Cum mystica obscuritate - FedOA - Università degli Studi di Napoli ...

Cum mystica obscuritate - FedOA - Università degli Studi di Napoli ... Cum mystica obscuritate - FedOA - Università degli Studi di Napoli ...

fedoa.unina.it
from fedoa.unina.it More from this publisher
29.06.2013 Views

intende inoltre la predicazione 93 , e la medesima immagine è accostata, come avviene d‟altronde anche nella lettera paolina citata, alla rappresentazione del cristiano come miles 94 . accipitur, sicut mariae secuturis tribulationibus dicitur: et tuam ipsius animam pertransibit gladius. Rursum per gladium ira uel persuasio maligni hostis exprimitur, sicut psalmista ait: qui liberasti dauid seruum tuum de gladio maligno. Benignus quippe sanctae praedicationis est gladius, quo percutimur ut a culpa moriamur. Malignus uero est diabolicae persuasionis gladius, quo male quisque percutitur ut a uita rectitudinis exstinguatur. Antiqui ergo hostis est gladius, ille tunc damnatus homo, in usum ministerii eius assumptus. Ipsum quippe per malitiam fraudis exacuit, et infirmorum corda transfigit. Hunc ergo leuiathan gladius apprehendit, cum eum suus damnatus homo susceperit. Si autem gladii nomine eius ira signatur, recte non apprehendere gladium, sed a gladio apprehendi describitur. In tanta quippe tunc insania uertitur, ut dominari omnibus appetens, nequaquam suae irae dominetur. Nos namque cum iram in usu iustitiae assumimus, gladium tenemus, qui eam sub aequitate iudicii possidendo moderamur. Ille autem quia per abrupta furoris rapitur, non apprehendere gladium, sed a gladio apprehendi perhibetur. Non enim iram possidens tenet, sed ab ira saeuiens tenetur»; TERT. adv. Marc. 3, pag. 399, ll. 9sqq.: «Nam et apostolus iohannes in apocalypsi ensem describit ex ore dei prodeuntem, bis acutum, praeacutum, quem intellegi oportet sermonem diuinum, bis acutum duobus testamentis legis et euangelii, acutum sapientia, infestum diabolo, armantem nos aduersus hostes spiritales nequitiae et concupiscentiae omnis, amputantem etiam a carissimis ob dei nomen»; AMBR. spir. 3, 7, 45, pag. 168, ll. 12sqq.: «Et quia in medium id venit exemplum, quia “dominus Iesus interficit spiritu oris sui”, gladius quidam verbi spiritus intellegitur. Denique et in evangelio dicit ipse dominus Iesus: Non veni pacem mittere, sed gladium. Venit enim, ut spiritum daret; ideo et in ore eius gladius bis acutus, utique gratia spiritalis. Spiritus ergo verbi gladius est. Et ut scias inaequalitatem non esse, sed unitatem naturae, verbum quoque gladius est spiritus sancti. Scriptum est enim: Accipientes scutum fidei, in quo possitis omnia tela maligni ignita extinguere, et galeam salutis et gladium spiritus, quod est verbum dei. Cum igitur verbi gladius spiritus sanctus sit, spiritus sancti gladius dei verbum sit, utique unitas est potentiae»; HIER. in Is. 8, 27, 1, ll. 50sqq.: «Gladium autem sanctum, siue durum, ob eius sensum qui patitur, quidam nostrorum intellegunt uerbum dei, de quo dicit apostolus: uiuens autem dei sermo et efficax, et acutus super omnem gladium ex utraque parte acutum. unde et in alio loco de ore saluatoris gladium bicipitem exire legimus»; AUG. civ. 20, 21, ll. 97sqq.: «Nam et ignem dominus uelle se dixit mittere in mundum, et uisae sunt illis linguae diuisae uelut ignis, quando uenit spiritus sanctus, et: non ueni, inquit idem dominus, pacem mittere in terram, sed gladium, et sermonem dei dicit scriptura gladium bis acutum propter aciem geminam testamentorum duorum, et in cantico canticorum caritate se dicit sancta ecclesia uulneratam, uelut amoris impetu sagittatam»; ID. in psalm. 58, 1, 16, ll. 1sqq.: «Ecce ipsi loquentur in ore suo, et gladius in labiis eorum. iam ille gladius bis acutus, de quo apostolus dicit: et gladium spiritus, quod est uerbum dei. quare bis acutus? quare, nisi quia ex utroque testamento feriens? hoc gladio mactabantur, de quibus dicebatur petro: macta, et manduca»; CASSIOD. in psalm. 7, ll. 274sqq.: «Gladium uero uerbum et apostolus dicit, cum ait: et gladium spiritus quod est uerbum dei». 93 Cfr. ad es. CASSIOD. in psalm. 44, ll. 110sqq.: «Dicit enim: accingere gladio tuo. Metaphora a bellatore concepta, qui dimicaturus gladio cingitur, ut prosternat inimicum. Sed hic gladium sermonem praedicationis debemus accipere, de quo ipse in euangelio testatur: non ueni pacem mittere in terram, sed gladium; et apostolus dicit: et gladium spiritus, quod est uerbum dei. Gladius autem dicitur sermo dei, quia corpulenta uitiis corda hominum ictu suae uirtutis irrumpit; nec potest imbecillitas humana resistere, ubi illa fortitudinis gloria dignatur intrare»; AMBROSIUS AUTPERTUS, Sermo in purificatione Sanctae Mariae, 13, ll. 15sqq.: «Iam uero si deuote, ut decet, adtendamus, ipsam beatam Virginem, cuius animam gladius transfodisse perhibetur, typum Ecclesiae praetendisse repperimus, cuius animam gladius pertransit, scilicet uerbum praedicationis. Quod enim per gladium praedicatio sancta figuretur, Paulus apostolus testatur dicens: Et gladium Spiritus quod est uerbum Dei? Gladius enim animam Mariae transuerberat, quia uerbum Dei electorum corda penetrat, penetrans ab errore mortificat, ab errore mortificans in ueritatem uitae commutat». 139

Nello Scivias, l‟immagine del gladius rappresenta appunto il Verbo, la Sapienza divina, che si manifesta agli uomini nelle Scritture e attraverso lo Spirito Santo 95 ; tuttavia, nell‟ambito della rappresentazione della “vittoria” personificata, dove il cristiano viene definito quale “soldato” (miles) provvisto delle armi della fede – immagine che ricorre al primo verso della nostra antifona 96 – il fatto che tale personificazione sia “munita di spada” (accincta gladio) è allegoria della necessità, per ciascun fedele, della continenza e della castità in osservanza a quanto prescritto dal Verbo divino (sermo Dei) 97 . 94 Cfr. ad es. ALCUINUS, Epistolae, 151, PLD 100, col. 400b: «Vagari per terras, et milites Christi saeculo militare coguntur, et gladium verbi Dei inter oris claustra, qualibet cogente necessitate, recondunt»; ibi, 425a: «Quae omnia funditus vendenda, id est abjicienda sunt, ut dignus [qui nell‟edizione contenuta nella Patrologia Latina si suggerisce l‟inserimento di un in, da cui risulterebbe l‟espressione in gladio, ulteriore eventuale punto di contatto testuale con il verso in analisi (cfr. supra)] gladio verbi Dei sectator Christi efficiatur miles». 95 Cfr. Scivias, 3, 4, 5: «Quod autem eadem columna tres angulos habet ab imo usque ad summum quasi gladium acutos: hoc est quod circuiens et uolubilis in gratia fortitudo Verbi Dei, quam uetus testamentum praesignauit in nouo declarandam, manifestauit per Spiritum sanctum tria incidentia acumina, id est antiquam legem et nouam gratiam atque enucleationem fidelium doctorum, in quibus sanctus homo quod iustum est operatur, ab initio uidelicet inceptionis suae ut in imo cum bonum incipit, ita sursum tendens ad perfectum quasi ad summum cum hoc consummat; quia omne quod iustum est fuit et est et permanet in aeternum in acuta deitate quae omnia penetrat, ita quod nulla potestas potest constare in malitia sua, quam uult deuincere suae pietatis gloria»; ibi, 7, 3: «Quod autem habet in exteriore sui parte tres angulos chalybeii coloris a pede usque ad cacumen ipsius uelut acutissimus gladius incidentes: hoc est quod contrarietati tenebrarum opposita in uniuerso mundo ineffabilis Trinitas in unitate deitatis apertissime apparet, nec ulli creaturae suae imperio et potestate absconsa latens, exceptis incredulis cordibus, quibus ob incredulitatem ipsorum occultatur, propter quod etiam iudicium Dei cum digna recompensatione eos ut meriti sunt occidit, ueluti fortissima chalybs nulli inflationi cedens quae se ipsi opponit, unde et quod a summo usque ad summum tendit, ab initio scilicet creationis saeculi usque ad finem eius, et quod superest, hoc potenter in acutissima diuinitate quasi in incidente gladio semper sapientia et potestate penetrauit et penetrat»; ibi, 9, 28, ll. 923-44: «Tenet etiam euaginatum gladium dextera: id est in bono opere nudam et apertam in diuina Scriptura Dei admonitionem quam uerus Dei Filius in mystica significatione denudauit, cum interiorem dulcedinem nuclei in detectione legis ostendit, hastam autem habens sinistra: quia fiducia aeternorum in hac etiam actione designat in fidelibus hominibus se habere, ubi carnalibus concupiscentiis per uoluptatem carnis impugnantur. Quod autem sub pedibus suis horribilem draconem conculcat: hoc est quod per uiam rectitudinis antiquum et horridum serpentem potestati suae subigit, os etiam illius ferro hastae transuerberans, ita ut idem immundissimas spumas euomat: quoniam rictus sordidissimae et diabolicae libidinis in acutissima audacia castitatis transiens, conspumationem ardentis libidinis qua ille homines polluit ab eo extorquet. Vnde et gladium quem tenet quasi ad feriendum fortiter uibrat: quia Deus acutissimum Verbum suum interficere omnem infidelitatem idolorum et aliorum schismatum, quae incredulitatis sunt, in extensa fortitudine manifestauit, sicut et uirtus eadem in supradicta admonitione sua manifestat»; ibi, 29, ll. 993-8: «Quod autem in dextera nudum tenet gladium, quem pectori suo et eidem cruci cum multa deuotione apponit: hoc est quod bono et sancto opere ostendit quomodo Scripturas per Spiritum sanctum denudatas, in recordatione mentis electorum hominum, qua et ipsi passionis redemptoris sui dulcissime recordentur diligit». 96 Cfr. il comm. al v. 1. 97 Cfr. Scivias, 3, 3, 9, ll. 432-4: «Et accincta est gladio: quia homo debet se constringere castigatione corporis in austeritate sermonis Dei, et a se et ab aliis abscidens iniquitatem». 140

Nello Scivias, l‟immagine del gla<strong>di</strong>us rappresenta appunto il Verbo, la Sapienza<br />

<strong>di</strong>vina, che si manifesta agli uomini nelle Scritture e attraverso lo Spirito Santo 95 ;<br />

tuttavia, nell‟ambito della rappresentazione della “vittoria” personificata, dove il<br />

cristiano viene definito quale “soldato” (miles) provvisto delle armi della fede –<br />

immagine che ricorre al primo verso della nostra antifona 96 – il fatto che tale<br />

personificazione sia “munita <strong>di</strong> spada” (accincta gla<strong>di</strong>o) è allegoria della<br />

necessità, per ciascun fedele, della continenza e della castità in osservanza a<br />

quanto prescritto dal Verbo <strong>di</strong>vino (sermo Dei) 97 .<br />

94 Cfr. ad es. ALCUINUS, Epistolae, 151, PLD 100, col. 400b: «Vagari per terras, et milites Christi<br />

saeculo militare coguntur, et gla<strong>di</strong>um verbi Dei inter oris claustra, qualibet cogente necessitate,<br />

recondunt»; ibi, 425a: «Quae omnia fun<strong>di</strong>tus vendenda, id est abjicienda sunt, ut <strong>di</strong>gnus [qui<br />

nell‟e<strong>di</strong>zione contenuta nella Patrologia Latina si suggerisce l‟inserimento <strong>di</strong> un in, da cui<br />

risulterebbe l‟espressione in gla<strong>di</strong>o, ulteriore eventuale punto <strong>di</strong> contatto testuale con il verso in<br />

analisi (cfr. supra)] gla<strong>di</strong>o verbi Dei sectator Christi efficiatur miles».<br />

95 Cfr. Scivias, 3, 4, 5: «Quod autem eadem columna tres angulos habet ab imo usque ad summum<br />

quasi gla<strong>di</strong>um acutos: hoc est quod circuiens et uolubilis in gratia fortitudo Verbi Dei, quam uetus<br />

testamentum praesignauit in nouo declarandam, manifestauit per Spiritum sanctum tria incidentia<br />

acumina, id est antiquam legem et nouam gratiam atque enucleationem fidelium doctorum, in<br />

quibus sanctus homo quod iustum est operatur, ab initio uidelicet inceptionis suae ut in imo cum<br />

bonum incipit, ita sursum tendens ad perfectum quasi ad summum cum hoc consummat; quia<br />

omne quod iustum est fuit et est et permanet in aeternum in acuta deitate quae omnia penetrat, ita<br />

quod nulla potestas potest constare in malitia sua, quam uult deuincere suae pietatis gloria»; ibi, 7,<br />

3: «Quod autem habet in exteriore sui parte tres angulos chalybeii coloris a pede usque ad<br />

cacumen ipsius uelut acutissimus gla<strong>di</strong>us incidentes: hoc est quod contrarietati tenebrarum<br />

opposita in uniuerso mundo ineffabilis Trinitas in unitate deitatis apertissime apparet, nec ulli<br />

creaturae suae imperio et potestate absconsa latens, exceptis incredulis cor<strong>di</strong>bus, quibus ob<br />

incredulitatem ipsorum occultatur, propter quod etiam iu<strong>di</strong>cium Dei cum <strong>di</strong>gna recompensatione<br />

eos ut meriti sunt occi<strong>di</strong>t, ueluti fortissima chalybs nulli inflationi cedens quae se ipsi opponit,<br />

unde et quod a summo usque ad summum ten<strong>di</strong>t, ab initio scilicet creationis saeculi usque ad<br />

finem eius, et quod superest, hoc potenter in acutissima <strong>di</strong>uinitate quasi in incidente gla<strong>di</strong>o semper<br />

sapientia et potestate penetrauit et penetrat»; ibi, 9, 28, ll. 923-44: «Tenet etiam euaginatum<br />

gla<strong>di</strong>um dextera: id est in bono opere nudam et apertam in <strong>di</strong>uina Scriptura Dei admonitionem<br />

quam uerus Dei Filius in <strong>mystica</strong> significatione denudauit, cum interiorem dulce<strong>di</strong>nem nuclei in<br />

detectione legis osten<strong>di</strong>t, hastam autem habens sinistra: quia fiducia aeternorum in hac etiam<br />

actione designat in fidelibus hominibus se habere, ubi carnalibus concupiscentiis per uoluptatem<br />

carnis impugnantur. Quod autem sub pe<strong>di</strong>bus suis horribilem draconem conculcat: hoc est quod<br />

per uiam rectitu<strong>di</strong>nis antiquum et horridum serpentem potestati suae subigit, os etiam illius ferro<br />

hastae transuerberans, ita ut idem immun<strong>di</strong>ssimas spumas euomat: quoniam rictus sor<strong>di</strong><strong>di</strong>ssimae et<br />

<strong>di</strong>abolicae libi<strong>di</strong>nis in acutissima audacia castitatis transiens, conspumationem ardentis libi<strong>di</strong>nis<br />

qua ille homines polluit ab eo extorquet. Vnde et gla<strong>di</strong>um quem tenet quasi ad feriendum fortiter<br />

uibrat: quia Deus acutissimum Verbum suum interficere omnem infidelitatem idolorum et aliorum<br />

schismatum, quae incredulitatis sunt, in extensa fortitu<strong>di</strong>ne manifestauit, sicut et uirtus eadem in<br />

supra<strong>di</strong>cta admonitione sua manifestat»; ibi, 29, ll. 993-8: «Quod autem in dextera nudum tenet<br />

gla<strong>di</strong>um, quem pectori suo et eidem cruci cum multa deuotione apponit: hoc est quod bono et<br />

sancto opere osten<strong>di</strong>t quomodo Scripturas per Spiritum sanctum denudatas, in recordatione mentis<br />

electorum hominum, qua et ipsi passionis redemptoris sui dulcissime recordentur <strong>di</strong>ligit».<br />

96 Cfr. il comm. al v. 1.<br />

97 Cfr. Scivias, 3, 3, 9, ll. 432-4: «Et accincta est gla<strong>di</strong>o: quia homo debet se constringere<br />

castigatione corporis in austeritate sermonis Dei, et a se et ab aliis abscidens iniquitatem».<br />

140

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!