Cum mystica obscuritate - FedOA - Università degli Studi di Napoli ...
Cum mystica obscuritate - FedOA - Università degli Studi di Napoli ... Cum mystica obscuritate - FedOA - Università degli Studi di Napoli ...
neotestamentario che il Figlio è definito appunto splendor Patris già negli scritti dei Padri 49 , oltre che, con una certa frequenza, in poesia 50 . elucidasti mistica – L‟espressione in sé, mystica elucidare, è sostanzialmente originale: un‟espressione simile, mysticam significationem elucidare, compare soltanto in un passo del Tractatus de sacramento altaris di Balduino di Canterbury 51 : Hildegard potrebbe avere in effetti conosciuto l‟opera dell‟abate cistercense, e il senso dato a tale espressione da parte di Balduino, di disvelamento del significato delle prefigurazioni della Legge alla luce della Rivelazione, sembra avere alcuni punti in comune con il senso del nostro elucidare mystica 52 , ma in particolare problemi di carattere cronologico, essendo la nostra e l‟abate inglese contemporanei, impediscono di indicare con un certo margine di probabilità tale opera come effettivo ipotesto dei versi in analisi, esistendo la possibilità che il Tractatus possa risalire ad un‟epoca posteriore al nostro carme 53 . 49 Cfr. ad es. AMBR. spir. 1, 14, 143, pag. 76, ll. 22-4: «Cuius enim nisi patris splendor est filius, qui et cum patre semper et nec dissimili, sed eadem claritate praefulget?»; ID. virg. 1, 8, 46, l. 13: «Candidus merito, quia patris splendor, rubeus quia partus est uirginis»; AUG. serm. 118, col. 672, l. 52: «Splendor patris filius est»; CASSIOD. hist. 1, 13, 13, pag. 49, ll. 75-6: «Aut quomodo dissimilis patri substantia, cum est imago perfecta et splendor patris, qui dicit: Qui me vidit, vidit et patrem?»; HEIRICUS AUTISSIODORENSIS, Homiliae per circulum anni, pars hiemalis, 56, ll. 297sqq.: «[…] cum uideret uerbum et splendorem patris piis mentibus refulgentem […]»; SEDULIUS SCOTUS, Collectaneum in Apostolum, 2, in epist. ad Hebraeos, 1, v. 3, pag. 721, ll. 53-4: «Id est, Patris splendor, quia sicut splendor a sole non separatur, sic ipse splendor paternae gloriae ab ipso Patre inseparabilis est»; GODEFRIDUS (sive IRIMBERTUS?) ADMONTENSIS, Homiliae dominicales, 5, col. 44, ll. 55sqq.: «Ut enim homo liberari possit de nocte saeculi, opus habet ut ille splendor Patris aeterni cor ejus accendat gratia luminis sui […]»; Consuetudines - Consuetudines canonicorum regul. Springirsbacenses-Rodenses, 5, ll. 1sqq.: «Domine Iesu Christe, fili dei uiui, qui es uerus et omnipotens deus, splendor et imago patris […]». 50 Cfr. ad es. PRUD. perist. 2,414: «O splendor, o virtus patris»; HILD. CEN. misc. 63,37: «Patris splendor et figura»; BERN. CLUN. trin. 1027: «In cruce suspendor ego, patris in ethere splendor»; ADAM VICT. carm. 2,1.1: «Splendor Patris et figura»; 31,13.8: «Christus, splendor Dei Patris». 51 Cfr. BALDUINUS DE FORDA (BALDUINUS CANTUARIENSIS), Tractatus de sacramento altaris, 3, 1, pag. 418, ll. 20-2: «Collactio quippe figurae et veritatis mirabili quadam congruentia mutuae similitudinis mysticam figurae significationem elucidat, et indubiae veritatis fidem confirmat». Balduino di Canterbury, o di Ford, fu dal 1175 al 1180 abate del monastero cistercense di Ford, nella provincia inglese del Devonshire, e in seguito, nel 1184, fu eletto arcivescovo di Canterbury; per un profilo biografico e una bibliografia preliminare cfr. LexMA I, 1371-2. 52 Per un‟argomentazione sul senso di tale espressione nel nostro testo, cfr. supra. 53 L‟opera di Balduino potrebbe essere stata composta tra il 1161 e il 1180: data la situazione di grande incertezza circa la possibile datazione del responsorio O dulcis electe, che appartiene al terzo strato compositivo della Symphonia, databile agli anni posteriori al 1158 (sulla difficoltà nella datazione dei pezzi più tardi di Hildegard, cfr. introduzione), non è possibile stabilire con certezza quale delle due opere preceda l‟altra, e dunque formulare un‟ipotesi plausibile riguardo la questione se Hildegard abbia in effetti mutuato l‟espressione mystica elucidare dall‟opera dell‟abate e arcivescovo cistercense, se sia piuttosto vero il contrario; fermo restando che il 251
Il verbo elucidare è introdotto nel sermo christianus in particolare da un versetto della laus sapientiae contenuta nel Siracide o Ecclesiastico, dove è utilizzato in senso allegorico, “rivelare” 54 , e riferito appunto alla personificazione della sapienza divina 55 : di qui, il medesimo verbo è variamente attestato nella letteratura latina cristiana, in particolare con il significato traslato di “spiegare”, o, se riferito alle Scritture, “interpretare” 56 . Che tale elucidatio – in campo sia dottrinale, sia esegetico – possa avvenire grazie al dono divino della conoscenza, e parallelo qui riscontrato non è necessariamente indice di un effettivo rapporto tra l‟uno e l‟altro testo, ma permette solo di ipotizzarlo. 54 Elucidare è attestato con il senso allegorico di “rivelare” proprio in Eccli. 24,31. 55 Cfr. Eccli. 24,31: «Qui elucidant me vitam aeternam habebunt». 56 Per l‟attestazione del verbo elucidare in ambito dottrinale ed esegetico, cfr. ad es. CASSIAN. conl. 21, 34, pag. 612, ll. 6sqq.: «Quapropter ignoro utrum hunc beati apostoli sensum, sicut hi qui experti sunt sapiunt, exprimere atque elucidare potuerim […]»; BEDA, In Marci evangelium expositio, 3, 11, l. 1285: «Quod interpres noster hieronimus diligentius elucidans ita transtulit […]»; ID. In Lucae evangelium expositio, 1, 2, ll. 2060-2: «Nec absque prouidentia duodennis prima suae fidei rudimenta reuelabat quae duodecim apostolorum ministerio cunctum erat reuelanda et elucidanda per orbem»; BALDUINUS DE FORDA (BALDUINUS CANTUARIENSIS), Tractatus de sacramento altaris, 3, 1, pag. 418, ll. 20-2: «Collatio quippe figurae et veritatis mirabili quadam congruentia mutuae similitudinis mysticam figurae significationem elucidat, et indubiae veritatis fidem confirmat»; HEIRICUS AUTISSIODORENSIS, Homiliae per circulum anni, pars hiemalis, 56, ll. 96-8: «Quod exemplum ut clarius ad Christum pertinere monstretur, non incongruum esse credimus si sensum illius strictim elucidemus»; PETRUS DAMIANI, Epistulae CLXXX, 3, 92, pag, 17, ll. 3sqq.: «Sicut enim et autentica prius scriptura designat et postmodum superveniens stilus expositorum elucidat […]»; RUPERTUS TUITIENSIS, De sancta trinitate et operibus eius, 14, In Leviticum I, pag. 812, ll. 362-5: «Similae iam conspersae oleo iterum minutatim diuisae supra fundes oleum id est scripturae sanctae per caritatem elucidatae iterum singillatim retractatae aduersus contradictores non amaritudines zelum sed ardentioris ut eos lucrifacias superaddes eiusdem caritatis oleum». Nello stesso senso tale verbo è inoltre utilizzato anche in AELREDUS RIEVALLENSIS, De institutione inclusarum, ll. 603-8, cit. in O speculum columbe, n. 65. Nei medesimi contesti è citato in alcuni casi il medesimo passo del Siracide, cfr. ad es. ALEXANDER ESSEBIENSIS, De artificioso modo praedicandi (versio abbreviata), ll. 32-8: «Hiis igitur tribus insiste, o predicator, si sacre doctrine radiis auditorum ignoranciam illustrare uolueris, intuitu illius mercedis quam sapientia promittit dicens: qui elucidant me uitam eternam habebunt»; RUPERTUS TUITIENSIS, Commentarium in Apocalypsim Iohannis apostoli, 6, 10, col. 1011, ll. 4-11: «Hoc denique est aurum hoc argentum hoc lapides pretiosos superaedificare sanctam scripturam quae extrinsecus in littera uidetur subobscura praeclaris sensibus intrinsecus ornatam ostendere. Et hoc nimirum spirituale opus apud illam sapientis animae amicam magnum habet meritum sicut et ipsa testificans: et qui inquit elucidant me vitam aeternam habebunt»; ID. De sancta trinitate et operibus eius, 6, In Genesim VI, pag. 421, ll. 1724-30: «Sic procul dubio seruus prudens id est praedicator euangelicus uerbi gratia paulus apostolus iuxta puteum accubuit et ibi puellam decoram nimis convenit id est sanctae scripturae spiritualibus oculis intendit et ad christi gloriam quam illi ascriberet sanam doctrinam et pulchrum sermonem adinvenit. Unde bene compta soror et amica sapientia recte dicit respiciens in eum: et qui elucidant me uitam aeternam habebunt»; 18, In Deuteronomium I, pag. 1038, ll. 949-58: «Haec iustitiae uel sapientiae dei littera pudicis sensibus obscurissima est. Quis enim pudicus animus saltem cogitare patienter ualeat qualiter ruptae uirginitatis cruenta in panno serventur uestigia. Sed consoletur nos in isto quoque loco eadem dei sapientia clamans de huiusmodi occidente littera: spiritus enim meus super mel dulcis et hereditas mea super mel et fauum. Ac deinceps et qui elucidant me uitam aeternam habebunt. Igitur de obscura litterae huius spelunca lucidum euoluamus spiritus mysterium talem que et hanc sapiamus legem cui subiectum fuisse non deceat uirum sanctae ecclesiae christum». 252
- Page 201 and 202: Questa rappresentazione della carit
- Page 203 and 204: fondazione è in effetti il fine ul
- Page 205 and 206: cecidisti), che sembra essere scars
- Page 207 and 208: nell‟uomo e riconducono l‟uomo
- Page 209 and 210: Dunque i vv. 5-6 si riferiscono, a
- Page 211 and 212: come plantator et rigator, sulla ba
- Page 213 and 214: vv. 8-9: o suavissima quies-solis L
- Page 215 and 216: sponsi sono invece immagine rispett
- Page 217 and 218: di opere e commenti circa tale libr
- Page 219 and 220: Cristo 158 - è presentata quale mo
- Page 221 and 222: ancora in riferimento al concetto d
- Page 223 and 224: composizione di tale simbolismo, su
- Page 225 and 226: sole 186 ; da Beda, che sembra tene
- Page 227 and 228: Ancora, la facoltà di aspicere in
- Page 229 and 230: istituzioni religiose, e si trova s
- Page 231 and 232: poesia l‟espressione specialis fi
- Page 233 and 234: attraverso la mediazione del Redent
- Page 235 and 236: Intendendo qui la electa amicitia c
- Page 237 and 238: iferito a Giovanni è attestato nel
- Page 239 and 240: Per quanto riguarda l‟attestazion
- Page 241 and 242: Commento vv. 1-3: O dulcis-radix L
- Page 243 and 244: divino, cibus dulcior e fructus ele
- Page 245 and 246: vicinanza a Dio, concetto analogo a
- Page 247 and 248: dell‟Ecclesiasticus, in tre simil
- Page 249 and 250: nell‟epistola citata mi sembra id
- Page 251: virga Iesse, il cui frutto ultimo
- Page 255 and 256: infusa - nel corpo sul piano microc
- Page 257 and 258: proprio animo a tale principio dell
- Page 259 and 260: comunità dei redenti, nella quale
- Page 261 and 262: L‟immagine dell‟intrare in cubi
- Page 263 and 264: conoscenza dei divini arcana verita
- Page 265 and 266: Per quanto riguarda l‟utilizzo de
- Page 267 and 268: attraverso l‟esercizio delle virt
- Page 269 and 270: Commentarium al medesimo libro neot
- Page 271 and 272: con l‟atto Redentivo, Ecclesia ch
- Page 273 and 274: all‟umiliazione cui il Redentore
- Page 275 and 276: praebe adiutorium - La richiesta di
- Page 277 and 278: proposta dalla Newman risulta piena
- Page 279 and 280: vv. 11-2: Tu enim auxisti-tuis Qui
- Page 281 and 282: quale simbolo della diffusione del
- Page 283 and 284: confortantur; hoc ideo est, quoniam
- Page 285 and 286: D‟altronde praecessor, nel latino
- Page 287 and 288: divina da parte dello Spirito 158 -
- Page 289 and 290: giudizio di Dio, come un profumiere
- Page 291 and 292: saluberrima pigmenta della dottrina
- Page 293 and 294: victor e triumphator. Segue un rife
- Page 295 and 296: Anche in Hildegard l‟immagine del
- Page 297 and 298: particolare sulla scorta dell‟epi
- Page 299 and 300: sono dette essere giunte attraverso
- Page 301 and 302: Padre 22 . Attraverso tale sacrific
Il verbo elucidare è introdotto nel sermo christianus in particolare da un<br />
versetto della laus sapientiae contenuta nel Siracide o Ecclesiastico, dove è<br />
utilizzato in senso allegorico, “rivelare” 54 , e riferito appunto alla personificazione<br />
della sapienza <strong>di</strong>vina 55 : <strong>di</strong> qui, il medesimo verbo è variamente attestato nella<br />
letteratura latina cristiana, in particolare con il significato traslato <strong>di</strong> “spiegare”, o,<br />
se riferito alle Scritture, “interpretare” 56 . Che tale elucidatio – in campo sia<br />
dottrinale, sia esegetico – possa avvenire grazie al dono <strong>di</strong>vino della conoscenza, e<br />
parallelo qui riscontrato non è necessariamente in<strong>di</strong>ce <strong>di</strong> un effettivo rapporto tra l‟uno e l‟altro<br />
testo, ma permette solo <strong>di</strong> ipotizzarlo.<br />
54 Elucidare è attestato con il senso allegorico <strong>di</strong> “rivelare” proprio in Eccli. 24,31.<br />
55 Cfr. Eccli. 24,31: «Qui elucidant me vitam aeternam habebunt».<br />
56 Per l‟attestazione del verbo elucidare in ambito dottrinale ed esegetico, cfr. ad es. CASSIAN.<br />
conl. 21, 34, pag. 612, ll. 6sqq.: «Quapropter ignoro utrum hunc beati apostoli sensum, sicut hi qui<br />
experti sunt sapiunt, exprimere atque elucidare potuerim […]»; BEDA, In Marci evangelium<br />
expositio, 3, 11, l. 1285: «Quod interpres noster hieronimus <strong>di</strong>ligentius elucidans ita transtulit<br />
[…]»; ID. In Lucae evangelium expositio, 1, 2, ll. 2060-2: «Nec absque prouidentia duodennis<br />
prima suae fidei ru<strong>di</strong>menta reuelabat quae duodecim apostolorum ministerio cunctum erat<br />
reuelanda et elucidanda per orbem»; BALDUINUS DE FORDA (BALDUINUS CANTUARIENSIS),<br />
Tractatus de sacramento altaris, 3, 1, pag. 418, ll. 20-2: «Collatio quippe figurae et veritatis<br />
mirabili quadam congruentia mutuae similitu<strong>di</strong>nis <strong>mystica</strong>m figurae significationem elucidat, et<br />
indubiae veritatis fidem confirmat»; HEIRICUS AUTISSIODORENSIS, Homiliae per circulum anni,<br />
pars hiemalis, 56, ll. 96-8: «Quod exemplum ut clarius ad Christum pertinere monstretur, non<br />
incongruum esse cre<strong>di</strong>mus si sensum illius strictim elucidemus»; PETRUS DAMIANI, Epistulae<br />
CLXXX, 3, 92, pag, 17, ll. 3sqq.: «Sicut enim et autentica prius scriptura designat et postmodum<br />
superveniens stilus expositorum elucidat […]»; RUPERTUS TUITIENSIS, De sancta trinitate et<br />
operibus eius, 14, In Leviticum I, pag. 812, ll. 362-5: «Similae iam conspersae oleo iterum<br />
minutatim <strong>di</strong>uisae supra fundes oleum id est scripturae sanctae per caritatem elucidatae iterum<br />
singillatim retractatae aduersus contra<strong>di</strong>ctores non amaritu<strong>di</strong>nes zelum sed ardentioris ut eos<br />
lucrifacias superaddes eiusdem caritatis oleum». Nello stesso senso tale verbo è inoltre utilizzato<br />
anche in AELREDUS RIEVALLENSIS, De institutione inclusarum, ll. 603-8, cit. in O speculum<br />
columbe, n. 65. Nei medesimi contesti è citato in alcuni casi il medesimo passo del Siracide, cfr.<br />
ad es. ALEXANDER ESSEBIENSIS, De artificioso modo prae<strong>di</strong>can<strong>di</strong> (versio abbreviata), ll. 32-8:<br />
«Hiis igitur tribus insiste, o pre<strong>di</strong>cator, si sacre doctrine ra<strong>di</strong>is au<strong>di</strong>torum ignoranciam illustrare<br />
uolueris, intuitu illius merce<strong>di</strong>s quam sapientia promittit <strong>di</strong>cens: qui elucidant me uitam eternam<br />
habebunt»; RUPERTUS TUITIENSIS, Commentarium in Apocalypsim Iohannis apostoli, 6, 10, col.<br />
1011, ll. 4-11: «Hoc denique est aurum hoc argentum hoc lapides pretiosos superae<strong>di</strong>ficare<br />
sanctam scripturam quae extrinsecus in littera uidetur subobscura praeclaris sensibus intrinsecus<br />
ornatam ostendere. Et hoc nimirum spirituale opus apud illam sapientis animae amicam magnum<br />
habet meritum sicut et ipsa testificans: et qui inquit elucidant me vitam aeternam habebunt»; ID.<br />
De sancta trinitate et operibus eius, 6, In Genesim VI, pag. 421, ll. 1724-30: «Sic procul dubio<br />
seruus prudens id est prae<strong>di</strong>cator euangelicus uerbi gratia paulus apostolus iuxta puteum accubuit<br />
et ibi puellam decoram nimis convenit id est sanctae scripturae spiritualibus oculis inten<strong>di</strong>t et ad<br />
christi gloriam quam illi ascriberet sanam doctrinam et pulchrum sermonem a<strong>di</strong>nvenit. Unde bene<br />
compta soror et amica sapientia recte <strong>di</strong>cit respiciens in eum: et qui elucidant me uitam aeternam<br />
habebunt»; 18, In Deuteronomium I, pag. 1038, ll. 949-58: «Haec iustitiae uel sapientiae dei littera<br />
pu<strong>di</strong>cis sensibus obscurissima est. Quis enim pu<strong>di</strong>cus animus saltem cogitare patienter ualeat<br />
qualiter ruptae uirginitatis cruenta in panno serventur uestigia. Sed consoletur nos in isto quoque<br />
loco eadem dei sapientia clamans de huiusmo<strong>di</strong> occidente littera: spiritus enim meus super mel<br />
dulcis et here<strong>di</strong>tas mea super mel et fauum. Ac deinceps et qui elucidant me uitam aeternam<br />
habebunt. Igitur de obscura litterae huius spelunca lucidum euoluamus spiritus mysterium talem<br />
que et hanc sapiamus legem cui subiectum fuisse non deceat uirum sanctae ecclesiae christum».<br />
252