Cum mystica obscuritate - FedOA - Università degli Studi di Napoli ...
Cum mystica obscuritate - FedOA - Università degli Studi di Napoli ... Cum mystica obscuritate - FedOA - Università degli Studi di Napoli ...
ministri di Dio, è una ripresa letterale da un passo del Vangelo di Matteo, in cui lo stesso Figlio incarnato ricorda alcune figure di giusti dell‟AT, il cui sangue è stato versato dai loro persecutori: oltre ad essere una prefigurazione della Passione dello stesso Redentore, tale cenno è interpretato da diversi commentatori medioevali come un riferimento al sacrificio dei martiri. Dunque Hildegard sembra qui, per estensione, riferire tale immagine anche ai santi confessori, la cui testimonianza del Cristo è analoga a quella dei martiri. Infine, per dominatio in ministratione qui si intende non solo il servizio svolto dai sacerdoti quali ministri Domini, ma anche il regnare celeste, l‟ingresso nel Regno dei cieli accordato a coloro che il Cristo ha redento attraverso l‟offerta, appunto, ministratio, della propria carne e del proprio sangue: i santi confessori, appunto. successores fortissimi leonis – L‟immagine del leo fortissimus, tratta da un versetto dei Proverbi 1 , e occorrente con poca frequenza in poesia 2 , è interpretata già in età patristica come figurazione del Cristo 3 , e con tale significato compare a più riprese nello Scivias di Hildegard 4 ; il titolo di successor Christi, d‟altronde, viene generalmente attribuito ai vescovi o ai sacerdoti, quali eredi ed 1 Cfr. Prov. 30,30-1: «Leo fortissimus bestiarum ad nullius pavebit occursum gallum succinctus lumbos et aries nec est rex qui resistat ei». 2 Tra i non numerosissimi esempi, cfr. ad es. Stella maris lumen, vv. 13-4, AH 48, pag. 106, nr. 103: «Tu laena, quae lactasti | leonem fortissimum». 3 Cfr. ad es. PRIM. in apoc. 1, 4, ll. 195-8: «Ipse est enim leo de tribu Iuda, uictor mortis inlatae, quia leo fortissimus bestiarum ad nullius pauebit occursum; uitulus, qui pro mundi salute mactatus insigniore uictima commendatur; aquila, quod et desursum ima mortalitatis nostrae petierit atque istinc rursus ad sedem caelestem ascenderit». 4 Cfr. Scivias, 3, 6, 29, ll. 735-8: «Quae habet in pectore suo quasi leonem tamquam speculum lucidum: qui est in corde illius Filius meus Christus Iesus, leo fortissimus, ueluti in speculo piae et splendidae dilectionis conclusus»; ibi, 8, 15, ll. 764-7: «Vnde idem Filius Dei, fortissimus uidelicet leo, contriuit mortem infidelitatis per splendidissimum lumen quod fides est; quia magna fortitudo est hominem ea per consilium credere quae corporali uisu non ualet uidere»; ibi, 9, 16, ll. 382-6: «Vt incarnatio Filii summi rectoris, fortissimi scilicet leonis, ex uirginea floriditate ueniens fortissimum instrumentum nouae gratiae posita est, sic fortitudo fidei tuae, o noua sponsa, incorrupta durans certissimum munimen fidelis populi constituta est»; ibi, 10, 17, ll. 557-64: «Et super sedem iuuenis quidam sedens: est constantissimo regimine Filius hominis, Filius uidelicet Dei, in omni iustitia cum Patre et Spiritu sancto regnans Deus unus, uirilem et nobilem uultum habens: quia ipse fortissimus leo destruxit mortem, nobili facie sine peccato scilicet uisibilis ueniens natus ex Virgine, pallidi tamen coloris exsistens: quoniam cum terrenis terrenum honorem non quaesiuit, sed humillimus, modicus et pauper in sancta humilitate apparuit». Cfr. inoltre LVM, 2, 52, ll. 1090sqq.: «Quamuis enim diabolus peruersis machinationibus suis Christo Filio Dei in electis eius resistere tentet, Christus tamen, ut leo fortissimus, omnes artus et conatus ipsius ac uitia ipsi adherentia ad nihilum ducit et omnino conterit». 371
amministratori in terra dell‟autorità del Redentore 5 . I versi in analisi potrebbero essere stati influenzati nello specifico da un passo dei Moralia in Iob di Gregorio Magno, in cui, dei tre animali che vengono descritti avanzare nei sovracitati versetti dei Proverbi, cioè appunto il fortissimus leo, il gallo e l‟ariete, in particolare il primo e il terzo vengono indicati quali immagini rispettivamente del Cristo Redentore e dei sacerdoti 6 : il succedersi causale e cronologico del sorgere delle tre figure, quale viene presentato dal Padre della Chiesa – prima fu il Cristo, il cui insegnamento fu raccolto e diffuso dagli apostoli e dai predicatori, dai quali a loro volta sorsero le schiere dei pastores – sembra essere alla base del concetto, qui espresso in immagine, dei sacerdoti come “successori, eredi”, del Cristo, in particolare del Cristo quale fortissimus leo, appunto, come viene raffigurato nel passo dei Proverbi interpretato da Gregorio. inter templum et altare – Il v. 3 costituisce una ripresa letterale di un versetto del Vangelo di Matteo, tratto da un brano più ampio in cui il Cristo rievoca alcune figure di giusti del VT il cui sangue fu versato dai loro persecutori: tra questi vi è Zaccaria, la cui vicenda è narrata nel secondo libro dei Paralipomeni 7 , ucciso, secondo le parole del Redentore, appunto “tra il tempio e l‟altare” 8 . Tale vicenda è 5 Cfr. ad es. AMBROSIUS AUTPERTUS, Expositio in Apocalypsin, 9, 19, v. 16, ll. 25-9: «Non sibi ergo quisquam de praedicatione, non sibi adplaudat de baptismatis sacramento, quia et per ora docentium Christus docet, et per manus sacerdotum Christus baptizat, cui successores heredes tamquam defuncto fratri semen spiritaliter suscitant»; BERNARDUS CLARAEVALLENSIS, Epistulae, 329, vol. 8, pag. 265, ll. 15-7: «In ecclesia Rutinensi agitur de pastore et episcopo animarum, et successore Christi, de illo, inquam, qui suscitet semen fratris defuncti». 6 Cfr. GREG. M. moral. 30, 3, ll. 9-34: «De hoc gallo alias scriptum est: tria sunt quae bene gradiuntur, et quartum quod incedit feliciter; leo fortissimus bestiarum, ad nullius pauebit occursum; gallus succinctus lumbos, et aries, nec est rex qui resistat ei. Ipse quippe hoc loco leo ponitur, de quo scriptum est: uicit leo de tribu iuda. Qui fortissimus bestiarum dicitur, quia in illo hoc quod infirmum est dei, fortius est hominibus. […] Et aries, nec est rex qui resistat ei. Quem alium hoc loco arietem accipimus, nisi primum intra ecclesiam ordinem sacerdotum? De quibus scriptum est: afferte domino filios arietum; qui per exempla sua gradientem populum, quasi subsequentem ouium gregem trahunt. Quibus spiritaliter recte que uiuentibus nullus rex sufficit omnino resistere, quia quilibet persecutor obuiet, intentionem eorum non ualet praepedire. Sciunt enim ad eum quem desiderant, et anxie currere, et moriendo peruenire. Ponitur ergo primus leo, secundus gallus, tertius aries. Apparuit enim christus, deinde sancti praedicatores apostoli, et tunc demum spiritales patres ecclesiarum praepositi, uidelicet duces gregum, quia doctores sequentium populorum». 7 Cfr. 2Par. 24,20-22. 8 Cfr. Mt. 23,35: «Ut veniat super vos omnis sanguis iustus qui effusus est super terram a sanguine Abel iusti usque ad sanguinem Zacchariae filii Barachiae quem occidistis inter templum et altare». 372
- Page 321 and 322: Vos flores rosarum Responsorio per
- Page 323 and 324: Nello specifico, l‟espressione fl
- Page 325 and 326: in effusione sanguinis - Il verso 2
- Page 327 and 328: vv. 4-5: in maximis-emptione Analog
- Page 329 and 330: genere umano 24 , sacrificio di cui
- Page 331 and 332: da un lato alla Redenzione, operata
- Page 333 and 334: consilii può essere identificato c
- Page 335 and 336: viene espresso attraverso un esplic
- Page 337 and 338: si rifersice alla societas, cioè a
- Page 339 and 340: designanti rispettivamente l‟univ
- Page 341 and 342: Passione subita dal Cristo 74 , pos
- Page 343 and 344: O uos imitatores Responsorio per i
- Page 345 and 346: Pure degna di rilievo è tuttavia l
- Page 347 and 348: in una lettera del suo epistolarium
- Page 349 and 350: Nell‟opera di Hildegard, l‟uso
- Page 351 and 352: magnus honor 29 . È dunque nel sen
- Page 353 and 354: Chiesa proprio poiché in loro tali
- Page 355 and 356: quello avente come capostipite Adam
- Page 357 and 358: differente rispetto a quello sopra
- Page 359 and 360: patria celeste 54 . Anche Hildegard
- Page 361 and 362: candida 59 . La rappresentazione si
- Page 363 and 364: di remittere magna onera va attribu
- Page 365 and 366: uso presso l‟abbazia di S. Marzia
- Page 367 and 368: ancora manifestata nella sua pienez
- Page 369 and 370: un magnus honor è inoltre da accor
- Page 371: O successores Antifona per i confes
- Page 375 and 376: Redentore - va intesa come il servi
- Page 377 and 378: allo stesso modo degli angeli, poic
- Page 379 and 380: Bibliografia Sigle bibliografiche a
- Page 381 and 382: MGH: Monumenta Germaniae Historica,
- Page 383 and 384: Lingua ignota et litterae ignotae:
- Page 385 and 386: ID., De triplici genere contemplati
- Page 387 and 388: APULEIUS(PSEUDO), Asclepius. Retrac
- Page 389 and 390: ID., Explanatio Apocalypsis, PL 93,
- Page 391 and 392: CASSIODORUS, Expositio psalmorum, e
- Page 393 and 394: CYPRIANUS CATHAGINENSIS (dubium), Q
- Page 395 and 396: GODESCALCUS SAXO, Carmina, ed. L. T
- Page 397 and 398: ID., Hymni, ed. A. FEDER, CSEL 65,
- Page 399 and 400: ID., De fide cahtolica contra Iudae
- Page 401 and 402: ID., In Leviticum homiliae, ed. W.
- Page 403 and 404: ID., Epistolae, PL 203, coll. 1-179
- Page 405 and 406: ID., In evangelium Matthaei, ed. B.
- Page 407 and 408: VERGILIUS (P. VERGILIUS MARO), Aene
- Page 409 and 410: 1995 Ein Schöpfungsmodell: Hildega
- Page 411 and 412: 1997 Hildegard von Bingen: Propheti
- Page 413 and 414: 2000 (Hsg.) Hildegard von Bingen in
- Page 415 and 416: 1998 (ed.), Voice of the Living Lig
- Page 417 and 418: 1987 Musik und Medizin im Weltbild
- Page 419: 1998 Abbess. “Mother and Teacher
ministri <strong>di</strong> Dio, è una ripresa letterale da un passo del Vangelo <strong>di</strong> Matteo, in cui lo<br />
stesso Figlio incarnato ricorda alcune figure <strong>di</strong> giusti dell‟AT, il cui sangue è stato<br />
versato dai loro persecutori: oltre ad essere una prefigurazione della Passione<br />
dello stesso Redentore, tale cenno è interpretato da <strong>di</strong>versi commentatori<br />
me<strong>di</strong>oevali come un riferimento al sacrificio dei martiri. Dunque Hildegard<br />
sembra qui, per estensione, riferire tale immagine anche ai santi confessori, la cui<br />
testimonianza del Cristo è analoga a quella dei martiri.<br />
Infine, per dominatio in ministratione qui si intende non solo il servizio<br />
svolto dai sacerdoti quali ministri Domini, ma anche il regnare celeste, l‟ingresso<br />
nel Regno dei cieli accordato a coloro che il Cristo ha redento attraverso l‟offerta,<br />
appunto, ministratio, della propria carne e del proprio sangue: i santi confessori,<br />
appunto.<br />
successores fortissimi leonis – L‟immagine del leo fortissimus, tratta da un<br />
versetto dei Proverbi 1 , e occorrente con poca frequenza in poesia 2 , è interpretata<br />
già in età patristica come figurazione del Cristo 3 , e con tale significato compare a<br />
più riprese nello Scivias <strong>di</strong> Hildegard 4 ; il titolo <strong>di</strong> successor Christi, d‟altronde,<br />
viene generalmente attribuito ai vescovi o ai sacerdoti, quali ere<strong>di</strong> ed<br />
1<br />
Cfr. Prov. 30,30-1: «Leo fortissimus bestiarum ad nullius pavebit occursum gallum succinctus<br />
lumbos et aries nec est rex qui resistat ei».<br />
2<br />
Tra i non numerosissimi esempi, cfr. ad es. Stella maris lumen, vv. 13-4, AH 48, pag. 106, nr.<br />
103: «Tu laena, quae lactasti | leonem fortissimum».<br />
3<br />
Cfr. ad es. PRIM. in apoc. 1, 4, ll. 195-8: «Ipse est enim leo de tribu Iuda, uictor mortis inlatae,<br />
quia leo fortissimus bestiarum ad nullius pauebit occursum; uitulus, qui pro mun<strong>di</strong> salute mactatus<br />
insigniore uictima commendatur; aquila, quod et desursum ima mortalitatis nostrae petierit atque<br />
istinc rursus ad sedem caelestem ascenderit».<br />
4<br />
Cfr. Scivias, 3, 6, 29, ll. 735-8: «Quae habet in pectore suo quasi leonem tamquam speculum<br />
lucidum: qui est in corde illius Filius meus Christus Iesus, leo fortissimus, ueluti in speculo piae et<br />
splen<strong>di</strong>dae <strong>di</strong>lectionis conclusus»; ibi, 8, 15, ll. 764-7: «Vnde idem Filius Dei, fortissimus uidelicet<br />
leo, contriuit mortem infidelitatis per splen<strong>di</strong><strong>di</strong>ssimum lumen quod fides est; quia magna fortitudo<br />
est hominem ea per consilium credere quae corporali uisu non ualet uidere»; ibi, 9, 16, ll. 382-6:<br />
«Vt incarnatio Filii summi rectoris, fortissimi scilicet leonis, ex uirginea flori<strong>di</strong>tate ueniens<br />
fortissimum instrumentum nouae gratiae posita est, sic fortitudo fidei tuae, o noua sponsa,<br />
incorrupta durans certissimum munimen fidelis populi constituta est»; ibi, 10, 17, ll. 557-64: «Et<br />
super sedem iuuenis quidam sedens: est constantissimo regimine Filius hominis, Filius uidelicet<br />
Dei, in omni iustitia cum Patre et Spiritu sancto regnans Deus unus, uirilem et nobilem uultum<br />
habens: quia ipse fortissimus leo destruxit mortem, nobili facie sine peccato scilicet uisibilis<br />
ueniens natus ex Virgine, palli<strong>di</strong> tamen coloris exsistens: quoniam cum terrenis terrenum honorem<br />
non quaesiuit, sed humillimus, mo<strong>di</strong>cus et pauper in sancta humilitate apparuit». Cfr. inoltre LVM,<br />
2, 52, ll. 1090sqq.: «Quamuis enim <strong>di</strong>abolus peruersis machinationibus suis Christo Filio Dei in<br />
electis eius resistere tentet, Christus tamen, ut leo fortissimus, omnes artus et conatus ipsius ac<br />
uitia ipsi adherentia ad nihilum ducit et omnino conterit».<br />
371