Cum mystica obscuritate - FedOA - Università degli Studi di Napoli ...
Cum mystica obscuritate - FedOA - Università degli Studi di Napoli ...
Cum mystica obscuritate - FedOA - Università degli Studi di Napoli ...
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
L‟immagine della columba, tra<strong>di</strong>zionalmente interpretata sulla base dei<br />
Vangeli come simbolo dello Spirito santo, è inoltre in alcuni casi riferita alla<br />
Vergine Maria 27 , oltre che alla Chiesa 28 .<br />
Che l‟immagine della colomba presente nell‟episo<strong>di</strong>o del <strong>di</strong>luvio<br />
universale narrato nel Genesi possa essere intesa come simbolo del Cristo e della<br />
pace determinata dalla Redenzione, lo si legge già nel V sec. negli scritti <strong>di</strong><br />
Massimo <strong>di</strong> Torino 29 . E ancora ad un periodo piuttosto remoto, tra IV e V sec.,<br />
risalgono alcune rare attestazioni in poesia <strong>di</strong> tale immagine 30 . In seguito, le<br />
attestazioni in poesia del parallelo columba/Christus sembrano tendere a<br />
rarefarsi 31 ; in particolare in epoca me<strong>di</strong>oevale, appare essere per nulla o molto<br />
poco attestata 32 , laddove è invece piuttosto <strong>di</strong>ffusa l‟interpretazione del turtur e<br />
della columba costituenti il dono votivo per l‟olocausto nei passi<br />
27 Cfr. SALZER 1893, 136-40.<br />
28 SALZER 1893, 136, dà inoltre conto, oltre che della suddetta identificazione della colomba con lo<br />
Spirito e con la Vergine, anche della possibile interpretazione <strong>di</strong> tale simbolo come riferito al<br />
singolo fedele, al Cristo, o alla pace: «Die Taube und <strong>di</strong>e Turteltaube galten schon in der alten Zeit<br />
nicht nur als Sinnbilder des heiligen Geistes und Christi, des Friedens u. a., sondern auch einiger<br />
Tugenden im allgemeinen und der Jungfrau Maria in besonderen […]». Per la “colomba” come<br />
immagine della Chiesa cfr. infra.<br />
29 Cfr. MAX TAUR. serm. 49, ll. 67-71: «Et sicut tunc transacto <strong>di</strong>luuio ad arcam noe columba<br />
signum pacis detulit, ita et transacto iu<strong>di</strong>cio ad ecclesiam petri christus gau<strong>di</strong>um pacis deferet, quia<br />
ipse columba uel pax est, sicut promisit <strong>di</strong>cens: iterum uidebo uos et gaudebit cor uestrum»; 64, ll.<br />
47-63, dove tra l‟altro Ps. 54,7 (cit. supra) è interpretato come prefigurante il ritorno del Cristo ai<br />
cieli dopo la passione: «Qua autem ratione spiritus sanctus ad christum in specie columbae<br />
descenderit, uideamus; utrum sit aliqua similitudo columbae uel domini, sicut est uocis et uerbi!<br />
est plane non parua. Columbam enim etiam ipsum <strong>di</strong>xerim dominum, quia est alacer mitis et<br />
simplex. Columba est, quia sanctos suos esse praecepit ut columbas <strong>di</strong>cens: estote simplices ut<br />
columbae. Quod autem columba christus sit, propheta <strong>di</strong>cit ex persona ipsius describens post<br />
passionem re<strong>di</strong>tum eius ad caelum: quis dabit mihi pinnas sicut columbae et uolabo et<br />
requiescam? cum ergo christus dominus initiaret ecclesiae sacramenta, e caelo superuenit<br />
columba. Intellego mysterium agnosco etiam sacramentum. Columba enim ipsa est, quae nunc ad<br />
ecclesiam christi in baptismo uenit, quae quondam ad arcam noe in <strong>di</strong>luuio properauit; tunc illi<br />
securitatem adnuntians oliuae ramo, modo huic aeternitatem conferens <strong>di</strong>uinitatis in<strong>di</strong>cio; tunc<br />
signum pacis ore adferens, modo ipsam pacem christum sui substantia superfundens».<br />
30 Cfr. ad es. HIL. PICT. hymn. 5-6: «Dextra Patris, mons et agnus, angularis tu lapis. | Sponsus<br />
idem, el, columba, flamma, pastor, ianua»; DAMAS. carm. 67, 4: «Virga columba manus petra<br />
filius Emmanuelque»; PRUD. cath. 3,166: «Tu mihi Christe, columba potens».<br />
31 Tale immagine è presente ad es. in due componimenti, risalenti al IX e al X sec., nei quali,<br />
analogamente a quanto accade nell‟inno <strong>di</strong> Ilario <strong>di</strong> Poitiers appena citato (e forse per influenza <strong>di</strong><br />
quest‟ultimo), l‟epiteto columba compare all‟interno <strong>di</strong> una lunga serie <strong>di</strong> appellativi riferiti al<br />
Cristo, cfr. ANTH. LAT. 689a, 8: «Virga, columba, manus petra, filius, Emmanuel, lux»; CARM.<br />
var. II 10,4,4: «Flamma, columba, leo, titulus, sol, aurea clavis […]».<br />
32 Cfr. ad es. HRABANUS MAURUS, Allegoriae in universam sacram scripturam, PLD 112, col.<br />
899a: «“Columba”, Christus, ut in propheta: “Deserta facta es terra a facie irae columbae” [Ier.<br />
25,38], quod in ju<strong>di</strong>cio Christi reprobi peribunt, quos modo mansuete et simpliciter tolerat»;<br />
PETRUS DAMIANI, Sermones, 18, l. 260: «Ipse columba, in cuius nimirum specie Spiritus sanctus<br />
super eum ad Iordanis fluenta descen<strong>di</strong>t; ipse etiam turtur, quia perpetuae castitatis auctor existit,<br />
sicut sibi a sponsa <strong>di</strong>citur: Speciosae genae tuae sicut turturis».<br />
182