Cum mystica obscuritate - FedOA - Università degli Studi di Napoli ...
Cum mystica obscuritate - FedOA - Università degli Studi di Napoli ... Cum mystica obscuritate - FedOA - Università degli Studi di Napoli ...
isulta in ogni caso essere sostanzialmente originale; tuttavia può forse essere accostata, oltre che al frequentissimo nesso filius Christi 208 , in particolare alla locuzione filius sponsi, presente in due passi dei Vangeli di Matteo e di Luca 209 : l‟immagine dello sponsus qui evocata – al pari di quella del Cantico 210 , e di altri luoghi scritturali 211 – è tradizionalmente indicata come figura del Cristo, e i filii sono identificati con i cristiani, o, per l‟appunto, con gli stessi apostoli 212 . La definizione di Giovanni come filius potrebbe inoltre costituire un‟allusione alla dottrina, sviluppata in particolare proprio nel quarto vangelo e nelle lettere dell‟apostolo, che attribuisce ai fedeli, ai cristiani redenti attraverso l‟Incarnazione del Figlio, una discendenza filiale da Dio, instaurata appunto tre componimenti in esametri De timore, spe et amore, per un commento ai quali cfr. GERMANO 2007b, 312-5. 208 Cfr. PLD, CLCLT, Poetrianova passim. 209 Cfr. Mt. 9,15: «Et ait illis Iesus numquid possunt filii sponsi lugere quamdiu cum illis est sponsus venient autem dies cum auferetur ab eis sponsus et tunc ieiunabunt»; Lc. 5,34: «Quibus ipse ait numquid potestis filios sponsi dum cum illis est sponsus facere ieiunare». 210 Evocata qui ai vv. 8-9, cfr. il comm. a tali versi. 211 Cfr. ad es. Ps. 18,6, «Et ipse quasi sponsus procedens de thalamo suo»; Ioe. 2,16, «Egrediatur sponsus de cubili suo et sponsa de thalamo suo». 212 Sull‟interpretazione dello sponsus di Mt. 9,15 e Lc. 5,34 come immagine del Cristo, cfr. ad es. TERT. adv. Marc. 4, pag. 450, ll. 23sqq.: «Teneo meum christum etiam in nomine sponsi, de quo psalmus: ipse tamquam sponsus egrediens de thalamo suo […]»; AMBR. in Luc. 5, ll. 240-2: «Dixerat filios sponsi, hoc est filios uerbi, qui per lauacri regenerationem in ius diuinae generationis adsumti sunt, quamdiu cum illis sponsus est, ieiunare non posse»; CHROM. in Mat. 46, ll. 131sqq,: «[…] digni dono sancti spiritus haberentur, quo filio dei credentes et ueri ieiunii rationem et filios sponsi et christum dominum ecclesiae sponsum agnoscerent, qui est benedictus in saecula saeculorum»; AUG. in evang. Ioh. 75, 1, ll. 12sqq.: «Hinc est quod etiam sponsi filios nos appellat, ubi dicit: ueniet hora ut auferatur ab eis sponsis, et tunc ieiunabunt filii sponsi. quis autem sponsus, nisi dominus christus?». I filii sponsi sono tradizionalmente indentificati con i cristiani tutti, cfr. ad es. AUG. in psalm. 88, 2, 2, ll. 9-10: «Filii huius dauid, filii sunt sponsi; omnes ergo christiani, filii eius dicuntur»; ID. divers. quaest. 75, ll. 6-11: «Si ergo quaeratur, quomodo simus secundum uerba eiusdem apostoli coheredes christi et filii atque heredes dei, cum etiam hereditas morte decessoris firma teneatur, nec ullo alio modo hereditas possit intellegi, respondetur ipso quidem mortuo factos nos esse heredes, quoniam filii etiam eius dicti sumus: non ieiunant, inquit, filii sponsi, quamdiu cum illis est sponsus»; CASSIOD. in psalm. 88, ll. 452-3: «Hos duos uersus dicit de populo christiano, qui uere dicuntur filii sponsi: quoniam ecclesia matre ex aqua et spiritu sancto regenerantur». Tuttavia tale immagine è riferita anche, in alcuni casi, agli apostoli, cfr. ad es. CHROM. in Mat. 46, ll. 24-6: «Quapropter dominus inconueniens esse ostendit filios sponsi, id est apostolos, eo tempore ieiunare quo ipse dominus sponsus suscepto corpore humano sponsam sibi ecclesiam sociauerat»; AUG. quaest. hept. 7, quaest. Iudicum, 49, ll. 1383-5: «Et certe, unde nullus ambigit, discipulos suos ipse sponsi filios appellauit se apertissime indicans sponsum, non possunt, inquit, ieiunare filii sponsi, quamdiu cum illis est sponsus?»; ID. in psalm. 142, 2, l. 24: «Ergo filii sponsi, apostoli […]»; BEDA, In principium Genesis usque ad nativitatem Isaac etc., 2, 9, ll. 2101-4: «Iuxta intellegentiam uero spiritalem benedicitur noe cum filiis suis, dominus uidelicet et saluator noster cum apostolis, quos etiam filios appellare dignatus est, dicens, non possunt filii sponsi lugere, quamdiu illis est sponsus». 231
attraverso la mediazione del Redentore; in tal senso i cristiani sono dunque, per Giovanni, filii Dei 213 . in electa amicitia nove sobolis – Tale immagine è certamente, in parte, ispirata dall‟esegesi mistica del Cantico: electa amica è l‟anima unita al Cristo, che è definito nova soboles in un Commentario al Cantico redatto da un allievo di San Bernardo, Philippe de Bonne Esperance 214 . In questo senso i vv. 11-2 sono ancora espressione, come i vv. 8-10, del legame peculiare di Giovanni, che è dilectus discipulus, con il Redentore. Tuttavia, qui, così come per l‟immagine dello specialis filius, si apre un diverso livello di significato, non più semplicemente allegorico, ma tipologico, relativo alla Redenzione del genere umano: filii e amici electi sono infatti, proprio secondo il Vangelo di Giovanni, i cristiani costituenti la Chiesa fondata nel Cristo, i redenti cui è stato promesso il Regno dei cieli, tradizionalmente rappresentati quale nova soboles, come germoglio di un‟umanità rinnovata nella salvezza. Dunque Hildegard, nei versi finali del componimento, ribadendo il legame mistico di Giovanni con il Cristo, attraverso tali allusioni al vangelo giovanneo trasla tale legame dal piano microcosmico, morale, al piano, come detto, allegorico della Redenzione del genere umano, annunciata attraverso le parole dello stesso apostolo cui è dedicato il carme. Qui si rivela infine l‟effettiva struttura del carme, il quale è in effetti suddiviso, come correttamente nota Walter, in tre pericopi (Abschnitte) 215 , tuttavia presenta in più una chiusa, costituita dai vv. 10-2, che solo apparentemente è parte dell‟ultima pericope. Io proprrei difatti, per questo carme, una siffatta suddivisione – differente da quella suggerita dal Walter, che parla di tre sezioni di 213 Cfr. ad es. Io. 1,11-2: «Quotquot autem receperunt eum dedit eis potestatem filios Dei fieri his qui credunt in nomine eius qui non ex sanguinibus neque ex voluntate carnis neque ex voluntate viri sed ex Deo nati sunt»; 1Io. 3,1-2: «Videte qualem caritatem dedit nobis Pater ut filii Dei nominemur et sumus propter hoc mundus non novit nos quia non novit eum carissimi nunc filii Dei sumus et nondum apparuit quid erimus scimus quoniam cum apparuerit similes ei erimus quoniam videbimus eum sicuti est». Per il concetto di figliolanza divina in Giovanni, cfr. VELLANICKAL 1977, passim, ma praesertim 90-103. 214 Cfr. infra. 215 Cfr. WALTER 1979, 234-5, cit. supra. 232
- Page 181 and 182: lodi e la gloria di Dio e dei suoi
- Page 183 and 184: L‟immagine della columba, tradizi
- Page 185 and 186: L‟immagine della “colomba”, c
- Page 187 and 188: proposta qui da Hildegard è passib
- Page 189 and 190: angeli e nell‟uomo, conferendo la
- Page 191 and 192: sentimenti come in uno speculum 58
- Page 193 and 194: propria scelta di realizzare pienam
- Page 195 and 196: l‟altro anche la figura della spo
- Page 197 and 198: in uno specchio luminoso, nel quale
- Page 199 and 200: Bernardo Silvestre raffiguri il Noy
- Page 201 and 202: Questa rappresentazione della carit
- Page 203 and 204: fondazione è in effetti il fine ul
- Page 205 and 206: cecidisti), che sembra essere scars
- Page 207 and 208: nell‟uomo e riconducono l‟uomo
- Page 209 and 210: Dunque i vv. 5-6 si riferiscono, a
- Page 211 and 212: come plantator et rigator, sulla ba
- Page 213 and 214: vv. 8-9: o suavissima quies-solis L
- Page 215 and 216: sponsi sono invece immagine rispett
- Page 217 and 218: di opere e commenti circa tale libr
- Page 219 and 220: Cristo 158 - è presentata quale mo
- Page 221 and 222: ancora in riferimento al concetto d
- Page 223 and 224: composizione di tale simbolismo, su
- Page 225 and 226: sole 186 ; da Beda, che sembra tene
- Page 227 and 228: Ancora, la facoltà di aspicere in
- Page 229 and 230: istituzioni religiose, e si trova s
- Page 231: poesia l‟espressione specialis fi
- Page 235 and 236: Intendendo qui la electa amicitia c
- Page 237 and 238: iferito a Giovanni è attestato nel
- Page 239 and 240: Per quanto riguarda l‟attestazion
- Page 241 and 242: Commento vv. 1-3: O dulcis-radix L
- Page 243 and 244: divino, cibus dulcior e fructus ele
- Page 245 and 246: vicinanza a Dio, concetto analogo a
- Page 247 and 248: dell‟Ecclesiasticus, in tre simil
- Page 249 and 250: nell‟epistola citata mi sembra id
- Page 251 and 252: virga Iesse, il cui frutto ultimo
- Page 253 and 254: Il verbo elucidare è introdotto ne
- Page 255 and 256: infusa - nel corpo sul piano microc
- Page 257 and 258: proprio animo a tale principio dell
- Page 259 and 260: comunità dei redenti, nella quale
- Page 261 and 262: L‟immagine dell‟intrare in cubi
- Page 263 and 264: conoscenza dei divini arcana verita
- Page 265 and 266: Per quanto riguarda l‟utilizzo de
- Page 267 and 268: attraverso l‟esercizio delle virt
- Page 269 and 270: Commentarium al medesimo libro neot
- Page 271 and 272: con l‟atto Redentivo, Ecclesia ch
- Page 273 and 274: all‟umiliazione cui il Redentore
- Page 275 and 276: praebe adiutorium - La richiesta di
- Page 277 and 278: proposta dalla Newman risulta piena
- Page 279 and 280: vv. 11-2: Tu enim auxisti-tuis Qui
- Page 281 and 282: quale simbolo della diffusione del
isulta in ogni caso essere sostanzialmente originale; tuttavia può forse essere<br />
accostata, oltre che al frequentissimo nesso filius Christi 208 , in particolare alla<br />
locuzione filius sponsi, presente in due passi dei Vangeli <strong>di</strong> Matteo e <strong>di</strong> Luca 209 :<br />
l‟immagine dello sponsus qui evocata – al pari <strong>di</strong> quella del Cantico 210 , e <strong>di</strong> altri<br />
luoghi scritturali 211 – è tra<strong>di</strong>zionalmente in<strong>di</strong>cata come figura del Cristo, e i filii<br />
sono identificati con i cristiani, o, per l‟appunto, con gli stessi apostoli 212 .<br />
La definizione <strong>di</strong> Giovanni come filius potrebbe inoltre costituire<br />
un‟allusione alla dottrina, sviluppata in particolare proprio nel quarto vangelo e<br />
nelle lettere dell‟apostolo, che attribuisce ai fedeli, ai cristiani redenti attraverso<br />
l‟Incarnazione del Figlio, una <strong>di</strong>scendenza filiale da Dio, instaurata appunto<br />
tre componimenti in esametri De timore, spe et amore, per un commento ai quali cfr. GERMANO<br />
2007b, 312-5.<br />
208 Cfr. PLD, CLCLT, Poetrianova passim.<br />
209 Cfr. Mt. 9,15: «Et ait illis Iesus numquid possunt filii sponsi lugere quam<strong>di</strong>u cum illis est<br />
sponsus venient autem <strong>di</strong>es cum auferetur ab eis sponsus et tunc ieiunabunt»; Lc. 5,34: «Quibus<br />
ipse ait numquid potestis filios sponsi dum cum illis est sponsus facere ieiunare».<br />
210 Evocata qui ai vv. 8-9, cfr. il comm. a tali versi.<br />
211 Cfr. ad es. Ps. 18,6, «Et ipse quasi sponsus procedens de thalamo suo»; Ioe. 2,16, «Egre<strong>di</strong>atur<br />
sponsus de cubili suo et sponsa de thalamo suo».<br />
212 Sull‟interpretazione dello sponsus <strong>di</strong> Mt. 9,15 e Lc. 5,34 come immagine del Cristo, cfr. ad es.<br />
TERT. adv. Marc. 4, pag. 450, ll. 23sqq.: «Teneo meum christum etiam in nomine sponsi, de quo<br />
psalmus: ipse tamquam sponsus egre<strong>di</strong>ens de thalamo suo […]»; AMBR. in Luc. 5, ll. 240-2:<br />
«Dixerat filios sponsi, hoc est filios uerbi, qui per lauacri regenerationem in ius <strong>di</strong>uinae<br />
generationis adsumti sunt, quam<strong>di</strong>u cum illis sponsus est, ieiunare non posse»; CHROM. in Mat. 46,<br />
ll. 131sqq,: «[…] <strong>di</strong>gni dono sancti spiritus haberentur, quo filio dei credentes et ueri ieiunii<br />
rationem et filios sponsi et christum dominum ecclesiae sponsum agnoscerent, qui est bene<strong>di</strong>ctus<br />
in saecula saeculorum»; AUG. in evang. Ioh. 75, 1, ll. 12sqq.: «Hinc est quod etiam sponsi filios<br />
nos appellat, ubi <strong>di</strong>cit: ueniet hora ut auferatur ab eis sponsis, et tunc ieiunabunt filii sponsi. quis<br />
autem sponsus, nisi dominus christus?». I filii sponsi sono tra<strong>di</strong>zionalmente indentificati con i<br />
cristiani tutti, cfr. ad es. AUG. in psalm. 88, 2, 2, ll. 9-10: «Filii huius dauid, filii sunt sponsi;<br />
omnes ergo christiani, filii eius <strong>di</strong>cuntur»; ID. <strong>di</strong>vers. quaest. 75, ll. 6-11: «Si ergo quaeratur,<br />
quomodo simus secundum uerba eiusdem apostoli coheredes christi et filii atque heredes dei, cum<br />
etiam here<strong>di</strong>tas morte decessoris firma teneatur, nec ullo alio modo here<strong>di</strong>tas possit intellegi,<br />
respondetur ipso quidem mortuo factos nos esse heredes, quoniam filii etiam eius <strong>di</strong>cti sumus: non<br />
ieiunant, inquit, filii sponsi, quam<strong>di</strong>u cum illis est sponsus»; CASSIOD. in psalm. 88, ll. 452-3:<br />
«Hos duos uersus <strong>di</strong>cit de populo christiano, qui uere <strong>di</strong>cuntur filii sponsi: quoniam ecclesia matre<br />
ex aqua et spiritu sancto regenerantur». Tuttavia tale immagine è riferita anche, in alcuni casi, agli<br />
apostoli, cfr. ad es. CHROM. in Mat. 46, ll. 24-6: «Quapropter dominus inconueniens esse osten<strong>di</strong>t<br />
filios sponsi, id est apostolos, eo tempore ieiunare quo ipse dominus sponsus suscepto corpore<br />
humano sponsam sibi ecclesiam sociauerat»; AUG. quaest. hept. 7, quaest. Iu<strong>di</strong>cum, 49, ll. 1383-5:<br />
«Et certe, unde nullus ambigit, <strong>di</strong>scipulos suos ipse sponsi filios appellauit se apertissime in<strong>di</strong>cans<br />
sponsum, non possunt, inquit, ieiunare filii sponsi, quam<strong>di</strong>u cum illis est sponsus?»; ID. in psalm.<br />
142, 2, l. 24: «Ergo filii sponsi, apostoli […]»; BEDA, In principium Genesis usque ad nativitatem<br />
Isaac etc., 2, 9, ll. 2101-4: «Iuxta intellegentiam uero spiritalem bene<strong>di</strong>citur noe cum filiis suis,<br />
dominus uidelicet et saluator noster cum apostolis, quos etiam filios appellare <strong>di</strong>gnatus est, <strong>di</strong>cens,<br />
non possunt filii sponsi lugere, quam<strong>di</strong>u illis est sponsus».<br />
231