Cum mystica obscuritate - FedOA - Università degli Studi di Napoli ...

Cum mystica obscuritate - FedOA - Università degli Studi di Napoli ... Cum mystica obscuritate - FedOA - Università degli Studi di Napoli ...

fedoa.unina.it
from fedoa.unina.it More from this publisher
29.06.2013 Views

neotestamentario che il Figlio è definito appunto splendor Patris già negli scritti dei Padri 49 , oltre che, con una certa frequenza, in poesia 50 . elucidasti mistica – L‟espressione in sé, mystica elucidare, è sostanzialmente originale: un‟espressione simile, mysticam significationem elucidare, compare soltanto in un passo del Tractatus de sacramento altaris di Balduino di Canterbury 51 : Hildegard potrebbe avere in effetti conosciuto l‟opera dell‟abate cistercense, e il senso dato a tale espressione da parte di Balduino, di disvelamento del significato delle prefigurazioni della Legge alla luce della Rivelazione, sembra avere alcuni punti in comune con il senso del nostro elucidare mystica 52 , ma in particolare problemi di carattere cronologico, essendo la nostra e l‟abate inglese contemporanei, impediscono di indicare con un certo margine di probabilità tale opera come effettivo ipotesto dei versi in analisi, esistendo la possibilità che il Tractatus possa risalire ad un‟epoca posteriore al nostro carme 53 . 49 Cfr. ad es. AMBR. spir. 1, 14, 143, pag. 76, ll. 22-4: «Cuius enim nisi patris splendor est filius, qui et cum patre semper et nec dissimili, sed eadem claritate praefulget?»; ID. virg. 1, 8, 46, l. 13: «Candidus merito, quia patris splendor, rubeus quia partus est uirginis»; AUG. serm. 118, col. 672, l. 52: «Splendor patris filius est»; CASSIOD. hist. 1, 13, 13, pag. 49, ll. 75-6: «Aut quomodo dissimilis patri substantia, cum est imago perfecta et splendor patris, qui dicit: Qui me vidit, vidit et patrem?»; HEIRICUS AUTISSIODORENSIS, Homiliae per circulum anni, pars hiemalis, 56, ll. 297sqq.: «[…] cum uideret uerbum et splendorem patris piis mentibus refulgentem […]»; SEDULIUS SCOTUS, Collectaneum in Apostolum, 2, in epist. ad Hebraeos, 1, v. 3, pag. 721, ll. 53-4: «Id est, Patris splendor, quia sicut splendor a sole non separatur, sic ipse splendor paternae gloriae ab ipso Patre inseparabilis est»; GODEFRIDUS (sive IRIMBERTUS?) ADMONTENSIS, Homiliae dominicales, 5, col. 44, ll. 55sqq.: «Ut enim homo liberari possit de nocte saeculi, opus habet ut ille splendor Patris aeterni cor ejus accendat gratia luminis sui […]»; Consuetudines - Consuetudines canonicorum regul. Springirsbacenses-Rodenses, 5, ll. 1sqq.: «Domine Iesu Christe, fili dei uiui, qui es uerus et omnipotens deus, splendor et imago patris […]». 50 Cfr. ad es. PRUD. perist. 2,414: «O splendor, o virtus patris»; HILD. CEN. misc. 63,37: «Patris splendor et figura»; BERN. CLUN. trin. 1027: «In cruce suspendor ego, patris in ethere splendor»; ADAM VICT. carm. 2,1.1: «Splendor Patris et figura»; 31,13.8: «Christus, splendor Dei Patris». 51 Cfr. BALDUINUS DE FORDA (BALDUINUS CANTUARIENSIS), Tractatus de sacramento altaris, 3, 1, pag. 418, ll. 20-2: «Collactio quippe figurae et veritatis mirabili quadam congruentia mutuae similitudinis mysticam figurae significationem elucidat, et indubiae veritatis fidem confirmat». Balduino di Canterbury, o di Ford, fu dal 1175 al 1180 abate del monastero cistercense di Ford, nella provincia inglese del Devonshire, e in seguito, nel 1184, fu eletto arcivescovo di Canterbury; per un profilo biografico e una bibliografia preliminare cfr. LexMA I, 1371-2. 52 Per un‟argomentazione sul senso di tale espressione nel nostro testo, cfr. supra. 53 L‟opera di Balduino potrebbe essere stata composta tra il 1161 e il 1180: data la situazione di grande incertezza circa la possibile datazione del responsorio O dulcis electe, che appartiene al terzo strato compositivo della Symphonia, databile agli anni posteriori al 1158 (sulla difficoltà nella datazione dei pezzi più tardi di Hildegard, cfr. introduzione), non è possibile stabilire con certezza quale delle due opere preceda l‟altra, e dunque formulare un‟ipotesi plausibile riguardo la questione se Hildegard abbia in effetti mutuato l‟espressione mystica elucidare dall‟opera dell‟abate e arcivescovo cistercense, se sia piuttosto vero il contrario; fermo restando che il 251

Il verbo elucidare è introdotto nel sermo christianus in particolare da un versetto della laus sapientiae contenuta nel Siracide o Ecclesiastico, dove è utilizzato in senso allegorico, “rivelare” 54 , e riferito appunto alla personificazione della sapienza divina 55 : di qui, il medesimo verbo è variamente attestato nella letteratura latina cristiana, in particolare con il significato traslato di “spiegare”, o, se riferito alle Scritture, “interpretare” 56 . Che tale elucidatio – in campo sia dottrinale, sia esegetico – possa avvenire grazie al dono divino della conoscenza, e parallelo qui riscontrato non è necessariamente indice di un effettivo rapporto tra l‟uno e l‟altro testo, ma permette solo di ipotizzarlo. 54 Elucidare è attestato con il senso allegorico di “rivelare” proprio in Eccli. 24,31. 55 Cfr. Eccli. 24,31: «Qui elucidant me vitam aeternam habebunt». 56 Per l‟attestazione del verbo elucidare in ambito dottrinale ed esegetico, cfr. ad es. CASSIAN. conl. 21, 34, pag. 612, ll. 6sqq.: «Quapropter ignoro utrum hunc beati apostoli sensum, sicut hi qui experti sunt sapiunt, exprimere atque elucidare potuerim […]»; BEDA, In Marci evangelium expositio, 3, 11, l. 1285: «Quod interpres noster hieronimus diligentius elucidans ita transtulit […]»; ID. In Lucae evangelium expositio, 1, 2, ll. 2060-2: «Nec absque prouidentia duodennis prima suae fidei rudimenta reuelabat quae duodecim apostolorum ministerio cunctum erat reuelanda et elucidanda per orbem»; BALDUINUS DE FORDA (BALDUINUS CANTUARIENSIS), Tractatus de sacramento altaris, 3, 1, pag. 418, ll. 20-2: «Collatio quippe figurae et veritatis mirabili quadam congruentia mutuae similitudinis mysticam figurae significationem elucidat, et indubiae veritatis fidem confirmat»; HEIRICUS AUTISSIODORENSIS, Homiliae per circulum anni, pars hiemalis, 56, ll. 96-8: «Quod exemplum ut clarius ad Christum pertinere monstretur, non incongruum esse credimus si sensum illius strictim elucidemus»; PETRUS DAMIANI, Epistulae CLXXX, 3, 92, pag, 17, ll. 3sqq.: «Sicut enim et autentica prius scriptura designat et postmodum superveniens stilus expositorum elucidat […]»; RUPERTUS TUITIENSIS, De sancta trinitate et operibus eius, 14, In Leviticum I, pag. 812, ll. 362-5: «Similae iam conspersae oleo iterum minutatim diuisae supra fundes oleum id est scripturae sanctae per caritatem elucidatae iterum singillatim retractatae aduersus contradictores non amaritudines zelum sed ardentioris ut eos lucrifacias superaddes eiusdem caritatis oleum». Nello stesso senso tale verbo è inoltre utilizzato anche in AELREDUS RIEVALLENSIS, De institutione inclusarum, ll. 603-8, cit. in O speculum columbe, n. 65. Nei medesimi contesti è citato in alcuni casi il medesimo passo del Siracide, cfr. ad es. ALEXANDER ESSEBIENSIS, De artificioso modo praedicandi (versio abbreviata), ll. 32-8: «Hiis igitur tribus insiste, o predicator, si sacre doctrine radiis auditorum ignoranciam illustrare uolueris, intuitu illius mercedis quam sapientia promittit dicens: qui elucidant me uitam eternam habebunt»; RUPERTUS TUITIENSIS, Commentarium in Apocalypsim Iohannis apostoli, 6, 10, col. 1011, ll. 4-11: «Hoc denique est aurum hoc argentum hoc lapides pretiosos superaedificare sanctam scripturam quae extrinsecus in littera uidetur subobscura praeclaris sensibus intrinsecus ornatam ostendere. Et hoc nimirum spirituale opus apud illam sapientis animae amicam magnum habet meritum sicut et ipsa testificans: et qui inquit elucidant me vitam aeternam habebunt»; ID. De sancta trinitate et operibus eius, 6, In Genesim VI, pag. 421, ll. 1724-30: «Sic procul dubio seruus prudens id est praedicator euangelicus uerbi gratia paulus apostolus iuxta puteum accubuit et ibi puellam decoram nimis convenit id est sanctae scripturae spiritualibus oculis intendit et ad christi gloriam quam illi ascriberet sanam doctrinam et pulchrum sermonem adinvenit. Unde bene compta soror et amica sapientia recte dicit respiciens in eum: et qui elucidant me uitam aeternam habebunt»; 18, In Deuteronomium I, pag. 1038, ll. 949-58: «Haec iustitiae uel sapientiae dei littera pudicis sensibus obscurissima est. Quis enim pudicus animus saltem cogitare patienter ualeat qualiter ruptae uirginitatis cruenta in panno serventur uestigia. Sed consoletur nos in isto quoque loco eadem dei sapientia clamans de huiusmodi occidente littera: spiritus enim meus super mel dulcis et hereditas mea super mel et fauum. Ac deinceps et qui elucidant me uitam aeternam habebunt. Igitur de obscura litterae huius spelunca lucidum euoluamus spiritus mysterium talem que et hanc sapiamus legem cui subiectum fuisse non deceat uirum sanctae ecclesiae christum». 252

Il verbo elucidare è introdotto nel sermo christianus in particolare da un<br />

versetto della laus sapientiae contenuta nel Siracide o Ecclesiastico, dove è<br />

utilizzato in senso allegorico, “rivelare” 54 , e riferito appunto alla personificazione<br />

della sapienza <strong>di</strong>vina 55 : <strong>di</strong> qui, il medesimo verbo è variamente attestato nella<br />

letteratura latina cristiana, in particolare con il significato traslato <strong>di</strong> “spiegare”, o,<br />

se riferito alle Scritture, “interpretare” 56 . Che tale elucidatio – in campo sia<br />

dottrinale, sia esegetico – possa avvenire grazie al dono <strong>di</strong>vino della conoscenza, e<br />

parallelo qui riscontrato non è necessariamente in<strong>di</strong>ce <strong>di</strong> un effettivo rapporto tra l‟uno e l‟altro<br />

testo, ma permette solo <strong>di</strong> ipotizzarlo.<br />

54 Elucidare è attestato con il senso allegorico <strong>di</strong> “rivelare” proprio in Eccli. 24,31.<br />

55 Cfr. Eccli. 24,31: «Qui elucidant me vitam aeternam habebunt».<br />

56 Per l‟attestazione del verbo elucidare in ambito dottrinale ed esegetico, cfr. ad es. CASSIAN.<br />

conl. 21, 34, pag. 612, ll. 6sqq.: «Quapropter ignoro utrum hunc beati apostoli sensum, sicut hi qui<br />

experti sunt sapiunt, exprimere atque elucidare potuerim […]»; BEDA, In Marci evangelium<br />

expositio, 3, 11, l. 1285: «Quod interpres noster hieronimus <strong>di</strong>ligentius elucidans ita transtulit<br />

[…]»; ID. In Lucae evangelium expositio, 1, 2, ll. 2060-2: «Nec absque prouidentia duodennis<br />

prima suae fidei ru<strong>di</strong>menta reuelabat quae duodecim apostolorum ministerio cunctum erat<br />

reuelanda et elucidanda per orbem»; BALDUINUS DE FORDA (BALDUINUS CANTUARIENSIS),<br />

Tractatus de sacramento altaris, 3, 1, pag. 418, ll. 20-2: «Collatio quippe figurae et veritatis<br />

mirabili quadam congruentia mutuae similitu<strong>di</strong>nis <strong>mystica</strong>m figurae significationem elucidat, et<br />

indubiae veritatis fidem confirmat»; HEIRICUS AUTISSIODORENSIS, Homiliae per circulum anni,<br />

pars hiemalis, 56, ll. 96-8: «Quod exemplum ut clarius ad Christum pertinere monstretur, non<br />

incongruum esse cre<strong>di</strong>mus si sensum illius strictim elucidemus»; PETRUS DAMIANI, Epistulae<br />

CLXXX, 3, 92, pag, 17, ll. 3sqq.: «Sicut enim et autentica prius scriptura designat et postmodum<br />

superveniens stilus expositorum elucidat […]»; RUPERTUS TUITIENSIS, De sancta trinitate et<br />

operibus eius, 14, In Leviticum I, pag. 812, ll. 362-5: «Similae iam conspersae oleo iterum<br />

minutatim <strong>di</strong>uisae supra fundes oleum id est scripturae sanctae per caritatem elucidatae iterum<br />

singillatim retractatae aduersus contra<strong>di</strong>ctores non amaritu<strong>di</strong>nes zelum sed ardentioris ut eos<br />

lucrifacias superaddes eiusdem caritatis oleum». Nello stesso senso tale verbo è inoltre utilizzato<br />

anche in AELREDUS RIEVALLENSIS, De institutione inclusarum, ll. 603-8, cit. in O speculum<br />

columbe, n. 65. Nei medesimi contesti è citato in alcuni casi il medesimo passo del Siracide, cfr.<br />

ad es. ALEXANDER ESSEBIENSIS, De artificioso modo prae<strong>di</strong>can<strong>di</strong> (versio abbreviata), ll. 32-8:<br />

«Hiis igitur tribus insiste, o pre<strong>di</strong>cator, si sacre doctrine ra<strong>di</strong>is au<strong>di</strong>torum ignoranciam illustrare<br />

uolueris, intuitu illius merce<strong>di</strong>s quam sapientia promittit <strong>di</strong>cens: qui elucidant me uitam eternam<br />

habebunt»; RUPERTUS TUITIENSIS, Commentarium in Apocalypsim Iohannis apostoli, 6, 10, col.<br />

1011, ll. 4-11: «Hoc denique est aurum hoc argentum hoc lapides pretiosos superae<strong>di</strong>ficare<br />

sanctam scripturam quae extrinsecus in littera uidetur subobscura praeclaris sensibus intrinsecus<br />

ornatam ostendere. Et hoc nimirum spirituale opus apud illam sapientis animae amicam magnum<br />

habet meritum sicut et ipsa testificans: et qui inquit elucidant me vitam aeternam habebunt»; ID.<br />

De sancta trinitate et operibus eius, 6, In Genesim VI, pag. 421, ll. 1724-30: «Sic procul dubio<br />

seruus prudens id est prae<strong>di</strong>cator euangelicus uerbi gratia paulus apostolus iuxta puteum accubuit<br />

et ibi puellam decoram nimis convenit id est sanctae scripturae spiritualibus oculis inten<strong>di</strong>t et ad<br />

christi gloriam quam illi ascriberet sanam doctrinam et pulchrum sermonem a<strong>di</strong>nvenit. Unde bene<br />

compta soror et amica sapientia recte <strong>di</strong>cit respiciens in eum: et qui elucidant me uitam aeternam<br />

habebunt»; 18, In Deuteronomium I, pag. 1038, ll. 949-58: «Haec iustitiae uel sapientiae dei littera<br />

pu<strong>di</strong>cis sensibus obscurissima est. Quis enim pu<strong>di</strong>cus animus saltem cogitare patienter ualeat<br />

qualiter ruptae uirginitatis cruenta in panno serventur uestigia. Sed consoletur nos in isto quoque<br />

loco eadem dei sapientia clamans de huiusmo<strong>di</strong> occidente littera: spiritus enim meus super mel<br />

dulcis et here<strong>di</strong>tas mea super mel et fauum. Ac deinceps et qui elucidant me uitam aeternam<br />

habebunt. Igitur de obscura litterae huius spelunca lucidum euoluamus spiritus mysterium talem<br />

que et hanc sapiamus legem cui subiectum fuisse non deceat uirum sanctae ecclesiae christum».<br />

252

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!