Brucia Troia - Lettere e filosofia
Brucia Troia - Lettere e filosofia
Brucia Troia - Lettere e filosofia
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
<strong>Brucia</strong> <strong>Troia</strong><br />
Petronio, l’Iliupersis e la parodia<br />
S. Dalì, Laocoon tormentes by flies (1965)<br />
dott.ssa T. Ragno<br />
Letteratura Latina (esercitazioni)<br />
a.a. 2010-2011<br />
1
[L. Graverini et alii, Il romanzo antico, Roma 2006, 16]<br />
2
***Petron. 88,1-90,1<br />
88.1 Erectus his sermonibus consulere prudentiorem coepi… aetates tabularum et quaedam<br />
argumenta mihi obscura simul que causam desidiae praesentis excutere, cum pulcherrimae artes<br />
perissent, inter quas pictura ne minimum quidem sui vestigium reliquisset. 2 tum ille 'pecuniae'<br />
inquit 'cupiditas haec tropica instituit. | priscis enim temporibus, cum adhuc nuda virtus placeret,<br />
vigebant artes ingenuae summum que certamen inter homines erat, ne quid profuturum saeculis diu<br />
lateret. 3 itaque hercule herbarum omnium sucos Democritus expressit, et ne lapidum virgultorum<br />
que vis lateret, aetatem inter experimenta consumpsit. 4 Eudoxos [quidem] in cacumine<br />
excelsissimi montis consenuit, ut astrorum caeli que motus deprehenderet, et Chrysippus, ut ad<br />
inventionem sufficeret, ter elleboro animum detersit. 5 verum ut ad plastas convertar, Lysippum<br />
statuae unius lineamentis inhaerentem inopia extinxit, et Myron, qui paene animas hominum<br />
ferarum que aere comprehendit, non invenit heredem. 6 at nos vino scortis que demersi ne paratas<br />
quidem artes audemus cognoscere, sed accusatores antiquitatis vitia tantum docemus et discimus. 7<br />
ubi est dialectica? ubi astronomia? ubi sapientiae + consultissima + via? quis umquam venit in<br />
templum et votum fecit, si ad eloquentiam pervenisset? quis, si philosophiae fontem attigisset? 8 ac<br />
ne bonam quidem mentem aut bonam valetudinem petunt, sed statim antequam limen [Capitolii]<br />
tangant, alius donum promittit, si propinquum divitem extulerit, alius, si thesaurum effoderit, alius,<br />
si ad trecenties sestertium salvus pervenerit. 9 ipse senatus, recti boni que praeceptor, mille pondo<br />
auri Capitolio promittere solet, et ne quis dubitet pecuniam concupiscere, Iovem quoque peculio<br />
exornat. 10 noli ergo mirari, si pictura defecit, cum omnibus diis hominibus que formosior videatur<br />
massa auri quam quicquid Apelles Phidias que, Graeculi delirantes, fecerunt.<br />
89 Sed video te totum in illa haerere tabula, quae <strong>Troia</strong>e halosin ostendit. itaque conabor opus<br />
versibus pandere:<br />
iam decuma maestos inter ancipites metus<br />
Phrygas obsidebat messis et vatis fides<br />
Calchantis atro dubia pendebat metu,<br />
cum Delio profante [ferro] caesi vertices<br />
Idae trahuntur scissa que in molem cadunt 5<br />
robora, minacem quae figurabunt equum.<br />
aperitur ingens antrum et obducti specus,<br />
qui castra caperent. huc decenni proelio<br />
irata virtus abditur, stipant graves<br />
Danai recessus, in suo voto latent. 10<br />
o patria, pulsas mille credidimus rates<br />
solum que bello liberum: hoc titulus fero<br />
incisus, hoc ad furta compositus Sinon<br />
firmabat et mens semper in damnum potens.<br />
iam turba portis libera ac bello carens 15<br />
in vota properat. fletibus manant genae<br />
mentis que pavidae gaudium lacrimas habet.<br />
quas metus abegit. namque Neptuno sacer<br />
crinem solutus omne Laocoon replet<br />
clamore vulgus. mox reducta cuspide 20<br />
uterum notavit, fata sed tardant manus,<br />
ictus que resilit et dolis addit fidem.<br />
iterum tamen confirmat invalidam manum<br />
alta que bipenni latera pertemptat. fremit<br />
captiva pubes intus, et dum murmurat, 25<br />
roborea moles spirat alieno metu.<br />
ibat iuventus capta, dum <strong>Troia</strong>m capit,<br />
3
ellum que totum fraude ducebat nova.<br />
ecce alia monstra: celsa qua Tenedos mare<br />
dorso replevit, tumida consurgunt freta 30<br />
unda que resultat scissa tranquillo + minor +,<br />
qualis silenti nocte remorum sonus<br />
longe refertur, cum premunt classes mare<br />
pulsum que marmor abiete imposita gemit.<br />
respicimus: angues orbibus geminis ferunt 35<br />
ad saxa fluctus, tumida quorum pectora<br />
rates ut altae lateribus spumas agunt.<br />
dat cauda sonitum, liberae ponto iubae<br />
consentiunt, luminibus... fulmineum iubar<br />
incendit aequor sibilis que undae fremunt. 40<br />
stupuere mentes. infulis stabant sacri<br />
Phrygio que cultu gemina nati pignora<br />
Lauconte. quos repente tergoribus ligant<br />
angues corusci. parvulas illi manus<br />
ad ora referunt, neuter auxilio sibi, 45<br />
uterque fratri: transtulit pietas vices<br />
mors que ipsa miseros mutuo perdit metu.<br />
accumulat ecce liberum funus parens,<br />
infirmus auxiliator. invadunt virum<br />
iam morte pasti membra que ad terram trahunt. 50<br />
iacet sacerdos inter aras victima<br />
terram que plangit. sic profanatis sacris<br />
peritura <strong>Troia</strong> perdidit primum deos.<br />
iam plena Phoebe candidum extulerat iubar<br />
minora ducens astra radianti face, 55<br />
cum inter sepultos Priamidas nocte et mero<br />
Danai relaxant claustra et effundunt viros.<br />
temptant in armis se duces, ceu vi solet<br />
nodo remissus Thessali quadrupes iugi<br />
cervicem et altas quatere ad excursum iubas. 60<br />
gladios retractant, commovent orbes manu<br />
bellum que sumunt. hic graves alius mero<br />
obtruncat et continuat in mortem ultimam<br />
somnos, ab aris alius accendit faces<br />
contra que Troas invocat <strong>Troia</strong>e sacra'. 65<br />
90.1 * ex is, qui in porticibus spatiabantur , lapides in Eumolpum recitantem miserunt. at ille, qui<br />
plausum ingenii sui noverat, operuit caput extra que templum profugit.<br />
4
I) Ad Petron. 88<br />
1) Plat. leg. VIII,831 c-e<br />
“Ateniese [La causa dell’allontanamento dai doveri pubblici e dai doveri militari in particolare] è<br />
l’amore per le ricchezze, che occupa tutto il tempo, impedendo a ognuno di curarsi d’altro che delle<br />
proprie sostanze: tutta l’anima di ogni cittadino, restando sospesa ad esse, non può mai curarsi di<br />
altro che del guadagno quotidiano […]. Questa è una delle cause per cui i cittadini non vogliono<br />
dedicarsi né a questo [scil. l’esercizio delle attività militari], né ad alcun altro esercizio nobile e<br />
bello: per la brama dell’oro e dell’argento ogni uomo è pronto ad assoggettarsi a qualunque<br />
mestiere, a ricorrere a qualunque mezzo, onesto o disonesto, pur di arricchirsi, e a fare azioni lecite<br />
o illecite e persino disonorevoli, senza alcuna ripugnanza, purché esse gli procurino, come a una<br />
bestia, la possibilità di mangiare e di bere finché voglia e di abbandonarsi ai piaceri sessuali fino<br />
alla sazietà” [trad. a cura di A. Cassarà].<br />
2) Cic. Tusc. 2,5<br />
Oratorum quidem laus ita ducta ab humili venit ad summum, ut iam, quod natura fert in omnibus<br />
fere rebus, senescat brevique tempore ad nihilum ventura videatur.<br />
3) Sall. Cat. 10,3<br />
Igitur primo pecuniae, deinde imperi cupido crevit; ea quasi materies omnium malorum fuere.<br />
Namque avaritia fidem, probitatem ceterasque artis bonas subvortit; pro his superbiam,<br />
crudelitatem, deos neglegere, omnia venalia habere edocuit.<br />
4) Vitruv. 7,5,2-4<br />
2. nonnulli loci item signorum megalographiam habent et deorum simulacra seu fabularum<br />
dispositas explicationes, non minus troianas pugnas seu Ulixis errationes per topia, cetera que,<br />
quae sunt eorum similibus rationibus ab rerum natura procreata. 3. sed haec, quae ex veris rebus<br />
exempla sumebantur, nunc iniquis moribus inprobantur. nam pinguntur tectoriis monstra potius<br />
quam ex rebus finitis imagines certae: pro columnis enim struuntur calami striati cum crispis foliis<br />
et volutis, pro fastigiis appagineculi, item candelabra aedicularum sustinentia figuras, supra<br />
fastigia eorum surgentes ex radicibus cum volutis teneri flores habentes in se sine ratione sedentia<br />
sigilla, non minus coliculi dimidiata habentes sigilla alia humanis, alia bestiarum capitibus. 4. haec<br />
autem nec sunt nec fieri possunt nec fuerunt. [...] at haec falsa videntes homines non reprehendunt<br />
sed delectantur, neque animadvertunt, si quid eorum fieri potest necne. ergo ita novi mores<br />
coegerunt, uti inertiae mali iudices convincerent artium virtutes; iudiciis autem infirmis obscuratae<br />
mentes non valent probare, quod potest esse cum auctoritate et ratione decoris.<br />
5) Pseudo-Longino 44,1 sgg.<br />
“1. Mi chiedo con meraviglia – io come molti altri – come mai non nascono più, al nostro tempo,<br />
[…] ingegni sublimi. Assai esiguo, infatti, è, in generale, il numero degli oratori […]. 6. La sete di<br />
denaro [filocrhmativa], di cui tutti siamo già insaziabilmente malati, e la voglia di piaceri<br />
[filohdoniva] ci rendono schiavi, o piuttosto, come alcuni direbbero, anche i costumi sprofondano<br />
insieme con gli uomini: l’avidità di denaro, infatti, è una malattia che ci rende meschini e la ricerca<br />
dei piaceri ci fa assai ignobili. Per quanto mi sforzi di pensarci, non riesco a capire come mai sia<br />
possibile che coloro che amano le smisurate ricchezze e che addirittura le adorano possano opporsi<br />
ai mali che sono inseparabili dalle ricchezze e che s’introducono nelle nostre anime”.<br />
6) Plin. nat. 14,2-5<br />
4. […] avaritiae tantum artes coluntur. antea inclusis gentium imperiis intra ipsas adeo que et<br />
ingeniis, quadam sterilitate fortunae necesse erat animi bona exercere, reges que innumeri honore<br />
artium colebantur et in ostentatione has praeferebant opes, inmortalitatem sibi per illas prorogari<br />
arbitrantes. […] 5 posteris laxitas mundi et rerum amplitudo damno fuit. postquam senator censu<br />
5
legi coeptus, iudex fieri censu, magistratum ducem que nihil magis exornare quam census,<br />
postquam coepere orbitas in auctoritate summa et potentia esse […] pessum iere vitae pretia omnes<br />
que a maximo bono liberales dictae artes in contrarium cecidere ac servitute sola profici coeptum.<br />
7) Sen. Rhet. contr. 1 praef. 6 sgg.<br />
6. deinde, ut possitis aestimare, in quantum cotidie ingenia decrescant et nescio qua iniquitate<br />
naturae eloquentia se retro tulerit. quidquid Romana facundia habet, quod insolenti Graeciae aut<br />
opponat aut praeferat, circa Ciceronem effloruit; 7 omnia ingenia, quae lucem studiis nostris<br />
attulerunt, tunc nata sunt. in deterius deinde cotidie data res est sive luxu temporum - nihil enim<br />
tam mortiferum ingeniis quam luxuria est - sive, cum pretium pulcherrimae rei cecidisset,<br />
translatum est omne certamen ad turpia multo honore quaestu que vigentia, sive fato quodam, cuius<br />
maligna perpetua que in rebus omnibus lex est, ut ad summum perducta rursus ad infimum velocius<br />
quidem quam ascenderant relabantur. […] 9 erratis, optimi iuvenes, nisi illam vocem non M.<br />
Catonis sed oraculi creditis; […] ille ergo vir quid ait? 'orator est, Marce fili, vir bonus dicendi<br />
peritus'.<br />
8) Galen. opt. med. philos. 1,56-68 Kühn<br />
“È verosimile che, a causa di quel malvagio nutrimento, che alleva oggi gli uomini, e a causa del<br />
fatto che la ricchezza è ritenuta più onorevole della virtù, non esista più alcun Fidia, né alcun Apelle<br />
(tra i pittori), né alcun Ippocrate (tra i medici)”.<br />
6
II) Ad Petron. 89,1-18<br />
1) Enn. fr. 133 Traglia<br />
Utinam ne in nemore Pelio securibus<br />
caesa accidissent abiegnae ad terram trabes,<br />
neve inde navis incohandi exordium<br />
coepisset quae nunc nominatur nomine<br />
Argo, quia Argivi in ea delecti viri<br />
vecti petebant pellem inauratam arietis<br />
Colcis imperio regis Peliae per dolum;<br />
nam numquam era errans mea domo efferret pedem<br />
Medea animo aegro amore saevo saucia.<br />
2) Enn. fr. 87 Jocelyn<br />
O pater, o patria, o Priami domus<br />
3) Plaut. Bacch. 933<br />
o <strong>Troia</strong>, o patria, o Pergamum, o Priame periisti senex.<br />
4) Verg. Aen. 2,241<br />
O patria o divom domus Ilion<br />
5) Serv. ad Verg. Aen. 2,241<br />
241. O PATRIA versus Ennianus. Sane exclamatio eo pertinet, quod tanta fuerat vis consecrationis<br />
[[in porta <strong>Troia</strong>na,]] ut etiam post profanationem ab ingressu hostes vetaret. Nam novimus<br />
[[integro]] sepulcro Laomedontis, quod super portam Scaeam fuerat, tuta fuisse fata <strong>Troia</strong>na.<br />
6) Verg. Aen. 2,54<br />
Si mens non laeva fuisset […]<br />
7) Hyg. fab. 108<br />
In equo scripserunt Danai Minervae dono dant.<br />
8) Acc. fr. 127 Ribbeck<br />
Minervae donum armipotenti abeuntes Danai dicant<br />
9) Serv. ad Verg. Aen. 2,17<br />
[[VOTVM P(RO) R(EDITU) S(IMULANT) id est vovisse pro reditu. * Accius in Deiphobo<br />
inscriptum dicit Minervae donum armipotenti Danai abeuntes dicant *.<br />
7
1)<br />
***Verg. Aen. 2,40-56<br />
Primus ibi ante omnis, magna comitante caterva, 40<br />
Laocoon ardens summa decurrit ab arce<br />
et procul ‘o miseri, quae tanta insania, cives?<br />
Creditis avectos hostis aut ulla putatis<br />
dona carere dolis Danaum? Sic notus Ulixes?<br />
Aut hoc inclusi ligno occultantur Achivi, 45<br />
aut haec in nostros fabricata est machina muros<br />
inspectura domos venturaque desuper urbi,<br />
aut aliquis latet error: equone credite, Teucri.<br />
Quidquid id est, timeo Danaos et dona ferentis’.<br />
Sic fatus validis ingentem viribus hastam 50<br />
in latus inque feri curvam compagibus alvom<br />
contorsit. Stetit illa tremens, uteroque recusso<br />
insonuere cavae gemitumque dedere cavernae.<br />
Et si fata deum, si mens non laeva fuisset,<br />
impulerat ferro Argolicas foedare latebras, 55<br />
<strong>Troia</strong>que nunc staret, Priamique arx alta maneres.<br />
***Verg. Aen. 2,201-224<br />
Laocoon, ductus Neptuno sorte sacerdos,<br />
solemnis taurum ingentem mactabat ad aras.<br />
Ecce autem gemini a Tenedo tranquilla per alta<br />
(horresco referens) immensis orbibus angues<br />
incumbunt pelago pariterque ad litura tendunt; 205<br />
Pectora quorum inter fluctus arrecta iubaeque<br />
sanguineae superant undas, pars cetera pontum<br />
pone legit sinuatque immensa volumine terga.<br />
Fit sonitus spumante salo; iamque arva tenebant<br />
ardentisque oculos suffecti sanguine et igni 210<br />
sibila lambebant linguis vibrantibus ora.<br />
Diffugimus visu exsangues. Illi agmine certo<br />
Laocoonta petunt. Et primum parva duorum<br />
corpora natorum serpens amplexus uterque<br />
implicat et miseros morsu depascitur artus; 215<br />
post ipsum auxilio subeuntem ac tela ferentem<br />
corripiunt spirisque ligant ingentibus, et iam<br />
bis medium amplexi, bis collo squamea circum<br />
terga dati superant capite et cervicibus altis.<br />
Ille simul manibus tendit divellere nodos 220<br />
Perfusus sanie vittas atroque veneno;<br />
clamores simul horrendos ad sidera tollit,<br />
qualis mugitus, fugit cum saucius aram<br />
taurus et incertam excussit cervice securim.<br />
At gemini lapsu delubra ad summa dracones 225<br />
II) Ad Petron. 89,18-53<br />
***Petron. 89,18-53<br />
namque Neptuno sacer<br />
crinem solutus omne Laocoon replet<br />
clamore vulgus. Mox reducta cuspide 20<br />
uterum notavit, fata sed tardant manus,<br />
ictusque resilit et dolis addit fidem.<br />
Iterum tamen confirmat invalidam manum<br />
altaque bipenni latera pertemptat. Fremit<br />
captiva pubes intus, et dum murmurat, 25<br />
roborea moles spirat alieno metu.<br />
Ibat iuventus capta, dum <strong>Troia</strong>m capit,<br />
bellumque totum fraude ducebat nova.<br />
Ecce alia monstra: celsa qua Tenedos mare<br />
dorso replevit, tumida consurgunt freta 30<br />
undaque resultat scissa tranquillo + minor +,<br />
qualis silenti nocte remorum sonus<br />
longe refertur, cum premunt classes mare<br />
pulsumque marmor abiete imposita gemit.<br />
Respicimus: angues orbibus geminis ferunt 35<br />
ad saxa fluctus, tumida quorum pectora<br />
rates ut altae lateribus spumas agunt.<br />
Dat cauda sonitum, liberae ponto iubae<br />
consentiunt, luminibus... fulmineum iubar<br />
incendit aequor sibilisque undae fremunt. 40<br />
Stupuere mentes. Infulis stabant sacri<br />
Phrygioque cultu gemina nati pignora<br />
Lauconte. Quos repente tergoribus ligant<br />
angues corusci. Parvulas illi manus<br />
ad ora referunt, neuter auxilio sibi, 45<br />
uterque fratri: transtulit pietas vices<br />
morsque ipsa miseros mutuo perdit metu.<br />
Accumulat ecce liberum funus parens,<br />
infirmus auxiliator. Invadunt virum<br />
iam morte pasti membraque ad terram trahunt. 50<br />
Iacet sacerdos inter aras victima<br />
terram que plangit. sic profanatis sacris<br />
peritura <strong>Troia</strong> perdidit primum deos.<br />
8
effugiunt saevaque petunt Tritonidis arcem<br />
sub pedibus deae clipeique sub orbe teguntur.<br />
2) Sen. Ag. 628-637<br />
Vidimus simulata dona<br />
molis immensae Danaumque<br />
fatale munus duximus nostra 630<br />
creduli dextra tremuitque saepe<br />
limine in primo sonipes, cavernis<br />
conditos reges bellumque gestans;<br />
et licuit dolos versare ut ipsi<br />
fraude sua caderent Pelasgi. 635<br />
Saepe commotae sonuere parmae<br />
tacitumque murmur percussit aures,<br />
ut fremuit male subdolo<br />
parens Pyrrhus Ulixi.<br />
3) Sen. Phaedr. 1015-1020<br />
Consurgit ingens pontus in vastum aggerem, 1015<br />
[tumidumque monstro pelagus in terras ruit.]<br />
nec ista ratibus tanta construitur lues:<br />
terris minatur; fluctus haud cursu levi<br />
provolvitur: nescio quid onerato sinu<br />
gravis unda portat. 1020<br />
4) Varro l.L. 6,2,6<br />
ut ante solem ortum quod eadem stella vocatur iubar, quod iubata , Pacuvi dicit pastor : ‘exorto<br />
iubare, noctis decurso itinere’; Enni[us] Aiax : ‘lumen iubar ne in caelo cerno?’ inter vesperuginem<br />
et iubar dicta nox intempesta.<br />
5a) Ps. Quinti. decl. 8 [thema]<br />
Gemini languentes. Gemini, quibus erat mater et pater, aegrotare coeperunt. Consulti medici<br />
dixerunt eundem esse languorem. Desperantibus reliquis promisit unus se alterum sanaturum, si<br />
alterius vitalia inspexisset. Permittente patre execuit infantem et vitalia inspexit. Sanato uno<br />
accusatur pater ab uxore malae tractationis.<br />
5b) Ps. Quinti. decl. 8,2<br />
Sic debetis odisse patrem, tamquam duos occiderit, cuius non interfuit, uter occideretur.<br />
5c) Ps. Quinti. decl. 8,7-8<br />
Quid, quod filium occidit innocentem, cui nihil obicere, nihil poterat irasci? filium, si ipsi creditis,<br />
pro fratre mori paratum, cuius suprema ferre non poterat?<br />
6) Mart. epigr. 1,36<br />
Si, Lucane, tibi vel si tibi, Tulle darentur<br />
qualia Ledaei fata Lacones habent,<br />
nobilis haec esset pietatis rixa duobus,<br />
quod pro fratre mori vellet uterque prior,<br />
diceret infernas et qui prior isset ad umbras:<br />
‘vive tuo, frater, tempore, vive meo.<br />
7) Serv. ad Verg. Aen. 2,201<br />
Signum… periturae civitatis.<br />
9
8a) Sen. Oed. 303<br />
Opima sanctas victima ante aras stetit.<br />
8b) Sen. Ag. 585<br />
Et nivea magnas victima ante aras cadat.<br />
8c) Sen. Thy. 144-148<br />
Exceptus gladio parvulus impio<br />
dum currit patrium natus ad osculum,<br />
immatura focis victima concidit 145<br />
divisusque tua est, Tantale, dextera,<br />
mensas ut strueres hospitibus deis.<br />
III) Ad Petron. 89,54-65<br />
1) Il. 6,506-511 [= 15,263-268]<br />
“Come quando un cavallo di scuderia, nutrito alla mangiatoia, spezza i legami e scalpitando corre<br />
nella pianura, superbo, per andare a bagnarsi nelle belle acque del fiume; alta tiene la testa e sulle<br />
spalle la criniera volteggia mentre, fiero e bellissimo, le agili gambe lo portano ai luoghi noti, al<br />
pascolo delle cavalle”.<br />
2) Apoll. Rhod. 3,1259-1261<br />
“Come un cavallo guerriero, desideroso della battaglia, salta, nitrisce, percuote il terreno e solleva il<br />
collo fiero delle sue ritte orecchie, così godeva il figlio di Esone della forza delle sue braccia e<br />
spesso balzava qua e là, brandendo lo scudo di bronzo e la lancia di frassino”.<br />
3) Enn. ann. 535-539 Skutch<br />
Et tum sicut equus qui de praesepibus fartus 535<br />
Vincla suis magnis animis abrupit et inde<br />
Fert sese campi per caerula laeta que prata,<br />
Celso pectore saepe iubam quassat simul altam,<br />
Spiritus ex anima calida spumas agit albas.<br />
4) Verg. Aen. 11,487-497<br />
iam que adeo rutilum thoraca indutus aenis<br />
horrebat squamis suras que incluserat auro,<br />
tempora nudus adhuc, lateri que accinxerat ensem<br />
fulgebat que alta decurrens aureus arce, 490<br />
exultat que animis et spe iam praecipit hostem:<br />
qualis ubi abruptis fugit praesepia vinclis<br />
tandem liber equus campo que potitus aperto<br />
aut ille in pastus armenta que tendit equarum<br />
aut adsuetus aquae perfundi flumine noto, 495<br />
emicat arrectisque fremit cervicibus alte<br />
luxurians, ludunt que iubae per colla, per armos.<br />
4a) Serv. ad Verg. Aen. 11,492<br />
492. QVALIS VBI ABRVPTIS FVGIT PRAESEPIA VINCLIS etiam haec comparatio Homeri est,<br />
verbum ad verbum translata.<br />
5) Macr. sat. 6,3,7-9<br />
Homerica descriptio est equi fugientis in haec verba:<br />
wJ" d’o{te ti" stato;" i{ppo", ajkosthvsa" ejpi; favtnh/,<br />
desmo;n ajporrhvxa" qeivh/ pedivoio kroaivnwn,<br />
eijwqw;" louvesqai eju>rrei'o" potamoi'o,<br />
10
kudiovwn: uJyou' de; kavrh e[cei, ajmpi; de; cai'tai<br />
w[moi" ajivssontai: oJ d’ajglaivhfi pepoiqwv",<br />
rJivmfa eJ gou'na fevrei metav t’h[qea kai; nomo;n i{ppwn.<br />
Ennius hinc traxit:<br />
et tum sicut equus qui de praesepibus fartus<br />
vincla suis magnis animis abrupit, et inde<br />
fert sese campi per caerula laeta que prata<br />
celso pectore, saepe iubam quassat simul altam;<br />
spiritus ex anima calida spumas agit albas.<br />
Vergilius: qualis ubi abruptis fugit praesepia vinclis ... et cetera.<br />
11
Appendice<br />
Lessing, Petronio, Virgilio e il ‘gruppo del Laocoonte’<br />
1) Plin. NH 36,36-37<br />
Nec deinde multo plurium fama est, quorundam claritati in operibus eximiis obstante numero<br />
artificum, quoniam nec unus occupat gloriam nec plures pariter nuncupari possunt, sicut in<br />
Laocoonte, qui est in Titi imperatoris domo, opus omnibus et picturae et statuariae artis<br />
praeferendum. ex uno lapide eum ac liberos draconum que mirabiles nexus de consilii sententia<br />
fecere summi artifices Hagesander et Polydorus et Athenodorus Rhodii.<br />
2) J.J. Winkelmann, Il bello nell’arte. Scritti sull’arte antica [1756]<br />
[…] Come la profondità del mare che resta sempre in quiete, per quanto la superficie infuri,<br />
l’espressione nelle figure dei greci manifesta, in tutte le passioni, un’anima grande e composta.<br />
Quest’anima, nonostante le più atroci sofferenze, si palesa nel volto del Laocoonte, e non solo nel<br />
volto. Il dolore, che traspare in tutti i muscoli e i tendini del corpo e che da solo, senza badare al<br />
viso e alle altre parti, quasi crediamo di sentire noi stessi, al cospetto del ventre convulsamente<br />
contratto, questo dolore -dico- non si esprime affatto con segni di furore nel volto e nella<br />
posizione. Egli non leva alcun orribile grido come canta Virgilio del suo Laocoonte: l’apertura<br />
della bocca non lo consente; è piuttosto un sospiro angosciato e represso […]. Il dolore del corpo e<br />
la grandezza dell’anima sono distribuiti con eguale intensità, e quasi bilanciati, nell’intera struttura<br />
della statua […] [trad. di F. Pfister].<br />
3) G.E. Lessing, Laocoonte. Praef. [1766]<br />
[…] L’osservazione che qui sta a fondamento, secondo cui il dolore non traspare dal volto di<br />
Laocoonte con quel furore che si dovrebbe supporre vista la sua violenza, è perfettamente giusta.<br />
[…] Oso esser d’altra opinione solo per quel che riguarda la motivazione [addotta da<br />
Winckelmann]. […] Il maestro [scultore] mirava alla somma bellezza, accettando i<br />
condizionamenti del dolore fisico Questo, in tutta la sua violenza deturpante, non si lasciava<br />
conciliare con quella. Egli lo dovette perciò mitigare; dovette ridurre le grida in sospiri; non perché<br />
il gridare tradisse un’anima volgare, ma perché stravolge il volto in modo disgustoso. […] Do una<br />
scorsa alle ragioni addotte per cui l’autore del Laocoonte dovette osservare la misura<br />
nell’espressione del dolore fisico, e trovo che esse nascono tutte dalla peculiare natura dell’arte e<br />
dalle sue necessarie limitazioni ed esigenze. Difficilmente, dunque, una qualunque di esse si<br />
potrebbe applicare alla poesia […]. Quando il Laocoonte di Virgilio grida, a chi viene in mente che<br />
per gridare occorre spalancare la bocca e che questa bocca spalancata è brutta? Basta che clamores<br />
horrendos ad sidera tollit [Verg. Aen. 2,222] sia un tratto sublime per l’udito, e sia quel che sia per<br />
la vista. […]. Vi sono conoscitori dell’antichità che considerano il gruppo del Laocoonte un’opera<br />
di artisti greci, ma del tempo degli imperatori, perché credono che il Laocoonte di Virgilio abbia<br />
fatto da modello […]. Sia o no dimostrato che gli scultori hanno imitato Virgilio, voglio<br />
ammetterlo un istante per vedere come l’avrebbero in tal caso imitato. […]<br />
L’idea di far avvincere dai serpenti assassini in un nodo il padre con i suoi figli è senza dubbio<br />
un’idea assai felice, che testimonia di una fantasia straordinariamente pittorica. A chi va attribuita?<br />
Al poeta o agli artisti? […] Il poeta [scil. Virgilio] ha descritto serpenti di prodigiosa lunghezza.<br />
Essi hanno stretto i bambini e, poiché il padre è corso in aiuto, afferrano anche lui (corripiunt)<br />
[Verg. Aen. 2,217]. Data la loro lunghezza non potevano svincolarsi d’un tratto dai bambini; ci<br />
dovette dunque essere un momento in cui avevano già assalito il padre con le teste e le parti<br />
anteriori, mentre con le code avvinghiavano ancora i figli. […]<br />
Negli stessi avvolgimenti in cui il poeta lascia che i serpenti stringano Laocoonte, egli evita<br />
accuratamente le braccia, in modo da lasciar alle mani tutto il loro effetto: Ille simul minibus tendit<br />
divellere nodos [Verg. Aen. 2,220]. Qui gli artisti dovevano necessariamente seguirlo. Nulla dà più<br />
12
espressione e vita al movimento delle mani; specialmente nella passione, il volto più eloquente è<br />
insignificante senza di esse. Le braccia, chiuse strette lungo il corpo dalle spire dei serpenti,<br />
avrebbero diffuso gelo e morte sull’intero gruppo. Perciò le vediamo, sia nella figura principale<br />
che in quelle secondarie, in piena attività, e occupate soprattutto là dove il dolore è più violento.<br />
Virgilio fa avviluppare i serpenti per ben due volte attorno al corpo e al collo di Laocoonte, e fa<br />
che lo sovrastino alto con le teste: Bis medium amplexi, bis collo squamea circum / terga dati,<br />
superant capite et cervici bus altis. [Verg. Aen. 2,218-219] […] Gli antichi scultori capirono al<br />
primo sguardo che la loro arte abbisognava qui di un completo mutamento. Essi spostarono tutte le<br />
spire del corpo e del collo ai fianchi e alle gambe. Lì queste spire potevano coprire e premere ciò<br />
che era necessario senza danno per l’espressione. Lì suscitavano nel contempo l’idea della fuga<br />
impedita e un tipo di immobilità che è molto vantaggiosa per la durata artificiale di questo stato.<br />
[…] Il Laocoonte di Virgilio è nei suoi paramenti sacerdotali, e nel gruppo egli appare, insieme ai<br />
due figli, completamente nudo. Si dice che ci sia gente che trovi incongruente il fatto che il figlio<br />
di un re, un sacerdote, durante un sacrificio, sia rappresentato nudo. E a questa gente alcuni esperti<br />
d’arte rispondono in perfetta serietà che invero si tratta di un errore rispetto alla norma, ma che gli<br />
artisti vi furono costretti perché non potevano dare alle loro figure alcuna veste conveniente. La<br />
scultura, essi dicono, non può imitare le stoffe […] Per il poeta un drappo non è un drappo; non<br />
copre nulla; la nostra immaginazione lo penetra dappertutto. L’abbia o non l’abbia il Laocoonte di<br />
Virgilio, il suo dolore è visibile in ogni parte del corpo sia nell’uno sia nell’altro caso. Per<br />
l’immaginazione la fronte è solo avvolta dalla benda sacerdotale, ma non nascosta. Anzi questa<br />
benda non solo non impedisce, ma rafforza il concetto che noi ci facciamo dell’infelicità di chi<br />
soffre: Perfusus sanie vittas atroque veneno [Verg. Aen. 2,221]. A nulla gli serve la sua dignità<br />
sacerdotale; anche il segno di essa [scil. la benda], che gli procura considerazione e venerazione,<br />
viene impregnato e profanato dalla bava velenosa. Ma a questa idea accessoria l’artista doveva<br />
rinunciare se non voleva danneggiare l’opera principale. Se avesse lasciato a Laocoonte anche solo<br />
questa benda, avrebbe indebolito sensibilmente l’espressione. La fronte sarebbe stata in parte<br />
coperta, e la fronte e la sede dell’espressione […].<br />
La mia ipotesi che gli artisti abbiano imitato il poeta non ne diminuisce il merito. La loro<br />
accortezza, anzi, appare migliore grazie a questa imitazione. Essi seguirono il poeta senza per<br />
questo farsi fuorviare da lui nella più minuta piccolezza. Essi avevano un modello, ma poiché<br />
dovevano tradurre tale modello da un’arte all’altra, ebbero sufficienti occasioni per pensare<br />
autonomamente. […] [trad. di M. Cometa]<br />
4) G.E. Lessing, Laocoonte. Praef., nota [1766]<br />
[Quanto al quadro che Eumolpo commenta in Petronio], esso rappresentava la distruzione di <strong>Troia</strong><br />
e, in particolare, la storia di Laocoonte, proprio come Virgilio la narra; e poiché nella stessa<br />
galleria di Napoli in cui esso era conservato stavano anche altri antichi quadri di Zeusi, Protogene<br />
e Apelle, si potrebbe supporre che anch’esso sia stato un quadro dell’antichità greca. Solo mi si<br />
consenta di non considerare uno scrittore di romanzi alla stessa stregua di uno storico. Questa<br />
galleria, e questi quadri, e persino questo Eumolpo sembrano, a quanto pare, non essere esistiti che<br />
nella fantasia di Petronio. Nulla tradisce maggiormente il loro carattere del tutto fittizio, che le<br />
palesi tracce di un’imitazione quasi scolastica della descrizione di Virgilio […]. I tratti principali<br />
sono gli stessi in entrambi i passi e cose diverse sono espresse con le medesime parole. Tuttavia<br />
queste son piccolezze che saltano agli occhi da sole. Vi sono altri segni dell’imitazione che sono<br />
più sottili, ma non per questo meno certi. Se l’imitatore è un uomo, che ha fiducia in se stesso,<br />
raramente imita senza voler abbellire; e quando questo abbellimento gli è, a parer suo, riuscito, è<br />
abbastanza furbo da cancellare con la coda le orme che tradirebbero il cammino sin lì percorso. Ma<br />
proprio questa vana smania di abbellire, e questa preoccupazione di apparire originale lo<br />
smascherano. Poiché il suo abbellimento non è altro che esagerazione e innaturale leziosaggine.<br />
Virgilio dice sanguineae iubae [Verg. Aen. 2,206-207]; Petronio liberae iubae luminibus<br />
coruscant [Petron. 89,38-39]; Virgilio ardentes oculos suffecti sanguine et igni [Verg. Aen. 2,210];<br />
Petronio fulmineum iubar incendit aequor. Virgilio fit sonitus spumante salo [Verg. Aen. 2,209];<br />
Petronio sibilis undae tremunt [Petron. 89,40]. Così l’imitatore passa sempre dal grande al<br />
mostruoso, dal meraviglioso all’impossibile. I fanciulli avviluppati dai serpenti sono per Virgilio<br />
13
un parergon che egli introduce con pochi tratti significativi, in cui non si riconosce che la loro<br />
impotenza e la loro disperazione. Petronio dipinge esplicitamente questa parte accessoria e fa dei<br />
fanciulli due anime eroiche: neuter auxilio sibi / uterque fratri transtulit pietas vices / morsque<br />
ipsa miseros mutuo perdit metu [Petron. 89,45-47]. Chi si aspetta da uomini, da bambini, questa<br />
abnegazione? […] Di solito l’imitatore cerca di nascondersi presentando gli oggetti sotto un’altra<br />
luce, dando rilievo alle ombre e attenuando le luci. Virgilio si sforza di rendere ben visibile<br />
l’imponenza dei serpenti, perché da questa imponenza dipende la verosimiglianza di quanto accade<br />
in seguito; il rumore che essi producono è solo un’idea accessoria e destinata a rendere anche con<br />
ciò il concetto dell’imponenza. Petronio, invece, fa di questa idea accessoria la cosa principale e<br />
descrive il rumore con ogni possibile ridondanza e dimentica a tal punto la rappresentazione<br />
dell’imponenza che noi la dobbiamo dedurre quasi esclusivamente dal rumore. […] Così si può a<br />
ragione ritenere ogni quadro poetico, che è sovraccarico nei tratti minori e nei grandi è lacunoso,<br />
un’imitazione mal riuscita. […] [trad. di M. Cometa]<br />
14
Tavole<br />
Tav. 1 – Pittura vascolare, frammento (Pittore dell’Iliupersis?). Ruvo, collezione Jatta<br />
Tav. 2 – Pittura vascolare. Cratere del Pittore di Pisticci. Basilea, Museo delle Antichità<br />
15
Tav. 3 - [Atanodoro, Agesandro, Polidoro], Laocoonte. Città del Vaticano, Musei<br />
Vaticani.<br />
16
Tav. 4 – Affresco. Pompei, Casa del Menandro [Morte di Laocoonte]<br />
Tav. 5 - Affresco. Pompei, Casa del Menandro [Cassandra e il cavallo di <strong>Troia</strong>]<br />
17
Tav. 6 – Affresco. Pompei, Casa di Laocoonte [Morte di Laocoonte]<br />
Tav. 7 – Rilievo del Gandhara. Londra, British Museum.<br />
Tav. 8 – R. Nixon come Laocoonte [da S. Settis, Laocoonte. Fama e stile, Roma 1999, fig.<br />
57].<br />
18