Cum mystica obscuritate - FedOA - Università degli Studi di Napoli ...
Cum mystica obscuritate - FedOA - Università degli Studi di Napoli ... Cum mystica obscuritate - FedOA - Università degli Studi di Napoli ...
Commento vv. 1-3: O lucidissima-agnitione Gli apostoli sono presentati, nei primi versi del responsorio, come coloro che, attraverso la propria predicazione, diffondono la fede nella salvezza in Cristo e la conoscenza del divino che da tale salvezza discende, in tal modo istituendo ed estendendo la Chiesa, intesa come comunità dei redenti. lucidissima – L‟aggettivo al grado superlativo lucidissimus è legato, nello Scivias, ad alcuni contesti e concetti specifici: lucidissimus è infatti in primo luogo un attributo della divinità 1 ; ma tale aggettivo designa anche lo splendore dell‟Incarnazione e della Redenzione, e per conseguenza anche la fede in tale salvezza, così come la predicazione della fede in Cristo diffusa da apostoli e predicatori, che investe della sua luce divina, che è la luce dell‟opera del Redentore, la Chiesa tutta 2 . Parimenti, lucidissima è anche l‟ispirazione delle virtù infuse con il battesimo in ciascun redento, virtù delle quali cui il Cristo stesso è appunto lucidissimum speculum, “fulgentissimo esempio” 3 . D‟altronde 1 Cfr. ad es. Scivias, 2, 1, 1, ll. 112-5: «Nam ille lucidissimus ignis quem uides designat omnipotentem et uiuentem Deum, qui in clarissima serenitate sua numquam ulla iniquitate offuscatus est, incomprehensibilis manens»; ibi, 8, ll. 234-8: «Quoniam creato Adam Pater, qui lucidissima serenitas est, dedit per Verbum suum in Spiritu sancto ipsi Adae dulce praeceptum clarissimae oboedientiae adhaerentis eidem Verbo in umida uiriditate fructuositatis». 2 Cfr. ad es. Scivias, 2, 1, 13, ll. 312-9: «Cum Filius Dei natus est in mundo ex Matre, apparuit in caelo in Patre, unde et angeli mox contremuerunt et gauisi dulcissimas laudes decantauerunt. Qui sine macula peccati in saeculo conuersatus, lucidissimam beatitudinem doctrinae et saluationis in tenebras infidelitatis emisit; sed ab incredulo populo abiectus atque ad passionem ductus pulcherrimum sanguinem suum fudit et caliginem mortis corporaliter gustauit»; ibi, 5, 1, ll. 186- 203: «Vnde etiam uides quod praefatam muliebrem imaginem quidam splendor albus ut nix et tamquam crystallus perlucidus a uertice usque ad guttur eius circumfulget: quia ecclesiam uidelicet incorruptam sponsam circumdat apostolica doctrina, quae candidissimam incarnationem illius enuntiauit, qui de caelo in uterum Virginis descendit et qui fortissimum ac lucidissimum speculum omnium credentium est, ita quod eandem ecclesiam ipsa doctrina ab hoc initio, cum primum aedificari coepit usque ad tempus illud cum cibum uitae fortiter deglutire ualuit, splendidissime eam circumfulgens fideliter circumdedit. Quomodo? Apostolica doctrina circumfulsit ecclesiam in capite, cum apostoli primum illam sua praedicatione coeperunt aedificare, scilicet cum per diuersa loca discurrentes colligerent operarios qui illam in catholica fide roborarent, et qui ipsi presbyteros et episcopos ac omnem ecclesiasticum ordinem prouiderent, atque iura uirorum ac feminarum qui sub coniugio sunt, et cetera talia fideliter constituerent». 3 Cfr. ad es. Scivias, 2, 3, 6, ll. 199-208: «Sed tantum super uentrem suum ante altare quod est ante oculos Dei stans, ipsum expansis manibus circumplectitur: quoniam ipsa [Ecclesia] semper praegnans est atque procreans filios suos in uera ablutione, eos etiam deuotissime offerens Deo per purissimas orationes sanctorum et per suauissimum odorem discretionis occultarum et manifestarum uirtutum, quae proferuntur in lucidissima intentione oculorum mentis, abiecta omni sorde simulationis et fama humanae laudis, ut thus purgatur ab omni iniuria contrarii foetoris»; ibi, 149
l‟istituzione della Chiesa, in virtù di tale sfolgorante splendore, illumina il piano divino di salvezza e lo rende manifesto ai redenti 4 . Infine, anche il cielo, attraversato dei canti in gloria di Dio proferito dai cori celesti, è definito lucidissimum 5 . Dunque, la turba apostolorum 6 è qui descritta come “luminosissima”, per diversi motivi: in primo luogo, perché gli apostoli diffondono la predicazione che riguarda il luminosissimo atto di redenzione e salvezza compiuto dal Figlio incarnato; in secondo luogo, perché con tale predicazione diffondono anche il battesimo, attraverso il quale ciascun nuovo cristiano riceve in sé il germe di quelle virtù di umiltà e castità di cui il Cristo fu in primo luogo fulgido esempio; infine, poiché tale predicazione rivela, effonde luce sull‟intimo significato del piano divino di salvezza concepito da Dio prima dell‟inizio dei tempi, e compiutosi con la Redenzione. 8, ll. 224-9: «Sed quod nulla uestimenta eius [Ecclesiae] considerare potes: hoc est quod secreta illius humanus intellectus in infirmitate fragilitatis suae grauatus ad plenum intueri non ualet, nisi quod tota lucidissima serenitate fulgens multo splendore circumdata est: quoniam uerus sol clarissima inspiratione Spiritus sancti et decentissimo ornatu uirtutum eam ubique perfudit»; 3, 8, 13, ll. 615-26: «Propter quod etiam omnes uirtutes Dei descendentes et ascendentes oneratas lapidibus ad opus suum hic ire uides: quia in Vnigenito Dei lucidissimae uirtutes quasi per humanitatem eius descendunt et quasi per diuinitatem ipsius sursum tendunt. Descendunt etiam per ipsum ad corda fidelium hominum, qui bono corde uoluntatem suam relinquentes ad recta opera flexibiles se reddunt, secundum quod operarius ad leuandum lapidem se inclinat quem ad aedificium deferat. In ipso etiam sursum ascendunt, cum caelestia opera in hominibus perfecta Deo gratulabunde offerunt, ut corpus Christi in fidelibus membris ipsius quantocius perficiatur»; ibi, 18, ll. 953-9: «Quod autem in pectore suo habet [humilitas] speculum lucidissimum, in quo mira claritate imago incarnati Filii Dei apparet: hoc est quod in humilitate, quae in corde sacrati templi est, in beatissima et splendidissima scientia pie et humillime ac splendide firmissime que effulsit idem Vnigenitus Dei in omnibus operibus suis quae corporaliter gessit, in quibus se mundo praecipue manifestauit». 4 Cfr. Scivias, 3, 9, 8, dove appunto la torre che – nell‟ambito del Heilsgebäude (cfr. O uos felices radices, comm. v. 1) – raffigura la Chiesa è rappresentata nell‟atto di illuminare l‟intero aedificium, poiché il dono dello Spirito elargito ai redenti dal Cristo rende infine chiaro il senso ultimo dell‟intero disegno concepito da Dio: «Quapropter et lucidissimi splendoris est, praedicto lapideo muro meridianae plagae eiusdem aedificii ita imposita, ut et intra et foras ipsum aedificium uideri possit: quia serenissima luce humanitatis Filii Dei illustrata uiuentes lapides per calorem Spiritus sancti hoc modo succensos in diuino opere habet, ut et interiori scientiae Scripturarum caelestis intellectus ac exteriori stultitiae saecularium rerum necnon fidelibus et infidelibus in aedificatione illa, quam summus Pater per Vnigenitum suum operatur, aperte demonstretur». 5 Cfr. ad es. Scivias, 3, 13, 27, ll. 27-31: «Deinde vidi lucidissimum aerem, in quo audiui in omnibus praedictis significationibus mirabili modo diuersum genus musicorum in laudibus ciuium supernorum gaudiorum in uia ueritatis fortiter perseuerantium […]»; ibi, 10, ll. 465-70: «Vnde uides, o homo, lucidissimum aerem candorem gaudii supernorum ciuium designantem, in quo audis in omnibus praedictis significationibus mirabili modo diuersum genus musicorum in laudibus ciuium supernorum gaudiorum in uia ueritatis fortiter perseuerantium […]». 6 Per tale immagine cfr. infra. 150
- Page 99 and 100: Dunque, alla luce di quanto detto e
- Page 101 and 102: sapientia e scientia, che guida que
- Page 103 and 104: “perspicace”, cioè di “colui
- Page 105 and 106: attraverso lo Spirito santo 24 . Du
- Page 107 and 108: Dio mentre era ancora nel grembo ma
- Page 109 and 110: columna Verbi Dei 39 ; gli animi in
- Page 111 and 112: presente richiamo al brano di Grego
- Page 113 and 114: in terris - La locuzione in terris,
- Page 115 and 116: O cohors milicie floris Antifona pe
- Page 117 and 118: Verona, dove gli apostoli vengono r
- Page 119 and 120: definite nell‟Ordo virtutum (e ne
- Page 121 and 122: L‟assai complessa immagine dei vv
- Page 123 and 124: sul piano microcosmico, dall‟anal
- Page 125 and 126: la medesima duplice interpretazione
- Page 127 and 128: universale della Sapienza divina 46
- Page 129 and 130: per dono divino 56 . Si tratta dunq
- Page 131 and 132: Alla luce di quanto detto in preced
- Page 133 and 134: Analogamente, nello Scivias, per ta
- Page 135 and 136: all‟atto della sua creazione, sia
- Page 137 and 138: nell‟altro caso l‟ipotesto prec
- Page 139 and 140: misit in gladio - L‟espressione i
- Page 141 and 142: Nello Scivias, l‟immagine del gla
- Page 143 and 144: Scivias, l‟immagine dei canes, è
- Page 145 and 146: evangelizzare, non tanto in virtù
- Page 147 and 148: manufactum) 116 : tale “tabernaco
- Page 149: O lucidissima Responsorio per gli a
- Page 153 and 154: sia per descrivere la rinascita del
- Page 155 and 156: medesima opera, l‟atto di rinchiu
- Page 157 and 158: abluendo - Il verbo abluere, “pur
- Page 159 and 160: Vangelo e l‟Apocalisse, dove per
- Page 161 and 162: antecedente alla salvezza, ancora s
- Page 163 and 164: appunto come lux hominum e lux in t
- Page 165 and 166: Tuttavia, sulla base di un versetto
- Page 167 and 168: Anche nello Scivias, la Chiesa è d
- Page 169 and 170: in omnibus ornamentis ipsius - La r
- Page 171 and 172: fondazione vige appunto il principi
- Page 173 and 174: istituito dal Redentore, prefiguraz
- Page 175 and 176: sacrificale 95 ; tale immagine è d
- Page 177 and 178: O speculum columbe Antifona per S.
- Page 179 and 180: “vedere attraverso uno specchio
- Page 181 and 182: lodi e la gloria di Dio e dei suoi
- Page 183 and 184: L‟immagine della columba, tradizi
- Page 185 and 186: L‟immagine della “colomba”, c
- Page 187 and 188: proposta qui da Hildegard è passib
- Page 189 and 190: angeli e nell‟uomo, conferendo la
- Page 191 and 192: sentimenti come in uno speculum 58
- Page 193 and 194: propria scelta di realizzare pienam
- Page 195 and 196: l‟altro anche la figura della spo
- Page 197 and 198: in uno specchio luminoso, nel quale
- Page 199 and 200: Bernardo Silvestre raffiguri il Noy
Commento<br />
vv. 1-3: O luci<strong>di</strong>ssima-agnitione<br />
Gli apostoli sono presentati, nei primi versi del responsorio, come coloro che,<br />
attraverso la propria pre<strong>di</strong>cazione, <strong>di</strong>ffondono la fede nella salvezza in Cristo e la<br />
conoscenza del <strong>di</strong>vino che da tale salvezza <strong>di</strong>scende, in tal modo istituendo ed<br />
estendendo la Chiesa, intesa come comunità dei redenti.<br />
luci<strong>di</strong>ssima – L‟aggettivo al grado superlativo luci<strong>di</strong>ssimus è legato, nello Scivias,<br />
ad alcuni contesti e concetti specifici: luci<strong>di</strong>ssimus è infatti in primo luogo un<br />
attributo della <strong>di</strong>vinità 1 ; ma tale aggettivo designa anche lo splendore<br />
dell‟Incarnazione e della Redenzione, e per conseguenza anche la fede in tale<br />
salvezza, così come la pre<strong>di</strong>cazione della fede in Cristo <strong>di</strong>ffusa da apostoli e<br />
pre<strong>di</strong>catori, che investe della sua luce <strong>di</strong>vina, che è la luce dell‟opera del<br />
Redentore, la Chiesa tutta 2 . Parimenti, luci<strong>di</strong>ssima è anche l‟ispirazione delle virtù<br />
infuse con il battesimo in ciascun redento, virtù delle quali cui il Cristo stesso è<br />
appunto luci<strong>di</strong>ssimum speculum, “fulgentissimo esempio” 3 . D‟altronde<br />
1 Cfr. ad es. Scivias, 2, 1, 1, ll. 112-5: «Nam ille luci<strong>di</strong>ssimus ignis quem uides designat<br />
omnipotentem et uiuentem Deum, qui in clarissima serenitate sua numquam ulla iniquitate<br />
offuscatus est, incomprehensibilis manens»; ibi, 8, ll. 234-8: «Quoniam creato Adam Pater, qui<br />
luci<strong>di</strong>ssima serenitas est, de<strong>di</strong>t per Verbum suum in Spiritu sancto ipsi Adae dulce praeceptum<br />
clarissimae oboe<strong>di</strong>entiae adhaerentis eidem Verbo in umida uiri<strong>di</strong>tate fructuositatis».<br />
2 Cfr. ad es. Scivias, 2, 1, 13, ll. 312-9: «<strong>Cum</strong> Filius Dei natus est in mundo ex Matre, apparuit in<br />
caelo in Patre, unde et angeli mox contremuerunt et gauisi dulcissimas laudes decantauerunt. Qui<br />
sine macula peccati in saeculo conuersatus, luci<strong>di</strong>ssimam beatitu<strong>di</strong>nem doctrinae et saluationis in<br />
tenebras infidelitatis emisit; sed ab incredulo populo abiectus atque ad passionem ductus<br />
pulcherrimum sanguinem suum fu<strong>di</strong>t et caliginem mortis corporaliter gustauit»; ibi, 5, 1, ll. 186-<br />
203: «Vnde etiam uides quod praefatam muliebrem imaginem quidam splendor albus ut nix et<br />
tamquam crystallus perlucidus a uertice usque ad guttur eius circumfulget: quia ecclesiam uidelicet<br />
incorruptam sponsam circumdat apostolica doctrina, quae can<strong>di</strong><strong>di</strong>ssimam incarnationem illius<br />
enuntiauit, qui de caelo in uterum Virginis descen<strong>di</strong>t et qui fortissimum ac luci<strong>di</strong>ssimum speculum<br />
omnium credentium est, ita quod eandem ecclesiam ipsa doctrina ab hoc initio, cum primum<br />
ae<strong>di</strong>ficari coepit usque ad tempus illud cum cibum uitae fortiter deglutire ualuit, splen<strong>di</strong><strong>di</strong>ssime<br />
eam circumfulgens fideliter circumde<strong>di</strong>t. Quomodo? Apostolica doctrina circumfulsit ecclesiam in<br />
capite, cum apostoli primum illam sua prae<strong>di</strong>catione coeperunt ae<strong>di</strong>ficare, scilicet cum per <strong>di</strong>uersa<br />
loca <strong>di</strong>scurrentes colligerent operarios qui illam in catholica fide roborarent, et qui ipsi presbyteros<br />
et episcopos ac omnem ecclesiasticum or<strong>di</strong>nem prouiderent, atque iura uirorum ac feminarum qui<br />
sub coniugio sunt, et cetera talia fideliter constituerent».<br />
3 Cfr. ad es. Scivias, 2, 3, 6, ll. 199-208: «Sed tantum super uentrem suum ante altare quod est ante<br />
oculos Dei stans, ipsum expansis manibus circumplectitur: quoniam ipsa [Ecclesia] semper<br />
praegnans est atque procreans filios suos in uera ablutione, eos etiam deuotissime offerens Deo per<br />
purissimas orationes sanctorum et per suauissimum odorem <strong>di</strong>scretionis occultarum et<br />
manifestarum uirtutum, quae proferuntur in luci<strong>di</strong>ssima intentione oculorum mentis, abiecta omni<br />
sorde simulationis et fama humanae lau<strong>di</strong>s, ut thus purgatur ab omni iniuria contrarii foetoris»; ibi,<br />
149