Cum mystica obscuritate - FedOA - Università degli Studi di Napoli ...
Cum mystica obscuritate - FedOA - Università degli Studi di Napoli ... Cum mystica obscuritate - FedOA - Università degli Studi di Napoli ...
mondane, tale dono al pieno compimento, e spiega le proprie ali per volare verso Dio, piena e compiuta, appunto, immagine, in tal senso speculum, del divino. E in tale scelta della castitas la figura dell‟apostolo è chiaramente accostata alla rappresentazione che Hildegard dà degli ordini monacali: la descrizione di Giovanni come figura dai caratteri affini a quelli degli appartenenti agli ordini claustrali è un elemento che tornerà in diverse immagini nei due componimenti della Symphonia a lui dedicati, cioè la presente antifona e il responsorio O dulcis electe 65 . Vi è qui un ulteriore elemento da tenere in considerazione: proseguendo sulla linea interpretativa di una possibile mescolanza tra le due immagini della columba e della castissima turtur, e considerato l‟utilizzo che del vocabolo speculum si fa nella tradizione legata alla letteratura profetica, come “immagine”, “prefigurazione” 66 , qui Hildegard potrebbe anche alludere all‟apostolo quale profeta, come autore del libro dell‟Apocalypsis. Il dono profetico di Giovanni è difatti posto in rilievo – insieme, di nuovo, con la sua castitas e la sua fede, come nota Walter 67 – nell‟immagine che dell‟apostolo delinea la mistica ancora in un passo del Liber divinorum operum, in cui lo descrive con un ramo stillante balsamo sprogente dalla sua bocca 68 . In questo caso, per speculum columbe potrebbe a nostro parere intendersi quale “immagine, prefigurazione” della columba, cioè, della Chiesa. La colomba è secondo una antica e ampiamente attestata tradizione indicata come immagine, per l‟appunto, della Ecclesia 69 , e in questo senso è interpretabile anche la figura della turtur, sulla base soprattutto della lettura in senso allegorico di tale simbolo quale appare nel Cantico dei Cantici 70 . E poiché Giovanni, nel libro profetico dell‟Apocalisse, descrive tra 65 Cfr. ad es. comm. vv. 8-9; O dulcis electe, comm. vv. 1-3. 66 Cfr. supra. 67 Cfr. WALTER 1979, 234. 68 Cfr. LDO, 3, 5, 9, ll. 183-7: «In cuius [scil. Iohanni] horis uiridem colorem ramo de quo balsamum sudat similem posuit, quia perseuerantię castitatis uiriditatem et odorem celestium uirtutum adiunxit; illo que iusticiam circumcinxit, quando per preces populi In principio erat uerbum edidit». Il ramo stillante balsamo che spunta dalla bocca dell‟apostolo può tuttavia essere inoltre simbolo per la virginitas di Giovanni, cfr. O dulcis electe, comm. v. 3. 69 Cfr. supra. 70 Cfr. ad es. Cant. 1,9: «Pulchrae sunt genae tuae sicut turturis collum tuum sicut monilia»; e 2,12: «Vox turturis audita est in terra nostra». A proposito dell‟interpretazione dell‟immagine del/la turtur come figurazione della Chiesa, cfr. ad es. AMBR. in Luc., 3, l. 465: «Flores apostoli, tempus messis fructus est christi, uox turturis uox ecclesiae»; ID. exhort. virg. 1, 8, l. 6: «Iterum audientes Iudaei uoces plaudentis ecclesiae, dicebant inter se: Vox turturis audita est in terra nostra»; APON. 193
l‟altro anche la figura della sponsa Agni, identificabile per l‟appunto con la Chiesa 71 , non sembra improbabile che qui, definendo l‟apostolo come speculum columbe, Hildegard intenda alludere alla figurazione profetica, allo speculum, che della columba, cioè della Chiesa, Giovanni offre nell‟Apocalypsis. Tanto più che la castissima forma ben si addice ad essere pure figura per la Chiesa, essendo la virginitas, la castitas, che le deriva dall‟essere stata fondata dal Cristo nato dalla Vergine, una delle caratteristiche precipue di tale immagine 72 . Ancora a proposito della possibile allusione, attraverso l‟immagine dello speculum, al dono profetico di Giovanni, va ricordato come per speculum possa essere intesa inoltre la praescentia, specchio nel quale compare tutto il creato in immagine, in umbra, prima che si traduca in creazione 73 . Inoltre, in almeno un 3, ll. 32-6: «[…] nam mihi uidetur illius turturis pulchritudini genas Ecclesiae comparari […]»; QUODV. prom. 2, 5, ll. 19-26: «In turture vero et columba ecclesiam agnoscimus quoniam turtur invenit sibi nidum ubi ponat pullos suos unam que dicit esse suam columbam sponsam electam suam […]»; BEDA, In Cantica canticorum libri vi, 1, 1, ll. 513-22: «[…] sic que iungitur hic uersiculus superiori quod ideo sint pulchrae sicut turturis genae sanctae ecclesiae, id est pudor eius inuiolatus perseueret, quia frequens scripturae diuinae meditatio eam errare non sinat». 71 Cfr. comm. O lucidissima, v. 12. 72 L‟attribuzione in particolare della castitas alla figura della Chiesa è attestata con una certa ampiezza in letteratura, sulla base anche dell‟intepretazione in tal senso di 2Cor. 11,2: «Aemulor enim vos Dei aemulatione despondi enim vos uni viro virginem castam exhibere Christo». Per quanto riguarda la letteratura in prosa, cfr. ad es. AMBR. in psalm. 118, 6, 26, pag. 121, l. 16, proprio in riferimento all‟immagine della turtur di Cant. 1,9: «Vox turturis audita est, quia inuenit sibi nidum; ecclesia enim domus est castitatis»; RUFIN. patr. 2, rescripta, 5, ll. 16sqq.: «Vna etenim erat perfecta columba genitrici suae, quae uirgo casta, regina sponso regi, ecclesia per euangelium iungitur christo»; AUG. quaest. hept. 7, Quaest. Iudicum, 49, l. 1387: «Holocaustoma ergo erit ecclesia, quam uirginem castam beatus apostolus appellat […]»; ID. serm. 264, col. 1215, l. 50: «Sic et dominus manens deus […] ad coniugendam sibi tanquam sponsam, ut procederet de thalamo suo sponsus, ut desponsaret ecclesiam uirginem castam»; QUODV. de acced. grat. II, 12, ll. 7-8: «Mater uera, mater sancta ecclesia, mater casta, mater pulchra […]»; PASCHASIUS RADBERTUS, Expositio in Matheo. Libri xii, 12, l. 5066: «Quoniam etsi sunt qui despondent ecclesiam unam uirginem castam Deo sponsam […]»; Speculum virginum, 7, ll. 625sqq.: «[…] uniuersalis tamen ęcclesia una uni uiro, casta integro desponsata uidetur […]». 73 Cfr. ad es. LDO, 1, 1, 6, dove è fatta menzione anche degli angeli che contemplano lo speculum della divina prescienza: «Omnia quidem quę Deus operatus est, ante principium temporis in prescientia sua habuit. In pura enim et sancta diuinitate cuncta uisibilia et inuisibilia absque momento et absque tempore ante euum apparuerunt, quemadmodum arbores uel alia creatura aquis uicina in ipsis uidentur, quamuis in eis corporaliter non sint; sed tamen omnis formatio earum in ipsis apparet. Quando autem Deus dixit: Fiat, statim formatione induta sunt, quę prescientia ipsius ante euum nulla corpora habentia intuebatur. Sicut enim in speculo omnia quę coram ipso sunt radiant, sic in sancta diuinitate omnia opera eius sine etate temporum apparuerunt. Et quomodo Deus prescientię suę opere uacuus esset, cum omne opus ipsius, postquam corpore induitur, in officio, quod ei adest, plenum sit, quod ipsa sancta diuinitas sciendo, cognoscendo, ministrando sibi adesse presciuit? Nam quemadmodum etiam radius cuiusque luminis quamque formam creaturę per umbram ostendit, sic pura prescientia Dei omnem formationem creaturarum antequam incorporatę essent intuebatur; quoniam opus quod Deus facturus erat in prescientia ipsius antequam idem opus incorporaretur secundum similitudinem hanc enituit, uelut homo splendorem solis aspicit priusquam substantiam ipsius intueri possit. Et sicut splendor solis ipsum indicat, ita 194
- Page 143 and 144: Scivias, l‟immagine dei canes, è
- Page 145 and 146: evangelizzare, non tanto in virtù
- Page 147 and 148: manufactum) 116 : tale “tabernaco
- Page 149 and 150: O lucidissima Responsorio per gli a
- Page 151 and 152: l‟istituzione della Chiesa, in vi
- Page 153 and 154: sia per descrivere la rinascita del
- Page 155 and 156: medesima opera, l‟atto di rinchiu
- Page 157 and 158: abluendo - Il verbo abluere, “pur
- Page 159 and 160: Vangelo e l‟Apocalisse, dove per
- Page 161 and 162: antecedente alla salvezza, ancora s
- Page 163 and 164: appunto come lux hominum e lux in t
- Page 165 and 166: Tuttavia, sulla base di un versetto
- Page 167 and 168: Anche nello Scivias, la Chiesa è d
- Page 169 and 170: in omnibus ornamentis ipsius - La r
- Page 171 and 172: fondazione vige appunto il principi
- Page 173 and 174: istituito dal Redentore, prefiguraz
- Page 175 and 176: sacrificale 95 ; tale immagine è d
- Page 177 and 178: O speculum columbe Antifona per S.
- Page 179 and 180: “vedere attraverso uno specchio
- Page 181 and 182: lodi e la gloria di Dio e dei suoi
- Page 183 and 184: L‟immagine della columba, tradizi
- Page 185 and 186: L‟immagine della “colomba”, c
- Page 187 and 188: proposta qui da Hildegard è passib
- Page 189 and 190: angeli e nell‟uomo, conferendo la
- Page 191 and 192: sentimenti come in uno speculum 58
- Page 193: propria scelta di realizzare pienam
- Page 197 and 198: in uno specchio luminoso, nel quale
- Page 199 and 200: Bernardo Silvestre raffiguri il Noy
- Page 201 and 202: Questa rappresentazione della carit
- Page 203 and 204: fondazione è in effetti il fine ul
- Page 205 and 206: cecidisti), che sembra essere scars
- Page 207 and 208: nell‟uomo e riconducono l‟uomo
- Page 209 and 210: Dunque i vv. 5-6 si riferiscono, a
- Page 211 and 212: come plantator et rigator, sulla ba
- Page 213 and 214: vv. 8-9: o suavissima quies-solis L
- Page 215 and 216: sponsi sono invece immagine rispett
- Page 217 and 218: di opere e commenti circa tale libr
- Page 219 and 220: Cristo 158 - è presentata quale mo
- Page 221 and 222: ancora in riferimento al concetto d
- Page 223 and 224: composizione di tale simbolismo, su
- Page 225 and 226: sole 186 ; da Beda, che sembra tene
- Page 227 and 228: Ancora, la facoltà di aspicere in
- Page 229 and 230: istituzioni religiose, e si trova s
- Page 231 and 232: poesia l‟espressione specialis fi
- Page 233 and 234: attraverso la mediazione del Redent
- Page 235 and 236: Intendendo qui la electa amicitia c
- Page 237 and 238: iferito a Giovanni è attestato nel
- Page 239 and 240: Per quanto riguarda l‟attestazion
- Page 241 and 242: Commento vv. 1-3: O dulcis-radix L
- Page 243 and 244: divino, cibus dulcior e fructus ele
l‟altro anche la figura della sponsa Agni, identificabile per l‟appunto con la<br />
Chiesa 71 , non sembra improbabile che qui, definendo l‟apostolo come speculum<br />
columbe, Hildegard intenda alludere alla figurazione profetica, allo speculum, che<br />
della columba, cioè della Chiesa, Giovanni offre nell‟Apocalypsis. Tanto più che<br />
la castissima forma ben si ad<strong>di</strong>ce ad essere pure figura per la Chiesa, essendo la<br />
virginitas, la castitas, che le deriva dall‟essere stata fondata dal Cristo nato dalla<br />
Vergine, una delle caratteristiche precipue <strong>di</strong> tale immagine 72 .<br />
Ancora a proposito della possibile allusione, attraverso l‟immagine dello<br />
speculum, al dono profetico <strong>di</strong> Giovanni, va ricordato come per speculum possa<br />
essere intesa inoltre la praescentia, specchio nel quale compare tutto il creato in<br />
immagine, in umbra, prima che si traduca in creazione 73 . Inoltre, in almeno un<br />
3, ll. 32-6: «[…] nam mihi uidetur illius turturis pulchritu<strong>di</strong>ni genas Ecclesiae comparari […]»;<br />
QUODV. prom. 2, 5, ll. 19-26: «In turture vero et columba ecclesiam agnoscimus quoniam turtur<br />
invenit sibi nidum ubi ponat pullos suos unam que <strong>di</strong>cit esse suam columbam sponsam electam<br />
suam […]»; BEDA, In Cantica canticorum libri vi, 1, 1, ll. 513-22: «[…] sic que iungitur hic<br />
uersiculus superiori quod ideo sint pulchrae sicut turturis genae sanctae ecclesiae, id est pudor eius<br />
inuiolatus perseueret, quia frequens scripturae <strong>di</strong>uinae me<strong>di</strong>tatio eam errare non sinat».<br />
71 Cfr. comm. O luci<strong>di</strong>ssima, v. 12.<br />
72 L‟attribuzione in particolare della castitas alla figura della Chiesa è attestata con una certa<br />
ampiezza in letteratura, sulla base anche dell‟intepretazione in tal senso <strong>di</strong> 2Cor. 11,2: «Aemulor<br />
enim vos Dei aemulatione despon<strong>di</strong> enim vos uni viro virginem castam exhibere Christo». Per<br />
quanto riguarda la letteratura in prosa, cfr. ad es. AMBR. in psalm. 118, 6, 26, pag. 121, l. 16,<br />
proprio in riferimento all‟immagine della turtur <strong>di</strong> Cant. 1,9: «Vox turturis au<strong>di</strong>ta est, quia inuenit<br />
sibi nidum; ecclesia enim domus est castitatis»; RUFIN. patr. 2, rescripta, 5, ll. 16sqq.: «Vna<br />
etenim erat perfecta columba genitrici suae, quae uirgo casta, regina sponso regi, ecclesia per<br />
euangelium iungitur christo»; AUG. quaest. hept. 7, Quaest. Iu<strong>di</strong>cum, 49, l. 1387: «Holocaustoma<br />
ergo erit ecclesia, quam uirginem castam beatus apostolus appellat […]»; ID. serm. 264, col. 1215,<br />
l. 50: «Sic et dominus manens deus […] ad coniugendam sibi tanquam sponsam, ut procederet de<br />
thalamo suo sponsus, ut desponsaret ecclesiam uirginem castam»; QUODV. de acced. grat. II, 12,<br />
ll. 7-8: «Mater uera, mater sancta ecclesia, mater casta, mater pulchra […]»; PASCHASIUS<br />
RADBERTUS, Expositio in Matheo. Libri xii, 12, l. 5066: «Quoniam etsi sunt qui despondent<br />
ecclesiam unam uirginem castam Deo sponsam […]»; Speculum virginum, 7, ll. 625sqq.: «[…]<br />
uniuersalis tamen ęcclesia una uni uiro, casta integro desponsata uidetur […]».<br />
73 Cfr. ad es. LDO, 1, 1, 6, dove è fatta menzione anche <strong>degli</strong> angeli che contemplano lo speculum<br />
della <strong>di</strong>vina prescienza: «Omnia quidem quę Deus operatus est, ante principium temporis in<br />
prescientia sua habuit. In pura enim et sancta <strong>di</strong>uinitate cuncta uisibilia et inuisibilia absque<br />
momento et absque tempore ante euum apparuerunt, quemadmodum arbores uel alia creatura aquis<br />
uicina in ipsis uidentur, quamuis in eis corporaliter non sint; sed tamen omnis formatio earum in<br />
ipsis apparet. Quando autem Deus <strong>di</strong>xit: Fiat, statim formatione induta sunt, quę prescientia ipsius<br />
ante euum nulla corpora habentia intuebatur. Sicut enim in speculo omnia quę coram ipso sunt<br />
ra<strong>di</strong>ant, sic in sancta <strong>di</strong>uinitate omnia opera eius sine etate temporum apparuerunt. Et quomodo<br />
Deus prescientię suę opere uacuus esset, cum omne opus ipsius, postquam corpore induitur, in<br />
officio, quod ei adest, plenum sit, quod ipsa sancta <strong>di</strong>uinitas sciendo, cognoscendo, ministrando<br />
sibi adesse presciuit? Nam quemadmodum etiam ra<strong>di</strong>us cuiusque luminis quamque formam<br />
creaturę per umbram osten<strong>di</strong>t, sic pura prescientia Dei omnem formationem creaturarum antequam<br />
incorporatę essent intuebatur; quoniam opus quod Deus facturus erat in prescientia ipsius<br />
antequam idem opus incorporaretur secundum similitu<strong>di</strong>nem hanc enituit, uelut homo splendorem<br />
solis aspicit priusquam substantiam ipsius intueri possit. Et sicut splendor solis ipsum in<strong>di</strong>cat, ita<br />
194