Cum mystica obscuritate - FedOA - Università degli Studi di Napoli ...
Cum mystica obscuritate - FedOA - Università degli Studi di Napoli ... Cum mystica obscuritate - FedOA - Università degli Studi di Napoli ...
Qui viene dunque ripresa, come nota giustamente la Newman 98 , l‟immagine della militia presente al v. 1 dell‟antifona, sia in senso allegorico, sia in senso tropologico: nel primo senso, ad essere “inviati” in gladio, “muniti di spada”, sono gli Apostoli e i fedeli tutti, cui attraverso lo Spirito viene conferita la facoltà di intendere e di proferire il Verbo divino, diffondendone la predicazione; nel secondo senso, il gladius rappresenta probabilmente il principio della castità e dell‟umiltà fondato dal Redentore nell‟uomo, principio da cui scaturiscono le virtù che vengono rappresentate da Hildegard quali “armi” del cristiano inteso come “soldato”, miles 99 . inter seuissimos canes – L‟immagine dei canes assume tradizionalmente per il mondo cristiano numerosi diversi significati, sia positivi, sia negativi 100 ; per quanto riguarda in particolare la declinazione in senso negativo di tale immagine, quale di frequente ricorre nelle Scritture 101 , i “cani” sono interpretati quale figura dei malvagi, degli eretici, dei cattivi predicatori, di coloro che in generale si trovano al di fuori della Chiesa e le sono contro, dei peccatori, ma anche del popolo ebraico, che non seppe riconoscere nel Cristo il Redentore 102 . Nello 98 Cfr. SAINT HILDEGARD OF BINGEN, Symphonia, comm. 286. 99 A tale proposito cfr. comm. al v. 1. 100 Per una panoramica sui diffenti possibili significati dell‟immagine dei canes, cfr. HRABANUS MAURUS, Allegoriae in universam sacram scripturam, PLD 112, col. 883ac. 101 Cfr. ad es. Ps. 21,17: «Quoniam circumdederunt me canes multi»; Mt. 15,26-7: «Non est bonum sumere panem filiorum et mittere canibus at illa dixit etiam Domine nam et catelli edunt de micis quae cadunt de mensa dominorum suorum»; Mc. 7,27-8: «Non est enim bonum sumere panem filiorum et mittere canibus at illa respondit et dicit ei utique Domine nam et catelli sub mensa comedunt de micis puerorum»; Phil. 3,2: «Videte canes videte malos operarios videte concisionem»; 2Pt. 2,22: «Contigit enim eis illud veri proverbii canis reversus ad suum vomitum»; Apoc. 22,15, «Foris canes et venefici et inpudici». 102 Cfr. ad es. CHROM. in Mat. 33, ll. 44sqq.: «Canes enim hic inimicos ueritatis e detractores nominis christi significant, de quibus apostolus ait: videte canes, uidete malos operarios, uidete concisionem; de quibus per dauid ipse dominus testatus fuerat dicens: circumdederunt me canes multi, tauri pingues obsederunt me. Vnde manifeste canes hic homines blasphemos significari cognoscimus, qui aduersus deum oblatrare ore rabido consuerunt, uel certe haereticos qui impia disputatione uelut latratu quodam uerborum gregem domini perturbare non desinunt»; LUC. CAL. Athan. 1, 29, ll. 14sqq.: «Nam cum esse scriptum uideo quod sicut canis qui conuertitur ad uomitum suum et odibilis efficitur, ita stultus sua malitia conuersus ad suum peccatum, de te specialiter dictum iudico»; AUG. c. Pelag. 3, 7, 22, pag. 512, ll. 13sqq.: «Nam ex quo loco suscepit haec dicere, sic exorsus est: uidete canes, uidete malos operarios, uidete concisionem. nos enim sumus circumcisio qui spiritu deo seruimus – uel, sicut nonnulli codices habent, qui spiritui deo uel spiritui dei seruimus – et gloriamur in christo iesu et non in carne fidentes. hinc manifestum est aduersus iudaeos eum agere, qui carnaliter obseruantes legem et suam iustitiam uolentes constituere occidebantur littera, non uiuificabantur spiritu et in se gloriabantur, cum apostoli et omnes promissionis filii gloriarentur in christo»; ID. serm. 229E, pag. 469, ll. 14sqq.: «Amica 141
Scivias, l‟immagine dei canes, è accostata a quella dei porci – la quale, come mostrato, compare anche in quest‟antifona, al v. 6 – come simbolo dei malvagi (pravi homines) cui alcuni peccatori gettano, disprezzandoli, i doni di Dio elargiti alla Chiesa (forse con allusione alla corruzione e alla simonia) 103 . In particolare, il v. 16 mi sembra qui debitore in particolare di due immagini specifiche: in primo luogo quella dei Salmi, dove viene rappresentato, come in questo caso (inter … canos, “in mezzo a, tra i cani”) una sorta di “accerchiamento” da parte dei canes (circumdederunt me canes multi) 104 . Per quanto riguarda invece in particolare la rappresentazione dei “ferocissimi cani”, saevissimi canes, la tradizione dell‟impiego di tale attributo in riferimento ai “cani” affonda le proprie radici già nella poesia di età classica, ad es. in Virgilio, Ovidio, Properzio, Seneca, Lucano 105 ; e proprio l‟immagine dei saevi canes viene ripresa, con esplicito riferimento alle fabulae poetarum da cui tale leggenda è nobis non debent esse peccata: uomuimus ea, oderimus ea: non canino more ad nostrum uomitum reuertamur»; ID. in psalm. 117, 15, ll. 3sqq.: «Has saltem nemo intret iniustus, in illam ierusalem quae non recipit incircumcisum, ubi dicitur: canes foris»; HIER. in Matth. 2, ll. 1583sqq.: «O mira rerum conuersio. israhel quondam filius, nos canes. pro diuersitate fidei ordo nominum commutatur. de illis postea dicitur: circumdederunt me canes multi; et: uidete canes, uidete malos operarios, uidete concisionem»; VEREC. in cant. Deut. 24, ll. 32sqq.: «Canes ad lacerandum, haereticos scismaticos que demonstrat, membra christi sine dubio lacerantes: videte, inquit, canes; uidete malos operarios»; ISID. fid. cath. 1, 19, 1-2, coll. 477-8: «Sed quia eum Judaei non agnoscentes, congregati sunt ad interficiendum eum, et universalem assensum in passione ejus praebuerunt, ita legitur: Quare fremuerunt gentes, id est, Romani, et populi meditati sunt inania, hoc est, Judaei. Astiterunt reges terrae, hoc est, Herodes et Pilatus; et principes convenerunt in unum, scilicet principes sacerdotum, et seniores Judaeorum: adversus Dominum, et adversus Christum ejus. Et iterum ex ejusdem Domini persona: Circumdederunt me canes multi, concilium malignantium obsedit me. Canum autem nomen in eos est etiam per prophetam alterum constitutum. In Isaia enim scriptum est: Omnes canes caeci, nescientes latrare. Canum enim mos est, ut ait noster Hilarius, Pastori alludere, gregem nosse, insidiantes feras persequi. At vero isti caeci canes, pastorem suum non videntes, officium non intelligentes, latratus suos a feris ad gregem, a furibus ad Dominum retorserunt»; BEDA, Explanatio Apocalypsis, 3, 22, col. 206, ll. 4sqq.: «Qui autem aliunde tentat ascendere, ille fur est et latro; de quibus et hic subditur: Foris autem canes, et venefici, et impudici, etc.». 103 Cfr. Scivias, 3, 5, 26: «Et qui haec omnia destituunt, ita quod ipsi cibum uitae qui de utroque testamento factus est dedignando sicut lutum conculcant et canibus et porcis ac aliis pecoribus, id est prauis hominibus diuidunt, eum magis dantes paganis moribus et uanae ignorantiae quam mihi omnipotenti Deo, atque in usum suum secundum uoluntatem suam eum parantes, hos uel semen eorum et ego destituam, eos proiciens de summo gradu usque ad infimum et de diuitiis in paupertatem in ultione huius zeli mei». 104 Cfr. Ps. 21,17, cit. in n. 101. 105 Cfr. ad es. VERG. Aen. 5, 257: «Custodes, saeuitque canum latratus in auras»; PROP. eleg. 3, 16, 17: «Saeua canum rabies morsus auertit hiantis»; ibi 4, 4, v. 39-40: «Quid mirum in patrios Scyllam saevisse capillos, | Candidaque in saevos inguina versa canis?»; OV. met. 7, 63-5: «Dicuntur montes ratibusque inimica Charybodis | Nunc sorbere fretum, nunc reddere, cinctaque saevis | Scylla rapax canibus Siculo latrare profundo?»; LUCAN. phars. 1, 548-9: «[…] Flebile saevi | Latravere canes […]»; SEN. Ag. 751: «Iuuat uidere Tartari saeuum canem». 142
- Page 91 and 92: Dunque, l‟attribuzione ai profeti
- Page 93 and 94: Redenzione del genere umano e della
- Page 95 and 96: allude il v. 20, che riprende l‟i
- Page 97 and 98: cioè con il fondamento del futuro
- Page 99 and 100: Dunque, alla luce di quanto detto e
- Page 101 and 102: sapientia e scientia, che guida que
- Page 103 and 104: “perspicace”, cioè di “colui
- Page 105 and 106: attraverso lo Spirito santo 24 . Du
- Page 107 and 108: Dio mentre era ancora nel grembo ma
- Page 109 and 110: columna Verbi Dei 39 ; gli animi in
- Page 111 and 112: presente richiamo al brano di Grego
- Page 113 and 114: in terris - La locuzione in terris,
- Page 115 and 116: O cohors milicie floris Antifona pe
- Page 117 and 118: Verona, dove gli apostoli vengono r
- Page 119 and 120: definite nell‟Ordo virtutum (e ne
- Page 121 and 122: L‟assai complessa immagine dei vv
- Page 123 and 124: sul piano microcosmico, dall‟anal
- Page 125 and 126: la medesima duplice interpretazione
- Page 127 and 128: universale della Sapienza divina 46
- Page 129 and 130: per dono divino 56 . Si tratta dunq
- Page 131 and 132: Alla luce di quanto detto in preced
- Page 133 and 134: Analogamente, nello Scivias, per ta
- Page 135 and 136: all‟atto della sua creazione, sia
- Page 137 and 138: nell‟altro caso l‟ipotesto prec
- Page 139 and 140: misit in gladio - L‟espressione i
- Page 141: Nello Scivias, l‟immagine del gla
- Page 145 and 146: evangelizzare, non tanto in virtù
- Page 147 and 148: manufactum) 116 : tale “tabernaco
- Page 149 and 150: O lucidissima Responsorio per gli a
- Page 151 and 152: l‟istituzione della Chiesa, in vi
- Page 153 and 154: sia per descrivere la rinascita del
- Page 155 and 156: medesima opera, l‟atto di rinchiu
- Page 157 and 158: abluendo - Il verbo abluere, “pur
- Page 159 and 160: Vangelo e l‟Apocalisse, dove per
- Page 161 and 162: antecedente alla salvezza, ancora s
- Page 163 and 164: appunto come lux hominum e lux in t
- Page 165 and 166: Tuttavia, sulla base di un versetto
- Page 167 and 168: Anche nello Scivias, la Chiesa è d
- Page 169 and 170: in omnibus ornamentis ipsius - La r
- Page 171 and 172: fondazione vige appunto il principi
- Page 173 and 174: istituito dal Redentore, prefiguraz
- Page 175 and 176: sacrificale 95 ; tale immagine è d
- Page 177 and 178: O speculum columbe Antifona per S.
- Page 179 and 180: “vedere attraverso uno specchio
- Page 181 and 182: lodi e la gloria di Dio e dei suoi
- Page 183 and 184: L‟immagine della columba, tradizi
- Page 185 and 186: L‟immagine della “colomba”, c
- Page 187 and 188: proposta qui da Hildegard è passib
- Page 189 and 190: angeli e nell‟uomo, conferendo la
- Page 191 and 192: sentimenti come in uno speculum 58
Scivias, l‟immagine dei canes, è accostata a quella dei porci – la quale, come<br />
mostrato, compare anche in quest‟antifona, al v. 6 – come simbolo dei malvagi<br />
(pravi homines) cui alcuni peccatori gettano, <strong>di</strong>sprezzandoli, i doni <strong>di</strong> Dio elargiti<br />
alla Chiesa (forse con allusione alla corruzione e alla simonia) 103 .<br />
In particolare, il v. 16 mi sembra qui debitore in particolare <strong>di</strong> due immagini<br />
specifiche: in primo luogo quella dei Salmi, dove viene rappresentato, come in<br />
questo caso (inter … canos, “in mezzo a, tra i cani”) una sorta <strong>di</strong><br />
“accerchiamento” da parte dei canes (circumdederunt me canes multi) 104 . Per<br />
quanto riguarda invece in particolare la rappresentazione dei “ferocissimi cani”,<br />
saevissimi canes, la tra<strong>di</strong>zione dell‟impiego <strong>di</strong> tale attributo in riferimento ai<br />
“cani” affonda le proprie ra<strong>di</strong>ci già nella poesia <strong>di</strong> età classica, ad es. in Virgilio,<br />
Ovi<strong>di</strong>o, Properzio, Seneca, Lucano 105 ; e proprio l‟immagine dei saevi canes viene<br />
ripresa, con esplicito riferimento alle fabulae poetarum da cui tale leggenda è<br />
nobis non debent esse peccata: uomuimus ea, oderimus ea: non canino more ad nostrum uomitum<br />
reuertamur»; ID. in psalm. 117, 15, ll. 3sqq.: «Has saltem nemo intret iniustus, in illam ierusalem<br />
quae non recipit incircumcisum, ubi <strong>di</strong>citur: canes foris»; HIER. in Matth. 2, ll. 1583sqq.: «O mira<br />
rerum conuersio. israhel quondam filius, nos canes. pro <strong>di</strong>uersitate fidei ordo nominum<br />
commutatur. de illis postea <strong>di</strong>citur: circumdederunt me canes multi; et: uidete canes, uidete malos<br />
operarios, uidete concisionem»; VEREC. in cant. Deut. 24, ll. 32sqq.: «Canes ad lacerandum,<br />
haereticos scismaticos que demonstrat, membra christi sine dubio lacerantes: videte, inquit, canes;<br />
uidete malos operarios»; ISID. fid. cath. 1, 19, 1-2, coll. 477-8: «Sed quia eum Judaei non<br />
agnoscentes, congregati sunt ad interficiendum eum, et universalem assensum in passione ejus<br />
praebuerunt, ita legitur: Quare fremuerunt gentes, id est, Romani, et populi me<strong>di</strong>tati sunt inania,<br />
hoc est, Judaei. Astiterunt reges terrae, hoc est, Herodes et Pilatus; et principes convenerunt in<br />
unum, scilicet principes sacerdotum, et seniores Judaeorum: adversus Dominum, et adversus<br />
Christum ejus. Et iterum ex ejusdem Domini persona: Circumdederunt me canes multi, concilium<br />
malignantium obse<strong>di</strong>t me. Canum autem nomen in eos est etiam per prophetam alterum<br />
constitutum. In Isaia enim scriptum est: Omnes canes caeci, nescientes latrare. Canum enim mos<br />
est, ut ait noster Hilarius, Pastori alludere, gregem nosse, insi<strong>di</strong>antes feras persequi. At vero isti<br />
caeci canes, pastorem suum non videntes, officium non intelligentes, latratus suos a feris ad<br />
gregem, a furibus ad Dominum retorserunt»; BEDA, Explanatio Apocalypsis, 3, 22, col. 206, ll.<br />
4sqq.: «Qui autem aliunde tentat ascendere, ille fur est et latro; de quibus et hic sub<strong>di</strong>tur: Foris<br />
autem canes, et venefici, et impu<strong>di</strong>ci, etc.».<br />
103 Cfr. Scivias, 3, 5, 26: «Et qui haec omnia destituunt, ita quod ipsi cibum uitae qui de utroque<br />
testamento factus est de<strong>di</strong>gnando sicut lutum conculcant et canibus et porcis ac aliis pecoribus, id<br />
est prauis hominibus <strong>di</strong>uidunt, eum magis dantes paganis moribus et uanae ignorantiae quam mihi<br />
omnipotenti Deo, atque in usum suum secundum uoluntatem suam eum parantes, hos uel semen<br />
eorum et ego destituam, eos proiciens de summo gradu usque ad infimum et de <strong>di</strong>uitiis in<br />
paupertatem in ultione huius zeli mei».<br />
104 Cfr. Ps. 21,17, cit. in n. 101.<br />
105 Cfr. ad es. VERG. Aen. 5, 257: «Custodes, saeuitque canum latratus in auras»; PROP. eleg. 3, 16,<br />
17: «Saeua canum rabies morsus auertit hiantis»; ibi 4, 4, v. 39-40: «Quid mirum in patrios<br />
Scyllam saevisse capillos, | Can<strong>di</strong>daque in saevos inguina versa canis?»; OV. met. 7, 63-5:<br />
«Dicuntur montes ratibusque inimica Charybo<strong>di</strong>s | Nunc sorbere fretum, nunc reddere, cinctaque<br />
saevis | Scylla rapax canibus Siculo latrare profundo?»; LUCAN. phars. 1, 548-9: «[…] Flebile<br />
saevi | Latravere canes […]»; SEN. Ag. 751: «Iuuat uidere Tartari saeuum canem».<br />
142