Cum mystica obscuritate - FedOA - Università degli Studi di Napoli ...

Cum mystica obscuritate - FedOA - Università degli Studi di Napoli ... Cum mystica obscuritate - FedOA - Università degli Studi di Napoli ...

fedoa.unina.it
from fedoa.unina.it More from this publisher
29.06.2013 Views

cantici 18 – quale flos sine spina, assai ricorrente in poesia 19 , e variamente attestata in prosa 20 . Alla luce di quanto detto poc‟anzi circa la cohors militiae, risulta chiaro come qui l‟immagine del flos virgae non spinatae presenti un duplice significato, sia allegorico, sia tropologico: da un lato, difatti, il v. 1 descrive gli apostoli come sorta di coorte pretoria nell‟esercito di coloro che dedicano la loro vita al servizio del Cristo, il quale è nato dalla Vergine senza concepimento carnale, come un fiore spuntato da un ramoscello; dall‟altro lato, tuttavia, gli apostoli sono presentati come primo nucleo di ciò che sarebbe diventato l‟“esercito”, la “milizia” di Cristo, cioè la Chiesa, corpo mistico del Redentore e insieme dei fedeli, che conducono la propria vittoriosa lotta contro il peccato e contro Satana attraverso le virtù in loro infuse con il principio divino di castità ed umiltà sorto con l‟Incarnazione virginale del Cristo, descritto appunto come flos virtutum sorto da un “ramoscello privo di spina”, cioè da un concepimento privo di peccato. vv. 3-6: tu sonus-porcis 18 Cfr. Cant. 2,2: «Sicut lilum inter spinas sicut amica mea inter filias». 19 Cfr. ad es. HILD. CEN. misc. 1,59: «Tu sine defectu radius, tu flos sine spina»; ADAM VON SANKT VIKTOR, Salve mater Salvatoris, 2, pag. 262: «Salve, verbi sacra parens, | Flos de spina, spina carens | Flos, spineti gloria!»; ALAN. Anticlaud. 4,495-6: «Nescia spineti florens rosa, nescia culpae | Gratia […]»; Ave Maria gratia plena, 8, AH 54, 337: «Tu floris et roris, | Panis et pastoris, | Virginum regina, | Rosa sine spina, | Genetrix es facta»; Post partum in partum, 3a, AH 34, 119: «Flos convallis es, Maria, | Flos in spinis sine spina, | Terra carens vomere»; Flos excellens flos beatus, 3a-4b, AH 40, 79-80: «Felix spina, | Felix rosa, | Huius spinae filia, | Quae divina | Gloriosa | Scandit domicilia. | Haec peccati caret spina, | Spinam undat virtus trina | Dans ex spinis lilia; | Sine spina stat spinetum, | Fronde, flore, fructu laetum | Ex hac eius filia». 20 Cfr. ad es. GODEFRIDUS (sive IRIMBERTUS?) ADMONTENSIS, Homiliae festiuales, 31, col. 769, ll. 44-53: «In hac autem tam sollicita sui inquisitione, in hac constantissima sui invocatione, non illud haec perpetua Virgo quaesivit (quod tamen Deus Pater ante constitutionem mundi per eam fieri decrevit, ob quod etiam mox, ut nata est, Spiritus sanctus in sui eam custodiam suscepit, ut, protectionis ejus munimine obumbrata, florens inter spinas rosa absque spinarum injuria in altum cresceret, ex qua dulcissimus totius suavitatis, totius munditiae et castitatis flosculus suo in tempore potenter emergeret». Cfr. inoltre AMBR. inst. virg. 9, 59-60, che esorta ciascuna vergine ad essere virga, ramoscello non piegato, e orto privo di spine: «Virga quoque a radice uirginitas est; sic enim scriptum est: Exiet uirga a radice Iesse et flos a radice eius ascendet. Non cauata est haec uirga, sed solida. Nemo ergo adurat uirgam tuam, ut florem suum custodiat. Virga es, o uirgo, non curueris, non inflectaris in terram, ut in te flos paternae radicis ascendat. Hortus clausus es, uirgo, serua fructus tuos; non ascendant in te spinae, sed uuae tuae floreant. Hortus clausus es, filia, nemo auferat sepem tui pudoris, quia scriptum est: Et destruentem sepem mordebit serpens; sed illam solam auferat, de qua dictum est: Quid incisa est sepis? Nemo parietem tuum destruat, ne sis in conculcationem. Paradisus es, uirgo, Euam caue». 119

L‟assai complessa immagine dei vv. 3-6 può essere intesa in tre modi: in primo luogo, rappresenta l‟espandersi della predicazione apostolica del Vangelo “fino ai confini del mondo”; in secondo luogo, in senso allegorico, rappresenta l‟operare della Sapienza divina, che, coprendo con movimento circolare tutta la volta celeste, redime l‟intera umanità in precedenza ridotta nella cattività diabolica della soggezione al peccato e alla morte. Infine, in senso tropologico, la suddetta immagine rappresenta l‟operare della Sapienza nel corpo dell‟uomo, che si manifesta a livello microcosmico attraverso il moto circolare dell‟anima, soffio dello Spirito santo: il dono dello Spirito viene rinnovato con l‟instaurazione nell‟uomo del principio di castità da parte del Figlio incarnato, cosicché tale soffio divino, “andando in giro” (circuire) lungo le parti l‟anima, regiones, che presiedono ai sensi spirituali, le purifica, e le libera dal giogo del corpo e del peccato, rendendole abili a compiere il bene. sonus orbis terre – L‟immagine del “suono del globo terrestre” è tratta da un celebre passo dei Salmi 21 , ed è indicata come figurazione del diffondersi della predicazione evangelica già nella lettera paolina ai Romani 22 , oltre che negli scritti dei Padri 23 . 21 Cfr. Ps. 18,4-5: «Non sunt loquellae neque sermones quorum non audiantur voces eorum in omnem terram exivit sonus eorum et in fines orbis terrae verba eorum». 22 Rm. 10,16-18: «Sed non omnes oboedierunt evangelio […] sed dico numquid non audierunt et quidem in omnem terram exiit sonus eorum et in fines orbis terrae verba eorum». 23 Cfr. ad es. TERT. adv. Marc. 5, pag. 643, ll. 9sqq.: «Eam [traditionem euangelicam] enim et sic constabit esse, quae prior mundum repleuit, illius scilicet dei euangelio, qui et hoc cecinit de praedicationibus eius: in omnem terram exiit sonus eorum et in terminos orbis uerba eorum»; HIL. in psalm. 65, 19, ll. 2sqq.: «Nempe ea, quod credentium animam posuerit in uitam, quod apostolicae praedicationi et martyrum confessioni constantiam et perseuerantiam largitus sit confitendi, quorum discursibus orbem terrae quibusdam quasi pedibus caelestis regni praedicatio transcucurrit: In omnem enim terram exiit sonus eorum […]»; AMBR. epist. 4, 12, 12, vol. 82,1, pag. 98, ll. 130sqq.: «Et eo usque deserti et gentium commotio facta est, ut apostolorum, quos direxit ad gentes vocandas, tanta esset et tam vehemens praedicatio, ut in omnem terram exiret sonus eorum et in fines orbis terrae verba eorum»; AUG. in psalm. 18, 2, 2, ll. 17sqq.: «In omnem terram exiit sonus eorum, et in fines orbis terrae uerba eorum. quorum, nisi caelorum? quorum ergo, nisi apostolorum? ipsi enarrant nobis gloriam dei, positam in christo iesu, per gratiam in remissionem peccatorum»; ID. serm. 375A, pag. 21, ll. 2sqq: «Sicut ueritas per apostolos sonuit, et in omnem terram exiuit sonus eorum, atque in fines orbis terrae uerba eorum, pascha nostra immolatus est christus»; HIER. in eccles. 1, v. 1, ll. 61sqq.: «Denique non ad eum fit uerbum dei, sicut et ad ieremiam et ceteros prophetas, sed quia diues est et rex et potens ipse est siquidem uerbum et sapientia ceterae que uirtutes uerba loquitur ad ecclesiae uiros, uerba insinuat apostolis, de quibus cantatur in psalmo: in omnem terram exiuit sonus eorum et in fines orbis terrae uerba eorum»; ID. in Ezech. 13, 43, ll. 552sqq.: «Sequitur: et terra splendebat a maiestate eius, quod proprie in aduentu christi factum est, quando in omnem terram exiit apostolorum sonus et in fines 120

cantici 18 – quale flos sine spina, assai ricorrente in poesia 19 , e variamente attestata<br />

in prosa 20 .<br />

Alla luce <strong>di</strong> quanto detto poc‟anzi circa la cohors militiae, risulta chiaro come qui<br />

l‟immagine del flos virgae non spinatae presenti un duplice significato, sia<br />

allegorico, sia tropologico: da un lato, <strong>di</strong>fatti, il v. 1 descrive gli apostoli come<br />

sorta <strong>di</strong> coorte pretoria nell‟esercito <strong>di</strong> coloro che de<strong>di</strong>cano la loro vita al servizio<br />

del Cristo, il quale è nato dalla Vergine senza concepimento carnale, come un<br />

fiore spuntato da un ramoscello; dall‟altro lato, tuttavia, gli apostoli sono<br />

presentati come primo nucleo <strong>di</strong> ciò che sarebbe <strong>di</strong>ventato l‟“esercito”, la<br />

“milizia” <strong>di</strong> Cristo, cioè la Chiesa, corpo mistico del Redentore e insieme dei<br />

fedeli, che conducono la propria vittoriosa lotta contro il peccato e contro Satana<br />

attraverso le virtù in loro infuse con il principio <strong>di</strong>vino <strong>di</strong> castità ed umiltà sorto<br />

con l‟Incarnazione virginale del Cristo, descritto appunto come flos virtutum sorto<br />

da un “ramoscello privo <strong>di</strong> spina”, cioè da un concepimento privo <strong>di</strong> peccato.<br />

vv. 3-6: tu sonus-porcis<br />

18 Cfr. Cant. 2,2: «Sicut lilum inter spinas sicut amica mea inter filias».<br />

19 Cfr. ad es. HILD. CEN. misc. 1,59: «Tu sine defectu ra<strong>di</strong>us, tu flos sine spina»; ADAM VON<br />

SANKT VIKTOR, Salve mater Salvatoris, 2, pag. 262: «Salve, verbi sacra parens, | Flos de spina,<br />

spina carens | Flos, spineti gloria!»; ALAN. Anticlaud. 4,495-6: «Nescia spineti florens rosa, nescia<br />

culpae | Gratia […]»; Ave Maria gratia plena, 8, AH 54, 337: «Tu floris et roris, | Panis et pastoris,<br />

| Virginum regina, | Rosa sine spina, | Genetrix es facta»; Post partum in partum, 3a, AH 34, 119:<br />

«Flos convallis es, Maria, | Flos in spinis sine spina, | Terra carens vomere»; Flos excellens flos<br />

beatus, 3a-4b, AH 40, 79-80: «Felix spina, | Felix rosa, | Huius spinae filia, | Quae <strong>di</strong>vina | Gloriosa<br />

| Scan<strong>di</strong>t domicilia. | Haec peccati caret spina, | Spinam undat virtus trina | Dans ex spinis lilia; |<br />

Sine spina stat spinetum, | Fronde, flore, fructu laetum | Ex hac eius filia».<br />

20 Cfr. ad es. GODEFRIDUS (sive IRIMBERTUS?) ADMONTENSIS, Homiliae festiuales, 31, col. 769, ll.<br />

44-53: «In hac autem tam sollicita sui inquisitione, in hac constantissima sui invocatione, non illud<br />

haec perpetua Virgo quaesivit (quod tamen Deus Pater ante constitutionem mun<strong>di</strong> per eam fieri<br />

decrevit, ob quod etiam mox, ut nata est, Spiritus sanctus in sui eam custo<strong>di</strong>am suscepit, ut,<br />

protectionis ejus munimine obumbrata, florens inter spinas rosa absque spinarum injuria in altum<br />

cresceret, ex qua dulcissimus totius suavitatis, totius mun<strong>di</strong>tiae et castitatis flosculus suo in<br />

tempore potenter emergeret». Cfr. inoltre AMBR. inst. virg. 9, 59-60, che esorta ciascuna vergine<br />

ad essere virga, ramoscello non piegato, e orto privo <strong>di</strong> spine: «Virga quoque a ra<strong>di</strong>ce uirginitas<br />

est; sic enim scriptum est: Exiet uirga a ra<strong>di</strong>ce Iesse et flos a ra<strong>di</strong>ce eius ascendet. Non cauata est<br />

haec uirga, sed solida. Nemo ergo adurat uirgam tuam, ut florem suum custo<strong>di</strong>at. Virga es, o uirgo,<br />

non curueris, non inflectaris in terram, ut in te flos paternae ra<strong>di</strong>cis ascendat. Hortus clausus es,<br />

uirgo, serua fructus tuos; non ascendant in te spinae, sed uuae tuae floreant. Hortus clausus es,<br />

filia, nemo auferat sepem tui pudoris, quia scriptum est: Et destruentem sepem mordebit serpens;<br />

sed illam solam auferat, de qua <strong>di</strong>ctum est: Quid incisa est sepis? Nemo parietem tuum destruat, ne<br />

sis in conculcationem. Para<strong>di</strong>sus es, uirgo, Euam caue».<br />

119

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!