Cum mystica obscuritate - FedOA - Università degli Studi di Napoli ...
Cum mystica obscuritate - FedOA - Università degli Studi di Napoli ... Cum mystica obscuritate - FedOA - Università degli Studi di Napoli ...
scrisse, negli ultimi anni della sua vita, ai prelati di Mainz perché rimuovessero l‟interdetto imposto al proprio monastero. 115 Ancora, nello Scivias, dunque in un‟opera precedente i passi appena citati, come floriditas in superna Sion è definita la personficazione della virginitas che appare nell‟ambito della visione della Chiesa 116 . L‟identificazione della floriditas con la virginitas appare in realtà coerente con quanto detto supra, poiché da un lato la verginità è la caratteristica precipua della generazione del Cristo Redentore, e dall‟altro tale concepimento virginale è alla base della purezza della Chiesa 117 ; la floriditas è cioè lo spuntare del Cristo/flos dalla virgo/virga, cioè della Vergine 118 , il quale instilla nella natura umana il principio virginale che conduce i redenti alla purezza e al recupero della propria originaria condizione celestiale, antecedente alla caduta. La comunità ecclesiale fondata nel Cristo flos e le cui virtù germogliano dal divino germen è infatti destinata a ricongiungersi con il Creatore, e in tal senso tale fiorire è preludio alla suprema floriditas nella vita eterna nel Regno dei Cieli 119 . 115 Cfr. Ep. Hild. 47, PLD 197, 241d-2a.243a, dove la prima sembra essere posta il relazione causale con la seconda: «In floriditate namque sua [scil. Jesu] novus mundus processit in similitudine […]. Sed quia germen illud periit per deceptionem antiqui serpentis, ita quod in primo ortu non processit, postea Filius Dei mortem primi hominis suffocavit, et magnos botros in nova vinea plantavit, qui optimum vinum dederunt, ex quo omnes cum magno gaudio inebriati sunt. Vinea vero ista fidem, quae ex verbo, scilicet Filio Dei, emanavit, designat, cujus processionem totus mundus enarrare non posset. [(…) 243a] Nobilissimus flos virgae Aaron, per ignem florem, et in aqua mortem suffocavit, de quo floriditas sanctitatis et coelestium virtutum exorta est, quoniam ipse nobile germen ab alto monte descendit, unde etiam novum genus plantavit». Per le vicende degli ultimi, travagliati anni della vita di Hildegard, cfr. l‟introduzione. 116 Cfr. Scivias, 2, 5, ll. 115-23, dove tale figura è detta generare una nominatissima proles: «Et ubi ipse uelut aurora rutilabat, claritatem suam sursum ad secreta caeli extendit; in qua pulcherrima et puellaris imago nudo capite et subnigris capillis et rubra tunica quae circa pedes eius diffluebat induta apparuit. Et audiui uocem de caelo dicentem: “Haec est floriditas in superna Sion, mater et flos rosarum et lilium conuallium. O floriditas, filio potentissimi regis desponsaberis, cui et nominatissimam prolem gignes, cum in tempore tuo confortaberis”»; cfr. inoltre l‟interpretazione di tale immagine ibi, 6, ll. 302-7: «[…] quod est serenissima et ab omni foeditate humanae concupiscentiae innocens uirginitas, nudam mentem ab omni uinculo corruptionis habens, sed tamen nondum perfecte fatigationem tenebrescentium cogitationum in filiis suis quamdiu in mundo sunt deserere ualens, cui tamen ut resistat fortiter se opponit». 117 Cfr. comm. a O lucidissima. 118 Per l‟immagine della virga Iesse come figura dell‟Incarnazione, cfr. comm. a O spectabiles uiri, vv. 6-9. 119 Cfr. ad es. LVM, 6, 25, ll. 282-91, dove è descritta la visione delle anime che giungono alla beatitudine: « ET VIDI magnam et immensam claritatem, cuius splendor tantus erat, quod nec in ipsam, nec ea que in ipsa fuerunt, nisi uelut per speculum intueri ualebam; in qua omne genus amenitatis totius floriditatis ac suauissimum odorem diuersorum aromatum cum plurimis deliciis esse sciebam; in qua etiam animas quorundam beatorum, qui dum in caduco seculo uiuerent, Deum iustis gemitibus tetigerant et qui eum iustis operibus coluerant, in omnibus his suauissima gaudia habentes esse sentiebam»; tale suprema floriditas è appunto eterna e immarcescibile, cfr. ibi, 33, ll. 743-7: «Sed gloria paradisi, de qua primus homo eiectus est, tanta claritate, ut uides, circumdata est, quod nec ipsam nec ea que in ipsa sunt nisi uelut per speculum intueri uales, 207
Dunque i vv. 5-6 si riferiscono, a mio parere, alla virtù e in particolare alla castitas di Giovanni, che anche nel ritratto dell‟evangelista presente nel Liber divinorum operum è rappresentata come un ramo di colore verde che spunta dalla sua bocca 120 , immagine identificabile, a questo punto, come un riferimento al germogliare nel cuore dell‟uomo del divinum germen 121 . Riguardo la proprietà del numquam arescere et cadere attribuita alla floriditas, in Hildegard generalmente sono indicate come passibili di essiccamento e deterioramento i pensieri e le opere che non sono ispirati dalla divina viriditas, che è eterna e conferisce doni immarcescibili 122 : la mistica mette spesso in guardia i propri corrispondenti epistolari – utilizzando tale potente immagine, derivante, come detto, dal concetto delle virtù come fioritura di un seme divino 123 – dal pericolo che le loro virtù inaridiscano 124 ; la stessa immagine è presente anche nell‟opera mistica della badessa renana 125 . imputribili floriditate amenitatis ornata, et suauissimo odore aromatum perfusa, ac plurimis deliciis repleta; in quibus anime ab omnibus generibus peccatorum suorum purgate gaudent». 120 Cfr. LDO, 3, 5, 9, ll. 183-7, cit. in comm. v. 1-2. 121 Cfr. supra. 122 Cfr. ad es. Scivias, 2, 2, 5,117-8 e LVM, 5, 46, ll. 994-1003, cit. supra. 123 Cfr. supra. 124 Cfr. ad es. Ep. Hild. 39R, ll. 6-9: «Hoc est: Qui diem bone scientie habent, sed in alienam suscitationem inutilitatis respiciunt ac in uarietates tenebrarum, que auxilium in rationalitate non querunt sed uane sunt, arescunt, nec uiriditatem in Deo habent»; ibi, ll. 14-6: «Nunc mentem tuam ad bona restaura et aspice in fontem aque salientis, et non require diuersas causas in aliena domo, quia unaqueque causa que utilis non est, arescet, quoniam a Deo plantata non est»; 85R/A, ll. 82-3: «Vide etiam cum sollicitudine ne per uicissitudinem harum cogitationum tuarum uiriditas quam a Deo habes arescat»; 191R, ll. 10-2: «Turbida namque nubes aerem aquilonis habet qui omnem uiriditatem arescere facit et de quo flores cadunt». 125 Cfr. ad es. LDO, 1, 2, 18, ll. 67sqq.: «Quod si homo uiriditatem uirtutum istarum deserens in ariditatem negligentię uertitur, ita ut humore et uiriditate bonorum operum careat, uires animę ipsius deficiunt et arescunt»; ibi, 4, 47, ll. 10-6: «Istorum sancta intentio quasi in pinguedine bonę terrę fructuosorum operum fructus cum gaudio profert, ita ut anima in bonis operibus corpore sibi consentiente in Christo iam exultando gaudeat, eius que caritatis dulcedine ueraciter firmata in beata perseuerantia ita persistat, ut iam nulla uagatione spiritalium uel carnalium uiciorum deficiendo arescat»; ibi, 62, ll. 13-5: «Ipsa quoque anima omne opus hominis, siue bonum siue malum, quocumque animo fiat, secundum desiderium carnis regit; et quemadmodum predictus aer in omnem creaturam modo germinantem et florentem, modo arescentem et deficientem spirat, sic anima opera carnis modo gaudiis, nunc uero lacrimis uariando commutat»; ibi, 88, l. 11: «[…] quoniam uires animę in ipso aruerunt»; ibi, 98, ll. 79sqq.: «[…] sic etiam uires et uirtutes beati hominis per predicta mala non arescunt […]»; 2, 1, 44, ll. 66-9: «Et in admonitione Spiritus Sancti ait, ut populi in ęcclesia in affluentibus iustis desideriis crescentes in unaquaque uita secundum timorem Dei procederent, et in his multiplicarentur, ut in studiis suis fructuosi essent, et uirtutes in seipsis semper innouando non arescerent»; 3, 5, 7, ll. 24sqq.: «Tunc uiriditas uirtutum aruit atque omnis iusticia in defectum declinauit […]»; LVM, 3, 2, l. 26: «Viriditas quoque aruit de iniqua superstitione peruersarum turbarum […]»; 5, 64, ll. 1212-3: «Et sic omnia uitalia ipsius arescunt, quoniam spiritalia spiramina non habet»; Scivias, 2, 5, 32, ll. 1044-55, dove i pensieri e le cure dell‟uomo che non siano ispirati alla conoscenza instillata nell‟animo della creatura dalla viriditas 208
- Page 157 and 158: abluendo - Il verbo abluere, “pur
- Page 159 and 160: Vangelo e l‟Apocalisse, dove per
- Page 161 and 162: antecedente alla salvezza, ancora s
- Page 163 and 164: appunto come lux hominum e lux in t
- Page 165 and 166: Tuttavia, sulla base di un versetto
- Page 167 and 168: Anche nello Scivias, la Chiesa è d
- Page 169 and 170: in omnibus ornamentis ipsius - La r
- Page 171 and 172: fondazione vige appunto il principi
- Page 173 and 174: istituito dal Redentore, prefiguraz
- Page 175 and 176: sacrificale 95 ; tale immagine è d
- Page 177 and 178: O speculum columbe Antifona per S.
- Page 179 and 180: “vedere attraverso uno specchio
- Page 181 and 182: lodi e la gloria di Dio e dei suoi
- Page 183 and 184: L‟immagine della columba, tradizi
- Page 185 and 186: L‟immagine della “colomba”, c
- Page 187 and 188: proposta qui da Hildegard è passib
- Page 189 and 190: angeli e nell‟uomo, conferendo la
- Page 191 and 192: sentimenti come in uno speculum 58
- Page 193 and 194: propria scelta di realizzare pienam
- Page 195 and 196: l‟altro anche la figura della spo
- Page 197 and 198: in uno specchio luminoso, nel quale
- Page 199 and 200: Bernardo Silvestre raffiguri il Noy
- Page 201 and 202: Questa rappresentazione della carit
- Page 203 and 204: fondazione è in effetti il fine ul
- Page 205 and 206: cecidisti), che sembra essere scars
- Page 207: nell‟uomo e riconducono l‟uomo
- Page 211 and 212: come plantator et rigator, sulla ba
- Page 213 and 214: vv. 8-9: o suavissima quies-solis L
- Page 215 and 216: sponsi sono invece immagine rispett
- Page 217 and 218: di opere e commenti circa tale libr
- Page 219 and 220: Cristo 158 - è presentata quale mo
- Page 221 and 222: ancora in riferimento al concetto d
- Page 223 and 224: composizione di tale simbolismo, su
- Page 225 and 226: sole 186 ; da Beda, che sembra tene
- Page 227 and 228: Ancora, la facoltà di aspicere in
- Page 229 and 230: istituzioni religiose, e si trova s
- Page 231 and 232: poesia l‟espressione specialis fi
- Page 233 and 234: attraverso la mediazione del Redent
- Page 235 and 236: Intendendo qui la electa amicitia c
- Page 237 and 238: iferito a Giovanni è attestato nel
- Page 239 and 240: Per quanto riguarda l‟attestazion
- Page 241 and 242: Commento vv. 1-3: O dulcis-radix L
- Page 243 and 244: divino, cibus dulcior e fructus ele
- Page 245 and 246: vicinanza a Dio, concetto analogo a
- Page 247 and 248: dell‟Ecclesiasticus, in tre simil
- Page 249 and 250: nell‟epistola citata mi sembra id
- Page 251 and 252: virga Iesse, il cui frutto ultimo
- Page 253 and 254: Il verbo elucidare è introdotto ne
- Page 255 and 256: infusa - nel corpo sul piano microc
- Page 257 and 258: proprio animo a tale principio dell
Dunque i vv. 5-6 si riferiscono, a mio parere, alla virtù e in particolare alla<br />
castitas <strong>di</strong> Giovanni, che anche nel ritratto dell‟evangelista presente nel Liber<br />
<strong>di</strong>vinorum operum è rappresentata come un ramo <strong>di</strong> colore verde che spunta dalla<br />
sua bocca 120 , immagine identificabile, a questo punto, come un riferimento al<br />
germogliare nel cuore dell‟uomo del <strong>di</strong>vinum germen 121 .<br />
Riguardo la proprietà del numquam arescere et cadere attribuita alla<br />
flori<strong>di</strong>tas, in Hildegard generalmente sono in<strong>di</strong>cate come passibili <strong>di</strong> essiccamento<br />
e deterioramento i pensieri e le opere che non sono ispirati dalla <strong>di</strong>vina viri<strong>di</strong>tas,<br />
che è eterna e conferisce doni immarcescibili 122 : la mistica mette spesso in guar<strong>di</strong>a<br />
i propri corrispondenti epistolari – utilizzando tale potente immagine, derivante,<br />
come detto, dal concetto delle virtù come fioritura <strong>di</strong> un seme <strong>di</strong>vino 123 – dal<br />
pericolo che le loro virtù inari<strong>di</strong>scano 124 ; la stessa immagine è presente anche<br />
nell‟opera mistica della badessa renana 125 .<br />
imputribili flori<strong>di</strong>tate amenitatis ornata, et suauissimo odore aromatum perfusa, ac plurimis deliciis<br />
repleta; in quibus anime ab omnibus generibus peccatorum suorum purgate gaudent».<br />
120 Cfr. LDO, 3, 5, 9, ll. 183-7, cit. in comm. v. 1-2.<br />
121 Cfr. supra.<br />
122 Cfr. ad es. Scivias, 2, 2, 5,117-8 e LVM, 5, 46, ll. 994-1003, cit. supra.<br />
123 Cfr. supra.<br />
124 Cfr. ad es. Ep. Hild. 39R, ll. 6-9: «Hoc est: Qui <strong>di</strong>em bone scientie habent, sed in alienam<br />
suscitationem inutilitatis respiciunt ac in uarietates tenebrarum, que auxilium in rationalitate non<br />
querunt sed uane sunt, arescunt, nec uiri<strong>di</strong>tatem in Deo habent»; ibi, ll. 14-6: «Nunc mentem tuam<br />
ad bona restaura et aspice in fontem aque salientis, et non require <strong>di</strong>uersas causas in aliena domo,<br />
quia unaqueque causa que utilis non est, arescet, quoniam a Deo plantata non est»; 85R/A, ll. 82-3:<br />
«Vide etiam cum sollicitu<strong>di</strong>ne ne per uicissitu<strong>di</strong>nem harum cogitationum tuarum uiri<strong>di</strong>tas quam a<br />
Deo habes arescat»; 191R, ll. 10-2: «Turbida namque nubes aerem aquilonis habet qui omnem<br />
uiri<strong>di</strong>tatem arescere facit et de quo flores cadunt».<br />
125 Cfr. ad es. LDO, 1, 2, 18, ll. 67sqq.: «Quod si homo uiri<strong>di</strong>tatem uirtutum istarum deserens in<br />
ari<strong>di</strong>tatem negligentię uertitur, ita ut humore et uiri<strong>di</strong>tate bonorum operum careat, uires animę<br />
ipsius deficiunt et arescunt»; ibi, 4, 47, ll. 10-6: «Istorum sancta intentio quasi in pingue<strong>di</strong>ne bonę<br />
terrę fructuosorum operum fructus cum gau<strong>di</strong>o profert, ita ut anima in bonis operibus corpore sibi<br />
consentiente in Christo iam exultando gaudeat, eius que caritatis dulce<strong>di</strong>ne ueraciter firmata in<br />
beata perseuerantia ita persistat, ut iam nulla uagatione spiritalium uel carnalium uiciorum<br />
deficiendo arescat»; ibi, 62, ll. 13-5: «Ipsa quoque anima omne opus hominis, siue bonum siue<br />
malum, quocumque animo fiat, secundum desiderium carnis regit; et quemadmodum pre<strong>di</strong>ctus aer<br />
in omnem creaturam modo germinantem et florentem, modo arescentem et deficientem spirat, sic<br />
anima opera carnis modo gau<strong>di</strong>is, nunc uero lacrimis uariando commutat»; ibi, 88, l. 11: «[…]<br />
quoniam uires animę in ipso aruerunt»; ibi, 98, ll. 79sqq.: «[…] sic etiam uires et uirtutes beati<br />
hominis per pre<strong>di</strong>cta mala non arescunt […]»; 2, 1, 44, ll. 66-9: «Et in admonitione Spiritus Sancti<br />
ait, ut populi in ęcclesia in affluentibus iustis desideriis crescentes in unaquaque uita secundum<br />
timorem Dei procederent, et in his multiplicarentur, ut in stu<strong>di</strong>is suis fructuosi essent, et uirtutes in<br />
seipsis semper innouando non arescerent»; 3, 5, 7, ll. 24sqq.: «Tunc uiri<strong>di</strong>tas uirtutum aruit atque<br />
omnis iusticia in defectum declinauit […]»; LVM, 3, 2, l. 26: «Viri<strong>di</strong>tas quoque aruit de iniqua<br />
superstitione peruersarum turbarum […]»; 5, 64, ll. 1212-3: «Et sic omnia uitalia ipsius arescunt,<br />
quoniam spiritalia spiramina non habet»; Scivias, 2, 5, 32, ll. 1044-55, dove i pensieri e le cure<br />
dell‟uomo che non siano ispirati alla conoscenza instillata nell‟animo della creatura dalla viri<strong>di</strong>tas<br />
208