Cum mystica obscuritate - FedOA - Università degli Studi di Napoli ...

Cum mystica obscuritate - FedOA - Università degli Studi di Napoli ... Cum mystica obscuritate - FedOA - Università degli Studi di Napoli ...

fedoa.unina.it
from fedoa.unina.it More from this publisher
29.06.2013 Views

scrisse, negli ultimi anni della sua vita, ai prelati di Mainz perché rimuovessero l‟interdetto imposto al proprio monastero. 115 Ancora, nello Scivias, dunque in un‟opera precedente i passi appena citati, come floriditas in superna Sion è definita la personficazione della virginitas che appare nell‟ambito della visione della Chiesa 116 . L‟identificazione della floriditas con la virginitas appare in realtà coerente con quanto detto supra, poiché da un lato la verginità è la caratteristica precipua della generazione del Cristo Redentore, e dall‟altro tale concepimento virginale è alla base della purezza della Chiesa 117 ; la floriditas è cioè lo spuntare del Cristo/flos dalla virgo/virga, cioè della Vergine 118 , il quale instilla nella natura umana il principio virginale che conduce i redenti alla purezza e al recupero della propria originaria condizione celestiale, antecedente alla caduta. La comunità ecclesiale fondata nel Cristo flos e le cui virtù germogliano dal divino germen è infatti destinata a ricongiungersi con il Creatore, e in tal senso tale fiorire è preludio alla suprema floriditas nella vita eterna nel Regno dei Cieli 119 . 115 Cfr. Ep. Hild. 47, PLD 197, 241d-2a.243a, dove la prima sembra essere posta il relazione causale con la seconda: «In floriditate namque sua [scil. Jesu] novus mundus processit in similitudine […]. Sed quia germen illud periit per deceptionem antiqui serpentis, ita quod in primo ortu non processit, postea Filius Dei mortem primi hominis suffocavit, et magnos botros in nova vinea plantavit, qui optimum vinum dederunt, ex quo omnes cum magno gaudio inebriati sunt. Vinea vero ista fidem, quae ex verbo, scilicet Filio Dei, emanavit, designat, cujus processionem totus mundus enarrare non posset. [(…) 243a] Nobilissimus flos virgae Aaron, per ignem florem, et in aqua mortem suffocavit, de quo floriditas sanctitatis et coelestium virtutum exorta est, quoniam ipse nobile germen ab alto monte descendit, unde etiam novum genus plantavit». Per le vicende degli ultimi, travagliati anni della vita di Hildegard, cfr. l‟introduzione. 116 Cfr. Scivias, 2, 5, ll. 115-23, dove tale figura è detta generare una nominatissima proles: «Et ubi ipse uelut aurora rutilabat, claritatem suam sursum ad secreta caeli extendit; in qua pulcherrima et puellaris imago nudo capite et subnigris capillis et rubra tunica quae circa pedes eius diffluebat induta apparuit. Et audiui uocem de caelo dicentem: “Haec est floriditas in superna Sion, mater et flos rosarum et lilium conuallium. O floriditas, filio potentissimi regis desponsaberis, cui et nominatissimam prolem gignes, cum in tempore tuo confortaberis”»; cfr. inoltre l‟interpretazione di tale immagine ibi, 6, ll. 302-7: «[…] quod est serenissima et ab omni foeditate humanae concupiscentiae innocens uirginitas, nudam mentem ab omni uinculo corruptionis habens, sed tamen nondum perfecte fatigationem tenebrescentium cogitationum in filiis suis quamdiu in mundo sunt deserere ualens, cui tamen ut resistat fortiter se opponit». 117 Cfr. comm. a O lucidissima. 118 Per l‟immagine della virga Iesse come figura dell‟Incarnazione, cfr. comm. a O spectabiles uiri, vv. 6-9. 119 Cfr. ad es. LVM, 6, 25, ll. 282-91, dove è descritta la visione delle anime che giungono alla beatitudine: « ET VIDI magnam et immensam claritatem, cuius splendor tantus erat, quod nec in ipsam, nec ea que in ipsa fuerunt, nisi uelut per speculum intueri ualebam; in qua omne genus amenitatis totius floriditatis ac suauissimum odorem diuersorum aromatum cum plurimis deliciis esse sciebam; in qua etiam animas quorundam beatorum, qui dum in caduco seculo uiuerent, Deum iustis gemitibus tetigerant et qui eum iustis operibus coluerant, in omnibus his suauissima gaudia habentes esse sentiebam»; tale suprema floriditas è appunto eterna e immarcescibile, cfr. ibi, 33, ll. 743-7: «Sed gloria paradisi, de qua primus homo eiectus est, tanta claritate, ut uides, circumdata est, quod nec ipsam nec ea que in ipsa sunt nisi uelut per speculum intueri uales, 207

Dunque i vv. 5-6 si riferiscono, a mio parere, alla virtù e in particolare alla castitas di Giovanni, che anche nel ritratto dell‟evangelista presente nel Liber divinorum operum è rappresentata come un ramo di colore verde che spunta dalla sua bocca 120 , immagine identificabile, a questo punto, come un riferimento al germogliare nel cuore dell‟uomo del divinum germen 121 . Riguardo la proprietà del numquam arescere et cadere attribuita alla floriditas, in Hildegard generalmente sono indicate come passibili di essiccamento e deterioramento i pensieri e le opere che non sono ispirati dalla divina viriditas, che è eterna e conferisce doni immarcescibili 122 : la mistica mette spesso in guardia i propri corrispondenti epistolari – utilizzando tale potente immagine, derivante, come detto, dal concetto delle virtù come fioritura di un seme divino 123 – dal pericolo che le loro virtù inaridiscano 124 ; la stessa immagine è presente anche nell‟opera mistica della badessa renana 125 . imputribili floriditate amenitatis ornata, et suauissimo odore aromatum perfusa, ac plurimis deliciis repleta; in quibus anime ab omnibus generibus peccatorum suorum purgate gaudent». 120 Cfr. LDO, 3, 5, 9, ll. 183-7, cit. in comm. v. 1-2. 121 Cfr. supra. 122 Cfr. ad es. Scivias, 2, 2, 5,117-8 e LVM, 5, 46, ll. 994-1003, cit. supra. 123 Cfr. supra. 124 Cfr. ad es. Ep. Hild. 39R, ll. 6-9: «Hoc est: Qui diem bone scientie habent, sed in alienam suscitationem inutilitatis respiciunt ac in uarietates tenebrarum, que auxilium in rationalitate non querunt sed uane sunt, arescunt, nec uiriditatem in Deo habent»; ibi, ll. 14-6: «Nunc mentem tuam ad bona restaura et aspice in fontem aque salientis, et non require diuersas causas in aliena domo, quia unaqueque causa que utilis non est, arescet, quoniam a Deo plantata non est»; 85R/A, ll. 82-3: «Vide etiam cum sollicitudine ne per uicissitudinem harum cogitationum tuarum uiriditas quam a Deo habes arescat»; 191R, ll. 10-2: «Turbida namque nubes aerem aquilonis habet qui omnem uiriditatem arescere facit et de quo flores cadunt». 125 Cfr. ad es. LDO, 1, 2, 18, ll. 67sqq.: «Quod si homo uiriditatem uirtutum istarum deserens in ariditatem negligentię uertitur, ita ut humore et uiriditate bonorum operum careat, uires animę ipsius deficiunt et arescunt»; ibi, 4, 47, ll. 10-6: «Istorum sancta intentio quasi in pinguedine bonę terrę fructuosorum operum fructus cum gaudio profert, ita ut anima in bonis operibus corpore sibi consentiente in Christo iam exultando gaudeat, eius que caritatis dulcedine ueraciter firmata in beata perseuerantia ita persistat, ut iam nulla uagatione spiritalium uel carnalium uiciorum deficiendo arescat»; ibi, 62, ll. 13-5: «Ipsa quoque anima omne opus hominis, siue bonum siue malum, quocumque animo fiat, secundum desiderium carnis regit; et quemadmodum predictus aer in omnem creaturam modo germinantem et florentem, modo arescentem et deficientem spirat, sic anima opera carnis modo gaudiis, nunc uero lacrimis uariando commutat»; ibi, 88, l. 11: «[…] quoniam uires animę in ipso aruerunt»; ibi, 98, ll. 79sqq.: «[…] sic etiam uires et uirtutes beati hominis per predicta mala non arescunt […]»; 2, 1, 44, ll. 66-9: «Et in admonitione Spiritus Sancti ait, ut populi in ęcclesia in affluentibus iustis desideriis crescentes in unaquaque uita secundum timorem Dei procederent, et in his multiplicarentur, ut in studiis suis fructuosi essent, et uirtutes in seipsis semper innouando non arescerent»; 3, 5, 7, ll. 24sqq.: «Tunc uiriditas uirtutum aruit atque omnis iusticia in defectum declinauit […]»; LVM, 3, 2, l. 26: «Viriditas quoque aruit de iniqua superstitione peruersarum turbarum […]»; 5, 64, ll. 1212-3: «Et sic omnia uitalia ipsius arescunt, quoniam spiritalia spiramina non habet»; Scivias, 2, 5, 32, ll. 1044-55, dove i pensieri e le cure dell‟uomo che non siano ispirati alla conoscenza instillata nell‟animo della creatura dalla viriditas 208

Dunque i vv. 5-6 si riferiscono, a mio parere, alla virtù e in particolare alla<br />

castitas <strong>di</strong> Giovanni, che anche nel ritratto dell‟evangelista presente nel Liber<br />

<strong>di</strong>vinorum operum è rappresentata come un ramo <strong>di</strong> colore verde che spunta dalla<br />

sua bocca 120 , immagine identificabile, a questo punto, come un riferimento al<br />

germogliare nel cuore dell‟uomo del <strong>di</strong>vinum germen 121 .<br />

Riguardo la proprietà del numquam arescere et cadere attribuita alla<br />

flori<strong>di</strong>tas, in Hildegard generalmente sono in<strong>di</strong>cate come passibili <strong>di</strong> essiccamento<br />

e deterioramento i pensieri e le opere che non sono ispirati dalla <strong>di</strong>vina viri<strong>di</strong>tas,<br />

che è eterna e conferisce doni immarcescibili 122 : la mistica mette spesso in guar<strong>di</strong>a<br />

i propri corrispondenti epistolari – utilizzando tale potente immagine, derivante,<br />

come detto, dal concetto delle virtù come fioritura <strong>di</strong> un seme <strong>di</strong>vino 123 – dal<br />

pericolo che le loro virtù inari<strong>di</strong>scano 124 ; la stessa immagine è presente anche<br />

nell‟opera mistica della badessa renana 125 .<br />

imputribili flori<strong>di</strong>tate amenitatis ornata, et suauissimo odore aromatum perfusa, ac plurimis deliciis<br />

repleta; in quibus anime ab omnibus generibus peccatorum suorum purgate gaudent».<br />

120 Cfr. LDO, 3, 5, 9, ll. 183-7, cit. in comm. v. 1-2.<br />

121 Cfr. supra.<br />

122 Cfr. ad es. Scivias, 2, 2, 5,117-8 e LVM, 5, 46, ll. 994-1003, cit. supra.<br />

123 Cfr. supra.<br />

124 Cfr. ad es. Ep. Hild. 39R, ll. 6-9: «Hoc est: Qui <strong>di</strong>em bone scientie habent, sed in alienam<br />

suscitationem inutilitatis respiciunt ac in uarietates tenebrarum, que auxilium in rationalitate non<br />

querunt sed uane sunt, arescunt, nec uiri<strong>di</strong>tatem in Deo habent»; ibi, ll. 14-6: «Nunc mentem tuam<br />

ad bona restaura et aspice in fontem aque salientis, et non require <strong>di</strong>uersas causas in aliena domo,<br />

quia unaqueque causa que utilis non est, arescet, quoniam a Deo plantata non est»; 85R/A, ll. 82-3:<br />

«Vide etiam cum sollicitu<strong>di</strong>ne ne per uicissitu<strong>di</strong>nem harum cogitationum tuarum uiri<strong>di</strong>tas quam a<br />

Deo habes arescat»; 191R, ll. 10-2: «Turbida namque nubes aerem aquilonis habet qui omnem<br />

uiri<strong>di</strong>tatem arescere facit et de quo flores cadunt».<br />

125 Cfr. ad es. LDO, 1, 2, 18, ll. 67sqq.: «Quod si homo uiri<strong>di</strong>tatem uirtutum istarum deserens in<br />

ari<strong>di</strong>tatem negligentię uertitur, ita ut humore et uiri<strong>di</strong>tate bonorum operum careat, uires animę<br />

ipsius deficiunt et arescunt»; ibi, 4, 47, ll. 10-6: «Istorum sancta intentio quasi in pingue<strong>di</strong>ne bonę<br />

terrę fructuosorum operum fructus cum gau<strong>di</strong>o profert, ita ut anima in bonis operibus corpore sibi<br />

consentiente in Christo iam exultando gaudeat, eius que caritatis dulce<strong>di</strong>ne ueraciter firmata in<br />

beata perseuerantia ita persistat, ut iam nulla uagatione spiritalium uel carnalium uiciorum<br />

deficiendo arescat»; ibi, 62, ll. 13-5: «Ipsa quoque anima omne opus hominis, siue bonum siue<br />

malum, quocumque animo fiat, secundum desiderium carnis regit; et quemadmodum pre<strong>di</strong>ctus aer<br />

in omnem creaturam modo germinantem et florentem, modo arescentem et deficientem spirat, sic<br />

anima opera carnis modo gau<strong>di</strong>is, nunc uero lacrimis uariando commutat»; ibi, 88, l. 11: «[…]<br />

quoniam uires animę in ipso aruerunt»; ibi, 98, ll. 79sqq.: «[…] sic etiam uires et uirtutes beati<br />

hominis per pre<strong>di</strong>cta mala non arescunt […]»; 2, 1, 44, ll. 66-9: «Et in admonitione Spiritus Sancti<br />

ait, ut populi in ęcclesia in affluentibus iustis desideriis crescentes in unaquaque uita secundum<br />

timorem Dei procederent, et in his multiplicarentur, ut in stu<strong>di</strong>is suis fructuosi essent, et uirtutes in<br />

seipsis semper innouando non arescerent»; 3, 5, 7, ll. 24sqq.: «Tunc uiri<strong>di</strong>tas uirtutum aruit atque<br />

omnis iusticia in defectum declinauit […]»; LVM, 3, 2, l. 26: «Viri<strong>di</strong>tas quoque aruit de iniqua<br />

superstitione peruersarum turbarum […]»; 5, 64, ll. 1212-3: «Et sic omnia uitalia ipsius arescunt,<br />

quoniam spiritalia spiramina non habet»; Scivias, 2, 5, 32, ll. 1044-55, dove i pensieri e le cure<br />

dell‟uomo che non siano ispirati alla conoscenza instillata nell‟animo della creatura dalla viri<strong>di</strong>tas<br />

208

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!