Cum mystica obscuritate - FedOA - Università degli Studi di Napoli ...
Cum mystica obscuritate - FedOA - Università degli Studi di Napoli ... Cum mystica obscuritate - FedOA - Università degli Studi di Napoli ...
trattazione più in avanti 10 : lo Pesudo Dionigi l‟Areopagita, nel suo De coelesti hierarchia, descrive le gerarchie celesti come specchi, immagini riflettenti, e)/soptra, della luce divina 11 . Il termine “specchi” viene tradotto appunto con specula da Ilduino 12 ; e allo stesso modo e)/soptra viene tradotto da Giovanni Scoto Eriugena 13 . Tale immagine è parzialmente ripresa ad es. da Riccardo di San Vittore, il quale, nel suo Benjamin minor, spiega come gli ordini angelici inferiori possano contemplare lo splendore di Dio solo attraverso il riflesso (speculum) di questo nelle gerarchie angeliche superiori 14 . Tale concetto è presente anche in Hildegard: nella prima visio del Liber divinorum operum, la mistica, riguardo l‟immagine del caput aquilae che compare sull‟ala destra della personificazione della caritas e che riflette velut in speculo lo splendore delle creature angeliche 15 , spiega come tale immagine sia figurazione dei giusti che non cessano mai di rivolgere il loro sguardo a Dio, e come i beati spiritus, nel godere dei bona opera dei giusti, li riflettano in sé, e così cantando le 10 Cfr. infra. 11 DIONYS. AR. coel. hier. 3, 2, PG 3, col. 173asqq. 12 Cfr. DIONYSIUS AREOPAGITA (transl. HILDUINUM), De caelesti hierarchia, pag. 787, cola 1sqq.: «Contemplatio uero hierarchiae est quae est ad deum (ut potis est) similatio et coadunatio, ipsum habens omnis disciplinae etiam et operationis ducem, et suum diuum decorem ininclinabiliter uidens ad possibilitatem refiguratum et suos diuinos ministros effigie diuina perficiens specula splendidissima et immaculata, susceptibilia que primae lucis ac diuini radii. Dato splendore sacre repleta, ipso autem rursus multo magis ad cetera splendente secundum diuinas leges». 13 Cfr. DIONYSIUS AREOPAGITA (sec. IOHANNEM SCOTUM), De caelesti hierarchia, pag. 787, cola 1sqq.: «Interpretatio igitur hierarchiae est ad deum quantum possibile [est] similitudo et unitas. Ipsum habens omnis sanctae scientiae et actionis ducem, et ad suum diuinissimum decorem immutabiliter quidem definiens quantum uero possibile reformata et suos laudatores agalmata diuina perficit specula clarissima et munda, receptiua principalis luminis et diuini radii. Inditae quidem claritatis sacre repleta, eam que iterum copiose in ea quae sequuntur declarantia secundum diuinas leges». 14 RICHARDUS S. VICTORIS, Benjamin major, V, 14, PLD 196, coll. 186d-7b: «Si autem in arietibus supremos illos angelorum ordines, in agnis vero inferiores quoque intelligimus, nihilominus quoque et agnovimus, quoniam ejusmodi arietes (dicti videlicet summi angelorum ordines) cum miris illis jucunditatis suae lusibus, contemplationisque excessibus, supra semetipsos eunt, cum se in suis superioribus suspendunt, nil aliud quam creatricem omnium substantiam supra seipsos aspiciunt, nec in quo ejus potentiam vel sapientiam quam in seipso contemplari vel mirari valeant, inveniunt. Sed minores illi angelorum ordines, qui in agnis designati videntur, cum supra semetipsos feruntur, illos utique spiritus quos sibi mira dignitatis praerogativa praeeminere conspiciunt, quoddam quasi adhuc speculum in hac sua sublevatione inveniunt, in quo summam maiestatem mirabilem cernere, et adhuc quasi per speculum videre praevaleant. […] Quamvis enim contemplatio et speculatio per invicem poni soleant, et in hoc ipso saepe Scripturae sententiae proprietatem obnubilent et involvant, aptius tamen et expressius speculationem dicimus, quando per speculum cernimus; contemplationem vero, quando veritatem sine aliquo involucro umbrarumque velamine in sua puritate videmus». 15 Cfr. LDO, 1, 1, 1, ll. 10-4: «In summitate autem arcuatę recuruationis huius dexterę alę quasi caput aquilę, quod igneos oculos habebat, aspiciebam, in quibus fulgor angelorum uelut in speculo apparebat […]». 179
lodi e la gloria di Dio e dei suoi miracoli costituiscano come degli specchi del divino splendore 16 ; ma poiché lo stesso Dio Padre, in quanto praescientia, è lo speculum in cui sono riflesse le immagini del creato 17 , le schiere angeliche sono specula che riflettono a loro volta lo splendore di tale speculum, come pare di poter intuire da alcuni luoghi dell‟opera visionaria di Hildegard 18 . columbe – L‟immagine della columba è frequentatissima dai poeti latini di ogni epoca 19 . Tale immagine è inoltre presente in numerosi luoghi delle Scritture: oltre 16 Cfr. LDO, 1, 1, 5: «In summitate autem arcuatę incuruationis huius dextrę alę quasi caput aquilę, quod igneos oculos habet, aspicis, in quibus multitudo angelorum uelut in speculo apparet; quoniam in celsitudine triumphantis subiectionis, cum quilibet Deo subiectus seipsum et diabolum superat, celsus in beatitudine diuinę protectionis efficitur. Et cum mentem suam sursum erigit Spiritu Sancto ignitus intentionem que suam ad Deum figit, in ipsa beati spiritus perspicue apparent ac Deo deuotionem cordis illius offerunt. Nam in aquila spiritales homines designantur, qui omni deuotione cordis sui in contemplatione Deum frequenter uelut angeli intuentur. Quapropter beati spiritus Deum assidue intuentes de bonis operibus iustorum gaudent ea que ipsi in semetipsis ostendunt, ac sic in laude Dei perseuerantes numquam extediantur, quia eum ad finem numquam perducere poterunt. Innumerabilia etenim miracula, quę Deus in potentia possibilitatis suę facit, quis dinumerare posset? Nemo. Angelis quippe fulgor quasi multorum speculorum adest, in quo uident quia nullus ita operatur nec tantę potentię est sicuti Deus; unde et nullus ei similis est, quoniam nec tempus habet.». Sugli angeli come specula del divino splendore cfr. inoltre Ep. Hild. 170R, ll. 116-9, dove la vox viventis lucis definisce gli angeli appunto speculum vultus mei: «Et quare dedignamini preclaram faciem in illis qui tunicam meam amplexati sunt per circumcisionem mentis sue, et qui in ordinatione mea imitantur angelos qui sunt speculum uultus mei, ita quod ipsi eos subsequuntur per mortificationem temporalis mundi?»; LDO, 3, 4, 4, ll. 7-12, dove ancora Hildegard descrive le schiere angeliche, che contemplano Dio pur non potendo portare a compimento tale visione, come specula dei suoi prodigi, miraculorum suorum: «[…] quoniam et ęedem alę etiam celestem miliciam supernorum spirituum manifestant, quos Deus ad uultum suum posuit, eos specula miraculorum suorum constituens, cum uultum ipsius inspiciunt, quem tamen nulla celebritate laudis nec ullo termino ad finem perducere ualent». Su tale argomento cfr. inoltre NEWMAN 1987, 51. 17 Cfr. infra. 18 Cfr. ad es. LDO 3, 5, 14, ll. 1-4, dove Hildegard definisce lo splendore divino paternum speculum, al cui cospetto brillano le schiere angeliche: «Tu ergo, paternum speculum, quod claritas diuinitatis est, in qua exercitus angelorum fulget quemadmodum formę illę, quę in speculo ostenduntur, quia idem speculum ipsis angelis semper resplendet; aspice et ostende quantas iniurias pacior ab his qui me negligunt»; cfr. inoltre LVM 1, 73, ll. 1207-14, dove afferma la gloria dei giusti essere celebrata nelle schiere angeliche, che contemplano il volto di Dio in speculo: «In studiis quoque illorum, in quibus omnem uoluntatem suam se perficere putant et in quibus dolosas insidias complere querunt, non appareat honor iustorum, ne in illis obfuscetur; nec in medio eorum sit, ne comminuatur; sed gloria iustorum in angelis et cum angelis Dei sit, et cum his qui faciem diuinitatis in speculo considerant; et non cum illis eant, qui in sanguineo dolo conterunt uirtutes in beatis hominibus, et qui in dolosa arte sua perforant munitiones quas beati doctores ad munimen electorum posuerunt». 19 Cfr. ad es. PLAUT. Cas. 138; LUCR. rer. nat. 3,752; VERG. Aen. 2,516; HOR. epod. 16,32; PROP. eleg. 2,15,27; TIB. eleg. 1,7,18; OVID. met. 1,506; VAL. FL. Argon. 8,32; SIL. ITAL. Pun. 5,282; MART. epigr. 1,7,1; IUVENC. evang. 1,188; PRUD. cath. 3,166; PAUL. NOL. frg. epist. 32,9,3; SEDUL. hymn. 1,103; VICT. vita dom. 17; ARATOR apost. 1,667; VEN. FORT. carm. 3,3,17; HRABAN. carm. 39,48, v. 1; WALAHFR. hort. 421; SEDUL. SCOT. carm. 1,7,12; HROTSV. Maria 454; PETR. DAM. carm. 2,9,5, v. 1; HILD. CEN. misc. 11,2; PETR. PICT. carm. 11,45; BERN. CLUN. trin. 109. 180
- Page 129 and 130: per dono divino 56 . Si tratta dunq
- Page 131 and 132: Alla luce di quanto detto in preced
- Page 133 and 134: Analogamente, nello Scivias, per ta
- Page 135 and 136: all‟atto della sua creazione, sia
- Page 137 and 138: nell‟altro caso l‟ipotesto prec
- Page 139 and 140: misit in gladio - L‟espressione i
- Page 141 and 142: Nello Scivias, l‟immagine del gla
- Page 143 and 144: Scivias, l‟immagine dei canes, è
- Page 145 and 146: evangelizzare, non tanto in virtù
- Page 147 and 148: manufactum) 116 : tale “tabernaco
- Page 149 and 150: O lucidissima Responsorio per gli a
- Page 151 and 152: l‟istituzione della Chiesa, in vi
- Page 153 and 154: sia per descrivere la rinascita del
- Page 155 and 156: medesima opera, l‟atto di rinchiu
- Page 157 and 158: abluendo - Il verbo abluere, “pur
- Page 159 and 160: Vangelo e l‟Apocalisse, dove per
- Page 161 and 162: antecedente alla salvezza, ancora s
- Page 163 and 164: appunto come lux hominum e lux in t
- Page 165 and 166: Tuttavia, sulla base di un versetto
- Page 167 and 168: Anche nello Scivias, la Chiesa è d
- Page 169 and 170: in omnibus ornamentis ipsius - La r
- Page 171 and 172: fondazione vige appunto il principi
- Page 173 and 174: istituito dal Redentore, prefiguraz
- Page 175 and 176: sacrificale 95 ; tale immagine è d
- Page 177 and 178: O speculum columbe Antifona per S.
- Page 179: “vedere attraverso uno specchio
- Page 183 and 184: L‟immagine della columba, tradizi
- Page 185 and 186: L‟immagine della “colomba”, c
- Page 187 and 188: proposta qui da Hildegard è passib
- Page 189 and 190: angeli e nell‟uomo, conferendo la
- Page 191 and 192: sentimenti come in uno speculum 58
- Page 193 and 194: propria scelta di realizzare pienam
- Page 195 and 196: l‟altro anche la figura della spo
- Page 197 and 198: in uno specchio luminoso, nel quale
- Page 199 and 200: Bernardo Silvestre raffiguri il Noy
- Page 201 and 202: Questa rappresentazione della carit
- Page 203 and 204: fondazione è in effetti il fine ul
- Page 205 and 206: cecidisti), che sembra essere scars
- Page 207 and 208: nell‟uomo e riconducono l‟uomo
- Page 209 and 210: Dunque i vv. 5-6 si riferiscono, a
- Page 211 and 212: come plantator et rigator, sulla ba
- Page 213 and 214: vv. 8-9: o suavissima quies-solis L
- Page 215 and 216: sponsi sono invece immagine rispett
- Page 217 and 218: di opere e commenti circa tale libr
- Page 219 and 220: Cristo 158 - è presentata quale mo
- Page 221 and 222: ancora in riferimento al concetto d
- Page 223 and 224: composizione di tale simbolismo, su
- Page 225 and 226: sole 186 ; da Beda, che sembra tene
- Page 227 and 228: Ancora, la facoltà di aspicere in
- Page 229 and 230: istituzioni religiose, e si trova s
trattazione più in avanti 10 : lo Pesudo Dionigi l‟Areopagita, nel suo De coelesti<br />
hierarchia, descrive le gerarchie celesti come specchi, immagini riflettenti,<br />
e)/soptra, della luce <strong>di</strong>vina 11 . Il termine “specchi” viene tradotto appunto con<br />
specula da Ilduino 12 ; e allo stesso modo e)/soptra viene tradotto da Giovanni<br />
Scoto Eriugena 13 . Tale immagine è parzialmente ripresa ad es. da Riccardo <strong>di</strong> San<br />
Vittore, il quale, nel suo Benjamin minor, spiega come gli or<strong>di</strong>ni angelici inferiori<br />
possano contemplare lo splendore <strong>di</strong> Dio solo attraverso il riflesso (speculum) <strong>di</strong><br />
questo nelle gerarchie angeliche superiori 14 .<br />
Tale concetto è presente anche in Hildegard: nella prima visio del Liber<br />
<strong>di</strong>vinorum operum, la mistica, riguardo l‟immagine del caput aquilae che compare<br />
sull‟ala destra della personificazione della caritas e che riflette velut in speculo lo<br />
splendore delle creature angeliche 15 , spiega come tale immagine sia figurazione<br />
dei giusti che non cessano mai <strong>di</strong> rivolgere il loro sguardo a Dio, e come i beati<br />
spiritus, nel godere dei bona opera dei giusti, li riflettano in sé, e così cantando le<br />
10 Cfr. infra.<br />
11 DIONYS. AR. coel. hier. 3, 2, PG 3, col. 173asqq.<br />
12 Cfr. DIONYSIUS AREOPAGITA (transl. HILDUINUM), De caelesti hierarchia, pag. 787, cola 1sqq.:<br />
«Contemplatio uero hierarchiae est quae est ad deum (ut potis est) similatio et coadunatio, ipsum<br />
habens omnis <strong>di</strong>sciplinae etiam et operationis ducem, et suum <strong>di</strong>uum decorem ininclinabiliter<br />
uidens ad possibilitatem refiguratum et suos <strong>di</strong>uinos ministros effigie <strong>di</strong>uina perficiens specula<br />
splen<strong>di</strong><strong>di</strong>ssima et immaculata, susceptibilia que primae lucis ac <strong>di</strong>uini ra<strong>di</strong>i. Dato splendore sacre<br />
repleta, ipso autem rursus multo magis ad cetera splendente secundum <strong>di</strong>uinas leges».<br />
13 Cfr. DIONYSIUS AREOPAGITA (sec. IOHANNEM SCOTUM), De caelesti hierarchia, pag. 787, cola<br />
1sqq.: «Interpretatio igitur hierarchiae est ad deum quantum possibile [est] similitudo et<br />
unitas. Ipsum habens omnis sanctae scientiae et actionis ducem, et ad suum <strong>di</strong>uinissimum decorem<br />
immutabiliter quidem definiens quantum uero possibile reformata et suos laudatores agalmata<br />
<strong>di</strong>uina perficit specula clarissima et munda, receptiua principalis luminis et <strong>di</strong>uini ra<strong>di</strong>i. In<strong>di</strong>tae<br />
quidem claritatis sacre repleta, eam que iterum copiose in ea quae sequuntur declarantia secundum<br />
<strong>di</strong>uinas leges».<br />
14 RICHARDUS S. VICTORIS, Benjamin major, V, 14, PLD 196, coll. 186d-7b: «Si autem in arietibus<br />
supremos illos angelorum or<strong>di</strong>nes, in agnis vero inferiores quoque intelligimus, nihilominus<br />
quoque et agnovimus, quoniam ejusmo<strong>di</strong> arietes (<strong>di</strong>cti videlicet summi angelorum or<strong>di</strong>nes) cum<br />
miris illis jucun<strong>di</strong>tatis suae lusibus, contemplationisque excessibus, supra semetipsos eunt, cum se<br />
in suis superioribus suspendunt, nil aliud quam creatricem omnium substantiam supra seipsos<br />
aspiciunt, nec in quo ejus potentiam vel sapientiam quam in seipso contemplari vel mirari valeant,<br />
inveniunt. Sed minores illi angelorum or<strong>di</strong>nes, qui in agnis designati videntur, cum supra<br />
semetipsos feruntur, illos utique spiritus quos sibi mira <strong>di</strong>gnitatis praerogativa praeeminere<br />
conspiciunt, quoddam quasi adhuc speculum in hac sua sublevatione inveniunt, in quo summam<br />
maiestatem mirabilem cernere, et adhuc quasi per speculum videre praevaleant. […] Quamvis<br />
enim contemplatio et speculatio per invicem poni soleant, et in hoc ipso saepe Scripturae<br />
sententiae proprietatem obnubilent et involvant, aptius tamen et expressius speculationem <strong>di</strong>cimus,<br />
quando per speculum cernimus; contemplationem vero, quando veritatem sine aliquo involucro<br />
umbrarumque velamine in sua puritate videmus».<br />
15 Cfr. LDO, 1, 1, 1, ll. 10-4: «In summitate autem arcuatę recuruationis huius dexterę alę quasi<br />
caput aquilę, quod igneos oculos habebat, aspiciebam, in quibus fulgor angelorum uelut in speculo<br />
apparebat […]».<br />
179