Cum mystica obscuritate - FedOA - Università degli Studi di Napoli ...
Cum mystica obscuritate - FedOA - Università degli Studi di Napoli ... Cum mystica obscuritate - FedOA - Università degli Studi di Napoli ...
in Canticum scritta da Guillaume di Saint-Thierry – probabilmente dietro diretta ispirazione di Bernardo 85 – i cellaria della contemplazione mistica 86 sono prefigurazione del cubiculum regis inteso come il Regno dei cieli, nel quale le anime beate saranno introdotte alla fine dei tempi 87 . Per quanto concerne nello specifico l‟immagine del cubiculum castitatis, la virtù della castitas mi sembra essere generalmente riferita, negli scritti dottrinali, al cubiculum cordis, coerentemente con la necessità per il fedele, prescritta tra gli altri da Agostino e Girolamo 88 di mantenere puro il proprio cuore, dove raccogliersi per la preghiera 89 . intelligentiae serenum, sanctuarium pietatis, delectationis cubiculum. Hic dormi, ut videas quod ipse vidit Verbum in principio, Verbum apud Deum, et Verbum Deum; et intelligas in Christo cum Patre existendi coaeternitatem, personalem diversitatem, et unitatem consubstantialem. Quid tibi videtur similius somno? Huc se non possunt humani jactare intuitus, irrumpere ratio. Denique non videbit haec homo, et vivet. Bonum est ergo te obdormire, et humanorum sensuum et affectuum oblivione sopiri, ut hujusmodi somnia somniare possis. Hoc apostolorum cubiculum est, qui nos genuerunt in Christo. Quasi mater est Paulus, cum dicit: Filioli mei, quos iterum parturio, donec formetur Christus in vobis. Matrem habes: vis habere cubiculum? Nostra, inquit, conversatio in coelis est. Vis somnum? Mente, inquit, excedimus, Deo». 85 La Brevis commentatio potrebbe essere il frutto di un lavoro esegetico sul Cantico svolto insieme da Guillaume e Bernardo tra il 1122 e il 1124, cfr. O speculum columbe, comm. vv. 8-9. 86 Per la corrispondenza tra cubiculum e cellaria, cfr. supra. 87 Cfr. ad es. GUILLELMUS DE SANCTO THEODORICO, Brevis commentatio (in Cantici canticorum priora duo capita), 32, ll. 30-6: «Vnde sponsa superius cum trahi post sponsum desideraret, ipsa uero adolescentulas post se traheret dicens: Curremus in odorem unguentorum tuorum, statim, ut ipsa profitetur, introduxit eam rex in cellaria ista, ut inde acciperet unde illas reficeret, ne in cursu deficerent; et per ordinem de horto ad cellarium, de cellario ad cubiculum regis eas introduceret; nunc quidem per contemplationis et amoris affectum, postmodum uero per beatitudinis effectum». Cubiculum è in realtà immagine per il Regno dei cieli in cui la sponsa/Ecclesia viene condotta dallo sponsus/Christus già in un testo del IV sec., GREG. ILIB. in cant. 1, ll. 163-74: «Et adiecit: introduxit me rex in cubiculum suum. Hoc ecclesia loquitur, quae regem christum dei filium confitetur. Sed quid est cubiculum, ubi christus rex ecclesiam reginam introduxit, nisi in caelestis regni secretum? quis enim nesciat illuc christum ecclesiam suam id est carnem suam introduxisse, unde sine carne descenderat, id est in aditum caelorum? carnem autem christi ecclesiam esse apostolo auctore didicimus qui dixit: caro christi quod est ecclesia. Denique subiunxit: exultemus et laetemur in ea. Quae enim maior exultatio aut laetitia esse potest quam cum caelestis regni mysterii gratiam ecclesia a sponso christo consequitur, ubi spes omnis uitae ac salutis nostrae est posita?»; una connessione tra la contemplazione del divino definita come intrare in cubiculum cordis e la futura beatitudine nel Regno dei cieli viene inoltre posta in rilievo anche in altri testi, ad es. in COMM. Rut Gen. 45, 4b, ll. 1328-34: «Hic quod in regno caelorum se facturum sanctis repromittit, uidelicet quod praecinget se et faciet illos discumbere et transiens ministrabit illis, cotidie in sancta Ecclesia, in domo cordis, omni animae perfectae quae sponsa Christi est, facere non desistit. Tollit igitur eam primum ab amore et concupiscentia, a luxu et uanitate mundiali, et in cubiculum domus cordis introductam accipit uxorem, ad similitudinem uxoris non infoecundae, foetu spirituali foecundandam». 88 Cfr. supra. 89 Cfr. ad es. CAES. AREL. serm. 90, 3, ll. 27-9: «Blanditur tibi castitas sancta intus in cubiculo cordis tui; suavis est eius amplexus, non habet amaritudinem conversatio illius: non te cum litigat castitas, non te subvertit, in nullo tibi in domo conscientiae contradicit»; LEANDER HISPALENSIS, De institutione virginum et de contemptu mundi (Regula sancti Leandri), introductio, pag. 24, ll. 63-6: «Totam hanc sibi in Christo praerrogatiuam uirginitas uindicat, ut quem trement angeli, cui 263
Per quanto riguarda l‟utilizzo dell‟immagine del cubiculum da parte di Hildegard, anche negli scritti della mistica renana tale figura è passibile di differenti interpretazioni: per cubiculum sembra essere rappresentata in alcuni casi – con senso analogo a quello del tabernaculum 90 – la natura umana assunta dal Redentore 91 , o, in altri casi, lo stesso grembo di Maria, ancora in riferimento all‟Incarnazione 92 . In un passo del Liber divinorum operum si fa inoltre riferimento alla sponsa del Cantico introdotta in cubiculum regis, indicata come figurazione dell‟Ecclesia che si unisce con il proprio sponsus, Cristo, essendo ornata di caritas e humilitas, che sono le virtù costituenti il fondamento dell‟Incarnazione e dunque della Redenzione, e delle quali i santi sono fulgido esempio 93 ; in diversi luoghi del LVM ricorre d‟altronde una frase in cui si fa seruiunt potestates, cui uirtutes obtemperant, cui caelestia et terrestria genua flectunt, hunc sibi uirgo sponsum uindicet, ad huius thalamum ornata uirtutibus properet, hunc cubiculum cordis casto cubili foueat». Barbara Newman, in HILDEGARDIS BINGENSIS, Symphonia, 422 note a testo, a proposito dell‟espressione cubiculum castitatis cita alcuni passi di Heirico di Auxerre (cfr. HEIRICUS AUTISSIODORENSIS, Homiliae per circulum anni, pars hiemalis, 1, ll. 217-25), Rabano Mauro (cfr. HRABANUS MAURUS, Expositio in Matthaeum, 6, pag. 543, ll. 90-2) e Sedulio Scoto (cfr. SEDULIUS SCOTUS, In evangelium Matthaei, 2, 3, 21, 5, pag. 471, ll. 9-14), dove compare la frase: Si autem non intellexeris, veniet, ut perdat te et de templo sanctitatis expellat et aliam sponsam de gentibus castiorem inducat in cubiculum sanctitatis; nei passi citati dalla studiosa americana si fa riferimento al singolo fedele o alla Chiesa (in questo caso in contrapposizione con il popolo ebraico), cui è necessario riconoscere nel Cristo il Redentore, per poter accedere alla salvezza: tali richiami sono certamente opportuni, tuttavia nel nostro caso mi sembra che il riferimento precipuo sia, come detto, alla castitas come caratteristica precipua da mantenere per il cubiculum cordis; per quanto, in ogni caso, sia ravvisabile anche un riferimento al cubiculum come salvezza, come mi propongo di spiegare più diffusamente infra. 90 Sull‟immagine del tabernaculum, cfr. O cohors milicie floris, comm. v. 10. 91 Cfr. ad es. Ep. Hild. 110R, ll. 19-22: «Sed deinde uelox ceruus et fortis leo in cubiculo suo habuit quomodo hoc diuideret. Deus enim uirginalem materiam sibi elegit, in qua Verbo suo humanitatem preparauit, quia Virgo commixtionem gustus carnis non cognoscit, et ita Verbum Dei aliene homo factum est». Cfr. inoltre ibi, 141, ll. 1-7, dove per tabernaculum e per cubiculum sembra intendersi nello specifico rispettivamente il corpo e l‟animo dell‟uomo: «Qui est, ostendit mihi hec, dicens: Dic homini isti: O homo, uideo te quasi ligneum tabernaculum de manibus artificum factum, ad cuius ianuam due imagines pulsant. Altera plena oculis nigros capillos habet, et nomen eius timor Domini. Et tibi dicit: Volo in te sanctificationem cum hostiis facere. Cede ergo mihi, et cubiculum tuum intrabo atque bonum gustum musco et aromatibus in te faciam». 92 Cfr. ad es. LDO 1, 1, 17, ll. 5-9: «Terra autem ista per uirgam Aaron presignata uirgo Maria erat, quę clausum cubiculum regis in magna humilitate extitit; quia cum ipsa nuntium hoc a trono acciperet, quod summus rex in clausura ipsius habitare uellet, terram de qua creata fuit inspexit et se ancillam Dei esse dixit». Cfr. inoltre Scivias, 1, 4, 16, ll. 561sqq., dove per cubiculum ventris si intende esattamente il grembo materno: «Sed quod uides quasi mulierem uelut integram formam hominis in utero suo habentem: hoc est quia postquam femina humanum semen conceperit, in integritate membrorum suorum infans in abdito cubiculo uentris ipsius formatur». 93 Cfr. LDO, 3, 3, 3, ll. 48sqq.: «Et coram eis beati ordines sanctorum uelut in nube apparent, quos diligenter intuentur, quia per caritatem et humilitatem ad gloriam supernę celsitudinis peruenitur, cum mentes fidelium quasi nubes de uirtute in uirtutem fluunt; ubi illos etiam caritas et humilitas diligenti examinatione et tuitione considerantes ad desideria supernorum strenue et leniter accendunt. Nam caritas ornatrix operum Dei est, quemadmodum anulus per nobilem lapidem 264
- Page 213 and 214: vv. 8-9: o suavissima quies-solis L
- Page 215 and 216: sponsi sono invece immagine rispett
- Page 217 and 218: di opere e commenti circa tale libr
- Page 219 and 220: Cristo 158 - è presentata quale mo
- Page 221 and 222: ancora in riferimento al concetto d
- Page 223 and 224: composizione di tale simbolismo, su
- Page 225 and 226: sole 186 ; da Beda, che sembra tene
- Page 227 and 228: Ancora, la facoltà di aspicere in
- Page 229 and 230: istituzioni religiose, e si trova s
- Page 231 and 232: poesia l‟espressione specialis fi
- Page 233 and 234: attraverso la mediazione del Redent
- Page 235 and 236: Intendendo qui la electa amicitia c
- Page 237 and 238: iferito a Giovanni è attestato nel
- Page 239 and 240: Per quanto riguarda l‟attestazion
- Page 241 and 242: Commento vv. 1-3: O dulcis-radix L
- Page 243 and 244: divino, cibus dulcior e fructus ele
- Page 245 and 246: vicinanza a Dio, concetto analogo a
- Page 247 and 248: dell‟Ecclesiasticus, in tre simil
- Page 249 and 250: nell‟epistola citata mi sembra id
- Page 251 and 252: virga Iesse, il cui frutto ultimo
- Page 253 and 254: Il verbo elucidare è introdotto ne
- Page 255 and 256: infusa - nel corpo sul piano microc
- Page 257 and 258: proprio animo a tale principio dell
- Page 259 and 260: comunità dei redenti, nella quale
- Page 261 and 262: L‟immagine dell‟intrare in cubi
- Page 263: conoscenza dei divini arcana verita
- Page 267 and 268: attraverso l‟esercizio delle virt
- Page 269 and 270: Commentarium al medesimo libro neot
- Page 271 and 272: con l‟atto Redentivo, Ecclesia ch
- Page 273 and 274: all‟umiliazione cui il Redentore
- Page 275 and 276: praebe adiutorium - La richiesta di
- Page 277 and 278: proposta dalla Newman risulta piena
- Page 279 and 280: vv. 11-2: Tu enim auxisti-tuis Qui
- Page 281 and 282: quale simbolo della diffusione del
- Page 283 and 284: confortantur; hoc ideo est, quoniam
- Page 285 and 286: D‟altronde praecessor, nel latino
- Page 287 and 288: divina da parte dello Spirito 158 -
- Page 289 and 290: giudizio di Dio, come un profumiere
- Page 291 and 292: saluberrima pigmenta della dottrina
- Page 293 and 294: victor e triumphator. Segue un rife
- Page 295 and 296: Anche in Hildegard l‟immagine del
- Page 297 and 298: particolare sulla scorta dell‟epi
- Page 299 and 300: sono dette essere giunte attraverso
- Page 301 and 302: Padre 22 . Attraverso tale sacrific
- Page 303 and 304: attraverso l‟espressione intrare
- Page 305 and 306: utilizzato da Luca per descrivere i
- Page 307 and 308: cristiano è in effetti auspicata a
- Page 309 and 310: Dunque entrambe le locuzioni, sia m
- Page 311 and 312: 45, ll. 301-36, dove si afferma che
- Page 313 and 314: ornantem penam eius - Il sacrificio
Per quanto riguarda l‟utilizzo dell‟immagine del cubiculum da parte <strong>di</strong><br />
Hildegard, anche negli scritti della mistica renana tale figura è passibile <strong>di</strong><br />
<strong>di</strong>fferenti interpretazioni: per cubiculum sembra essere rappresentata in alcuni casi<br />
– con senso analogo a quello del tabernaculum 90 – la natura umana assunta dal<br />
Redentore 91 , o, in altri casi, lo stesso grembo <strong>di</strong> Maria, ancora in riferimento<br />
all‟Incarnazione 92 . In un passo del Liber <strong>di</strong>vinorum operum si fa inoltre<br />
riferimento alla sponsa del Cantico introdotta in cubiculum regis, in<strong>di</strong>cata come<br />
figurazione dell‟Ecclesia che si unisce con il proprio sponsus, Cristo, essendo<br />
ornata <strong>di</strong> caritas e humilitas, che sono le virtù costituenti il fondamento<br />
dell‟Incarnazione e dunque della Redenzione, e delle quali i santi sono fulgido<br />
esempio 93 ; in <strong>di</strong>versi luoghi del LVM ricorre d‟altronde una frase in cui si fa<br />
seruiunt potestates, cui uirtutes obtemperant, cui caelestia et terrestria genua flectunt, hunc sibi<br />
uirgo sponsum uin<strong>di</strong>cet, ad huius thalamum ornata uirtutibus properet, hunc cubiculum cor<strong>di</strong>s<br />
casto cubili foueat». Barbara Newman, in HILDEGARDIS BINGENSIS, Symphonia, 422 note a testo, a<br />
proposito dell‟espressione cubiculum castitatis cita alcuni passi <strong>di</strong> Heirico <strong>di</strong> Auxerre (cfr.<br />
HEIRICUS AUTISSIODORENSIS, Homiliae per circulum anni, pars hiemalis, 1, ll. 217-25), Rabano<br />
Mauro (cfr. HRABANUS MAURUS, Expositio in Matthaeum, 6, pag. 543, ll. 90-2) e Sedulio Scoto<br />
(cfr. SEDULIUS SCOTUS, In evangelium Matthaei, 2, 3, 21, 5, pag. 471, ll. 9-14), dove compare la<br />
frase: Si autem non intellexeris, veniet, ut perdat te et de templo sanctitatis expellat et aliam<br />
sponsam de gentibus castiorem inducat in cubiculum sanctitatis; nei passi citati dalla stu<strong>di</strong>osa<br />
americana si fa riferimento al singolo fedele o alla Chiesa (in questo caso in contrapposizione con<br />
il popolo ebraico), cui è necessario riconoscere nel Cristo il Redentore, per poter accedere alla<br />
salvezza: tali richiami sono certamente opportuni, tuttavia nel nostro caso mi sembra che il<br />
riferimento precipuo sia, come detto, alla castitas come caratteristica precipua da mantenere per il<br />
cubiculum cor<strong>di</strong>s; per quanto, in ogni caso, sia ravvisabile anche un riferimento al cubiculum come<br />
salvezza, come mi propongo <strong>di</strong> spiegare più <strong>di</strong>ffusamente infra.<br />
90 Sull‟immagine del tabernaculum, cfr. O cohors milicie floris, comm. v. 10.<br />
91 Cfr. ad es. Ep. Hild. 110R, ll. 19-22: «Sed deinde uelox ceruus et fortis leo in cubiculo suo<br />
habuit quomodo hoc <strong>di</strong>uideret. Deus enim uirginalem materiam sibi elegit, in qua Verbo suo<br />
humanitatem preparauit, quia Virgo commixtionem gustus carnis non cognoscit, et ita Verbum Dei<br />
aliene homo factum est». Cfr. inoltre ibi, 141, ll. 1-7, dove per tabernaculum e per cubiculum<br />
sembra intendersi nello specifico rispettivamente il corpo e l‟animo dell‟uomo: «Qui est, osten<strong>di</strong>t<br />
mihi hec, <strong>di</strong>cens: Dic homini isti: O homo, uideo te quasi ligneum tabernaculum de manibus<br />
artificum factum, ad cuius ianuam due imagines pulsant. Altera plena oculis nigros capillos habet,<br />
et nomen eius timor Domini. Et tibi <strong>di</strong>cit: Volo in te sanctificationem cum hostiis facere. Cede<br />
ergo mihi, et cubiculum tuum intrabo atque bonum gustum musco et aromatibus in te faciam».<br />
92 Cfr. ad es. LDO 1, 1, 17, ll. 5-9: «Terra autem ista per uirgam Aaron presignata uirgo Maria erat,<br />
quę clausum cubiculum regis in magna humilitate extitit; quia cum ipsa nuntium hoc a trono<br />
acciperet, quod summus rex in clausura ipsius habitare uellet, terram de qua creata fuit inspexit et<br />
se ancillam Dei esse <strong>di</strong>xit». Cfr. inoltre Scivias, 1, 4, 16, ll. 561sqq., dove per cubiculum ventris si<br />
intende esattamente il grembo materno: «Sed quod uides quasi mulierem uelut integram formam<br />
hominis in utero suo habentem: hoc est quia postquam femina humanum semen conceperit, in<br />
integritate membrorum suorum infans in ab<strong>di</strong>to cubiculo uentris ipsius formatur».<br />
93 Cfr. LDO, 3, 3, 3, ll. 48sqq.: «Et coram eis beati or<strong>di</strong>nes sanctorum uelut in nube apparent, quos<br />
<strong>di</strong>ligenter intuentur, quia per caritatem et humilitatem ad gloriam supernę celsitu<strong>di</strong>nis peruenitur,<br />
cum mentes fidelium quasi nubes de uirtute in uirtutem fluunt; ubi illos etiam caritas et humilitas<br />
<strong>di</strong>ligenti examinatione et tuitione considerantes ad desideria supernorum strenue et leniter<br />
accendunt. Nam caritas ornatrix operum Dei est, quemadmodum anulus per nobilem lapidem<br />
264