Cum mystica obscuritate - FedOA - Università degli Studi di Napoli ...
Cum mystica obscuritate - FedOA - Università degli Studi di Napoli ... Cum mystica obscuritate - FedOA - Università degli Studi di Napoli ...
dalla costrizione del corpo e del peccato, permettendole di riavvicinarsi alla propria originale condizione celestiale. ponentis radices in tabernacula – Per spiegare tale immagine, conviene innanzitutto edurre il lettore circa i diversi possibili significati della figura del tabernaculum: per “tabernacolo” si intende, letteralmente, il santuario semovibile, in forma, appunto, di “tenda”, costruito sotto la guida di Mosè e trasportato dagli israeliti durante il loro Esodo nel deserto dopo la fuga dall‟Egitto 64 . Tale immagine assume tradizionalmente diversi significati, distinguibili nei tre livelli di senso, letterale, allegorico e tropologico: laddove il “tabernacolo” storico è, appunto, il tempio-tenda del popolo ebraico, dal punto di vista allegorico il tabernaculum è invece figura del corpo e della carne umana in cui il Cristo volle incarnarsi, affinché la natura umana fosse purificata dal peccato e redenta; in tal senso il “tabernacolo” è anche immagine per la Chiesa, intesa, appunto, come “corpo mistico” del Cristo 65 , e della proiezione anagogica di essa, cioè della Gerusalemme celeste della quale tutti i redenti sono destinati ad essere parte alla fine dei tempi 66 . Infine, in senso tropologico/morale, il “tabernacolo” è figura dell‟animo umano purificato attraverso il dono dello Spirito elargito con il battesimo in virtù della Redenzione 67 . 64 Cfr. Ex. 26; 35-40. 65 Cfr. Eph. 4,4-16. 66 Tale senso anagogico è attribuito all‟immagine del tabernaculum in particolare sulla base di un passo del Vangelo di Luca, Lc. 16,9: «Et ego vobis dico facite vobis amicos de mamona iniquitatis ut cum defeceritis recipiant vos in aeterna tabernacula». A tale proposito cfr. i brani citati supra. 67 Per i differenti possibili significati del tabernaculum, cfr. in primo luogo la tripartizione proposta dal monaco scozzese Adam of Dryburgh (1127/40-1212; per un profilo e alcuni cenni bibliografici preliminari circa l‟autore, cfr. LexMA I, 107-8) nell‟epistola prefatoria alla sua opera intitolata appunto De tripartito tabernaculo: ADAMUS SCOTUS, De tripartito tabernaculo, Epistola Adami canonici domino Joanni, 8, PLD 198, col. 632ab: «Inter caetera enim de quibus sacra Scriptura loqui consuevit, praecipue haec tria tabernacula sunt: tabernaculum istud materiale et visibile, tabernaculum sanctae Ecclesiae, tabernaculum humanae animae. Primum est tabernaculum Moysis, et est in re; secundum Christi, et est in recta sanae fidei credulitate; tertium est Spiritus sancti, et est in interna defaecatae mentis puritate. Primum factum in monte Sinai, de quo agit historia, quod admiremur; secundum in latitudine mundi, de quo loquitur allegoria, quod veneremur; tertium in puritate animi, de quo tractat tropologia, quod imitemur. Per gyrum tabernaculi primi, duodecim sunt tribus filiorum Israel; per gyrum secundi, duodecim apostoli: per gyrum vero tertii, duodecim, quas Apostolus commemorat, virtutes: “Charitas, gaudium, pax, patientia, longanimitas, bonitas, benignitas, mansuetudo, fides, modestia, continentia, castitas”. “Faciamus”, ait Apostolus, “tria tabernacula”. Sunt itaque haec tria tabernacula. Primum est tabernaculum foederis; secundum sancta Ecclesia; tertium est anima humana». Cfr. inoltre ad es. AMBR. in psalm. 45, 13, 1, pag. 338, ll. 12sqq.: «His igitur fluminis superni meatibus ciuitas illa in qua deus inhabitat inrigatur et sanctificatur altissimi tabernaculum, omnis anima quae inhabitatur a 131
Analogamente, nello Scivias, per tabernaculum si intende soprattutto il corpo, la natura umana, nella quale si dibatte la scintilla divina che è l‟anima esiliata dalla sua patria celeste; tale soffio divino, rinnovato nell‟uomo in virtù della Redenzione operata dal Cristo – cioè dal Figlio che incarnandosi assume la natura umana, piantandovi il principio della castità e dell‟umiltà – può purificarne il corpo e l‟anima dal peccato, restituendolo alla sua celeste natura originaria, nella speranza dunque di tornare, alla fine dei tempi, nel tabernaculum in senso anagogico, cioè nel “tabernacolo” del Regno dei cieli 68 . Christo uel corpus illud quod uirgo generauit, de quo Gabriel angelus dixit: et quod nascetur ex te sanctum uocabitur filius dei uiui»; ID. in psalm. 118 14, 11, pag. 305, ll. 20sqq.: «Tabernaculum enim testimonii corpus hoc nostrum est, in quo Christus aduenit per amplius et perfectius tabernaculum, sicut scriptum est, ut per sanguinem suum intraret in sancta et conscientiam nostram ab omni opere mortuorum et labe mundaret, quo in corporibus nostris, quae suorum testimonio et qualitate factorum cogitationum nostrarum abscondita et occulta testantur, lucernarum modo luceat nostrarum lux clara uirtutum»; RUFIN. Orig. in Ex. 9, 2, pag. 237, ll. 4sqq.: «Audisti pronuntiantem Dominum aeterna esse tabernacula, audi nunc et Apostolum dicentem: “tabernaculum nostrum, quod de coelo et, superindui cupientes”. Nondum tibi ex his omnibus iter aperitur, quo derelicta terra sequens propheticum et apostolicum sensum et – quod omnium maius est – sequens verbum Christi tota mente et toto sensu adscendas ad coelum atque ibi aeterni tabernaculi magnificentiam quaeras, cuius figura per Moysen adumbratur in terris?». 68 Cfr. ad es. Scivias, 1, 2, 25, ll. 638-43: «Quod dicitur: Vos qui me salvatorem uestrum fideliter amatis, uidete quia uobis succurrere uolens exspecto ad tabernaculum cordis uestri, considerans quid conscientia uestra in scrutinio cordis sui habeat, et cum sufflatu recordationis mentis uestrae spiritum uestrum ad apertionem susceptionis bonae uoluntatis concutio»; 1, 4 passim, ma praesertim 1, 4, 1, ll. 82-92: «Ego enim debui habere tabernaculum quinque quadris lapidibus sole et stellis lucidioribus ornatum, quia occidens sol et occidentes stellae non debebant in eo lucere, sed in eo debuit esse angelica gloria: quoniam topazius debuit esse fundamentum ipsius et omnes gemmae structura eius, scalis eius crystallo positis et plateis ipsius auro stratis. Nam ego debui esse consors angelorum, quia sum uiuens spiraculum quod Deus misit in aridum limum. vnde deberem deum scire et ipsum sentire. Sed heu! cum tabernaculum meum intellexit se posse oculis suis in omnes uias uidere, instrumentum suum ad aquilonem posuit»; ibi, 4, ll. 244-8: «Spiraculum tamen uiuens in homine sum, posita in tabernaculum medullarum, uenarum, ossium et carnis, ita quod eidem tabernaculo uiriditatem tribuo et quod illud ubique in motibus suis circumfero»; ibi, 22, ll. 677-88: «Sed uoluntas habet in praecordio hominis quoddam tabernaculum uidelicet animum, quem et intellectus et ipsa uoluntas ac quaeque uis animae sua fortitudine afflant. Et hae omnes in eodem tabernaculo calefiunt et se inuicem coniungunt. Quomodo? Si ira surrexerit, fel inflatur, et ita fumum in idem tabernaculum emittens iram perficit. Quod si turpis laetitia se erexerit, incendium libidinis in materia sua tangitur, et sic petulantia illa quae ad peccatum pertinet attollitur ac in eodem tabernaculo coadunatur. Sed aliud amabile gaudium est quod in eodem tabernaculo de Spiritu sancto incenditur, cui anima congaudens illud fideliter suscipit et opus bonum in caelestibus desideriis perficit»; 2, 4, 11, ll. 302-9: «Ideo, o homo, in regeneratione saluationis mundare atque in unctione sanctitatis inungere, mortem que fuge et uitam imitare. Nam et mater fidelium, quae ecclesia est, ut filii sui mortem effugiant et uitam inueniant, fideliter in ipsis exorat. Quomodo? Ipsa gemebundam uocem in filiis suis habet, quae a Deo in ipsa posita est, usque dum plenitudo filiorum eius in tabernaculum supernae ciuitatis ingrediatur»; ibi, 5, 31, ll. 988-1001: «Quid est hoc? Quando per supernam inspirationem admonitus fueris ut per fideles labores tuos ad tabernaculum illud uenias quod semper in nuptiali uita abundat, ita quod assidue in sinceritate et honore ac sanctificatione in uirginea uirga et in beata matre uidelicet ecclesia laetatur, et non in corruptione et confusione ac deiectione germinis et floris sui tristatur, tunc comprime mentem tuam in humilitate, non eleuans eam in elatione. Quomodo? Cum saeculares causas in 132
- Page 81 and 82: di Ezechiele, dove il profeta viene
- Page 83 and 84: L‟espressione in umbra (del lucid
- Page 85 and 86: amoscello, virga, dalla radice di I
- Page 87 and 88: Dunque lo Spirito è infuso nella V
- Page 89 and 90: originale 51 ; la stessa Hildegard,
- Page 91 and 92: Dunque, l‟attribuzione ai profeti
- Page 93 and 94: Redenzione del genere umano e della
- Page 95 and 96: allude il v. 20, che riprende l‟i
- Page 97 and 98: cioè con il fondamento del futuro
- Page 99 and 100: Dunque, alla luce di quanto detto e
- Page 101 and 102: sapientia e scientia, che guida que
- Page 103 and 104: “perspicace”, cioè di “colui
- Page 105 and 106: attraverso lo Spirito santo 24 . Du
- Page 107 and 108: Dio mentre era ancora nel grembo ma
- Page 109 and 110: columna Verbi Dei 39 ; gli animi in
- Page 111 and 112: presente richiamo al brano di Grego
- Page 113 and 114: in terris - La locuzione in terris,
- Page 115 and 116: O cohors milicie floris Antifona pe
- Page 117 and 118: Verona, dove gli apostoli vengono r
- Page 119 and 120: definite nell‟Ordo virtutum (e ne
- Page 121 and 122: L‟assai complessa immagine dei vv
- Page 123 and 124: sul piano microcosmico, dall‟anal
- Page 125 and 126: la medesima duplice interpretazione
- Page 127 and 128: universale della Sapienza divina 46
- Page 129 and 130: per dono divino 56 . Si tratta dunq
- Page 131: Alla luce di quanto detto in preced
- Page 135 and 136: all‟atto della sua creazione, sia
- Page 137 and 138: nell‟altro caso l‟ipotesto prec
- Page 139 and 140: misit in gladio - L‟espressione i
- Page 141 and 142: Nello Scivias, l‟immagine del gla
- Page 143 and 144: Scivias, l‟immagine dei canes, è
- Page 145 and 146: evangelizzare, non tanto in virtù
- Page 147 and 148: manufactum) 116 : tale “tabernaco
- Page 149 and 150: O lucidissima Responsorio per gli a
- Page 151 and 152: l‟istituzione della Chiesa, in vi
- Page 153 and 154: sia per descrivere la rinascita del
- Page 155 and 156: medesima opera, l‟atto di rinchiu
- Page 157 and 158: abluendo - Il verbo abluere, “pur
- Page 159 and 160: Vangelo e l‟Apocalisse, dove per
- Page 161 and 162: antecedente alla salvezza, ancora s
- Page 163 and 164: appunto come lux hominum e lux in t
- Page 165 and 166: Tuttavia, sulla base di un versetto
- Page 167 and 168: Anche nello Scivias, la Chiesa è d
- Page 169 and 170: in omnibus ornamentis ipsius - La r
- Page 171 and 172: fondazione vige appunto il principi
- Page 173 and 174: istituito dal Redentore, prefiguraz
- Page 175 and 176: sacrificale 95 ; tale immagine è d
- Page 177 and 178: O speculum columbe Antifona per S.
- Page 179 and 180: “vedere attraverso uno specchio
- Page 181 and 182: lodi e la gloria di Dio e dei suoi
Analogamente, nello Scivias, per tabernaculum si intende soprattutto il corpo, la<br />
natura umana, nella quale si <strong>di</strong>batte la scintilla <strong>di</strong>vina che è l‟anima esiliata dalla<br />
sua patria celeste; tale soffio <strong>di</strong>vino, rinnovato nell‟uomo in virtù della<br />
Redenzione operata dal Cristo – cioè dal Figlio che incarnandosi assume la natura<br />
umana, piantandovi il principio della castità e dell‟umiltà – può purificarne il<br />
corpo e l‟anima dal peccato, restituendolo alla sua celeste natura originaria, nella<br />
speranza dunque <strong>di</strong> tornare, alla fine dei tempi, nel tabernaculum in senso<br />
anagogico, cioè nel “tabernacolo” del Regno dei cieli 68 .<br />
Christo uel corpus illud quod uirgo generauit, de quo Gabriel angelus <strong>di</strong>xit: et quod nascetur ex te<br />
sanctum uocabitur filius dei uiui»; ID. in psalm. 118 14, 11, pag. 305, ll. 20sqq.: «Tabernaculum<br />
enim testimonii corpus hoc nostrum est, in quo Christus aduenit per amplius et perfectius<br />
tabernaculum, sicut scriptum est, ut per sanguinem suum intraret in sancta et conscientiam nostram<br />
ab omni opere mortuorum et labe mundaret, quo in corporibus nostris, quae suorum testimonio et<br />
qualitate factorum cogitationum nostrarum abscon<strong>di</strong>ta et occulta testantur, lucernarum modo luceat<br />
nostrarum lux clara uirtutum»; RUFIN. Orig. in Ex. 9, 2, pag. 237, ll. 4sqq.: «Au<strong>di</strong>sti<br />
pronuntiantem Dominum aeterna esse tabernacula, au<strong>di</strong> nunc et Apostolum <strong>di</strong>centem:<br />
“tabernaculum nostrum, quod de coelo et, superindui cupientes”. Nondum tibi ex his omnibus iter<br />
aperitur, quo derelicta terra sequens propheticum et apostolicum sensum et – quod omnium maius<br />
est – sequens verbum Christi tota mente et toto sensu adscendas ad coelum atque ibi aeterni<br />
tabernaculi magnificentiam quaeras, cuius figura per Moysen adumbratur in terris?».<br />
68 Cfr. ad es. Scivias, 1, 2, 25, ll. 638-43: «Quod <strong>di</strong>citur: Vos qui me salvatorem uestrum fideliter<br />
amatis, uidete quia uobis succurrere uolens exspecto ad tabernaculum cor<strong>di</strong>s uestri, considerans<br />
quid conscientia uestra in scrutinio cor<strong>di</strong>s sui habeat, et cum sufflatu recordationis mentis uestrae<br />
spiritum uestrum ad apertionem susceptionis bonae uoluntatis concutio»; 1, 4 passim, ma<br />
praesertim 1, 4, 1, ll. 82-92: «Ego enim debui habere tabernaculum quinque quadris lapi<strong>di</strong>bus sole<br />
et stellis luci<strong>di</strong>oribus ornatum, quia occidens sol et occidentes stellae non debebant in eo lucere,<br />
sed in eo debuit esse angelica gloria: quoniam topazius debuit esse fundamentum ipsius et omnes<br />
gemmae structura eius, scalis eius crystallo positis et plateis ipsius auro stratis. Nam ego debui<br />
esse consors angelorum, quia sum uiuens spiraculum quod Deus misit in aridum limum. vnde<br />
deberem deum scire et ipsum sentire. Sed heu! cum tabernaculum meum intellexit se posse oculis<br />
suis in omnes uias uidere, instrumentum suum ad aquilonem posuit»; ibi, 4, ll. 244-8: «Spiraculum<br />
tamen uiuens in homine sum, posita in tabernaculum medullarum, uenarum, ossium et carnis, ita<br />
quod eidem tabernaculo uiri<strong>di</strong>tatem tribuo et quod illud ubique in motibus suis circumfero»; ibi,<br />
22, ll. 677-88: «Sed uoluntas habet in praecor<strong>di</strong>o hominis quoddam tabernaculum uidelicet<br />
animum, quem et intellectus et ipsa uoluntas ac quaeque uis animae sua fortitu<strong>di</strong>ne afflant. Et hae<br />
omnes in eodem tabernaculo calefiunt et se inuicem coniungunt. Quomodo? Si ira surrexerit, fel<br />
inflatur, et ita fumum in idem tabernaculum emittens iram perficit. Quod si turpis laetitia se<br />
erexerit, incen<strong>di</strong>um libi<strong>di</strong>nis in materia sua tangitur, et sic petulantia illa quae ad peccatum pertinet<br />
attollitur ac in eodem tabernaculo coadunatur. Sed aliud amabile gau<strong>di</strong>um est quod in eodem<br />
tabernaculo de Spiritu sancto incen<strong>di</strong>tur, cui anima congaudens illud fideliter suscipit et opus<br />
bonum in caelestibus desideriis perficit»; 2, 4, 11, ll. 302-9: «Ideo, o homo, in regeneratione<br />
saluationis mundare atque in unctione sanctitatis inungere, mortem que fuge et uitam imitare. Nam<br />
et mater fidelium, quae ecclesia est, ut filii sui mortem effugiant et uitam inueniant, fideliter in<br />
ipsis exorat. Quomodo? Ipsa gemebundam uocem in filiis suis habet, quae a Deo in ipsa posita est,<br />
usque dum plenitudo filiorum eius in tabernaculum supernae ciuitatis ingre<strong>di</strong>atur»; ibi, 5, 31, ll.<br />
988-1001: «Quid est hoc? Quando per supernam inspirationem admonitus fueris ut per fideles<br />
labores tuos ad tabernaculum illud uenias quod semper in nuptiali uita abundat, ita quod assidue in<br />
sinceritate et honore ac sanctificatione in uirginea uirga et in beata matre uidelicet ecclesia laetatur,<br />
et non in corruptione et confusione ac deiectione germinis et floris sui tristatur, tunc comprime<br />
mentem tuam in humilitate, non eleuans eam in elatione. Quomodo? <strong>Cum</strong> saeculares causas in<br />
132