57, 239-251.

Abraham, J. (1993). “Scientific Standards and Institutional Interests: Carcinogenic Risk

Assessment of Benoxaprofen in the UK and US”. Social Studies of Science 23(3), 387-444.

Abraham, J.; Reed, T. (2002). “Progress, Innovation and Regulatory Science in Drug

Development”. Social Studies of Science 32(3), 337-369.

Abraham, J.; Sheppard, J. (1999). “Complacent and Conflicting Scientific Expertise in British

and American Drug Regulation”. Social Studies of Science 29(6), 803-843.

Adams, J. (1995). Risk. Londres: UCL Press.

Andersen, I. E.; Jæeger, B. (1999). “Danish Participatory Models, Scenario Workshops and

Consensus Conferences: Towards More Democratic Decision-Making”. Science and Public

Policy 26(5), 331-340.

Angus Reid Global Monitor (2006). “Six-in-Ten Americans Back Nuclear Power”. Angusreid

Global Monitor (Polls & Research, August 12, 2006) (www.angusreid.com/polls/index.cfm/fuseaction/viewItem/itemID/12796).

ARGUS; in association with University Rostock-Prof. Spillman, Carl Bro a|s and Sigma Plan

S.A. (2000). The behavior of PVC in Landfills. Study for European Commission DGXI.E.3,

Final Report (February 2000). Brusela

(http://ec.europa.eu/environment/waste/studies/pvc/landfill.pdf).

* Bibliografian zehar agertzen diren helbide telematiko guztiak 2007ko abuztuak 31ko datan gaurkotu

ziren.

306

Armour, A. (1995). The Citizens’ Jury Model of Public Participation: A Critical Evaluation”, in:

O. Renn, T. Webler eta P. Wiedemann (argit.). Fairness and Competence in Citizen

Participation. Dordrecht: Kluwer, 175-187.

Arnasa (2004). Urnietako garapen jasangarriaren plan alternatiboa / Urnietako hondakin

solidoen bilketa eta kudeaketa egokiaren plan alternatiboa. Urnieta: Arnasa, erraustegiaren

aurkako plataforma hiritarra.

Arnstein, S. R. (1969). “A Ladder of Citizen Participation”. JAIP 35(4), 216-224.

Arocena, R.; Sutz, J. (2003). Subdesarrollo e innovación. Navegando contra el viento. Madril:

Cambridge University Press / OEI.

Baker, T.; Simon, J. (2002). “Embracing Risk”, in: T. Baker eta J. Simon (argit.). Embracing

Risk. The Changing Culture of Insurance and Responsibility. Chicago: The University of

Chicago Press, 1-25.

Banthien, H.; Jaspers, M.; Renner, A. (2003). Governance of the European Research Area: The

Role of Civil Society (Final Report). Bensheim eta Brusela: Institute for Organisational

Communication (IFOK) eta European Commission (http://ec.europa.eu/research/sciencesociety/pdf/final_report_study.pdf).

Bárcena, I.; Schütte, P. (1997). “El principio de precaución medioambiental en la Unión

Europea. Aspectos jurídico-políticos”. Revista de Derecho Ambiental 19, 13-42.

Barnes, B. (1977). Interests and the Growth of Knowledge. Londres: Routledge.

Barnes, B.; Bloor, D.; Henry, J. (1996). Scientific Knowledge. A Sociological Analysis. Londres:

The Athlone Press.

Baron, D. S. (1992). “The Abuses of Risk Assessment”, in: M. Waterstone (argit.). Risk and

Society: The Interaction of Science, Technology and Public Policy. Dordrecht: Kluwer, 173-

178.

Barré, R. (1997). “La producción de indicadores para la política de investigación e innovación:

organización y contexto institucional”, in: H. Jaramillo eta M. Albornoz (argit.). El universo

de la medición. La perspectiva de la ciencia y la tecnología. Santa Fe de Bogotá: Editorial

Tercer Mundo, 5-32 (www.oei.es/ctsiima/POCI_Barre_Unidad_2.pdf).

Barry, A.; Osborne, T.; Rose, N. (argit.) (1996). Foucault and Political Reason: Liberalism,

Neo-Liberalism and Rationalities of Government. Chicago: University of Chicago Press.

Barthes, R. (1985). La aventura semiológica. Bartzelona: Paidós, 1990.

Bauchspies, W. K.; Croissant, J.; Restivo, S. (2006). Science, Technology, and Society: A

Sociological Approach. Malden, MA: Blackwell Publishing.

Bauer, M. (argit.) (1995). Resistance to New Technology: Nuclear Power, Information

Technology and Biotechnology. Cambridge: Cambridge University Press.

Bechmann, G. (1995). “Riesgo y desarrollo técnico-científico. Sobre la importancia social de la

investigación y valoración del riesgo”, in: A. Alonso, I. Ayestarán eta N. Ursúa (biltz.).

Sociedad, ciencia y tecnología: riesgos y beneficios sociales del desarrollo tecnológico.

Donostia: Eusko Ikaskuntza, 59-98.

Beck, U. (1986). La sociedad del riesgo. Hacia una nueva modernidad. Bartzelona: Paidós,

1998.

Beck, U. (1988). Políticas ecológicas en la edad del riesgo. Antídotos. La irresponsabilidad

organizada. Bartzelona: El Roure, 1998.

Beck, U. (1994a). “La reinvención de la política: hacia una teoría de la modernización

reflexiva”, in: U. Beck, A. Giddens eta S. Lash. Modernización reflexiva. Política, tradición

y estética en el orden social moderno. Madril: Alianza, 1997, 13-73.

Beck, U. (1994b). “Autodisolución y autoamenaza de la sociedad industrial: ¿qué significa

eso?”, in: U. Beck, A. Giddens eta S. Lash. Modernización reflexiva. Política, tradición y

estética en el orden social moderno. Madril: Alianza, 1997, 209-219.

Beck, U. (1999). World Risk Society. Cambridge: Polity Press.

307

Beder, S. (1999) “Public Participation or Public Relations?”, with commentaries by Gavan

McDonell and Ben Selinger, in: B. Martin (argit.). Technology and Public Participation.

Wollongong, Australia: Science and Technology Studies, University of Wollongong, 169-

192.

Beierle, T. C. (1998). Public Participation in Environmental Decisions: An Evaluation

Framework Using Social Goals. Resources for the Future (Washington, DC), Discussion

Paper 99-06 (www.rff.org/Documents/RFF-DP-99-06.pdf). [Bertsio argitaratua: Beierle, T.

C. (1999). “Using Social Goals to Evaluate Public Participation in Environmental

Decisions”. Policy Studies Review 16(3/4), 75-103.]

Beierle, T. C. (2000). The Quality of Stakeholder-Based Decisions: Lessons from the Case

Study Record. Resources for the Future (Washington, DC), Discussion Paper 00-50

(www.rff.org/documents/RFF-DP-00-56.pdf).

Beldarrain, J. M. (2006). “Doce años de lucha contra el fuego y la imposición”. Gara, 2006ko

urriak 1ean (www.gara.net/idatzia/20061001/art182705.php).

Bennett, I.; Sarewitz, D. (2006). “Too Little, Too Late? Research Policies on the Societal

Implications of Nanotechnology in the United States”. Science as Culture 15(4), 309-325.

Bermejo García, R.; San Martín Sánchez de Muniáin, L. (2000). “El comercio de productos

transgénicos en la Comunidad Europea”. Revista de Derecho Comunitario Europeo 8, 519-

542.

Bernstein, P. L. (1998). Against the Gods: The Remarkable Story of Risk. New York: John

Wiley & Sons.

Berria egunkaria (2005a). “Bi urtetan %23 igo nahi dute zaborraren prezioa Txingudin”. Berria,

2005eko urriak 30 (www.berria.info/testua_ikusi.php?saila=euskalherria&data=2005-10-

30&orria=017&kont=013).

Berria egunkaria (2005b). “Irunen, Hondarribian eta Hendaian ezezkoa eman diote errausteari”.

Berria, 2005eko otsailak 22

(www.berria.info/testua_ikusi.php?saila=euskalherria&data=2005-02-

22&orria=026&kont=011).

Berria egunkaria (2005c). “Errauste plantari buruzko mezua aldatzea leporatu diote

arartekoari”, Berria, 2005eko azaroak 19

(www.berria.info/testua_ikusi.php?saila=harian&data=2005-11-19&orria=016&kont=015).

Berria egunkaria (2006a). “Errauste planta Zubietan egiteko aukera onartu bertze biderik ez

duela dio Elorzak”. Berria, 2006ko urriak 6

(www.berria.info/testua_ikusi.php?saila=harian&data=2006-10-06&orria=017&kont=006).

Berria egunkaria (2006b). “San Markoseko mankomunitateak zabortegia aurten ixtea erabaki

du”. Berria, 2006ko martxoak 11

(www.berria.info/testua_ikusi.php?saila=euskalherria&data=2006-03-

11&orria=015&kont=010).

Berria egunkaria (2006c). “Milaka herritar errauste plantaren aurka, mezu biko

manifestazioan”. Berria, 2007ko azaroak 26

(www.berria.info/testua_ikusi.php?saila=harian&data=2006-11-26&orria=018&kont=001).

Berria egunkaria (2006d). “Errauste plantarik ez dutela nahi esan dute zubietarrek, ‘ez Zubietan

eta ez inon’”. Berria, 2006ko azaroak 19

(www.berria.info/testua_ikusi.php?saila=harian&data=2006-11-19&orria=021&kont=006).

Berria egunkaria (2006e). “Kalera atera dira berriz Txingudin, errauste plantaren aurka”.

Berria, 2006ko martxoak 19

(www.berria.info/testua_ikusi.php?saila=ekonomia&data=2006-03-

19&orria=016&kont=009).

Berria egunkaria (2006f). “Txingudi Bizirik-ek iaz egindako herri galdeketa babestu eta udalen

jarrera salatu du Lamarcak”. Berria, 2006ko irailak 15

(www.berria.info/testua_ikusi.php?saila=harian&data=2006-09-15&orria=011&kont=004).

308

Berria egunkaria (2006g). “Zabortegiaren itxiera errauste plantarekin lotzea xantaia egitea da”.

Berria, 2006ko martxoak 16 (www.berria.info/testua_ikusi.php?saila=harian&data=2006-

03-16&orria=019&kont=826).

Berria egunkaria (2007a). “Laster hasiko dira eramaten San Markosko zaborrak beste

zabortegietara”. Berria, 2007ko otsailak 2an

(www.berria.info/testua_ikusi.php?saila=harian&data=2007-02-02&orria=016&kont=009).

Berria egunkaria (2007b). “Donostiako Udal Gobernua utzi dute EB-Berdeek, errauste

plantaren auziagatik”. Berria, 2007ko otsailak 3

(www.berria.info/testua_ikusi.php?saila=harian&data=2007-02-03&orria=014&kont=008).

Berria egunkaria (2007c). “Lasarte-Oria Bizirik haserre errauste plantaren kokalekuarekin”.

Berria, 2007ko urtarrilak 3 (www.berria.info/testua_ikusi.php?saila=azkena&data=2007-

01-03&orria=014&kont=005).

Berria egunkaria (2007d). “Zubietako errauste planta bi kilometrora baino gertuago izango dute

25.000 lagunek”. Berria, 2007ko urtarrilak 5

(www.berria.info/testua_ikusi.php?saila=harian&data=2007-01-05&orria=013&kont=005).

Bickerstaffe, J.; Pearce, D. (1980). “Can There Be a Consensus on Nuclear Power?”. Social

Studies of Science 10(3), 309-344.

Bier, V. M. (1997). “An Overview of Probabilistic Risk Analysis for Complex Engineered

Systems”, in: V. Molak (argit.). Fundamentals of Risk Analysis and Risk Management.

Boca Raton, Florida: Lewis Publishers, 67-85.

Bier, V. M.; Ferson, S.; Haimes, Y. Y.; Lambert, J. H.; Small, M. J. (2004). “Risk of Extreme

and Rare Events: Lessons from a Selection of Approaches”, in: T. McDaniels eta M. J.

Small (argit.). Risk Analysis and Society. An Interdisciplinary Characterization of the Field.

Cambridge: Cambridge University Press, 74-118.

Bijker, W. E.; Hughes, T.; Pinch, T. J. (argit.) (1987). The Social Construction of Technological

Systems. New Directions in the Sociology and History of Technology. Cambridge (Mass.):

The MIT Press, 1994.

Bijker, W. E.; Law, J. (argit.) (1992). Shaping Technology/Building Society. Studies in

Sociotechnical Change. Cambridge (Mass.): The MIT Press.

Bloor, D. (1976). Knowledge and Social Imagery. Chicago: University of Chicago Press, 1991.

Bodansky, D. (1994). “The Precautionary Principle in US Environmental Law”, in: T.

O’Riordan eta J. Cameron (argit.). Interpreting the Precautionary Principle. Londres:

Earthscan, 203-228.

Boehmer-Christiansen, S. (1994). “The Precautionary Principle in Germany – Enabling

Government”, in: T. O’Riordan eta J. Cameron (argit.). Interpreting the Precautionary

Principle. Londres: Earthscan, 31-60.

Boghossian, P. A. (2006). Fear of Knowledge: Against Relativism and Constructivism. Oxford:

Oxford University Press.

Borrás, S. (2006). “Legitimate Governance of Risk at the EU Level? The Case of Genetically

Modified Organisms”. Technological Forecasting and Social Change 73, 61-75.

Böschen, S. (2002). “DDT and the Dynamics of Risk Knowledge Production”. HYLE –

International Journal for Philosophy of Chemistry 8(2), 79-102

(www.hyle.org/journal/issues/8-2/boeschen.html).

Bovenkerk, B. (2006). “Biotechnology, Disagreement and the Limitations of Public Debate”, in:

M. Kaiser eta M. E. Lien (argit.). Ethics and the Politics of Food. Wageningen,

Herbehereak: Wageningen Academic Publishers, 97-102.

Broncano, F. (2000). Mundos artificiales: filosofía del cambio tenológico. Bartzelona / Mexiko:

Paidós / UNAM.

Brown, L. O.; Epstein, S. S.; Pope, C. (1982). Hazardous Wastes in America. San Francisco:

Sierra Club Books.

309

Brunk, C.; Haworth, L.; Lee, B. (1991). “Is a Scientific Assessment of Risk Possible? Value

Assumptions in the Canadian Alachlor Controversy”. Dialogue 30(3), 235-247.

Buesa, M.; Molero, J.; Navarro, M.; Aranguren, M. J.; Olarte, F. J. (2001). Indicadores de la

ciencia, la tecnología y la innovación: metodología y fuentes para la CAPV y Navarra.

Azkoaga. Cuadernos de ciencias sociales y económicas (9. zbk.). Donostia: Eusko

Ikaskuntza.

Bugos, G. (1993). “Manufacturing Certainty: Testing and Program Management for the F-4

Phantom II”. Social Studies of Science 23(2), 265-300.

Burchell, G.; Gordon, C.; Miller, P. (argit.) (1991). The Foucault Effect: Studies in

Governmentality. Chicago: University of Chicago Press.

Bush, V. (1945). “Ciencia, la frontera sin fin”. Redes 7(14), 1999, 89-137; bere bertsio

telematikoan landua: www.oei.es/ctsiima/VANNEVARBUSH.pdf.

Cameron, J. (1994). “The Status of the Precautionary Principle in International Law”, in: T.

O’Riordan eta J. Cameron (argit.) Interpreting the Precautionary Principle. Londres:

Earthscan, 262-289.

Cameron, J. (2001). “The Precautionary Principle in International Law”, in: T. O’Riordan, J.

Cameron eta A. Jordan (argit.). Reinterpreting the Precautionary Principle. Londres:

Cameron May, 113-142.

Camps, V.; Giralt, E. (2002). Percepción social de la biotecnología. Bartzelona: Fundació

Víctor Grifols i Lucas eta Centre de Referència en Biotecnologia (CeRBa)

(www.fundaciongrifols.org/docs/Biotecnologia.pdf).

Carr, S.; Ibarra, A. (2004). “Las construcciones del riesgo”, in: J. L. Luján eta J. Echeverría

(argit.). Gobernar los riesgos. Ciencia y valores en la sociedad del riesgo. Madril:

Biblioteca Nueva / OEI, 51-72.

Carson, R. (1962). Silent Spring. Boston: Houghton Mifflin.

Carton, E. (2000). “Biziak salba ditzakeen pozoia”. Zientzia.net. Elhuyar, zientziaren

komunikazioa (www.zientzia.net/artikulua.asp?Artik_kod=1478).

Carvalho de Mello, J. M.; Machado de Freitas, C. (1998). “Social Interests, Contextualizations

and Uncertainties in Risk Assessment: The Case of Methanol as a Fuel Component in

Brazil”. Social Studies of Science 28(3), 401-421.

Cassirer, E. (1910). Substanzbegriff und Funktionsbegriff. Darmstadt: Wissenschaftliche

Buchgesellschaft, 1980.

Castel, R. (1991). “From Dangerousness to Risk”, in: G. Burchell, C. Gordon eta P. Miller

(argit.). The Foucault Effect: Studies in Governmentality. Chicago: University of Chicago

Press, 281-298.

Charnley, G. (2000). “Democratic Science: Enhancing the Role of Science in Stakeholder-

Based Risk Management Decision-Making”. EPA Science Advisory Board: 2001 Fiscal

Reports (Commentaries) (www.epa.gov/sab/pdf/eccm01006appne.pdf).

Christoforou, T. (2001). “The Origins, Content and Role of the Precautionary Principle in

European Community Law”, in: E. Freytag, T. Jakl, G. Loibl eta M. Wittmann (argit.). The

role of Precaution in Chemicals Policy. Viena: Bundesministerium für Land- und

Forstwirtschaft, 23-41.

Cirera, R.; Ibarra, A.; Mormann, T. (argit.) (1996). El programa de Carnap. Ciencia, lenguaje,

filosofía. Bartzelona: Ediciones del Bronce.

Clarke, L. B. (1999). Mission Improbable: Using Fantasy Documents to Tame Disaster.

Chicago: University of Chicago Press.

Colegio de Médicos de Gipuzkoa (2004). Resumen de ponencias del simposium médico de

incineración y salud (2004ko azaroak 4 eta 5). Donostia

(www.txingudibizirik.org/doc/pdf/ResuPonenSimposium.pdf).

Collins, H. M. (1981). “Stages in the Empirical Programme of Relativism”. Social Studies of

Science 11(1), 3-10.

310

Collins, H. M. (1983). “An Empirical Relativist Programme in the Sociology of Scientific

Knowledge”, in: K. Knorr-Cetina eta M. Mulkay (argit.). Science Observed: Perspectives

on the Social Studies of Science. Londres: Sage, 85-113.

Collins, H. M. (1985). Changing Order: Replication and Induction in Scientific Practice.

Londres: Sage.

Collins, H. M. (2001). “Tacit Knowledge, Trust and the Q of Sapphire”. Social Studies of

Science 31(1), 71-85.

Collins, H. M.; Pinch, T. (1993). The Golem: What Everyone Should Know about Science.

Cambridge: Cambridge University Press, 1998.

Collins, H. M.; Pinch, T. (1998). The Golem at Large: What Everyone Should Know about

Technology. Cambridge: Cambridge University Press.

Comisión de las Comunidades Europeas (2000). Libro verde: cuestiones medioambientales

relacionadas con el PVC. Brusela: Comisión Europea

(http://ec.europa.eu/environment/waste/pvc/es.pdf).

Comisión de las Comunidades Europeas (2001). Comunicación de la Comisión al Consejo, el

Parlamento Europeo y el Comité Económico y Social – Estrategia comunitaria sobre las

dioxinas, los furanos y los policlorobifenilos (2001/C 322/02, [COM(2001) 593 final]).

Brusela (http://ec.europa.eu/environment/waste/pcbs/pdf/es.pdf).

Comisión de médicos y profesionales de la salud contra la incineradora (2005a). Alegaciones al

proyecto de planta incineradora de RSU en Txingudi (al Departamento de Ordenación del

Territorio y Medio Ambiente del Gobierno Vasco), modelo 2

(http://txingudibizirik.org/doc/pdf/alegaciones/modelo02.pdf). Irun.

Comisión de médicos y profesionales de la salud contra la incineradora (2005b). Alegaciones al

proyecto y estudio de impacto ambiental de la planta incineradora de RSU en Txingudi (al

Departamento de Ordenación del Territorio y Medio Ambiente del Gobierno Vasco)

(www.txingudibizirik.org/doc/pdf/alegaciones/AlegacionDirectivas.pdf). Irun.

Comisión de médicos y profesionales de la salud contra la incineradora (2005c). Alegaciones al

proyecto de planta incineradora de RSU en Txingudi (al Departamento de Ordenación del

Territorio y Medio Ambiente del Gobierno Vasco), modelo 4

(www.txingudibizirik.org/doc/pdf/alegaciones/modelo04.pdf). Irun.

Comisión de médicos y profesionales de la salud contra la incineradora (2005d). Nota de prensa

(www.ekologistakmartxan.org/480.pdf).

Comisión Europea (2000a). “Comunicación de la Comisión Europea sobre el recurso al

principio de precaución”. Revista de Derecho Ambiental 25, 95-126.

Comisión Europea (2000b). La UE apuesta por la gestión de residuos. Luxenburgo: Oficina de

Publicaciones Oficiales de las Comunidades Europeas

(http://ec.europa.eu/environment/eufocus/waste_management_es.pdf).

Commission of the European Communities (2001). European Governance: A White Paper.

Brusela (http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/site/en/com/2001/com2001_0428en01.pdf).

Commission of the European Communities (2003). 2003 European Innovation Scoreboard

(Commission Staff Working Paper). Brusela

(http://register.consilium.eu.int/pdf/en/03/st14/st14793.en03.pdf).

Consejo de la Unión Europea (1998). “Directiva 98/81/CE del Consejo de 26 de octubre de

1997 por la que se modifica la Directiva 90/219/CEE relativa a la utilización confinada de

microorganismos modificados genéticamente”. Diario Oficial de las Comunidades

Europeas (1998ko abenduak 5, L 330/13). Brusela: Europar Batasuna, 13-31 (http://eurlex.europa.eu/LexUriServ/site/es/oj/1998/l_330/l_33019981205es00130031.pdf).

Consumer aldizkaria (2002). “Incineradoras de basuras: necesarias para unos, contaminantes

para otros”. Consumer 53 (marzo 2002), 24-25.

Cooke, R. M. (1982). “Risk Assessment and Rational Decision Theory”. Dialectica 36(4), 329-

351.

311

Cooke, R. M. (1991). Experts in Uncertainty. Opinion and Subjective Probability in Science.

Oxford: Oxford University Press.

Corcoy Bidasolo, M. (2003). “Exigibilidad en el ámbito del conocimiento y control de riesgos:

teorización”. Revista Catalana de Seguridad Pública 13, 31-43.

Covello, V. T.; Mumpower, J. (1985). “Risk Analysis and Risk Management: An Historical

Perspective”. Risk Analysis 5(2), 103-120.

Cranor, C. F. (1990). “Some Moral Issues in Risk Assessment”. Ethics 101, 123-143.

Crook, S. (1999). “Ordering Risks”, in: D. Lupton (argit.). Risk and Sociocultural Theory: New

Directions and Perspectives. Cambridge: Cambridge University Press, 160-185.

Crow, M. M.; Sarewitz, D. (2001). “Nanotechnology and Societal Transformation”, in: A. H.

Teich, S. D. Nelson, C. McEnaney eta S. J. Lita (argit.). AAAS Science and and Technology

Policy Yearbook. Washington, DC: American Association for the Advancement of Science

(AAAS), 89-101 (www.aaas.org/spp/rd/ch6.pdf).

Cullen, A. C.; Small, M. J. (2004). “Uncertain Risk: The Role and Limits of Quantitative

Assessment”, in: T. McDaniels eta M. J. Small (argit.). Risk Analysis and Society. An

Interdisciplinary Characterization of the Field. Cambridge: Cambridge University Press,

163-212.

Culpitt, I. (1999). Social Policy and Risk. Londres: Sage.

Cvetkovich, G. (1999). “The Attribution of Social Trust”, in: G. Cvetkovich eta R. E. Löfstedt

(argit.). Social Trust and the Management of Risk. Londres: Earthscan, 53-61.

Cvetkovich, G.; Löfstedt, R. E. (argit.) (1999a). Social Trust and the Management of Risk.

Londres: Earthscan.

Cvetkovich, G.; Löfstedt, R. E. (1999b). “Conclusion. Social Trust: Consolidation and Future

Advances”, in: G. Cvetkovich eta R. E. Löfstedt (argit.). Social Trust and the Management

of Risk. Londres: Earthscan, 153-167.

Danish Board of Technology (1995). Consensus Conference on Gene Therapy. Conclusions of

the Lay panel at the Consensus Conference on Gene Therapy, 22-25 September 1995

(www.tekno.dk/artikler/printarticle.php3?article=501&language=uk).

Das, T. K.; Teng, B. S. (2001). “Trust, Control and Risk in Strategic Alliances: An Integrated

Framework”. Organization Studies 22(2), 251-283.

de Cozar, J. M. (2005). “Principio de precaución y medio ambiente”. Revista Española de Salud

Pública 79(2), 133-144.

de Sadeleer, N. (2000). “Reflexiones sobre el estatuto jurídico del principio de precaución”.

Revista de Derecho Ambiental 25, 9-38.

Dean, M. (1999). “Risk, Calculable and Incalculable”, in: D. Lupton (argit.). Risk and

Sociocultural Theory: New Directions and Perspectives. Cambridge: Cambridge University

Press, 131-159.

Deia egunkaria (2005a). “El ayuntamiento de Lezo presentará alegaciones contra la planta

incineradora de Txingudi”. Deia, 2005eko ekainak 10

(www.deia.com/es/impresa/2005/06/10/gipuzkoa/gipuzkoa/131290.php).

Deia egunkaria (2005b). “Donostia Bizirik presenta 800 alegaciones ciudadanas contra la

incineradora de Aritzeta”. Deia, 2005eko ekainak 2

(www.deia.com/es/impresa/2005/06/02/gipuzkoa/gipuzkoa/127499.php).

Demeritt, D. (1998). “Science, Social Constructivism and Nature”, in: B. Braun eta N. Castree

(argit.). Remaking Reality. Nature at the Millenium. Londres: Routledge, 173-193.

Dette, B.; Jülich, R.; Buchert, M.; Bukhave, M.; Dopfer, J.; Esquerra i Roig, J.; Gerkens, I.;

Küppers, P.; Schneider, M.; Sorensen, S. Y.; Stevanato, P.; Villa, L. (1999). Waste

Prevention and Minimisation (Final Report). Darmstadt: Öko-Institut e.V (Commissioned

by the European Commission, DG XI)

(http://ec.europa.eu/environment/waste/studies/pdf/prevention_minimisation.pdf).

312

Díez, J. A. (1998). “Hacia una teoría general de la representación científica”. Theoria 13/1(31),

113-139.

Domènech Figueras, A. (1986). “La ciencia moderna, los peligros antropogénicos presentes y la

racionalidad de la política de la ciencia y de la técnica (Una mediación en el conflicto entre

la ética del conocimiento y la ética de la responsabilidad)”. Arbor 481(CXXIII), 9-51.

Domingo Roig, J. L.; Gómez Arnáiz, M. (2000). “Riesgos sobre la salud de los alimentos

modificados genéticamente: una revisión bibliográfica”. Revista Española de Salud Pública

74(3), 255-261.

Domingo, J. L. (2002). “Public Fear of Dioxins from Modern Municipal Waste Incinerators is

not Justified”. Environmental Health Perspectives (June 2002)

(www.findarticles.com/p/articles/mi_m0CYP/is_6_110/ai_89427975).

Douglas, H. (2000). “Inductive Risk and Values in Science”. Philosophy of Science 67(4), 559-

579.

Douglas, M. (1985). La aceptabilidad del riesgo según las ciencias sociales. Bartzelona:

Paidós, 1998.

Douglas, M. (1990). “Risk as a Forensic Resource”. Daedalus 119(2), 1-16.

Douglas, M. (1992). Risk and Blame: Essays in Cultural Theory. Londres: Routledge.

Douglas, M. (2001). “Dealing with Uncertainty”. Ethical Perspectives 8(3), 145-155.

Douglas, M.; Wildavsky, A. (1982). Risk and Culture. An Essay on the Selection of

Technological and Environmental Dangers. Berkeley: University of California Press.

Dovers, S. R.; Handmer, J. W. (1993). “Contradictions in Sustainability”. Environmental

Conservation 20(3), 217-222.

Dryzek, J. S. (1996). Democracy in Capitalist Times: Ideals, Limits, and Struggles. Oxford:

Oxford University Press.

Dryzek, J. S. (2000). Deliberative Democracy and Beyond: Liberals, Critics, Contestations.

Oxford: Oxford University Press.

Duhem, P. (1906). La théorie physique, son objet, sa structure. Paris: Vrin, 1989.

Earle, T. C.; Cvetkovich, G. (1997). “Culture, Cosmopolitanism, and Risk Management”. Risk

Analysis 17, 55-65.

Earle, T. C.; Cvetkovich, G. (1999). “Social Trust and Culture in Risk Management”, in: G.

Cvetkovich eta R. E. Löfstedt (argit.). Social Trust and the Management of Risk. Londres:

Earthscan, 9-21.

Echeverría, J. (1995). Filosofía de la ciencia. Madril: Akal.

Echeverría, J. (1998). “Similaridades, isomorfismos y homeomorfismos entre representaciones

científicas”. Theoria 13/1(31), 89-112.

Echeverría, J. (2002). Ciencia y valores. Bartzelona: Destino.

Echeverría, J. (2003). La revolución tecnocientífica. Madril: Fondo de Cultura Económica.

Echeverría, J. (2004). “Los riesgos de la globalización”, in: J. L. Luján eta J. Echeverría (argit.).

Gobernar los riesgos. Ciencia y valores en la sociedad del riesgo. Madril: OEI / Biblioteca

Nueva, 187-205.

Echeverría, J. (2005). “Gobernanza de las nanotecnologías”. Arbor CLXXXI(715): Gobernanza

de la ciencia y la tecnología (M. I. González eta O. Todt, argit.), 301-315.

Einsiedel, E. F.; Eastlick, D. L. (2000). “Consensus Conferences as Deliberative Democracy”.

Science Communication 21(4), 323-343.

Eiser, J. R. (1990). Social Judgement. Milton Keynes: Open University Press.

Eizagirre, X.; Ibarra, A. (1998). Zientzi razionaltasun berriranzko urratsak: Popper ala Kuhn?.

Bilbo: Euskal Herriko Unibertsitateko Argitalpen Zerbitzua.

Ekos, Estudios Ambientales S.L. (2005). Estudio de impacto ambiental del proyecto de planta

incineradora de residuos sólidos urbanos con recuperación de energía (revisión febrero

2005), tomo IV, anexo 6: incineración de residuos sólidos urbanos y salud pública. Irun:

313

Servicios de Txingudi S.L. (www.ingurumena.ejgv.euskadi.net/r49-

4532/es/contenidos/informacion/incineradora_txingudi/es_8410/adjuntos/TOMO%20IV%2

0ANEXO%20SALUD.pdf).

Ekos, Estudios Ambientales S.L.; IKAUR, Arquitectos e Ingenieros; DPA (2006). Informe de

evaluación preliminar de las nuevas alternativas propuestas por el ayuntamiento de

Donostia-San Sebastián para el emplazamiento de la planta de tratamiento de residuos

urbanos de Gipuzkoa. Donostia: Diputación Foral de Gipuzkoa, Departamento para el

Desarrollo Sostenible (www.gipuzkoa.net/noticias/archivos/dpa-ekos.pdf).

El Diario Vasco egunkaria (2006a). “Proceso largo y polémico: la ubicación de la incineradora

ha ido variando en función de presiones y desacuerdos institucionales”. El Diario Vasco,

2006ko abenduak 28 (www.diariovasco.com/prensa/20061228/aldia/proceso-largopolemico_20061228.html).

El Diario Vasco egunkaria (2006b). “El consistorio de Usurbil tomará medidas legales si se

emplaza la incineradora hacia su territorio”. El Diario Vasco, 2006ko abenduak 29

(www.diariovasco.com/prensa/20061229/aldia/consistorio-usurbil-tomaramedidas_20061229.html).

El País egunkaria (1999). “La multinacional Marks & Spencer suspende la venta de

transgénicos”. El País, 1999ko martxoak 16

(www.elpais.com/articuloCompleto/sociedad/multinacional/Marks/%26/Spencer/suspende/

venta/transgenicos/elpepisoc/19990316elpepisoc_4/Tes).

Elliott, A. (2002). “Beck’s Sociology of Risk: A Critical Assessment”. Sociology 36(2), 293-

315.

Elster, J. (1978). Lógica y sociedad. Contradicciones y mundos posibles. Bartzelona: Gedisa,

1994.

Elster, J. (1983). “Apéndice 1. Riesgo, incertidumbre y energía nuclear”. El cambio

tecnológico: investigaciones sobre la racionalidad y la transformación social. Bartzelona:

Gedisa, 1997, 165-184.

Elzinga, A.; Jamison, A. (1995). “Changing Policy Agendas in Science and Technology”, in: S.

Jasanoff, G. E. Markle, J. C. Petersen eta T. Pinch (argit.). Handbook of Science and

Technology Studies. Londres: Sage, 572-597.

English, M. R. (1992). Sitting Low-Level Radioactive Waste Disposal Facilities. New York:

Quorum Books.

English, M. R. (2004). “Environmental Risk and Justice”, in: T. McDaniels eta M. J. Small

(argit.). Risk Analysis and Society. An Interdisciplinary Characterization of the Field.

Cambridge: Cambridge University Press, 119-159.

Entsorga-Enteco (2006). “Technology for TASi: High-Tech Equipment for Waste Treatment”.

Environmental Expert.com (February 21) (www.environmentalexpert.com/resulteachpressrelease.asp?cid=8763&codi=6176).

Estebanez, M. E. (1997). “La medición del impacto de la ciencia y la tecnología en el desarrollo

social”. Biblioteca RICYT (www.redhucyt.oas.org/ricyt/interior/biblioteca/estebanez.pdf).

Esteve Pardo, J. (1999). Técnica, riesgo y Derecho. Tratamiento del riesgo en el Derecho

ambiental. Bartzelona: Ariel.

Etxaide, M. (1998). PCBak (I): industriako produktu toxikoetan gaiztoenetarikoak”.

Zientzia.net. Elhuyar, zientziaren komunikazioa

(www.zientzia.net/artikulua.asp?Artik_kod=2523).

European Commission (2002). Science and Society: Action Plan. Luxenburgo: Office for

Official Publications of the European Communities (http://ec.europa.eu/research/sciencesociety/pdf/ss_ap_en.pdf).

European Commission (2003). Towards a European Research Area: Science, Technology and

Innovation. Key Figures 2003-2004. Luxenburgo: Office for Official Publications of the

European Commission (ftp://ftp.cordis.lu/pub/indicators/docs/ind_kf0304.pdf).

314

European Commission (2004). Towards Inclusive Risk Governance – TRUSTNET-2. Contract

no. FIKR-CT-2000-20070. EUR 21024/1. Brusela

(www.trustnetinaction.com/IMG/pdf/TRUSTNET2_Report-2.pdf).

Eusko Jaurlaritza (2001). Zientzia, Teknologia eta Berrikuntzarako Plana 2001-2004. Ezaguera,

aurrerapenerako baliabidea gizarte aurreratu batean. Gasteiz: Eusko Jaurlaritza

(www.euskadi.net/pcti/indice_e.htm).

Eusko Jaurlaritzako Osasun Saila (2004). Hiri-hondakinen errausketa eta osasun publikoa.

Vitoria-Gasteiz: Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia

(www.gipuzkoa.net/incineradora/errausketa.pdf).

Ewald, F. (1986). Histoire de l'État providence. Les origines de la solidarité. Paris: Grasset,

1996.

Ewald, F. (1991). “Insurance and Risk”, in: G. Burchell, C. Gordon eta P. Miller (argit.). The

Foucault Effect: Studies in Governmentality. Chicago: University of Chicago Press, 197-

210.

Ewald, F. (2002). “The Return of Descartes’ Malicious Demon: An Outline of a Philosophy of

Precaution”, in: T. Baker eta J. Simon (argit.). Embracing Risk. The Changing Culture of

Insurance and Responsibility. Chicago: The University of Chicago Press, 273-301.

Faucheux, S.; Hue, S. (2001). “From Irreversibility to Participation: Towards a Participatory

Foresight for the Governance of Collective Environmental Risks”. Journal of Hazardous

Materials 86, 223-243.

Federal Ministry for the Environment, Nature Conservation and Nuclear Safety (2005). Waste

Incineration – A Potential Danger? Bidding Farewell to Dioxin Spouting (september 2005)

(www.wte.org/docs/German_EPA_emissions.pdf).

Fernández Polcuch, E. (1999). “La medición del impacto social de la ciencia y la tecnología”.

Biblioteca RICYT (www.redhucyt.oas.org/ricyt/interior/biblioteca/polcuch.pdf).

Fiorino, D. J. (1990). “Citizen Participation and Environmental Risk: A Survey of Institutional

Mechanisms”. Science, Technology, & Human Values 15(2), 226-243.

Fischer, F. (1990). Technocracy and the Politics of Expertise. Newbury Park, Calif.: Sage.

Fischhoff, B.; Lichtenstein, S.; Slovic, P.; Derby, S. L.; Keeney, R. L. (1981). Acceptable Risk.

Cambridge: Cambridge University Press, 1999.

Fischhoff, B.; Slovic, P.; Lichtenstein, S.; Read, S.; Combs, B. (1978). “How Safe Is Safe

Enough? A Psychometric Study of Attitudes Towards Technological Risks and Benefits”.

Policy Sciences 9, 127-152.

Fixdal, J. (2006). “Participatory Methods and Food Policy: Different Approaches for Different

Purposes”, in: M. Kaiser eta M. E. Lien (argit.). Ethics and the Politics of Food.

Wageningen, Herbereheak: Wageningen Academic Publishers, 66-71.

Fleck, L. (1935). Génesis y desarrollo de un hecho científico. Madril: Alianza, 1986.

Flüeler, T.; Krütli, P.; Stauffacher, M. (2005). Tools for Local Stakeholders in Radioactive

Waste Governance: Challenges and Benefits of Selected Participatory Technology

Assessment Techniques. PTA-1 Study: Interim Report

(www.corwm.org.uk/pdf%5C941%20-%20toolbox%20pta-1-long%20version-draft.pdf).

Forsberg, E. M.; Kaiser, M. (2002). Ethical Decision Making in STRATEGY (final report and

recommendations). Oslo: The National Committee for Research Ethics in Science and

Technology (NENT) (www.etikkom.no/HvaGjorVi/Prosjekter/StrategyRapport).

Foucault, M. (1978). The History of Sexuality. Harmonsworth: Penguin.

Foucault, M. (1991). “Governmentality”, in: G. Burchell, C. Gordon eta P. Miller (argit.). The

Foucault Effect: Studies in Governmentality. Chicago: University of Chicago Press, 87-104.

Freudenburg, N. (1984). Not in Our Backyards!. New York: Monthly Review Press.

Freudenburg, W. R. (1992a). “Heuristics, Biases and the Not-So-General Publics: Expertise and

Error in the Assessment of Risks”, in: S. Krimsky eta D. Golding (argit.). Social Theories of

Risk. Westport (Conn.): Praeger, 229-249.

315

Freudenburg, W. R. (1992b). “Nothing Recedes Like Success? Risk Analysis and the Social

Amplification of Risks”. Risk: Health, Safety & Environment 3

(www.piercelaw.edu/Risk/Vol3/winter/Freudenb.htm).

Frewer, L. J.; Miles, S.; Marsh, R. (2002). “The Media and Genetically Modified Foods:

Evidence in Support of Social Amplification of Risk”. Risk Analysis 22(4), 701-711.

Frías San Román, J. (2006). “La tercera edición del Manual de Oslo amplía el concepto de

innovación a la de carácter no tecnológico”. Revista de Economía Industrial 360, 217-228

(www.mityc.es/NR/rdonlyres/20286CE5-9EB8-48D0-92AD-

28EC1D4FE4CE/0/1P217228_Ei36019.pdf).

Fuller, S. (1988). Social Epistemology. Bloomington (Ind.): Indiana University Press.

Fuller, S. (2003). “La ciencia de la ciudadania: más allá de la necesidad de expertos”. Isegoría

28, 33-53.

Funtowicz, S.; Ravetz, J. R. (1990). Uncertainty and Quality in Science for Policy. Dordrecht:

Kluwer.

Funtowicz, S.; Ravetz, J. (1992). “Three Types of Risk Assessment and the Emergence of Post-

Normal Science”, in: S. Krimsky eta D. Golding (argit.). Social Theories of Risk. Westport

(Conn.): Praeger, 251-273.

Funtowicz, S.; Ravetz, J. (1997). “Problemas ambientales, ciencia post-normal y comunidades

de evaluadores extendidas”, in: M. I. González García, J. A. López Cerezo eta J. L. Luján

(argit.). Ciencia, tecnología y sociedad. Bartzelona: Ariel, 151-160.

Furedi, F. (1997). Culture of Fear: Risk-Taking and the Morality of Low Expectations. Londres:

Cassell.

Galison, P. (1997). Image and Logic. A Material Culture of Microphysics. Chicago: The

University of Chicago Press.

Gambetta, D. G. (1988). “Can we Trust Trust?”, in: D. G. Gambetta (argit.). Trust: Making and

Breaking Cooperative Relations. Oxford: Blackwell, 213-237.

Gara egunkaria (2005). “Construir una planta de incineración es una decisión política y no

científica”. Gara, 2005eko abuztuak 23 (www.ehu.es/gabinete/webcast/2005-08-

23%20Bilduma%201.pdf).

Gara egunkaria (2006). “Konbentzituta gaude azkenean ez dela errauste-plantarik egingo”.

Gara, 2006ko urriak 1 (www.gara.net/idatzia/20061001/art182705.php).

García Palacios, E. M.; García Menéndez, P. (2001). “El neoludismo: una forma de

participación en el contexto de la ciencia post-normal”, in: A. Ibarra eta J. A. López Cerezo

(argit.). Desafíos y tensiones actuales en ciencia, tecnología y sociedad. Madril: Biblioteca

Nueva, 217-233.

García, J. L. (2004). “Razones que apoyan el uso de las plantas transgénicas”, in: E. Muñoz eta

H. Rodríguez (argit.). Plantas transgénicas: las caras contrapuestas del progreso.

Donostia: Erein, 25-52.

Gardner, G. T.; Stern, P. C. (1996). Environmental Problems and Human Behavior. Boston:

Allyn and Bacon.

Garmendia, X. (2004). “Erraustegiak martxan jarrita” (Beñardo Kortabarriak Xabier

Garmendiari egindako elkarrizketa). Zientzia.net. Elhuyar, zientziaren komunikazioa

(www.zientzianet.com/artikulua_inprimatu.asp?Artik_kod=10418).

Garrety, K. (1997). “Social Worlds, Actor-Networks and Controversy: The Case of Cholesterol,

Dietary Fat and Heart Disease”. Social Studies of Science 27(5), 727-773.

Garvin, T. (2001). “Analytical Paradigms: The Epistemological Distances Between Scientists,

Policy Makers, and the Public”. Risk Analysis 21(3), 443-455.

Gibb, H. J. (1997). “Epidemiology and Cancer Risk Assessment”, in: V. Molak (argit.).

Fundamentals of Risk Analysis and Risk Management. Boca Raton: Lewis Publishers, 23-

31.

316

Gibbons, M.; Limoges, C.; Nowotny, H.; Schwartzman, S.; Scott, P.; Trow, M. (1994). The New

Production of Knowledge. The Dynamics of Science and Research in Contemporary

Societies. Londres: Sage.

Giddens, A. (1990). Consecuencias de la modernidad. Madril: Alianza, 1999.

Giddens, A. (1994). “Vivir en una sociedad postradicional”, in: U. Beck, A. Giddens eta S.

Lash. Modernización reflexiva: política, tradición y estética en el orden social moderno.

Madril: Alianza, 1997, 75-136.

Giddens, A. (1999). Un mundo desbocado: los efectos de la globalización en nuestras vidas.

Madril: Taurus, 2000.

Giere, R. N. (1988). Explaining Science: A Cognitive Approach. Chicago: University of

Chicago Press.

Giere, R. N. (1991). “Knowledge, Values, and Technological Decisions: A Decision Theoretic

Approach”, in: D. G. Mayo eta R. D. Hollander (argit.). Acceptable Evidence. Science and

Values in Risk Management. Oxford: Oxford University Press, 183-203.

Giere, R. N. (2002). “How Models Are Used to Represent Physical Reality”. The PhilSci

Archive (http://philsci-archive.pitt.edu/archive/00000838/).

Gipuzkoako Foru Aldundia (2002a). Gipuzkoako Hiri Hondakinak Kudeatzeko 2002-2016 Plan

Orokorra. Donostia: Gipuzkoako Foru Aldundia, Nekazaritza eta Ingurumen

Departamentua

(www4.gipuzkoa.net/sostenibilidad/archivos/Documentos/7102006102428%20AM_eu.pdf).

Gipuzkoako Foru Aldundia (2002b). Gipuzkoako Hiri Hondakinak Kudeatzeko Plan Orokorra

(2002-2016). Eramangarritasunerako bidean (bertsio laburtua). Donostia: Gipuzkoako

Foru Aldundia, Nekazaritza eta Ingurumen Departamentua

(www4.gipuzkoa.net/sostenibilidad/archivos/Documentos/58200645309%20PM_eu.pdf).

Gipuzkoako Foru Aldundia (2005). Airearen kalitateko eraginaren azterketa: Aritzeta.

Donostia: Gipuzkoako Foru Aldundia

(www4.gipuzkoa.net/sostenibilidad/archivos/Documentos/102200620522%20PM-

180_eu.pdf).

Godard, O. (2000). “Le principe de précaution, une nouvelle logique de l’action entre science et

démocratie”. Cahier du Laboratoire d’Econométrie de l’Ecole Polytechnique, nº 526

(http://ceco.polytechnique.fr/CAHIERS/pdf/526.pdf).

Godard, O. (2001a). “Le principe de précaution face au dilemme de la traduction juridique des

demandes sociales – Leçons de méthode tirées de l’affaire de la vache folle”. Cahier du

Laboratoire d’Econométrie de l’Ecole Polytechnique, nº 2001-009

(http://ceco.polytechnique.fr/CAHIERS/pdf/2001-009.pdf).

Godard, O. (2001b). “Le principe de précaution entre debats et gestion des crises”. Cahier du

Laboratoire d’Econométrie de l’Ecole Polytechnique, nº 2001-010

(http://ceco.polytechnique.fr/CAHIERS/pdf/2001-010.pdf).

Godard, O. (2001c). “Principe de précaution”, in: G. Hottois eta J. N. Missa (argit.). Nouvelle

encyclopédie de bioéthique. Brusela: De Boeck Université, 650-658.

Godard, O. (2004). “Vive le principe de précaution!”. Sociétal 44, 42-47.

Goklany, I. M. (2000). Applying the Precautionary Principle to DDT. Political Economy

Research Center. Bozeman, Montana (USA)

(http://members.cox.net/igoklany/DDT%20and%20PP.PDF).

Golinski, J. (1998). Making Natural Knowledge: Constructivism and the History of Science.

Cambridge: Cambridge University Press.

Gollier, C. (2001). “Should We Beware of the Precautionary Principle?”. Economic Policy 16,

302-327.

Gómez Rodríguez, A. (2002). “Estimación de riesgo, incertidumbre y valores en tecnología”, in:

J. M. de Cózar (argit.). Tecnología, civilización y barbarie. Bartzelona: Anthropos, 63-85.

317

González García, M. I. (1993). “Tecnificando las decisiones políticas: el asesoramiento

científico-tecnológico en la legislación forestal asturiana”. Arbor CXLV(571), 53-81.

Gooding, D. (1992). “Putting Agency Back into Experiment”, in: A. Pickering (argit.). Science

as Practice and Culture. Chicago: The University of Chicago Press, 65-112.

Gowda, M. V. R. (1999). “Social Trust, Risk Management, and Culture: Insights from Native

America”, in: G. Cvetkovich eta R. E. Löfstedt (argit.). Social Trust and the Management of

Risk. Londres: Earthscan, 128-139.

Green, J. (1997). Risk and Misfortune. A Social Construction of Accidents. Londres: UCL Press.

Greenpeace (1991). Playing with Fire: A Report on the Hazardous Waste Incineration Crisis.

Sydney: Greenpeace Australia.

Greenpeace (2000). Hacia un futuro libre de PVC: restricciones gubernamentales y

empresariales al vinilo. Madril: Greenpeace España

(www.ingenieroambiental.com/info/pvc.pdf).

Greenpeace (2005). Guía roja y verde de alimentos transgénicos (3. argitaraldia – 2005eko

martxoa), 2006ko abenduak 14an eguneratua

(www.greenpeace.org/raw/content/espana/reports/gu-a-roja-y-verde.pdf).

Greenpeace (2007). “End the Nuclear Age”. Greenpeace International

(www.greenpeace.org/international/campaigns/nuclear).

Gross, P. R.; Levitt, N. (1994). Higher Superstition: The Academic Left and Its Quarrels with

Science. Baltimore: Johns Hopkins University Press.

Gross, P. R.; Levitt, N.; Lewis, M. W. (argit.) (1996). The Flight from Science and Reason. New

York: The New York Academy of Sciences.

Grundmann, R.; Stehr, N. (2001). “Social Control and Knowledge in Democratic Societies”.

Science and Public Policy 30(3), 183-188.

Guston, D. H.; Bimber, B. (1998). Technology Assessment for the New Century. Rutgers’

Edward J. Bloustein School of Planning and Public Policy Working Paper Series 7

(http://hdl.handle.net/2286/asulib:81896).

Guston, D. H.; Sarewitz, D. (2002). “Real-Time Technology Assessment”. Technology

Assessment 24, 93-109.

Haack, S. (2003). Defending Science – within Reason: Between Scientism and Cynicism.

Amherst, N.Y.: Prometheus Books.

Habermas, J. (1984). Theory of Communicative Action. Vol. 1: Reason and the Rationalization

of Society. Boston: Beacon Press.

Habermas, J. (1987). Theory of Communicative Action. Vol. 2: System and Lifeworld. Boston:

Beacon Press.

Hacking, I. (1975). El surgimiento de la probabilidad. Un estudio filosófico de las ideas

tempranas acerca de la probabilidad, la inducción y la inferencia estadística. Bartzelona:

Gedisa, 1995.

Hacking, I. (1983). Representar e intervenir. Mexiko: UNAM/Paidós, 1996.

Hacking, I. (1986). “Culpable Ignorance of Interference Effects”, in: D. MacLean (argit.).

Values at Risk. Totowa, NJ: Rowman & Allanheld, 136-154.

Hacking, I. (1992). “The Self-Vindication of the Laboratory Sciences”, in: A. Pickering (argit.).

Science as Practice and Culture. Chicago: The University of Chicago Press, 29-64.

Hacking, I. (1999). ¿La construcción social de qué?. Bartzelona: Paidós, 2001.

Hadfield, P.; Edwards, R.; Mullins, J. (1999). “Asking for Trouble – the Tokaimura Nuclear

Plant was an Accident Waiting to Happen”. New Scientist 164, 2207.

Hajer, M. A. (1995). The Politics of Environmental Discourse. Ecological Modernization and

the Policy Process. Oxford: Oxford University Press, 2000.

318

Hajer, M.; Fischer, F. (1999). “Beyond Global Discourse: The Rediscovery of Culture in

Environmental Politics”, in: M. Hajer eta F. Fischer (argit.). Living with Nature.

Environmental Politics as Cultural Discourse. Oxford: Oxford University Press, 1-20.

Hamlett, P. W. (2003). “Technology Theory and Deliberative Democracy”. Science,

Technology, & Human Values 28(1), 112-140.

Hamlett, P. W. (2005). “Consensus Conferences”, in: C. Mitcham (argit.). Encyclopedia of

Science, Technology, and Ethics. New York: Macmillan Reference, 412-415.

Hansson, S. O. (1993). “The False Promises of Risk Analysis”. Ratio 6, 16-26.

Hansson, S. O. (1996). “Decision Making Under Great Uncertainty”. Philosophy of the Social

Sciences 26(3), 369-386.

Hansson, S. O. (1997). “The Limits of Precaution”. Foundations of Science 2, 293-306.

Hansson, S. O. (1999). “Adjusting Scientific Practices to the Precautionary Principle”. Human

and Ecological Risk Assessment 5(5), 909-921.

Hansson, S. O.; Sandin, P. (2001). “Persistence, Liability to Bioaccumulate, and the

Precautionary Principle”. Background Paper for the New Strategy for the Risk Management

of Chemicals (NewS) Policy Forum (Falkenberg, 3-4 April 2001)

(www.infra.kth.se/~cr/NewS/NewS_SOH_backgr.pdf).

Harremoës, P. (2003). “Ethical Aspects of Scientific Incertitude in Environmental Analysis and

Decision Making”. Journal of Cleaner Production 11, 705-712.

Hattis, D. (2004). “The Conception of Variability in Risk Analyses: Developments Since 1980”,

in: T. McDaniels eta M. J. Small (argit.). Risk Analysis and Society. An Interdisciplinary

Characterization of the Field. Cambridge: Cambridge University Press, 15-45.

Healy, S. (1999). “Extended Peer Communities and the Ascendance of Post-Normal Politics”.

Futures 31, 655-669.

Healy, S. (2003a). “Public Participation as the Performance of Nature”, in: B. Szerszynski, W.

Heim eta C. Waterton (argit.). Nature Performed: Environment, Culture and Performance.

Oxford: Blackwell, 94-108.

Healy, S. (2003b). “Epistemological Pluralism and the ‘Politics of Choice’”. Futures 35, 689-

701.

Healy, S. (2004). “A ‘Post-Foundational’ Interpretation of Risk: Risk as ‘Performance’”.

Journal of Risk Research 7(3), 277-296.

Helmholtz, H. von (1921). Schriften zur Erkenntnistheorie. Viena: Springer, 1980.

Herbold, R. (1995). “Technologies as Social Experiments. The Construction and

Implementation of a High-Tech Waste Disposal Site”, in: A. Rip, J. T. Misa eta J. Schot

(argit.). Managing Technology in Society. The Approach of Constructive Technology

Assessment. Londres: Pinter Publishers, 185-197.

Heriard-Dubreuil, G. F. (2001). “Present Challenges to Risk Governance”. Journal of

Hazardous Materials 86, 245-248.

Herrick, C.; Sarewitz, D. (2000). “Ex Post Evaluation: A More Effective Role for Scientific

Assessments in Environmental Policy”. Science, Technology, & Human Values 25(3), 309-

331.

Hertz, H. (1894). Die Prinzipien der Mechanik in neuem Zusammenhange dargestellt.

Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 1963.

Hilgartner, S. (1992). “The Social Construction of Risk Objects: Or, How to Pry Open

Networks of Risk”, in: J. F. Short, L. Clarke eta L. B. Clarke (argit.). Organizations,

Uncertainties, and Risk. Boulder: Westview Press, 39-53.

Holton, G. J. (1993). Science and Anti-Science. Cambridge (Mass.): Harvard University Press.

Holzer, B.; Sørensen, M. P. (2003). “Rethinking Subpolitics: Beyond the ‘Iron Cage’ of Modern

Politics?”. Theory, Culture & Society 20(2), 79-102.

319

Horstman, K. (2000). “Technology and the Management of Trust in Insurance Medicine”.

Theoretical Medicine and Bioethics 21, 39-61.

Huijer, M. (2003). “Reconsidering Democracy: History of the Humane Genome Project”.

Science Communication 24(4), 479-502.

Hunt, J. (1994). “The Social Construction of Precaution”, in: T. O’Riordan eta J. Cameron

(argit.). Interpreting the Precautionary Principle. Londres: Earthscan, 117-125.

Ibarra, A. (1998). “Complejidad técnico-social y participación en la gestión de aguas”, in: P.

Arrojo eta J. Martínez (koord.). El agua a debate desde la universidad. Hacia una nueva

cultura del agua. Zaragoza: Institución “Fernando el Católico” (CSIC), 1999, 587-602.

Ibarra, A. (2000). “La naturaleza vicarial de las representaciones”, in: A. Ibarra eta T. Mormann

(argit.). Variedades de la representación en la ciencia y la filosofía. Bartzelona: Ariel, 23-

40.

Ibarra, A. (2003). “¿Son genuinas las representaciones científicas?”, in: L. Minhot eta A. Testa

(biltz.). Representación en ciencia y en arte. Kordoba (Argentina): Editorial Brujas, 157-

174.

Ibarra, A. (2004). “El cambio científico: con Kuhn, más allá de Kuhn”, in: W. González (argit.).

Análisis de Thomas Kuhn: las revoluciones científicas. Madril: Trotta, 225-249.

Ibarra, A.; Mormann, T. (1997). Representaciones en la ciencia. De la invariancia estructural a

la significatividad pragmática. Bartzelona: Ediciones del Bronce.

Ibarra, A.; Mormann, T. (1998). “Datos, fenómenos y constructos teóricos – Un enfoque

representacional”. Theoria 13/1(31), 61-87.

Ibarra, A.; Mormann, T. (2000a). “Una teoría combinatoria de las representaciones científicas”.

Crítica XXXII(95), 3-46.

Ibarra, A.; Mormann, T. (2000b) (argit.). Variedades de la representación en la ciencia y la

filosofía. Bartzelona: Ariel.

Ibarra, A.; Mormann, T. (2001). “El descontento de la filosofía tradicional de la ciencia con el

concepto de representación. Réplica a Sergio Martínez”. Crítica XXXIII(99), 97-109.

Ibarra, A.; Mormann, T. (2005). “Interactive Representations”. Representaciones 1(1), 1-20.

Ibarra, A.; Mormann, T. (2006). “Scientific Theories as Intervening Representations”. Theoria

21/1(55), 21-38.

Ibarra, A.; Rengifo, R. (2002). “La frontera social de los indicadores de ciencia, tecnología e

innovación”, in: J. Wagensberg (et al). Ciencia y cultura vasca, y redes telemáticas: XV

Congreso de Estudios Vascos. Donostia: Eusko Ikaskuntza, 1047-1055.

Ibarra, A.; Rodríguez, H. (2003). “Biotecnología agroalimentaria: más allá de la casuística”.

Redes: revista de estudios sociales de la ciencia 10(20), 121-138.

Ibarra, A.; Rodríguez, H. (2006). “Heuristics of Precaution: Towards a Substantial

Consideration of Ethics in the Regulation of Agri-Food Biotechnology Risks”, in: M. Kaiser

eta M. Lien (argit.). Ethics and the Politics of Food. Wageningen, Herbehereak:

Wageningen Academic Publishers, 185-189.

Ibarra, A.; Todt, O. (2002). “Presentación: una mirada desde el norte”, in: R. A. Brac de la

Perrière eta F. Seuret. Plantas transgénicas: la amenaza del siglo XXI. Tafalla /

Montevideo: Txalaparta / Trilce, 9-38.

Iglesias, H. (1999). “Varias multinacionales retiran en España los ingredientes transgénicos de

sus productos”. El País egunkaria, 1999ko maitzak 10

(www.elpais.com/articuloCompleto/sociedad/NESTLe/UNILEVER/PRYCA/MARKS_AN

D_SPENCER/CARREFOUR/Varias/multinacionales/retiran/Espana/ingredientes/transgenic

os/productos/elpepisoc/19990510elpepisoc_13/Tes/).

Imaz, E. (2004). “Erraustegiak sutan” (Dosierra). Elhuyar zientzia eta teknika 202. zk.

(www.zientzia.net/informazioa/elhuyar/2004/202/pdf/A202_O01-32.pdf).

Iranzo, J. M.; Blanco, J. R.; González de la Fe, T.; Torres, C.; Cotillo, A. (argit.) (1995).

Sociología de la ciencia y la tecnología. Madril: CSIC.

320

Irwin, A. (1995). Citizen Science: A Study of People, Expertise and Sustainable Development.

Londres: Routledge.

Irwin, A. (2001a). Sociology and the Environment. A Critical Introduction to Society, Nature

and Knowledge. Cambridge: Polity Press.

Irwin, A. (2001b). “Constructing the Scientific Citizen: Science and Democracy in the

Biosciences”. Public Understanding of Science 10(1), 1-18.

Irwin, A.; Dale, A.; Smith, D. (1996). “Science and Hell’s Kitchen: The Local Understanding of

Hazard Issues”, in: A. Irwin eta B. Wynne (argit.). Misunderstanding Science? The Public

Reconstruction of Science and Technology. Cambridge: Cambridge University Press, 47-64.

Irwin, A.; Wynne, B. (argit.) (1996). Misunderstanding Science? The Public Reconstruction of

Science and Technology. Cambridge: Cambridge University Press.

Jacob, M.; Hellström, T. (2000). “Policy Understanding of Science, Public Trust and the BSE-

CJD Crisis”. Journal of Hazardous Materials 78, 303-317.

Jacobsen, E.; Dulsrud, A. (2006). “The Political-Commercial Framing of Ethical Consumption”,

in: M. Kaiser eta M. E. Lien (argit.). Ethics and the Politics of Food. Wageningen,

Herbehereak: Wageningen Academic Publishers, 473-477.

Jacquinot, B.; Hjelmar, O.; Vehlow, J. (2000). The Influence of PVC on the Quantity and

Hazardousness of Flue Gas Residues from Incineration (Final Report). Bertin Technologies

(http://ec.europa.eu/environment/waste/studies/pvc/incineration.pdf).

Jaeger, C.; Renn, O.; Rosa, E. A.; Webler, T. (2001). Risk, Uncertainty and Rational Action.

Londres: Earthscan.

Jasanoff, S. (1987a). “Cultural Aspects of Risk Assessment in Britain and the United States”, in:

B. B. Johnson eta V. T. Covello (argit.). The Social and Cultural Construction of Risk.

Essays on Risk Selection and Perception. Dordrecht: Kluwer, 359-397.

Jasanoff, S. (1987b). “Contested Boundaries in Policy-Relevant Science”. Social Studies of

Science 17(2), 195-230.

Jasanoff, S. (1990). The Fifth Branch. Science Advisers as Policy Makers. Cambridge (Mass.):

Harvard University Press.

Jasanoff, S. (1991). “Acceptable Evidence in a Pluralistic Society”, in: D. G. Mayo eta R. D.

Hollander (argit.). Acceptable Evidence: Science and Values in Risk Management. Oxford:

Oxford University Press, 29-47.

Jasanoff, S. (1993). “Relating Risk Assessment and Risk Management. Complete Separation of

the two Processes is a Misconception”. EPA Journal 19(1), 35-37.

Jasanoff, S. (1995). “Product, Process, or Programme: Three Cultures and the Regulation of

Biotechnology”, in: M. Bauer (argit.). Resistance to New Technology: Nuclear Power,

Information Technology and Biotechnology. Cambridge: Cambridge University Press, 311-

331.

Jasanoff, S. (1996). “Beyond Epistemology: Relativism and Engagement in the Politics of

Science”. Social Studies of Science 26, 393-418.

Jasanoff, S. (1998). “The Political Science of Risk Perception”. Reliability Engineering and

System Safety 59, 91-99.

Jasanoff, S. (1999). “The Songliness of Risk”. Environmental Values 8(2), 135-152.

Jasanoff, S. (2000). “Between Risk and Precaution – Reassessing the Future of GM Crops”.

Journal of Risk Research 3(3), 277-282.

Jasanoff, S. (2004). States of Knowledge: The Co-Production of Science and Social Order.

Londres: Routledge.

Jasanoff, S. (2005). “Technologies of Humility: Citizen Participation in Governing Science”, in:

C. Mitcham (argit.). Encyclopedia of Science, Technology, and Ethics. New York:

Macmillan Reference, xix-xxvi.

Jasanoff, S.; Markle, G. E.; Petersen, J. C.; Pinch, T. (argit.) (1995). Handbook of Science and

Technology Studies. Londres: Sage.

321

Johnson, B. B. (1999). “Trust Judgements in Complex Hazard Management Systems: The

Potential Role of Concepts of the System”, in: G. Cvetkovich eta R. E. Löfstedt (argit.).

Social Trust and the Management of Risk. Londres: Earthscan, 62-72.

Joss, S. (2002). “Towards the Public Sphere – Reflections on the Development of Participatory

Technology Assessment”. Bulletin of Science, Technology and Society 22(3), 220-231.

Kadvany, J. (1997). “Varieties of Risk Representations”. Journal of Social Philosophy 28(3),

123-143.

Kahneman, D.; Slovic, P.; Tversky, A. (argit.) (1982). Judgment Under Uncertainty: Heuristics

and Biases. Cambridge: Cambridge University Press, 1991.

Kahneman, D.; Tversky, A. (1974). “Judgment Under Uncertainty: Heuristics and Biases”.

Science 185, 1124-1131.

Kahneman, D.; Tversky, A. (1982). “Judgment Under Uncertainty: Heuristics and Biases”, in:

D. Kahneman, P. Slovic eta A. Tversky (argit.). Judgment Under Uncertainty: Heuristics

and Biases. Cambridge: Cambridge University Press, 1991, 3-20.

Kaiser, M. (2004). “Practical Ethics in Search of a Toolbox: Ethics of Science and Technology

at the Crossroads”. Cardiff Centre for Ethics, Law and Society (May 2004)

(www.ccels.cf.ac.uk/archives/publications/2004/kaiserpaper.pdf).

Kaiser, M.; Forsberg, E. M. (2000). “Assessing Fisheries – Using an Ethical Matrix in a

Participatory Process”. Journal of Agricultural and Environmental Ethics 14, 91-200.

Kaiser, M.; Storvik, H. (1997). The Precautionary Principle: Between Research and Politics.

Oslo: The National Research Ethical Committee for Natural Science and Technology

(NENT), 2004 (www.etikkom.no/HvaGjorVi/Publikasjoner/pcp).

Kamppinen, M. (2001). “Scenarios as Cultural Models of Risk – Our Tools for Navigating in

the Network of Possible Worlds”. Seminar Paper (Seminar on Scenario Building –Turku–

June 2001) (www.tukkk.fi/tutu/vanhat/Scemese/papers.htm).

Kansai Occupational Safety and Health Centre (2001). “Tokaimura Nuclear Accident from an

Occupational Safety and Health Viewpoint”. Asian Labour Update 39 (April – June 2001)

(www.amrc.org.hk/alu/Alu39/013905.html). [Jatorrizkotik hartua: Japan Occupational

Safety and Health Resource Centre 21 (abuztua), 2000. urtea.]

Kasperson, R. E. (1992). “The Social Amplification of Risk: Progress in Developing an

Integrative Framework”, in: S. Krismky eta D. Golding (argit.). Social Theories of Risk.

Westport (Conn.): Praeger, 153-178.

Kasperson, R. E.; Golding, D.; Kasperson, J. X. (1999). “Risk, Trust, and Democratic Theory”,

in: G. Cvetkovich eta R. E. Löfstedt (argit.). Social Trust and the Management of Risk.

Londres: Earthscan, 22-41.

Kemp, R. (1991). “Institutional Innovation to Generate the Public Acceptance of Radioactive

Waste Disposal”, in: L. Roberts eta A. Weale (argit.). Innovation and Environmental Risk.

Londres: Belhaven Press, 95-112.

Klinke, A.; Renn, O. (2002). “A New Approach to Risk Evaluation and Management: Risk-

Based, Precaution-Based, and Discourse-Based Strategies”. Risk Analysis 22(6), 1071-1094.

Knezo, G. J. (2005). Technology Assessment in Congress: History and Legislative Options.

CRS (Congressional Research Service) Report for Congress (Order Code RS21586,

Updated May 20, 2005) (www.fas.org/sgp/crs/misc/RS21586.pdf).

Krantz, D. H.; Luce, R. D.; Suppes, P.; Tversky, A. (1971-1990). The Foundations of

Measurement (3 bolumen). New York: Academic Press.

Krimsky, S. (1997). “Transgenic Agriculture: Biosafety and International Trade”. Boston

University Journal of Science & Technology Law (April 17), 14-28

(www.bu.edu/law/scitech/volume4/4jstl04.pdf).

Krimsky, S. (1998). “The Precautionary Approach: As Researchers Painstakingly Explore the

Exact Mechanism of Endocrine Disruption, We Should Consider Suspect Chemicals Guilty

Until Proven Innocent”. Forum for Applied Research and Public Policy 13(3), 1-4.

322

Krimsky, S. (2000). “Risk Assessment and Regulation of Bioengineered Food Products”.

International Journal of Biotechnology 2(1/2/3), 231-238.

Krimsky, S. (2002). “Environmental Impacts of the Releases of Genetically Modified

Organisms”, in: D. Pimental (argit.). Encyclopedia of Pest Management. New York: Marcel

Dekker, 243-246.

Krimsky, S.; Golding, D. (argit.) (1992a). Social Theories of Risk. Westport (Conn.): Praeger.

Krimsky, S.; Golding, D. (1992b). “Reflections”, in: S. Krimsky eta D. Golding (argit.). Social

Theories of Risk. Westport (Conn.): Praeger, 355-363.

Krohn, W.; van den Daele, W. (1998). “Science as an Agent of Change: Finalization and

Experimental Implementation”. Social Science Information 37(1), 191-222.

Krohn, W.; Weyer, J. (1994). “Society as a Laboratory: The Social Risks of Experimental

Research”. Science and Public Policy 21(3), 173-183.

Kuhn, T. (1962). Iraultza zientifikoen egitura. Donostia: Elhuyar Kultur Elkartea / Elkar, 1990.

Kuhn, T. S. (1970). “Consideración en torno a mis críticos”, in: I. Lakatos eta A. Musgrave

(argit.). La crítica y el desarrollo del conocimiento. Bartzelona: Grijalbo, 1975, 391-454.

Kunkle, G. C. (2005). “Office of Technology Assessment”, in: C. Mitcham (argit.).

Encyclopedia of Science, Technology, and Ethics. New York: Macmillan Reference, 1355-

1357.

Kunreuther, H.; Freeman, P. K. (1997). “The Insurability of Risks”, in: V. Molak (argit.).

Fundamentals of Risk Analysis and Risk Management. Boca Raton: Lewis Publishers, 247-

258.

Lackey, R. T. (1997). “Ecological Risk Analysis”, in: V. Molak (argit.). Fundamentals of Risk

Analysis and Risk Management. Boca Raton: Lewis Publishers, 87-97.

Lamarca, I. (2005). Txingudi inguruan hiri-hondakinen errausketa-instalazioa jartzeko

proiektuaren gaineko kexa-espedienteen inguruan behin-behineko ondorioen agiria.

Vitoria-Gasteiz: Arartekoa (www.ararteko.net/webs/resoluciones/sugerencias/2006/incineradoraprovisionalE.pdf).

Lamarca, I. (2006). Txingudi inguruan hiri-hondakinen errausketa-instalazioa jartzeko

proiektuaren gaineko kexa-espedienteei amaiera ematen dion ebazpena. Vitoria-Gasteiz:

Arartekoa (www.ararteko.net/webs/resoluciones/sugerencias/2006/incineradoraE.pdf).

Langford, I. H. (2002). “An Existential Approach to Risk Perception”. Risk Analysis 22(1), 101-

120.

Lash, S. (1993). “Reflexive Modernization: The Aesthetic Dimension”. Theory, Culture &

Society 10, 1-23.

Lash, S. (1994). “La reflexividad y sus dobles: estructura, estética y comunidad”, in: U. Beck,

A. Giddens eta S. Lash. Modernización reflexiva. Política, tradición y estética en el orden

social moderno. Madril: Alianza, 1997, 137-208.

Lash, S. (2000). “Risk Culture”, in: B. Adam, U. Beck eta J. Van Loon (argit.). The Risk Society

and Beyond. Londres: Sage, 47-62.

Latin, H. (1997). “Science, Regulation, and Toxic Risk Assessment”, in: V. Molak (argit.).

Fundamentals of Risk Analysis and Risk Management. Boca Raton: Lewis Publishers, 303-

323.

Latour, B. (1987). Ciencia en acción. Bartzelona: Labor, 1992.

Latour, B. (1999). La esperanza de Pandora: ensayos sobre la realidad de los estudios de la

ciencia. Bartzelona: Gedisa, 2001.

Lebel, L.; Anderies, J. M.; Campbell, B.; Folke, C.; Hatfield-Dodds, S.; Hughes, T. P.; Wilson,

J. (2006). “Governance and the Capacity to Manage Resilience in Regional Social-

Ecological Systems”. Ecology and Society 11(1): art. 19 [online], 21 orrialde

(www.ecologyandsociety.org/vol11/iss1/art19/).

323

Legorburu, I. (2003). “Las incineradoras no son nocivas, pero hay que extremar el control de su

gestión”. Ekoplaneta, 2003ko abendua

(http://canales.diariovasco.com/ekoplaneta/datos/expertos/diciembre_03/legorburu.htm).

Levidow, L. (1998). “Democratizing Technology – Or Technologizing Democracy? Regulating

Agricultural Biotechnology in Europe”. Technology In Society 20, 211-226.

Levidow, L. (1999). “La démocratie ‘biotechnologisée’?”. BIOFUTUR 192, 33-35.

Levidow, L. (2001). “Precautionary Uncertainty: Regulating GM Crops in Europe”. Social

Studies of Science 31(6), 842-874.

Levidow, L. (2003). “Precautionary Risk Assessment of Bt Maize: What Uncertainties?”.

Journal of Invertebrate Pathology 83, 113-117.

Levidow, L.; Bijman, J. (2002). “Farm Inputs under Pressure from the European Food

Industry”. Food Policy 27, 31-45.

Levidow, L.; Carr, S. (2000). “Unsound Science? Transatlantic Regulatory Disputes over GM

Crops”. International Journal of Biotechnology 2(1/2/3), 257-273.

Levidow, L.; Marris, C. (2001). “Science and Governance in Europe: Lessons from the Case of

Agricultural Biotechnology”. Science and Public Policy 28(5), 345-360.

Levidow, L.; Murphy, J. (2003). “Reframing Regulatory Science: Trans-Atlantic Conflicts over

GM Crops”. Cahiers d’économie et sociologie rurales 68/69, 47-74.

Lewens, T. (2005). “Realism and the Strong Program”. The British Journal for the Philosophy

of Science 56(3), 559-577.

Lewenstein, B. V. (2001). “What Kind of ‘Public Understanding of Science’ Programs Best

Serve a Democracy?”, in: S. Maasen eta M. Winterhager (argit.). Science Studies: Probing

the Dynamics of Scientific Knowledge. Bielefeld: Transcript Verlag, 237-255.

Lidskog, R. (1993). “Review of Beck’s Risk Society: Towards a New Modernity”. Acta

Sociologica 36(4), 400-403.

Light, A. (2003). “Urban Ecological Citizenship”. Journal of Social Philosophy 34(1), 44-63.

Light, A. (2004). “Democratic Technology, Population, and Environmental Change”. University

of Washington (UW): Papers

(http://faculty.washington.edu/alight/papers/Light.Democratic_Technology.pdf). [Bertsio

argitaratua: T. J. Veak (argit.) (2006). Democratizing Technology: Andrew Feenberg’s

Critical Theory of Technology. Albany, NY: SUNY Press, 2006, 136-152.]

Light, A. (2005). “Ecological Citizenship: The Democratic Promise of Restoration”. University

of Washington (UW): Papers

(http://faculty.washington.edu/alight/papers/Light.Ecological_Citizenship.pdf). [Bertsio

argitaratua: R. H. Platt (argit.) (2006). The Humane Metropolis: People and Nature in the

21st-Century City. Amherst & Boston / Cambridge, MA: University of Massachusetts Press

/ Lincoln Institute of Land Policy, 169-182.]

Limoges, C.; Cambrosio, A.; Davignon, L. (1995). “Plurality of Worlds, Plurality of Risks”.

Risk Analysis 15(6), 699-707.

Llauró Fábregas, X. (1999). Estudio de la aplicación de sistemas basados en el conocimiento a

la operación de una planta de tratamiento de residuos sólidos urbanos por valorización

energética. Girona: Universitat de Girona (Doktorego Tesia)

(www.tdx.cesca.es/TESIS_UdG/AVAILABLE/TDX-0124103-125035//txlf.pdf).

Longino, H. E. (1990). “Biological Effects of Low Level Radiation: Values, Dose-Response

Models, Risk Estimates”. Synthese 81(3), 391-404.

Longino, H. E. (2001). The Fate of Knowledge. Princeton, N.J.: Princeton University Press.

López Cerezo, J. A. (2003) (argit.). Democratización de la ciencia y la tecnología. Donostia:

Erein.

López Cerezo, J. A.; González García, M. I. (1995). “Participación pública en política

tecnológica y ambiental: el caso de la política forestal en Asturias”, in: M. I. González

324

García, J. A. López Cerezo eta J. L. Luján. Ciencia, tecnología y sociedad. Madril: Tecnos,

311-324.

López Cerezo, J. A.; Luján, J. L. (2000). Ciencia y política del riesgo. Madril: Alianza.

López Cerezo, J. A.; Luján, J. L. (2002). “Observaciones sobre los indicadores de impacto

social”. Revista Iberoamericana de Ciencia, Tecnología, Sociedad e Innovación 3

(www.campus-oei.org/revistactsi/numero3/art03.htm).

Lovelock, J. (2005). “Our Nuclear Lifeline”. Reader’s Digest (March 2005), 2-9.

Luhmann, N. (1968). Confianza. Bartzelona: Anthropos, 1996.

Luhmann, N. (1991). Risk: A Sociological Theory. New York: Aldine de Gruyter, 1993.

Luján, J. L.; López Cerezo, J. A. (2004). “De la promoción a la regulación. El conocimiento

científico en las políticas públicas de ciencia y tecnología”, in: J. L. Luján eta J. Echeverría

(argit.). Gobernar los riesgos. Ciencia y valores en la sociedad del riesgo. Madril:

Biblioteca Nueva / OEI, 75-98.

Lupton, D. (argit.). (1999a). Risk and Sociocultural Theory: New Directions and Perspectives.

Cambridge: Cambridge University Press.

Lupton, D. (1999b). Risk. Londres: Routledge.

Lynch, M.; Woolgar, S. (argit.) (1990). Representation in Scientific Practice. Cambridge

(Mass.): The MIT Press.

Macgill, S. M.; Siu, Y. L. (2004). “The Nature of Risk”. Journal of Risk Research 7(3), 315-

352.

Machamer, P.; Douglas, H. (1999). “Cognitive and Social Values”. Science & Education 8, 45-

54.

MacKenzie, D. (1987). “Missile Accuracy: A Case Study in the Social Processes of

Technological Change”, in: W. E. Bijker, T. P. Hughes eta T. Pinch (argit.). The Social

Construction of Technological Systems. Cambridge (Mass.): The MIT Press, 1994, 195-222.

MacKenzie, D. (1989). “From Kwajalein to Armaggedon? Testing and the Social Construction

of Missile Accuracy”, in: D. Gooding, T. Pinch eta S. Schaffer (argit.). The Uses of

Experiment: Studies in the Natural Sciences. Cambridge: Cambridge University Press, 409-

435.

MacKenzie, D. (1990). Inventing Accuracy: A Historical Sociology of Nuclear Missile

Guidance. Cambridge (Mass.): The MIT Press.

Macnaghten, P.; Kearnes, M.; Wynne, B. (2005). “Nanotechnology, Governance, and Public

Deliberation: What Role for the Social Sciences?”. Science Communication 27(2), 1-24.

Mahdjoubi, D. (1997). The Linear Model of Technological Innovation: Background and

Taxonomy. University of Texas (www.ischool.utexas.edu/~darius/04-

Linear%20Model.pdf).

Mannheim, K. (1929). Ideología y utopía. Introducción a la sociología del conocimiento.

Madril: Fondo de Cultura Económica, 1997.

Margenau, H. (1935). “Methodology of Modern Physics” (bi zatitan). Philosophy of Science 2,

48-72; 164-187.

Marris, C.; Langford, I.; Saunderson, T.; O’Riordan, T. (1997). “Exploring the ‘Psychometric

Paradigm’: Comparisons Between Aggregate and Individual Analysis”. Risk Analysis 17(3),

303-312.

Marris, C.; Langford, I. H.; O’Riordan, T. (1998). “A Quantitative Test of the Cultural Theory

of Risk Perceptions: Comparison with the Psychometric Paradigm”. Risk Analysis 18(5),

635-647.

Marris, C.; Wynne, B.; Simmons, P.; Weldon, S. (2001). Public Perceptions of Agricultural

Biotechnologies in Europe. Final Report of the PABE Research Project. Brusela: European

Commission (http://csec.lancs.ac.uk/pabe/docs/pabe_finalreport.pdf).

325

Maynard, C. (1996). Glosario de genética forestal (wwwgenfys.slu.se/staff/dagl/Glossaries/Glosario.doc).

Mayo, D. (1991). “Sociological Versus Metascientific Views of Risk Assessment”, in: D. G.

Mayo eta R. D. Hollander (argit.). Acceptable Evidence. Science and Values in Risk

Management. Oxford: Oxford University Press, 249-279.

Mayo, D. G.; Hollander, R. D. (argit.) (1991). Acceptable Evidence. Science and Values in Risk

Management. Oxford: Oxford University Press.

McDonell, G. (1997). “Scientific and Everyday Knowledge: Trust and the Politics of

Environmental Initiatives”. Social Studies of Science 27(6), 819-863.

McIntyre, O.; Mosedale, T. (1997). “The Precautionary Principle as a Norm of Customary

International Law”. Journal of Environmental Law 9(2), 221-241.

Meister, M.; Japp, P. M. (1998). “Sustainable Development and the Global Economy.

Rhetorical Implications for Improving the Quality of Life”. Communication Research 25(4),

399-421.

Merton, R. K. (1973). The Sociology of Science: Theoretical and Empirical Investigations.

Chicago: University of Chicago Press (Norman W. Storer, argit. eta sarrera egilea).

Meshkati, N.; Deato, J. (2000). “Japan Must Commence Nuclear Reforms”. The Japan Times

(2000ko urriak 2) (www-rcf.usc.edu/~meshkati/tefall99/toki.html).

Michael, M. (1992). “Lay Discourses of Science: Science-in-General, Science-in-Particular, and

Self”. Science, Technology, & Human Values 17(3), 313-333.

Michael, M. (1996). “Ignoring Science: Discourses of Ignorance in the Public Understanding of

Science”, in: A. Irwin eta B. Wynne (argit.). Misunderstanding Science? The Public

Reconstruction of Science and Technology. Cambridge: Cambridge University Press, 107-

125.

Micheletti, M. (2006). “Political Consumerism: Why the Market is an Arena for Politics”, in:

M. Kaiser eta M. E. Lien (argit.). Ethics and the Politics of Food. Wageningen,

Herbehereak: Wageningen Academic Publishers, 23-27.

Millstone, E. (2006). “Can Food Safety Policy-Making be both Scientifically and

Democratically Legitimated? If So, How?”, in: M. Kaiser eta M. E. Lien (argit.). Ethics and

the Politics of Food. Wageningen, Herbehereak: Wageningen Academic Publishers, 36-47.

Mitcham, C. (2003). “Professional Idealism Among Scientists and Engineers: A Neglected

Tradition is STS Studies”. Technology in Society 25, 249-262.

Mitchell, L. M.; Cambrosio, A. (1997). “The Invisible Topography of Power: Electromagnetic

Fields, Bodies and the Environment”. Social Studies of Science 27(2), 221-271.

Mol, A. (1999). “Ontological Politics. A Word and Some Questions”, in: J. Law eta J. Hassard

(argit.). Actor Network Theory and After. Oxford: Blackwell / The Sociological Review, 74-

89.

Molina, J. L. (2004). “La ciencia de las redes”. Apuntes de ciencia y tecnología 11, 36-42.

Möllering, G. (2001). “The Nature of Trust: From Georg Simmel to a Theory of Expectation,

Interpretation and Suspension”. Sociology 35(2), 403-420.

Mormann, T. (2000). “El concepto de representación en la tradición neokantiana: de Helmholtz

a Cassirer”, in: A. Ibarra eta T. Mormann (argit.). Variedades de la representación en la

ciencia y la filosofía. Bartzelona: Ariel, 71-80.

Mormann, T. (2006). “Carnap’s Logical Empiricism, Values, and American Pragmatism”. [PSA

2006] Philosophy of Science Assoc. 20th Biennial Mtg (Vancouver): PSA Contributed

Papers (http://philsci-archive.pitt.edu/archive/00002947).

Mormann, T.; Sorreluz, A. (2001). “Espectros de problemas filosóficos en el ámbito de la

Sociología del Conocimiento Científico (SCC)”, in: A. Ibarra eta J. A. López Cerezo

(argit.). Desafíos y tensiones actuales en Ciencia, Tecnología y Sociedad. Madril:

Biblioteca Nueva, 167-182.

326

Mundy, B. (1986). “On the General Theory of Meaningful Representation”. Synthese 67, 391-

437.

Muñoz, E. (1998). “La complejidad de la biotecnología y la percepción pública: una inevitable

relación”. Quark 12, 14-18.

Muñoz, E. (2002). La cultura científica, la percepción pública y el caso de la biotecnología.

Grupo de Ciencia, Tecnología y Sociedad (CSIC). Documento de Trabajo 02-07

(www.iesam.csic.es/doctrab2/dt-0207.pdf).

Muñoz, E. (2003). Problems in the Analysis of the Public’s Perception of Biotechnology:

Europe and its Contradictions. Grupo de Ciencia, Tecnología y Sociedad (CSIC).

Documento de Trabajo 03-03 (www.iesam.csic.es/doctrab2/dt-0303.pdf).

Muñoz, E. (2005). “Gobernanza, ciencia, tecnología y política: trayectoria y evolución”. Arbor

CLXXXI(715): Gobernanza de la ciencia y la tecnología (M. I. González eta O. Todt,

argit.), 287-300.

Murphy, N.; Krimsky, S. (2003). “Implicit Precaution, Scientific Inference, and Indirect

Evidence: The Basis for the US Environmental Protection Agency’s Regulation of

Genetically Modified Crops”. New Genetics and Society 22(2), 127-143.

Myskja, B.; Myhr, A. I. (2006). “A Critical Appraisal of the UNESCO Version of the

Precautionary Principle”, in: M. Kaiser eta M. Lien (argit.). Ethics and the Politics of Food.

Wageningen, Herbehereak: Wageningen Academic Publishers, 197-202.

Mythen, G. (2004). Ulrich Beck: A Critical Introduction to the Risk Society. Londres: Pluto

Press.

Nahuis, R.; van Lente, H. (2005). “Democracy, Users and Public Transport: Towards a

Research Agenda”. Paper prepared for the TEER 2005 conference (2005eko maiatzak 10-

11, Jyvaskyla, Finlandia).

Nelkin, D. (1995). “Science Controversies. The Dynamics of Public Disputes in the U.S.”, in: S.

Jasanoff, G. E. Markle, J. C. Peterson eta T. Pinch (argit.). Handbook of Science and

Technology Studies. Londres: Sage, 444-456.

Niiniluoto, I. (1997). “Límites de la tecnología”. Arbor CLVII(620), 391-410.

Noteboom, B.; Klos, T.; Jorna, R. (2000). “Adaptative Trust and Co-Operation: An Agent-

Based Simulation Approach”. Druid Conference (2000ko ekainak 15-17).

Nowotny, H.; Scott, P.; Gibbons, M. (2001). Re-Thinking Science: Konwledge and the Public in

an Age of Uncertainty. Londres: Polity Press.

NRC (National Research Council, Committee on the Institutional Means for Assessment of

Risks to Public Health) (1983). Risk Assessment in the Federal Government: Managing the

Process, Washington, DC: National Academy Press.

O’Malley, P. (1996). “Risk and Responsibility”, in: A. Barry, T. Osborne eta N. Rose (argit.).

Foucault and Political Rationality: Liberalism, Neo-Liberalism and Rationalities of

Government. Londres: UCL Press, 189-207.

O’Malley, P. (2001). “Policing Crime Risks in the Neo-Liberal Era”, in: K. Stenson eta R.

Sullivan (argit.). Crime, Risk and Justice. Cullompton: William Publishing, 89-103.

O’Riordan, T.; Cameron, J. (1994). “The History and Contemporary Significance of the

Precautionary Principle”, in: T. O’Riordan eta J. Cameron (argit.). Interpreting the

Precautionary Principle. Londres: Earthscan, 132-151.

OECD, Organisation for Economic Co-operation and Development (1963). Proposed Standard

Practice for Surveys on Research and Experimental Development – Frascati Manual. Paris:

OECD Publications Service, 2002

(http://europa.eu.int/estatref/info/sdds/en/rd/rd_frascati_manual_2002.pdf).

OECD, Organisation for Economic Co-operation and Development (1990). Proposed Standard

Method of Compiling and Interpreting Technology Balance of Payment Data – TBP

Manual. Paris: OECD.

327

OECD, Organisation for Economic Co-operation and Development (1992). Oslo Manual.

Proposed Guidelines for Collecting and Interpreting Technological Innovation Data. Paris:

OECD / Eurostat, 1996 (www.oecd.org/dataoecd/35/61/2367580.pdf).

OECD, Organisation for Economic Co-operation and Development (1994). The Measurement of

Scientific and Technological Activities Using Patent Data as Science and Technology

Indicators. Paris: OECD (www.oecd.org/dataoecd/33/62/2095942.pdf).

OECD, Organisation for Economic Co-operation and Development (1995). Manual on the

Measurement of Human Resources Devoted to Science and Technology – Canberra

Manual. Paris: OECD (www.oecd.org/dataoecd/34/0/2096025.pdf).

OECD, Organisation for Economic Co-operation and Development (2005). Oslo Manual.

Guidelines for Collecting and Interpreting Innovation Data (3. argitaraldia). Paris: OECD /

Eurostat (http://213.253.134.43/oecd/pdfs/browseit/9205111E.PDF).

Olazar, M. (2004). “Errauskailuak ondo erabiltzeko gakoa zaborrak ondo banatzea da” (Nagore

Rementeriak Martin Olazarri egindako elkarrizketa). Zientzia.net. Elhuyar, zientziaren

komunikazioa (www.zientzianet.com/artikulua_inprimatu.asp?Artik_kod=9636).

Olivé, L. (1999). Multiculturalismo y pluralismo. Mexiko: Paidós / UNAM.

Ortín, A. (2004). “Carrefour y El Corte Inglés no venderán transgénicos con su marca”.

CincoDias.com (2004ko apirilak 14)

(www.cincodias.com/articulo/empresas/Carrefour/Corte/Ingles/venderan/transgenicos/marc

a/cdscdi/20040414cdscdiemp_20/Tes/).

Ottino, J. M. (2003). “Complex Systems”. AIChE Journal 49(2), 292-299.

Otway, H. (1992). “Public Wisdom, Expert Fallibility: Toward a Contextual Theory of Risk”,

in: S. Krimsky eta D. Golding (argit.). Social Theories of Risk. Westport (Conn.): Praeger,

215-228.

Otway, H.; Maurer, D.; Thomas, K. (1978). “Nuclear Power: The Question of Public

Acceptance”. Futures 10, 109-118.

Otway, H.; von Winterfeldt, D. (1982). “Beyond Acceptable Risk: On the Social Acceptability

of Technologies”. Policy Sciences 14(3), 247-256.

Oyarbide, L. M. (2007). “El grave problema de los residuos en Gipuzkoa está en vías de

solución”. El Diario Vasco, 2007ko martxoak 12, 2-3.

Park, K. (1997). “How do Objects Become Objects of Reference? A Review of the Literature on

Objects of Reference and a Proposed Model for the Use of Objects in Communication”.

British Journal of Special Education 24(3), 108-114.

Parlamento Europeo y Consejo de la Unión Europea (2000). “Directiva 2000/76/CE del

Parlamento Europeo y del Consejo de 4 de diciembre de 2000 relativa a la incineración de

residuos”. Diario Oficial de las Comunidades Europeas (2000ko abenduak 28, L 332).

Brusela: Europar Batasuna, 91-111 (www.arccat.net/ca/publicacions/pdf/normativa/europea/directives/dir_2000_76.pdf).

Parlamento Europeo y Consejo de la Unión Europea (2001). “Directiva 2001/18//CE del

Parlamento Europeo y del Consejo de 12 de marzo de 2001 sobre la liberación intencional

en el medio ambiente de organismos modificados genéticamente y por la que se deroga la

Directiva 90/220/CEE del Consejo”. Diario Oficial de las Comunidades Europeas (L 106/1,

2001eko apirilak 17). Brusela: Europar Batasuna, 1-38 (http://eurlex.europa.eu/LexUriServ/site/es/oj/2001/l_106/l_10620010417es00010038.pdf).

Parlamento Europeo y Consejo de la Unión Europea (2003a). “Reglamento (CE) Nº 1829/2003

del Parlamento Europeo y del Consejo de 22 de septiembre de 2003 sobre alimentos y

piensos modificados genéticamente”. Diario Oficial de la Unión Europea (L 268/1, 2003ko

urriak 18). Brusela: Europar Batasuna, 1-23 (http://europa.eu.int/eurlex/pri/es/oj/dat/2003/l_268/l_26820031018es00010023.pdf).

Parlamento Europeo y Consejo de la Unión Europea (2003b). “Reglamento (CE) Nº 1830/2003

del Parlamento Europeo y del Consejo de 22 de septiembre de 2003 relativo a la

trazabilidad y al etiquetado de los alimentos y piensos producidos a partir de éstos, y por el

328

que se modifica la Directiva 2001/18/CE”. Diario Oficial de la Unión Europea (L 268/24,

2003ko urriak 18). Brusela: Europar Batasuna, 24-28 (http://europa.eu.int/eurlex/pri/es/oj/dat/2003/l_268/l_26820031018es00240028.pdf).

Parsons, K. (2003). The Science Wars: Debating Scientific Knowledge and Technology.

Amherst, N.Y.: Prometheus Books.

Pearce, D. (1994). “The Precautionary Principle and Economic Analysis”, in: T. O’Riordan eta

J. Cameron (argit.). Interpreting the Precautionary Principle. Londres: Earthscan, 132-151.

Pellizzoni, L. (2001a). “The Myth of the Best Argument: Power, Deliberation and Reason”.

British Journal of Sociology 52(1), 59-86.

Pellizzoni, L. (2001b). “Democracy and the Governance of Uncertainty: The Case of

Agricultural Gene Technologies”. Journal of Hazardous Materials 86, 205-222.

Pellizzoni, L. (2003a). “Trust, Responsibility and Environmental Policy” (Paper presented at

The 6 th Conference of the ESA: “Ageing Societies, New Sociology”, Murtzia, 2003ko irailak

23-26).

Pellizzoni, L. (2003b). “Uncertainty and Participatory Democracy”. Environmental Values

12(2), 195-224.

Perrow, C. (1984). Normal Accidents. Living with High-Risk Technologies. Princeton (N.J.):

Princeton University Press, 1999.

Persley, G. J.; Peacock, J.; van Montagu, M. (2002). Biotechnology and Sustainable

Agriculture. ICSU Series on Science for Sustainable Development No. 6

(www.doylefoundation.org/icsu/icsuvol6.pdf).

Pickering, A. (1995). The Mangle of Practice. Time, Agency, and Science. Chicago: The

University of Chicago Press.

Pickering, A. (argit.) (1992). Science as Practice and Culture. Chicago: The University of

Chicago Press.

Pieterman, R. (2001). “Culture in the Risk Society: An Essay of the Rise of a Precautionary

Culture”. Zeitschrift für Rechtssoziologie 22(2), 145-168.

Pimbert, M. (2001). “Reclaiming Our Right to Power: Some Conditions for Deliberative

Democracy”. PLA Notes 40, 81-84

(www.iied.org/NR/agbioliv/pla_notes/documents/plan_04021.pdf).

Pimbert, M.; Wakeford, T. (2001). “Overview – Deliberative Democracy and Citizen

Empowerment”. PLA Notes 40, 23-28

(www.iied.org/NR/agbioliv/pla_notes/documents/plan_04005.pdf).

Pinch, T. (1993). “‘Testing – One, Two, Three ... Testing!’: Toward a Sociology of Testing”.

Science, Technology, & Human Values 18(1), 25-41.

Pinch, T. J.; Bijker, W. E. (1987). “The Social Construction of Facts and Artifacts: Or How the

Sociology of Science and the Sociology of Technology Might Benefit Each Other”, in: W.

E. Bijker, T. P. Hughes eta T. J. Pinch (argit.). The Social Construction of Technological

Systems. Cambridge (Mass.): The MIT Press, 1994, 17-50.

Plaza, M.; Todt, O. (2005). “La gobernanza de la seguridad alimentaria”. Arbor CLXXXI(715):

Gobernanza de la ciencia y la tecnología (M. I. González eta O. Todt, argit.), 403-416.

Plinke, E.; Wenk, N.; Wolff, G.; Castiglione, D.; Palmark, M. (2000). Mechanical Recycling of

PVC Wastes (Final Report). Study for DG XI of the European Commission.

Basel/Milan/Lyngbi (January 2000)

(http://ec.europa.eu/environment/waste/studies/pvc/mech_recylce.pdf).

PNUMA, Programa de las Naciones Unidas para el Medio Ambiente (2005). Proyecto de

directrices sobre mejores técnicas disponibles y mejores prácticas ambientales en relación

con el artículo 5 y el anexo C. Conferencia de las Partes en el Convenio de Estocolmo sobre

contaminantes orgánicos persistentes. Primera reunión, Punta del Este, Uruguay, 2 a 6 de

mayo de 2005. Naciones Unidas

(www.pops.int/documents/meetings/cop_1/meetingdocs/sp/inf1_7/INF-7s.pdf).

329

Porter, T. M. (1995). Trust in Numbers. The Pursuit of Objectivity in Science and Public Life.

Princeton (N.J.): Princeton University Press, 1996.

Puy, A. (1995). Percepción social de los riesgos. Madril: Mapfre.

Quintanilla, M. A. (1989). Tecnología: un enfoque filosófico. Madril: Fundesco.

Radaelli, C. (2001). “Democratising Expertise?”. Paper delivered to the conference on La

représentation dans l’Union européenne. CERI - Sciences Po, Paris, 4 May 2001

(www.bradford.ac.uk/acad/ssis/staff_contact/radaelli/demexp.html).

Radder, H. (1986). “Experiment, Technology and the Intrinsic Connection Between Knowledge

and Power”. Social Studies of Science 16(4), 663-683.

Radder, H. (1992). “Normative Reflexions on Constructivist Approaches to Science and

Technology”. Social Studies of Science 22(1), 141-173.

Raffensperger, C.; Tickner, J. (argit.) (1999). Protecting Public Health and the Environment:

Inplementing the Precautionary Principle. Washington, DC: Island Press.

Ramos, R. (2004). “De la sociedad del riesgo a la sociedad de la incertidumbre”, in: J. L. Luján

eta J. Echeverría (argit.). Gobernar los riesgos. Ciencia y valores en la sociedad del riesgo.

Madril: Biblioteca Nueva / OEI, 35-50.

Randall, A. (1995). “Reinterpreting ‘Luddism’: Resistance to New Technology in the British

Industrial Revolution”, in: M. Bauer (argit.). Resistance to New Technology: Nuclear

Power, Information Technology and Biotechnology. Cambridge: Cambridge University

Press, 57-79, 1997.

Ravetz, J. R. (2001). “Safety in the Globalising Knowledge Economy: An Analysis by

Paradoxes”. Journal of Hazardous Materials 86, 1-16.

Rayner, S. (1992). “Cultural Theory and Risk Analysis”, in: S. Krimsky eta D. Golding (argit.).

Social Theories of Risk. Westport (Conn.): Praeger, 83-115.

Rayner, S. (2001). “Democracy in the Age of Assessment: Reflections on the Roles of Expertise

and Democracy in Public-Sector Decision Making”. Science and Public Policy 30(3), 163-

170.

Reino de España (2003). “Ley 9/2003, de 25 de abril, por la que se establece el régimen jurídico

de la utilización confinada, liberación voluntaria y comercialización de organismos

modificados genéticamente”. Boletín Oficial del Estado, 100. zenbk. (2003ko apirilak 26),

16214-16223 (www.boe.es/boe/dias/2003-04-26/pdfs/A16214-16223.pdf).

Reino de España (2004). “Real Decreto 178/2004, de 30 de enero, por el que se aprueba el

Reglamento general para el desarrollo y ejecución de la Ley 9/2003 de 25 de abril, por la

que se establece el régimen jurídico de la utilización confinada, liberación voluntaria y

comercialización de organismos modificados genéticamente”. Boletín Oficial del Estado,

27. zenbk. (2004ko urtarrilak 31), 4171-4216

(www.boe.es/boe/dias/2004/01/31/pdfs/A04171-04216.pdf).

Renn, O. (1992a). “Concepts of Risk: A Classification”, in: S. Krismky eta D. Golding (argit.).

Social Theories of Risk. Westport (Conn.): Praeger, 53-79.

Renn, O. (1992b). “The Social Arena Concept of Risk Debates”, in: S. Krimsky eta D. Golding

(argit.). Social Theories of Risk. Westport (Conn.): Praeger, 179-196.

Renn, O. (1998a). “The Role of Risk Perception for Risk Management”. Reliability Engineering

and System Safety 59, 49-62.

Renn, O. (1998b). “The Role of Risk Communication and Public Dialogue for Improving Risk

Management”. Risk Decision and Policy 3(1), 5-30.

Renn, O. (1999a). “A Model for an Analytic-Deliberative Process in Risk Management”.

Environmental Science & Technology 33(18), 3049-3055.

Renn, O. (1999b). Analytic-Deliberative Processes of Decision Making: Linking Expertise,

Stakeholder Experience and Public Values. CoRWM (Committee on Radioactive Waste

Management) Document (Doc 847) (www.corwm.org.uk/pdf/847%20-

%20Amsterdam%202004.pdf).

330

Renn, O. (2004). “The Challenge of Integrating Deliberation and Expertise: Participation and

Discourse in Risk Management”, in: T. McDaniels eta M. J. Small (argit.). Risk Analysis

and Society: An Interdisciplinary Characterization of the Field. Cambridge: Cambridge

University Press, 289-366.

Renn, O. (2005). Risk Governance: Towards an Integrative Approach. White paper no .1: The

International Risk Governance Council (IRGC). Geneva: IRGC.

Renn, O.; Roco, M. C. (2006). “Nanotechnology and the Need for Risk Governance”. Journal

of Nanoparticle Research 8, 153-191.

Renn, O.; Webler, T.; Rakel, H.; Dienel, P.; Johnson, B. (1993). “Public Participation in

Decision Making: A Three-Step Procedure”. Policy Sciences 26, 189-214.

Renn, O.; Webler, T.; Wiedermann, P. (argit.) (1995). Fairness and Competence in Citizen

Participation. Evaluating Models for Environmental Discourse. Dordrecht: Kluwer.

Rescher, N. (1983). Risk. A Philosophical Introduction to the Theory of Risk Evaluation and

Management. Washington: University Press of America.

Rescher, N. (1998). Predicting the Future. An Introduction to the Theory of Forecasting. New

York: State University of New York Press.

Rescher, N. (1999). Razón y valores en la era científico-tecnológica. Bartzelona: Paidós / I.C.E.

de la Universidad Autónoma de Barcelona.

Rheinberger, H.-J. (1997). Toward a History of Epistemic Things. Synthesizing Proteins in the

Test Tube. Stanford: Stanford University Press.

Rhodes, R. A. W. (1996). “The New Governance: Governing without Government”. Political

Studies XLIV, 652-667.

RICYT (Red de Indicadores de Ciencia y Tecnología) (d.g.). Indicadores de insumo de la

ciencia y la tecnología. Metodología, manuales y fuentes de información. Ibero-América:

RICYT (www.ricyt.edu.ar/interior/difusion/pubs/elc2001/3.pdf).

Riechmann, J.; Tickner, J. (koord.) (2002). El principio de precaución. En medio ambiente y

salud pública: de las definiciones a la práctica. Bartzelona: Icaria.

Rip, A. (1986a). “Controversies as Informal Technology Assessment”. Knowledge: Creation,

Diffusion, Utilization 8(2), 349-371.

Rip, A. (1986b). “The Mutual Dependence of Risk Research and Political Context”. Science &

Technology Studies 4(3/4), 3-15.

Rip, A. (2001). “Contributions from Social Studies of Science and Constructive Technology

Assessment”, in: A. Stirling (argit.). On Science and Precaution in the Management of

Technological Risk. Volume II. Case Studies. Sevilla: Institute for Prospective Technology

Studies, European Commission Joint Research Centre, 94-122

(ftp://ftp.jrc.es/pub/EURdoc/eur19056IIen.pdf).

Rip, A. (2002a). Co-Evolution of Science, Technology and Society. An Expert Review for

Bundesministerium Bildung und Forschungs Förderinitiative Politik, Wissenschaft und

Gesellschaft (Science Policy Studies), as managed by the Berlin-Brandenburgische

Akademie der Wissenschaften.

Rip, A. (2002b). Challenges for Technology Foresight/Assessment and Governance. Final

Report of the STRATA Consolidating Workshop. Session 2: Sustainability – R&D Policy,

the Precautionary Principle and New Governance Models. Brusela: European Commission

(ftp://ftp.cordis.europa.eu/pub/improving/docs/sstp_strata_workshop_session2_final.pdf).

Rivas, J. C. (2000). “La UE y EEUU aceptan el control del comercio de los productos

transgénicos”. El Mundo egunkaria, 2000ko urtarrilak 30

(www.elmundo.es/2000/01/30/sociedad/30N0095.html).

Robins, R. (2002). “The Realness of Risk: Gene Technology in Germany”. Social Studies of

Science 32(1), 7-35.

331

Rodríguez, H. (2002). “Comunicación científica en el Plan de Ciencia, Tecnología e Innovación

2001-2004”, in: J. Wagensberg (et al). Ciencia y cultura vasca, y redes telemáticas: XV

Congreso de Estudios Vascos. Donostia: Eusko Ikaskuntza, 1039-1046.

Rodríguez, H. (2003). “Riesgo y principio de precaución. Hacia una cultura de la

incertidumbre”. Revista catalana de seguridad pública 13, 139-161.

Rodríguez-Farré, E. (2004). “Las incineradoras son la principal fuente de dioxinas de todo el

planeta”. El País egunkaria (edición País Vasco) , 2004ko azaroak 6, 4.

Rohrmann, B.; Renn, O. (2000). “Risk Perception Research – An Introduction”, in: O. Renn eta

B. Rohrmann (argit.). Cross-Cultural Risk Perception: A Survey of Empirical Studies.

Dordrecht: Kluwer, 11-53.

Romero Salvador, A. (1998). “Incineración de residuos sólidos urbanos”. Catalizadores y

adsorbentes para la protección ambiental en la Región Iberoamericana. Monografías

CYTED (Programa Iberoamericano de Ciencia y Tecnología para el Desarrollo), 1998, 315-

318 (www.icp.csic.es/cyted/Monografias/Monografias1998/C2-315.pdf).

Røpke, I. (2001). “New Technology in Everyday Life – Social Processes and Environmental

Impact”. Ecological Economics 38, 403-422.

Røpke, I. (2005). “Consumption in Ecological Economics”. Internet Encyclopaedia of

Ecological Economics (International Society for Ecological Economics)

(www.ecoeco.org/pdf/consumption_in_ee.pdf).

Rorty, R. (1979). Philosophy and the Mirror of Nature. Princeton: Princeton University Press.

Rose, N. (1999). Powers of Freedom. Cambridge: Cambridge University Press.

Rose, N. (2000). “Government and Control”. British Journal of Criminology 40, 321-339.

Roszak, T. (1968). The Making of a Counter Culture: Reflections on the Technocratic Society

and Its Youthful Opposition. Berkeley: University of California Press, 1995.

Rouse, J. (1992). “What Are Cultural Studies of Scientific Knowledge?”. Configurations 1(1),

57-94 (erabilitako bertsio elektronikoari dagokion web helbidea:

www.limmat.ch/koni/texte/1_1rouse.html).

Rouse, J. (1996). Engaging Science: How to Understand Its Practices Philosophically. Londres:

Cornell University Press.

Rowe, G.; Frewer, L. J. (2000). “Public Participation Methods: A Framework for Evaluation”.

Science, Technology, & Human Values 25(1), 3-29.

Russell, S. (1986). “The Social Construction of Artefacts: A Response to Pinch and Bijker”.

Social Studies of Science 16(2), 331-346.

Sábato, J.; Botana, N. (1968). “La ciencia y la tecnología en el desarrollo futuro de América

Latina”. Arbor CXLVI(575), 21-43, 1993.

Sánchez Ron, J. M. (2005). “Einstein, el hombre y el científico. La difusión de sus teorías en

España”. QUARK 36 (mayo-agosto), 10-22 (www.prbb.org/quark/36/036010.pdf).

Sanders, L. M. (1997). “Against Deliberation”. Political Theory 25(3), 347-376.

Sandin, P. (1999). “Dimensions of the Precautionary Principle”. Human and Ecological Risk

Assessment 5(5), 889-907.

Santillo, D.; Stringer, R. L.; Johnston, P. A.; Tickner, J. (1998). “The Precautionary Principle:

Protecting against Failures of Scientific Method and Risk Assessment”. Marine Pollution

Bulletin 36(12), 939-950.

Sanz Menéndez, L. (2001). Indicadores relacionales y redes sociales en el estudio de los efectos

de las políticas de ciencia y tecnología. Unidad de Políticas Comparadas (CSIC).

Documento de Trabajo 01-09 (www.iesam.csic.es/doctrab2/dt-0109.pdf).

Sanz Menéndez, L. (2003). “El asesoramiento científico en los Parlamentos”. El País egunkaria,

2003ko irailak 10, 31.

Sarewitz, D. (1996). Frontiers of Illusion. Science, Technology and the Politics of Progress.

Filadelfia: Temple University Press.

332

Sarewitz, D. (2004). “How Science makes Environmental Controversies Worse”.

Environmental Science & Policy 7, 385-403.

Sarewitz, D. (2005). “Governance of science”, in: C. Mitcham (argit.). Encyclopedia of Science,

Technology, and Ethics. New York: Macmillan Reference, 878-882.

Sarewitz, D.; Pielke, R. A. Jr. (1999). “Prediction in Science and Policy”. Technology in Society

21, 121-133.

Sarewitz, D.; Pielke, R. A. Jr. (2000). “Breaking the Global-Warming Gridlock”. The Atlantic

Monthly 286(1), 54-64.

Sarewitz, D.; Pielke, R. A. Jr.; Keykhah, M. (2003). “Vulnerability and Risk: Some Thoughts

from a Political and Policy Perspective”. Risk Analysis 23(4), 805-810.

Schaffner, K. F. (1991). “Causing Harm: Epidemiological and Physiological Concepts of

Causation”, in: D. G. Mayo eta R. D. Hollander (argit.). Acceptable Evidence. Science and

Values in Risk Management. Oxford: Oxford University Press, 204-217.

Scherer, C. W.; Cho, H. (2003). “A Social Network Contagion Theory of Risk Perception”. Risk

Analysis 23(2), 261-267.

Schot, J. (2001). “Towards New Forms of Participatory Technology Development”. Technology

Analysis & Strategic Management 13(1), 39-52.

Schot, J. (2005). “Constructive Technology Assessment”, in: C. Mitcham (argit.). Encyclopedia

of Science, Technology, and Ethics. New York: Macmillan Reference, 423-426.

Schroeder, D.; Palmer, C. (2003). “Technology Assessment and the ‘Ethical Matrix’”. Poiesis

& Praxis: International Journal of Tecnhology Assessment and Ethics of Science 1, 295-

307.

Schuhmacher, M.; Rodríguez-Larena, C.; Agramunt, M. C.; Díaz-Ferrero, J.; Domingo, J. L.

(2002). “Environmental Impact of a New Hazardous Waste Incinerator in Catalonia, Spain:

PCDD/PCDF Levels in Herbage Samples”. Chemosphere 48, 187-193.

Sebeok, T. A. (1994). Signos: una introducción a la semiótica. Bartzelona: Paidós, 1996.

Shapiro, S. A.; Glicksman, R. L. (2003). Risk Regulation at Risk. Restoring a Pragmatic

Approach. Stanford: Stanford University Press.

Shlyakhter, A.; Wilson, R. (1997). “Integrated Risk Analysis of Global Climate Change”, in: V.

Molak (argit.). Fundamentals of Risk Analysis and Risk Management. Boca Raton: Lewis

Publishers, 187-201.

Shove, E. (2003). “Changing Human Behaviour and Lifestyle: A Challenge for Sustainable

Consumption?”. ESRC’s (Economic & Social Research Council) Environment and Human

Behaviour New Opportunities Programme (Policy Studies Institute)

(www.psi.org.uk/ehb/docs/shove-changinghumanbehaviourandlifestyle-200308.pdf).

[Bertsio argitaratua: L. A. Reisch eta I. Røpke (argit.). The Ecological Economics of

Consumption. Cheltenham, UK: Edward Elgar, 111-131.]

Shrader-Frechette, K. S. (1980). Energía nuclear y bienestar público. Problemas éticos y

sociales de la tecnología de fisión. Madril: Alianza, 1983.

Shrader-Frechette, K. S. (1985). Science Policy, Ethics, and Economic Methodology. Some

Problems of Technology Assessment and Environmental-Impact Analysis. Dordrecht:

Kluwer.

Shrader-Frechette, K. S. (1991). Risk and Rationality. Philosophical Foundations for Populist

Reforms. Berkeley: University of California Press.

Shrader-Frechette, K. S. (1994). “Environmental Risk Assessment and Nuclear Waste

Disposal”. Epistemologia 17, 53-72.

Shrader-Frechette, K. S. (1997). “Amenazas tecnológicas y soluciones democráticas”, in: M. I.

González García, J. A. López Cerezo eta José Luis Luján (argit.). Ciencia, tecnología y

sociedad, Bartzelona: Ariel, 225-236.

Shrader-Frechette, K. S. (2002). Environmental Justice: Creating Equality, Reclaiming

Democracy. Oxford: Oxford University Press.

333

Siebenhüner, B. (2004). “Social Learning and Sustainability Science: Which Role Can

Stakeholder Participation Play?”, in: F. Biermann, S. Campe eta K. Jacob (argit.).

Proceedings of the 2002 Berlin Conference on the Human Dimensions of Global

Environmental Change “Knowledge for the Sustainability Transition. The Challenge for

Social Science”. Amsterdam, Berlin, Postdam, Oldenburg: Global Governance Project, 76-

86.

Siegrist, M.; Cvetkovich, G. (2000). “Perception of Hazards: The Role of Social Trust and

Knowledge”. Risk Analysis 20(5), 713-719.

Siegrist, M.; Keller, C.; Kiers, H. A. L. (2005). “A New Look at the Psychometric Paradigm of

Perception of Hazards”. Risk Analysis 25(1), 211-222.

Silbergeld, E. K. (1991). “Risk Assessment and Risk Management: An Uneasy Divorce”, in: D.

G. Mayo eta R. D. Hollander (argit.). Acceptable Evidence: Science and Values in Risk

Management. Oxford: Oxford University Press, 99-114.

Simon, J. (1999). “Law after Society”. Law and Social Inquiry 24: 143-194.

Sims, B. (1999). “Concrete Practices: Testing in an Earthquake-Engineering Laboratory”.

Social Studies of Science 29(4), 483-518.

Sismondo, S. (1993). “Some Social Constructions”. Social Studies of Science 23(3), 515-553.

Sismondo, S. (1996). Science without Myth: On Constructions, Reality, and Social Knowledge.

Albany (N.Y.): State University of New York Press.

Sjöberg, L. (1999a). “Three Themes in Risk Perception: Towards a Conception of Risk

Perception as Ideology rather than Emotion”. Paper prepared for the SRA-Europe Annual

Conference (Rotterdam, 1999ko urriak 10-13) (www.dynamit.com/riskpercom/pdf/rdamh.pdf).

Sjöberg, L. (1999b). “The Psychometric Paradigm Revisited”. Invited Lecture. Royal Statistical

Society Conference. University of Warwick (1999ko uztailak 12-15) (www.dynamit.com/riskpercom/pdf/hege.pdf).

Sjöberg, L. (1999c). “Political Decisions and Public Risk Perception”. Paper read at the Third

International Public Policy and Social Science Conference, St Catherine’s College, Oxford

(1999ko uztailak 28-30) (www.dynam-it.com/riskpercom/pdf/oxford.pdf).

Sjöberg, L. (2000). “Factors in Risk Perception”. Risk Analysis 20(1), 1-11.

Sjöberg, L. (2001). “Limits of Knowledge and the Limited Importance of Trust”. Risk Analysis

21(1), 189-198.

Sjöberg, L. (2004). “Local Acceptance of a High-Level Nuclear Waste Repository”. Risk

Analysis 24(3), 737-749.

Skogstad, G. (2003). “Legitimacy and/or Policy Effectiveness?: Network Governance and GMO

Regulation in the European Union”. Journal of European Public Policy 10(3), 321-338.

Slovic, P. (1987). “Perception of Risk”. Science 236, 280-285.

Slovic, P. (1991). “Beyond Numbers: A Broader Perspective on Risk Perception and Risk

Communication”, in: D. G. Mayo eta R. D. Hollander (argit.). Acceptable Evidence. Science

and Values in Risk Management. Oxford: Oxford University Press, 48-65.

Slovic, P. (1992). “Perception of Risk: Reflections on the Psychometric Paradigm”, in: S.

Krismky eta D. Golding (argit.). Social Theories of Risk. Westport (Conn.): Praeger, 117-

152.

Slovic, P. (1999). “Perceived Risk, Trust, and Democracy”, in: G. Cvetkovich eta R. E. Löfstedt

(argit.). Social Trust and the Management of Risk. Londres: Earthscan, 42-52.

Slovic, P. (2000). The Perception of Risk. Londres: Earthscan.

Slovic, P. (2004). “Perception of Risk from Asteroid Impact”. Preliminary draft of a paper

prepared for the ICSU Workshop: Comet/Asteroid Impacts and Human Society. Azaroak 27

– abenduak 2, 2004, Santa Cruz de Tenerife (www.am.org/iupsys/ec2005/ec-05-10-2-2cslovic-presentation.pdf).

334

Slovic, P.; Fischhoff, B.; Lichtenstein, S. (1982). “Facts Versus Fears: Understanding Perceived

Risk”, in: D. Kahneman, P. Slovic eta A. Tversky (argit.). Judgment Under Uncertainty:

Heuristics and Biases. Cambridge: Cambridge University Press, 1991, 463-489.

Smits, R. (2002). “Innovation Studies in the 21 st Century: Questions from a User’s Perspective”.

Technological Forecasting & Social Change 69, 861-883.

Sorreluz, A. (1997). “T. Kuhn eta modernitatearen mitoa: postmodernitatearen nihilismoa

uxatzen duen zientziagintza errealaren azterketa”. Uztaro 23, 31-43.

Sorreluz, A. (2000). “¿Verdadero o falso? La significatividad pragmática y la extensión de la

cultura científica”, in: M. S. de Mora, A. Ibarra, E. Pérez Sedeño eta I. Sánchez Balmaseda

(argit.). Actas del III Congreso de la Sociedad de Lógica, Metodología y Filosofía de la

Ciencia en España. Donostia: Publicaciones del Departamento de Filosofía de la

UPV/EHU, 633-638.

Sorreluz, A.; Rodríguez, H. (2004). “Zientzia, Teknologia eta Gizartea (ZTG)”, in: J.

Azurmendi, J. B. Bengoetxea, J. Garmendia eta I. Soto (argit.). Filosofian aritzeko

oinarriak: gida bibliografiko eta metodologikoa. Bilbo: Udako Euskal Unibertsitatea

(UEU), 245-256.

Starr, C. (1969). “Social Benefit Versus Technological Risk: What is Our Society Willing to

Pay for Safety?” Science 165, 1232-1238.

Stenson, K.; Watt, P. (1999). “Governmentality and ‘the Death of the Social’? A Discourse

Analysis of Local Government Texts in South-East England”. Urban Studies 36, 189-201.

Stewart, T. R. (2000). “Uncertainty, Judgement and Error in Prediction”, in: D. Sarewitz, R. A.

Pielke, Jr. eta R. Byerly, Jr. (argit.). Prediction: Science, Decision Making and the Future of

Nature. Washington, DC: Island Press, 41-57.

Stirling, A. (1999). On Science and Precaution in the Management of Technological Risk (vol.

I, A Synthesis Report of Case Studies). Brusela: European Commission Joint Research

Centre.

Stirling, A. (2001a). “Science and Precaution in the Appraisal of Electricity Supply Options”.

Journal of Hazardous Materials 86, 55-75.

Stirling, A. (2001b). “Inclusive Deliberation and Scientific Expertise: Precaution, Diversity and

Transparency in the Governance of Risk”. PLA Notes 40, 66-71

(www.iied.org/NR/agbioliv/pla_notes/documents/plan_04017.pdf).

Strydom, P. (2002). Risk, Environment and Society. Buckingham: Open University Press.

Suárez, M. (1999). “Theories, Models and Representations”, in: L. Magnani, N. J. Nersessian

eta P. Thagard (argit.). Model-Based Reasoning in Scientific Discovery. Dordrecht: Kluwer,

75-83.

Suárez, M. (2002a). “An Inferential Conception of Scientific Representation”. PhilSci Archive

(http://philsci-archive.pitt.edu/archive/00000991/).

Suárez, M. (2002b). “The Pragmatics of Scientific Representation”. London School of

Economics – Centre for Philosophy of Natural and Social Science – Discussion Paper

Series DP66/03 (www.lse.ac.uk/collections/CPNSS/pdf/DP-withCoverPages/DP66/DP66F-

03-C.pdf).

Sundberg, J.; Olofsson, M.; Sahlin, J. (PROFU) (2004). Evaluating Waste Incineration as

Treatment and Energy Recovery Method from an Environmental Point of View (study

conducted under commission of CEWEP, Confederation of European Waste-to-Energy

Plants). Mölndal (Suedia): Profu

(www.cewep.com/storage/med/media/press/29_profustudy.pdf?fCMS=e0f8c6831c2303c84

16b9236d5176af4).

Sunstein, C. R. (1998). “Health-Health Trade-offs”, in: J. Elster (argit.). Deliberative

Democracy. Cambridge: Cambridge University Press, 232-259.

Sunstein, C. R. (2003). “Beyond the Precautionary Principle”. Public Law and Legal Theory

Working Paper No. 38 (The Law School, The University of Chicago).

335

Sunstein, C. R. (2005). Laws of Fear: Beyond the Precautionary Principle. Cambridge:

Cambridge University Press.

Suppes, P. (1989). “Representation Theory and the Analysis of Structure”. Philosophia

Naturalis 25, 254-268.

Swaney, J. A. (1997). “The Basic Economics of Risk Analysis”, in: V. Molak (argit.).

Fundamentals of Risk Analysis and Risk Management. Boca Raton: Lewis Publishers, 99-

121.

Swoyer, C. (1991). “Structural Representations and Surrogative Reasoning”. Synthese 87, 449-

508.

Szerszynski, B. (1999). “Risk and Trust: The Performative Dimension”. Environmental Values

8, 239-252.

Tàbara, J. D.; Polo, D.; Lemkow, L. (2003). “Precaución, riesgo y sostenibilidad en los

organismos agrícolas modificados genéticamente”. Política y sociedad 40(3), 81-103.

Tallón Avilés, J. M. (2004). “Efectos de la incineración en la salud”. Euskonews & Media 264

(ISSN 1139-3629), 2004ko uztailak 23-30 (www.euskonews.com/0264zbk/gaia26401es.html).

Terragni, L.; Schipper, L.; Torjusen, H.; Beekam, V.; Kjœrnes, U. (2006). “Mobilising for the

Animal Cause as Consumers: An Analysis of Strategies and Practices in Netherlands and

Norway”, in: M. Kaiser eta M. E. Lien (argit.). Ethics and the Politics of Food.

Wageningen, Herbehereak: Wageningen Academic Publishers, 488-491.

The A-Mark Foundation (1988). “The Price-Anderson Act”. Nuclear Power Pro/Con. The A-

Mark Foundation (www.nuclearpowerprocon.org/pop/Price-Anderson.htm).

Thompson, K. M. (2002). “Variability and Uncertainty Meet Risk Management and Risk

Communication”. Risk Analysis 22(3), 647-654.

Thompson, M. (1980). “Aesthetics of Risk: Culture or Context”, in: R. C. Schwing eta W. A.

Albers (argit.). Societal Risk Assessment: How Safe is Safe Enough? New York: Plenum

Press, 273-285.

Tibbets, P. (1990). “Representation and the Realist-Constructivist Controversy”, in: M. Lynch

eta S. Woolgar (argit.). Representation in Scientific Practice. Cambridge (Mass.):

Cambridge University Press, 69-84.

Todt, O. (2002). Innovación y regulación: la influencia de los actores sociales en el cambio

tecnológico. El caso de la ingeniería genética agrícola. Valentzia: Universitat de Valencia

(Doktorego Tesia).

Txingudi Bizirik (2005). Prentsaurrea 2005-01-04. Irun

(www.txingudibizirik.org/doc/pdf/rp_referendum_eusk.pdf).

Txingudiko Zerbitzuak (2001). Plan Integral de Residuos Urbanos del Área de Txingudi 2002-

2016. Irun: Servicios de Txingudi, S.A. (www.txinzer.com/euskera/down/plan/plan.pdf).

Uebel, T. (2001). “Carnap and Neurath in Exile: Can their Disputes be Resolved?”.

International Studies in the Philosophy of Science 15(2), 211-220.

Uebel, T. (2005). “Political Philosophy of Science in Logical Empiricism: The Left Vienna

Circle”. Studies in the History and Philosophy of Science 36(4), 754-773.

UNCED, United Nations Conference on Environment and Development (1992). Agenda 21

Earth Summit: United Nations Program of Action from Rio. New York: United Nations

Publications.

UNEP, United Nations Environment Program (1997). Technical Guidelines on Incineration on

Land D(10). Basel Convention on the Control of Transboundary Movements of Hazardous

Wastes and their Disposal (No. 4), Basel Convention Series/SBC No. 02/04. Châteleine,

Suitza: UNEP (Basel Convention), 2002

(www.basel.int/meetings/sbc/workdoc/old%20docs/tech-d10.pdf).

UNEP, United Nations Environment Programme (2002). Consideration of the Implementation

of the Basel Convention. Technical Matters: Preparation of Technical Guidelines

(Technical Guidelines for the Identification and Environmentally Sound Management of

336

Plastic Wastes and for their Disposal). Conference of the Parties to the Basel Convention

on the Control of Transboundary Movements of Hazardous Wastes and their Disposal.

Sixth meeting. Geneva, 9-13 December 2002. United Nations

(www.basel.int/meetings/cop/cop6/cop6_21e.pdf).

Ursua, N. (1995). “La importancia de la gestión social del desarrollo tecnológico”, in: A.

Alonso, I. Ayestarán eta N. Ursúa (biltz.). Sociedad, ciencia y tecnología: riesgos y

beneficios sociales del desarrollo tecnológico. Donostia: Eusko Ikaskuntza, 25-45.

van den Daele, W. (1995). “Strategies of Dealing with the Risks of Genetic Engineering:

Lessons from a Participatory Technology Assessment in Germany”. Proceedings of the

Workshop on Key Biosafety Aspects of Genetically Modified Organisms (10-11 April, 1995,

Braunschweig, Germany). Biologische Bundesanstalt für Land- und Forstwirtschaft

(www.bba.bund.de/cln_045/nn_913132/DE/Home/biolsich/gentechnik/workshop/worksh03

__11.html).

van Fraassen, B. (1994). “Interpretation of Science: Science as Interpretation”, in: J. Hilgevoord

(argit.). Physics and Our View of the World. Cambridge: Cambridge University Press, 169-

187.

van Fraassen, B. (2000). “The Theory of Tragedy and of Science: Does Nature Have Narrative

Structure?”, in: D. Sfendoni-Mentzou (argit.). Aristotle and Contemporary Science, 1. alea.

New York: Peter Lang, 31-59.

van Zwanenberg, P.; Millstone, E. (2000). “Beyond Skeptical Relativism: Evaluating the Social

Constructions of Expert Risk Assessments”. Science, Technology, & Human Values 25(3),

259-282.

van Zwanenberg, P.; Millstone, E. (2005). BSE: Risk, Science, and Governance. Oxford:

Oxford University Press.

Vandenberghe, F. (2002). “Reconstructing Humants: A Humanist Critique of Actant-Network

Theory”. Theory, Culture & Society 19(5/6), 51-67.

Vaughan, D. (1999). “The Rôle of the Organization in the Production of Techno-Scientific

Knowledge”. Social Studies of Science 29(6), 913-943.

Vaughan, D. (2005). “Organizational Rituals of Risk and Error”, in: B. Hutter eta M. Power

(argit.). Organizational Encounters with Risk. Cambridge: Cambridge University Press, 33-

66.

Vogel, J. (2001). Ships Passing in the Night: The Changing Politics of Risk Regulation in

Europe and the United States. EUI (European University Institute) Working Papers, Robert

Schuman Centre for Advanced Studies (RSC No. 2001/16). San Domenico di Fiesole (FI),

Italia: EUI (www.iue.it/RSCAS/WP-Texts/01_16.pdf).

von Winterfeldt, D. (1992). “Expert Knowlegde and Public Values in Risk Management: The

Role of Decision Analysis”, in: S. Krimsky eta D. Golding (argit.). Social Theories of Risk.

Westport (Conn.): Praeger, 321-342.

Wackernagel, M.; Rees, W. E. (1996). Our Ecological Footprint: Reducing Human Impact on

the Earth. Gabriola Island, BC; Filadelfia, PA: New Society Publishers.

WCED, World Commission on Environment and Development (1987). Our Common Future.

Oxford; New York: Oxford University Press.

Weale, A. (2001). “Science Advice, Democratic Responsiveness and Public Policy”. Science

and Public Policy 28(6), 413-421.

Webler, T. (1995). “‘Right’ Discourse in Citizen Participation: An Evaluative Yardstick”, in: O.

Renn, T. Webler eta P. Wiedemann (argit.). Fairness and Competence in Citizen

Participation. Dordrecht: Kluwer, 35-86.

Weinberg, A. M. (1972). “Science and Trans-Science”. Minerva 10, 209-222.

Weinberg, A. M. (1986). “Science and Its Limits: The Regulator’s Dilemma”, in: National

Academy of Engineering. Hazards: Technology and Fairness. Washington (D.C.): National

Academy Press, 9-23.

337

Weinberg, A. M. (1992). “Nuclear Power and Public Perception”, in: A. M. Weinberg. Nuclear

Reactions: Science and Trans-Science. New York: The American Institute of Physics, 273-

289.

Weingart, P.; Maasen, S. (argit.) (2005). Democratization of Expertise? Exploring Novel Forms

of Scientific Advice in Political Decision-Making. Dordrecht: Springer.

Wheeler, P. A.; de Rome, L. (2002). Waste Pre-Treatment. A Review (R&D Technical Report

PI-344/TR). Bristol: Environment Agency.

Wildavsky, A. (1988). Searching for Safety. New Brunswick, USA: Transaction Books.

Wildavsky, A. (1993). “Do Rodent Studies Predict Human Cancers?”. Tobaccodocuments.org

(Tobacco Documents Online) (http://tobaccodocuments.org/pm/2028385413-5457.html), 45

orrialde.

Wilson, R. J. (1972). Introducción a la teoría de grafos. Madril: Alianza, 1983.

Winickoff, D.; Jasanoff, S.; Busch, L.; Grove-White, R.; Wynne, B. (2005). “Adjudicating the

GM Food Wars: Science, Risk, and Democracy in World Trade Law”. The Yale Journal of

International Law 30, 81-123.

Winner, L. (1986). La ballena y el reactor. Una búsqueda de los límites en la era de la alta

tecnología. Bartzelona: Gedisa, 1987.

Winner, L. (1995). “Constructivismo social. Abriendo la caja negra y encontrándola vacía”, in:

J. M. Iranzo, J. R. Blanco, T. González de la Fe, C. Torres eta A. Cotillo (biltz.). Sociología

de la ciencia y la tecnología. Madril: Consejo Superior de Investigaciones Científicas

(CSIC), 305-318.

Woolgar, S. (1988). Science, the Very Idea. Londres: Tavistock.

World Health Organization (1999). Dioxins and their Effects on Human Health. Fact sheet

Nº225 (June 1999).

Wynne, B. (1982). Rationality and Ritual: The Windscale Inquiry and Nuclear Decisions in

Britain. Chalfort St. Giles: British Society for the History of Science.

Wynne, B. (1988). “Unruly Technology: Practical Rules, Impractical Discourses and Public

Understanding”. Social Studies of Science 18(1), 147-167.

Wynne, B. (1992a). “Incertidumbre y aprendizaje ambiental: reconcebir la ciencia y la política

en un paradigma preventivo”, in: M. I. González García, J. A. López Cerezo eta J. L. Luján

(argit.). Ciencia, tecnología y sociedad. Bartzelona: Ariel, 1997, 161-183.

Wynne, B. (1992b). “Risk and Social Learning: Reification to Engagement”, in: S. Krimsky eta

D. Golding (argit.). Social Theories of Risk. Westport (Conn.): Praeger, 275-297.

Wynne, B. (1996a), “May the Sheep Safely Graze? A Reflexive View of the Expert-Lay

Knowledge Divide”, in: S. Lash, B. Szerszynski eta B. Wynne (argit.). Risk, Environment &

Modernity. Londres: Sage, 44-83.

Wynne, B. (1996b). “Misunderstood Misunderstandings: Social Identities and Public Uptake of

Science”, in: A. Irwin eta B. Wynne (argit.). Misunderstanding Science? The Public

Reconstruction of Science and Technology. Cambridge: Cambridge University Press, 19-46.

Wynne, B. (2002). “Risk and Environment as Legitimatory Discourses of Technology:

Reflexivity Inside Out?”. Current Sociology 50(3), 459-477.

Yearley, S. (1999). “Computer Models and the Public’s Understanding of Science. A Case-

Study Analysis”. Social Studies of Science 29(6), 845-866.

Young, I. M. (2001). “Activist Challenges to Deliberative Democracy”. Political Theory 29(5),

670-690.

Zwart, I. (2003). “Deliberating the Environment: Theory and Practice”. A paper presented at the

Australasian Political Studies Association Conference, University of Tasmania, Hobart, 29

September – October 1 2003 (www.utas.edu.au/government/APSA/IZwartfinal.pdf).

338

arriskuak gobernatzeko proposamen konposizionala - Euskara

arriskuak gobernatzeko proposamen konposizionala - Euskara ... View more arriskuak gobernatzeko proposamen konposizionala - Euskara

Delete template?

Save as template ?

arriskuak gobernatzeko proposamen konposizionala - Euskara arriskuak gobernatzeko proposamen konposizionala - Euskara