Cum mystica obscuritate - FedOA - Università degli Studi di Napoli ...
Cum mystica obscuritate - FedOA - Università degli Studi di Napoli ... Cum mystica obscuritate - FedOA - Università degli Studi di Napoli ...
O uictoriosissimi triumphatores Antifona per i martiri O uictoriosissimi triumphatores, qui in effusione sanguinis uestri salutantes edificationem ecclesie, intrastis 5 sanguinem Agni, epulantes cum Vitulo occiso, o quam magnam mercedem habetis, quia corpora uestra uiuentes despexistis, 10 imitantes Agnum Dei, ornantes penam Eius, in qua uos introduxit in restaurationem hereditatis! 15 Traduzione O trionfatori più che vittoriosi, che preservando l‟edificazione della Chiesa con lo spargimento del vostro sangue vi immergeste nel sangue dell‟Agnello, banchettando con il Vitello sacrificato, o quanto grande è la ricompensa che ricevete, per aver disprezzato da vivi i vostri corpi, seguendo l‟esempio dell‟Agnello di Dio, celebrando la Sua sofferenza, in virtù della quale vi condusse alla redintegrazione dell‟eredità! Commento vv. 1-4: O uictoriosissimi-ecclesie Il canonico vocativo ad apertura del carme si sostanzia qui di un‟invocazione ai martiri non priva di una certa originalità, poiché riprende e fonde tra loro due appellativi pure frequentemente rivolti a tali figure nei componimenti liturgici: 291
victor e triumphator. Segue un riferimento al martirio, cui si allude attraverso l‟immagine dell‟effusio sanguinis, la quale a sua volta evoca chiaramente la Passione del Cristo, rispetto alla quale pure il martirio è sostanzialmente imitatio; e proprio in quanto imitatores del Redentore i martiri, che assistono alla fase iniziale della costituzione della comunità ecclesiale, richiamano alla mente dei fedeli il sacrificio del Figlio di Dio attraverso cui la Chiesa è fondata nella salvezza, costituituendo dunque un exemplum prezioso per l‟edificazione (aedificatio) in senso morale dei cristiani. victoriosissimi triumphatores – Sia victor, che triumphator, sono due titoli riferiti con una certa frequenza ai martiri nella poesia liturgica latina 1 : l‟espressione in sé victoriosissimi triumphatores, che presenta una fusione di entrambi gli appellativi, appare essere tuttavia sostanzialmente originale. in effusione sanguinis – L‟espressione effusio sanguinis è caratteristica della letteratura cristiana in lingua latina: per nulla attestata in epoca arcaica e classica, tale locuzione compare innanzitutto nella Vulgata 2 , e negli scritti cristiani di età patristica, dove inizia ad essere più che ampiamente attestata, soprattutto, appunto, in riferimento al martirio 3 . La medesima locuzione è tuttavia altrettanto di 1 Per l‟immagine dei martyres quali triumphatores, cfr. ad es. Adest reducta dies, 2c, v. 1, AH 47, 177: «Triumphator [Laurentius] optime»; Omnis sexus et aetas, 14, v. 1, AH 53, 305: «Mauritius triumphator»; Sancti martyris festum, 10, vv. 1-2, AH 53, 291: «Iam fortem | triumphatorem [Marcum]»; Laudes Deo modulizet, 4b, AH 10, 151: «Triumphatores, | Quorum stolas sanguis lavit | Agni sine macula». Per il titolo di victoriosi riferito ai martiri, cfr. invece ad es. Ave beati germinis, 3, vv. 1-2, AH 51, 215: «Agonithetae apostoli, | Victoriosi martyres»; Maria templum Domini, 9, v. 3, AH 48, 99: «Victoriosos martyres». 2 Cfr. Iudc. 9,24: «Et scelus interfectionis septuaginta filiorum Hierobbaal et effusionem sanguinis eorum»; Eccli. 27,16: «Effusio sanguinis in rixa superborum»; Heb. 11,28: «Fide celebravit pascha et sanguinis effusionem ne qui vastabat primitiva tangeret eos». Anche in Heb. 9,22 («Et omnia paene in sanguine mundantur secundum legem et sine sanguinis fusione non sit remissio») la cosiddetta Vulgata clementina, cioè il testo della versione girolamina della Bibbia quale fu fissato prima della moderna edizione critica del Weber, riporta in realtà la lezione effusio in luogo di fusio: «Et omnia pene in sanguine secundum legem mundantur: et sine sanguinis effusione non fit remissio», Sabatier III/2, 922b. E proprio il richiamo a Heb. 9,22 assume un certo rilievo per una delle possibili interpretazioni riferibili ai versi in analisi, cfr. infra. 3 Cfr. ad es. ACT. Perp. I, 9, 2, pag. 288: «Euntibus uero eis sequebatur et Felicitas, quae ex sanguine carnis ad sanguinem salutis ducebatur, et de obstetrice ad gladium, et de lauatione post partum balnei sanguinis effusione meruit delauari»; AMBR. exhort. virg. 1, 6: «Vtrique nomen aptum martyrio, ut designati ad martyrium ipsis uocabulis uiderentur. Ille Vitalis dictus est, quasi qui contemptu istius uitae ueram illam uitam aeternam sibi haberet acquirere, iste Agricola, qui bonos fructus spiritalis gratiae seminaret et sacri sanguinis effusione meritorum suorum omnium que uirtutum rigaret plantaria»; APON. 3, ll. 340-7: «Sed, ubi celebrata fuerit legalis coniunctio et duo effecti fuerint caro una, secundum sententiam primi hominis – quod sacramentum magister 292
- Page 241 and 242: Commento vv. 1-3: O dulcis-radix L
- Page 243 and 244: divino, cibus dulcior e fructus ele
- Page 245 and 246: vicinanza a Dio, concetto analogo a
- Page 247 and 248: dell‟Ecclesiasticus, in tre simil
- Page 249 and 250: nell‟epistola citata mi sembra id
- Page 251 and 252: virga Iesse, il cui frutto ultimo
- Page 253 and 254: Il verbo elucidare è introdotto ne
- Page 255 and 256: infusa - nel corpo sul piano microc
- Page 257 and 258: proprio animo a tale principio dell
- Page 259 and 260: comunità dei redenti, nella quale
- Page 261 and 262: L‟immagine dell‟intrare in cubi
- Page 263 and 264: conoscenza dei divini arcana verita
- Page 265 and 266: Per quanto riguarda l‟utilizzo de
- Page 267 and 268: attraverso l‟esercizio delle virt
- Page 269 and 270: Commentarium al medesimo libro neot
- Page 271 and 272: con l‟atto Redentivo, Ecclesia ch
- Page 273 and 274: all‟umiliazione cui il Redentore
- Page 275 and 276: praebe adiutorium - La richiesta di
- Page 277 and 278: proposta dalla Newman risulta piena
- Page 279 and 280: vv. 11-2: Tu enim auxisti-tuis Qui
- Page 281 and 282: quale simbolo della diffusione del
- Page 283 and 284: confortantur; hoc ideo est, quoniam
- Page 285 and 286: D‟altronde praecessor, nel latino
- Page 287 and 288: divina da parte dello Spirito 158 -
- Page 289 and 290: giudizio di Dio, come un profumiere
- Page 291: saluberrima pigmenta della dottrina
- Page 295 and 296: Anche in Hildegard l‟immagine del
- Page 297 and 298: particolare sulla scorta dell‟epi
- Page 299 and 300: sono dette essere giunte attraverso
- Page 301 and 302: Padre 22 . Attraverso tale sacrific
- Page 303 and 304: attraverso l‟espressione intrare
- Page 305 and 306: utilizzato da Luca per descrivere i
- Page 307 and 308: cristiano è in effetti auspicata a
- Page 309 and 310: Dunque entrambe le locuzioni, sia m
- Page 311 and 312: 45, ll. 301-36, dove si afferma che
- Page 313 and 314: ornantem penam eius - Il sacrificio
- Page 315 and 316: tropologico della continenza e dell
- Page 317 and 318: dell‟intreccio di diverse immagin
- Page 319 and 320: accennato supra, l‟espressione in
- Page 321 and 322: Vos flores rosarum Responsorio per
- Page 323 and 324: Nello specifico, l‟espressione fl
- Page 325 and 326: in effusione sanguinis - Il verso 2
- Page 327 and 328: vv. 4-5: in maximis-emptione Analog
- Page 329 and 330: genere umano 24 , sacrificio di cui
- Page 331 and 332: da un lato alla Redenzione, operata
- Page 333 and 334: consilii può essere identificato c
- Page 335 and 336: viene espresso attraverso un esplic
- Page 337 and 338: si rifersice alla societas, cioè a
- Page 339 and 340: designanti rispettivamente l‟univ
- Page 341 and 342: Passione subita dal Cristo 74 , pos
victor e triumphator. Segue un riferimento al martirio, cui si allude attraverso<br />
l‟immagine dell‟effusio sanguinis, la quale a sua volta evoca chiaramente la<br />
Passione del Cristo, rispetto alla quale pure il martirio è sostanzialmente imitatio;<br />
e proprio in quanto imitatores del Redentore i martiri, che assistono alla fase<br />
iniziale della costituzione della comunità ecclesiale, richiamano alla mente dei<br />
fedeli il sacrificio del Figlio <strong>di</strong> Dio attraverso cui la Chiesa è fondata nella<br />
salvezza, costituituendo dunque un exemplum prezioso per l‟e<strong>di</strong>ficazione<br />
(ae<strong>di</strong>ficatio) in senso morale dei cristiani.<br />
victoriosissimi triumphatores – Sia victor, che triumphator, sono due titoli riferiti<br />
con una certa frequenza ai martiri nella poesia liturgica latina 1 : l‟espressione in sé<br />
victoriosissimi triumphatores, che presenta una fusione <strong>di</strong> entrambi gli appellativi,<br />
appare essere tuttavia sostanzialmente originale.<br />
in effusione sanguinis – L‟espressione effusio sanguinis è caratteristica della<br />
letteratura cristiana in lingua latina: per nulla attestata in epoca arcaica e classica,<br />
tale locuzione compare innanzitutto nella Vulgata 2 , e negli scritti cristiani <strong>di</strong> età<br />
patristica, dove inizia ad essere più che ampiamente attestata, soprattutto, appunto,<br />
in riferimento al martirio 3 . La medesima locuzione è tuttavia altrettanto <strong>di</strong><br />
1 Per l‟immagine dei martyres quali triumphatores, cfr. ad es. Adest reducta <strong>di</strong>es, 2c, v. 1, AH 47,<br />
177: «Triumphator [Laurentius] optime»; Omnis sexus et aetas, 14, v. 1, AH 53, 305: «Mauritius<br />
triumphator»; Sancti martyris festum, 10, vv. 1-2, AH 53, 291: «Iam fortem | triumphatorem<br />
[Marcum]»; Laudes Deo modulizet, 4b, AH 10, 151: «Triumphatores, | Quorum stolas sanguis lavit<br />
| Agni sine macula». Per il titolo <strong>di</strong> victoriosi riferito ai martiri, cfr. invece ad es. Ave beati<br />
germinis, 3, vv. 1-2, AH 51, 215: «Agonithetae apostoli, | Victoriosi martyres»; Maria templum<br />
Domini, 9, v. 3, AH 48, 99: «Victoriosos martyres».<br />
2 Cfr. Iudc. 9,24: «Et scelus interfectionis septuaginta filiorum Hierobbaal et effusionem sanguinis<br />
eorum»; Eccli. 27,16: «Effusio sanguinis in rixa superborum»; Heb. 11,28: «Fide celebravit pascha<br />
et sanguinis effusionem ne qui vastabat primitiva tangeret eos». Anche in Heb. 9,22 («Et omnia<br />
paene in sanguine mundantur secundum legem et sine sanguinis fusione non sit remissio») la<br />
cosiddetta Vulgata clementina, cioè il testo della versione girolamina della Bibbia quale fu fissato<br />
prima della moderna e<strong>di</strong>zione critica del Weber, riporta in realtà la lezione effusio in luogo <strong>di</strong><br />
fusio: «Et omnia pene in sanguine secundum legem mundantur: et sine sanguinis effusione non fit<br />
remissio», Sabatier III/2, 922b. E proprio il richiamo a Heb. 9,22 assume un certo rilievo per una<br />
delle possibili interpretazioni riferibili ai versi in analisi, cfr. infra.<br />
3 Cfr. ad es. ACT. Perp. I, 9, 2, pag. 288: «Euntibus uero eis sequebatur et Felicitas, quae ex<br />
sanguine carnis ad sanguinem salutis ducebatur, et de obstetrice ad gla<strong>di</strong>um, et de lauatione post<br />
partum balnei sanguinis effusione meruit delauari»; AMBR. exhort. virg. 1, 6: «Vtrique nomen<br />
aptum martyrio, ut designati ad martyrium ipsis uocabulis uiderentur. Ille Vitalis <strong>di</strong>ctus est, quasi<br />
qui contemptu istius uitae ueram illam uitam aeternam sibi haberet acquirere, iste Agricola, qui<br />
bonos fructus spiritalis gratiae seminaret et sacri sanguinis effusione meritorum suorum omnium<br />
que uirtutum rigaret plantaria»; APON. 3, ll. 340-7: «Sed, ubi celebrata fuerit legalis coniunctio et<br />
duo effecti fuerint caro una, secundum sententiam primi hominis – quod sacramentum magister<br />
292