Cum mystica obscuritate - FedOA - Università degli Studi di Napoli ...
Cum mystica obscuritate - FedOA - Università degli Studi di Napoli ... Cum mystica obscuritate - FedOA - Università degli Studi di Napoli ...
cantici 18 – quale flos sine spina, assai ricorrente in poesia 19 , e variamente attestata in prosa 20 . Alla luce di quanto detto poc‟anzi circa la cohors militiae, risulta chiaro come qui l‟immagine del flos virgae non spinatae presenti un duplice significato, sia allegorico, sia tropologico: da un lato, difatti, il v. 1 descrive gli apostoli come sorta di coorte pretoria nell‟esercito di coloro che dedicano la loro vita al servizio del Cristo, il quale è nato dalla Vergine senza concepimento carnale, come un fiore spuntato da un ramoscello; dall‟altro lato, tuttavia, gli apostoli sono presentati come primo nucleo di ciò che sarebbe diventato l‟“esercito”, la “milizia” di Cristo, cioè la Chiesa, corpo mistico del Redentore e insieme dei fedeli, che conducono la propria vittoriosa lotta contro il peccato e contro Satana attraverso le virtù in loro infuse con il principio divino di castità ed umiltà sorto con l‟Incarnazione virginale del Cristo, descritto appunto come flos virtutum sorto da un “ramoscello privo di spina”, cioè da un concepimento privo di peccato. vv. 3-6: tu sonus-porcis 18 Cfr. Cant. 2,2: «Sicut lilum inter spinas sicut amica mea inter filias». 19 Cfr. ad es. HILD. CEN. misc. 1,59: «Tu sine defectu radius, tu flos sine spina»; ADAM VON SANKT VIKTOR, Salve mater Salvatoris, 2, pag. 262: «Salve, verbi sacra parens, | Flos de spina, spina carens | Flos, spineti gloria!»; ALAN. Anticlaud. 4,495-6: «Nescia spineti florens rosa, nescia culpae | Gratia […]»; Ave Maria gratia plena, 8, AH 54, 337: «Tu floris et roris, | Panis et pastoris, | Virginum regina, | Rosa sine spina, | Genetrix es facta»; Post partum in partum, 3a, AH 34, 119: «Flos convallis es, Maria, | Flos in spinis sine spina, | Terra carens vomere»; Flos excellens flos beatus, 3a-4b, AH 40, 79-80: «Felix spina, | Felix rosa, | Huius spinae filia, | Quae divina | Gloriosa | Scandit domicilia. | Haec peccati caret spina, | Spinam undat virtus trina | Dans ex spinis lilia; | Sine spina stat spinetum, | Fronde, flore, fructu laetum | Ex hac eius filia». 20 Cfr. ad es. GODEFRIDUS (sive IRIMBERTUS?) ADMONTENSIS, Homiliae festiuales, 31, col. 769, ll. 44-53: «In hac autem tam sollicita sui inquisitione, in hac constantissima sui invocatione, non illud haec perpetua Virgo quaesivit (quod tamen Deus Pater ante constitutionem mundi per eam fieri decrevit, ob quod etiam mox, ut nata est, Spiritus sanctus in sui eam custodiam suscepit, ut, protectionis ejus munimine obumbrata, florens inter spinas rosa absque spinarum injuria in altum cresceret, ex qua dulcissimus totius suavitatis, totius munditiae et castitatis flosculus suo in tempore potenter emergeret». Cfr. inoltre AMBR. inst. virg. 9, 59-60, che esorta ciascuna vergine ad essere virga, ramoscello non piegato, e orto privo di spine: «Virga quoque a radice uirginitas est; sic enim scriptum est: Exiet uirga a radice Iesse et flos a radice eius ascendet. Non cauata est haec uirga, sed solida. Nemo ergo adurat uirgam tuam, ut florem suum custodiat. Virga es, o uirgo, non curueris, non inflectaris in terram, ut in te flos paternae radicis ascendat. Hortus clausus es, uirgo, serua fructus tuos; non ascendant in te spinae, sed uuae tuae floreant. Hortus clausus es, filia, nemo auferat sepem tui pudoris, quia scriptum est: Et destruentem sepem mordebit serpens; sed illam solam auferat, de qua dictum est: Quid incisa est sepis? Nemo parietem tuum destruat, ne sis in conculcationem. Paradisus es, uirgo, Euam caue». 119
L‟assai complessa immagine dei vv. 3-6 può essere intesa in tre modi: in primo luogo, rappresenta l‟espandersi della predicazione apostolica del Vangelo “fino ai confini del mondo”; in secondo luogo, in senso allegorico, rappresenta l‟operare della Sapienza divina, che, coprendo con movimento circolare tutta la volta celeste, redime l‟intera umanità in precedenza ridotta nella cattività diabolica della soggezione al peccato e alla morte. Infine, in senso tropologico, la suddetta immagine rappresenta l‟operare della Sapienza nel corpo dell‟uomo, che si manifesta a livello microcosmico attraverso il moto circolare dell‟anima, soffio dello Spirito santo: il dono dello Spirito viene rinnovato con l‟instaurazione nell‟uomo del principio di castità da parte del Figlio incarnato, cosicché tale soffio divino, “andando in giro” (circuire) lungo le parti l‟anima, regiones, che presiedono ai sensi spirituali, le purifica, e le libera dal giogo del corpo e del peccato, rendendole abili a compiere il bene. sonus orbis terre – L‟immagine del “suono del globo terrestre” è tratta da un celebre passo dei Salmi 21 , ed è indicata come figurazione del diffondersi della predicazione evangelica già nella lettera paolina ai Romani 22 , oltre che negli scritti dei Padri 23 . 21 Cfr. Ps. 18,4-5: «Non sunt loquellae neque sermones quorum non audiantur voces eorum in omnem terram exivit sonus eorum et in fines orbis terrae verba eorum». 22 Rm. 10,16-18: «Sed non omnes oboedierunt evangelio […] sed dico numquid non audierunt et quidem in omnem terram exiit sonus eorum et in fines orbis terrae verba eorum». 23 Cfr. ad es. TERT. adv. Marc. 5, pag. 643, ll. 9sqq.: «Eam [traditionem euangelicam] enim et sic constabit esse, quae prior mundum repleuit, illius scilicet dei euangelio, qui et hoc cecinit de praedicationibus eius: in omnem terram exiit sonus eorum et in terminos orbis uerba eorum»; HIL. in psalm. 65, 19, ll. 2sqq.: «Nempe ea, quod credentium animam posuerit in uitam, quod apostolicae praedicationi et martyrum confessioni constantiam et perseuerantiam largitus sit confitendi, quorum discursibus orbem terrae quibusdam quasi pedibus caelestis regni praedicatio transcucurrit: In omnem enim terram exiit sonus eorum […]»; AMBR. epist. 4, 12, 12, vol. 82,1, pag. 98, ll. 130sqq.: «Et eo usque deserti et gentium commotio facta est, ut apostolorum, quos direxit ad gentes vocandas, tanta esset et tam vehemens praedicatio, ut in omnem terram exiret sonus eorum et in fines orbis terrae verba eorum»; AUG. in psalm. 18, 2, 2, ll. 17sqq.: «In omnem terram exiit sonus eorum, et in fines orbis terrae uerba eorum. quorum, nisi caelorum? quorum ergo, nisi apostolorum? ipsi enarrant nobis gloriam dei, positam in christo iesu, per gratiam in remissionem peccatorum»; ID. serm. 375A, pag. 21, ll. 2sqq: «Sicut ueritas per apostolos sonuit, et in omnem terram exiuit sonus eorum, atque in fines orbis terrae uerba eorum, pascha nostra immolatus est christus»; HIER. in eccles. 1, v. 1, ll. 61sqq.: «Denique non ad eum fit uerbum dei, sicut et ad ieremiam et ceteros prophetas, sed quia diues est et rex et potens ipse est siquidem uerbum et sapientia ceterae que uirtutes uerba loquitur ad ecclesiae uiros, uerba insinuat apostolis, de quibus cantatur in psalmo: in omnem terram exiuit sonus eorum et in fines orbis terrae uerba eorum»; ID. in Ezech. 13, 43, ll. 552sqq.: «Sequitur: et terra splendebat a maiestate eius, quod proprie in aduentu christi factum est, quando in omnem terram exiit apostolorum sonus et in fines 120
- Page 69 and 70: di vescovi e sacerdoti; ai quali d
- Page 71 and 72: Dunque qui secretus numerus va inte
- Page 73 and 74: Le schiere angeliche sono qui descr
- Page 75 and 76: identifica con la seconda persona t
- Page 77 and 78: O spectabiles uiri Antifona per pro
- Page 79 and 80: che la Newman riscontra qui per l
- Page 81 and 82: di Ezechiele, dove il profeta viene
- Page 83 and 84: L‟espressione in umbra (del lucid
- Page 85 and 86: amoscello, virga, dalla radice di I
- Page 87 and 88: Dunque lo Spirito è infuso nella V
- Page 89 and 90: originale 51 ; la stessa Hildegard,
- Page 91 and 92: Dunque, l‟attribuzione ai profeti
- Page 93 and 94: Redenzione del genere umano e della
- Page 95 and 96: allude il v. 20, che riprende l‟i
- Page 97 and 98: cioè con il fondamento del futuro
- Page 99 and 100: Dunque, alla luce di quanto detto e
- Page 101 and 102: sapientia e scientia, che guida que
- Page 103 and 104: “perspicace”, cioè di “colui
- Page 105 and 106: attraverso lo Spirito santo 24 . Du
- Page 107 and 108: Dio mentre era ancora nel grembo ma
- Page 109 and 110: columna Verbi Dei 39 ; gli animi in
- Page 111 and 112: presente richiamo al brano di Grego
- Page 113 and 114: in terris - La locuzione in terris,
- Page 115 and 116: O cohors milicie floris Antifona pe
- Page 117 and 118: Verona, dove gli apostoli vengono r
- Page 119: definite nell‟Ordo virtutum (e ne
- Page 123 and 124: sul piano microcosmico, dall‟anal
- Page 125 and 126: la medesima duplice interpretazione
- Page 127 and 128: universale della Sapienza divina 46
- Page 129 and 130: per dono divino 56 . Si tratta dunq
- Page 131 and 132: Alla luce di quanto detto in preced
- Page 133 and 134: Analogamente, nello Scivias, per ta
- Page 135 and 136: all‟atto della sua creazione, sia
- Page 137 and 138: nell‟altro caso l‟ipotesto prec
- Page 139 and 140: misit in gladio - L‟espressione i
- Page 141 and 142: Nello Scivias, l‟immagine del gla
- Page 143 and 144: Scivias, l‟immagine dei canes, è
- Page 145 and 146: evangelizzare, non tanto in virtù
- Page 147 and 148: manufactum) 116 : tale “tabernaco
- Page 149 and 150: O lucidissima Responsorio per gli a
- Page 151 and 152: l‟istituzione della Chiesa, in vi
- Page 153 and 154: sia per descrivere la rinascita del
- Page 155 and 156: medesima opera, l‟atto di rinchiu
- Page 157 and 158: abluendo - Il verbo abluere, “pur
- Page 159 and 160: Vangelo e l‟Apocalisse, dove per
- Page 161 and 162: antecedente alla salvezza, ancora s
- Page 163 and 164: appunto come lux hominum e lux in t
- Page 165 and 166: Tuttavia, sulla base di un versetto
- Page 167 and 168: Anche nello Scivias, la Chiesa è d
- Page 169 and 170: in omnibus ornamentis ipsius - La r
cantici 18 – quale flos sine spina, assai ricorrente in poesia 19 , e variamente attestata<br />
in prosa 20 .<br />
Alla luce <strong>di</strong> quanto detto poc‟anzi circa la cohors militiae, risulta chiaro come qui<br />
l‟immagine del flos virgae non spinatae presenti un duplice significato, sia<br />
allegorico, sia tropologico: da un lato, <strong>di</strong>fatti, il v. 1 descrive gli apostoli come<br />
sorta <strong>di</strong> coorte pretoria nell‟esercito <strong>di</strong> coloro che de<strong>di</strong>cano la loro vita al servizio<br />
del Cristo, il quale è nato dalla Vergine senza concepimento carnale, come un<br />
fiore spuntato da un ramoscello; dall‟altro lato, tuttavia, gli apostoli sono<br />
presentati come primo nucleo <strong>di</strong> ciò che sarebbe <strong>di</strong>ventato l‟“esercito”, la<br />
“milizia” <strong>di</strong> Cristo, cioè la Chiesa, corpo mistico del Redentore e insieme dei<br />
fedeli, che conducono la propria vittoriosa lotta contro il peccato e contro Satana<br />
attraverso le virtù in loro infuse con il principio <strong>di</strong>vino <strong>di</strong> castità ed umiltà sorto<br />
con l‟Incarnazione virginale del Cristo, descritto appunto come flos virtutum sorto<br />
da un “ramoscello privo <strong>di</strong> spina”, cioè da un concepimento privo <strong>di</strong> peccato.<br />
vv. 3-6: tu sonus-porcis<br />
18 Cfr. Cant. 2,2: «Sicut lilum inter spinas sicut amica mea inter filias».<br />
19 Cfr. ad es. HILD. CEN. misc. 1,59: «Tu sine defectu ra<strong>di</strong>us, tu flos sine spina»; ADAM VON<br />
SANKT VIKTOR, Salve mater Salvatoris, 2, pag. 262: «Salve, verbi sacra parens, | Flos de spina,<br />
spina carens | Flos, spineti gloria!»; ALAN. Anticlaud. 4,495-6: «Nescia spineti florens rosa, nescia<br />
culpae | Gratia […]»; Ave Maria gratia plena, 8, AH 54, 337: «Tu floris et roris, | Panis et pastoris,<br />
| Virginum regina, | Rosa sine spina, | Genetrix es facta»; Post partum in partum, 3a, AH 34, 119:<br />
«Flos convallis es, Maria, | Flos in spinis sine spina, | Terra carens vomere»; Flos excellens flos<br />
beatus, 3a-4b, AH 40, 79-80: «Felix spina, | Felix rosa, | Huius spinae filia, | Quae <strong>di</strong>vina | Gloriosa<br />
| Scan<strong>di</strong>t domicilia. | Haec peccati caret spina, | Spinam undat virtus trina | Dans ex spinis lilia; |<br />
Sine spina stat spinetum, | Fronde, flore, fructu laetum | Ex hac eius filia».<br />
20 Cfr. ad es. GODEFRIDUS (sive IRIMBERTUS?) ADMONTENSIS, Homiliae festiuales, 31, col. 769, ll.<br />
44-53: «In hac autem tam sollicita sui inquisitione, in hac constantissima sui invocatione, non illud<br />
haec perpetua Virgo quaesivit (quod tamen Deus Pater ante constitutionem mun<strong>di</strong> per eam fieri<br />
decrevit, ob quod etiam mox, ut nata est, Spiritus sanctus in sui eam custo<strong>di</strong>am suscepit, ut,<br />
protectionis ejus munimine obumbrata, florens inter spinas rosa absque spinarum injuria in altum<br />
cresceret, ex qua dulcissimus totius suavitatis, totius mun<strong>di</strong>tiae et castitatis flosculus suo in<br />
tempore potenter emergeret». Cfr. inoltre AMBR. inst. virg. 9, 59-60, che esorta ciascuna vergine<br />
ad essere virga, ramoscello non piegato, e orto privo <strong>di</strong> spine: «Virga quoque a ra<strong>di</strong>ce uirginitas<br />
est; sic enim scriptum est: Exiet uirga a ra<strong>di</strong>ce Iesse et flos a ra<strong>di</strong>ce eius ascendet. Non cauata est<br />
haec uirga, sed solida. Nemo ergo adurat uirgam tuam, ut florem suum custo<strong>di</strong>at. Virga es, o uirgo,<br />
non curueris, non inflectaris in terram, ut in te flos paternae ra<strong>di</strong>cis ascendat. Hortus clausus es,<br />
uirgo, serua fructus tuos; non ascendant in te spinae, sed uuae tuae floreant. Hortus clausus es,<br />
filia, nemo auferat sepem tui pudoris, quia scriptum est: Et destruentem sepem mordebit serpens;<br />
sed illam solam auferat, de qua <strong>di</strong>ctum est: Quid incisa est sepis? Nemo parietem tuum destruat, ne<br />
sis in conculcationem. Para<strong>di</strong>sus es, uirgo, Euam caue».<br />
119