Cum mystica obscuritate - FedOA - Università degli Studi di Napoli ...

Cum mystica obscuritate - FedOA - Università degli Studi di Napoli ... Cum mystica obscuritate - FedOA - Università degli Studi di Napoli ...

fedoa.unina.it
from fedoa.unina.it More from this publisher
29.06.2013 Views

o dulcis electe – Il titolo di electus conferito a Giovanni è già attestato con una certa frequenza nella letteratura di età antecedente ad Hildegard, in particolare nei sermoni e nei testi legati all‟officiazione liturgica 2 , oltre che nel medesimo Liber divinorum operum 3 . In poesia, l‟attribuzione di tale titolo all‟evangelista si riscontra prima di Hildegard unicamente, per quanto mi è dato conoscere, in un inno giuntoci attraverso fonti liturgiche del X sec. di area francese e spagnola, Iste electus Iohannes, appunto 4 : per il resto, le numerose attestazioni di tale espressione in poesia sembrano essere tutte posteriori al XII sec. 5 . Il concetto di dulcedo e quello di electio si trovano associati in un‟immagine piuttosto diffusa nella letteratura cristiana esegetica e dottrinale, quella della dulcis gratia della salvezza accordata agli electi, ai cristiani, di cui già beneficiano sulla terra grazie al Redentore, ma che giungerà al pieno compimento unicamente nel Regno dei cieli: una delle prime attestazioni di tale immagine è presente in Ambrogio, il quale indica l‟immagine del grex, “gregge”, presente nel Cantico dei cantici 6 , come immagine del grex ecclesiae che si pasce del cibo 2 Cfr. ad es. ELEUTHERIUS TORNACENSIS, Sermo seu confessio de SS. Trinitate, PLD 65, col. 85c; Breviarium, PLD 86, col. 984c; HEIRICUS AUTISSIODORENSIS, Homiliae per circulum anni, pars hiemalis, 11, ll. 388-96; OTHLONUS S. EMMERAMMI, Sermo in natali Apostolorum, PLD 146, col. 339c; Excerpta ex liturgicis codicibus Fontavellanensibus, Litaniae, PL 151, col. 925c; DROGO CARDINALIS, Sermo de sacramento Dominicae passionis, PLD 166, col. 1528a; GODEFRIDUS (IRIMBERTUS?) ADMONTENSIS, Homiliae festivales, 41, col. 830, ll. 53-7. Le attestazioni del titolo electe riferito a Giovanni nei testi di carattere ecclesiastico-giuridico sono forse debitrici dell‟uso liturgico di tale espressione, cfr. ad es. HINCMARUS RHEMENSIS, Capitula in synodo apud S. Macram, 5, PLD 125, col. 1076a; Acta conventus Carisiacensis, PLD 138, col. 645c-d; IVO CARNOTENSIS, Panormia, 5, 91, PLD 161, col. 1231d. Per altre attestazioni, cfr. ad es. LAMBERTUS TUITIENSIS, Vita Heriberti Coloniensis, pag. 751, ll. 48-9. 3 Cfr. LDO, 2, 1, 7, ll. 24sqq.: «[…] ut Iohannes electus meus in Apokalipsi uidit […]». 4 Cfr. Iste electus Iohannes, 1, v. 1-2, AH 2, 82 e AH 27, 197: «Iste electus Iohannes | diligendi promptior». 5 Cfr. ad es. IOH. GARL. epithal. 7,489: «Vir cum virginibus electus, virgo Iohannes […]». Per la poesia liturgica, cfr. ad es. Te dilecte consobrine, 40, v. 2, AH 3, 116; Orbis exsultet, 10, v. 2, AH 22, 141; Gaude coelestis curia, 5, v. 1, AH 23, 207; Sanctissimo in Christo, 58, v. 2, AH 29, 209; Summae fons iucunditatis, 11b, v. 1, AH 31, 10; Ave gemma claritatis, 2, v. 1, AH 33, 103; Congaudentes cantemus tibi, 2a, v. 2, AH 39, 180; Ad superna revolare, 2a, v. 1, AH 39, 180; Caelum laudes moduletur, 3a, v. 1, AH 40, 221; Vox respiret laude, 2b, v. 1, AH 40, 224; Laudes Deo concinamus, 8a, v. 1, AH 42, 233; Sublimem tui gloriam, 4, v. 1, AH 43, 194; Iohannes virgo clarior, 1, v. 3, AH 45b, 126; Ave frater Domini, 1a, v. 4, AH 48, 425; Manere vivere debes, v. 51, AH 49, 249; Flore vernat virginali, 2, v. 2, AH 55, 217. 6 Cfr. Cant. 4,1-2: «Capilli tui sicut greges caprarum quae ascenderunt de monte Galaad dentes tui sicut greges tonsarum quae ascenderunt de lavacro omnes gemellis fetibus et sterilis non est inter eas»; 6,4-5: «Capilli tui sicut grex caprarum quae apperuerunt de Galaad dentes tui sicut grex ovium quae ascenderunt de lavacro omnes gemellis fetibus et sterilis non est in eis». 241

divino, cibus dulcior e fructus electior 7 . Il riferimento ad una dulcedo di cui gioiscono gli electi sulla terra come nel Regno dei cieli ritorna in particolare nelle opere esegetiche riguardanti il Cantico 8 , nelle opere di Goffredo di Admont e nel corpus sermonum a lui attribuito 9 , ma anche in altri contesti 10 . 7 AMBR. in psalm. 118, 16, 22, pag. 365, ll. 2-6: «Unde bene etiam in Canticis Christus dicit ad ecclesiam: dentes tui sicut grex tonsarum que ascenderunt a lauacro, quae omnes geminos creant et infecunda non est in eis. quod specie tenus de capris dicitur, mystice autem de ecclesiae grege»; ibi, 23, pag. 365, ll. 7-13: «Nec uilia tibi ista uideantur animalia. denique audi, quae de his sanctus loquatur spiritus: capillamentum tuum ut grex tonsarum quae reuelatae sunt a monte Galaad. dentes tui ut grex tonsarum quae ascenderunt a lauacro. uides quod in altis grex iste pascitur, audis in monte. itaque ubi aliis praecipitia, ibi capris nullum periculum, ubi aliis periculum, ibi gregis huius alimentum, ibi cibus dulcior, ibi fructus electior». 8 Cfr. ad es. BEDA, In Cantica canticorum libri vi, 5, 7, ll. 455-7: «Aspera est palma iuxta terram quia persecutionem patiuntur propter iustitiam electi, pulchra et dulcis in summo quia gaudent in pressuris et exultant scientes quoniam merces eorum copiosa est in caelis»; JUSTUS URGELLITANUS, Explicatio in Cantica canticorum, 2, 27, PLD 67, col. 969b: «[…] qui [scil. Christus] fructus sui dulcedine refectioneque electos incomparabili decore praecedit». Il passo di Ambrogio cit. supra è inoltre ripreso nel XII sec. nella raccolta di excerpta riguardanti il Cantico tratti dalle opere di Ambrogio, curata da Guillaume di Saint-Thierry, cfr. GUILLELMUS DE SANCTO THEODORICO, Excerpta de libris beati Ambrosii super Cantica Canticorum, 67, ll. 119-21: «Quid specie de capris dicitur mystice autem de ecclesiae grege. Nec uilia tibi ista uideantur animalia. Vides quod in altis grex iste pascitur audax in monte. Itaque ubi aliis praecipitia, ibi capris nullum periculum; ubi aliis periculum, ibi gregis huius alimentum, ibi cibus dulcior, ibi fructus electior». Su Guillaume di Saint-Thierry come esegeta, insieme con Bernardo di Chiaravalle, del Cantico, cfr. O speculum columbe, comm. vv. 8-9. 9 Cfr. ad es. GODEFRIDUS ADMONTENSIS, De benedictionibus Iacob patriarchae, 2, col. 1136, ll. 45-51: «[…] quia ex ipsa quam in Dominum habet confidentia, ea quae sunt super se, coelestis videlicet dulcedinis gratiam, quae solis electis et dilectis filiis Dei reservatur, violenta quadam quotidiani laboris constantia rapere, id est apud Deum obtinere nititur»; ID. Liber de decem oneribus Isaiae, 1, col. 1162, ll. 22-7: «Eumdem etiam furorem adhuc quotidie in cordibus electorum infusionis suae dulcedine suscitat et accendit, dum eos in praesenti bene furentes feliciter contra vitia saevientes facit […]»; GODEFRIDUS (sive IRIMBERTUS?) ADMOTENSIS, Homiliae dominicales, 13, col. 89, ll. 19-22: «[…] Anna vero divinam signat gratiam, qua electorum suorum corda dulciter Dominus consuevit invisere»; 57, col. 378, ll. 58sqq.: «[…] Fuistis sane aliquando civitates meae, civitates, inquam, electae, civitates dulces, nimium que acceptae, dum mortali adhuc corpore praegravati contra hostem antiquum forti virtutum acie dimicastis […]»; 62, col. 425, ll. 41-5: «Ad coenam magnam aeternae dulcedinis vocavit Deus omnipotens electos suos primo ante legem, secundo sub lege, tertio sub gratia, quia singulis his temporibus semper erant aliqui, qui ad gustandam aeternae dulcedinis coenam anhaelabant»; 82, col. 580, ll. 22-5: «[…] scilicet post finem hujus vitae Divinitatis et humanitatis Christi dulcedine electos quosque aeternaliter satiare»; 84, col. 586, ll. 19sqq.: «Sed quia unicus iste filius desiderabilis divinae dulcedinis fervor, plerumque in electis exstinguitur, quasi defunctum extra portam efferunt, quando expergefacti aliquando ad vocem praedicatoris miserabiliter deplorant, quod per affectionem dulcedinis internae illum non sapiunt, pro cujus amore praesentis saeculi dulcedinem parvipendunt atque despiciunt»; ID. Homiliae festivales, 26, col. 744, ll. 41-5: «Aeterna quippe Dei Patris sapientia, quae in diebus carnis suae apostolos suos per dulcem vocationem electionis suae ad se traxit […]»; 52, col. 892, ll. 38-44: «Venit omnipotens Trinitas hic ad electos suos quos gratia dulcedinis suae visitat, sed non manet apud eos, quia gratia ista quasi in raptu quodam fit, et non durat; in futura vero vita mansionem apud eos faciet, quod nunquam deseret, sed in aeterna dulcedine semper erunt, ubi Patrem in Filio, Filium in Patre cum Spiritu sancto sine fine videbunt». 10 Cfr. ad es. GREG. M. in I reg. 4, 174, ll. 3584-96: «[…] dixisset fortasse, si uellet, humana quomodo locutione dici posset illius tertii caeli pulchritudinem intimae illius claritatis lucem referret, angelorum fulgorem inenarrabilem et inaccessibilem claritatem, quam dulciter de 242

o dulcis electe – Il titolo <strong>di</strong> electus conferito a Giovanni è già attestato con una<br />

certa frequenza nella letteratura <strong>di</strong> età antecedente ad Hildegard, in particolare nei<br />

sermoni e nei testi legati all‟officiazione liturgica 2 , oltre che nel medesimo Liber<br />

<strong>di</strong>vinorum operum 3 .<br />

In poesia, l‟attribuzione <strong>di</strong> tale titolo all‟evangelista si riscontra prima <strong>di</strong><br />

Hildegard unicamente, per quanto mi è dato conoscere, in un inno giuntoci<br />

attraverso fonti liturgiche del X sec. <strong>di</strong> area francese e spagnola, Iste electus<br />

Iohannes, appunto 4 : per il resto, le numerose attestazioni <strong>di</strong> tale espressione in<br />

poesia sembrano essere tutte posteriori al XII sec. 5 .<br />

Il concetto <strong>di</strong> dulcedo e quello <strong>di</strong> electio si trovano associati in<br />

un‟immagine piuttosto <strong>di</strong>ffusa nella letteratura cristiana esegetica e dottrinale,<br />

quella della dulcis gratia della salvezza accordata agli electi, ai cristiani, <strong>di</strong> cui già<br />

beneficiano sulla terra grazie al Redentore, ma che giungerà al pieno compimento<br />

unicamente nel Regno dei cieli: una delle prime attestazioni <strong>di</strong> tale immagine è<br />

presente in Ambrogio, il quale in<strong>di</strong>ca l‟immagine del grex, “gregge”, presente nel<br />

Cantico dei cantici 6 , come immagine del grex ecclesiae che si pasce del cibo<br />

2<br />

Cfr. ad es. ELEUTHERIUS TORNACENSIS, Sermo seu confessio de SS. Trinitate, PLD 65, col. 85c;<br />

Breviarium, PLD 86, col. 984c; HEIRICUS AUTISSIODORENSIS, Homiliae per circulum anni, pars<br />

hiemalis, 11, ll. 388-96; OTHLONUS S. EMMERAMMI, Sermo in natali Apostolorum, PLD 146, col.<br />

339c; Excerpta ex liturgicis co<strong>di</strong>cibus Fontavellanensibus, Litaniae, PL 151, col. 925c; DROGO<br />

CARDINALIS, Sermo de sacramento Dominicae passionis, PLD 166, col. 1528a; GODEFRIDUS<br />

(IRIMBERTUS?) ADMONTENSIS, Homiliae festivales, 41, col. 830, ll. 53-7. Le attestazioni del titolo<br />

electe riferito a Giovanni nei testi <strong>di</strong> carattere ecclesiastico-giuri<strong>di</strong>co sono forse debitrici dell‟uso<br />

liturgico <strong>di</strong> tale espressione, cfr. ad es. HINCMARUS RHEMENSIS, Capitula in synodo apud S.<br />

Macram, 5, PLD 125, col. 1076a; Acta conventus Carisiacensis, PLD 138, col. 645c-d; IVO<br />

CARNOTENSIS, Panormia, 5, 91, PLD 161, col. 1231d. Per altre attestazioni, cfr. ad es.<br />

LAMBERTUS TUITIENSIS, Vita Heriberti Coloniensis, pag. 751, ll. 48-9.<br />

3<br />

Cfr. LDO, 2, 1, 7, ll. 24sqq.: «[…] ut Iohannes electus meus in Apokalipsi ui<strong>di</strong>t […]».<br />

4<br />

Cfr. Iste electus Iohannes, 1, v. 1-2, AH 2, 82 e AH 27, 197: «Iste electus Iohannes | <strong>di</strong>ligen<strong>di</strong><br />

promptior».<br />

5<br />

Cfr. ad es. IOH. GARL. epithal. 7,489: «Vir cum virginibus electus, virgo Iohannes […]». Per la<br />

poesia liturgica, cfr. ad es. Te <strong>di</strong>lecte consobrine, 40, v. 2, AH 3, 116; Orbis exsultet, 10, v. 2, AH<br />

22, 141; Gaude coelestis curia, 5, v. 1, AH 23, 207; Sanctissimo in Christo, 58, v. 2, AH 29, 209;<br />

Summae fons iucun<strong>di</strong>tatis, 11b, v. 1, AH 31, 10; Ave gemma claritatis, 2, v. 1, AH 33, 103;<br />

Congaudentes cantemus tibi, 2a, v. 2, AH 39, 180; Ad superna revolare, 2a, v. 1, AH 39, 180;<br />

Caelum laudes moduletur, 3a, v. 1, AH 40, 221; Vox respiret laude, 2b, v. 1, AH 40, 224; Laudes<br />

Deo concinamus, 8a, v. 1, AH 42, 233; Sublimem tui gloriam, 4, v. 1, AH 43, 194; Iohannes virgo<br />

clarior, 1, v. 3, AH 45b, 126; Ave frater Domini, 1a, v. 4, AH 48, 425; Manere vivere debes, v. 51,<br />

AH 49, 249; Flore vernat virginali, 2, v. 2, AH 55, 217.<br />

6<br />

Cfr. Cant. 4,1-2: «Capilli tui sicut greges caprarum quae ascenderunt de monte Galaad dentes tui<br />

sicut greges tonsarum quae ascenderunt de lavacro omnes gemellis fetibus et sterilis non est inter<br />

eas»; 6,4-5: «Capilli tui sicut grex caprarum quae apperuerunt de Galaad dentes tui sicut grex<br />

ovium quae ascenderunt de lavacro omnes gemellis fetibus et sterilis non est in eis».<br />

241

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!