21.06.2013 Views

Brucia Troia - Lettere e filosofia

Brucia Troia - Lettere e filosofia

Brucia Troia - Lettere e filosofia

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

<strong>Brucia</strong> <strong>Troia</strong><br />

Petronio, l’Iliupersis e la parodia<br />

S. Dalì, Laocoon tormentes by flies (1965)<br />

dott.ssa T. Ragno<br />

Letteratura Latina (esercitazioni)<br />

a.a. 2010-2011<br />

1


[L. Graverini et alii, Il romanzo antico, Roma 2006, 16]<br />

2


***Petron. 88,1-90,1<br />

88.1 Erectus his sermonibus consulere prudentiorem coepi… aetates tabularum et quaedam<br />

argumenta mihi obscura simul que causam desidiae praesentis excutere, cum pulcherrimae artes<br />

perissent, inter quas pictura ne minimum quidem sui vestigium reliquisset. 2 tum ille 'pecuniae'<br />

inquit 'cupiditas haec tropica instituit. | priscis enim temporibus, cum adhuc nuda virtus placeret,<br />

vigebant artes ingenuae summum que certamen inter homines erat, ne quid profuturum saeculis diu<br />

lateret. 3 itaque hercule herbarum omnium sucos Democritus expressit, et ne lapidum virgultorum<br />

que vis lateret, aetatem inter experimenta consumpsit. 4 Eudoxos [quidem] in cacumine<br />

excelsissimi montis consenuit, ut astrorum caeli que motus deprehenderet, et Chrysippus, ut ad<br />

inventionem sufficeret, ter elleboro animum detersit. 5 verum ut ad plastas convertar, Lysippum<br />

statuae unius lineamentis inhaerentem inopia extinxit, et Myron, qui paene animas hominum<br />

ferarum que aere comprehendit, non invenit heredem. 6 at nos vino scortis que demersi ne paratas<br />

quidem artes audemus cognoscere, sed accusatores antiquitatis vitia tantum docemus et discimus. 7<br />

ubi est dialectica? ubi astronomia? ubi sapientiae + consultissima + via? quis umquam venit in<br />

templum et votum fecit, si ad eloquentiam pervenisset? quis, si philosophiae fontem attigisset? 8 ac<br />

ne bonam quidem mentem aut bonam valetudinem petunt, sed statim antequam limen [Capitolii]<br />

tangant, alius donum promittit, si propinquum divitem extulerit, alius, si thesaurum effoderit, alius,<br />

si ad trecenties sestertium salvus pervenerit. 9 ipse senatus, recti boni que praeceptor, mille pondo<br />

auri Capitolio promittere solet, et ne quis dubitet pecuniam concupiscere, Iovem quoque peculio<br />

exornat. 10 noli ergo mirari, si pictura defecit, cum omnibus diis hominibus que formosior videatur<br />

massa auri quam quicquid Apelles Phidias que, Graeculi delirantes, fecerunt.<br />

89 Sed video te totum in illa haerere tabula, quae <strong>Troia</strong>e halosin ostendit. itaque conabor opus<br />

versibus pandere:<br />

iam decuma maestos inter ancipites metus<br />

Phrygas obsidebat messis et vatis fides<br />

Calchantis atro dubia pendebat metu,<br />

cum Delio profante [ferro] caesi vertices<br />

Idae trahuntur scissa que in molem cadunt 5<br />

robora, minacem quae figurabunt equum.<br />

aperitur ingens antrum et obducti specus,<br />

qui castra caperent. huc decenni proelio<br />

irata virtus abditur, stipant graves<br />

Danai recessus, in suo voto latent. 10<br />

o patria, pulsas mille credidimus rates<br />

solum que bello liberum: hoc titulus fero<br />

incisus, hoc ad furta compositus Sinon<br />

firmabat et mens semper in damnum potens.<br />

iam turba portis libera ac bello carens 15<br />

in vota properat. fletibus manant genae<br />

mentis que pavidae gaudium lacrimas habet.<br />

quas metus abegit. namque Neptuno sacer<br />

crinem solutus omne Laocoon replet<br />

clamore vulgus. mox reducta cuspide 20<br />

uterum notavit, fata sed tardant manus,<br />

ictus que resilit et dolis addit fidem.<br />

iterum tamen confirmat invalidam manum<br />

alta que bipenni latera pertemptat. fremit<br />

captiva pubes intus, et dum murmurat, 25<br />

roborea moles spirat alieno metu.<br />

ibat iuventus capta, dum <strong>Troia</strong>m capit,<br />

3


ellum que totum fraude ducebat nova.<br />

ecce alia monstra: celsa qua Tenedos mare<br />

dorso replevit, tumida consurgunt freta 30<br />

unda que resultat scissa tranquillo + minor +,<br />

qualis silenti nocte remorum sonus<br />

longe refertur, cum premunt classes mare<br />

pulsum que marmor abiete imposita gemit.<br />

respicimus: angues orbibus geminis ferunt 35<br />

ad saxa fluctus, tumida quorum pectora<br />

rates ut altae lateribus spumas agunt.<br />

dat cauda sonitum, liberae ponto iubae<br />

consentiunt, luminibus... fulmineum iubar<br />

incendit aequor sibilis que undae fremunt. 40<br />

stupuere mentes. infulis stabant sacri<br />

Phrygio que cultu gemina nati pignora<br />

Lauconte. quos repente tergoribus ligant<br />

angues corusci. parvulas illi manus<br />

ad ora referunt, neuter auxilio sibi, 45<br />

uterque fratri: transtulit pietas vices<br />

mors que ipsa miseros mutuo perdit metu.<br />

accumulat ecce liberum funus parens,<br />

infirmus auxiliator. invadunt virum<br />

iam morte pasti membra que ad terram trahunt. 50<br />

iacet sacerdos inter aras victima<br />

terram que plangit. sic profanatis sacris<br />

peritura <strong>Troia</strong> perdidit primum deos.<br />

iam plena Phoebe candidum extulerat iubar<br />

minora ducens astra radianti face, 55<br />

cum inter sepultos Priamidas nocte et mero<br />

Danai relaxant claustra et effundunt viros.<br />

temptant in armis se duces, ceu vi solet<br />

nodo remissus Thessali quadrupes iugi<br />

cervicem et altas quatere ad excursum iubas. 60<br />

gladios retractant, commovent orbes manu<br />

bellum que sumunt. hic graves alius mero<br />

obtruncat et continuat in mortem ultimam<br />

somnos, ab aris alius accendit faces<br />

contra que Troas invocat <strong>Troia</strong>e sacra'. 65<br />

90.1 * ex is, qui in porticibus spatiabantur , lapides in Eumolpum recitantem miserunt. at ille, qui<br />

plausum ingenii sui noverat, operuit caput extra que templum profugit.<br />

4


I) Ad Petron. 88<br />

1) Plat. leg. VIII,831 c-e<br />

“Ateniese [La causa dell’allontanamento dai doveri pubblici e dai doveri militari in particolare] è<br />

l’amore per le ricchezze, che occupa tutto il tempo, impedendo a ognuno di curarsi d’altro che delle<br />

proprie sostanze: tutta l’anima di ogni cittadino, restando sospesa ad esse, non può mai curarsi di<br />

altro che del guadagno quotidiano […]. Questa è una delle cause per cui i cittadini non vogliono<br />

dedicarsi né a questo [scil. l’esercizio delle attività militari], né ad alcun altro esercizio nobile e<br />

bello: per la brama dell’oro e dell’argento ogni uomo è pronto ad assoggettarsi a qualunque<br />

mestiere, a ricorrere a qualunque mezzo, onesto o disonesto, pur di arricchirsi, e a fare azioni lecite<br />

o illecite e persino disonorevoli, senza alcuna ripugnanza, purché esse gli procurino, come a una<br />

bestia, la possibilità di mangiare e di bere finché voglia e di abbandonarsi ai piaceri sessuali fino<br />

alla sazietà” [trad. a cura di A. Cassarà].<br />

2) Cic. Tusc. 2,5<br />

Oratorum quidem laus ita ducta ab humili venit ad summum, ut iam, quod natura fert in omnibus<br />

fere rebus, senescat brevique tempore ad nihilum ventura videatur.<br />

3) Sall. Cat. 10,3<br />

Igitur primo pecuniae, deinde imperi cupido crevit; ea quasi materies omnium malorum fuere.<br />

Namque avaritia fidem, probitatem ceterasque artis bonas subvortit; pro his superbiam,<br />

crudelitatem, deos neglegere, omnia venalia habere edocuit.<br />

4) Vitruv. 7,5,2-4<br />

2. nonnulli loci item signorum megalographiam habent et deorum simulacra seu fabularum<br />

dispositas explicationes, non minus troianas pugnas seu Ulixis errationes per topia, cetera que,<br />

quae sunt eorum similibus rationibus ab rerum natura procreata. 3. sed haec, quae ex veris rebus<br />

exempla sumebantur, nunc iniquis moribus inprobantur. nam pinguntur tectoriis monstra potius<br />

quam ex rebus finitis imagines certae: pro columnis enim struuntur calami striati cum crispis foliis<br />

et volutis, pro fastigiis appagineculi, item candelabra aedicularum sustinentia figuras, supra<br />

fastigia eorum surgentes ex radicibus cum volutis teneri flores habentes in se sine ratione sedentia<br />

sigilla, non minus coliculi dimidiata habentes sigilla alia humanis, alia bestiarum capitibus. 4. haec<br />

autem nec sunt nec fieri possunt nec fuerunt. [...] at haec falsa videntes homines non reprehendunt<br />

sed delectantur, neque animadvertunt, si quid eorum fieri potest necne. ergo ita novi mores<br />

coegerunt, uti inertiae mali iudices convincerent artium virtutes; iudiciis autem infirmis obscuratae<br />

mentes non valent probare, quod potest esse cum auctoritate et ratione decoris.<br />

5) Pseudo-Longino 44,1 sgg.<br />

“1. Mi chiedo con meraviglia – io come molti altri – come mai non nascono più, al nostro tempo,<br />

[…] ingegni sublimi. Assai esiguo, infatti, è, in generale, il numero degli oratori […]. 6. La sete di<br />

denaro [filocrhmativa], di cui tutti siamo già insaziabilmente malati, e la voglia di piaceri<br />

[filohdoniva] ci rendono schiavi, o piuttosto, come alcuni direbbero, anche i costumi sprofondano<br />

insieme con gli uomini: l’avidità di denaro, infatti, è una malattia che ci rende meschini e la ricerca<br />

dei piaceri ci fa assai ignobili. Per quanto mi sforzi di pensarci, non riesco a capire come mai sia<br />

possibile che coloro che amano le smisurate ricchezze e che addirittura le adorano possano opporsi<br />

ai mali che sono inseparabili dalle ricchezze e che s’introducono nelle nostre anime”.<br />

6) Plin. nat. 14,2-5<br />

4. […] avaritiae tantum artes coluntur. antea inclusis gentium imperiis intra ipsas adeo que et<br />

ingeniis, quadam sterilitate fortunae necesse erat animi bona exercere, reges que innumeri honore<br />

artium colebantur et in ostentatione has praeferebant opes, inmortalitatem sibi per illas prorogari<br />

arbitrantes. […] 5 posteris laxitas mundi et rerum amplitudo damno fuit. postquam senator censu<br />

5


legi coeptus, iudex fieri censu, magistratum ducem que nihil magis exornare quam census,<br />

postquam coepere orbitas in auctoritate summa et potentia esse […] pessum iere vitae pretia omnes<br />

que a maximo bono liberales dictae artes in contrarium cecidere ac servitute sola profici coeptum.<br />

7) Sen. Rhet. contr. 1 praef. 6 sgg.<br />

6. deinde, ut possitis aestimare, in quantum cotidie ingenia decrescant et nescio qua iniquitate<br />

naturae eloquentia se retro tulerit. quidquid Romana facundia habet, quod insolenti Graeciae aut<br />

opponat aut praeferat, circa Ciceronem effloruit; 7 omnia ingenia, quae lucem studiis nostris<br />

attulerunt, tunc nata sunt. in deterius deinde cotidie data res est sive luxu temporum - nihil enim<br />

tam mortiferum ingeniis quam luxuria est - sive, cum pretium pulcherrimae rei cecidisset,<br />

translatum est omne certamen ad turpia multo honore quaestu que vigentia, sive fato quodam, cuius<br />

maligna perpetua que in rebus omnibus lex est, ut ad summum perducta rursus ad infimum velocius<br />

quidem quam ascenderant relabantur. […] 9 erratis, optimi iuvenes, nisi illam vocem non M.<br />

Catonis sed oraculi creditis; […] ille ergo vir quid ait? 'orator est, Marce fili, vir bonus dicendi<br />

peritus'.<br />

8) Galen. opt. med. philos. 1,56-68 Kühn<br />

“È verosimile che, a causa di quel malvagio nutrimento, che alleva oggi gli uomini, e a causa del<br />

fatto che la ricchezza è ritenuta più onorevole della virtù, non esista più alcun Fidia, né alcun Apelle<br />

(tra i pittori), né alcun Ippocrate (tra i medici)”.<br />

6


II) Ad Petron. 89,1-18<br />

1) Enn. fr. 133 Traglia<br />

Utinam ne in nemore Pelio securibus<br />

caesa accidissent abiegnae ad terram trabes,<br />

neve inde navis incohandi exordium<br />

coepisset quae nunc nominatur nomine<br />

Argo, quia Argivi in ea delecti viri<br />

vecti petebant pellem inauratam arietis<br />

Colcis imperio regis Peliae per dolum;<br />

nam numquam era errans mea domo efferret pedem<br />

Medea animo aegro amore saevo saucia.<br />

2) Enn. fr. 87 Jocelyn<br />

O pater, o patria, o Priami domus<br />

3) Plaut. Bacch. 933<br />

o <strong>Troia</strong>, o patria, o Pergamum, o Priame periisti senex.<br />

4) Verg. Aen. 2,241<br />

O patria o divom domus Ilion<br />

5) Serv. ad Verg. Aen. 2,241<br />

241. O PATRIA versus Ennianus. Sane exclamatio eo pertinet, quod tanta fuerat vis consecrationis<br />

[[in porta <strong>Troia</strong>na,]] ut etiam post profanationem ab ingressu hostes vetaret. Nam novimus<br />

[[integro]] sepulcro Laomedontis, quod super portam Scaeam fuerat, tuta fuisse fata <strong>Troia</strong>na.<br />

6) Verg. Aen. 2,54<br />

Si mens non laeva fuisset […]<br />

7) Hyg. fab. 108<br />

In equo scripserunt Danai Minervae dono dant.<br />

8) Acc. fr. 127 Ribbeck<br />

Minervae donum armipotenti abeuntes Danai dicant<br />

9) Serv. ad Verg. Aen. 2,17<br />

[[VOTVM P(RO) R(EDITU) S(IMULANT) id est vovisse pro reditu. * Accius in Deiphobo<br />

inscriptum dicit Minervae donum armipotenti Danai abeuntes dicant *.<br />

7


1)<br />

***Verg. Aen. 2,40-56<br />

Primus ibi ante omnis, magna comitante caterva, 40<br />

Laocoon ardens summa decurrit ab arce<br />

et procul ‘o miseri, quae tanta insania, cives?<br />

Creditis avectos hostis aut ulla putatis<br />

dona carere dolis Danaum? Sic notus Ulixes?<br />

Aut hoc inclusi ligno occultantur Achivi, 45<br />

aut haec in nostros fabricata est machina muros<br />

inspectura domos venturaque desuper urbi,<br />

aut aliquis latet error: equone credite, Teucri.<br />

Quidquid id est, timeo Danaos et dona ferentis’.<br />

Sic fatus validis ingentem viribus hastam 50<br />

in latus inque feri curvam compagibus alvom<br />

contorsit. Stetit illa tremens, uteroque recusso<br />

insonuere cavae gemitumque dedere cavernae.<br />

Et si fata deum, si mens non laeva fuisset,<br />

impulerat ferro Argolicas foedare latebras, 55<br />

<strong>Troia</strong>que nunc staret, Priamique arx alta maneres.<br />

***Verg. Aen. 2,201-224<br />

Laocoon, ductus Neptuno sorte sacerdos,<br />

solemnis taurum ingentem mactabat ad aras.<br />

Ecce autem gemini a Tenedo tranquilla per alta<br />

(horresco referens) immensis orbibus angues<br />

incumbunt pelago pariterque ad litura tendunt; 205<br />

Pectora quorum inter fluctus arrecta iubaeque<br />

sanguineae superant undas, pars cetera pontum<br />

pone legit sinuatque immensa volumine terga.<br />

Fit sonitus spumante salo; iamque arva tenebant<br />

ardentisque oculos suffecti sanguine et igni 210<br />

sibila lambebant linguis vibrantibus ora.<br />

Diffugimus visu exsangues. Illi agmine certo<br />

Laocoonta petunt. Et primum parva duorum<br />

corpora natorum serpens amplexus uterque<br />

implicat et miseros morsu depascitur artus; 215<br />

post ipsum auxilio subeuntem ac tela ferentem<br />

corripiunt spirisque ligant ingentibus, et iam<br />

bis medium amplexi, bis collo squamea circum<br />

terga dati superant capite et cervicibus altis.<br />

Ille simul manibus tendit divellere nodos 220<br />

Perfusus sanie vittas atroque veneno;<br />

clamores simul horrendos ad sidera tollit,<br />

qualis mugitus, fugit cum saucius aram<br />

taurus et incertam excussit cervice securim.<br />

At gemini lapsu delubra ad summa dracones 225<br />

II) Ad Petron. 89,18-53<br />

***Petron. 89,18-53<br />

namque Neptuno sacer<br />

crinem solutus omne Laocoon replet<br />

clamore vulgus. Mox reducta cuspide 20<br />

uterum notavit, fata sed tardant manus,<br />

ictusque resilit et dolis addit fidem.<br />

Iterum tamen confirmat invalidam manum<br />

altaque bipenni latera pertemptat. Fremit<br />

captiva pubes intus, et dum murmurat, 25<br />

roborea moles spirat alieno metu.<br />

Ibat iuventus capta, dum <strong>Troia</strong>m capit,<br />

bellumque totum fraude ducebat nova.<br />

Ecce alia monstra: celsa qua Tenedos mare<br />

dorso replevit, tumida consurgunt freta 30<br />

undaque resultat scissa tranquillo + minor +,<br />

qualis silenti nocte remorum sonus<br />

longe refertur, cum premunt classes mare<br />

pulsumque marmor abiete imposita gemit.<br />

Respicimus: angues orbibus geminis ferunt 35<br />

ad saxa fluctus, tumida quorum pectora<br />

rates ut altae lateribus spumas agunt.<br />

Dat cauda sonitum, liberae ponto iubae<br />

consentiunt, luminibus... fulmineum iubar<br />

incendit aequor sibilisque undae fremunt. 40<br />

Stupuere mentes. Infulis stabant sacri<br />

Phrygioque cultu gemina nati pignora<br />

Lauconte. Quos repente tergoribus ligant<br />

angues corusci. Parvulas illi manus<br />

ad ora referunt, neuter auxilio sibi, 45<br />

uterque fratri: transtulit pietas vices<br />

morsque ipsa miseros mutuo perdit metu.<br />

Accumulat ecce liberum funus parens,<br />

infirmus auxiliator. Invadunt virum<br />

iam morte pasti membraque ad terram trahunt. 50<br />

Iacet sacerdos inter aras victima<br />

terram que plangit. sic profanatis sacris<br />

peritura <strong>Troia</strong> perdidit primum deos.<br />

8


effugiunt saevaque petunt Tritonidis arcem<br />

sub pedibus deae clipeique sub orbe teguntur.<br />

2) Sen. Ag. 628-637<br />

Vidimus simulata dona<br />

molis immensae Danaumque<br />

fatale munus duximus nostra 630<br />

creduli dextra tremuitque saepe<br />

limine in primo sonipes, cavernis<br />

conditos reges bellumque gestans;<br />

et licuit dolos versare ut ipsi<br />

fraude sua caderent Pelasgi. 635<br />

Saepe commotae sonuere parmae<br />

tacitumque murmur percussit aures,<br />

ut fremuit male subdolo<br />

parens Pyrrhus Ulixi.<br />

3) Sen. Phaedr. 1015-1020<br />

Consurgit ingens pontus in vastum aggerem, 1015<br />

[tumidumque monstro pelagus in terras ruit.]<br />

nec ista ratibus tanta construitur lues:<br />

terris minatur; fluctus haud cursu levi<br />

provolvitur: nescio quid onerato sinu<br />

gravis unda portat. 1020<br />

4) Varro l.L. 6,2,6<br />

ut ante solem ortum quod eadem stella vocatur iubar, quod iubata , Pacuvi dicit pastor : ‘exorto<br />

iubare, noctis decurso itinere’; Enni[us] Aiax : ‘lumen iubar ne in caelo cerno?’ inter vesperuginem<br />

et iubar dicta nox intempesta.<br />

5a) Ps. Quinti. decl. 8 [thema]<br />

Gemini languentes. Gemini, quibus erat mater et pater, aegrotare coeperunt. Consulti medici<br />

dixerunt eundem esse languorem. Desperantibus reliquis promisit unus se alterum sanaturum, si<br />

alterius vitalia inspexisset. Permittente patre execuit infantem et vitalia inspexit. Sanato uno<br />

accusatur pater ab uxore malae tractationis.<br />

5b) Ps. Quinti. decl. 8,2<br />

Sic debetis odisse patrem, tamquam duos occiderit, cuius non interfuit, uter occideretur.<br />

5c) Ps. Quinti. decl. 8,7-8<br />

Quid, quod filium occidit innocentem, cui nihil obicere, nihil poterat irasci? filium, si ipsi creditis,<br />

pro fratre mori paratum, cuius suprema ferre non poterat?<br />

6) Mart. epigr. 1,36<br />

Si, Lucane, tibi vel si tibi, Tulle darentur<br />

qualia Ledaei fata Lacones habent,<br />

nobilis haec esset pietatis rixa duobus,<br />

quod pro fratre mori vellet uterque prior,<br />

diceret infernas et qui prior isset ad umbras:<br />

‘vive tuo, frater, tempore, vive meo.<br />

7) Serv. ad Verg. Aen. 2,201<br />

Signum… periturae civitatis.<br />

9


8a) Sen. Oed. 303<br />

Opima sanctas victima ante aras stetit.<br />

8b) Sen. Ag. 585<br />

Et nivea magnas victima ante aras cadat.<br />

8c) Sen. Thy. 144-148<br />

Exceptus gladio parvulus impio<br />

dum currit patrium natus ad osculum,<br />

immatura focis victima concidit 145<br />

divisusque tua est, Tantale, dextera,<br />

mensas ut strueres hospitibus deis.<br />

III) Ad Petron. 89,54-65<br />

1) Il. 6,506-511 [= 15,263-268]<br />

“Come quando un cavallo di scuderia, nutrito alla mangiatoia, spezza i legami e scalpitando corre<br />

nella pianura, superbo, per andare a bagnarsi nelle belle acque del fiume; alta tiene la testa e sulle<br />

spalle la criniera volteggia mentre, fiero e bellissimo, le agili gambe lo portano ai luoghi noti, al<br />

pascolo delle cavalle”.<br />

2) Apoll. Rhod. 3,1259-1261<br />

“Come un cavallo guerriero, desideroso della battaglia, salta, nitrisce, percuote il terreno e solleva il<br />

collo fiero delle sue ritte orecchie, così godeva il figlio di Esone della forza delle sue braccia e<br />

spesso balzava qua e là, brandendo lo scudo di bronzo e la lancia di frassino”.<br />

3) Enn. ann. 535-539 Skutch<br />

Et tum sicut equus qui de praesepibus fartus 535<br />

Vincla suis magnis animis abrupit et inde<br />

Fert sese campi per caerula laeta que prata,<br />

Celso pectore saepe iubam quassat simul altam,<br />

Spiritus ex anima calida spumas agit albas.<br />

4) Verg. Aen. 11,487-497<br />

iam que adeo rutilum thoraca indutus aenis<br />

horrebat squamis suras que incluserat auro,<br />

tempora nudus adhuc, lateri que accinxerat ensem<br />

fulgebat que alta decurrens aureus arce, 490<br />

exultat que animis et spe iam praecipit hostem:<br />

qualis ubi abruptis fugit praesepia vinclis<br />

tandem liber equus campo que potitus aperto<br />

aut ille in pastus armenta que tendit equarum<br />

aut adsuetus aquae perfundi flumine noto, 495<br />

emicat arrectisque fremit cervicibus alte<br />

luxurians, ludunt que iubae per colla, per armos.<br />

4a) Serv. ad Verg. Aen. 11,492<br />

492. QVALIS VBI ABRVPTIS FVGIT PRAESEPIA VINCLIS etiam haec comparatio Homeri est,<br />

verbum ad verbum translata.<br />

5) Macr. sat. 6,3,7-9<br />

Homerica descriptio est equi fugientis in haec verba:<br />

wJ" d’o{te ti" stato;" i{ppo", ajkosthvsa" ejpi; favtnh/,<br />

desmo;n ajporrhvxa" qeivh/ pedivoio kroaivnwn,<br />

eijwqw;" louvesqai eju>rrei'o" potamoi'o,<br />

10


kudiovwn: uJyou' de; kavrh e[cei, ajmpi; de; cai'tai<br />

w[moi" ajivssontai: oJ d’ajglaivhfi pepoiqwv",<br />

rJivmfa eJ gou'na fevrei metav t’h[qea kai; nomo;n i{ppwn.<br />

Ennius hinc traxit:<br />

et tum sicut equus qui de praesepibus fartus<br />

vincla suis magnis animis abrupit, et inde<br />

fert sese campi per caerula laeta que prata<br />

celso pectore, saepe iubam quassat simul altam;<br />

spiritus ex anima calida spumas agit albas.<br />

Vergilius: qualis ubi abruptis fugit praesepia vinclis ... et cetera.<br />

11


Appendice<br />

Lessing, Petronio, Virgilio e il ‘gruppo del Laocoonte’<br />

1) Plin. NH 36,36-37<br />

Nec deinde multo plurium fama est, quorundam claritati in operibus eximiis obstante numero<br />

artificum, quoniam nec unus occupat gloriam nec plures pariter nuncupari possunt, sicut in<br />

Laocoonte, qui est in Titi imperatoris domo, opus omnibus et picturae et statuariae artis<br />

praeferendum. ex uno lapide eum ac liberos draconum que mirabiles nexus de consilii sententia<br />

fecere summi artifices Hagesander et Polydorus et Athenodorus Rhodii.<br />

2) J.J. Winkelmann, Il bello nell’arte. Scritti sull’arte antica [1756]<br />

[…] Come la profondità del mare che resta sempre in quiete, per quanto la superficie infuri,<br />

l’espressione nelle figure dei greci manifesta, in tutte le passioni, un’anima grande e composta.<br />

Quest’anima, nonostante le più atroci sofferenze, si palesa nel volto del Laocoonte, e non solo nel<br />

volto. Il dolore, che traspare in tutti i muscoli e i tendini del corpo e che da solo, senza badare al<br />

viso e alle altre parti, quasi crediamo di sentire noi stessi, al cospetto del ventre convulsamente<br />

contratto, questo dolore -dico- non si esprime affatto con segni di furore nel volto e nella<br />

posizione. Egli non leva alcun orribile grido come canta Virgilio del suo Laocoonte: l’apertura<br />

della bocca non lo consente; è piuttosto un sospiro angosciato e represso […]. Il dolore del corpo e<br />

la grandezza dell’anima sono distribuiti con eguale intensità, e quasi bilanciati, nell’intera struttura<br />

della statua […] [trad. di F. Pfister].<br />

3) G.E. Lessing, Laocoonte. Praef. [1766]<br />

[…] L’osservazione che qui sta a fondamento, secondo cui il dolore non traspare dal volto di<br />

Laocoonte con quel furore che si dovrebbe supporre vista la sua violenza, è perfettamente giusta.<br />

[…] Oso esser d’altra opinione solo per quel che riguarda la motivazione [addotta da<br />

Winckelmann]. […] Il maestro [scultore] mirava alla somma bellezza, accettando i<br />

condizionamenti del dolore fisico Questo, in tutta la sua violenza deturpante, non si lasciava<br />

conciliare con quella. Egli lo dovette perciò mitigare; dovette ridurre le grida in sospiri; non perché<br />

il gridare tradisse un’anima volgare, ma perché stravolge il volto in modo disgustoso. […] Do una<br />

scorsa alle ragioni addotte per cui l’autore del Laocoonte dovette osservare la misura<br />

nell’espressione del dolore fisico, e trovo che esse nascono tutte dalla peculiare natura dell’arte e<br />

dalle sue necessarie limitazioni ed esigenze. Difficilmente, dunque, una qualunque di esse si<br />

potrebbe applicare alla poesia […]. Quando il Laocoonte di Virgilio grida, a chi viene in mente che<br />

per gridare occorre spalancare la bocca e che questa bocca spalancata è brutta? Basta che clamores<br />

horrendos ad sidera tollit [Verg. Aen. 2,222] sia un tratto sublime per l’udito, e sia quel che sia per<br />

la vista. […]. Vi sono conoscitori dell’antichità che considerano il gruppo del Laocoonte un’opera<br />

di artisti greci, ma del tempo degli imperatori, perché credono che il Laocoonte di Virgilio abbia<br />

fatto da modello […]. Sia o no dimostrato che gli scultori hanno imitato Virgilio, voglio<br />

ammetterlo un istante per vedere come l’avrebbero in tal caso imitato. […]<br />

L’idea di far avvincere dai serpenti assassini in un nodo il padre con i suoi figli è senza dubbio<br />

un’idea assai felice, che testimonia di una fantasia straordinariamente pittorica. A chi va attribuita?<br />

Al poeta o agli artisti? […] Il poeta [scil. Virgilio] ha descritto serpenti di prodigiosa lunghezza.<br />

Essi hanno stretto i bambini e, poiché il padre è corso in aiuto, afferrano anche lui (corripiunt)<br />

[Verg. Aen. 2,217]. Data la loro lunghezza non potevano svincolarsi d’un tratto dai bambini; ci<br />

dovette dunque essere un momento in cui avevano già assalito il padre con le teste e le parti<br />

anteriori, mentre con le code avvinghiavano ancora i figli. […]<br />

Negli stessi avvolgimenti in cui il poeta lascia che i serpenti stringano Laocoonte, egli evita<br />

accuratamente le braccia, in modo da lasciar alle mani tutto il loro effetto: Ille simul minibus tendit<br />

divellere nodos [Verg. Aen. 2,220]. Qui gli artisti dovevano necessariamente seguirlo. Nulla dà più<br />

12


espressione e vita al movimento delle mani; specialmente nella passione, il volto più eloquente è<br />

insignificante senza di esse. Le braccia, chiuse strette lungo il corpo dalle spire dei serpenti,<br />

avrebbero diffuso gelo e morte sull’intero gruppo. Perciò le vediamo, sia nella figura principale<br />

che in quelle secondarie, in piena attività, e occupate soprattutto là dove il dolore è più violento.<br />

Virgilio fa avviluppare i serpenti per ben due volte attorno al corpo e al collo di Laocoonte, e fa<br />

che lo sovrastino alto con le teste: Bis medium amplexi, bis collo squamea circum / terga dati,<br />

superant capite et cervici bus altis. [Verg. Aen. 2,218-219] […] Gli antichi scultori capirono al<br />

primo sguardo che la loro arte abbisognava qui di un completo mutamento. Essi spostarono tutte le<br />

spire del corpo e del collo ai fianchi e alle gambe. Lì queste spire potevano coprire e premere ciò<br />

che era necessario senza danno per l’espressione. Lì suscitavano nel contempo l’idea della fuga<br />

impedita e un tipo di immobilità che è molto vantaggiosa per la durata artificiale di questo stato.<br />

[…] Il Laocoonte di Virgilio è nei suoi paramenti sacerdotali, e nel gruppo egli appare, insieme ai<br />

due figli, completamente nudo. Si dice che ci sia gente che trovi incongruente il fatto che il figlio<br />

di un re, un sacerdote, durante un sacrificio, sia rappresentato nudo. E a questa gente alcuni esperti<br />

d’arte rispondono in perfetta serietà che invero si tratta di un errore rispetto alla norma, ma che gli<br />

artisti vi furono costretti perché non potevano dare alle loro figure alcuna veste conveniente. La<br />

scultura, essi dicono, non può imitare le stoffe […] Per il poeta un drappo non è un drappo; non<br />

copre nulla; la nostra immaginazione lo penetra dappertutto. L’abbia o non l’abbia il Laocoonte di<br />

Virgilio, il suo dolore è visibile in ogni parte del corpo sia nell’uno sia nell’altro caso. Per<br />

l’immaginazione la fronte è solo avvolta dalla benda sacerdotale, ma non nascosta. Anzi questa<br />

benda non solo non impedisce, ma rafforza il concetto che noi ci facciamo dell’infelicità di chi<br />

soffre: Perfusus sanie vittas atroque veneno [Verg. Aen. 2,221]. A nulla gli serve la sua dignità<br />

sacerdotale; anche il segno di essa [scil. la benda], che gli procura considerazione e venerazione,<br />

viene impregnato e profanato dalla bava velenosa. Ma a questa idea accessoria l’artista doveva<br />

rinunciare se non voleva danneggiare l’opera principale. Se avesse lasciato a Laocoonte anche solo<br />

questa benda, avrebbe indebolito sensibilmente l’espressione. La fronte sarebbe stata in parte<br />

coperta, e la fronte e la sede dell’espressione […].<br />

La mia ipotesi che gli artisti abbiano imitato il poeta non ne diminuisce il merito. La loro<br />

accortezza, anzi, appare migliore grazie a questa imitazione. Essi seguirono il poeta senza per<br />

questo farsi fuorviare da lui nella più minuta piccolezza. Essi avevano un modello, ma poiché<br />

dovevano tradurre tale modello da un’arte all’altra, ebbero sufficienti occasioni per pensare<br />

autonomamente. […] [trad. di M. Cometa]<br />

4) G.E. Lessing, Laocoonte. Praef., nota [1766]<br />

[Quanto al quadro che Eumolpo commenta in Petronio], esso rappresentava la distruzione di <strong>Troia</strong><br />

e, in particolare, la storia di Laocoonte, proprio come Virgilio la narra; e poiché nella stessa<br />

galleria di Napoli in cui esso era conservato stavano anche altri antichi quadri di Zeusi, Protogene<br />

e Apelle, si potrebbe supporre che anch’esso sia stato un quadro dell’antichità greca. Solo mi si<br />

consenta di non considerare uno scrittore di romanzi alla stessa stregua di uno storico. Questa<br />

galleria, e questi quadri, e persino questo Eumolpo sembrano, a quanto pare, non essere esistiti che<br />

nella fantasia di Petronio. Nulla tradisce maggiormente il loro carattere del tutto fittizio, che le<br />

palesi tracce di un’imitazione quasi scolastica della descrizione di Virgilio […]. I tratti principali<br />

sono gli stessi in entrambi i passi e cose diverse sono espresse con le medesime parole. Tuttavia<br />

queste son piccolezze che saltano agli occhi da sole. Vi sono altri segni dell’imitazione che sono<br />

più sottili, ma non per questo meno certi. Se l’imitatore è un uomo, che ha fiducia in se stesso,<br />

raramente imita senza voler abbellire; e quando questo abbellimento gli è, a parer suo, riuscito, è<br />

abbastanza furbo da cancellare con la coda le orme che tradirebbero il cammino sin lì percorso. Ma<br />

proprio questa vana smania di abbellire, e questa preoccupazione di apparire originale lo<br />

smascherano. Poiché il suo abbellimento non è altro che esagerazione e innaturale leziosaggine.<br />

Virgilio dice sanguineae iubae [Verg. Aen. 2,206-207]; Petronio liberae iubae luminibus<br />

coruscant [Petron. 89,38-39]; Virgilio ardentes oculos suffecti sanguine et igni [Verg. Aen. 2,210];<br />

Petronio fulmineum iubar incendit aequor. Virgilio fit sonitus spumante salo [Verg. Aen. 2,209];<br />

Petronio sibilis undae tremunt [Petron. 89,40]. Così l’imitatore passa sempre dal grande al<br />

mostruoso, dal meraviglioso all’impossibile. I fanciulli avviluppati dai serpenti sono per Virgilio<br />

13


un parergon che egli introduce con pochi tratti significativi, in cui non si riconosce che la loro<br />

impotenza e la loro disperazione. Petronio dipinge esplicitamente questa parte accessoria e fa dei<br />

fanciulli due anime eroiche: neuter auxilio sibi / uterque fratri transtulit pietas vices / morsque<br />

ipsa miseros mutuo perdit metu [Petron. 89,45-47]. Chi si aspetta da uomini, da bambini, questa<br />

abnegazione? […] Di solito l’imitatore cerca di nascondersi presentando gli oggetti sotto un’altra<br />

luce, dando rilievo alle ombre e attenuando le luci. Virgilio si sforza di rendere ben visibile<br />

l’imponenza dei serpenti, perché da questa imponenza dipende la verosimiglianza di quanto accade<br />

in seguito; il rumore che essi producono è solo un’idea accessoria e destinata a rendere anche con<br />

ciò il concetto dell’imponenza. Petronio, invece, fa di questa idea accessoria la cosa principale e<br />

descrive il rumore con ogni possibile ridondanza e dimentica a tal punto la rappresentazione<br />

dell’imponenza che noi la dobbiamo dedurre quasi esclusivamente dal rumore. […] Così si può a<br />

ragione ritenere ogni quadro poetico, che è sovraccarico nei tratti minori e nei grandi è lacunoso,<br />

un’imitazione mal riuscita. […] [trad. di M. Cometa]<br />

14


Tavole<br />

Tav. 1 – Pittura vascolare, frammento (Pittore dell’Iliupersis?). Ruvo, collezione Jatta<br />

Tav. 2 – Pittura vascolare. Cratere del Pittore di Pisticci. Basilea, Museo delle Antichità<br />

15


Tav. 3 - [Atanodoro, Agesandro, Polidoro], Laocoonte. Città del Vaticano, Musei<br />

Vaticani.<br />

16


Tav. 4 – Affresco. Pompei, Casa del Menandro [Morte di Laocoonte]<br />

Tav. 5 - Affresco. Pompei, Casa del Menandro [Cassandra e il cavallo di <strong>Troia</strong>]<br />

17


Tav. 6 – Affresco. Pompei, Casa di Laocoonte [Morte di Laocoonte]<br />

Tav. 7 – Rilievo del Gandhara. Londra, British Museum.<br />

Tav. 8 – R. Nixon come Laocoonte [da S. Settis, Laocoonte. Fama e stile, Roma 1999, fig.<br />

57].<br />

18

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!