29.06.2013 Views

Cum mystica obscuritate - FedOA - Università degli Studi di Napoli ...

Cum mystica obscuritate - FedOA - Università degli Studi di Napoli ...

Cum mystica obscuritate - FedOA - Università degli Studi di Napoli ...

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

castissime forme – Ad essere definito in particolare castissimus/a, o anche<br />

castus/a è per la verità tra<strong>di</strong>zionalmente, piuttosto che la columba, il/la turtur, la<br />

tortora 38 .<br />

speculum columbe castissime forme – Peter Walter ipotizza che in questo caso<br />

Giovanni sia in<strong>di</strong>cato da Hildegard come speculum del Cristo, il quale può essere<br />

rappresentato anche attraverso la figura della columba 39 . Se in questo caso per<br />

columba dovesse effettivamente, come suggerisce Walter, intendersi il Cristo,<br />

data la scarsa <strong>di</strong>ffusione in particolare in epoca me<strong>di</strong>oevale dell‟immagine intesa<br />

in tal senso 40 , ci si chiede qui se un siffatto simbolismo non derivi al<br />

componimento in analisi dall‟identificazione Cristo/colomba voluta dalla dottrina<br />

<strong>di</strong> alcune sette eretiche in particolare <strong>di</strong> ambito gnostico 41 , e se tale simbolismo<br />

non sia dunque frutto <strong>di</strong> quell‟influsso <strong>di</strong> matrice gnostica che a Hildegard<br />

potrebbe essere giunto attraverso l‟ermetismo filosofico del XII sec 42 . E tuttavia,<br />

in ogni caso il ricorrere, sia pure molto poco frequente, <strong>di</strong> tale immagine in scritti<br />

in prosa e poesia <strong>di</strong> matrice ortodossa, ci obbliga – in assenza <strong>di</strong> un riscontro<br />

ipotestuale maggiormente preciso – a relegare tale affermazione al campo delle<br />

pure ipotesi.<br />

In ogni caso, qui per speculum columbe non sembra, a nostro parere,<br />

doversi intendere Giovanni come figurazione del Cristo/columba. L‟immagine<br />

arripe lilia pace»; FLOD. Ital. 9,8,379: «Crescit et ornatur Christo desponsa columba»; ibidem,<br />

10,3,18: «Aethereamque ornat <strong>di</strong>vina lege columbam»; ibidem, 10,6,13: «Cultibus e<strong>di</strong>ctisque piam<br />

vernare columbam»; BERN. CLUN. trin. 1357: «Catholicam vel apostolicam solamque columbam»;<br />

Alme Deus cui serviunt cuncta, 6b, vv. 1-3, AH 40, 58: «Hinc et innocens | tua columba | ecclesia».<br />

38<br />

Cfr. ad es. APON. 4, l. 402; QVODV. prom. 1, 12, l. 42; IOH. CASS. conl. praef., pag. 311, l. 14;<br />

HIER. in psalm. 83, l. 89; CASSIOD. var. 5, 33, l. 10; ID. in psalm. 83, l. 79; CAES. AREL. serm. 138,<br />

1, l. 7; AELREDUS RIEVALLENSIS, De Iesu puero duodenni, 3, l. 83; ID. De speculo caritatis, 2, 15,<br />

l. 714; ID. Sermones i-xlvi, 14, l. 128; AMBROSIUS AUTPERTUS, Expositio in Apocalypsin, 5, prol.,<br />

l. 329; BERNARDUS CLARAEVALLENSIS, Sermones super Cantica canticorum, 59, 4, vol. 1, pag.<br />

137, l. 22; ibi, 8, vol. 1, pag. 140, l. 8; IOHANNES DE FORDA, Super extremam partem Cantici<br />

canticorum sermones cxx, 20, l. 196.200; 41, l. 194; RUPERTUS TUITIENSIS, Commentaria in<br />

Canticum canticorum, 1, pag. 28, l. 643; 2, pag. 49, l. 268; 5, pag. 107, l. 81. In poesia al/la turtur<br />

appare essere riferito l‟attributo castus/a più frequentemente che il superlativo castissimus/a, cfr.<br />

ad es. ANTH. Lat. 762, 20; MILO sobr. 2,60; HILD. CEN. appl. 3,14,2. L‟attributo castissima è<br />

tuttavia riferito alla tortora ad es. in Deum deorum Dominum, 10, v. 3, AH 51, 336; Maria virgo<br />

regia, 7, v. 2, AH 46, 179, componimenti le cui prime fonti manoscritte datano nel primo caso al<br />

XII sec., e nel secondo caso tra il XII e il XIII sec.<br />

39<br />

Cfr. WALTER 1979, 235; a questo proposito Walter cita SALZER 1893, 136, cit. supra.<br />

40<br />

Cfr. supra.<br />

41<br />

Cfr. ibidem.<br />

42<br />

Sulla questione del possibile influsso gnostico-ermetico sul pensiero e la poetica hildegar<strong>di</strong>ana,<br />

cfr. GERMANO 2007a, 10-2; LIEBESCHÜTZ 1964, passim.<br />

185

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!