Cum mystica obscuritate - FedOA - Università degli Studi di Napoli ...
Cum mystica obscuritate - FedOA - Università degli Studi di Napoli ... Cum mystica obscuritate - FedOA - Università degli Studi di Napoli ...
cum precessoribus tuis – In un passo della lettera ai Galati, Paolo utilizza l‟espressione praecessores mei per riferirsi agli apostoli, che avevano già predicato il Verbo prima della sua conversione 148 . Hildegard potrebbe dunque qui, per praecessores, intendere proprio gli apostoli, forse alludendo, come ipotizza la Newman 149 , al fatto che Giovanni morì in tarda età, presumibilmente dopo gli altri discepoli di Gesù – i quali in questo senso andrebbero considerati suoi “predecessori” – giungendo ad assistere alla nascita della Chiesa primitiva 150 . Per praecessores potrebbero qui in realtà essere inoltre intesi anche i prophetae, “predecessori” di Giovanni come apostolo e quale profeta ed estensore del libro dell‟Apocalypsis 151 . suorum meret, scientia hominis cum conscia confessione penitentię per timorem mouetur, atque cum his suspirando sursum erigitur. Opera que illius circumspiciendo lacrimas ab ipso educit eum que plangere facit, quia cum timor Domini hominem concutit, ipsum sitibunde in gemitibus flere compellit. Vnde fit ut, cum homo interdum aduersitatem secularium rerum deflet, animum multociens ad appetitum celestium neglectis secularibus retorqueat. Nam cum homo a Deo recedit et eum in obliuionem ducit, mox anima eius contremiscit, unde et omnia membra hominis, quę uiribus illius impleta sunt, in alienam uiam conmouentur, quasi Deus uenerandus et timendus non sit; sed illa uasi suo uerecundiam et confusionem peccatorum proponit illud que suspirare facit, ita ut suspiria hęc lacrimas educant. Et sic de suspiriis et lacrimis istis uiriditas penitentię in eodem homine exurgit»; ibi, 46, ll. 1-9, dove l‟anima, soffio dello Spirito, è descritto rendere, come pioggia, il corpo umano fecondo di virtù: «Sed crines de capite dependentes guttas pluuiarum ostendunt, quę per nubes singulariter descendunt et totam terram irrigando per uiriditatem ad fructuositatem perducunt. Similiter anima, quę in mortale et deficiens corpus infantis a Deo mittitur, illud uiribus suis uiuificando suscitat. Ipso quoque in naturali simplicitate adhuc persistente anima quasi quadam eleganti ueste innocentię induta ualde decoratur; quia quęque uicia, quę ut tempestates sunt, depellit, fructuositatem omnium uirtutum producens in modum terrę, quę per suauem pluuiam fructum suum germinando profert». 148 La Vulgata ha in realtà antecessores, cfr. Gal. 1,17: «Neque veni Hierosolyma ad antecessores meos apostolos»; che alcune versioni del testo biblico presentassero la variante praecessores per antecessores è tuttavia attestato nei commentari circa tale lettera paolina redatti da Agostino, dall‟Ambrosiaster, e dallo stesso Girolamo, cfr. Sabatier III/2, 765. 149 Secondo la studiosa americana qui si alluderebbe a Giovanni come il più giovane e l‟ultimo a morire tra i quattro apostoli, cfr. SAINT HILDEGARD OF BINGEN, Symphonia, comm. 288. 150 Per un profilo biografico di Giovanni e una utile bibliografia sulla figura dell‟evangelista, cfr. DSAM VIII, coll. 195-6. Nella medesima lettera ai Galati dove si ritrova la definizione degli apostoli quali praecessores, è inoltre presente un riferimento al dedicatario del nostro carme come a una delle colonne della Chiesa insieme a Giacomo e Cefa, cfr. Gal. 2,9: «Et cum cognovissent gratiam quae data est mihi Iacobus et Cephas et Iohannes qui videbantur columnae esse dextras dederunt mihi et Barnabae societatis ut nos in gentes ipsi autem in circumcisionem»: Hildegard potrebbe avere qui volutamente sovrapposto i due passi dell‟epistola paolina, descrivendo gli apostoli come praecessores rispetto a Giovanni, columna di quella Chiesa alla cui prima aggregazione potè assistere. 151 Ai profeti dell‟AT viene attribuito il merito di aver annunciato in anticipo il compimento del piano divino di salvezza con la Redenzione, e spesso si riferisce loro in tal senso il verbo praecedere, cfr. ad es. CASSIOD. in psalm. 2, ll. 367-8: «Cum praecedit propheta est, cum sequitur apostolus, quia et uentura integra fide praedixit et prosequens perfecta ueritate consonuit»; CYPR. idol. 14, pag. 30, ll. 6-8: «Hoc facturos et ipse praedixerat et prophetarum omnium testimonium sic 283
D‟altronde praecessor, nel latino della Vulgata, traduce almeno in un caso il greco h(gou&menoj, “capo, superiore”, e secondo l‟uso del latino medioevale praecessor è anche sinonimo di praesul per “vescovo” 152 : la stessa Hildegard mostra di conoscere tale significato del vocabolo 153 ; il dovere di praecedere la comunità dei fedeli fornendo loro un valido esempio di comportamento conforme alla fede e alla rettitudine, alla stregua della ignea columna che nel libro veterostestamentario dell‟Esodo guida il popolo ebraico attraverso il deserto 154 , è inoltre in più di un‟occasione attribuito dalla mistica renana in generale a tutto il clero, all‟insieme dei pastores Ecclesiae 155 . Ancora, in un passo dello Scivias vengono additati come exemplum di fede e di humilitas rispetto alla comunità dei ante praecesserat, oportere illum pati, non ut sentiret mortem sed ut uinceret, et cum passus esset, ad superos denuo regredi, ut uim diuinae maiestatis ostenderet»; AUG. in evang. ioh. 113, 4, ll. 5-7: «quid ista responsione uerius, mansuetius, iustius? eius est enim de quo prophetica uox praecesserat: intende, et prospere procede, et regna; propter ueritatem, et mansuetudinem, et iustitiam»; BEDA, Expositio in Canticum Abacuc prophetae, l. 224: «Antequam ueniret in carnem dominus, praecesserunt uerba prophetarum, quae ei uenturo testimonium ferrent». In generale i patriarchae et prophetae sono inoltre detti praecedere gli apostoli e dei martiri nel testimoniare il Cristo, in particolare sulla base di un‟interpretazione di Mt. 21,9 («Turbae autem quae praecedebant et quae sequebantur clamabant dicentes osanna Filio David benedictus qui venturus est in nomine Domini osanna in altissimis») secondo la quale le turbae quae praecedebant sono figurazione appunto dei profeti e patriarchi, cfr. ad es. HIER. in Marc. 7, ll. 71-2: «Et qui praecedebant et qui sequebantur consona uoce clamitant. qui sunt qui praecedunt? patriarchae et prophetae. qui sequuntur? apostoli et gentilium populus»; EPIPHAN. evang. 30, pag. 54, ll. 12-4: «Turbae autem, quae praecedebant et quae sequebantur, clamabant dicentes: Hosanna filio David; benedictus, qui venit in nomine domini. Praecedebant enim patriarchae et prophetae, sequebantur apostoli et martyres». 152 Cfr. i testi cit. in Du Cange VI, col. 452b. 153 Cfr. ad es. Ep. Hild. 37R, ll. 12-23, dove Hildegard saluta il vescovo Enrico quale praecessor populi, e lo invita, oltre che a mantenere una retta condotta di vita, a rivolgere la propria attenzione, respicere, sicut aquila in solem videt, al proprio ufficio di condurre i fedeli alla salvezza, in modo da potere, dopo la morte, essere assunto nei cieli tra i giusti: «Tu autem, o Henrice, esto pastor bonus et nobilis in moribus. Et sicut aquila in solem uidet, sic recordare et respice, ubi possis pigros et peregrinos ad patriam reuocare et aliquod lumen huic monti conferre, quatenus anima tua uiuat, et ut amantissimam uocem illam audias de summo iudice: Euge, serue bone et fidelis, et ut anima tua in hac parte fulminet sicut miles in prelio fulget, cum socii eius ipsi congaudent, quia uictor exstitit. Vnde tu, o precessor populi, pugna in bona uictoria, et sic errantes corrige et sic pulchras margaritas de putredine ablue, preparans illas summo Regi, et sic mens tua assidue in bono studio anhelet has margaritas ad montem istum reuocare, sicut eas donum Dei primitus instituit»; 170R, l. 79: «Nunc uero audite, o imitatores mei: Ab initio seculi populus meus precessores et magistros habuit». 154 Cfr. Ex. 13. 155 Cfr. in particolare Scivias, 2, 6, 95, ll. 2591-4, dove l‟auspicio che i pastores guidino la comunità dei fedeli si inserisce in una dura reprimenda pronunciata dalla lux vivens contro i costumi del clero: «Nam cum vera iustitia et cum divina lege populum meum praecedere deberetis in bonis operibus ei lucentes, ita ut idem populus meus gradiens post vos pedem suum in nulla offensione contereret […]»; e Ep. Hild. 15R, ll. 112-4: «Vos enim ignea columna esse deberetis, illos precedendo et eis clamando, ac bona opera coram ipsis exercendo, ac dicendo: Apprehendite disciplinam, ne quando irascatur Dominus, et pereatis de uia iusta». 284
- Page 233 and 234: attraverso la mediazione del Redent
- Page 235 and 236: Intendendo qui la electa amicitia c
- Page 237 and 238: iferito a Giovanni è attestato nel
- Page 239 and 240: Per quanto riguarda l‟attestazion
- Page 241 and 242: Commento vv. 1-3: O dulcis-radix L
- Page 243 and 244: divino, cibus dulcior e fructus ele
- Page 245 and 246: vicinanza a Dio, concetto analogo a
- Page 247 and 248: dell‟Ecclesiasticus, in tre simil
- Page 249 and 250: nell‟epistola citata mi sembra id
- Page 251 and 252: virga Iesse, il cui frutto ultimo
- Page 253 and 254: Il verbo elucidare è introdotto ne
- Page 255 and 256: infusa - nel corpo sul piano microc
- Page 257 and 258: proprio animo a tale principio dell
- Page 259 and 260: comunità dei redenti, nella quale
- Page 261 and 262: L‟immagine dell‟intrare in cubi
- Page 263 and 264: conoscenza dei divini arcana verita
- Page 265 and 266: Per quanto riguarda l‟utilizzo de
- Page 267 and 268: attraverso l‟esercizio delle virt
- Page 269 and 270: Commentarium al medesimo libro neot
- Page 271 and 272: con l‟atto Redentivo, Ecclesia ch
- Page 273 and 274: all‟umiliazione cui il Redentore
- Page 275 and 276: praebe adiutorium - La richiesta di
- Page 277 and 278: proposta dalla Newman risulta piena
- Page 279 and 280: vv. 11-2: Tu enim auxisti-tuis Qui
- Page 281 and 282: quale simbolo della diffusione del
- Page 283: confortantur; hoc ideo est, quoniam
- Page 287 and 288: divina da parte dello Spirito 158 -
- Page 289 and 290: giudizio di Dio, come un profumiere
- Page 291 and 292: saluberrima pigmenta della dottrina
- Page 293 and 294: victor e triumphator. Segue un rife
- Page 295 and 296: Anche in Hildegard l‟immagine del
- Page 297 and 298: particolare sulla scorta dell‟epi
- Page 299 and 300: sono dette essere giunte attraverso
- Page 301 and 302: Padre 22 . Attraverso tale sacrific
- Page 303 and 304: attraverso l‟espressione intrare
- Page 305 and 306: utilizzato da Luca per descrivere i
- Page 307 and 308: cristiano è in effetti auspicata a
- Page 309 and 310: Dunque entrambe le locuzioni, sia m
- Page 311 and 312: 45, ll. 301-36, dove si afferma che
- Page 313 and 314: ornantem penam eius - Il sacrificio
- Page 315 and 316: tropologico della continenza e dell
- Page 317 and 318: dell‟intreccio di diverse immagin
- Page 319 and 320: accennato supra, l‟espressione in
- Page 321 and 322: Vos flores rosarum Responsorio per
- Page 323 and 324: Nello specifico, l‟espressione fl
- Page 325 and 326: in effusione sanguinis - Il verso 2
- Page 327 and 328: vv. 4-5: in maximis-emptione Analog
- Page 329 and 330: genere umano 24 , sacrificio di cui
- Page 331 and 332: da un lato alla Redenzione, operata
- Page 333 and 334: consilii può essere identificato c
cum precessoribus tuis – In un passo della lettera ai Galati, Paolo utilizza<br />
l‟espressione praecessores mei per riferirsi agli apostoli, che avevano già<br />
pre<strong>di</strong>cato il Verbo prima della sua conversione 148 . Hildegard potrebbe dunque qui,<br />
per praecessores, intendere proprio gli apostoli, forse alludendo, come ipotizza la<br />
Newman 149 , al fatto che Giovanni morì in tarda età, presumibilmente dopo gli altri<br />
<strong>di</strong>scepoli <strong>di</strong> Gesù – i quali in questo senso andrebbero considerati suoi<br />
“predecessori” – giungendo ad assistere alla nascita della Chiesa primitiva 150 . Per<br />
praecessores potrebbero qui in realtà essere inoltre intesi anche i prophetae,<br />
“predecessori” <strong>di</strong> Giovanni come apostolo e quale profeta ed estensore del libro<br />
dell‟Apocalypsis 151 .<br />
suorum meret, scientia hominis cum conscia confessione penitentię per timorem mouetur, atque<br />
cum his suspirando sursum erigitur. Opera que illius circumspiciendo lacrimas ab ipso educit eum<br />
que plangere facit, quia cum timor Domini hominem concutit, ipsum sitibunde in gemitibus flere<br />
compellit. Vnde fit ut, cum homo interdum aduersitatem secularium rerum deflet, animum<br />
multociens ad appetitum celestium neglectis secularibus retorqueat. Nam cum homo a Deo rece<strong>di</strong>t<br />
et eum in obliuionem ducit, mox anima eius contremiscit, unde et omnia membra hominis, quę<br />
uiribus illius impleta sunt, in alienam uiam conmouentur, quasi Deus uenerandus et timendus non<br />
sit; sed illa uasi suo uerecun<strong>di</strong>am et confusionem peccatorum proponit illud que suspirare facit, ita<br />
ut suspiria hęc lacrimas educant. Et sic de suspiriis et lacrimis istis uiri<strong>di</strong>tas penitentię in eodem<br />
homine exurgit»; ibi, 46, ll. 1-9, dove l‟anima, soffio dello Spirito, è descritto rendere, come<br />
pioggia, il corpo umano fecondo <strong>di</strong> virtù: «Sed crines de capite dependentes guttas pluuiarum<br />
ostendunt, quę per nubes singulariter descendunt et totam terram irrigando per uiri<strong>di</strong>tatem ad<br />
fructuositatem perducunt. Similiter anima, quę in mortale et deficiens corpus infantis a Deo<br />
mittitur, illud uiribus suis uiuificando suscitat. Ipso quoque in naturali simplicitate adhuc<br />
persistente anima quasi quadam eleganti ueste innocentię induta ualde decoratur; quia quęque<br />
uicia, quę ut tempestates sunt, depellit, fructuositatem omnium uirtutum producens in modum<br />
terrę, quę per suauem pluuiam fructum suum germinando profert».<br />
148 La Vulgata ha in realtà antecessores, cfr. Gal. 1,17: «Neque veni Hierosolyma ad antecessores<br />
meos apostolos»; che alcune versioni del testo biblico presentassero la variante praecessores per<br />
antecessores è tuttavia attestato nei commentari circa tale lettera paolina redatti da Agostino,<br />
dall‟Ambrosiaster, e dallo stesso Girolamo, cfr. Sabatier III/2, 765.<br />
149 Secondo la stu<strong>di</strong>osa americana qui si alluderebbe a Giovanni come il più giovane e l‟ultimo a<br />
morire tra i quattro apostoli, cfr. SAINT HILDEGARD OF BINGEN, Symphonia, comm. 288.<br />
150 Per un profilo biografico <strong>di</strong> Giovanni e una utile bibliografia sulla figura dell‟evangelista, cfr.<br />
DSAM VIII, coll. 195-6. Nella medesima lettera ai Galati dove si ritrova la definizione <strong>degli</strong><br />
apostoli quali praecessores, è inoltre presente un riferimento al de<strong>di</strong>catario del nostro carme come<br />
a una delle colonne della Chiesa insieme a Giacomo e Cefa, cfr. Gal. 2,9: «Et cum cognovissent<br />
gratiam quae data est mihi Iacobus et Cephas et Iohannes qui videbantur columnae esse dextras<br />
dederunt mihi et Barnabae societatis ut nos in gentes ipsi autem in circumcisionem»: Hildegard<br />
potrebbe avere qui volutamente sovrapposto i due passi dell‟epistola paolina, descrivendo gli<br />
apostoli come praecessores rispetto a Giovanni, columna <strong>di</strong> quella Chiesa alla cui prima<br />
aggregazione potè assistere.<br />
151 Ai profeti dell‟AT viene attribuito il merito <strong>di</strong> aver annunciato in anticipo il compimento del<br />
piano <strong>di</strong>vino <strong>di</strong> salvezza con la Redenzione, e spesso si riferisce loro in tal senso il verbo<br />
praecedere, cfr. ad es. CASSIOD. in psalm. 2, ll. 367-8: «<strong>Cum</strong> praece<strong>di</strong>t propheta est, cum sequitur<br />
apostolus, quia et uentura integra fide prae<strong>di</strong>xit et prosequens perfecta ueritate consonuit»; CYPR.<br />
idol. 14, pag. 30, ll. 6-8: «Hoc facturos et ipse prae<strong>di</strong>xerat et prophetarum omnium testimonium sic<br />
283