DEVOZIONE E LITURGIA A MELEGNANO NEI SECOLI XV ... - Teletu
DEVOZIONE E LITURGIA A MELEGNANO NEI SECOLI XV ... - Teletu DEVOZIONE E LITURGIA A MELEGNANO NEI SECOLI XV ... - Teletu
DEVOZIONE E LITURGIA A MELEGNANO NEI SECOLI XV E XVI Luigi Bardelli Cerro al Lambro 2004
- Page 2 and 3: Seconda ristampa ulteriormente rive
- Page 4 and 5: Nota alla seconda ristampa ulterior
- Page 7 and 8: BIBLIOGRAFIA Abbreviazioni ACAM Arc
- Page 9: BIBLIOGRAFIA 9 GIANI A. - GARBIO L.
- Page 12 and 13: 12 CAPITOLO 1 un cenobio in cui Sev
- Page 14 and 15: 14 CAPITOLO 2 un castellano che, ol
- Page 16 and 17: 16 CAPITOLO 2 annui 17 . Mentre il
- Page 18 and 19: 18 CAPITOLO 2 coi beni del soppress
- Page 20 and 21: 20 CAPITOLO 2 prevosto Giovanni Pag
- Page 23 and 24: Capitolo 3 GLI STATUTI DELLA PREPOS
- Page 25 and 26: GLI STATUTI DELLA PREPOSITURA DI ME
- Page 27 and 28: Capitolo 4 CHIESE, ALTARI E CONFRAT
- Page 29 and 30: CHIESE, ALTARI E CONFRATERNITE NELL
- Page 31 and 32: CHIESE, ALTARI E CONFRATERNITE NELL
- Page 33 and 34: CHIESE, ALTARI E CONFRATERNITE NELL
- Page 35 and 36: CHIESE, ALTARI E CONFRATERNITE NELL
- Page 37 and 38: CHIESE, ALTARI E CONFRATERNITE NELL
- Page 39 and 40: CHIESE, ALTARI E CONFRATERNITE NELL
- Page 41 and 42: CHIESE, ALTARI E CONFRATERNITE NELL
- Page 43 and 44: CHIESE, ALTARI E CONFRATERNITE NELL
- Page 45: CHIESE, ALTARI E CONFRATERNITE NELL
- Page 49 and 50: Appendice
- Page 51 and 52: DOCUMENTO 1 51 1442 luglio 6. 1 Il
<strong>DEVOZIONE</strong> E <strong>LITURGIA</strong> A <strong>MELEGNANO</strong><br />
<strong>NEI</strong> <strong>SECOLI</strong> <strong>XV</strong> E <strong>XV</strong>I<br />
Luigi Bardelli<br />
Cerro al Lambro 2004
Seconda ristampa ulteriormente riveduta
NOTA 1998<br />
Nel proporre al pubblico la mia tesi di laurea, circolata per vent’anni in copia<br />
unica tra amici e studiosi di argomenti locali, ho ritenuto opportuno non<br />
introdurre modifiche di sostanza (a parte la correzione di un paio di sviste<br />
di cui mi ero accorto già prima della discussione, avvenuta l’11 marzo 1977),<br />
limitandomi a correggere gli errori di battitura (di cui parecchi già allora segnalati<br />
nell’errata corrige) e a rendere il testo più coerente per ortografia,<br />
punteggiatura, abbreviazioni, maiuscole.<br />
Impegni di vario genere, e un’assenza prolungata da biblioteche e archivi, mi<br />
hanno impedito di por mano al necessario lavoro di revisione e aggiornamento,<br />
che spero di intraprendere in vista di una seconda edizione.<br />
Penso che pubblicare il testo di allora abbia in ogni caso un suo significato,<br />
per il suo valore intrinseco, malgrado errori e lacune, e per il suo carattere di<br />
testimonianza storiografica.<br />
Solo per l’appendice documentaria ho ritenuto più importante l’esattezza<br />
della trascrizione che non la fedeltà storica al testo del 1977. I documenti presentano<br />
quindi un testo che per vari aspetti non corrisponde a quello di allora,<br />
essendo stati rivisti anche i criteri di edizione.<br />
La mia riconoscenza va a quanti mi hanno aiutato nella realizzazione della<br />
tesi e di questo libro. Molti vivi sarebbero da nominare; ricorderò invece tre che<br />
non sono più tra noi: Giuseppe Gerosa Brichetto, monsignor Enrico Cattaneo e<br />
Maria Assunta Pogliaghi.<br />
Cerro al Lambro, 23 marzo 1998.<br />
Nota alla ristampa riveduta<br />
A un anno dalla prima edizione ecco la ristampa riveduta, dove sono corretti<br />
i molti errori di battitura contenuti soprattutto nell’appendice documentaria e<br />
dovuti alla fretta di licenziare il libro in tempo per partecipare al premio Città<br />
di Melegnano dedicato a ricerche e studi di argomento melegnanese. La nemesi,<br />
incarnata in una commissione giudicatrice dalla manica piuttosto stretta, ha<br />
meritatamente punito la mia ambizione, ma il debito verso gli amici lettori e<br />
amanti di storia locale va ugualmente saldato.<br />
Questa ristampa sostituisce l’edizione datata Melegnano 1998 e a questa ristampa<br />
deve far riferimento chiunque non voglia o non possa accedere alla tesi<br />
originale del 1977 conservata all’Università Cattolica di Milano. Se qualche errore<br />
è rimasto, verrà corretto con un apposito errata corrige. Chi avesse una copia<br />
dell’edizione del 1998 è invitato a buttarla e sostituirla con questa ristampa.<br />
Cerro al Lambro, 21 marzo 1999.
Nota alla seconda ristampa ulteriormente riveduta<br />
Questa è l’ultima volta che rimetto mano alla mia vecchia tesi, per togliere<br />
gli ultimi errori di stampa e inserire nel testo i documenti 20-23.<br />
Statemi bene.<br />
Cerro al Lambro, 12 ottobre 2004.
candidato:<br />
LUIGI BARDELLI<br />
matr. n. 787207<br />
UNIVERSITÀ CATTOLICA DEL SACRO CUORE<br />
MILANO<br />
FACOLTÀ DI LETTERE E FILOSOFIA<br />
Tesi di Storia della Liturgia<br />
<strong>DEVOZIONE</strong> E <strong>LITURGIA</strong> A <strong>MELEGNANO</strong><br />
<strong>NEI</strong> <strong>SECOLI</strong> <strong>XV</strong> E <strong>XV</strong>I<br />
Anno Accademico 1975 - ’76<br />
Relatore:<br />
Ch.mo Prof. Mons. Enrico Cattaneo
BIBLIOGRAFIA<br />
Abbreviazioni<br />
ACAM Archivio della Curia Arcivescovile di Milano<br />
APMe Archivio della Prepositurale di Melegnano<br />
ASMi Archivio di Stato di Milano<br />
Fonti manoscritte<br />
ACAM, X, Melegnano; Parrocchie, Melegnano.<br />
APMe.<br />
ASMi, Fondo di Religione; Notai; Sezione storico-diplomatica, Comuni.<br />
Datio di Melegnano, cod. 236 della Biblioteca Trivulziana.<br />
Fonti edite<br />
Gli atti del comune di Milano fino all’anno 1216, a cura di C. Manaresi, Milano<br />
1919.<br />
AZARII P., Liber gestorum in Lombardia, a cura di F. Cognasso, Bologna<br />
1926-39 (RR.II.SS., vol. <strong>XV</strong>I, parte IV).<br />
CARETTA A., La vita di San Gualtiero di Lodi, estratto dall’“Archivio Storico<br />
Lodigiano”, 1969.<br />
Codex Diplomaticus Langobardiae, a cura di G. Porro Lambertenghi, Torino<br />
1876.<br />
Documenti diplomatici tratti dagli Archivi Milanesi, per cura di L. Osio, Milano<br />
1864-72.<br />
Itinera Hierosolymitana saeculi IIII-VIII, recensuit et commentario critico instruxit<br />
P. Geyger, Vindobone 1898 (CSEL, vol. 38).<br />
Liber Notitiae Sanctorum Mediolani, a cura di M. Magistretti e U. Monneret<br />
de Villard, Milano 1917.<br />
Il Museo Diplomatico dell’Archivio di Stato di Milano, a cura di A. R. Natale,<br />
s.n.t.
8 BIBLIOGRAFIA<br />
Notitia Cleri Mediolanensis de anno 1398, in “Archivio Storico Lombardo”,<br />
vol. XIV (1900).<br />
Recueil des chartes de l’Abbaye de Cluny, formé par A. Bernard, completé. . .<br />
par A. Bruel, Paris 1876-1903.<br />
SIMONETAE I., Rerum gestarum Francisci Sfortiae Mediolanensium Ducis<br />
Commentarii, a cura di G. Soranzo, Bologna 1932-59 (RR.II.SS., vol. XXI,<br />
parte II).<br />
Statuts, chapitres généraux et visites de l’ordre de Cluny, par G. Charvin, Paris<br />
1965-70.<br />
Studi<br />
AMELLI C., La Chiesa del Carmine in Melegnano, Melegnano 1965.<br />
AMELLI C., Festa e Fiera del Perdono di Melegnano, Melegnano 1974.<br />
AMELLI C., Il Perdono di Pio IV, Melegnano 1963.<br />
AMELLI C., Storia di Melegnano dalle origini all’anno Mille, Melegnano 1967.<br />
AMELLI C., Storia di Melegnano dalle origini all’epoca contemporanea, Melegnano<br />
1974.<br />
BONARI V., I Conventi e i Cappuccini dell’antico Ducato di Milano. Memorie<br />
storiche raccolte da manoscritti. Parte I, Crema 1893.<br />
BORELLA P., S. Savina, Matrona Lodigiana, in “Memorie storiche della diocesi<br />
di Milano”, vol. VII (1960), p. 241-253.<br />
CARETTA A., Laus Pompeia (Lodi Vecchio) e il suo territorio, Milano 1954.<br />
CARETTA A., Savina, in Bibliotheca Sanctorum, Roma 1961-1970, vol. XI, p.<br />
698-699.<br />
CISERI A., Giardino istorico Lodigiano, o sia istoria sacro-profana della città<br />
di Lodi, e suo distretto, Milano 1732.<br />
COLDANI G., Raggualio della Chiesa di S. Giovanni Battista del Borgo di<br />
Melegnano. Biblioteca Ambrosiana, Ms. A 143.<br />
EUBEL C., Hierarchia Catholica Medii Aevi, 2. ed., Monasterii 1913-4.<br />
FASOLA L., Una famiglia capitaneale milanese e Federico I (i da Melegnano),<br />
tesi di perfezionamento dattiloscritta presso la Scuola Normale Superiore<br />
di Pisa, Pisa 1969/70 (relatore prof. C. Violante).<br />
FORNARI G. M., Anno Memorabile de Carmelitani, Milano 1688-1690.<br />
GEROSA BRICHETTO G., Fuori di Porta Tosa. Studio sulle terre del Lambro<br />
nell’età medievale, Milano 1973.<br />
GIANANI F., “In agro Calventiano”, Melegnano 1961.
BIBLIOGRAFIA 9<br />
GIANI A. - GARBIO L. M., Annalium Sacri Ordinis Fratrum Servorum B.<br />
Mariae Virginis a suae Institutionis exordio centuriae quatuor, 2. ed.,<br />
Lucae 1719-25.<br />
GIULINI G., Memorie spettanti alla storia, al governo, ed alla descrizione della<br />
Città, e della Campagna di Milano, ne’ secoli bassi, Milano 1760 ss.<br />
GIULINI G., Continuazione delle memorie spettanti alla storia. . . , Milano<br />
1771 ss.<br />
MAZZUCCHELLI P., Osservazioni intorno al saggio storico-critico sopra il<br />
rito Ambrosiano, Milano 1828.<br />
MIRABELLA ROBERTI M., Vizzolo Predabissi. S. Maria Assunta di Calvenzano,<br />
in Studi e ricerche nel territorio della Provincia di Milano, a cura<br />
di M. L. Gatti Perer, Milano 1967, p. 229-36.<br />
OLIVIERI D., Dizionario di toponomastica lombarda, 2. ed., Milano 1961.<br />
PREVIATO L., S. Giuliano Milanese. Cenni storici, Milano 1975.<br />
ROSSETTI G., Contributo allo studio dell’origine e della diffusione del culto<br />
dei Santi in territorio milanese. . . , in “Contributi dell’Istituto di Storia<br />
Medievale”, vol II, Milano 1972, p. 573-607.<br />
SAMARATI L., I Vescovi di Lodi, Milano 1964.<br />
SARESANI F., Cenni storici dell’Antico e Moderno Insigne Borgo di Melegnano.<br />
. . , Melegnano 1886.<br />
SARESANI F., Cenni storici dell’Antico e Moderno Insigne Borgo di Melegnano.<br />
. . , Ms. in APMe, cart. “Storia di Melegnano”.<br />
SCHUSTER I., La reclusione e l’uccisione di Severino Boezio “in agro Calventiano”,<br />
in “La scuola cattolica”, vol. LXXI (1943), p. 369-72.<br />
SEVESI P. M., Santa Maria della Misericordia in Melegnano, Melegnano 1932.<br />
Storia di Milano della Fondazione Treccani, Milano 1953-66.<br />
TATTI L., Annali sacri della città di Como, riveduti da G. M. Stampa, deca<br />
terza, parte prima, Milano 1734.<br />
TRISSINO G., Acta S. Savinae Trissinae, Milano 1626.<br />
VIGOTTI G., La diocesi di Milano alla fine del secolo XIII, Roma 1974.
Capitolo 1<br />
ORIGINI CRISTIANE DI<br />
<strong>MELEGNANO</strong><br />
La prima testimonianza dell’esistenza di Melegnano compare in una sottoscrizione<br />
a un documento dell’anno 830 (“Ego Madelbertus cle(ricus) de Meloniano<br />
in hanc cartola rogatus ad Iohannes t(es)t(is) s(ub)s(cripsi)”) 1 . Non esistono reperti<br />
archeologici che rompano il silenzio precedente. Solo l’etimologia potrebbe<br />
fornirci qualche indicazione sull’antichità e tipo di insediamento, ma le ipotesi<br />
finora avanzate al riguardo non reggono all’analisi e si rivelano fantastiche o<br />
insoddisfacenti 2 .<br />
Per quanto attiene la diffusione del cristianesimo nella zona, le tradizioni<br />
leggendarie non mancano. La più divulgata 3 è quella connessa con santa Savina<br />
lodigiana cui un’antica versione degli atti dei santi martiri Nabore e Felice<br />
attribuisce il trafugamento delle loro reliquie da Lodivecchio a Milano. Una successiva<br />
amplificazione della leggenda, testimoniata per la prima volta nel Liber<br />
Notitiae Sanctorum Mediolani, racconta che durante il tragitto da Lodivecchio<br />
a Milano la santa, che trasportava i corpi dei due martiri nascosti in una botte,<br />
fu fermata dai gabellieri “et dum interrogatur dixit se ducere mel. Illi spiculatores<br />
spinam extrahentes mel habuerunt” 4 . La leggenda di questo miracolo è<br />
nata sicuramente da una etimologia che faceva derivare il nome di Melegnano<br />
da “mel”, e non dà quindi nessuna indicazione attendibile sulle origini del culto<br />
cristiano a Melegnano.<br />
Maggior peso sembra avere un’altra tradizione che, dal Muratori al Biraghi<br />
al cardinal Schuster, localizza a Calvenzano, presso Melegnano, il martirio di<br />
Severino Boezio, avvenuto nel 524 per ordine di Teodorico. Secondo il cardinal<br />
Schuster, “in agro Calventiano” “in territorio Mediolanense” sarebbe esistito<br />
1Il Museo Diplomatico dell’Archivio di Stato di Milano, a cura di A. R. Natale, s.n.t., vol.<br />
I, parte prima, doc. 52.<br />
2Riassunte in C. AMELLI, Storia di Melegnano dalle origini all’anno Mille, Melegnano<br />
1967, p. 11-16. Un’altra etimologia fu avanzata da D. OLIVIERI, Dizionario di toponomastica<br />
lombarda, Milano 1961, p. 337 sub voce, interessante per il metodo ma errata. Anche la<br />
proposta di C. AMELLI, op. cit., p. 28, è difficilmente sostenibile.<br />
3Sulla “fortuna” di questa leggenda vedi A. CARETTA, Savina, in Bibliotheca Sanctorum,<br />
Roma 1961-1970, vol. IX, p. 698-9; e P. BORELLA, S. Savina, Matrona Lodigiana, in<br />
“Memorie storiche della diocesi di Milano”, vol. VII (1960), p. 241-253.<br />
4Liber Notitiae Sanctorum Mediolani, a cura di M. Magistretti e U. Monneret de Villard,<br />
Milano 1917, col. 362.
12 CAPITOLO 1<br />
un cenobio in cui Severino, prigioniero, avrebbe composto il De Consolatione<br />
Philosophiae in attesa della sentenza definitiva 5 . Ma la probabile esistenza di<br />
un “ager Calventianus” anche presso le mura dell’antica Pavia, unita a un’imponente<br />
tradizione che assegna a Pavia la stesura dell’ultima opera di Boezio e<br />
il suo martirio, rende estremamente debole l’identificazione muratoriana 6 .<br />
Nessun peso invece sembra avere un’altra notizia riportata dal Coldani, che<br />
attribuisce l’edificazione della chiesa di San Giovanni Battista di Melegnano<br />
all’attività missionaria di san Giulio prete. L’informazione, proveniente secondo<br />
il Coldani dai canonici di Orta, non è altrimenti documentata 7 .<br />
Il primo documento su luoghi di culto cristiani nella zona di Melegnano è<br />
dell’anno 836. Tra le disposizioni testamentarie di Ungeer, “avitator civitatis<br />
Mediolani, germano quondam Hernusti”, c’è un lascito di alcuni beni “in vico et<br />
fundo Maliano” in favore del senodochio di Santa Maria Madre di Dio “fundatum<br />
vico Meloniano” 8 .<br />
Nell’età carolingia c’era dunque a Melegnano un’istituzione religiosa che assisteva<br />
i viaggiatori che percorrevano la strada romana Milano - Lodi - Piacenza.<br />
Ma probabilmente la diffusione del cristianesimo nella zona risale a un’epoca<br />
molto più antica, forse almeno al secolo VI, quando fu istituita la pieve di San<br />
Giuliano in Strada, di cui Melegnano fece sempre parte fino al secolo <strong>XV</strong>II 9 . Del<br />
resto la toponomastica della zona testimonia una colonizzazione intensa risalente<br />
al periodo romano10 . È però impossibile con le testimonianze attualmente a<br />
disposizione avanzare qualcosa di più che vaghe congetture sui tempi e i modi<br />
dell’affermarsi del culto cristiano a Melegnano.<br />
5I. SCHUSTER, La reclusione e l’uccisione di Severino Boezio “in agro Calventiano”, in<br />
“La scuola cattolica”, vol. LXXI (1943), p. 369-372.<br />
6F. GIANANI, “In agro Calventiano”, Melegnano 1961.<br />
7G. COLDANI, Raggualio della Chiesa di S. Giovanni Battista del Borgo di Melegnano. . . ,<br />
Biblioteca Ambrosiana, Ms. A 143, p. 3: “Quello però in somma che lo (Melegnano) rende più<br />
particolare si è, che la di lui Chiesa vanta d’esser una delle cento edificate intorno al 390 da<br />
S. Giulio d’Orta (Nota: Attestazi. dei Can. d’Orta)”.<br />
8Codex Diplomaticus Langobardiae, a cura di G. Porro Lambertenghi, Torino 1876, col.<br />
226-227, doc. CX<strong>XV</strong>II.<br />
9G. ROSSETTI, Contributo allo studio dell’origine e della diffusione del culto dei Santi. . . ,<br />
in “Contributi dell’Istituto di Storia Medioevale”, vol. II, Milano 1972, pp. 573-607.<br />
10Ecco alcuni esempi tratti da D. OLIVIERI, op. cit., alle voci: Balbiano, dal gent. Balbius;<br />
Calvenzano, dal gent. Calventius; Carpiano, dal gent. Carpius; Dresano, forse da Ad<br />
Arisianum, dal gent. Arisius; Mulazzano, forse dal gent. Munatius, o dai nomi Mulutius, Molletius,<br />
o altri; Pedriano, dal gent. Petreius; Tribiano, dal gent. Trebius; tutti nomi prediali. Per<br />
Melegnano l’Olivieri propone il gent. Marinius, essendo stato tratto in inganno dalla grafia<br />
“Marignano”, che compare piuttosto tardi ed è derivata dalle forme documentate Meloniano<br />
- Melegnano - Meregnano - Maregnano. La forma più antica, “Meloniano”, non conosciuta<br />
dall’Olivieri, suggerisce piuttosto una derivazione da “Milonianum”, dal gent. Milo (Milone),<br />
testimoniato nel milanese da un’iscrizione (C.I.L. vol. V/2, p. 658, n. 5943: L. An(nius) Milo).
Capitolo 2<br />
LA FONDAZIONE DELLA<br />
PREPOSITURA DI<br />
<strong>MELEGNANO</strong> (1442)<br />
La vicenda dell’elevazione a prepositura della chiesa di San Giovanni Battista<br />
di Melegnano è già stata affrontata da altri. Giacinto Coldani, nella seconda<br />
parte del suo Raggualio, scritto nel 1747, ricostruisce i fatti sulla scorta dei soli<br />
documenti ufficiali del 1442, con vari errori e lavorando di fantasia per riempire<br />
le lacune 1 . La sua narrazione perciò, risultando praticamente una parafrasi di<br />
quei documenti, non aggiunge nulla ad essi ed è inutile per la ricostruzione della<br />
vicenda.<br />
Recentemente Cesare Amelli, nella sua Storia di Melegnano dalle origini<br />
all’epoca contemporanea, ha tentato, rispetto al Coldani, una interpretazione<br />
storiografica di più ampio respiro, inserendo la vicenda “nel travaglio religioso<br />
e riformistico del secolo”. Secondo l’Amelli, la prepositura di Melegnano fu da<br />
una parte “una realizzazione riformistica nel vasto programma di Eugenio IV,<br />
l’austero papa, colui che liquidò le autonomie monastiche per rinforzare unità<br />
ecclesiastiche. Ma fu anche una spinta della periferia rurale verso Melegnano<br />
in senso civico ed economico” 2 . Poiché l’Amelli utilizza nella sua ricostruzione<br />
solo il Coldani e pochi altri documenti tratti dall’archivio della Prepositurale<br />
di Melegnano, anch’egli non risulta di molto aiuto per la ricostruzione della<br />
vicenda.<br />
Nel 1442 Melegnano si presentava come un grosso borgo, circondato da mura<br />
e fossato e fornito di un castello. Nel perimetro c’erano tre porte, ciascuna con<br />
un sobborgo esterno. Il castello, costruito in origine dai Milanesi nel 1243 3 e poi<br />
ricostruito o ampliato da Barnabò Visconti 4 , che vi dimorò a lungo 5 , ospitava<br />
1G. COLDANI, op. cit., p. 68-73.<br />
2C. AMELLI, Storia di Melegnano dalle origini all’epoca contemporanea, Melegnano 1974,<br />
p. 64-67.<br />
3G. GIULINI, Memorie spettanti alla storia, al governo, ed alla descrizione della città, e<br />
della campagna di Milano, Milano 1760 ss., vol. VIII, p. 10.<br />
4G. GIULINI, Continuazione delle memorie spettanti alla storia, al governo. . . , Milano<br />
1771 ss., vol. II, p. 211.<br />
5Cfr. C. AMELLI, op. cit., 1974, p. 49 ss.
14 CAPITOLO 2<br />
un castellano che, oltre a essere vicario del duca per Melegnano, lo era anche di<br />
tutta la Bazana, o di quello che ne restava dopo che gran parte di essa era stata<br />
direttamente assoggettata all’autorità del comune di Milano nel 1385 6 : Melegnano<br />
era infatti sottratta alla giurisdizione del comune di Milano e direttamente<br />
soggetta all’autorità del duca 7 . Al castello di Melegnano sono anche legate altre<br />
pagine della storia dei Visconti, come la morte di Gian Galeazzo, avvenutavi<br />
nel 1402. Con l’estendersi del ducato, il castello venne perdendo in parte la<br />
sua importanza strategica, e in quanto alle mura perimetrali è probabile che<br />
non fossero mantenute in efficienza 8 , tant’è vero che quando nel 1449 Francesco<br />
Sforza assalì Melegnano la prese al primo assalto e il castello, semidistrutto dalle<br />
artiglierie, dovette arrendersi dopo sei giorni 9 .<br />
Le fonti ci permettono di farci un’idea dello sviluppo sociale ed economico<br />
del borgo. L’economia era soprattutto agricola, ma nel borgo si sviluppavano le<br />
attività commerciali e alberghiere 10 , e quelle professioni, quali notai, medici e<br />
insegnanti 11 , legate alla presenza di un ceto di persone agiate.<br />
L’esatto numero degli abitanti non è dato sapere. Per il 1442 la popolazione<br />
del borgo, compresi i sobborghi e le cascine sparse nei dintorni, veniva stimata<br />
da alcuni in 1500 anime, da altri in più di 3000 12 . Tenendo conto che queste<br />
6G. GIULINI, Continuazione cit., vol. II, p. 407.<br />
7Documenti diplomatici tratti dagli Archivi Milanesi. . . per cura di L. Osio, Milano 1864-<br />
72, vol. II, p. 6-7.<br />
8Secondo il GIULINI, Continuazione cit., vol. III, p. 332, Filippo Maria Visconti non si<br />
prese molto pensiero delle mura di Milano. Che anche a Melegnano esse venissero trascurate,<br />
si può arguire da un documento del 4 ottobre 1426 in ASMi, Notai, cart. 333, in cui si parla<br />
dell’affitto “de sedimine uno iacente in terra Melegniani, quod est cum hediffitiis muratis et<br />
cupatis, curia usque ad secundam fenestram balesteriam existentem in muro fortilizii extra<br />
fondespixium dicti sediminis”: tra i patti troviamo che gli affittuari “teneantur et debeant<br />
infra menses decemocto proxime futuros facere seu fieri facere murum unum de lapide uno<br />
cum dimedio et altitudinis prout est fondespixius dicti sediminis, qui murus veniat recte per<br />
medium dictam secundam fenestram balesteriam, ita et taliter quod dicta fenestra remaneat<br />
stopata”. Delle mura perimetrali, oggi non più esistenti, si sono trovati resti nei lavori di<br />
sterro per le fondamenta di case, per le fognature o per gli impianti del gas e dell’acqua. Cfr.<br />
C. AMELLI, op. cit., 1974, p. 52.<br />
9I. SIMONETAE, Rerum gestarum Francisci Sfortiae Mediolanensis Ducis Commentarii,<br />
a cura di G. Soranzo, Bologna 1932-1959, p. 287-8, in RR.II.SS, vol. XXI, parte II.<br />
10Nel borgo si teneva un mercato settimanale già prima del 1416, come risulta da un accenno<br />
contenuto nel codice 236 della Biblioteca Trivulziana, intitolato Datio di Melegnano, f.<br />
2v (il giudice del dazio di Melegnano poteva procedere contro gli evasori “quolibet die feriato<br />
et iuridico, dum non sit in die mercati”). Questo mercato cadeva di giovedì. In quanto agli<br />
alberghi, già l’Azario accenna ai “bona hospicia” di Melegnano narrando l’episodio dell’incontro<br />
tra Barnabò Visconti e un contadino nei boschi della Bassa Milanese (P. AZARII, Liber<br />
gestorum in Lombardia, a cura di F. Cognasso, Bologna 1926-1939, p. 144, in RR.II.SS., vol.<br />
<strong>XV</strong>I, parte IV). Nella prima metà del ’400 troviamo ricordati vari alberghi quali quello della<br />
Campana, della Cernia e del Gallo, in ASMi, Notai, cart. 332, atti del 1◦ genn. 1417, 12 e 23<br />
novembre 1422.<br />
11Oltre a Giovannino Fagnani fu Antonino, di cui ci sono giunte le imbreviature (ASMi,<br />
Notai, cart. 332-338), esercitava la professione notarile a Melegnano nel 1442 anche Beltramolo<br />
Albiati di Luchino, delle cui imbreviature prima dell’ultima guerra si poteva ancora vedere<br />
una parte per gli anni 1446-1454 (cfr. P. M. SEVESI, Santa Maria della Misericordia in<br />
Melegnano, Melegnano 1932, p. 14). La presenza di tre medici è segnalata per il 1459 nella<br />
testimonianza di don Donato Farisei riportata in App., doc. 8. Nelle imbreviature del Fagnani<br />
si trovano accenni ad alcuni maestri; anche don Cristoforo Fasoli, rettore della chiesa di San<br />
Giovanni Battista, insegnava grammatica (APMe, cart. I A, fasc. 1, doc. 16, f. 15v - 17r,<br />
testimonianza di don Ambrogio Gallarati: “quia tunc temporis ipse testis ibat ad schollas<br />
gramatice ad dictam ecclesiam, quia ipse presbiter 〈d. Christoforus de Faxolis dictus〉 Sancti<br />
Amen docebat gramaticam”).<br />
12APMe, cart. I A, fasc. 1, doc. 17, f. 3v: “ipsa cura de Melegnano non habet tria
LA FONDAZIONE DELLA PREPOSITURA DI <strong>MELEGNANO</strong> (1442) 15<br />
cifre provengono da persone interessate rispettivamente a minimizzare e a gonfiare<br />
l’effettiva consistenza demografica di Melegnano, è prudente ritenere che il<br />
numero degli abitanti fosse tra i 2000 e i 2500.<br />
Dal punto di vista ecclesiatico la situazione non era altrettanto fiorente. All’interno<br />
del borgo esisteva una sola chiesa parrocchiale, dedicata a San Giovanni<br />
Battista e curata da un rettore eletto dalla comunità; essa faceva parte, senza<br />
particolari distinzioni, della pieve di San Giuliano in Strada. C’era poi anche<br />
un’altra chiesa, dedicata a San Pietro, retta da una confraternita di Disciplinati,<br />
ma non vi risiedeva nessun sacerdote 13 . Poco fuori del borgo, verso Milano,<br />
c’era un convento di frati Carmelitani e dall’altra parte del Lambro la chiesa di<br />
San Materno 14 .<br />
C’era dunque un evidente squilibrio tra il prestigio che il borgo deteneva nel<br />
campo civile e la sua scarsa rilevanza nel campo ecclesiastico. Questo fu probabilmente<br />
all’origine dell’azione intrapresa dalla comunità di Melegnano al fine di<br />
innalzare la chiesa di San Giovanni Battista da semplice rettoria a qualcosa che<br />
se non era una collegiata certo le somigliava molto, cioè a prepositura con un<br />
prevosto e tre cappellani curati. Certo un ampliamento nel numero dei sacerdoti<br />
poneva dei problemi di ordine finanziario. Le rendite della chiesa, assommanti<br />
a circa 40 lire imperiali annue 15 , risultavano insufficienti per una dotazione<br />
adeguata. Per reperire i fondi necessari c’erano due vie fondamentali (non escludentisi<br />
tra loro): la comunità poteva impegnarsi ad ampliare la dotazione della<br />
chiesa costituendo un nuovo patrimonio fondiario o fornendo ogni anno la quota<br />
occorrente, oppure la chiesa si poteva appropriare dei beni di altri enti ecclesiastici.<br />
Questa seconda via era la più vantaggiosa, in quanto sollevava la comunità<br />
da un onere probabilmente eccessivo, dato il fine prefisso, e fu appunto quella<br />
adottata.<br />
Un ente da sopprimere per incorporarne i beni fu individuato nel monastero<br />
di monache benedettine di Santa Maria della Stella, di Bruzzanello presso Mediglia<br />
(MI), cui erano stati uniti in epoca imprecisata altri due monasteri, quelli<br />
di Sant’Anna di Porta Comasina di Milano e dei Santi Nabore e Felice di Masate,<br />
pieve di Gorgonzola 16 . I suoi redditi assommavano a circa 100 fiorini d’oro<br />
millia animarum ad curandum et si minuerentur (sic; leggi: numerentur) non sunt adhuc<br />
milequinquecentum”. E App., doc. 8.<br />
13APMe, cart. I A, fasc. 1, doc. 16, f. 35v (testimonianza di Ambrogio Borroni fu Donato,<br />
1459): “nec alia ecclesia fuit nec est in dicta terra de Melegnano nixi una alia ecclesiolla parva<br />
que vocatur ecclesia Sancti Petri, in qua morantur batuti sive scruriati et non moratur aliquis<br />
sacerdos”.<br />
14Su queste chiese si rimanda al cap. 4 di questa tesi.<br />
15Come risulta da varie testimonianze riportate in parte in App., doc. 8. Le oscillazioni tra<br />
le 40 e 60 lire imperiali sono forse dovute al fatto che le stime più alte comprendono anche i<br />
proventi dell’amministrazione dei sacramenti. È sicuramente erronea la cifra di 50 fiorini d’oro<br />
riportata in App., doc. 4. Del resto nella bolla pontificia riportata in App., doc. 5, si parla di<br />
20 fiorini d’oro.<br />
16I tre monasteri sono ricordati nel Liber Notitiae. . . cit., col. 257 D (“Loco monasterii de<br />
bruzanello ecclesia sancte Marie”), 63 C (“in monasterio brucanelo est altare sancti benedicti”),<br />
28 A (“De sancta anna matre genitricis dei est ecclesia mediolani in porta cumacina”),<br />
282 D (“In plebe grogonzola, loco Maxate, ecclesia sancti naboris”), 261 D (“Maxate altare<br />
sancte Marie in ecclesia sancti naboris”). Nella Notitia Cleri Mediolanensis de anno 1398 circa<br />
ipsius immunitatem, in “Archivio Storico Lombardo”, vol. XIV (1900), p. 280, è riportato<br />
il monastero di Bruzzanello con una tassa di L. 20, s. 1; non è riportato quello di Sant’Anna;<br />
quello dei Santi Nabore e Felice potrebbe essere l’imprecisato “Monasterium de (sic) L. 5,<br />
s. 11, d. 10” riportato sotto Gorgonzola a p. 275. Questo potrebbe significare che nel 1398<br />
i monasteri di Santa Maria e di Sant’Anna erano già uniti. Per altre notizie sul monastero<br />
di Bruzzanello, vedi G. GEROSA BRICHETTO, Fuori di Porta Tosa. Studio sulle terre del
16 CAPITOLO 2<br />
annui 17 . Mentre il monastero di Masate era disabitato, quelli di Santa Maria<br />
della Stella, isolato tra i boschi, e di Sant’Anna, piccolo e inadeguato 18 , ospitavano<br />
le monache Elisabetta Suadi, Caterina Marcellini, Giacomina Bizozero e<br />
Alegranzina Alemanni detta Donina, con la badessa Castellina Barni 19 .<br />
Si mise l’occhio anche su alcune chiese, quasi tutte nei dintorni di Melegnano,<br />
i cui redditi assommavano a circa cinquantaquattro fiorini d’oro annui 20 . Erano<br />
le chiese, allora vacanti, di San Martino di Mercugnano 21 , di Santa Margherita<br />
di Faino e di San Bartolomeo “de Curte de Melegnano” 22 ; e inoltre la chiesa<br />
di Santa Maria della Rocca, di patronato dei Brivio, di cui era beneficiale don<br />
Dionigi Brivio, e le chiese di San Materno al Castelvecchio, Sant’Antonino di<br />
Colturano e San Pietro di Vizzolo, che insieme formavano il beneficio di don<br />
Donato Farisei 23 .<br />
Si vede bene che l’obbiettivo principale era il monastero: della cifra che<br />
si sperava di incamerare esso da solo forniva i due terzi. Era però necessario<br />
ottenere l’approvazione del papa, trattandosi di un monastero benedettino, e<br />
in primo luogo quella del legato pontificio, che era allora Gerardo Landriani,<br />
vescovo di Como e cardinale col titolo di Santa Maria in Transtevere 24 .<br />
Se non sappiamo quando nacque l’idea della prepositura, possiamo però<br />
avanzare qualche congettura sul perché i notabili melegnanesi abbiano potuto<br />
ritenere favorevole il momento da loro scelto. A quanto pare, il cardinale non<br />
mostrava una particolare predilezione per gli istituti monastici, se proprio nel<br />
Lambro nell’età medievale, Milano 1973, pp. 100-102.<br />
17App., doc. 1 e 5 e APMe, cart I A, fasc. 1 passim.<br />
18Prima del 1442 le monache erano venute a stare a Milano nel monastero di Sant’Anna,<br />
perché quello di Bruzzanello era talmente fuori mano che esse “quandocumque dificulter poterant<br />
habere sacerdotem qui earum confessiones audiret” (APMe, cart. I A, fasc. 1, doc. 16,<br />
f. 19v.<br />
19App., doc. 7.<br />
20App., doc. 4.<br />
21San Martino di Mercugnano, detto San Martino “Octave” (App., doc. 4), “Ogione”<br />
(APMe, cart. IA, fasc. 1, doc. 2), “Ogiani” (APMe, cart. IIB, fasc.1, doc. 6), è la chiesa<br />
di San Martino a “Octavo” del Liber Notitiae Sanctorum Mediolani cit., col. 245 B; l’attuale<br />
San Martino Olearo.<br />
221198: “ecclesie Sancti Bartholomei de contrada illorum de Melegniano” (Gli atti del comune<br />
di Milano fino all’anno 1216, a cura di C. Manaresi, Milano 1919, p. 170); 1235: “presbiter<br />
Marchixius S. Bartholomei de Curte de Melegnano” (GIULINI, Memorie cit., vol. VII, p.<br />
598); 1398: “Porta Romana: . . . Sancti Bartholamey in curte de Melegnano” (Notitia Cleri<br />
Mediolanensis cit., p. 21); 1466: “In Porta Romana . . . Non Parochiales. . . Sancti Bartolomei<br />
in curte” (P. MAZZUCCHELLI, Osservazioni sopra il rito Ambrosiano, Milano 1828, p. 371).<br />
Dovrebbe essere la chiesa di San Bartolomeo “in monasterio Sancti Celsi” del Liber Notitiae<br />
Sanctorum Mediolani, col. 49 A. Cfr. G. VIGOTTI, La diocesi di Milano alla fine del secolo<br />
XIII. . . , Roma 1974, p. 48.<br />
23ASMi, Notai, cart. 333, 23 febbraio 1433: “Confessio Iohanis de Giramis facta per d.<br />
presbiterum Donatum de Farixeis”, il quale era “beneficialis et rector ecclesie Sancti Antonini<br />
de Culturano sub rectoria rectorie Sancti Materni de Castrovegio et Sancti Petri de Vizollo”.<br />
24Gerardo dei Capitanei di Landriano, figlio di Antonio, fu canonico della chiesa della Trinità<br />
di Pavia, amministratore della diocesi di Lodi dal 13 maggio 1418 e poi vescovo della stessa dal<br />
15 marzo 1419. Diventò vescovo di Como il 6 marzo 1437. Nominato cardinale prete col titolo<br />
di Santa Maria in Transtevere il 18 dicembre 1439, mantenne il vescovato di Como ed è perciò<br />
chiamato “Cumanus” o “Comensis”. Fu legato a latere per la Lombardia e morì a Viterbo<br />
il 9 ottobre 1445. È noto per aver scoperto nel 1421 tra i codici della biblioteca vescovile di<br />
Lodi un codice di Cicerone, il “Laudensis”, contenente tra l’altro il De Oratore, l’Orator e il<br />
Brutus, prima sconosciuti o solo parzialmente noti. C. EUBEL, Hierarchia Catholica Medii<br />
Aevi. . . , 2. ed., Monasterii 1913-14, vol. I, p. 296; vol. II, p. 8 e 140. L. SAMARATI, I vescovi<br />
di Lodi, Milano 1964, p. 165-8 e 170; L. TATTI, Annali sacri della città di Como, riveduti<br />
dal P. D. Giuseppe Maria Stampa, deca terza, parte prima, Milano 1734, p. 261-277.
LA FONDAZIONE DELLA PREPOSITURA DI <strong>MELEGNANO</strong> (1442) 17<br />
1442 diventava il primo commendatario dell’abbazia di Chiaravalle 25 . Non va<br />
poi trascurata una probabile parentela, anche se forse non stretta, tra il cardinale<br />
e quell’Antonino Landriani che le fonti ci indicano tra i promotori 26 e che<br />
troveremo tra i patroni della nuova prepositura.<br />
Sia come sia, nel maggio 1442 fu presentata al cardinale legato una supplica,<br />
con cui si chiedeva la creazione a Melegnano di una prepositura con un<br />
prevosto e tre cappellani, previa soppressione e annessione del monastero e col<br />
corollario dell’annessione dei benefici suddetti. Il testo della supplica è riassunto<br />
nei documenti 1 e 4, riportati in Appendice. Il modo con cui questi documenti<br />
sono redatti è fuorviante, perché può far pensare a due distinte suppliche, l’una<br />
riguardante la soppressione del monastero e l’erezione della prepositura, l’altra,<br />
successiva di qualche tempo (anzi successiva alla nomina del prevosto Giovanni<br />
Pagani il 19 luglio), riguardante l’unione delle sette chiese. In realtà le due<br />
richieste furono concomitanti 27 . Ma per ragioni di chiarezza è forse opportuno<br />
trattare separatamente i due aspetti della questione.<br />
I motivi ufficialmente addotti per chiedere la soppressione del monastero e<br />
l’erezione di una prepositura a Melegnano sono di ordine pastorale e liturgico:<br />
da una parte l’unico rettore della chiesa di San Giovanni non poteva più attendere<br />
alla cura della popolazione del borgo, a causa del suo grande aumento;<br />
dall’altra il monastero di Santa Maria della Stella era quasi privo di monache<br />
e semidistrutto, con grave danno per il culto divino; quindi, se si fosse soppresso<br />
il monastero, con i suoi redditi si sarebbe potuta fondare a Melegnano una<br />
prepositura con tre cappellani, a maggior gloria di Dio e salute delle anime.<br />
Altri documenti ci rivelano aspetti, che sono presentati come determinanti, ma<br />
che nei documenti ufficiali non compaiono: pettegolezzi sulla moralità personale<br />
della badessa e delle monache 28 .<br />
La supplica fu probabilmente presentata il 25 maggio, data in cui fu donata<br />
al cardinale la prima delle molte partite di gamberi che troviamo segnate tra le<br />
spese “pro impetratione bullarum” 29 . Il 26 maggio Antonino da Melegnanello<br />
e Beltramo Lafrancono testimoniarono contro la badessa 30 (si trattò evidentemente<br />
di testimonianze tendenti a rinforzare giuridicamente le affermazioni<br />
contenute nella supplica).<br />
Nel mese di giugno si sviluppò l’opera di pressione sulla badessa perché rassegnasse<br />
le dimissioni, rendendo così vacante il titolo. Non sono noti i mezzi usati<br />
per esercitare la pressione, ma certo furono efficaci, se il 6 luglio la badessa, attraverso<br />
il proprio procuratore don Giovanni Mozardi, cappellano del cardinale,<br />
rinunciò al titolo nelle mani del cardinale, il quale nello stesso giorno emise la<br />
bolla con cui sopprimeva l’abbazia e la annetteva alla chiesa di San Giovanni<br />
Battista, riservando alla ex badessa la pensione annua di quindici fiorini d’oro.<br />
La soppressione del monastero pur non essendo definitiva, perché occorreva<br />
ancora l’approvazione papale, era però immediatamente operante. Perciò colla<br />
stessa bolla il cardinale legato innalzò la chiesa di San Giovanni Battista da<br />
rettoria a prepositura con un prevosto e tre cappellani residenti, da mantenersi<br />
25 C. EUBEL, op. cit., vol. II, p. 8.<br />
26 App., doc. 4.<br />
27 Cfr. App., doc. 6.<br />
28 App., doc. 8, e APMe, cart. I A, fasc. 1, doc. 4 (senza data, ma prima del 1455).<br />
29 App., doc. 6.<br />
30 Ibidem.
18 CAPITOLO 2<br />
coi beni del soppresso monastero 31 .<br />
A quanto pare, le dimissioni “spontanee” della badessa non furono accettate<br />
dalle altre monache. Una testimonianza successiva ci ragguaglia su questo aspetto<br />
della vicenda e ci mostra il cardinale intervenire pesantemente per impedire<br />
alle rimanenti monache di eleggersi una nuova badessa 32 .<br />
Si procedette intanto al perfezionamento dell’erezione della prepositura e il<br />
19 luglio il cardinale legato nominava il primo prevosto nella persona di don<br />
Giovanni Pagani 33 . Il 28 luglio vennero promulgati gli statuti, con dettagliate<br />
disposizioni sulla liturgia 34 .<br />
L’obbligo della residenza imposto al prevosto e ai cappellani poneva il problema<br />
dell’edificazione di una canonica. Perciò sempre sul finire di luglio fu<br />
emessa una bolla che riservava a tal fine una parte dei redditi della nuova prepositura,<br />
finché la casa non fosse finita; ma per non diminuire con ciò la massa<br />
prepositurale, la comunità si impegnò a costituire redditi fondiarii per una cifra<br />
corrispondente 35 .<br />
Con un’altra bolla, ancora il 28 luglio, il cardinale definì le procedure per<br />
l’elezione dei futuri prevosti e cappellani, concedendo il diritto di patronato<br />
a Guglielmo Besana e Antonino Landriani e ai sei presidenti la comunità di<br />
Melegnano 36 . Di Antonino Landriani ho già parlato in relazione ad una sua<br />
probabile parentela col cardinale. In quanto a Guglielmo Besana, egli vide così<br />
riconosciuta la parte preminente da lui avuta in tutta l’operazione, nella quale<br />
in concreto agì come procuratore della chiesa 37 .<br />
A questo punto mancava solo la definitiva approvazione papale. Nell’attesa si<br />
procedette tra agosto e settembre 38 a espellere la badessa e le monache dal loro<br />
monastero: la badessa venne a Melegnano e vi abitò fino alla morte, che avvenne<br />
verso il 1450 39 ; le altre monache andarono ad alloggiare presso parenti oppure<br />
in altri monasteri 40 . La chiesa di Melegnano versò alla badessa fino alla sua<br />
morte i quindici fiorini d’oro annui che le spettavano secondo le disposizioni del<br />
31App., doc. 1.<br />
32App., doc. 7, testimonianza di don Girolamo Cortesella.<br />
33App., doc. 2.<br />
34App., doc. 3<br />
35Bolla citata in App., doc. 6. Il testo non ci è pervenuto ma la disposizione è nota da<br />
un accenno in App., doc. 4: “. . . ecclesiae Sancti Iohannis, cuius fructus etc. quos tamen ad<br />
constructionem domorum hedificandarum et pro residentia prepositi et capellanorum elligendorum<br />
quoad perfecte fuerint deputavimus. . . ”. La promessa fatta dalla comunità fu perfezionata<br />
con un documento notarile solo nel 1454 (APMe, cart. I A, fasc. 1, doc. 5-6 (3 ottobre<br />
1454): “in exequtione promissionis alias facte reverendissimo domino Gerardo tunc cardinali<br />
et legato de latere de dando dicte ecclesie tot bona ex quibus singulis annis dicti floreni X<strong>XV</strong><br />
percipi possent pro ampliori dote prepositure et cappellanorum dicte ecclesie”). 25 fiorini del<br />
valore di 32 soldi per fiorino equivalgono a 40 lire imperiali.<br />
36Il documento, che non ci è pervenuto, è citato in App., doc. 6. La data si trova riferita<br />
nella visita del 1567 (App., doc. 11). Il suo tenore è noto da vari accenni, il più antico dei quali<br />
è in APMe, cart. I A, fasc. 1, doc. 7, f. 16v - 17r, ed è del 1455: “item litteras patentes prefati<br />
domini cardinalis et legati vero sigillo ipsius domini legati sigillatas et subscriptas per Iacobum<br />
de Paradiso, in quibus in effectu continetur sicut ipse legatus auctoritate sue legationis perpetuo<br />
reservavit ius patronatus presentandi prepositum et capellanos pro tempore instituendos<br />
in predicta ecclesia de Mellegniano nobilibus viris dominis Guillelmo de Bexana, Antoniono<br />
de Landriano et sex communitatem Mellegnani presidentibus”. Il diritto di presentazione fu<br />
esercitato fino al periodo di san Carlo Borromeo, come risulta da vari documenti in APMe,<br />
cart. I B e dalla Visita del 1567 (App., doc. 11).<br />
37Cfr. App., doc. 4 e 6.<br />
38App., doc. 6<br />
39App., doc. 8, testimonianza di don Donato Farisei.<br />
40 Ibidem.
LA FONDAZIONE DELLA PREPOSITURA DI <strong>MELEGNANO</strong> (1442) 19<br />
cardinale, e alle altre monache cifre minori per gli alimenti, almeno per qualche<br />
anno 41 .<br />
Come ho già detto, l’unione del monastero alla chiesa di San Giovanni Battista<br />
necessitava, per diventare definitiva, dell’approvazione papale. Fu perciò<br />
inviata una supplica dal rettore di San Giovanni e dalla comunità di Melegnano<br />
al papa Eugenio IV, ottenendo in risposta una bolla, datata da Firenze il 13<br />
ottobre 1442 e indirizzata a Leonardo del Maino, abate di San Simpliciano fuori<br />
le mura di Milano, con cui si delegava quest’ultimo a confermare l’annessione,<br />
prese le opportune informazioni 42 . L’8 agosto 1443 la comunità di Melegnano<br />
nominò i propri procuratori per il processo di conferma davanti all’abate, nomina<br />
accettata anche dal rettore di San Giovanni Battista, don Cristoforo Fasoli 43 .<br />
È da notare che promotori della richiesta di conferma non figurano né il nuovo<br />
prevosto né i patroni, ma solo il vecchio rettore e la comunità di Melegnano, e<br />
che nella bolla papale non si fa cenno della prepositura da istituirsi coi beni del<br />
soppresso monastero, ma si parla solo, in modo un po’ sibillino, di “multa ac<br />
diversa ...tione dicte ecclesie incombentia etiam quasi insupportabilia onera”.<br />
Si trattò forse di una formalità, con cui si evitava l’incongruenza di un effetto<br />
(la prepositura) che precedeva nell’esistenza la propria causa (l’annessione del<br />
monastero).<br />
Non è chiaro il motivo per cui dall’ottobre 1442 si aspettò fino all’agosto<br />
1443 per presentare la bolla papale all’abate di San Simpliciano. È possibile che<br />
la bolla sia giunta a Melegnano con un certo ritardo, ma dieci mesi sembrano<br />
troppi. D’altra parte è certo che il 29 marzo Guglielmo Besana per conto della<br />
chiesa di San Giovanni Battista versò 16 fiorini d’oro in pagamento della bolla 44 .<br />
Comunque, il processo di conferma cominciò in agosto e si concluse non oltre<br />
dicembre in modo favorevole 45 .<br />
Mentre si procedeva all’annessione del monastero, non si trascurava l’altro<br />
obbiettivo, cioè l’annessione delle sette chiese. La supplica in questo senso fu<br />
presentata come ho già detto verso la fine del maggio 1442 insieme a quella per<br />
il monastero, o forse meglio si trattò di un’unica supplica per entrambe le questioni.<br />
Le motivazioni addotte nella supplica sono, come per la soppressione del<br />
monastero, di ordine pastorale e liturgico, ma con un accento maggiore sull’aspetto<br />
economico dell’operazione, che avrebbe permesso una maggiore dotazione<br />
della nuova prepositura 46 .<br />
Lo scopo della supplica fu raggiunto il 30 luglio, quando il cardinale legato<br />
emanò una bolla con cui univa alla prepositura di Melegnano testè fondata i<br />
sette benefici, subito quelli vacanti, e quelli che non lo erano quando lo fossero<br />
diventati per morte o rinuncia dei loro beneficiali 47 . Questo permise al neo<br />
41Come risulta dai vari Libri dell’Entrata e della Spesa in APMe, cart. II A, fasc. 1. Non<br />
sembrano credibili le affermazioni in contrario riportate in App., doc. 7.<br />
42App., doc. 5.<br />
43Ibidem. 44APMe, cart. II A, fasc. 1, Libro dell’entrata e della Spesa 1443, f. 24r: “Bulla una obtenta<br />
a sanctissimo domino nostro domino papa pro confirmatione unionis facte per reverendum<br />
dominum cardinalem ecclesie de Melegnano debet dare scriptos in credito Guillelmo de Bexana<br />
in isto in folio <strong>XV</strong>I et sunt pro infrascriptis denariis per eum Guillelmum numeratis pro ipsa<br />
bulla ut infra, videlicet: primo numeratos domino Zeno secretario prefati domini cardinalis<br />
et eius parabula in Landriano pro parte solutionis dicte bulle, pro ducatis <strong>XV</strong>I in auro, die<br />
X<strong>XV</strong>IIII martii anni suprascripti: L. L, s. <strong>XV</strong>I, d. -”.<br />
45App., doc. 6.<br />
46 App., doc. 4.<br />
47 Ibidem.
20 CAPITOLO 2<br />
prevosto Giovanni Pagani di prendere subito possesso delle tre chiese che erano<br />
disponibili, e cioè San Bartolomeo “in curte de Melegnano”, Santa Margherita<br />
di Faino e San Martino di Mercugnano 48 .<br />
Già dalla fine di maggio invece ci si preoccupò di come giungere all’annessione<br />
delle chiese non vacanti senza dover attendere la morte o la rinuncia spontanea<br />
dei loro rettori, don Dionigi Brivio e don Donato Farisei. Con l’evidente approvazione<br />
del cardinale legato si mandò loro un’ingiunzione perché si presentassero<br />
“ad docendum legiptime de titulo” davanti a don Lodovico Garzia, auditore generale<br />
del cardinale, su istanza di don Giovanni Mozardi, procuratore fiscale<br />
dello stesso cardinale. Quella mandata a don Dionigi Brivio, che ci è pervenuta,<br />
è datata 30 maggio 49 . Si trattò ovviamente di un’azione intimidatoria mirante a<br />
indurre i due sacerdoti a venire a un compromesso. La cosa riuscì solo per metà.<br />
Don Donato Farisei venne ben presto a un accordo con la comunità di Melegnano<br />
e diventò dopo la fondazione della prepositura uno dei cappellani curati.<br />
L’accordo prevedeva evidentemente che egli continuasse a percepire le rendite<br />
del suo vecchio beneficio e in più ricevesse un conguaglio per il suo servizi di<br />
cappellano 50 .<br />
Con il Brivio le cose non andarono secondo le speranze. Egli si oppose fermamente<br />
ai tentativi di estrometterlo dal beneficio di Santa Maria della Rocca<br />
e dopo più di un anno di vicende giudiziarie riuscì vincitore. Alla chiesa di San<br />
Giovanni Battista non restò che attendere la sua morte per poter procedere alla<br />
presa di possesso di quel beneficio.<br />
La documentazione esistente non ci permette di seguire nei particolari questa<br />
vicenda se non per il 1442. Per quest’anno ci sono infatti pervenute due<br />
comparizioni fatte dal procuratore di don Dionigi Brivio, la prima il 5 giugno<br />
in risposta all’ingiunzione del 30 maggio, la seconda il 26 novembre in risposta<br />
a un’ingiunzione del 23 dello stesso mese 51 . In quest’ultima si accenna a un’altra<br />
comparizione fatta il 30 luglio il cui testo non ci è pervenuto 52 . Da queste<br />
comparizioni si vede che alla fine del 1442 la situazione non era ancora definita.<br />
Ma è da credere che i rappresentanti della chiesa di Melegnano fossero certi di<br />
prevalere, perché troviamo nel 1443 un certo Ambrogio de Sancto Augustino<br />
come rettore di Santa Maria della Rocca, cioè come quello dei tre cappellani cui<br />
nella divisione dei beni della prepositura spettavano i redditi di questa chiesa.<br />
Ancora per il 1443 troviamo ricordata al 28 agosto la revoca di un’ingiunzione<br />
che era stata fatta ai fittabili della chiesa della Rocca a nome di don Dionigi<br />
Brivio, ovviamente perché pagassero l’affitto a lui e non alla chiesa di San<br />
Giovanni 53 . Da testimonianze successive sappiamo anche che gli incaricati della<br />
nuova prepositura erano andati a prendere possesso di quel beneficio, vivente<br />
48 Di quest’ultima ci è pervenuto il documento della presa di possesso, datato 6 agosto<br />
(APMe, cart. I A, fasc. 1, doc. 2).<br />
49 APMe, cart. II B, fasc. 1, doc. 6, f. 24 ss.<br />
50 APMe, cart. II A, fasc. 1, Libro dell’Entrata e della Spesa 1442, f. 11 v: “[Presbiter<br />
Donatus] Fariseus capelanus [ecclesie] Sancti Iohannis terre Melegnani”. APMe, cart. II A,<br />
fasc. 1, Libro dell’Entrata e della Spesa 1443, f. 24v: Presbiter Donatus Fariseus “debet habere<br />
scriptos in debito ecclesie Sancti Iohannis in isto in folio II et sunt pro eius merito unius anni<br />
suprascripti 1443 quo servivit in dicta ecclesia ad celebrandam missam iuxta compoxitionem<br />
cum eo factam per communitatem Melegnani: L. X<strong>XV</strong>, s. -”.<br />
51 APMe, cart. II B, fasc. 1, doc. 6, dal foglio 26 alla fine.<br />
52 Cfr. App., doc. 6 (1442): “Item numeratos uni qui portavit preceptum domino Dionixio<br />
de Bripio die X<strong>XV</strong>III iullii: L. -, s. I”.<br />
53 App., doc. 6.
LA FONDAZIONE DELLA PREPOSITURA DI <strong>MELEGNANO</strong> (1442) 21<br />
ancora don Dionigi Brivio 54 . In effetti troviamo tra i crediti di don Ambrogio<br />
di Sant’Agostino per l’anno 1443 alcune spese fatte per restauri alla chiesa della<br />
Rocca e per la causa in corso 55 . Dovette però trattarsi di una usurpazione<br />
temporanea, perché dalle stesse testimonianze si rileva che, finché fu in vita, il<br />
Brivio godette del beneficio della Rocca e solo dopo la sua morte avvenuta nel<br />
1451 il beneficio passò alla prepositura di Melegnano 56 .<br />
54 APMe, cart. II B, fasc. 1, doc. 1, f. 12: testimonianza di Ambrogio detto Rosso de Cattanei<br />
di Melegnano in una causa per un pezzo di terra presso la Rocca (1463): “iam annis duodecim<br />
et pluribus proxime preteritis reverendissimus nunc quondam dominus dominus Gerardus<br />
de Landriano olim cardinalis dedit operam et eius causa, opere et facto dicta ecclesia domine<br />
Sancte Marie nuncupate de Larocha fuit supposita dicte ecclesie de Mellegnano” . . . “et<br />
recordor quod suprascriptus nunc quondam dominus Tibaldus olim genitor meus, qui erat<br />
valde informatus de possessionibus et bonis ipsius ecclesie de Larocha, quia dicta ecclesia de<br />
Larocha dotata fuit per predecessores dicti nunc quondam patris mey, ivit una cum olim et<br />
tunc agentibus pro dicta ecclesia de Mellegnano, tempore quo dicta bona dicte ecclesie de<br />
Larocha aprehensa fuerunt nomine dicte ecclesie de Mellegnano, ad insignandum eis possessiones<br />
et bona dicte ecclesie de Larocha, quod fuit meo credere ante tempus epidimie proxime<br />
delapse quando factum fuit intoytum et aprehensa fuerunt bona ecclesie predicte de Larocha<br />
per agentes olim et tunc nomine ecclesie de Mellegnano” . . . “et vollo bene dicere quod nunc<br />
quondam dominus presbiter Dionixius de Brippio, olim patruus suprascripte domine Zenevrege<br />
et qui erat unus ex ordinariis ecclesie maioris Mediolani, fuit malle contentus quod dictus<br />
nunc quondam pater meus iverit ad insignandum dicta possessiones et bona dominis tunc<br />
preposito et capellanis et seu agentibus tunc pro dicta ecclesia de Mellegnano pro fatiendo<br />
dictum introytum, et ea occcaxione odio habuit dictum patrem meum et etiam pervenit ad<br />
differentiam cum dictis dominis tunc preposito et capellanis, et pro dicto anno fuit depositum<br />
vinum dicte possessionis”.<br />
55 APMe, cart. II A, fasc. 1, Libro dell’Entrata e della Spesa 1442, f. 11r: dominus presbiter<br />
Ambrosius de Sancto Augustino beneficialis ecclesie de Larocha “debet habere pro canchanis<br />
III et axiis VI et clovis XXIIII emptis pro ecclesia de Larocha a Iohanne Gambaro die XII<br />
septembris 1443: L. I, s. . . . Item pro brentis . . . vini domino Georgio Prealono qui solicitavit<br />
causam ecclesie de La Rocha contra dominum Dionixium de Bripio: L. VIII, s. . . . ”.<br />
56 APMe, cart. II B, fasc. 1, doc. 7: processo tra donna Zenevrega Brivio e la chiesa di<br />
Melegnano per un pezzo di terra già di proprietà della chiesa della Rocca, 1472, testimonianza<br />
di don Donato Farisei: dopo aver dichiarato di essere stato prevosto di Melegnano per circa<br />
quattro anni, aggiunge che “post mortem dicti domini Dionisii de Brippio, qui decessit de<br />
anno curso MCCCCLI, usque ad annum cursum MCCCCLIIII ego prepositus et capellani<br />
mei tenuimus et possedimus ecclesiam predictam de Larocha tamquam unitam dicte ecclesie<br />
de Melegnano auctoritate legati de latere”.
Capitolo 3<br />
GLI STATUTI DELLA<br />
PREPOSITURA DI<br />
<strong>MELEGNANO</strong><br />
La bolla del 6 luglio 1442, che fondava la prepositura di Melegnano, destinava le<br />
rendite della chiesa di San Giovanni e del soppresso monastero di Santa Maria<br />
della Stella al mantenimento del prevosto e dei tre cappellani curati e li obbligava<br />
alla residenza e alla celebrazione del culto divino. Gli statuti, emanati il 28 luglio,<br />
regolano i due aspetti che nel documento precedente erano lasciati nel vago. Essi<br />
stabiliscono che delle rendite spettanti alla prepositura il prevosto ne riceva due<br />
quinti e i cappellani un quinto ciascuno. L’obbligo della celebrazione del culto<br />
divino viene dettagliato in questo modo: tutte le domeniche e i giorni festivi<br />
il prevosto e i cappellani devono celebrare e cantare solennemente nella chiesa<br />
di San Giovanni il mattutino, la messa e i vespri, e dire le altre ore canoniche;<br />
chi non parteciperà al mattutino, alla messa e ai vespri incorrerà nella multa<br />
di quattro soldi, se la festa è semplice; di otto, se doppia; di dodici, se sarà<br />
Natale, Pasqua (con tre giorni prima e dopo), Pentecoste, san Giovanni Battista,<br />
Corpus Domini (con tutta la sua ottava), Ognissanti, tutte le feste della Vergine,<br />
sant’Ambrogio e san Gerardo confessore. Nei giorni feriali devono celebrare la<br />
messa e dire le altre ore canoniche, almeno sottovoce, sotto pena di due soldi<br />
per chi non parteciperà al mattutino, alla messa o ai vespri. Le assenze saranno<br />
puntate dal custode e la multa si devolverà alla Fabbrica della chiesa. L’assenza<br />
non giustificata da malattia, servizio della Chiesa o altra evidente necessità,<br />
oltre alla multa comporta la perdita di una quota dei redditi corrispondente<br />
all’assenza e chiunque la percepirà indebitamente sarà “ipso facto” scomunicato<br />
e non potrà essere assolto finché non l’avrà restituita. Come dotatore della nuova<br />
prepositura, il cardinale Gerardo Landriani ritenne giusto inserire negli statuti<br />
altri due obblighi: che nella festa di san Gerardo confessore si celebrasse la messa<br />
solenne in onore del santo, e le altre ore canoniche, sotto pena di 12 soldi; e che<br />
il giorno seguente la memoria dei defunti si celebrasse la messa per i defunti e<br />
soprattutto per i predecessori del cardinale legato, sotto la stessa pena 1 .<br />
1 App., doc. 3.
24 CAPITOLO 3<br />
Per qualche tempo questi statuti furono rispettati, ma all’epoca della visita<br />
del 1567 di essi non si aveva memoria precisa, anzi se ne era smarrito lo scritto 2 .<br />
In effetti ci sono differenze tra gli statuti e la prassi che era in vigore al momento<br />
della visita: non era completamente rispettato l’obbligo della messa quotidiana<br />
nei giorni feriali, non si deputava un puntatore (e quindi non si segnavano le<br />
assenze e non si pagavano le multe) e non si celebrava la festa di san Gerardo<br />
né la memoria dei legati defunti. San Carlo ordinò che il prevosto e i cappellani<br />
celebrassero tutti i giorni tutte le ore canoniche nel coro, cioè nel presbiterio,<br />
della chiesa; che si deputasse un puntatore, che agli assenti ingiustificati fosse<br />
trattenuta una parte corrispondente dei redditi loro spettanti che andasse ad<br />
accrescere la quota dei presenti. Concesse però una vacanza di tre mesi all’anno<br />
per ciascuno, da non contarsi tra le assenze; ma anche in questo periodo erano<br />
tenuti a celebrare la messa tutti i giorni festivi e almeno tre volte alla settimana<br />
nei giorni feriali. L’ordinazione andava intesa senza pregiudizio di qualunque<br />
onere maggiore cui fossero tenuti dal documento di fondazione della chiesa o<br />
da altro. Dopo la visita di san Carlo si riordinò l’archivio, che all’epoca della<br />
prima visita era disordinato e disperso, e si ritrovò il testo degli statuti. Nella<br />
visita del 1597 troviamo annotato: “Haec ecclesia est Praeposituralis Collegiata<br />
et habet Praepositum cum tribus capellanis curatis choralibus, et fundata fuit<br />
Praepositura cum Capellanis per Reverendum Cardinalem Girardum legatum<br />
e latere de anno 1442 cum dote quae nunc ascendit ad summam librarum fere<br />
2000, cum onere celebrandi quotidie et recitandi horas canonicas in choro, cui<br />
oneri non satisfaciunt; verum cum fuerint unita bona monasterii Stellae Mediolani<br />
eidem Capitulo, quae ascendebant tunc temporis ad summam scutorum<br />
100, nun vero excedunt summam scutorum 600, existimant se non teneri<br />
ad horas canonicas, cum predicta unio non habuerit effectum. Verum tamen est<br />
quod in bulla statutorum in qua Reverendissimus univit bona predicti monasterii<br />
Capitulo praesupponit erectionem iam factam praepositurae et capellaniarum<br />
cum eisdem oneribus curae et horarum canonicarum. Habent statuta condita ab<br />
eodem fundatore, quae servantur praeterquam in recitatione horarum canonicarum,<br />
canunt tamen missam diebus festivis, vesperas, completorium et orationen<br />
vespertinam” 3 . Il visitatore, pur facendo un po’ di confusione, afferma che il<br />
motivo per cui il prevosto e i cappellani curati, malgrado gli statuti, non si<br />
sentivano impegnati alla recita quotidiana delle ore canoniche era che il mona-<br />
stero della Stella, i cui beni costituivano il grosso della dote della prepositura,<br />
in seguito ne era stato nuovamente distaccato. È plausibile che lo stesso motivo<br />
abbia agito anche subito dopo la disaggregazione, favorendo l’abbandono degli<br />
obblighi più impegnativi, ormai scarsamente remunerati. Seguendo questa ipotesi<br />
si può determinare con una certa approssimazione il periodo in cui gli statuti<br />
cominciarono ad essere disattesi ed è perciò opportuno narrare brevemente la<br />
vicenda della restaurazione del monastero di Santa Maria della Stella4 .<br />
2 App., doc. 11: “et interogatis si que habent statuta et privilegia ratione dicte ecclesie,<br />
responsum fuit nil statutum in scriptis apparere, sed quod ex ritu tantummodo servant ea que<br />
superius dicta sunt. . . ”.<br />
3 ACAM, X, Melegnano, vol. 8, fasc. 6, f. 10. Più avanti, dove si elencano gli annuali a<br />
cui il prevosto e i cappellani curati erano tenuti, sotto il mese di novembre si legge: “Die<br />
2, Capitulum tenetur ad annuale unum usque in perpetuum ex constitutione ecclesiae die<br />
sequenti immediate solemnitatem Omnium Sanctorum. Item aliud die sequenti festum Sancti<br />
Gerardi confessoris ut constat ex statutis erectionis bullae (sic) dictae ecclesiae 3 ◦ (sic) cal.<br />
Augusti 1442”. Ibidem, f. 20v.<br />
4 Per ricostruire la vicenda, oltre ai documenti espressamente citati, faccio riferimento a
GLI STATUTI DELLA PREPOSITURA DI <strong>MELEGNANO</strong> 25<br />
L’aperto favore che il cardinale Landriani mostrava verso la chiesa di San<br />
Giovanni tolse per qualche tempo ogni possibilità di opposizione e di rivalsa alle<br />
monache che erano state espulse dal loro monastero dopo la soppressione del<br />
1442. Lo scoppio della guerra per la successione del ducato di Milano impedì<br />
loro probabilmente di sfruttare subito il momento favorevole rappresentato dalla<br />
morte del cardinale nel 1445 e di Eugenio IV, che ne aveva approvato l’operato,<br />
nel 1447. Ma dopo che Francesco Sforza ebbe conseguito il dominio sul ducato<br />
di Milano, le monache superstiti chiesero al papa la reintegrazione del loro monastero,<br />
affermando che la sua unione alla prepositura di Melegnano era stata<br />
fatta dal cardinale Landriani per scopi diversi dall’aumento del culto divino e<br />
che, quanto a questo, esso non era stato aumentato né c’era speranza che aumentasse<br />
5 , e ottennero nel 1455 da Nicolò V un commissario che esaminasse<br />
la situazione e decidesse in merito. Ma il prevosto di Melegnano Marco Vaghi,<br />
trovando il giudice troppo favorevole alle monache, si appellò direttamente al<br />
papa e la causa si trasferì a Roma 6 . Dopo essere stata esaminata per qualche<br />
tempo in curia, Pio II da poco eletto l’avocò a sè e la risolse in favore delle<br />
monache con una bolla del 12 gennaio 1459 7 , con cui reintegrava il monastero<br />
soppresso, annullando l’unione fatta dal cardinale Landriani anche se era stata<br />
confermata dall’autorità apostolica, e incaricava l’arcivescovo di Milano di<br />
nominare badessa del monastero suor Apollonia Resti, monaca professa nel monastero<br />
di Lentate, dopo aver preso le opportune informazioni. L’11 marzo di<br />
quell’anno la nuova badessa prestava giuramento 8 . Il prevosto di Melegnano non<br />
si limitò a prendere atto dell’esito disastroso del proprio appello al papa, ma<br />
rinnovò le azioni giudiziarie, finché il papa, volendo definitivamente porre fine<br />
alla questione, verso la fine del 1460 fece assegnare alla prepositura di Melegnano<br />
una parte dei beni del monastero corrispondenti a una rendita di 20 fiorini<br />
d’oro, come parziale risarcimento della perdita subita colla reintegrazione del<br />
monastero 9 . Il prevosto di Melegnano non accettò l’assegnazione e continuò a<br />
molestare in tutti i modi le monache citandole in giudizio e cercando di costringere<br />
i loro fittavoli a pagare gli affitti alla prepositura di Melegnano. Ancora nel<br />
1469 rivolgeva una supplica al papa in cui ribadiva le proprie ragioni e chiedeva<br />
nuovamente la riunione del monastero alla prepositura 10 . L’esito della supplica<br />
APMe, cart. I A, fasc. 1, quasi interamente dedicato ad essa.<br />
5Cfr. App., doc 7. Inoltre “apertis verbis” in APMe, cart. 1 A, fasc. 1, doc. 17, f. 2v:<br />
“dum quondam dominus cardinalis de Landriano vellet certas possessiones turbare quibusdam<br />
intimis suis et cum non posset per viam tunc abbatisse, monialium et conventus, pretensam<br />
unionem fecit de dictis monasteriis ipsi ecclesie de Melegnano, narrando licet minus vere ipsa<br />
monasteria esse in suis structuris colapsa et in eis cessare divinum officium et alia, prout<br />
in ipsa pretensa unione reperiatur contineri, fincxit quod errigerentur et una prepositura et<br />
tres capellanie in dicta ecclesia de Melegnano, non valens alio modo appetitum suum ad<br />
effectum deducere, per vim expulsit quatuor moniales a dictis monasteriis, que in eis altissime<br />
famulabant et divina officia decantabant, nec monasteria ipsa erant colapsa, et per vim fecit<br />
quod ipsa abbatissa renuntiavit abbatissatui huiusmodi et moniales dispersit, que abinde citra<br />
in obprobrium religionis hinc inde necesse fuit mendicare, ipseque cardinalis postmodum ipsas<br />
possessiones ab ipsis de Melegnano alienari fecit, que adhuc sunt alienate, et quod centum<br />
valebat fecit dare pro triginta intimis et amicis suis. . . ”.<br />
6APMe, cart. I A, fasc. 1, doc. 7, e App., doc. 7.<br />
7La data e un riassunto della bolla in APMe, cart. I A, fasc. 1, doc. 17, f. 1v - 2r, e ibidem,<br />
doc. 13, f. 1v.<br />
8APMe, cart. I A, fasc. 1, doc. 11.<br />
9Il tenore della bolla pontificia in APMe, cart. I A, fasc. 1, doc. 18. L’assegnazione fatta<br />
dall’abate di San Celso per autorità apostolica il 14 novembre 1460, in APMe, cart. III A,<br />
fasc. 1.<br />
10APMe, cart. I A, fasc. 2. Nella supplica si accenna a un intervento della duchessa Bianca
26 CAPITOLO 3<br />
fu probabilmente anche questa volta negativo, perché il prevosto non cercò più<br />
di ottenere la soppressione del monastero, ma concentrò i suoi sforzi perché venissero<br />
pagati i 20 fiorini d’oro di rendita, che erano stati assegnati nel 1460 e<br />
che allora aveva rifiutati. L’esito dei nuovi processi fu positivo 11 e possiamo leggere<br />
nella visita del 1567 tra i redditi della prepositura: “Redditus qui annuatim<br />
solvitur per moniales monasterii della Stela Mediolani: L. 40, s. -, d. -” 12 , cifra<br />
questa probabilmente transatta, perché è inferiore all’assegnazione originaria di<br />
20 fiorini d’oro. Se, seguendo la nostra ipotesi, vogliamo ora indicare la data in<br />
cui si cessò di osservare l’obbligo della recitazione quotidiana delle ore canoniche,<br />
si potrebbe avanzare il periodo subito dopo il 1470. Infatti, caduta allora<br />
ogni speranza di recuperare la dotazione iniziale della prepositura, non c’era più<br />
motivo di seguitare a sostenere quell’onere con un compenso dimezzato.<br />
Maria presso il papa Pio II in favore delle monache.<br />
11 Il primo è del 1475, l’ultimo e, pare, conclusivo, è del 1485.<br />
12 App., doc. 11
Capitolo 4<br />
CHIESE, ALTARI E<br />
CONFRATERNITE<br />
NELLA PREPOSITURA<br />
DI <strong>MELEGNANO</strong> DALLE<br />
LORO ORIGINI ALLE<br />
VISITE DI SAN CARLO<br />
Secondo la visita effettuata nel 1597, la prepositura di Melegnano comprendeva,<br />
oltre a Melegnano e i suoi sobborghi, i seguenti luoghi:<br />
“Riozii Pidriani Culturani<br />
Fornacium Mezani Molinarii a valle<br />
Gambarellae Molinazi Pidriani Cabiani<br />
Martinae Molinazii Sarmazani<br />
Capsinae blancae Rampinae Calvenzani<br />
Cattaneae Sanctae Brigidae Vizoli<br />
Viridarii Cremae Molendini Cicerum<br />
Rochae Montis Boni” 1<br />
L’unica differenza rispetto alla situazione che san Carlo trovò nella visita del<br />
1567 è costituita dai luoghi di Mezzano e Pedriano (col Molinazzo di Pedriano,<br />
cioè, penso, il Vettabiolo), che san Carlo stesso in quell’occasione staccò dalla<br />
prepositura di San Giuliano e aggregò a quella di Melegnano.<br />
È difficile ricostruire con precisione i confini del territorio al momento della<br />
fondazione della prepositura nel 1442. È probabile che non fosse neanche chiaramente<br />
definito. Delle chiese unite dal cardinal Gerardo Landriani a quella di<br />
1 ACAM, X, Melegnano, vol. 8, fasc. 6, f. 18v. Il confronto di quest’elenco con la carta della<br />
pieve di Melegnano della metà del 1700 (App., doc. 23) rivela piccole differenze sui confini,<br />
perché in questa a nord è aggiunta la Colombera, a est il Molino e la Fornace, a sud la Legorina,<br />
a ovest due delle tre cascine Medica, Silva e Bertarella (di cui una sarà la Cascina Bianca che<br />
figura nell’elenco). Come si vede dalla fine del <strong>XV</strong>I alla metà del <strong>XV</strong>III secolo il territorio<br />
soggetto alla chiesa di Melegnano rimase praticamente costante.
28 CAPITOLO 4<br />
Melegnano furono probabilmente ben presto trascurate per la loro lontananza<br />
quelle di Santa Margherita di Faino, San Martino Olearo e San Bartolomeo in<br />
Corte di Melegnano. Troviamo che per un certo periodo ci si prese cura di quella<br />
di Balbiano 2 , ma non saprei dire a quale titolo; né dire come mai nel territorio<br />
sia compreso il luogo di Santa Brera.<br />
A parte l’esistenza di un senodochio di Santa Maria a Melegnano nell’anno<br />
836 e la fondazione del priorato cluniacense di Calvenzano intorno al 1090,<br />
bisogna attendere il Liber Notitiae Sanctorum Mediolani per avere un quadro<br />
dei luoghi di culto che esistevano nella zona sopradelineata. L’elenco che si<br />
ottiene è questo:<br />
Melegnano<br />
chiesa di San Pietro (292 C)<br />
chiesa di San Materno “ad castelantiam de Meregniano” (243 B)<br />
chiesa di Santa Maria Maddalena “ad hospitale Meregniani” (234 A)<br />
chiesa di Santa Maria (258 B)<br />
altare di San Biagio “ad hospitale in ecclesia Sancte Marie” (55 A) 3<br />
Santa Brera<br />
chiesa di Santa Brigida (57 A)<br />
chiesa di San Pietro (292 C)<br />
Rocca Brivio<br />
chiesa di Santa Maria “ad rocham de Meregniano” (258 B)<br />
Vizzolo<br />
chiesa di San Pietro (292 C)<br />
altare di San Geminiano (149 B)<br />
altare di Santo Stefano (344 A)<br />
Sarmazzano<br />
chiesa di San Protasio e Gervasio (302 C)<br />
Calvenzano<br />
nel monastero chiesa di Santa Maria (258 C)<br />
altare di Sant’Andrea (3 D)<br />
altare di Sant’Agata (26 A)<br />
altare di San Biagio (55 A)<br />
altare di San Barbaziano (60 C)<br />
Colturano<br />
chiesa di Sant’Antonino (12 D)<br />
Pedriano<br />
chiesa di San Michele (217 B)<br />
altare di Santa Maria (261 D)<br />
Non possiamo sapere se quest’elenco è del tutto esatto e completo. In particolare<br />
non è chiaro se le chiese di Santa Maria e di Santa Maria “ad hospitale” siano<br />
distinte o una sola 4 .<br />
2 App., doc. 11<br />
3 Nel Liber non ha una localizzazione esplicita, ma essendo elencato tra Bustighera e<br />
Calvenzano, è verosimilmente da ascrivere a Melegnano.<br />
4 Ne parlerò sotto la chiesa di San Biagio in questo capitolo.
CHIESE, ALTARI E CONFRATERNITE NELLA PREPOSITURA DI... 29<br />
Nella sua visita del 1567 san Carlo vi trovò le seguenti chiese (comprendendo<br />
Mezzano e Pedriano) 5 :<br />
Melegnano: nel borgo<br />
1) Chiesa prepositurale di San Giovanni Battista<br />
altar maggiore con la Scuola del Santissimo Sacramento<br />
cappella della Purificazione della Vergine Maria<br />
cappella di Sant’Antonio<br />
altare di San Pietro Martire<br />
altare dei Santi Nabore e Felice<br />
altare della Concezione della Vergine Maria con la Scuola della Concezione<br />
altare di Sant’Ambrogio<br />
2) Chiesa di San Pietro con la Scuola dei Santi Pietro e Biagio<br />
altar maggiore<br />
altare di Santa Maria<br />
altare del Santo Sepolcro<br />
3) Oratorio dell’Assunzione della Vergine Maria nel castello<br />
Nei sobborghi:<br />
4) Chiesa di San Rocco nel borgo della Fornace<br />
altar maggiore<br />
altri due altari sotto il portico davanti alla chiesa<br />
5) Chiesa di San Materno<br />
6) Chiesa di San Biagio<br />
Santa Brera:<br />
7) Chiesa di Santa Brigida<br />
Rocca Brivio:<br />
8) Chiesa della Natività della Vergine Maria<br />
Riozzo:<br />
9) Chiesa di San Rocco<br />
Vizzolo:<br />
10) Chiesa di San Pietro e Paolo<br />
tre altari<br />
Sarmazzano:<br />
11) Chiesa di San Protasio e Gervasio<br />
Calvenzano:<br />
12) Chiesa di Santa Maria<br />
almeno quattro altari<br />
Colturano:<br />
13) Chiesa di Sant’Antonino 6<br />
tre altari<br />
Pedriano:<br />
14) Chiesa di San Michele<br />
tre altari<br />
5 App., doc. 11.<br />
6 Nella visita, erroneamente, Sant’Antonio.
30 CAPITOLO 4<br />
Mezzano:<br />
15) Chiesa di Santa Maria della Neve<br />
C’erano inoltre nei sobborghi di Melegnano tre monasteri:<br />
16) Monastero di Santa Maria della Misericordia<br />
17) Monastero di Santa Maria del Carmine<br />
18) Monastero di Santa Maria dei Serviti<br />
Un esame dei titoli di queste chiese e altari rivela in primo luogo la frequenza<br />
della dedicazione a Maria Vergine e ai suoi misteri. In particolare nella chiesa di<br />
San Giovanni Battista figura un altare dedicato all’Immacolata Concezione con<br />
una confraternita sotto lo stesso nome, ed è agevole il collegamento fra questa<br />
devozione e la costruzione del convento francescano di Santa Maria della Misericordia<br />
nell’ultimo quarto del <strong>XV</strong> secolo. La leggenda di Santa Savina sembra<br />
presente nell’altare dei Santi Nabore e Felice e colla chiesa di San Materno: il<br />
legame è possibile per l’altare, costruito quando la leggenda era già divulgata,<br />
meno probabile per la chiesa, citata nel Liber Notitiae al quale va forse fatta<br />
risalire la divulgazione della leggenda stessa 7 . La dedicazione della chiesa di Pedriano<br />
a San Michele può indicare il periodo longobardo per la sua fondazione;<br />
è noto il culto dei Longobardi per questo santo e la chiesa, posta a breve distanza<br />
dalla Vettabbia, non è lontana dalla zona sicuramente arimannica che si<br />
stendeva lungo il Lambro nelle pievi di San Donato e San Giuliano 8 .<br />
Le dedicazioni a San Rocco sono certo legate alle epidemie che funestarono<br />
anche la Bassa Milanese a partire dal XIV secolo.<br />
1 San Giovanni Battista<br />
La prima menzione della chiesa di San Giovanni Battista è dell’anno 1398 9 e<br />
finora non si sono trovate testimonianze più antiche della sua esistenza 10 . Il fatto<br />
che non sia citata nel Liber Notitiae Sanctorum Mediolani, benché di per sé non<br />
sia conclusivo, suggerirebbe di datare la sua fondazione al XIII o XIV secolo.<br />
Si può avanzare l’ipotesi che, cinta Melegnano di mura e costituita in borgo, si<br />
sia sentita la necessità di edificare una nuova chiesa per comodità degli abitanti,<br />
poiché l’unica chiesa che si veniva a trovare all’interno delle mura era quella<br />
di San Pietro, piccola e inadeguata, e forse piuttosto che riattarla si preferì<br />
costruirne una nuova.<br />
I tentativi di spostare più addietro nel tempo la fondazione della chiesa di<br />
San Giovanni Battista non poggiano su nessuna base documentaria. Il canonico<br />
Giacinto Coldani, che ci ha lasciato un inedito Raggualio, scritto nel 1747, la<br />
vuole fondata da san Giulio d’Orta intorno al 390. A sostegno di questa tesi egli si<br />
limita a riportare una “attestazione dei Canonici d’Orta” 11 . Altrove afferma che<br />
alcuni dicono “per tradizione antica” che san Giulio la dedicasse a Santa Savina.<br />
Il Coldani confessa di non aver trovato nessun accenno a questa dedicazione nelle<br />
7 Cfr. P. BORELLA, op. cit..<br />
8 G. GEROSA BRICHETTO, op. cit., p. 27-28, n. 6, e p. 44.<br />
9 Notitia Cleri Mediolanensis cit., p. 280. La chiesa risulta tassata di L. 6, s. 14, d. 3.<br />
10 I vari interventi subiti dalla chiesa nel corso dei secoli ci impediscono di dedurre alcunché<br />
dal suo stato attuale. La facciata, di stile tardo gotico, è il frutto di un “restauro” piuttosto<br />
radicale eseguito nel 1913-14.<br />
11 Vedi sopra, cap. 1, n. 7.
CHIESE, ALTARI E CONFRATERNITE NELLA PREPOSITURA DI... 31<br />
scritture conservate nell’archivio della chiesa: solo, in un documento del 1506,<br />
ha trovato notizia di una cappella laterale dedicata ai santi Nabore e Felice,<br />
la qual cosa “dà una mezza probabilità alla tradizione, conciosiacosa che se<br />
non vi fosse stata alcuna notizia della gran Donna, non averebbero edificata<br />
ai medemi santi la suddetta Capella” 12 . Più avanti afferma decisamente che la<br />
cappella laterale dei Santi Cosma e Damiano “altre volte, cioè circa l’anno 395<br />
era dedicata ai gloriosi martiri Nabore, e Felice” 13 . Esisteva infatti una vecchia<br />
tradizione, che si era sviluppata dalla leggenda di santa Savina e del miracolo del<br />
miele, sulla edificazione di un tempio a Melegnano in memoria del miracolo 14 e<br />
il Coldani evidentemente tenta una contaminazione fra due tradizioni distinte,<br />
che attribuivano l’edificazione della chiesa di San Giovanni l’una all’attività<br />
missionaria di san Giulio prete e l’altra agli abitanti di Melegnano memori del<br />
transito dei corpi dei due martiri e del miracolo di santa Savina.<br />
Più recentemente Cesare Amelli ha suggerito l’ipotesi che la chiesa di Melegnano<br />
risalga al secolo VIII, basandosi sulla costatazione delle chiese dedicate al<br />
Battista durante il periodo longobardo 15 . Ma l’assenza di testimonianze prima<br />
del 1398 rende quest’ipotesi niente più che probabile.<br />
Nel 1418 è testimoniato un altare dedicato a Santa Caterina 16 . Per lo stesso<br />
anno il Coldani ricorda un’indulgenza di due anni e due quarantene concessa<br />
dal papa Martino V 17 .<br />
Fino al 1442 la chiesa di San Giovanni era una semplice rettoria, con un rettore<br />
la cui elezione spettava alla Comunità e veniva poi sanzionata dal prevosto<br />
di San Giuliano, nella cui pieve si trovava la chiesa 18 .<br />
Ogni anno si festeggiava solennemente il giorno del santo titolare e per la<br />
12G. COLDANI, op. cit., p. 10-11. Su santa Savina e il miracolo del miele, vedi cap. 1, p.<br />
11 e n. 3-4.<br />
13G. COLDANI, op. cit., p. 17.<br />
14G. TRISSINO, Acta S. Savinae Trissinae, Milano 1626, p. 78, dopo la narrazione del<br />
miracolo del miele si legge: “Verum sanctissimis Martyribus Nabori, et Foelici, Templum dicatum<br />
diu Melignanenses extulerunt, vetustissimasque tabulas (ut accepi) in quibus multa de<br />
Savina, et Sanctis martyribus memoriae posterorum conservabantur, sed furente Marte, mutuisque<br />
dissidiis, loricatis furoribus, Christianis grassantibus, dum Oppidum saepe concutitur,<br />
Templi excidio, illa omnia simul deleta sunt”.<br />
15C. AMELLI, op. cit., 1974, p. 227.<br />
16ASMi, Notai, cart. 332, in margine a una obbligazione del 3 febbraio 1418 si legge: “Factum<br />
et datum debitoribus de licentia creditorum in ecclesia Sancti Iohannis ad altare Sancte<br />
Chaterine, ideo canzellatum”.<br />
17G. COLDANI, op. cit., p. 3 e 49. Egli non cita alcun documento e, contrariamente al suo<br />
solito, non indica il giorno e il mese. Questo fatto suggerisce che egli non abbia visto né il<br />
documento originale né una sua copia completa.<br />
18ASMi, Notai, cart. 332, 10 febbraio 1422: rinuncia di don Beltramo Macchi al beneficio<br />
e rettoria di San Giovanni con la concessione al Comune e uomini di Melegnano della piena<br />
licenza e libera facoltà di eleggersi un nuovo rettore; 1 giugno: elezione fatta dagli uomini di<br />
Melegnano di don Pietro Bocca come rettore etc.; 10 ottobre: don Cristoforo Fasoli prende possesso<br />
del beneficio di San Giovanni Battista. In quest’ultimo documento si legge: “in presentia<br />
mei notarii infrascripti et testium infrascriptorum ad hec specialiter vocatorum et rogatorum<br />
reverendus in Christo pater dominus frater Steffanus de Crivellis, Dei et apostolice sedis gratia<br />
episcopus Chauriensis, cum per venerabilem dominum presbiterum Christoforum de Faxollis<br />
presentatum fuit instrumentum unum traditum per Mafiolum Giocham notarium in archiepiscopali<br />
curia Mediolani, in quo continetur sicut venerabilis dominus Raynaldus de Rizollo<br />
prepositus ecclesie Sancti Iuliani, ad quem pertinebat conferre beneficium ecclesie Sancti Iohannis<br />
terre Melegniani vachans per privationem domini presbiteri Beltrami de Machis” etc.<br />
Probabilmente don Pietro Bocca non accettò l’elezione e si dovette procedere a una nuova<br />
nomina.
32 CAPITOLO 4<br />
festa venivano a Melegnano anche gli abitanti delle terre vicine 19 .<br />
Il passaggio da semplice rettoria a prepositura con un prevosto e tre cappellani<br />
curati produsse indubbiamente un arricchimento della pratica liturgica con<br />
il canto della messa e delle ore canoniche. Secondo il Coldani, il 16 dicembre<br />
1443 fu eretta la confraternita del Santissimo Sacramento, con un priore e 40<br />
scolari, ridotti poi a 24 20 .<br />
Già dalla metà del ’400 è testimoniata la presenza dell’organo che accompagnava<br />
le funzioni sacre 21 .<br />
È probabile che migliorie e restauri siano stati effettuati tra la fine del <strong>XV</strong><br />
e l’inizio del <strong>XV</strong>I secolo, come testimoniano resti di affreschi del tardo Quattrocento<br />
nell’attuale cappella del Battistero. Secondo il Coldani, nel 1482 si<br />
cominciò a costruire la torre campanaria 22 e nel 1493 si formò il coro e la cappella<br />
maggiore 23 . Il Coldani afferma anche che nel 1493 esistevano gli altari della<br />
Concezione della Beata Vergine e di Sant’Antonio Abate 24 ; nel 1505 la cappella<br />
della Purificazione, come risulterebbe da una scrittura dell’archivio 25 e nel 1506<br />
l’altare dei Santi Nabore e Felice, probabilmente dai documenti attestanti la sua<br />
consacrazione 26 .<br />
Il 21 giugno 1506 Matteo dell’Olmo, vescovo di Laodicea, consacrò la chiesa<br />
e l’altar maggiore, e il giorno seguente alcuni altari laterali 27 .<br />
19 APMe, cart. I A, fasc. 1, doc. 16, f. 5v, testimonianza di Antonino Draghi (1459): “in qua<br />
ecclesia Sancti Iohannis Batipste facta fuerunt et fiunt magna et pulcra festa omni anno in<br />
quolibet festo sancti Iohannis, prout etiam fit Modoetie, et omnes terre circumstantes eo die<br />
capitant ad dictam ecclesiam”.<br />
20 G. COLDANI, op. cit., p. 14. Non è chiaro a quale periodo si riferisca il “poi” del Coldani,<br />
poiché in una delle Visite (senza data, forse del 1581) sono segnalati 350 scolari (ACAM, X,<br />
Melegnano, vol. 8, fasc. 5). Nel 1505 Caterina Prina lasciò erede universale dei propri beni la<br />
scuola del Santissimo Sacramento con l’obbligo di una messa settimanale da celebrare all’altar<br />
maggiore (APMe, cart. 8, fasc. 8).<br />
21 APMe, cart. I A, fasc. 1, f. 35, testimonianza di Ambrogio Borroni (1459): da due anni il<br />
teste risiede presso la chiesa di San Giovanni Battista “ad pulsandum orghanos [dicte ec]clesie<br />
omnibus diebus festivis preceptis et tota octava [Corporis] domini nostri Ihesu Christi, in<br />
quibus annis duobus [prepositus] et capellani omnibus diebus festivis preceptis [cantaverunt<br />
(?)] matutinum, terziam, missam magnam in cantu [et postea] sextam et postea nonam et<br />
postea vesperos et completam, et ipse testis pulsavit orghanos ad tertiam et postea ad missam<br />
magnam et postea ad sextam et postea ad vesperos”.<br />
22 G. COLDANI, op. cit., p. 3 e 7. Se la notizia è esatta, dovette trattarsi di una ricostruzione,<br />
perché già in un documento del 6 aprile 1416 si legge: “Actum in orto ecclesie Sancti Iohannis<br />
terre Melegnani iuxta campanile ipsius ecclesie . . . ” (ASMi, Notai, cart. 332).<br />
23 G. COLDANI, op. cit., p. 4. Questa data è probabilmente sbagliata di un secolo: il coro<br />
infatti fu costruito nel 1593, in seguito alle disposizioni date da san Carlo nel 1581. Cfr.<br />
la visita del 1597 (ACAM, X, Melegnano, vol. 8, fasc. 6, f. 4v : “Haec capella maior fuit<br />
reformata quatuor abhinc annis, sed non secundum formam praescriptam ab illustrissimo et<br />
reverendissimo Carolo” etc. Dalle disposizioni di san Carlo si vede bene che allora non esisteva<br />
ancora l’attuale abside semicircolare, e che il presbiterio terminava con una parete posta dove<br />
ora comincia il coro. Cfr. la visita del 1579 (ACAM, X, Melegnano, vol. 4, fasc. 15): “capella<br />
maior fornicata ad formam quadrangulari variis figuris ornata, in qua capella extat altare<br />
maius adherens parieti frontispiciali”.<br />
24 G. COLDANI, op. cit., p. 15 e 32. L’altare della Concezione esisteva esisteva almeno dal<br />
1488, come risulta dalla visita del 1597, ACAM, X, Melegnano, vol. 8, fasc. 6, f. 4v: “Ad<br />
praedictum altare (Conceptionis B. M. V.) extat onus coelebrandi bis in hoebdomada vigore<br />
legati relicti per quondam Antonium de Gambaris de anno 1488. . . ”.<br />
25 G. COLDANI, op. cit., p. 22.<br />
26 Ibidem, p. 10. Nel 1521 esisteva l’altare di San Pietro Martire, come risulta da un lascito<br />
con l’obbligo di una messa quotidiana (APMe, cart. 20, fasc. 2).<br />
27 La più antica testimonianza datata del giorno della consacrazione l’ho trovata nella visita<br />
del 1597, ACAM, X, Melegnano, vol. 8, fasc. 6, f. 5v: “fuit consecrata de anno 1506 die 21 iullii<br />
a reverendissimo Matheo ab Ulmo archiepiscopo Laudicensi, ut constat ex quadam schedula
CHIESE, ALTARI E CONFRATERNITE NELLA PREPOSITURA DI... 33<br />
Del 1512 sono le regole della Scuola dell’Immacolata Concezione, che specificavano<br />
le devozioni e le pratiche particolari degli scolari, come la recita dell’ufficio<br />
dell’Immacolata e la partecipazione alla messa cantata presso l’altare<br />
dell’Immacolata la seconda domenica di ogni mese 28 .<br />
Il 20 gennaio 1564 (1563 secondo lo stile pontificio) Pio IV concesse il famoso<br />
giubileo perpetuo, noto come il Perdono di Melegnano, applicabile anche ai vivi,<br />
per il venerdì santo e la natività di San Giovanni Battista 29 .<br />
Il testo della visita di san Carlo del 1567 descrive la chiesa in modo abbastanza<br />
particolareggiato. Essa era a tre navate, come è tuttora. L’altare maggiore<br />
era curato dalla confraternita del Santissimo Sacramento. Le due cappelle in<br />
testa alle navate laterali erano dedicate alla Purificazione della Vergine quella<br />
di destra, e a Sant’Antonio quella di sinistra. C’erano poi subito fuori dalle<br />
cappelle suddette due altari presso i primi pilastri: l’uno presso il pilastro di<br />
destra era dedicato a San Pietro Martire, l’altro presso il pilastro di sinistra ai<br />
Santi Nabore e Felice. Lungo la parete, presso il fondo della chiesa nella navata<br />
di destra c’era l’altare della Concezione, con una Scuola dello stesso nome, e di<br />
fronte nella navata di sinistra l’altare di Sant’Ambrogio. La chiesa nel complesso<br />
era molto ampia, bella e ornata. Aveva una bella sacrestia e un campanile con<br />
quattro campane, diroccato in cima per un fulmine caduto nel 1566. San Carlo<br />
ordinò che si costruisse il battistero e si demolissero gli altari di San Pietro Martire<br />
e dei Santi Nabore e Felice, trasferendone il titolo presso un altro altare.<br />
Eresse nuovamente le Compagnie del Santissimo Sacramento e della Concezione,<br />
dando alla prima la regola che era stata stabilita per le Scuole del Santissimo<br />
Sacramento, e alla seconda, oltre alla loro del 1512, quella della Scuola della<br />
Carità da osservarsi fin dove era possibile 30 .<br />
2 San Pietro<br />
L’accenno più antico alla chiesa di San Pietro, dopo quello del Liber Notitiae<br />
Sanctorum Mediolani, è in un documento del 1415 31 . Nel 1442 vi aveva sede<br />
una confraternita di Disciplinati 32 , testimonianza dell’influsso che anche a Melegnano<br />
aveva esercitato il movimento sviluppatosi fortemente sul finire del XIV<br />
secolo.<br />
Nel 1486 il prevosto di Melegnano Francesco Rolandi concedette in feudo<br />
perpetuo alla confraternita dei Disciplinati, detta della Morte dei Santi Pietro<br />
reperta in demolitione altaris maioris et ut patet ex signis et crucibus”. Dello stesso periodo<br />
è una annotazione del prevosto Vegezzi, senza data, ma certo tra il 1580 e il 1602 (ACAM, X,<br />
Melegnano, vol. 8, fasc. 15): “Index sacrarum reliquiarum. . . In consecratione huius ecclesiae<br />
die 21 iulii 1506 et altaris maioris necnon in consecratione nonnullorum altariorum in eadem<br />
ecclesia die subsequenti, reconditae fuerunt nonnullae reliquiae in quibusdam vasibus stamneis<br />
repositae, quae postea demolita iussu illustrissimi cardinalis Sanctae Praxedis archiepiscopi<br />
cum non essent ad formam repertae fuerunt ac in tabernaculo antiquo parietis in frontispicio<br />
ecclesiae repositae fuerunt” etc. Il COLDANI, op. cit., p. 10, sull’autorità di una pergamena<br />
che allora si conservava in archivio, e una lapide collocata nel 1754 nel presbiterio riportano<br />
invece la data del 21 giugno. È da notare che il 21 giugno 1506 cadeva di domenica.<br />
28App., doc. 10. La Scuola fu eretta nel 1490, secondo una nota del 1589 (ACAM, X,<br />
Melegnano, vol. 4, fasc. 8, f. 19).<br />
29Sul Perdono di Melegnano vedi: C. AMELLI, Il Perdono di Pio IV, Melegnano 1963; e<br />
dello stesso, Festa e Fiera del Perdono di Melegnano, Melegnano 1973.<br />
30App., doc. 11.<br />
31ASMi, Notai, cart. 332, doc. del 15 ottobre 1415.<br />
32 “batuti sive scruriati”, cioè “scuriati”: APMe, cart. I A, fasc. 1, doc. 16, f. 35v.
34 CAPITOLO 4<br />
e Biagio, le chiese di San Pietro e di San Biagio, dietro il pagamento di un<br />
censo annuo 33 . In effetti da molti anni la confraternita si prendeva cura delle<br />
due chiese e dell’ospedale annesso alla seconda: un documento del 1497 precisa<br />
che lo facevano da più di sessant’anni, il che ci porterebbe intorno al 1430 34 .<br />
I Disciplinati di Melegnano pare non avessero una propria regola: a san Carlo<br />
durante la visita del 1567 dichiararono di seguire quella dei Disciplinati di<br />
San Giovanni alle Case Rotte di Milano 35 . In questa visita la chiesa è descritta<br />
con due altari laterali dedicati a Maria Vergine e al Santo Sepolcro. Più precisamente,<br />
come si vede dagli schizzi eseguiti nel 1579 36 , la chiesa era divisa<br />
in due navate: in capo alla navata di sinistra si trovava la cappella del Santo<br />
Sepolcro con un gruppo scultoreo raffigurante la deposizione di Cristo nel sepolcro<br />
37 ; l’altra navata oltre all’altar maggiore aveva in principio sulla destra<br />
una nicchia con l’altare di Santa Maria. La chiesa risultava consacrata 38 . In una<br />
casa attigua era stato trasferito l’ospedale che si trovava un tempo presso San<br />
Biagio. La confraternita era composta da dodici persone, compreso il rettore,<br />
priore e sottopriore 39 . La demolizione della chiesa campestre di San Biagio nel<br />
1591 comportò il trasferimento del titolo nella chiesa di San Pietro, dove fu<br />
costruita una nuova cappella laterale, nella parete della nave minore, intitolata<br />
a San Biagio. Da allora la chiesa ricevette il doppio titolo dei Santi Pietro e<br />
Biagio.<br />
3 Oratorio dell’Assunzione nel castello<br />
Le sole notizie che ho di questo oratorio provengono dalle visite pastorali, dove<br />
è descritto in poche righe.<br />
Nella visita del 1567 si dice che esso è costruito nel palazzo del marchese per<br />
comodità dei suoi abitanti; è solo intonacato e non ha pitture; non è consacrato;<br />
ha un solo altare; è completamente aperto senza facciata. San Carlo ordina che<br />
l’oratorio sia chiuso con una parete, in modo che dai portici e dalle finestre del<br />
castello non si possa udire la messa; la nuova parete dovrà avere delle finestre<br />
con vetrate e una porta che si possa chiudere con una serratura; la chiesa sia<br />
imbiancata e dipinta 40 . Nella visita del 1597 il visitatore non trova niente di<br />
sconveniente nell’oratorio, che evidentemente è stato sistemato: il 10 luglio il<br />
visitatore “accessit ad oratorium illustrissimi marchionis Melegnani in eius arce<br />
constructum a meridie, sub titulo Sancti Francisci”. Questo può ben essere un<br />
lapsus, perché poche righe dopo si parla del “monasterium Sancti Francisci”.<br />
La descrizione prosegue dicendo: “Quoad longitudinem et latitudinem est ad<br />
33 App., doc. 9<br />
34 ASMi, Sezione storico-diplomatica, Comuni, cart. 42, Melegnano, doc. n. 18.<br />
35 La regola approvata da san Carlo e recante la sua firma autografa si conserva presso il<br />
Prevosto di Melegnano. Una copia in ACAM, X, Melegnano, vol. 8, fasc. 18.<br />
36 App., doc. 21 e 22.<br />
37 Il gruppo, pur rimaneggiato, è tuttora visibile in una cappella laterale dell’attuale chiesa<br />
di San Pietro, costruita sul luogo dell’antica nel <strong>XV</strong>II secolo; ed è noto a Melegnano col nome<br />
di “Caragnòn de San Peder”.<br />
38 F. SARESANI, Cenni storici dell’antico e moderno insigne borgo di Melegnano, Melegnano<br />
1886, p. 294: “Trovasi. . . ne’ libbri antichi sotto l’anno 1537 che essa fu consecrata ab<br />
Episcopo paupertatis; la qual notizia tornarebbe certo più grata, se chi la scrisse e tramandò<br />
avesse pure notato quale fosse il Vescovo, ed a quale Religione ed ordine appartenesse”.<br />
39 App., doc. 11<br />
40 App., doc. 11.
CHIESE, ALTARI E CONFRATERNITE NELLA PREPOSITURA DI... 35<br />
formam et hinc inde nihil indecens est. Habet iconam et altare ad formam.<br />
Coelebratur aliquando ad commoditatem familiae, ritu romano” 41 .<br />
4 San Rocco nel sobborgo della Fornace<br />
Questa chiesa, che ovviamente non è ricordata nel Liber Notitiae Sanctorum<br />
Mediolani, non lo è neppure nei vari documenti e testimonianze riguardanti<br />
l’erezione della prepositura di Melegnano nel 1442 42 . D’altra parte nella visita<br />
del 1597 si afferma che alcuni tra i più vecchi ricordavano di avere visto delle croci<br />
dipinte sulle pareti della chiesa, segno che essa era stata consacrata 43 . Questa<br />
testimonianza ci può indurre a credere che la chiesa esisteva già intorno alla metà<br />
del ’500. Secondo la visita del 1567 la chiesa non aveva dote; aveva un altare<br />
all’interno e due altari sotto un portico davanti alla chiesa, dei quali né qui né<br />
altrove viene detto il titolo 44 . Si può forse avanzare qualche congettura in base a<br />
quanto detto nella visita del 1597: “in fronte ecclesiae extat vestibulum duabus<br />
columnis suffultum et fornice tectum, cum imaginibus sanctissimae Virginis,<br />
sancti Ambrosii, sancti Iohannis, sancti Rochi, sancti Sebastiani”. 45 . Sull’interno<br />
della chiesa, sempre la visita del 1597 ci segnala un’antica pittura sulla parete<br />
dietro l’altare, rappresentante Cristo in croce, con Maria Vergine e san Giovanni;<br />
a sinistra dell’altare c’era una nicchia dipinta di rosso con una statua lignea di<br />
San Rocco, ornata d’oro e colorata. Nella chiesa fu eretta nel 1572 la compagnia<br />
di Sant’Ambrogio, detta poi dei Santi Rocco e Ambrogio 46 .<br />
5 San Materno<br />
Compare nel Liber Notitiae Sanctorum Mediolani coll’aggiunta “ad castelantiam<br />
de Meregniano”, nella Notitia Cleri Mediolanensis del 1398 coll’aggiunta<br />
“castri vegii” 47 . Le due qualifiche ci aiutano a localizzare approssimativamente<br />
il sito dell’antico castello di Melegnano, precedente all’attuale visconteo-mediceo<br />
e sull’altra riva del Lambro.<br />
Era indubbiamente la chiesa parrocchiale del borgo del Castelvecchio, citato<br />
negli statuti delle strade del 1346 48 . In un documento del 1433 troviamo che<br />
alla rettoria di San Materno era stata unita quella di San Pietro di Vizzolo e di<br />
Sant’Antonino di Colturano 49 . Insieme a queste altre chiese fu unita alla prepo-<br />
41 ACAM, X, Melegnano, vol. 8, fasc. 6, f. 33r.<br />
42 APMe, cart. I A, fasc. 1.<br />
43 ACAM, X, Melegnano, vol. 8, fasc. 6, f. 30.<br />
44 La piantina della chiesa è in App., doc. 20.<br />
45 ACAM, X, Melegnano, vol. 8, fasc. 6, f. 30v. Le pitture sono segnalate anche nella visita<br />
del 1579: “extra oratorium in pariete frontispiciali extat vas aque benedicte affixum in pariete,<br />
super qua extant multe imagines antique picte” (ACAM, X, Melegnano, vol. 4, fasc. 13). È<br />
probabile che l’affresco della Madonna in trono col bambino poppante, che oggi si trova nella<br />
cappella laterale sinistra della chiesa di San Rocco, sia l’unico resto del gruppo descritto.<br />
L’immagine vi fu collocata nel 1709 allorché la chiesa fu completamente rifatta a spese della<br />
confraternita dei Santi Rocco e Ambrogio (F. SARESANI, Cenni storici. . . , manoscritto in<br />
APMe, cart. “Storia di Melegnano”, parte II, foglio doppio n. 24).<br />
46 L’archivio della confraternita, o quello che ne resta, è ora in ASMi, Fondo di Religione,<br />
p. m., cart. 1443 (Confraternite, Melegnano, SS. Rocco e Ambrogio).<br />
47 Notitia Cleri Mediolanensis cit., p. 280. La chiesa risulta tassata di L. 3, s. 18, d. 3. (Vi<br />
si legge “Sancti Martini”, ma è ovviamente da intendere “Sancti Materni”).<br />
48 Citato da L. PREVIATO, San Giuliano Milanese. Cenni storici, Milano 1975, p. 178.<br />
49 Vedi cap. 2, n. 23
36 CAPITOLO 4<br />
situra di San Giovanni Battista nel 1442. Alla visita del 1567 la chiesa di San<br />
Materno si presentava completamente scoperta, con un bell’altare e un ampio<br />
cimitero. Si afferma che si fa grande concorso di popolo soprattutto in quaresima;<br />
e inoltre nei giorni dei santi Pietro e Paolo, di san Materno, della santa<br />
Croce, dell’Assunzione di Maria Vergine e del Natale, per lucrare un’indulgenza<br />
di 100 giorni concessa da alcuni cardinali nel 1488. Viene ordinato di procedere<br />
al restauro, almeno del tetto sopra l’altare 50 . Ma, a quanto pare, si fece poco,<br />
perché nel 1570 don Leonetto, trovandola in parte ancora scoperta, propose la<br />
sua demolizione e l’erezione in sito di una croce 51 . La chiesa allora venne restaurata<br />
52 , ma pochi anni dopo venne demolita, per dare spazio al nuovo convento<br />
dei Cappuccini, la cui costruzione cominciò nel 1577 53 .<br />
Da tempo si desiderava fondare a Melegnano un convento di Cappuccini.<br />
Nella visita del 1567, san Carlo decise di concedere la chiesa di San Biagio<br />
e gli annessi locali dell’ex ospedale ai Cappuccini di Milano, perché qualcuno<br />
di loro potesse venire ad abitarvi54 . È probabile che i Cappuccini trovassero<br />
il luogo inadeguato e lo rifiutassero, perché la chiesa di San Biagio restò ai<br />
Disciplini che l’avevano in concessione. Ma la cosa doveva premere a san Carlo,<br />
se nel 1570 ne parlò a Dionigi Brivio durante una sua visita alla Rocca. Al<br />
Brivio sembrò di aver trovato un luogo adatto, “un bel et bon sito” 55 , ma anche<br />
questa volta non si venne a nessun risultato. La questione fu poi presa a cuore<br />
dalla Marchesa di Melegnano, Barbara del Maino, vedova di Agosto Medici,<br />
fratello del famoso Gian Giacomo detto il “Medeghino”, la quale si offrì di<br />
acquistare e donare un terreno adatto per edificarvi il convento. La donazione<br />
fu accettata e il 22 maggio 1577 il Provinciale dei Cappuccini venne a Melegnano<br />
a visitare il luogo, per stabilire con precisione il sito e le misure dell’edificio da<br />
costruire. Due giorni dopo 56 , la Marchesa acquistò il terreno di 22 pertiche dai<br />
fratelli Osculati al prezzo di 100 lire alla pertica 57 . Il 25 maggio fu posta, con<br />
una solenne processione, la prima pietra. Il Provinciale chiese e ottenne da san<br />
Carlo di poter demolire la chiesa di San Materno, che veniva ad occupare parte<br />
della piazza davanti alla nuova chiesa del convento. Nel 1578 la costruzione era<br />
praticamente finita e nel 1581 san Carlo venne a consacrare la chiesa dedicandola<br />
a San Materno, in ricordo dell’altra distrutta. Nel 1589 c’erano nel convento nove<br />
frati, di cui cinque sacerdoti (con un predicatore) 58 .<br />
50App., doc. 11.<br />
51ACAM, X, Melegnano, vol. 8, fasc. 2, f. 5v.<br />
52App., doc 14 e 17. Le spese furono sostenute da una confraternita, non meglio specificata,<br />
che si riuniva presso la chiesa di San Materno.<br />
53Per la storia della fondazione del convento, oltre a App., doc. 13-19, vedi V. BONA-<br />
RI, I Conventi e i Cappuccini dell’Antico Ducato di Milano. Memorie Storiche raccolte da<br />
manoscritti. Parte prima, Crema 1893, p. 120-128.<br />
54App., doc. 11.<br />
55App., doc. 13.<br />
56App., doc. 15 e 16.<br />
57ASMi, Fondo di religione, p. m., cart. 1839 (Cappuccini), nota del guardiano padre Raffaele<br />
da Milano, della fine del ’700, nella quale a un elenco dettagliato della qualità e quantità<br />
dei generi questuati è premessa una breve storia del convento.<br />
58ACAM, X, Melegnano, vol. 4, fasc. 11, f. 39.
CHIESE, ALTARI E CONFRATERNITE NELLA PREPOSITURA DI... 37<br />
6 San Biagio 59<br />
Nella Vita duecentesca di san Gualtiero di Lodi, scritta da BonGiovanni, si legge<br />
che il santo fece riedificare vari ospedali in vari luoghi, uno presso Vercelli, uno<br />
presso Tortona, uno a Crema, l’ultimo “supra Viterbii (altra lezione: Vittabii)<br />
fluvium iuxta stratam Mediolanensem, non multum distans a Melegnano” 60 .<br />
La Vita non indica la data precisa, ma è certo che l’attività ospedaliera di san<br />
Gualtiero si sviluppò nel primo ventennio del 1200. Il sito indicato corrisponde<br />
perfettamente a quello dell’ospedale di San Biagio, che una cartina del 1600<br />
colloca presso la via Emilia, sulla sinistra uscendo da Melegnano verso Milano,<br />
subito oltre la Vettabbia 61 . In quel punto la via Emilia, superata la Vettabbia,<br />
percorreva un breve tratto in salita, per cui il luogo ha tuttora il nome di<br />
Rampina.<br />
Se l’identificazione della chiesa di San Biagio con l’ospedale ricostruito da<br />
san Gualtiero è sicura, quella con la chiesa di Santa Maria “ad hospitale” con<br />
altare di San Biagio, citata nel Liber Notitiae Sanctorum Mediolani, è per lo<br />
meno ragionevole. Un dubbio può sorgere sul fatto se la chiesa di Santa Maria<br />
“ad hospitale” con altare di San Biagio e quella di Santa Maria siano due chiese<br />
distinte o una sola. Se sono distinte, resta da identificare la chiesa di Santa<br />
Maria, impresa pressoché disperata 62 .<br />
Nella Vita di san Gualtiero si parla di ricostruzione: se la lettura è corretta,<br />
la storia di quest’ospedale si spinge più indietro nel tempo. Non è azzardato<br />
ricordare il cambio dei cavalli al nono miglio da Milano, menzionato in un Itinerario<br />
del IV secolo 63 , perché non c’è dubbio che la pietra miliare si trovasse<br />
non distante dalla Vettabbia verso Milano 64 .<br />
Con la chiesa di San Biagio si completa l’elenco delle chiese situate lungo la<br />
via Emilia probabilmente in sostituzione degli antichi cippi miliari: San Martino,<br />
San Donato, San Cristoforo a Sesto Gallo, San Giuliano, Santa Maria alla Follaz-<br />
za di Occhiò e San Biagio alla Rampina rispettivamente al IV, V, VI, VII, VIII,<br />
IX miglio da Milano65 . È possibile che il senodochio di Santa Maria Madre di Dio<br />
“fundatum vico Meloniano”, che troviamo esistente nell’836 66 , sia anch’esso da<br />
identificare col nostro San Biagio, ma la vaghezza della localizzazione impedisce<br />
di affermarlo recisamente.<br />
Almeno dal 1430 la chiesa e l’ospedale di San Biagio, insieme con la chiesa<br />
di San Pietro, erano curati dalla confraternita dei Disciplinati della Morte dei<br />
Santi Pietro e Biagio 67 . Doveva trattarsi soprattutto della cura dell’ospedale,<br />
59L. PREVIATO, op. cit., p. 234-6; F. SARESANI, op. cit., 1886, p. 295-296.<br />
60A. CARETTA, La vita di S. Gualtiero di Lodi. Estratto dall’“Archivio Storico Lodigiano”,<br />
1969, p. 20.<br />
61Citata da L. PREVIATO, op. cit., p. 236.<br />
62Il SEVESI, op. cit., p. 24, avanza l’ipotesi che ad essa venisse a risiedere il primo nucleo<br />
di frati del convento di Santa Maria della Misericordia. Ma si potrebbe affermare la stesa cosa<br />
per il convento dei Serviti.<br />
63Itinerarium Burdigalense, in Itinera hierosolymitana saeculi IIII-VIII, recensuit et commentario<br />
critico instruxit P. Geyger, Vindobonae, 1898 (CSEL, vol. 38), p. 32: “Civitas Laude<br />
- mil. VII - mutatio ad nonum - mil. VII - Civitas Mediolanum”, dove il secondo “VII” va<br />
probabilmente corretto in VIIII (la Tabula Peutingeriana dà tra Lodi e Milano la distanza di<br />
<strong>XV</strong>I miglia).<br />
64Storia di Milano della Fondazione Treccani, Milano 1953-66, vol. I, carta f. t. p. 136-7.<br />
65Cfr. L. PREVIATO, op. cit., p. 173.<br />
66 Cfr. cap. 1.<br />
67 Vedi p. 33
38 CAPITOLO 4<br />
perché tra le spese della prepositura di San Giovanni Battista per l’anno 1443<br />
troviamo segnata una spesa fatta per la chiesa della Rampina 68 . Nel 1486 il<br />
prevosto di Melegnano la concede in feudo perpetuo alla confraternita, insieme<br />
alla chiesa di San Pietro 69 .<br />
Nel 1497 l’ospedale è ancora funzionante, ma nella visita del 1567 troviamo<br />
che l’ospitalità viene esercitata in una casa annessa alla chiesa di San Pietro,<br />
non più a San Biagio. Più precisamente nella visita di don Leonetto nel 1570, si<br />
dice che l’ospedale che un tempo si gestiva in un ampio locale presso la chiesa di<br />
San Biagio viene ora gestito presso San Pietro 70 . Nella visita del 1567 san Carlo<br />
ordina che il complesso chiesa-ospedale con i suoi beni sia ceduto ai Cappuccini<br />
di Milano, cosicché qualcuno di loro possa abitarvi. Probabilmente i Cappuccini<br />
rifiutarono e la chiesa restò ai Disciplinati fino al 1591, quando il prevosto Pietro<br />
Maria Vegezzi chiese e ottenne di poterla demolire, trasferendone il titolo a una<br />
cappella nella chiesa di San Pietro 70bis .<br />
7 Santa Brigida a Santa Brera 71<br />
Nel luogo di Santa Brera, secondo il Liber Notitiae Sanctorum Mediolani, c’erano<br />
due chiese dedicate l’una a Santa Brigida e l’altra a San Pietro. Di questa non<br />
ho altre notizie. L’altra, che aveva evidentemente dato il nome al luogo, nella<br />
visita del 1567 viene trovata in stato miserevole: semidiroccata, scoperchiata e<br />
tale che non vi si può celebrare perché anche l’altare è allo scoperto. San Carlo<br />
ordina che si tratti cogli eredi di Francesco Capra, signori del luogo, perché la<br />
chiesa venga profanata e ne facciano ricostruire altrove un’altra 72 . Ma, a quanto<br />
pare, la chiesa fu restaurata e sopravvive fino ai nostri giorni.<br />
8 La Natività della V. M. alla Rocca Brivio 73<br />
La chiesa di Santa Maria “ad rocham de Meregniano”, riportata nel Liber Notitiae<br />
Sanctorum Mediolani, fu probabilmente fondata e dotata dai Capitanei di<br />
Melegnano (i da Melegnano) 74 nel XII o XIII secolo 75 , che perciò ne detenevano<br />
il diritto di patronato. In data non facilmente precisabile la Rocca e le sue<br />
68App., doc. 6.<br />
69App., doc. 9<br />
70ACAM, X, Melegnano, vol. 8, fasc. 2, f. 5v.<br />
70bis ASMi, Fondo di religione, p. m., cart. 1442: 24 ottobre 1591: “Ordinazione del M.<br />
R. Sig. Pietro Maria Viglezo Proposto della chiesa di S. Giovanni Battista di Melegnano,<br />
Vicario Foraneo e Delegato dall’Ill.mo e Rev.mo Arcivescovo di Milano, nella quale ordina la<br />
demolizione dell’Oratorio di S. Biaggio sito fuori di Melegnano, atteso che minacciava ruina,<br />
né si era voluta riparare, secondo era stato comandato. . . ”.<br />
71L. PREVIATO, op. cit., p. 250.<br />
72App., doc. 11.<br />
73L. PREVIATO, op. cit., p. 246-249.<br />
74Sulla famiglia dei da Melegnano non ci sono studi, salvo una tesi di perfezionamento della<br />
dott. L. Fasola, che non ho visto, ma che è citata in “Quellen und Forschungen aus Italianischen<br />
Archiven und Bibliotheken”, vol. 52 (1972), p. 126, n. 1. Il titolo della tesi è Una famiglia<br />
capitaneale milanese e Federico I (i da Melegnano), tesi di perfezionamento dattiloscritta<br />
presso la Scuola Normale Superiore di Pisa, Pisa 1969/70 (relatore prof. C. Violante).<br />
75Due testimonianze: una del 1463 citata nel cap. 2, nota 49; un’altra dei primi del ’500,<br />
citata da C. AMELLI, op. cit., 1974, p. 77, che fa risalire la fondazione da parte della famiglia<br />
dei Capitani di Melegnano a tre secoli prima.
CHIESE, ALTARI E CONFRATERNITE NELLA PREPOSITURA DI... 39<br />
proprietà passarono dai da Melegnano al monastero di Calvenzano che le affittò<br />
ai Brivio e ai Brivio passò anche il diritto di patronato 76 .<br />
Nel 1442 la chiesa di Santa Maria della Rocca fu aggregata alla prepositura<br />
di Melegnano, non senza contrasti, come ho ampiamente detto nel cap. 2.<br />
Nella visita del 1567 si segnala che della chiesa si prende cura Dionigi Brivio,<br />
che ha pure un piccolo oratorio all’interno della Rocca, con un proprio cappellano.<br />
La chiesa ha bisogno di riparazioni 77 . Nella visita del 1597 la chiesa risulta<br />
completamente restaurata a spese dell’Ill. Sig. Sforza Brivio con un pavimento<br />
e un tetto nuovi 78 .<br />
9 San Rocco a Riozzo<br />
La chiesa di San Rocco di Riozzo non è ricordata, ovviamente, nel Liber Notitiae<br />
Sanctorum Mediolani. Non ho notizie sulla sua fondazione. Nella visita del 1567 è<br />
detta “molto bella”. Aveva un proprio cappellano mantenuto dai signori Matteo,<br />
Fabrizio e Sasso Visconti. Gli abitanti del luogo chiesero che la si separasse da<br />
Melegnano e la si ereggesse in parrocchia, e san Carlo acconsentì purché se ne<br />
aumentasse la dote fino a 200 lire imperiali 79 . Dalla visita del 1597 si ricava che<br />
gli uomini di Riozzo mantengono un cappellano che celebra tutti i giorni, e gli<br />
pagano 200 lire imperiali, oltre a tre moggi di grano, sei brente di vino e tre<br />
carri di legna, ma il luogo è sempre membro della prepositura di Melegnano 80 .<br />
10 Santi Pietro e Paolo a Vizzolo<br />
Non improbabile ricordo di un “termine” della centuriazione romana dell’agro<br />
laudense 81 , la chiesa di San Pietro di Vizzolo compare nel Liber Notitiae Sanctorum<br />
Mediolani con gli altari di San Geminiano e Santo Stefano. Nel 1433 si<br />
trova che era unita alle rettorie di San Materno al Castelvecchio e Sant’Antonino<br />
di Culturano 82 . Insieme con esse fu aggregata nel 1442 alla prepositura di<br />
Melegnano. Nella visita del 1567 si dice che la chiesa di San Pietro e Paolo è<br />
pericolante, soprattutto presso l’altar maggiore; ha, o aveva, tre altari, e cioè<br />
l’altar maggiore e altri due laterali, o piuttosto i loro resti. Probabilmente sono<br />
i due altari citati nel Liber. Vi si celebra solo nella sua festa. San Carlo ordina<br />
che entro tre mesi il prevosto e cappellani di Melegnano facciano riparare la<br />
chiesa a loro spese e che ogni curato, finito il suo turno settimanale presso la<br />
chiesa di San Giovanni, celebri in questa nella settimana seguente 83 . Nella visita<br />
76L. PREVIATO, op. cit., p. 247, ipotizza per il passaggio della Rocca ai Brivio la seconda<br />
metà del XIII secolo. Nella Notitia Cleri Mediolanensis cit., p. 280, la chiesa risulta tassata<br />
di L. 4, s. 9, d. 6.<br />
77App., doc. 11.<br />
78ACAM, X, Melegnano, vol. 8, fasc. 6, f. 38v - 39v.<br />
79App., doc. 11.<br />
80ACAM, X, Melegnano, vol. 8, fasc. 6, f. 37v.<br />
81A. CARETTA, Laus Pompeia (Lodivecchio) e il suo territorio, Milano 1954, p. 78. Nel<br />
1957, durante i lavori per la costruzione di alcune villette, furono rinvenute monete degli<br />
imperatori Valeriano e Gallieno (III sec. d. C.). C. AMELLI, op. cit., 1974, p. 19.<br />
82Cap. 2, n. 18. Il fatto che nella Notitia Cleri Mediolanensis del 1398 non compaia San<br />
Pietro di Vizzolo, mentre vi compare San Materno, può far pensare che l’unione dei due<br />
benefici sia precedente a questa data.<br />
83App., doc. 11.
40 CAPITOLO 4<br />
del 1597, appare che la chiesa è stata restaurata, ma vi si celebra sempre solo il<br />
giorno di San Pietro 84 .<br />
11 Santi Protasio e Gervasio a Sarmazzano<br />
La chiesa dei Santi Protasio e Gervasio, citata nel Liber Notitiae Sanctorum<br />
Mediolani, nel 1567 è indicata come soggetta alla casa Umiliata degli Ottazi 85 .<br />
La chiesa è in pessimo stato e san Carlo ordina il sequestro dei beni del fittabile<br />
della chiesa per il restauro.<br />
Colla soppressione dell’ordine degli Umiliati, i beni della chiesa di Sarmazzano<br />
passarono alla congregazione degli Oblati di Sant’Ambrogio. Dalla visita<br />
del 1597, si ricava che la chiesa è stata restaurata e vi si celebra due volte la<br />
settimana 86 .<br />
12 Santa Maria di Calvenzano 87<br />
Circa l’anno 1090 i fratelli Arialdo e Lanfranco e il loro cugino Attone, della<br />
famiglia dei signori di Melegnano, cedettero all’abbazia di Cluny la chiesa di<br />
Santa Maria di Calvenzano, che essi da tempo detenevano come feudo dalla<br />
Chiesa milanese 88 . La chiesa quindi già esisteva, ma non è possibile stabilirne<br />
l’antichità 89 . I beni del monastero, se non subito, certo coll’andar del tempo,<br />
divennero ragguardevoli 90 : nel 1567 le rendite dell’ex priorato cluniacense di<br />
Calvenzano assommavano a L. 7500 all’anno 91 . Qualche notizia sulla vita del<br />
monastero si può ricavare dalle relazioni delle visite cui periodicamente veniva<br />
sottoposto dai superiori dell’Ordine. Sappiamo così che, oltre al priore, vi<br />
84 ACAM, X, Melegnano, vol. 8, fasc. 6, f. 36.<br />
85 App., doc. 11. Cfr. APMe, cart. II C, fasc. 3, pergamena del 30 aprile 1476: Marco Vaghi,<br />
prevosto di Melegnano, Giacomo Sottocasa, Ambrogio Gallarati e Giampiero Mozzanica cappellani<br />
curati, investono tale Domenico de Amici di Antonio dell’affitto di una vigna guasta<br />
nel territorio del Castelvecchio, “ubi dicitur ad vineam Abdue”, di 18 pertiche; tra le coerenze:<br />
“domus ecclesie Sanctae Mariae de Ottaciis”.<br />
86 ACAM, X, Melegnano, vol. 8, fasc. 6, f. 34v - 35v.<br />
87 M. MIRABELLA ROBERTI, Vizzolo Predabissi. Santa Maria Assunta di Calvenzano, in<br />
Studi e ricerche nel territorio della Provincia di Milano, a cura di M. L. Gatti Perer, Milano<br />
1967, p. 229-236.<br />
88 La carta, senza data, con cui Anselmo III, arcivescovo di Milano, concede la chiesa ai<br />
Cluniacensi è stata pubblicata varie volte, ad es. G. GIULINI, Memorie, cit., vol. IV, p. 536;<br />
e Recueil des chartes de l’Abbaye de Cluny, formé par A. Bernard, completé. . . par A. Bruel,<br />
Paris, 1876-1903, vol. V, p. 144-145 (dove è attribuita erroneamente ad Anselmo IV).<br />
89 È molto probabilmente infondata l’opinione di chi ritiene Calvenzano milanese il luogo<br />
del martirio di Severino Boezio (vedi cap. 1). I coperchi dei sarcofagi, visibili nei fondamenti<br />
dell’abside, non bastano a far risalire la chiesa al VI secolo. L’esame dello stile architettonico<br />
della chiesa attuale attribuisce al X-XI secolo la zona absidale con quattro campate e mezzo;<br />
le ultime due campate e mezzo e la facciata al <strong>XV</strong> secolo. I rilievi del portale, rappresentanti<br />
scene della Natività di Cristo, sono attribuiti al primo quarto del XII secolo; dello stesso<br />
periodo è un concio di arco rappresentante una scena di caccia, che si trovava murato in una<br />
parete all’interno della chiesa e che recentemente è stato rubato. Nel catino dell’abside c’è<br />
un affresco del XIV secolo rappresentante la Vergine incoronata da Cristo, con san Giovanni<br />
Evangelista, san Giovanni Battista, e gli angeli Gabriele e Michele.<br />
90 Nella Notitia Cleri Mediolanensis cit., p. 26, risulta tassato per lire 95, s. 10.<br />
91 App., doc. 11.
CHIESE, ALTARI E CONFRATERNITE NELLA PREPOSITURA DI... 41<br />
risiedevano normalmente due monaci, vi si celebravano gli uffici divini, vi si<br />
esercitava l’elemosina e l’ospitalità 92 .<br />
La decadenza dell’ordine cluniacense coinvolse anche questo monastero, di<br />
cui nel 1558 divenne commendatario san Carlo Borromeo. Dalla visita del 1567<br />
si ricava che a questa data i beni di Calvenzano erano già passati al Collegio<br />
Borromeo di Pavia 93 .<br />
Il Liber Notitiae Sanctorum Mediolani attribuisce alla chiesa quattro altari,<br />
dedicati a Sant’Andrea, Sant’Agata, San Biagio e San Barbaziano, e almeno tre<br />
sono gli altari laterali che san Carlo vi trova nella visita del 1567, e di cui non<br />
viene indicato il titolo. San Carlo ordina di demolirli e di trasferirne due lungo le<br />
pareti laterali a metà della chiesa; ordina di spostare un poco l’altare maggiore<br />
verso il mezzo della chiesa; ordina pure di separare l’abside maggiore dalle due<br />
minori con due pareti, in modo da poter costruire in queste il campanile e la<br />
sacrestia. Nella chiesa celebra tutte le domeniche e talvolta nei giorni feriali un<br />
cappellano, per il prezzo di lire cento annue, tratte dalle rendite della chiesa.<br />
San Carlo gli aumenta lo stipendio a lire 150, con l’obbligo di celebrare tutti i<br />
giorni, eccetto un giorno alla settimana. Gli ordini riguardanti la chiesa furono<br />
in parte revocati da don Leonetto nel 1570: non si sposti l’altar maggiore, non<br />
si trasferiscano i due altari che si trovano nelle absidi laterali e non vi si faccia<br />
la sacrestia che già esiste in un locale fuori della chiesa 94 .<br />
Dalla visita del 1597 veniamo a sapere che l’abside minore di destra è stata<br />
trasformata in sacrestia, che sul tetto c’è una campana, sostenuta da due o tre<br />
pilastrini, che viene suonata al mattino e alla sera per l’Ave Maria. A questa<br />
data i beni dell’ex priorato sono già dei Canonici del Duomo di Milano 95 .<br />
13 Sant’Antonino a Colturano<br />
Ricordata nel Liber Notitiae Sanctorum Mediolani, nel 1433 risulta essere una<br />
sottorettoria della rettoria di San Materno al Castelvecchio e San Pietro di<br />
Vizzolo, con le quali nel 1442 viene aggregata alla prepositura di Melegnano 96 .<br />
Nella visita del 1567 si dice che la chiesa ha un proprio cappellano curato che<br />
esercita la cura delle anime con la licenza del prevosto e cappellani di Melegnano<br />
e che viene mantenuto dagli abitanti del luogo.<br />
La chiesa ha due altari laterali, di cui non viene detto il titolo e di cui si ordina<br />
la demolizione; salvo trasferirne uno lungo la parete a metà della chiesa dove<br />
è dipinta un’immagine della Madonna. San Carlo propone di creare Colturano<br />
parrocchia, se gli abitanti doteranno al chiesa di almeno 200 lire all’anno 97 .<br />
Nella visita del 1597 il cappellano viene pagato 230 lire all’anno, ma la chiesa<br />
continua ad essere soggetta alla prepositura di Melegnano 98 .<br />
92Statuts, chapitres généraux et visites de l’ordre de Cluny, par G. Charvin, Paris, 1965-<br />
1970, vol. I, p. 403; vol. II, p. 244, 287; vol. III, p. 248; vol. IV, p. 21, 38, 48, 58, 126. La prima<br />
visita riportata è del 1281, l’ultima del 1378.<br />
93App., doc. 11.<br />
94ACAM, X, Melegnano, vol. 8, fasc. 2, f. 7v - 8r.<br />
95ACAM, X, Melegnano, vol. 8, fasc. 6, f. 35v - 36r.<br />
96Cap. 2, n. 23.<br />
97App., doc. 11.<br />
98ACAM, X, Melegnano, vol. 8, fasc. 6, f. 33v - 34.
42 CAPITOLO 4<br />
14 San Michele a Pedriano<br />
Citata nel Liber Notitiae Sanctorum Mediolani, con un altare intitolato a Santa<br />
Maria, fu aggregata alla prepositura di Melegnano in seguito a una richiesta<br />
presentata dagli abitanti del luogo a san Carlo durante la visita del 1567 99 .<br />
Secondo questa visita la chiesa allora aveva tre altari, di cui non viene detto<br />
il titolo; era in cattivo stato, senza arredi e paramenti; vi si celebrava solo due<br />
o tre volte all’anno. San Carlo ordinò di demolire i due altari laterali, troppo<br />
piccoli, di rifarne uno solo di dimensioni regolari, e di provvedere almeno al<br />
minimo necessario per poter celebrare 100 .<br />
Dalla visita del 1597 101 risulta che la chiesa era stata restaurata e la cappella<br />
dell’altar maggiore ricostruita a spese del comune di Pedriano e del Luogo Pio<br />
delle Quattro Marie, che era proprietario di quasi tutto il luogo 102 .<br />
15 Santa Maria della Neve a Mezzano 103<br />
Benché a Mezzano si sia trovata la più antica testimonianza di insediamenti<br />
umani di tutta la Bassa Milanese, e cioè alcune tombe galliche e romane, con<br />
reperti databili dal IV sec. a. C. al I d. C. 104 , del luogo di Mezzano non si ha<br />
notizia nei documenti fino al XII secolo. Della sua chiesa, che non è ricordata nel<br />
Liber Notitiae Sanctorum Mediolani, la più antica testimonianza finora trovata<br />
è del 1553, ma nella visita del 1567 viene detta “antiqua”. Da questa visita si<br />
rileva che la chiesa era stata consacrata, non aveva dote, e non si celebrava che<br />
nel giorno della sua festa. Gli abitanti del luogo chiesero a san Carlo di venire<br />
uniti alla prepositura di Melegnano e san Carlo acconsentì 105 . Nel 1597 gli<br />
abitanti di Mezzano riferirono al visitatore che la chiesa “habebat alias dotem<br />
scutorum aureorum 1500. Bona autem huius ecclesie a fratribus Sancti Francisci<br />
possidentur, et tenebantur, ut aiunt, ad coelebrationem missae quotidiane,<br />
sed auctoritate apostolica translatum fuit onus ad ecclesiam Sancti Francisci<br />
sine consensu populi de quorum interesse agitur” 106 .<br />
16 Monastero di Santa Maria della Misericordia 107<br />
Il convento francescano di Santa Maria della Misericordia, detto di San Francesco,<br />
fu iniziato nel 1475 e inaugurato nel 1487, e le spese della fondazione furono<br />
sostenute dagli uomini di Melegnano.<br />
Il numero dei frati che vi risiedevano non è segnato nella visita del 1567, ma in<br />
quel periodo dovevano essercene 11. Il venerabile Gonzaga ne segnala 16 intorno<br />
al 1587 108 , ma una nota del 1589 riporta 12 frati, di cui sette sacerdoti(compreso<br />
99App., doc. 12.<br />
100App., doc. 11.<br />
101ACAM, X, Melegnano, vol. 8, fasc. 6, f. 37v.<br />
102Così nella visita del 1567, App., doc. 11: “hec vila fere tota cum eius territorio est loci pii<br />
Quatuor Mariarum Mediolani”. Il luogo pio l’aveva avuto in eredità nel 1488. L. PREVIATO,<br />
op. cit., p. 233.<br />
103L. PREVIATO, op. cit., p. 237-246.<br />
104L. PREVIATO, op. cit., p. 8-9.<br />
105App., doc. 11 e 12.<br />
106ACAM, X, Melegnano, vol. 8, fasc. 6, f. 38v.<br />
107P. M. SEVESI, Santa Maria della Misericordia in Melegnano, Melegnano 1932.<br />
108 Ibidem, p. 112.
CHIESE, ALTARI E CONFRATERNITE NELLA PREPOSITURA DI... 43<br />
un confessore e un predicatore) 109 . Nello stesso anno i redditi del convento erano<br />
di lire cento. La chiesa non è descritta nelle visite: sappiamo solo che ci doveva<br />
essere un altare dedicato a San Giuseppe, perché c’era una Scuola con questo<br />
nome 110 . San Carlo fa togliere dalla chiesa un sepolcro e dà disposizioni perché<br />
siano osservate le norme stabilite dal concilio provinciale e dalle bolle pontificie<br />
in materia di funerali e di clausura.<br />
17 Convento di Santa Maria del Carmine 111<br />
Avendo già identificato la chiesa di Santa Maria “ad hospitale” citata nel Liber<br />
Notitiae Sanctorum Mediolani con la chiesa e ospedale di San Biagio, è<br />
plausibile ora identificare la chiesa di Santa Maria Maddalena “ad hospitale<br />
Meregniani” con l’attuale chiesa del Carmine. In effetti che essa prima di diventare<br />
un convento di Carmelitani fosse un ospedale è affermato nel 1671 dal<br />
priore del convento Girolamo Conte in una nota premessa al Libro Campione<br />
che elenca tutte le proprietà del convento e nel 1690 dal padre Fornari nel suo<br />
Anno memorabile de’ Carmelitani. Il primo scrive: “Cum in exquirenda ex antiquitate<br />
scripturarum huius nostri sacri monasterii prima fondatione et origine in<br />
cassum laboratum sit, et hoc fortasse ex ingruentium illis temporibus bellorum<br />
turbulentiis et temporum vicissitudinibus universa subvertentibus, petenda igitur<br />
et eruenda ex subsequentibus monumentis aliqualis saltem cognitio. Primo<br />
namque ex quodam factum tale coligitur, nobis donatum ab actoribus et sindicis<br />
hospitalis tunc temporis sub nomine Sanctae Mariae de ressana l’ovo multo<br />
ante annum 1393, ut ex eo et aliis antiquis monumentis, quae hic ad evitandam<br />
prolixitatem non exprimuntur, sed videri datur in archivio conventus, n. 1” 112 .<br />
Il secondo afferma che intorno al 1393 fu fondato a Melegnano un convento in<br />
un ospedale, e prosegue dicendo che sulla porta della chiesa ai suoi tempi c’era<br />
dipinta un’immagine della Vergine detta “Santa Maria la ova” o “dell’ova”, per<br />
via di un miracolo: una fanciulla, che passava davanti alla porta della chiesa<br />
con un canestro d’uova, cadde e le ruppe, e, temendo i maltrattamenti dei suoi<br />
genitori, invocò la Vergine, che la esaudì e risanò, o reintegrò, le uova 113 .<br />
La dispersione dell’archivio, seguita alla soppressione del convento nel 1769,<br />
ci impedisce di verificare l’affermazione del priore Girolamo Conte relativa alla<br />
data di fondazione, ma sul nome di Santa Maria “de ressana l’ovo” è forse possibile<br />
fare un po’ di luce, citando un documento del 1433 in cui il convento è<br />
detto di Santa Maria “de Resanarollo” 114 . Sull’ospedale precedente il convento,<br />
c’è da dire che il Coldani lo considerò fondato da san Gualtiero di Lodi insieme<br />
con quello di San Biagio 115 , sull’autorità del Ciseri, che nel suo Giardino istorico<br />
lodigiano, pubblicato nel 1732, attribuiva al santo la costruzione di due ospedali<br />
presso Melegnano: “un altro (ospedale) vicino a Melegnano presso il fiume Lam-<br />
109 ACAM, X, Melegnano, vol. 4, fasc. 11, f. 36.<br />
110 P. M. SEVESI, op. cit., p. 50.<br />
111 C. AMELLI, La Chiesa del Carmine in Melegnano, Melegnano 1965.<br />
112 APMe, Libro Campione del convento del Carmine, f. 1.<br />
113 G. M. FORNARI, Anno Memorabile de Carmelitani, Milano 1688-1690, vol. II, p. 54.<br />
114 ASMi, Notai, cart. 333, doc. del 19 gennaio 1433.<br />
115 F. SARESANI, op. cit., p. 295. Attribuisco l’affermazione al Coldani, benché non ci sia<br />
pervenuta la seconda parte della sua Relazione dell’antico e moderno borgo di Melegnano,<br />
perché il Saresani esplicitamente dichiara la propria opera una parafrasi di quella del Coldani.
44 CAPITOLO 4<br />
bro tra Lodi, e Milano, un altro sopra il fiume Vicciabbia” 116 . In realtà la Vita<br />
di san Gualtiero scritta da BonGiovanni parla di un solo ospedale fondato dal<br />
santo presso Melegnano e si tratta di quello di San Biagio 117 . Il Coldani ritenne<br />
pure che la chiesa del Carmine si identificasse con quella di San Bartolomeo in<br />
Corte, che nel 1442 fu unita alla prepositura di Melegnano. È certo che la sua<br />
affermazione non si basa su nessun documento, ma che, non avendo nessuna<br />
notizia della chiesa di San Bartolomeo in Corte di Melegnano, egli avanzava<br />
l’identificazione che riteneva più probabile 118 .<br />
La visita del 1567 non descrive il convento né la chiesa, e non indica il numero<br />
dei frati che vi risiedono, limitandosi a riportare il nome del priore, fra Sinesio<br />
de Bugatis de Candia, e a segnalare che i frati non rispettavano i decreti del<br />
concilio provinciale e le bolle pontificie in materia di funerali e di clausura.<br />
Una nota del 1589 assegna al convento sette frati, di cui quattro sacerdoti<br />
(con un confessore), e fa ascendere i redditi a circa 400 lire annue 119 , mentre la<br />
visita del 1597 segnala la presenza di sette frati, di cui tre sacerdoti 120 . Questa<br />
visita parla pure della confraternita dell’Annunciazione presso l’altare con lo<br />
stesso titolo, costruito nella chiesa a sinistra dell’ingresso. La confraternita era<br />
retta da un priore, un sottopriore, un tesoriere e un cancelliere, e faceva celebrare<br />
all’altare dell’Annunciazione tutte le domeniche e due volte alla settimana.<br />
Inoltre una volta al mese soleva portare in processione per il borgo l’immagine<br />
della Vergine 121 .<br />
18 Convento di Santa Maria delle Grazie, dei Servi<br />
di Maria 122<br />
Il 16 aprile 1513 il Priore Generale dei Serviti concedeva a fra Nicolò Malacrida<br />
da Como l’autorizzazione ad acquistare a Monza o altrove un terreno su cui<br />
edificare un convento. Forse fra Nicolò aveva messo l’occhio su qualche luogo<br />
di Monza, ma, non sappiamo perché, decise invece di costruire il convento a<br />
Melegnano. Perciò mandò una supplica a Massimiliano Maria Sforza duca di<br />
Milano per ottenere la licenza di acquistare a più riprese alcuni sedimini e case<br />
nel Borgo del Lambro di Melegnano per la somma di 300 ducati, per farvi edificare<br />
una chiesa e un monastero del suo ordine, e ne ottenne risposta favorevole<br />
in data 30 agosto 1514. Si era appena forse finito di costruire, quando nel set-<br />
116A. CISERI, Giardino istorico Lodigiano, o sia istoria sacro-profana della città di Lodi, e<br />
suo distretto, Milano 1732, p. 134.<br />
117Vedi p. 37. L’errore del Ciseri si spiega tenendo conto di una traduzione-parafrasi della Vita<br />
di BonGiovanni, scritta da Giacomo Antonio Porro nel <strong>XV</strong>II secolo (pubblicata in “Archivio<br />
Storico Lodigiano”, 1944, p. 127-134) e che il Ciseri conosceva. Il Porro scrive: “et vicino al<br />
fiume Lambro poco lontano da Merignano fra Lodi e Milano”, e non parla della Vettabbia.<br />
Non saprei dire se la lezione “Lambro” in luogo di “Vettabbia” sia stata introdotta dal Porro<br />
stesso o l’abbia trovata nella copia della Vita da cui traduceva. Certo il Ciseri, lavorando, per<br />
così dire, con un occhio sul testo latino della Vita e con l’altro sulla traduzione del Porro,<br />
ha contaminato le due letture, sdoppiando così l’unico ospedale fondato da san Gualtiero a<br />
Melegnano.<br />
118Vedi cap. 2, n. 22.<br />
119ACAM, Melegnano, vol. 4, fasc. 11, f. 37.<br />
120ACAM, X, Melegnano, vol. 8, fasc. 6, f. 33v.<br />
121ibidem, f. 31v - 32v.<br />
122A. GIANI - L. M. GARBIO, Annalium sacri ordinis fratrum Servorum B. Virginis Mariae<br />
a suae institutionis exordio, vol. II, Lucca 1721, p. 48-50, 133-134.
CHIESE, ALTARI E CONFRATERNITE NELLA PREPOSITURA DI... 45<br />
tembre del 1515 passarono da Melegnano le truppe di Francesco I. È probabile<br />
che tra i molti guasti compiuti dall’esercito francese nella zona vada contato<br />
anche un grave danneggiamento del nuovo convento di Santa Maria delle Grazie<br />
di Melegnano. Se a ciò si aggiunge la difficoltà di reperire un numero sufficiente<br />
di frati da farvi risiedere, si comprende come il convento restasse deserto, anzi<br />
che venisse addirittura venduto. Passarono degli anni prima che fra Vincenzo<br />
Bianchi da Varese lo ricomprasse e restaurasse, ricevendone perciò la carica di<br />
priore. Questo avvenne verso il 1538 123 .<br />
Nella visita del 1567 praticamente non si dice nulla del convento di Santa<br />
Maria delle Grazie, in quella del 1597 non lo si nomina neppure. Nel 1589 è<br />
segnalata la presenza di quattro frati, di cui due sacerdoti con un confessore, e<br />
i redditi del convento sono di 400 lire all’anno 124 .<br />
123 Nella lettera riportata in A. GIANI - L. M. GARBIO, op. cit., p. 133, si afferma che il<br />
5 luglio 1538 fra Vincenzo da Varese fu nominato governatore e amministratore del convento<br />
di Melegnano, da lui recuperato e restaurato. Ma poiché quella lettera è del 2 maggio 1538,<br />
la data riferita è sicuramente errata, probabilmente nell’ultima cifra dell’anno. Poiché nella<br />
lettera riportata a p. 134, che è datata 17 maggio 1542, si dice che il convento era stato<br />
recuperato “proximis decursis annis”, se l’anno del recupero non è il 1538 certo è uno di quelli<br />
immediatamente precedenti.<br />
124 ACAM, X, Melegnano, vol. 4, fasc. 11, f. 38. L’archivio del convento, o quanto ne resta,<br />
si trova ora in ASMi, Fondo di religione, p. m., cart. 1840.
Conclusione<br />
Come molte altre località, anche Melegnano presenta un lungo periodo della<br />
sua storia avvolto nella nebbia. I “monumenta” che si scorgono non sono spesso<br />
precisabili cronologicamente per mancanza di documenti e di indagini archeologiche<br />
capillari e competenti. Queste ultime, insieme con più ampie ricerche<br />
archivistiche, sarebbero molto utili per ampliare le nostre conoscenze intorno ai<br />
luoghi di culto e alla spiritualità nella Bassa Milanese nei secoli <strong>XV</strong> e <strong>XV</strong>I, in<br />
genere poco conosciuti e di cui è facile trovare giudizi prevalentemente negativi.<br />
Mi sembra però che la presente ricerca abbia messo in luce due fatti che possono<br />
mitigare almeno in parte questi giudizi. La creazione del capitolo a Melegnano è<br />
un chiaro indice di una volontà di vita ecclesiastica seria, guidata dalla preghiera<br />
liturgica: è la prova di una esigenza di spiritualità proveniente dal “basso”, dove<br />
era più sentita che non ai livelli superiori della gerarchia. Anche la vicende delle<br />
monache di Santa Maria della Stella rivelano il desiderio di una ripresa della vita<br />
monastica, dopo un periodo di decadimento, dovuto anche alla mancanza di una<br />
assistenza spirituale adeguata. Indubbiamente la ricerca ha messo in evidenza<br />
una decadenza dello spirito liturgico a Melegnano tra la fine del <strong>XV</strong> e l’inizio del<br />
<strong>XV</strong>I secolo, come si rileva dall’inosservanza degli statuti della prepositura per<br />
quanto riguarda la recita quotidiana delle ore canoniche e dall’accentuarsi del<br />
ricorso alla devozione privata quale risulta dalle regole della confraternita della<br />
Concezione. Ma questo non sorprende, essendo in coincidenza con uno dei periodi<br />
più bui della storia della Chiesa milanese. Infine la ricerca ha mostrato anche<br />
per Melegnano la decisa attività riformatrice di san Carlo, volta a introdurre<br />
nella sua diocesi, a tutti i livelli, la riforma sancita dal concilio di Trento.
Appendice
50 APPENDICE<br />
Nota 1998<br />
Come ho detto nella nota introduttiva, per l’appendice documentaria ho ritenuto<br />
più importante l’esattezza della trascrizione che non la fedeltà storica al testo<br />
del 1977. Il testo qui riprodotto è perciò molto migliore di quello di allora.<br />
Per i documenti n. 1 e 3, ricostruiti su copie del <strong>XV</strong>I e <strong>XV</strong>II secolo, riporto<br />
ora in nota tutte le varianti (che non siano di punteggiatura o uso delle maiuscole),<br />
mentre allora mi ero limitato alle più significative 1 . Il testo della bolla<br />
di Eugenio IV del 13 ottobre 1442, riprodotto all’interno del documento n. 5,<br />
è ora ricostruito anche con l’aiuto di un’altra trascrizione contenuta in un atto<br />
scoperto successivamente 2 . Gli altri documenti sono stati trascritti da fotocopie,<br />
salvo i documenti n. 2, 4, 7 e 8, che riproducono le mie trascrizioni di allora.<br />
Con la possibile eccezione di questi ultimi testi, ho rispettato scrupolosamente<br />
il testo originale ad eccezione della punteggiatura, delle maiuscole e degli<br />
accenti. Distinguo u e v, non distinguo i e j. Ho sciolto le abbreviazioni, ma dove<br />
l’esito è incerto ho qualche volta indicato l’integrazione tra parentesi tonde. Un<br />
punto di domanda tra parentesi tonde indica una lettura incerta. Non segnalo<br />
con (sic) o (!) le singole grafie stravaganti o scorrette, ma dove la correzione non<br />
è evidente segnalo in nota la forma corretta preceduta dall’abbreviazione i.e. =<br />
cioè. Uno o più puntini segnalano parti del testo illeggibili per guasti, fori ecc.<br />
(eventuali lettere o parole tra parentesi quadre sono quindi letture più o meno<br />
ipotetiche). Le parentesi angolari contengono lettere o parole che non compaiono<br />
nel manoscritto, di solito per svista dell’amanuense, ma che sono necessarie al<br />
senso. Alcuni asterischi indicano spazi lasciati bianchi dall’amanuense. I segni<br />
⌊ e ⌋ racchiudono parole scritte sopra il rigo. Nell’apparato critico uso le abbreviazioni:<br />
om. omette, omettono; agg. aggiunge, aggiungono; i.e. cioè; canc.<br />
cancellato, corr. corretto.<br />
1Oggi come allora nei testi ricostruiti elimino anche tutti i dittonghi ae e oe, adeguandomi<br />
all’uso prevalente dell’epoca.<br />
21443 agosto 14, 20, ottobre 30: processo di conferma dell’unione dei monasteri alla chiesa<br />
di Melegnano davanti a Leonardo del Maino, abate di San Simpliciano fuori le mura di Milano,<br />
commissario pontificio (imbreviatura del notaio Giovanni Ciocca, ASMi, Notai, cart. 139).
DOCUMENTO 1 51<br />
1442 luglio 6.<br />
1<br />
Il cardinal Gerardo Landriani, legato pontificio per il ducato di Milano, su richiesta<br />
degli uomini di Melegnano sopprime i monasteri uniti di Santa Maria<br />
della Stella, Sant’Anna e Santi Nabore e Felice e li unisce alla chiesa di San Giovanni<br />
Battista di Melegnano, nella quale crea una prepositura con un prevosto<br />
e tre cappellani curati da sostentarsi coi beni dei monasteri soppressi.<br />
Originale perduto. Testo ricostruito su quattro copie del <strong>XV</strong>I-<strong>XV</strong>II secolo:<br />
A: ACAM, Parrocchie, Melegnano;<br />
B: ACAM, X, Melegnano, vol. 5, fasc. 9;<br />
C: ACAM, X, Melegnano, vol. 2, fasc. 24;<br />
D: ACAM, X, Melegnano, vol. 8, fasc. 14.<br />
Gerardus, miseratione divina tituli Sancte Marie in 1 Transtiberim sancte Romane<br />
Ecclesie presbiter cardinalis, Comensis 2 vulgariter nuncupatus, in civitate ac provincia<br />
Mediolanensi necnon toto dominio illustrissimi principis domini ducis Mediolani apostolice<br />
sedis legatus, universis ac 3 singulis Christifidelibus presentes litteras inspecturis<br />
salutem in Domino sempiternam. Ad futuram rei memoriam.<br />
Inter cetera desiderabilia cordis nostri illud intensis desideriis affectamus, ut ubique<br />
Altissimi maiestas 4 collaudetur in benedictionibus et 5 gratiarum actionibus suique cultus<br />
gloriosi nominis amplietur et nunquam a clementissimi Salvatoris nostri laudibus<br />
desistatur. Exhibita 6 siquidem nobis nuper pro parte hominum et personarum castri<br />
de Meregnano 7 , diocesis 8 Mediolanensis, petitio continebat quod, cum in ipso castro,<br />
quod satis notabile et populosum existit, sit quedam parochialis et curata ecclesia<br />
sub vocabulo Sancti Ioannis Baptiste constructa, solum unicum habens rectorem, qui<br />
propter multitudinem et excrescentiam 9 populi in benedictionibus domini nostri Iesu<br />
Christi multiplicati ipsius cure commode intendere non potest, et, sicut 10 eadem petitio<br />
subiungebat, sit in loco de Brozano dicte diocesis 11 quoddam monasterium, ordinis<br />
Sancti 12 Benedicti, sub vocabulo 13 Sanctarum 14 Marie et Anne necnon Sanctorum<br />
Naboris et Felicis situm, alias simul unitorum, quod pene monialibus destitutum ac in<br />
suis edifitiis 15 et structuris ruinosum existit et in divinis offitiis 16 grande patitur detrimentum,<br />
cumque 17 si 18 memoratum monasterium quod, per liberam resignationem 19<br />
1om. C<br />
2Come(n)t() D<br />
3et BD<br />
4maestas A<br />
5ac A<br />
6exibita AC<br />
7Marignano A<br />
8diecesis A, dioecesis (?) B, dioc() C, dioec. D<br />
9excretentiam (?) A<br />
10sicuti A, sic() D<br />
11diocoesis B, diecesis AC, dioec() D<br />
12om. A<br />
13vocabulis D<br />
14corr. da Sanctae D<br />
15edificiis B, edifi[...] C<br />
16officiis BC, et structuris ruinosum existit et in divinis officiis (offitiis D) agg. BD<br />
17cum B, quodque C, quod D<br />
18 sit A<br />
19 ressignationem A
52 APPENDICE<br />
dilecte nobis in Christo Casteline 20 de Barni Mediolanensis, olim ipsius monasterii<br />
abbatisse, per presbiterum Ioannem Mozardum 21 capellanum nostrum, procuratorem<br />
suum, ad hoc ab ipsa specialiter 22 constitutum, in manibus nostris hodie sponte factam<br />
23 et per nos admissam cum reservatione 24 annue pensionis florenorum quindecim<br />
auri de camera pro ipsius vite sustentatione 25 singulis annis in festo Sancti Martini debendorum<br />
per eum qui pro tempore ipsius ecclesie fuerit deputatus seu economum qui<br />
interea deputabitur 26 , donec de preposito provideatur, vacat 27 ad presens, abbatiali in<br />
eodem 28 dignitate et ordine huiusmodi Sancti Benedicti suppressis et extinctis prefate<br />
ecclesie Sancti Ioannis 29 de Meregnano 30 in perpetuum uniretur et incorporaretur,<br />
posset exinde in ipsa ecclesia creari dignitas unius prepositure 31 ac tres capellani in ea<br />
deputari, ex dictis monasterii redditibus, fructibus et 32 proventibus commode sustentari<br />
33 possent et in ipsa ecclesia continuam residentiam 34 facere, divinum offitium 35 in<br />
ea die 36 noctuque psallere 37 ac curam animarum illius castri et hominum atque personarum<br />
38 ibi degentium et habitantium regere 39 , gubernare et administrare; quare<br />
prefati homines et persone nobis humiliter supplicarunt 40 , ut prefatum monasterium<br />
dignitate et ordine supradictis prius in eo suppressis et extinctis dicte ecclesie unire<br />
in perpetuum ac annectere et incorporare necnon in ipsa ecclesia preposituram unam<br />
cum tribus capellanis, qui in ipsa ecclesia continuam residentiam 41 facere teneantur et<br />
debeant, creare dignaremur. Nos igitur huiusmodi supplicationibus inclinati prefatum<br />
monasterium, cuius fructus, redditus et proventus centum florenorum auri de camera<br />
secundum communem estimationem 42 valorem annuum, ut accepimus, non excedunt,<br />
sic ut prefertur vel alias quovis modo aut ex alterius cuiuscunque 43 persona vacet, in<br />
quo ex nunc auctoritate 44 legationis nostre dignitatem et ordinem supradictos 45 extinguimus<br />
et supprimimus 46 , ac 47 prefate ecclesie Sancti Ioannis cum omnibus iuribus et<br />
pertinentiis suis in perpetuum unimus, annectimus et incorporamus, cum reservatione<br />
48 tamen dicte annue pensionis 49 singulis annis in festo Sancti Martini, ut prefertur,<br />
20Castellinae AD<br />
21Morardum ABC<br />
22sp(eci)aliter B, spe(cia)l(ite)r C, spetial(ite)r D<br />
23corr. da statutam B<br />
24resservatione D, corr. da resrevatione (?) B<br />
25substentatione D<br />
26econumus q. i. d. A, economus (corr. da iconomum) q. i. d. B, in oeconumum d. i. C,<br />
oenconomum q. i. d. D<br />
27vacari A, vacans B, [va]cante C, vacante D<br />
28abbatiali in eodem ABD, in eodem abbatiali C<br />
29Baptistae agg. C<br />
30Marignano A<br />
31dignitas unius praepositurae ABD, una praepositura C<br />
32ac A<br />
33substentari D<br />
34ressidentiam A<br />
35officium BC, off(ici)um D<br />
36diu BC<br />
37psalere A<br />
38in agg. D<br />
39reggere D<br />
40supplicaverunt D<br />
41ressidentiam A<br />
42aestimationem B, exestimat(ion)em (?) su correzione C, extimationem D<br />
43corr. da cuiusqunque A, cuiuscumque D<br />
44authoritate D<br />
45supradictum A<br />
46suprimimus B<br />
47ac da espungere<br />
48corr. da restauratione B, resservatione D<br />
49tamen dictae annuae pensionis ABD, annuae pensionis dictae C
DOCUMENTO 1 53<br />
per prepositum qui pro tempore fuerit et interea per alium, donec de preposito provisum<br />
fuerit, ipsi domine Casteline 50 debende, ac in ipsa ecclesia eadem auctoritate 51<br />
preposituram unam erigimus et creamus cum tribus capellanis ex redditibus et proventibus<br />
supradictis sustentandis 52 et inter 53 ipsos 54 dividendis secundum statuta per nos<br />
in dicta ecclesia creata et ordinata, faciendo 55 in ipsa ecclesia continuam residentiam 56<br />
et in divinis eidem deserviendo.<br />
Datum Mediolani, in domibus nostre solite residentie, anno a nativitate Domini<br />
millesimo 57 quadringentesimo 58 quadragesimo secundo, secundo 59 nonas 60 iulii,<br />
pontificatus 61 sanctissimi in Christo patris et 62 domini nostri domini Eugenii divina<br />
providentia pape quarti anno duodecimo.<br />
Gratis ubique pater Abbas. Ioannes de Mollo. 63<br />
50 Castellinae A, Castelline D<br />
51 auth(oritat)e D<br />
52 substentandis B<br />
53 om. A<br />
54 ipsis C<br />
55 facientibus A, facien(do) B, faciendo C, facient D<br />
56 ressidentiam A<br />
57 milesimo A<br />
58 quadrigentesimo A<br />
59 2. A, om. CD<br />
60 nonis C<br />
61 pontificis B<br />
62 om. C<br />
63 Gratis ubique pater Abbas. Ioannes de Mollo C, om. AB, etc. D
54 APPENDICE<br />
1442 luglio 19.<br />
2<br />
Il cardinal Gerardo Landriani nomina prevosto di Melegnano don Giovanni<br />
Pagani.<br />
Originale in pergamena, con frammento di sigillo pendente di cera.<br />
APMe, cart. I B, fasc. 1.<br />
(Nota dorsale:) Bulla de creatione prepositi ordinati ad ecclesiam Sancti Iohannis<br />
de Melegnano<br />
Gerardus, miseratione divina tituli Sancte Marie in Transtiberim sancte Romane<br />
Ecclesie presbiter cardinalis, Comensis vulgariter nuncupatus, in provincia Mediolanensi<br />
necnon toto dominio illustrissimi principis domini ducis Mediolani apostolice<br />
sedis legatus, dilecto nobis in Christo Iohanni de Paganis, presbitero Mediolanensis<br />
diocesis, salutem in Domino sempiternam.<br />
Vite ac morum honestas aliaque laudabilia probitatis et virtutum merita, quibus<br />
iamdudum personam tuam novimus insignitam, nos inducunt ut congruis te persequamur<br />
favoribus. Superioribus namque diebus presentis mensis in ecclesia Sancti Iohannis<br />
de Meregniano, Mediolanensis diocesis, preposituram unam, que dignitas in ipsa ecclesia<br />
non collegiata sit principalis, auctoritate apostolica qua fungimur creavimus,<br />
ut in litteris nostris desuper confectis, quarum tenorem hic de verbo ad verbum pro<br />
sufficienter expresso haberi volumus, plenius continetur; et desiderantes de persona<br />
idonea illi providere prepositure adhuc vacanti, teque premissorum meritorum tuorum<br />
intuitu favore volentes prosequi gratioso, motu proprio, non ad tuam neque alterius<br />
pro te nobis super hoc oblate petitionis instantiam, sed de nostra mera liberalitate,<br />
predictam preposituram sic ut prefertur vacantem et in dicta ecclesia non collegiata<br />
per nos creatam, cui monasterium Sancte Marie della Stella, alias de Borzanello,<br />
ordinis Sancti Benedicti, Mediolanensis diocesis, cum omnibus iuribus et pertinentiis<br />
suis ac redditibus, fructibus et proventibus universis auctoritate legationis nostre univimus<br />
et incorporavimus, inter prepositum et tres capellanos deputandos secundum<br />
ordinamenta per nos facta dividendis, tibi cum omnibus iuribus et pertinentiis suis<br />
conferimus et de illa etiam providemus, decernentes ex nunc irritum et inane, si secus<br />
super hiis scienter vel ignoranter contigerit attemptari. Quocirca cupientes ut huiusmodi<br />
gratia nostra suum debitum consequatur effectum, tenore presentium dilecto<br />
nobis in Christo priori Sancte Marie de Calvenzano, Mediolanensis diocesis, auctoritate<br />
nostra per hec scripta committimus et mandamus, quatinus per se vel alium,<br />
te vel procuratorem tuum ad hoc legitime constitutum tuo nomine in et ad corporalem<br />
dicte prepositure possessionem iuriumque et pertinentiarum eiusdem inducat<br />
et deffendat inductum, ammoto exinde quolibet illicito detentore, faciatque tibi de<br />
fructibus dicte prepositure spectantibus et pertinentibus ac redditibus et proventibus,<br />
iuribus et obventionibus illi deputatis integre responderi, contradictores auctoritate<br />
nostra prefata per censuram ecclesiasticam quomodolibet compescendo, non obstante<br />
si presens non fueris ad prestandum de observandis statutis et consuetudinibus dicte<br />
ecclesie solitum iuramentum, dummodo in absentia tua per procuratorem idoneum et<br />
cum ad ipsam accesseris corporaliter illud prestes, seu quod alia beneficia compatibilia,<br />
quorum nomina et valorem hic pro sufficienter expressis haberi volumus, obtines;<br />
statutis, constitutionibus, consuetudinibus et ordinationibus in contrarium facientibus<br />
non obstantibus quibuscumque.<br />
Datum Mediolani, in domibus nostre solite residentie, anno nativitatis Domini millesimo<br />
quadringentesimo quadragesimo secundo, decimo nono mensis iullii, pontificatus
DOCUMENTO 2 55<br />
vero sanctissimi in Christo patris et domini nostri domini Eugenii divina providentia<br />
pape quarti anno duodecimo.<br />
(Sulla plica:) Gratis ubique pater Abbas etc. Iacob de Paradiso.
56 APPENDICE<br />
1442 luglio 28.<br />
3<br />
Il cardinal Gerardo Landriani promulga gli statuti della prepositura di Melegnano.<br />
Originale perduto. Testo ricostruito su tre copie del <strong>XV</strong>I-<strong>XV</strong>II secolo:<br />
A: ACAM, X, Melegnano, vol. 3, fasc. 14;<br />
B: ACAM, X, Melegnano, vol. 5, fasc. 9;<br />
C: ACAM, X, Melegnano, vol. 2, fasc. 24.<br />
Gerardus, miseratione divina tituli Sancte Marie in Transtiberim sancte Romane<br />
Ecclesie presbyter cardinalis, Comensis vulgariter nuncupatus, in civitate et provincia<br />
Mediolani necnon in toto dominio illustrissimi principis domini ducis 1 Mediolani<br />
apostolice sedis legatus, dilectis nobis in Christo preposito et capellanis Sancti Ioannis<br />
de Mellegnano 2 , Mediolanensis diocesis 3 , presentibus et futuris salutem in Domino<br />
sempiternam.<br />
Suscepti regiminis cura grandis nos excitat, ut utilitatibus ecclesiarum nostre legationi<br />
supositarum, illis maxime per que animarum saluti consulitur 4 cultusque divinus<br />
augetur et ingens populi devotio inducitur, novorum 5 editorum statutorum, quantum<br />
cum Deo possimus, providere curamus. Sane alias in ecclesia Sancti Ioannis predicta<br />
unam auctoritate legationis nostre 6 ereximus preposituram et tres deputari ordinavimus<br />
capellanos, qui curam illius populi una cum preposito pro tempore existente regere<br />
et in illa ecclesia deservire, die noctuque divinum officium 7 psallere habeant; et quia 8<br />
secundum Apostolum iustum est 9 et dignum, quod qui altari servit de altari vivere debeat,<br />
statuimus et ordinavimus 10 quod redditus olim monasterii Sancte Marie de la 11<br />
Stella, ordinis Sancti Benedicti, Mediolanensis diocesis 12 , et ecclesie Sancti Iohannis<br />
predicte, cui illud monasterium auctoritate 13 legationis univimus 14 et incorporavimus,<br />
ut per litteras nostras desuper 15 confectas 16 , quarum tenorem hic pro sufficienter expresso<br />
haberi volumus, plenius continetur, spectantes et pertinentes dividantur inter<br />
prepositum dicte ecclesie et capellanos deputandos hoc modo videlicet, quod 17 scilicet<br />
prepositus, qui pro tempore fuerit, ex quinque partibus dictorum reddituum ac<br />
fructuum duas, et dicti tres capellani deputandi reliquas tres partes, scilicet quilibet<br />
suam sibi contingentem partem, ipsi tamen ecclesie in divinis officiis serviendo et ibi<br />
missas 18 temporibus debitis et statutis celebrare habeant. Statuimus et ordinamus 19 ,<br />
1duc() BC, ducat() A<br />
2Melegnano C<br />
3dioc() AB, diec() C<br />
4consult() B<br />
5nonorum B<br />
6canc. ex C<br />
7offic() B, offit() A, off()m C<br />
8quia A, q() B, q(uonia)m C<br />
9⌊est⌋ B<br />
10corr. da ordinamus C<br />
11Sanctae Mariae de la AB, d(e)lla C<br />
12dioc() AB, diec() C<br />
13nostrae agg. B<br />
14unimus (corr. da univimus)A<br />
15dusuper B<br />
16confertas B<br />
17qui AB<br />
18missam C<br />
19ordinavimus B
DOCUMENTO 3 57<br />
quod singulis diebus dominicis et festivis prefatus prepositus una cum dictis capellanis<br />
matutinum, missam et vesperos solemniter 20 celebrare et cantare ceterasque horas canonicas<br />
in dicta ecclesia dicere teneantur 21 et debeant, et qui in ipsis matutino, missa<br />
et 22 vesperis interesse neglexerit, penam 23 solidorum 24 quatuor, si festum simplex fuerit,<br />
si duplex octo, si vero Nativitatis Domini, 25 Resurectionis 26 cum 27 tribus diebus<br />
ante et post et post 28 , Pentecostes, Sancti Ioannis Baptiste, Corporis Christi cum 29<br />
tota eius octava, Omnium Sanctorum ac omnium festivitatum gloriosissime Virginis<br />
Marie, Ambrosii ac 30 gloriosi confessoris Gerardi, penam solidorum 31 duodecim incurrant,<br />
fabrice dicte ecclesie irremissibiliter 32 applicandorum; diebus autem feriatis<br />
quilibet missam suam in ipsa ecclesia celebrare ceterasque canonicas horas 33 saltem<br />
submissa voce dicere teneantur, et qui contrafecerit per custodem pro tempore deputatum<br />
punctetur et penam solidorum 34 duorum ut supra applicandorum, si 35 matutino,<br />
misse et vesperis non interfuerit, incurrat; et qui non veniendo ut supra ad officia<br />
predicta de dictis redditibus et fructibus aliquid acceperit 36 , illis exceptis et quos corporalis<br />
infirmitas vel evidens alia necessitas seu ecclesie utilitas excusaverit, penam<br />
excommunicationis ipso facto incurrat, a qua non possit absolvi donec integraliter<br />
restituerit quod indebite acceperit. Item cum dignum sit 37 , qui seminat temporalia,<br />
metat et spiritualia, ordinavimus quod in festo gloriosi confessoris Gerardi, sub cuius<br />
vocabulo et nomine Deo dante vitam ducimus, missam solempnem 38 in eius veneratione<br />
et ceteras horas canonicas celebrare teneantur et ipsis interesse, sub pena de qua<br />
supra, et die sequenti memoriam defunctorum missam similiter pro defunctis omnibus<br />
et nostris maxime pro predecessoribus defunctis 39 celebrare debeant et eandem penam<br />
incurrisse 40 debeat 41 qui venire neglexerit 42 .<br />
Lecta et publicata fuerunt predicta omnia et singula statuta per prefatum reverendum<br />
dominum cardinalem apostolice sedis legatum in domibus eius solite residentie<br />
Mediolani, in porta Vercellina 43 , in parochia Sancti Petri intus Vineam sitis existentem,<br />
presentibus reverendo domino Petro de Viterbio 44 , abbate Sancti Petri de Laude<br />
Veteri 45 , et venerabili viro decretorum doctore 46 domino Balthasarro 47 de Rino, cano-<br />
20solenn(it)er B<br />
21teneant AB<br />
22om. A<br />
23poena B<br />
24soldorum B, sol() C<br />
25et agg. C<br />
26Resurrectionis B<br />
27co(n) B<br />
28et post et post probabile dittografia<br />
29con B<br />
30et B<br />
31soldorum B, sol() C<br />
32irremisibiliter C<br />
33canonicas horas AC, horas canonicas B<br />
34soldorum B, sol() C<br />
35canc. in C<br />
36aliquid acceperit AC, acceperit aliquid B<br />
37⌊sit⌋ C<br />
38solennem B, solem C<br />
39defonctis A<br />
40incurisse C<br />
41debeant A<br />
42neglexirit A<br />
43Vercelina B<br />
44Vitterbio A<br />
45Vetteri A<br />
46om. B<br />
47Balthasaro B, Baldasarro C
58 APPENDICE<br />
nico Mutinensi, ac domino Simone de Incusite, monaco 48 professo monasterii Sancte<br />
Marie Clarevallis 49 , ordinis Cisterciensium, Mediolanensis diocesis 50 , testibus idoneis<br />
et notis, ad predicta omnia et singula habitis, vocatis atque rogatis.<br />
Datum 51 quinto kalendas 52 augusti millesimi quadragantesimi 53 quadragesimi 54<br />
secundi, indictione 55 quinta, pontificatus sanctissimi domini domini nostri 56 Eugenii<br />
divina providentia 57 pape quarti anno duodecimo.<br />
Iacob de Paradiso 58<br />
48monacho B<br />
49Clarevalis B, Clare Vallis C<br />
50dioc() AB, diec() C<br />
51dat() AC, datae B<br />
52k()l()s A, kalen() B, cal() C<br />
53quadrigentesimi A, quadragentesimi B<br />
54om. A<br />
55indicione A<br />
56canc. Clem C<br />
57divina providentia BC, om. A<br />
58Ia. de Paradiso A, om. BC
DOCUMENTO 4 59<br />
1442 luglio 30.<br />
4<br />
Il cardinal Gerardo Landriani unisce alla prepositura di Melegnano le chiese di<br />
San Bartolomeo in Corte di Melegnano, Santa Margherita di Faino, San Martino<br />
di Ottava, San Materno del Castelvecchio, San Pietro di Vizzolo, Sant’Ottorino<br />
(sic) di Colturano e Santa Maria della Rocca.<br />
Originale in pergamena, con sigillo pendente perduto.<br />
ACAM, Parrocchie, Melegnano.<br />
(Nota dorsale:) Bulla unionis ecclesiarum Sancte Marie dela Rocha, Sancti Materni<br />
Castroveteri, Sancti Bartholomey in Curte, Sancti Martini Octave, Sancte Margarite<br />
de Fayno et Sancti Ottorini de Colturano unitarum cum ecclesia Sancti Iohannis de<br />
Meregnano<br />
Gerardus, miseratione divina tituli Sancte Mariae in Transtribrim sancte Romane<br />
Ecclesiae presbiter cardinalis, Cumensis vulgariter nuncupatus, in civitate et provintia<br />
Mediolanensi necnon et toto territorio et dominio illustrissimi principis domini<br />
ducis Mediolani apostolicae sedis legatus, dilecto nobis Christo preposito<br />
ecclesiae Sancti Iohannis de Meregnano, diocesis Mediolanensis, salutem in Domino<br />
sempiternam.<br />
Legationis offitio in provintia Lombardiae presidentes ecclesiarum et personarum<br />
earumdem Domino in divinis famulantium, ne temporalium rerum praemantur inopia,<br />
quomodo 1 et tranquilitati consulimus eisque, quantum cum Deo possumus, favorem<br />
benevolum impartimur. Sane pro parte tua nobis nuper exhibita petitio continebat<br />
quod, licet olim ecclesiis Sancti Bartholomei de curte de Meregnano, Sancte Margarite<br />
loci de Faino et Sancti Martini Octave et Sancti Materni de Castroveteri, Sancti<br />
Petri de Vizollo et Sancti Octorini loci de Culturano et Sancte Marie loci della Rocha,<br />
diocesis suprascritte, utpotae ex quarum cuiuslibet fructibus, redditibus et proventibus<br />
rector illarum decenter vivere et divinus cultus vigere consueverat, tamen<br />
a plerisque annis citra propter guerras et alia mala, que partes illas diutius aflixerunt,<br />
ipse ecclesiae grande in divinis patiuntur detrimentum et ad tantam inopiam<br />
et fructuum exhiguitatem devenire 2 quod nedum ipsarum altera, sed simul unitae,<br />
ad rectoris sustentationem vix sufficere possunt; quodque si memorate ecclesiae, quarum<br />
Sancti Bartholomaei, Sancte Margarite et Sancti Martini ecclesiae supradicte,<br />
sicut accepimus, tanto tempore vacaverunt quod de ipsarum vacationis modo certa<br />
noticia non habetur, et alie, silicet Sancti Materni et Sancti Petri, Sancti Octorini et<br />
Sancte Mariae, si vacant vel cum vacaverint, dicte ecclesiae Sancti Iohannis imperpetuum<br />
unirentur, annectarentur et incorporarentur, prefati prepositus et capellani<br />
elligendi in ipsa ecclesia Sancti Iohannis, quibus per hoc fore decentius de necessariis<br />
vite provisum, parati essent in dictis ecclesiis cultum huiusmodi restaurare et<br />
in ipsa ecclesia Sancti Iohannis promptius deservire; quare pro parte tua fuit nobis<br />
humiliter supplicatum, ut super his opportune providere dignaremur. Nos itaque de<br />
premissis certam notitiam habentes, predictis etiam dilectorum in Christo nobilium<br />
Gulielmi de Bexana et Antonii de Landriano ac ceterorum illius castri hominum in<br />
hac parte supplicationibus inclinati, dictas ecclesias, que ut asseritur a dicta ecclesia<br />
Sancti Iohannis non multum distare videntur et quarum omnium modernis temporibus<br />
1 i.e. commodo<br />
2 i.e. devenerunt
60 APPENDICE<br />
fructus, redditus et proventus quinquaginta quatuor florenorum auri de camera secundum<br />
comunem estimationem valorem annuum non excedunt, cum omnibus iuribus et<br />
pertinentiis suis eidem ecclesiae Sancti Iohannis, cuius fructus etc., quos tamen ad<br />
constructionem domorum hedificandarum et pro residentia prepositi et capellanorum<br />
elligendorum quoad perfecte fuerint deputavimus, quinquaginta florenorum similis 3 valorem<br />
annuum non excedunt, auctoritate apostolica qua fongimur et ex certa scientia<br />
uniimus 4 , annectimus et incorporamus, ita ut si vacant seu altera ipsarum ex nunc<br />
vacet, alioquin cedentibus vel decedentibus ipsarum rectoribus vel administratoribus,<br />
si qui nunc sunt, seu cedente vel decedente alterius ipsarum rectore vel administratore,<br />
si quis nunc est aut illas seu alteram illarum quomodolibet dimitente vel dimitentibus,<br />
liceat ipsi preposito ipsius ecclesiae Sancti Iohannis pro tempore existente 5 per se vel<br />
alium seu alios corporalem possessionem ipsarum ecclesiarum seu et alterius earum<br />
iuriumque et pertinentiarum dictarum authoritate propria libere aprehendere et perpetuo<br />
retinere ac illarum fructus, redditus et proventus dividere inter se secondum<br />
statuta per nos creata et ordinata in suosque et eandem ecclesiam Sancti Iohannis et<br />
aliarum suprascrittarum usus convertere, diocesani loci vel alicuius alterius licentia<br />
minime requis[it]a.<br />
Datum Mediolani, nostre solite residentiae, anno nativitatis Domini millesimo quadrigentesimo<br />
quadragesimo secundo, tertio calendas augusti, pontificatus sanctissimi<br />
in Christo patris et domini nostri domini Eugenii divina providentia papae quarti anno<br />
duodecimo.<br />
(Sulla plica:) Iacob de Paradiso.<br />
3 i.e. similiter (?)<br />
4 i.e. unimus (corr. da univimus)<br />
5 i.e. existenti
DOCUMENTO 5 61<br />
1443 agosto 8.<br />
5<br />
Gli uomini di Melegnano eleggono i loro rappresentanti per il processo di conferma<br />
dell’unione dei monasteri alla chiesa di San Giovanni Battista di Melegnano<br />
davanti a Leonardo del Maino, abate di San Simpliciano di Milano, commissario<br />
pontificio.<br />
Originale in pergamena, in parte guasto per fori e macchie di muffa.<br />
APMe, cart. I A, fasc. “Documenti dell’Antica Collegiata di Melegnano. . . ” 1<br />
In nomine Domini, anno a nativitate eiusdem milesimo quadringentesimo quatragesimo<br />
tertio, indictione sexta, die iovis octavo mensis augusti, pontificatus sanctissimi<br />
in Christo patris et domini nostri domini Euzenii divina providentia pape quarti anno<br />
tertiodecimo, in terra Mellegnani, diocexis Mediolanensis, ad banchum i[uri]dicum<br />
i[n]frascripti domini capitanei, ubi per eum ius reditur, convocata et congregata universitate<br />
vicinorum et parochianorum ecclesie Sancti Iohanis Baptiste castri Mellegnani,<br />
Mediola[nensis diocexis, de] mandato et impositione spectabilis viri domini Iohanis de<br />
Caciis capitanei dicti burgi seu castri, in qua quidem congregatione aderant, fuerunt et<br />
sunt prefatus [dominus] c[a]p[itan]eus et cum eo dominus Protasius de Bernadigio fillius<br />
quondam domini magistri Petri, vicarius dicte terre, dominus Guillelmus de Bexana fillius<br />
quondam domini Antonii, Iohaninus de Fag[nan]o fillius [domini] Antonii, magister<br />
Iohannes de Mozanicha fillius quondam magistri Boneti, dominus Mafeus de Craspiatica<br />
filius quondam domini Iohanis et dominus Ambrosius de Bal[bis] fillius quondam<br />
domini Iacobi, s[e]x [pre]s[identes] negociis terre predicte; Mafiolus de Gambaris filius<br />
quondam domini Antonii consul dicte terre, dominus Iohannes de Spiziariis fillius<br />
quondam domini Alberti, dominus Franciscolus de Lig[natiis] fillius [quondam] domini<br />
Georgii, dominus Luchinus de Albiate filius quondam domini Belt(ramoli), dominus<br />
Georgius Prealonus filius quondam domini Albertoli, magister Christoforus de Oss[ago]<br />
filius quondam domini Antonii, V[iscar]dus de [C]antono fillius quondam domini Petri<br />
Iohanis, Antoninus de Gentiis fillius quondam domini Belt(ramoli), Dominichus de<br />
Tavazano filius quondam Bel...., [Ioh]aninus de Voe filius quondam Comi[ni], Gabriel<br />
de Baxilicapetri fillius quondam domini Petri Iohanis, Thomasius de Monzanicha filius<br />
quondam magistri Antonini, magister Iohanes de Restochano filius quondam Iacopi,<br />
Iohanninus de Longis fillius quondam Antonini, Donatus de Bexana fillius quondam domini<br />
Antonii, Iohannes de [Baxilica]petri fillius quondam domini Antonioli, Iohannes<br />
Cataneus de Baxilicap[etr]i fillius quondam domini Antonii, Franzolus de [Lo]matio<br />
fillius quondam magistri Girardi, Gualterius de Baxilicapetri fillius quondam domini<br />
Conradini, Galdinus de Mazenta fillius quondam domini Prandi, Antoninus dictus<br />
......us de Lonate fillius quondam Iohanis, Iohannes de Naxiis fillius quondam Steffanini<br />
dicti Maxinele, Dominichus de Cantono fillius quondam domini Antonii, Bartolomeus<br />
de Cropelo fillius Nicholini, Iohaninus dictus Ram....s de Cavezalis filius Francischoli,<br />
Luchinus de Baxilicapetri fillius domini Iohanis, P(ar)rinus de Menclotiis fillius quondam<br />
Paulini, Paulus de Polerano fillius quondam Comini, Donatus de Cassano fillius<br />
quondam Ambrosioli, Beltramus de Banfis filius quondam Caroni, Rolandus de Bugatis<br />
fillius quondam [Do]nati, ..pfiolus (?) Panigada fillius quondam An[selmi] dicti<br />
Montagnie, Iacobus de Landriano fillius quondam domini Antonii, magister Andreas<br />
de Bossis fillius quondam ∗∗∗, Bertus de Cla...o fillius quondam Iohan..., ....... de ...zolo<br />
fillius Martini, Antonius de Strepis fillius Ambrosii dicti Abbatis, Morandus de Morandis<br />
fillius quondam Petrini, Iohannes de Mantegatiis fillius magistri A......, .....us<br />
1 [Per altra copia della bolla di Eugenio IV (segnalata con B nell’apparato) vedi p. 50.]
62 APPENDICE<br />
de Galarate fillius quondam domini Iohannini, Antonius de Burris fillius quondam domini<br />
Mafioli, Christoforus Temacoldus fillius Donini (?), Thomasius de Pavexiis fillius<br />
Ambrosii, A[nse]lminus de Rotoris fillius quondam Rolandi, Ambrosius de Salvanezio<br />
fillius quondam Zanini, Andriolus de Bertonicho fillius Rubei, Symon de Brippio<br />
fillius quondam Lafranchi, Pasquinus de Banfis fillius quondam Traxeli, Iacobus Bonarinus<br />
de Brippio fillius quondam Antonii, Antoninus de Palferris fillius domini Georgii,<br />
Daninus de Lacane[pa] fillius quondam Antoniatii, Ioxep de Lignatiis fillius domini<br />
Francischoli, Iacobus Aschanus fillius quondam Bassanini, Iacobus de Ortigario fillius<br />
quondam Iohanis, Iohaninus de Ranchate fillius quondam Mafioli, Martinus de Quinzano<br />
fillius quondam Venturini, Ambrosius de Mont... fillius Belt(rami), Ambrosius<br />
Paliarinus de Bexana fillius quondam Gasparri, Iohannes de Conc...(?) fillius domini<br />
Petri, Antonius de Squassis fillius domini Cabrii, Matheus ....zia fillius quondam Zanini,<br />
Morelus (?) de Spiziariis fillius domini Iohannini, Abbas de Banfis fillius quondam<br />
Caroni, Bertola de Cantono fillius quondam domini Antonii, Iohannes de B[ex]utio<br />
fillius Petrini, August.......zia fillius quondam domini Iohanis, Donatus de Nasiis fillius<br />
quondam Maxinele, Mafinus Pan.urus (?) fillius quondam Petroli, Bas[sia]nus de<br />
Lomatio fillius Dominici, dominus F[rancesc]hinus de Oxnago fillius quondam [domini]<br />
Maffioli, Andriolus de Craspiaticha fillius domini Mafei, Gregorius Tadonus fillius<br />
quondam domini Christofori, Ayroldinus Rugia fillius Stephanini et Leo de Baxilicapetri<br />
fillius quondam domini Antonioli, omnes vicini et parochiani predicte ecclesie, qui<br />
sunt [et fac]iunt maiorem et saniorem partem vicinorum et parochianorum predicte<br />
ecclesie, ut ibidem dixerunt et protestati fuerunt et dicunt et protestantur, .... in ipsa<br />
congregatione prefati dominus capitaneus necnon parochiani suis nominibus et nomine<br />
et vice universitatis parochianorum dicte ecclesie Sancti Iohannis, citra tamen revocationem<br />
alliorum sindicorum per eos ......ius constitutorum, fecerunt, constitue[runt]<br />
[et] solempniter ordinaverunt et faciunt, constituunt et ordinant sese vicissim, videlicet<br />
un[us un]um et allius et alter allium et allios et item sapientes et discretos viros dominos<br />
Antonium de Grassis, Christoforum de Grassis, Baldesarum de Capris, Iohannem<br />
Giocham, Ottorinum de Caravate, ∗∗∗ de Calvis et Petrolum de Gambaris, abscentes<br />
tanquam presentes et quemlibet eorum in solidum suos certos missos, nuntios, sindicos<br />
et procuratores speciales et [quidquid] melius dici et esse possunt, specialiter<br />
[ad] nomine ipsorum const[ituentium] suis et dictis nominibus comparendum coram<br />
reverendo patre domino L[eon]ardo de Mayno Dei gratia [abbate] monasterii Sancti<br />
Simpliciani extra muros Mediolanensis, executore seu comissario per sanctissimum in<br />
Christo patrem et dominum nostrum dominum Eugenium divina providentia papam<br />
quartum deputato per litteras apostolicas tenoris huiusmodi:<br />
Eugenius episcopus, servus servorum Dei, dilecto filio abbati monasterii Sancti<br />
Simpliciani extra muros Mediolanensis, salutem et apostolicam benedictionem. Exposcit<br />
nobis iniunctum apostolice servitutis officium ut ea que pro ecclesiarum et<br />
ecclesias[ticarum per]sonarum comodo et utilitate processisse comperimus, ne im[pugnan]tium<br />
subiaceant iaculis, apostolici muniminis presidio soli[de]mus. S[ane pr]o parte<br />
dilectorum 2 moderni rectoris parochialis ecclesie Sancti Iohanis 3 Baptiste castri<br />
Mellegnani 4 , Mediolanensis diocesis, necnon universitatis 5 hominum dicti castri nobis<br />
nuper exhibita petitio continebat, quod olim dilectus 6 noster [Gerardus], tituli Sancte<br />
Marie in Transtiberim presbiter cardinalis, in partibus illis apostolice sedis legatus,<br />
atendens 7 Sanctorum Marie et Anne necnon Sanctorum Felicis et Naboris, [ordinis<br />
2 filiorum agg. B<br />
3 Iohannis B<br />
4 Meregnani B<br />
5 universorum B<br />
6 dillectus filius B<br />
7 attendens B
DOCUMENTO 5 63<br />
Sancti] Benedicti, dicte diocexis 8 , monas[teria invicem c]anonice unita, monialibus 9<br />
pene destituta ac in suis structuris et hedificiis 10 [t]ot[ali]s 11 fere ruine exposita necnon<br />
[etiam] eorumdem monasteriorum possessiones et bona ad prophanos propterea<br />
usus deducta fore, proindeque consciderans 12 quod rector ipsius ecclesie pro [tempore]<br />
existens propter [illiu]s parochianorum 13 , qui [numero sunt] copiosi et in dies benedicente<br />
D[omin]o augmentantur, ac allias 14 multa ac diversa [ei ra]tione dicte ecclesie<br />
incombentia 15 etiam quasi insupportabilia onera perferre haberet ac ad illa supportanda<br />
eidem 16 propter varios et sinistros passim [em]ersos eventus eiusdem ecclesie<br />
minime suppeterent facultates, prefatus legatus matura super hiis per eum prehabita<br />
deliberatione monasteria predicta, quorum regimini et administrationi dilecta in Christo<br />
filia Castelina 17 tunc ipsorum monasteriorum abbatissa in manibus dicti legati<br />
cessit, et que per cessionem huiusmodi per ipsum legatum admissam tunc vacabant 18 ,<br />
abbatissali dignitate et ordine huiusmodi inibi penitus suppressis et extinctis eidem<br />
[ecclesie] auctoritate legationis huiusmodi [sub] certis modo et forma perpetuo univit,<br />
incorporavit et annexuit, prout in ipsius legati autenticis desuper confectis litteris 19<br />
plenius [continetur], pro parte rectoris et hominum [predictorum] asserentium quod<br />
ecclesie viginti, monasteriorum vero predictorum [centum florenorum] auri fructus,<br />
reditus 20 et proventus secundum communem extimationem vallorem 21 annuum non<br />
excedunt, [nobis fu]it humiliter supplicatum, ut unioni, incorporationi et annexioni<br />
huiusmodi omnibusque alliis in dictis litteris 22 contentis, ad hoc quod firmius subsistere<br />
[com]prob[entur], robur apostolice confirmationis adiicere de benignitate apostolica<br />
dignaremur. Nos igitur, qui de premissis certam non habemus, huiusmodi<br />
supplicationibus 23 inclinati, discretioni tue per apostolica scripta mandamus, quatenus<br />
24 super premissis omnibus et singulis ac eorum circumstanciis 25 universis auctoritate<br />
nostra t[e diligenter in]formes et si per inf[ormationem] [huiusmodi it]a esse<br />
inveneris super [quo] tuam cons[cienti]am [on]er[amus] incorporationem, unionem et<br />
annexionem prefatas necnon prout [illa contingant] omnia et singula in dictis litteris 26<br />
contenta et quecumque inde secuta 27 auctoritate nostra approbes et confirmes, [supplendo]<br />
omnes d[e]ff[ec]tus, si qui forsan [intervenerint in eisdem]. Datum Florentie,<br />
[anno] incarnationis dominice milesimo 28 quadringentesimo quatragesimo 29 secundo,<br />
[tertio] idus octobris 30 , pontificatus nostri anno duodecimo. A..... A. de Magris (?);<br />
i.......... presentandum eidem domino abbati executori seu comissario in dictis litteris<br />
apostolicis et ad petendum et obtinendum executionem earum necnon ad fatiendum<br />
8 dioc() B<br />
9 monnialibus B<br />
10 edificiis B<br />
11 totali B<br />
12 considerans B<br />
13 parrochianorum B<br />
14 alias B<br />
15 incumbentia B<br />
16 etiam B<br />
17 Castellina B<br />
18 vocabant B<br />
19 literis B<br />
20 redditus B<br />
21 valorem B<br />
22 literis B<br />
23 suplicationibus B<br />
24 quatinus B<br />
25 circunstantiis B<br />
26 literis B<br />
27 eadem agg. B<br />
28 millesimo B<br />
29 quadragesimo B<br />
30 octubris B
64 APPENDICE<br />
eidem domino abbati executori et comissario quam[libet] .....tionem in et super dictis<br />
litteris apostolicis et pro earum executione fieri necessariam seu opportunam, .....<br />
ad petendum et obtinendum [incorporationem], unionem et [annexion]em de quibus<br />
in dictis litteris apostolicis [fit mentio] et omnia et singula in dictis litteris apostolicis<br />
[contenta et] quecumque inde secuta auctoritate apostolica per prefatum dominum<br />
[abbatem] executorem et comissarium approbari et confirmari ac ...... d........siane ....an<br />
inter............ ...... et [gener]aliter [ad] omnia allia et singula [faciendum, ge]rendum ac<br />
[exercen]dum qu[e in] premissis et circa premissa et quelibet premissorum ..........nt<br />
debita seu opportuna que ipsi constituentes suis et [dictis nomi]nibus facere possent si<br />
personaliter interessent, etiam si talia forent que mandatum ex[igerent ma]gis speciale,<br />
pro[mittendo et] constituendo suis et dictis nominibus [sub o]bligatione sui et omnium<br />
suorum et dictarum universitatis et ecclesie bonorum presentium et futurorum pig[neri<br />
michi] notario infrascripto persone [publice stippula]nti et recippienti nomine et vice<br />
cuiuslibet persone cuya interest vel interesse poterit quomodolibet in futurum sese<br />
perpetuum ratum, [gra]tum et [firmum] habere et tenere quicquid per dictos sindicos<br />
et procuratores suos et quemlibet eorum in solidum actum, dictum, gestum et [fact]um<br />
fuerit in premissis et circa premissa et quelibet premissorum. Et de predictis rogatum<br />
fuit per me notarium publicum debere confici instrumentum.<br />
Actum ad predictum banchum iuridicum prefati domini capitanei .........., presentibus<br />
domino Guillelmo de Giramis fillio quondam domini Albertoli, habitante in loco de<br />
Colturano, plebis Sancti Iulliani in strata, ducatus [Mediolani], domino presbitero Ambrosio<br />
d[e Gros]sis 31 , beneficiale ecclesie Sancti Martini loci de Carpiano, suprascripte<br />
plebis, et Iohanne de Pusterla fillio quondam domini Bertholi, habitante in dicto loco<br />
de Carpiano, omnibus testibus notis, ydoneis et ad predicta vocatis et rogatis.<br />
Postea vero suprascriptis anno, indictione et die incontinenti post predicta, venerabilis<br />
vir dominus presbiter Christoforus de Faxolis, beneficialis et rector suprascripte<br />
ecclesie Sancti Iohannis Baptiste terre Mellegnani, diocexis Mediolanensis, ad cuius<br />
notitiam pervenit, ut dixit et protestatus fuit et dicit et protestatur, de suprascripto<br />
instrumento sindicatus et procure facte per suprascriptos homines terre Mellegnani<br />
suis nominibus ac nomine universitatis parochianorum dicte ecclesie ut supra, eidem<br />
domino presbitero Christoforo etiam lecto per me notarium infrascriptum vulgariter<br />
de verbo ad verbum ad ipsius plenam inteligentiam, sponte et ex certa scientia ac<br />
omnibus modo, iure, via et forma quibus melius potuit et potest, fecit, constituit et<br />
solempniter ordinavit et facit, constituit et ordinat omnes et singulos suprascriptos<br />
superius in predicto instrumento sindicatus et procure nominatos et quemlibet in solidum<br />
suos nomine [dicte] ecclesie suos certos missos, nuntios, sindicos et procuratores<br />
speciales et quicquid melius dici et esse possunt, specialiter ad producendum et exhibendum<br />
suprascriptas litteras apostolicas tenoris suprascripti prefato domino abbati<br />
Sancti Simpliciani et ad petendum et obtinendum executionem earum necnon ad allia<br />
quelibet omnia et singula faciendum et in omnibus et per omnia ........ prout supra fecerunt<br />
suprascripti homines terre predicte Mellegnani, et cum similibus solempnitatibus,<br />
clauxulis et promissionibus prout fecerunt suprascripti homines. Et de predictis idem<br />
dominus presbiter Christoforus rogavit me notarium infrascriptum ut inde publicum<br />
conficerem instrumentum.<br />
Actum in suprascripta terra Mellegnani, in domo rescidentie ipsius domini presbiteri<br />
..... ......bicular........ in qua .... iacet infirmus, presentibus suprascriptis testibus<br />
superius nominatis et notis et ydoneis et ad premissa specialiter vocatis et rogatis.<br />
(S.N.) Ego Beltramolus de Albiate fillius [domini] Luchini, civitatis [Mediolani]<br />
publicus imperiali auctoritate notarius, [habitator] suprascripte tere Melegniani, hanc<br />
cartam rogatus tradidi, scripsi [et subscripsi].<br />
31 [Il nome del beneficiale di San Martino di Carpiano compare in ASM, Notai, cart. 335<br />
(imbreviature di Giovanni Fagnani fu Antonio), 1440 febbraio 29.]
DOCUMENTO 6 65<br />
1442 - 1443<br />
6<br />
Spese sostenute da Guglielmo Besana per conto della chiesa di San Giovanni<br />
Battista di Melegnano.<br />
Originale cartaceo, corroso dall’umidità nei margini inferiore e destro.<br />
APMe, Cart. II A, fasc. 1, Libro dell’Entrata e della Spesa 1442 (senza coperta),<br />
f. 8r - 10r 1 .<br />
(f. 8r)<br />
MCCCCXLII<br />
(Colonna di sinistra:)<br />
Expense facte pro impetratione bullarum obtentarum<br />
pro ecclesiis unitis cum ecclesia Sancti<br />
Iohannis de Melegnano et pro alliis diversis serviciis<br />
dicte ecclesie Sancti Iohannis debent dare<br />
scriptos in credito Guillelmo de Bexana in isto in<br />
folio primo et sunt pro infrascriptis quantitatibus<br />
denariorum numeratis ut infra videlicet:<br />
Primo pro gambaris donatis domino cardinali<br />
in Mediolano computato dacio die X<strong>XV</strong> maii anni<br />
suprascripti lb. s. <strong>XV</strong> d.<br />
Item numeratos pro cartis III pro testamento<br />
Girardi Bugati explendo lb. s. XII<br />
Item numeratos Donato Suganapo pro perquisitione<br />
dicti testamenti lb. s. IIII<br />
+ Item numeratos Symoni notario domini cardinalis<br />
pro preceptis II emanatis domino Dionixio de<br />
Bripio et presbitero Farixeo lb. s. II<br />
Item numeratos Antonino de M(ar)gnanelo et<br />
Belt(ramo) Lafranchono qui dixerunt testimonium<br />
contra abatissam pro expensis factis per eos X<strong>XV</strong>I<br />
maii lb. s. VIII<br />
Item pro gambaris datis domino cardinali computato<br />
datio Mediolani die X<strong>XV</strong>IIII maii lb. s. XII<br />
Item numeratos Symoni notario ut supra pro<br />
precepto I misso Iohanni Bugato et uni illorum de<br />
Vitalibus lb. s. X<br />
Item numeratos Marino famulo domini cardinalis<br />
pro sigilando dicta precepta lb. s. VIII<br />
Item numeratos uni qui portavit preceptum unum<br />
domino Dionixio de Bripio die XXX maii lb. s. I<br />
+ Item numeratos uni fillio Ant(onii) de Baxilicapetri<br />
d(icti ?) Protaxii pro vitulo I dato domino<br />
cardinali VIII iunii lb. VIII s. V<br />
1 Con una croce nel margine sinistro ho segnato le voci che compaiono anche in una versione<br />
più breve di questa nota-spese, in APMe, cart. II A, fasc. 1, Libro dell’Entrata e della Spesa<br />
1442 (coperto con pergamena), f. 10.
66 APPENDICE<br />
Item numeratos pro pissibus et gambaris missis<br />
in Clarevale pro adventu domini marchionis Mantue<br />
et fuerunt requisiti lb. I s. XII<br />
Item pro gambaris datis domino cardinali computato<br />
datio Mediolani XII iunii lb. s. X<br />
Item numeratos pro scriptura et expletura testamenti<br />
Girardi Bugati die <strong>XV</strong> iunii lb. IIII s. 2<br />
Item numeratos pro gambaris datis domino cardinali<br />
in Claravale XX iunii lb. s. VIII<br />
Item numeratos pro gambaris datis ut supra<br />
die X<strong>XV</strong>I iunii lb. s. XII<br />
Item numeratos pro gambaris datis ut supra<br />
die X<strong>XV</strong>IIII iunii lb. s. XII<br />
Item numeratos pro temalis et alliis pissibus<br />
datis domino cardinali in Mediolano computato datio<br />
et pro gambaris VI iullii lb. I s. VIIII d. VIIII<br />
+ Item pro cartis II pro explendo procuram domine<br />
abatisse et renunti[ationem] factam lb. s. VIIII<br />
+ Item numeratos domino Averar[do notario domini<br />
cardinalis pro] expletura dicte p[rocure et renuntiationis]<br />
die VI [iullii lb. I s. XII]<br />
+ Item numeratos domino Baldesari vicario domini<br />
cardinalis pro ditatu bule facte pro monasterio<br />
de Bruzano unito etc. pro floreno I in auro lb. III s. III d. VI<br />
+ Item numeratos pro carta I pro scribendo dictam<br />
bullam lb. s. VI<br />
+ Item numeratos domino archipresbitero pro scriptura<br />
dicte bulle in forma lb. s. <strong>XV</strong>I d. VI<br />
+ Item numeratos Iacopino notario qui exemplavit<br />
dictam bullam in papiro lb. s. VIIII<br />
+ Item numeratos pro capsa I pro dicta bulla lb. s. VII d. VI<br />
+ Item numeratos suprascripto Iacopino pro littera<br />
iconimatus lb. s. VIII<br />
Item numeratos pro una colatione facta cum<br />
Rossino Piora lb. s. VIII<br />
Item numeratos pro pissibus et gambaris datis<br />
domino cardinali computato datio XIII iullii lb. I s. I<br />
Item pro payris VI pipionum datis ut supra die<br />
<strong>XV</strong>II iullii lb. s. <strong>XV</strong>II<br />
Item numeratos pro carta I pro bula domini<br />
prepositi lb. s. IIII d. VI<br />
+ Item pro carta I pro bula statutorum factorum<br />
et servandorum per prepositum et capelanos lb. s. IIII d. VI<br />
+ Item numeratos domino Baldesari et notario<br />
suo pro dictatu et scriptura dictarum duarum bullarum<br />
pro ducatis IIII <strong>XV</strong>IIII iullii lb. XII s. X[IIII]<br />
+ Item numeratos pro capsis II pro dictis bullis lb. s. X[VI]<br />
+ Item numeratos pro sigilando dictas capsas lb. [s. VI]<br />
+ Item numeratos domino Petro de Tradate pro<br />
dictatu suprascriptorum statutorum lb. I [s. IIII<br />
Item numeratos pro resto pretii equi empti ultra<br />
ducatos <strong>XV</strong>III numeratos per dominum Preo-<br />
2 canc. IIII
DOCUMENTO 6 67<br />
stinum Pioram computata doana, marosso, capizia<br />
I et benessone die XX iullii lb. <strong>XV</strong>[ s. X? ]<br />
+ Item numeratos pro uno processu facto in favorem<br />
prepositi lb. [I s. VI]<br />
Item numeratos pro gambaris emptis 3 in Mediolano<br />
pro domino cardinali X<strong>XV</strong>I iu[llii ]<br />
+ Item numeratos pro carta I pro bulla f[acta] pro<br />
constructione domorum fien[dorum pro] preposito<br />
et capelanis [lb. s. IIII]<br />
Item pro cartis II pro bullis [factis] pro capelis<br />
unit[is et pro electione] fienda de prep[osito et<br />
capelanis ]<br />
Item numeratos domino B[aldesari et] eius notar[io<br />
pro dictatu et scriptura] dictarum bulla[rum ]<br />
[Item . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .<br />
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ]<br />
(Colonna di destra:)<br />
Debent habere scriptos ei in debito in folio presenti<br />
a tergo lb. LXXXIIs. I d. III<br />
(f. 8v)<br />
MCCCCXLII<br />
(Colonna di sinistra:)<br />
Expense antedicte debent dare scriptos eis in<br />
credito in folio presenti a tergo lb. LXXXIIs. I d. III<br />
Item numeratos Cabrieli de Raude qui tenuit<br />
suprascriptum equum pro vendendo pro diebus VII<br />
computatis s. III datis famulo lb. II s. III<br />
Item numeratos uni qui portavit preceptum I<br />
domino Dionixio de Bripio die X<strong>XV</strong>III iullii lb. s. I<br />
Item numeratos pro bocalibus IIII vini albi de<br />
Riozo s. VIIII et pro gambaris s. VI datis domino<br />
cardinali in Clarevale X<strong>XV</strong>IIII iullii lb. s. <strong>XV</strong><br />
Item pro gambaris et pissibus datis domino episcopo<br />
Astensi computato datio Mediolani die <strong>XV</strong>III<br />
augusti lb. s. XIII<br />
Item pro colatione I soluta Iacopino famulo domini<br />
Baldesaris qui portavit litteras pro nobis domino<br />
cardinali Parmam die <strong>XV</strong>III augusti lb. s. V d. IIII<br />
Item numeratos pro gambaris et pissibus datis<br />
domini cardinali in Clarevale die XXIIII augusti lb. s. XIIII<br />
Item pro gambaris missis ut supra die X<strong>XV</strong><br />
augusti lb. s. VIII<br />
Item numeratos pro dacio pissium et gambarorum<br />
datorum domino Iohanni Homodeo et domino<br />
Antonio Grasso occaxione decime lb. s. IIII d. VI<br />
Item numeratos Petro de Ortigario pro mensuratura<br />
et portatura vene donate etc. lb. s. IIII<br />
+ Item numeratos pro una littera emanata domino<br />
vicario domini archiepiscopi pro monialibus<br />
distribuendis lb. s. IIII<br />
3 emptis con segno di abbreviazione superfluo
68 APPENDICE<br />
[Item] pro gambaris missis domino [cardinali]<br />
die IIII septembris lb. s. V<br />
[Item pro] gambaris missis ut supra computato<br />
[datio Mediolani] die VII septembris lb. s. VII d. VI<br />
+ [Item numeratos duobus pres]biteris qui celebraverunt<br />
[in Bruzano com]putatis expensis eis factis<br />
[die VIII septembris] lb. s. XIIII d. II<br />
[Item numeratos pro gambari]s portatis domino<br />
cardinali .......... die XII septembris lb. s. VI<br />
[Item pro gambaris p]ortatis ut supra in Landriano<br />
.......... septembris lb. s. VII d. III<br />
[Item pro gambar]essis ut supra in ..............<br />
[die] <strong>XV</strong> septembris lb. s. VI<br />
+ [Item pro expensis equi] domini Antonii Catanei<br />
[et mei in Mediolano die <strong>XV</strong>II septembris] lb s. II<br />
[Item . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .<br />
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ] lb. s. XIII d. III<br />
[Item . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .<br />
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ] [lb.] s. IIII d. VI<br />
[Item . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .<br />
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ] [lb. ]s. XIII d. VI<br />
[Item . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .<br />
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ] [lb. s....]I d. VI<br />
[Item . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .<br />
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ] [lb. s....]I<br />
[Item . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .?<br />
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . lb. ... s. ... d. ...?]<br />
+ Item debent dare pro expensis equorum suprascriptorum<br />
in Mediolano et pro colatione una in<br />
Betorino die VIII octobris lb. s. IIII d. X<br />
Item pro pissibus et gambaressis portatis domino<br />
cardinali in Claravale XIII octobris lb. s. XIII d. X<br />
Item pro gambaressis portatis ut supra in Mediolano<br />
computata expensa equi domini Antonii<br />
XXIII octobris lb. s. VI<br />
Item pro pissibus et gambaressis portatis ut<br />
supra die X<strong>XV</strong>II octobris lb. s. XIIII<br />
Item numeratos pro uno precepto facto fictabilibus<br />
in Mediolano pro ficto solvendo lb. s. ∗∗∗<br />
Item numeratos pro temalis et luziis portatis<br />
domino cardinali in Clarevale die XXIII novembris lb. s. XIIII<br />
Item numeratos Symoni pro uno precepto misso<br />
domino Dionisio de Bripio die suprascripto lb. s. VI<br />
Item numeratos pro sigilando ipsum preceptum lb. s. III<br />
Item numeratos Iohanni de Lonate servitori qui<br />
portavit dictum preceptum suprascripto domino<br />
Dionisio die XXIIII novembris lb. s. VI<br />
+ Item numeratos pro rebus domine abatisse reducendis<br />
extra domum de Mediolano mandato domini<br />
cardinalis, videlicet primo datos portatoribus<br />
IIII qui oneraverunt caretam I de ipsis rebus lb. s. VII<br />
+ Item numeratos duobus alliis portatoribus qui<br />
oneraverunt unam alliam caretam lb. s. VIII
DOCUMENTO 6 69<br />
+ Item numeratos pro portatura certarum rerum<br />
a dicta domo in contrata de Rodelo lb. s. I d. VIIII<br />
+ Item numeratos pro pane et formagio pro colatione<br />
facta in domo suprascripta lb. s. III d. VI<br />
+ Item numeratos duobus caretonis qui conduxerunt<br />
ex rebus suprascriptis in burgo Porte Romane lb. II s.<br />
+ Item pro exoneratura dictarum rerum lb. s. IIII<br />
+ Item numeratos pro cabia I pro pulis domine<br />
abatisse reducendis lb. s. VII d. VI<br />
+ Item numeratos Petrino de Albayrate qui operatus<br />
fuit duobus diebus causa dictarum rerum lb. s. VIII<br />
+ Item numeratos pro expensa equi domini Antonii<br />
Catanei in Mediolano pro diebus II et noctibus<br />
II lb. s. XIII<br />
+ Item numeratos Antonino Olzelo pro victura I<br />
facta a Mediolano Melegnanum cum [rebus] suprascriptis<br />
lb. II s. VI<br />
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .... s. VI d. V 4<br />
(Colonna di destra:)<br />
Debet habere scriptos in debito ecclesie Sancti<br />
Iohannis de Melegnano in isto in folio primo et sunt<br />
pro istis expensis pro ipsa ecclesia usque die XXX<br />
decembris anni suprascripti in summa lb. CIII s. XIIII d. V<br />
(f. 9v)<br />
MCCCCXLIII 5<br />
(Colonna di sinistra:)<br />
Expense facte pro ecclesia Sancti Iohanis de<br />
Melegnano debent dare scriptos in credito Guillelmo<br />
de Bexana in isto in folio ∗∗∗ et sunt pro infrascriptis<br />
6 quantitatibus denariorum numeratis per<br />
eum Guillelmum nomine et occaxione suprascripte<br />
ecclesie pro eius servitio ut infra, videlicet primo<br />
numeratos Antonino Zeratino pro somis II vene donate<br />
domino Baldesari vicario domini cardinalis die<br />
III ianuarii anni suprascripti lb. III s. <strong>XV</strong>I d.<br />
[Item] numeratos pro una inhibitoria [mis]sa<br />
domino colectori pape qui .....iebat fictabiles de<br />
Fayno [die] VI ianuarii lb. s. III d.<br />
[Item numeratos] domino Salvino de Verderio<br />
.....io I libris IIII onzis II datis [domino car]dinali<br />
primo februarii lb. s. XIIII d.<br />
[Item numeratos] pro caponis IIII grassis [datis]<br />
ut supra die XIIII februarii lb. II s. VIII<br />
[Item pro] expensa equi domini Antonii ..... [in]<br />
Mediolano die suprascripto lb. s. III<br />
4 non è una somma: forse è una spesa aggiunta<br />
5 da qui alla fine canc.<br />
6 canc. expen(sis)
70 APPENDICE<br />
Item numeratos pro ditatu procuratorii facti<br />
per prepositum suprascripte ecclesie pro concordio<br />
habendo a domina 7 papa pro bulla fienda et pro<br />
scriptura lb. s. XIIII<br />
Item numeratos Vicentio de Ferariis et Christoforo<br />
cavalantibus pro brentis IIII vini conductis<br />
a Robiano domine abbatisse VI martii lb. s. <strong>XV</strong>I<br />
[Item] pro libris III q. I pissium datis [domino<br />
cardinali] in Mediolano die ... martii lb. s. VIIII d. VI<br />
[Item] pro expensa equi domini Antonii antedicti<br />
et mei die suprascripto lb. s. III d.<br />
[Ite]m pro formagia I donata [domino] Antonio<br />
Grasso computatis s. IIII pro datio s. X<strong>XV</strong> et pro<br />
s. IIII ovorum donatorum ut supra s. VIII [et pro<br />
expen]sis equi domini Antonii ..... [us]que die <strong>XV</strong>II<br />
aprilis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . lb. I s. XIIII d. VI<br />
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .<br />
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .<br />
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .<br />
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . lb. I s. IIII<br />
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .<br />
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . lb. s. I d. VI<br />
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .<br />
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .<br />
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . [lb.] I s. XII<br />
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .<br />
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .<br />
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..... ..... .....<br />
Item debent dare numeratos domino Girardo<br />
de Birago pro uno rescripto obtento pro ecclesia et<br />
pro expensis factis pro bulla lb. V s. VII d. VI<br />
Item numeratos uni corerio qui portavit suprascriptum<br />
rescriptum die X augusti lb. s. IIII<br />
Item pro pisse donato domino Antonio Grasso<br />
die XIIII augusti quando presentata fuit bula<br />
domini pape pro confirmatione unionis lb. s. VII<br />
Item numeratos Iohanni Gioche pro precepto I<br />
misso scholaribus Sancte Anne die suprascripto lb. s. II<br />
Item numeratos suprascripto Iohanni pro productione<br />
facta coram domino abate Sancti Simpliziani<br />
de certis instrumentis pro verificatione bule<br />
impetrate die XX augusti lb. s. VIII<br />
Item numeratos uni corerio qui portavit bulam<br />
Senis pro corigendo die suprascripto lb. s. IIII<br />
Item numeratos Bonzoani servitori pro citatione<br />
portata Nicolino Farinatio XXII augusti lb. s. I d. VI<br />
Item numeratos suprascripto servitori pro uno<br />
precepto facto fictabilibus de Larocha 28 augusti lb. s. II d.<br />
Item numeratos pro una revocatione facta de<br />
uno precepto facto suprascriptis fictabilibus nomine<br />
domini Dionisii de Bripio die suprascripto lb. s. IIII d.<br />
7 i.e. domino
DOCUMENTO 6 71<br />
Item pro lb. III gambarorum dat(is) domino<br />
Petro de Landriano computato datio Mediolani lb. s. VI d.<br />
Item numeratos domino Georgio Prealono pro<br />
certis expensis factis pro ecclesia Rampine lb. s. VIII<br />
Item numeratos pro libris III gambarorum donatis<br />
domino Gerardo de Birago <strong>XV</strong>II septembris lb. s. VI<br />
Item numeratos domino Georgio Prealono pro<br />
dando domino Antonio Grasso pro eius merito confirmationis<br />
bule et alliorum die XIIII octobris lb. III s. III d. VI<br />
Item numeratos suprascripto domino Georgio<br />
pro dando Iohanni de Giochis notario causa suprascripta<br />
lb. s. <strong>XV</strong>I d.<br />
Item numeratos pro gambaris donatis domino<br />
abbati Sancti Simpliziani Mediolani comissario<br />
pro ipsa bula computato datio et portatura die<br />
suprascripto lb. s. VI d. VI<br />
Item numeratos Iohanni Gioche pro capitulis<br />
factis pro verificatione bule die XXIIII octobris lb. s. VI<br />
Item domino Georgio Prealono pro emendo libras<br />
VI 8 confect(ure) zuchari pro donando domino<br />
abbati Sancti Simpliziani pro confirm[atione bu]lle<br />
die XXX octobris, emptum fu[it] .... lb. III s. X d.<br />
Item pro victura m. III st. V bladi cond[ucti]<br />
..... die X<strong>XV</strong>IIII octobris [lb.] s. XII<br />
Item numeratos Iohanni Trezono . . . . . . . . . . . .<br />
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .<br />
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .... .... ....<br />
(Colonna di destra:)<br />
Debent habere scriptos eis in debito in folio<br />
sequenti lb. XXXI s. IIII d. VI<br />
(f. 10r)<br />
(Colonna di sinistra:)<br />
Expense facte pro ecclesia Sancti Iohannis debent<br />
dare scriptos eis in credito in folio VIIII a<br />
tergo lb. XXXI s. IIII d. VI<br />
Item numeratos pro citationibus III factis missis<br />
fictabilibus Porte Cumane Mediolani die <strong>XV</strong><br />
novembris lb. s. VI<br />
Item numeratos Fra servitori qui citavit omnes<br />
debitores suprascriptos et eorum fictabiles die<br />
suprascripto lb. s. IIII<br />
Item numeratos suprascripto servitori si 9 debuit<br />
facere relationem die <strong>XV</strong>I novembris lb. s. I<br />
Item numeratos pro uno libro pro rationibus<br />
dicte ecclesie lb. s. V<br />
Item numeratos pro pensione domus domini<br />
Arigoli conducte 10 pro domina abatissa usque ad<br />
festum Pasche anni suprascripti lb. III s. V<br />
8 corr. da VII<br />
9 i.e. qui.<br />
10 corr. da conducta (?)
72 APPENDICE<br />
Item numeratos Iohanni Rugie pro pensione<br />
domus pro suprascripta a festo Pasche usque ad<br />
festum Sancti Martini lb. IIII s.<br />
Item numeratos Mafeo de Caspiaticha pro pensione<br />
domus conducte pro presbitero Ambrosio de<br />
Sancto Augustino a callendis augusti usque XI novembris<br />
lb. II s. VIII<br />
Item numeratos pro 11 monitione una facta pro<br />
excommunicando fictabiles extra Portam Cumanam<br />
X<strong>XV</strong>I novembris lb. s. II<br />
Item numeratos pro portitura certarum rerum<br />
domine abbatisse a curia de Rovelo ad Sanctam<br />
Mariam Pestivinum lb. s. XII<br />
Item numeratos Abati Banfo pro conductura<br />
brentarum I stariorum II vini et stariorum VIII<br />
cum dimidio bladi a Lastrepata Meleg(nanum) die<br />
VII ianuarii 1444, item Corolo de Concoretio s. XII<br />
Item numeratos domino Cabrieli Bolgorono pro<br />
inquirendo investituram libellariam factam per dominum<br />
Baldesarum de Castiliono in Mafiolum Giocham<br />
die <strong>XV</strong> ianuarii lb. s. IIII<br />
Item numeratos pro feno empto pro equo meo<br />
in Mediolano diebus XXX XXXI ianuarii lb. s. IIII<br />
Item numeratos Petrolo Brazolo pro portatura<br />
bladi decime illorum de Ucloe die VI februarii lb. s. I<br />
Item numeratos pro cartis pro explendo confirmationem<br />
bulle domini pape usque die XII decembris<br />
preteriti lb. s. VI<br />
(Colonna di destra:)<br />
Debent habere quia portavi istas expensas in<br />
libro coperto carta in folio XX, ideo canzellavi.<br />
11 canc. da muif (?)
DOCUMENTO 7 73<br />
1455 agosto 3 - settembre 3.<br />
7<br />
Capitoli e testimonianze in favore delle monache della Stella presentati da Cristoforo<br />
Grassi, loro procuratore, davanti a don Giampiero Terzaghi, prevosto di<br />
San Giovanni di Cesano, commissario deputato dal papa per decidere sulla separazione<br />
dei monasteri che erano stati uniti alla chiesa di San Giovanni Battista<br />
di Melegnano.<br />
Copia semplice.<br />
APMe, cart. II B, fasc. 1, doc. 5, f. 1r–2v, 29r–32v, 34r–37v.<br />
In nomine Domini, amen. Infrascripti sunt testes eorumque dicta sacramenta et<br />
atestationes producti ut infra per infrascriptum dominum Christoforum de Grassis,<br />
procuratorem et procuratorio nomine ut infra, ad finem et effectum infrascriptos et<br />
super infrascriptis capitulis probe productis, recepti, interogati et examinati per me<br />
Steffanum de Cardano notarium Mediolanensem ad hoc ellectum, sub anno Domini<br />
curente in MCCCCLV, indictione terzia et quarta, diebus et horis infrascriptis, quorum<br />
quidem capitulorum probe tenor tallis est ut infra, videlicet:<br />
Ad finem et effectum quod per vos venerabilem virum dominum Iohannem Petrum<br />
de Terzago, prepositum ecclesie Sancti Iohannis de Cexano, Mediolanensis diocesis,<br />
executorem seu comissarium per sedem apostolicam deputatum, procedatur et procedi<br />
possit ad disolutionem et seperationem monasteriorum Sancte Marie et Sancte<br />
Anne ac Sanctorum Naboris et Felicis, ordinis Sancti Benedicti, Mediolanensis diocesis,<br />
olim ut asseritur unitorum ecclesie Sancti Iohannis burgi de Melegnano, predicte<br />
diocesis, per bone memorie reverendum patrem dominum dominum Girardum olim<br />
miseratione divina ecclesie Sancte Marie et 1 Transiberim presbiterum cardinalem<br />
et in partibus apostolice sedis legatum, provideaturque predictis monasteriis de<br />
persona ydonea, aliasque ad omnem bonum finem et effectum qui melius prodesse et<br />
proficere possunt probare intendit dominus Christoforus de Grassis procurator et procuratorio<br />
nomine religiosarum dominarum Elisabet de Suatis, Caterine de Marcelinis<br />
et Iacobine de Bizozero, monialium predictorum monasteriorum, et cuiuslibet earum<br />
et fidem facere vult ut infra, non astringens se propterea dictis nominibus ad aliquam<br />
superfluam probationem, videlicet:<br />
Imprimis quod verum est et publice dicitur et publica vox et fama fuit, stetit et<br />
est, quod predicta monasteria Sancte Marie et Sancte Anne et Sanctorum Naboris et<br />
Felicis tempore pretense unionis ut dicitur facte de illis ecclesie Sancti Iohannis dicti<br />
burgi de Melegniano, que facta dicitur de anno MCCCCXLII, et ante dictam pretensam<br />
unionem habebantur, regebantur et gubernabantur per venerabilem religioxam<br />
dominam Castelinam de Barnis, ipsorum monasteriorum abbatissam, et cum ipsa domina<br />
abbatissa erant in dictis monasteriis quatuor moniales, scilicet prefate domine<br />
Elisabet de Suatis, Caterina de Marcelinis et Iacobina de Bizozero, superstites, et una<br />
alia expost defuncta, scilicet Alegranzina dicta Donina de Alamania, et quod tunc<br />
temporis et ante ipsa monasteria Sancte Marie, Sancte Anne et Sanctorum Naboris<br />
et Felicis erant in bono statu et minime ruynam minabantur, et posessiones et bona<br />
et iura ipsorum monasteriorum culte et culta erant et colebantur et in bono statu<br />
existebant, et sic ut supra habitum, tentum et reputatum fuit et habetur, tenetur et<br />
reputatur palam, notorie et communiter seu secundum quod et prout testes dicere<br />
voluerint in favorem et sine preiudicio capitulantis.<br />
1 i.e. in
74 APPENDICE<br />
Item quod verum est et publice dicitur et publica vox et fama fuit, stetit et est,<br />
quod predicta monasteria unita dicuntur dicte ecclesie Sancti Iohannis de Melegnano<br />
eo pretextu quod ipsa ecclesia Sancti Iohannis Melegnani calegiata 2 efficeretur ad 3<br />
prepositum per tempora haberet cum tribus capelanis, qui quidem prepositus et capelani<br />
ad ipsam ecclesiam Sancti Iohannis residentiam facerent et divinis officiis in<br />
ipsa intenderent, et quod fuit et est absque eo quod a tempore dicte pretense unionis<br />
citra, cum iam anni tredecim proxime preteriti fluxerint, ad ipsam ecclesiam Sancti<br />
Iohannis rescidentiam fecerint prepositus et capelani pretextu dicte pretense unionis<br />
nec ultra unum presbiterum qui sicut per antea ecclesiam ipsam obtinebat tanquam<br />
illius rector, licet aliquando se prepositum nominaverit, ipsi ecclesie prefuerit, nec spes<br />
fuit nec est quod ordinatio prefati domini legati, ut prefertur, effectum habere posset,<br />
et sic ut supra habitum, tentum et reputatum fuit et habetur, tenetur et reputatur<br />
palam, notorie et communiter seu secundum et prout testes dicere voluerint in favorem<br />
et sine preiudicio capitulantis.<br />
Item quod verum est et publice dicitur et publica vox et fama fuit, stetit et est,<br />
quod propter dictam pretensam unionem ipsa monasteria destructa remanserunt et<br />
ad brutorum loca et habitationes, prohodolor!, reducta seu redacta fuerunt prefateque<br />
moniales per varia loca discurentes vitam mendicare coacte sunt in religionis obprobrium<br />
ac malum exemplum et scandalum plurimorum et quod fuit et est absque eo<br />
quod de fructibus, reditibus et proventibus predictorum monasteriorum predictis monialibus<br />
saltem pro alimentis earum provisum fuerit, et quod fuit et est absque eo<br />
quod dispositio prefati domini cardinalis et legati quo ad augumentum cultus divini in<br />
eadem ecclesia de Melegnano effectum habuerit, et absque eo quod in ipsis monasteriis<br />
per regentes ecclesiam Sancti Iohannis ut asseritur deputatos per prefatum dominum<br />
legatum circha provixionem dictorum monasteriorum, ne ad usus prophanos reducerentur<br />
prout redacta sunt, diligentia facta fuerit, et sic ut supra habitum, tentum et<br />
reputatum fuit et habetur et reputatur palam, notorie et communiter seu secundum<br />
quod et prout textes dicere voluerint in favorem et sine preiudicio capitulantis.<br />
Item quod de predictis et quolibet predictorum fuit, stetit et est publica vox et<br />
fama.<br />
(omissis)<br />
Die iovis XXI mensis augusti in vesperis.<br />
Dominus Aluisius de Busti, filius quondam domini Guidoli porte horientalis, parochie<br />
Sancti Pauli in Compedo Mediolani, testis productus ut supra, iuravit ut supra<br />
dicere veritatem ut supra et in omnibus et per omnia prout iuravit suprascriptus<br />
primus testis et hoc presente ut supra et qui suo sacramento<br />
super primo capitulo sibi lecto et contentis in eo interogatus dixit hic testis: de<br />
isto capitulo et contentis in eo dico prout alias dixi super primo capitulo in manibus<br />
Beltramini de Carchano notarii tunc ad hoc ellecti ad instantiam dictarum dominarum<br />
monialium in presenti capitulo nominatarum de iis factis de quibus in presenti capitulo<br />
fit mentio, legi et ipsi meo dicto volo perpetuam fidem adhiberi, quemadmodum si<br />
illud in presenti causa perhibuissem, cuius quidem dicti omisso prologo tenor tallis est<br />
videlicet: Super primo capitulo sibi lecto et contentis in eo et lecta sibi supplicatione<br />
legenda secundum formam dicti capituli dixit hic testis se tantum scire de contentis<br />
in dictis suplicatione et comissione quas legit, videlicet quod de anno MCCCCXLI, ut<br />
credit, de mense ianuarii, de die non bene recordatur, fuit ipse Aluisius, qui erat prout<br />
est nunc archiepiscopalis notarius Mediolani, vocatus ad rogandum unum instrumentum<br />
professionis quam emitere volebat et emissit domina Iacobina de Bizozero et de<br />
emissione rogatus tradidit instrumentum ad quod se reffert, erant domine abbatissa et<br />
tres alie moniales, et cum ipsa domina Iacobina erant quatuor, videlicet dicta domina<br />
Castelina de Barni abbatissa, domine Ysabeta de Seradis sive de Malcolzadis, Donina<br />
dicta Alegranzina de Alamanis et Caterina de Marcelinis professe dicti monasterii,<br />
2 i.e. colegiata<br />
3 i.e. ac
DOCUMENTO 7 75<br />
prout asserebant, et deinde dicta Iacobina, rescidentiam faciendo et divina officia celebrando<br />
et moniales ipse honestam vitam deducendo suo credere et videre; et quod<br />
bone memorie quondam dominus Girardus cardinalis, minus vere pretendens monasteria<br />
ipsa monialibus penne destituta et in suis stricturis 4 et hedificiis totali ruyne<br />
exposita necnon etiam earumdem 5 monasteriorum posessiones et iura ad prophanos<br />
uxus propterea deducta fore, monasteria ipsa sicut asseritur parrochiali ecclesie Sancti<br />
Iohannis de Melegnano univit, in qua sicut asseritur preposituram creavit, et quod tunc<br />
temporis in ipsis monasteriis erant predicte moniales rescidentiam facientes, monasteria<br />
ipsa minime in stricturis 6 et hedificiis totali ruyne exposita non erant, quinymo,<br />
ut creditur 7 ipse Aluisius et prout vidit tempore dicte professionis in dicto monasterio<br />
sito apud Sanctum Marcelinum Mediolanensem, erant in bono statu et scilicet 8 credit<br />
de posessionibus, tamen eas posessiones non vidit nec in eis fuit nec stetit nec scit<br />
ubi sunt nixi per auditum, nec bona erant ad prophanos uxus deducta, quinymo per<br />
abbatissam et moniales predictas seu eorum et dictorum monasteriorum nominibus<br />
legiptime tenebantur; quodque prefatus dominus tunc legatus sub pretextu huiusmodi<br />
unionis expulit abbatissam et moniales predictas de dictis eorum monasteriis easque<br />
oportuit quod et domos parentum et alia loca discurere prout etiam oportet dictas<br />
dominas Iacobinam et Caterinam, cum abbatissa et una ex aliis dominabus deffuncte<br />
sunt et alia superstitis sit ad monasterium Sancti Victoreli extra civitatem Mediolani.<br />
Interogatus etc. respondit: domina Caterina stetit cum quodam Brunoro de Sovicho<br />
pro potixicha et Iacobina cum genitrice sua. Interogatus etc. dixit: tempore predicto<br />
MCCCCXLI dicte domine abbatissa et moniales habebant ecclesiam cum altari, nunc<br />
vero in ecclesia ubi erat altare masculi cum feminabus invicem comiscent, divinis 9 cultus<br />
in dictis monasteriis cessavit et cessat et huiusmodi monasteria per ecclesiasticas<br />
personas neglecta fuerunt et sunt, magistra rerum experientia demostrat.<br />
Interogatus, suo credere ea, per ea que tunc audivit dici, predicta fuere facta pro eo<br />
quod prelibatus dominus legatus volebat complacere tunc domino Placentino de orto<br />
monasteriorum predictorum magno domi sive qui illum volebat. Item interogatus,<br />
quod postquam tunc abbatissa renunciavit fuit electa dicta Donina, dicta Alegranzina,<br />
de Alamanis in abbatissam per moniales, sed prelibatus dominus legatus dedit operam<br />
quod quidam tunc Iacobinus de Cortexela, qui similiter erat notarius dicte curie et qui<br />
procurabat pro ipsa Donina ellecta in abbatissam ut prefertur, fuit detentus ut eam<br />
renunciaret et sic dicta Donina ellecta eidem abbatissatui, ut dicitur et etiam dicebatur,<br />
renunciavit. Et hoc est in effectum quantum scio dicere de contentis in presenti<br />
capitulo.<br />
Super secundo capitulo sibi lecto et contentis in eo interogatus dixit hic testis: de<br />
contentis in presenti capitulo ego scio sic dicere tantum, videlicet quod ego testis intelexi<br />
quando prefatus dominus cardinalis etc. erat in istis partibus et in eius domo, cum<br />
quo ego testis praticabam, quod predicta monasteria unita dicebantur dicte ecclesie de<br />
Melegnano eo pretextu quod ipsa ecclesia Sancti Iohannis colegiata efficeretur ac prepositum<br />
pro tempore haberet cum tribus capelanis, qui quidem prepositus et capelani<br />
ad ipsam ecclesiam Sancti Iohannis facerent et divinis officiis in ipsa<br />
intenderent. Interogatus etc. respondit: ego bene credo quod ad ipsam ecclesiam Sancti<br />
Iohannis de Melegnano nunquam fuerunt nec rescidentiam fecerunt aliqui capelani<br />
nixi prepositus, quia dum procurarem cum presbiteris Antonio et Donato per me nominatis<br />
super secundo capitulo predicti alii mei dicti, singula singulis refferendo, quod<br />
vellent providere eisdem monialibus superstantibus et maxime dicte domine Iacobine,<br />
ne mendicarent in obprobrium religionis de vitu et vestitu, prout in ipso secundo ca-<br />
4 i.e. structuris<br />
5 i.e. eorumdem<br />
6 i.e. structuris<br />
7 i.e. credit<br />
8 i.e. similiter (?)<br />
9 i.e. divinus
76 APPENDICE<br />
pitulo dixi, semper et continue michi dicebant: Si volunt renuntiare nos procurabimus<br />
sibi de aliqua quota parte de reditibus dictorum monasteriorum; et si stetissent aliqui<br />
capelani ad ipsam ecclesiam Sancti Iohannis de Melegnano, dicti presbiteri Antonius<br />
et Donatus nominati per me in dicto alio meo dicto super secundo capitulo predicta<br />
michi dixissent vel alias scivissem. Quod autem non fuerit nec sit spes quod ordinatio<br />
prefati domini cardinalis effectum habere possit, ad hoc respondeo quod hoc nescio<br />
nec aliud scio dicere de contentis in presenti capitulo.<br />
Super terzio capitulo sibi lecto et contentis in eo interogatus dixit hic testis: ego<br />
dico prout etiam in dicto alio meo dicto super dicto secundo capitulo dixi, ad quod me<br />
reffero, cuius quidem dicti super ipso secundo capitulo tenor tallis est, videlicet: super<br />
secundo capitulo dixit se tantum scire, videlicet: primo quidam Guillelmus de Bexana<br />
laycus tunc et dominus quondam presbiter Antonius de Solario postea, ut dicebatur,<br />
creatus prepositus dicte ecclesie Sancti Iohannis de Melegnano fuerunt gavixi dictis reditibus,<br />
tamen in ipsa ecclesia de Melegnano minime, ut credit, divinis 10 cultus auctus<br />
fuit, quinymo ipse presbiter Antonius de Solario, qui erat afinis dicti Aluisii, ut dicebat,<br />
pro eo quod dictus Guillelmus de Bexana, qui fuerat procurator et predictorum gestor<br />
per dictum legatum subsecutat() 11 vite condecentem, et pluries propter compasionem<br />
quam eisdem monialibus gerebat et ne in obprobrium religionis mendicarent, procuravit<br />
cum ipso presbitero Antonio, dum viveret, quod eisdem monialibus superstitibus<br />
de bonis et reditibus dictorum monasteriorum procuraret vite et promissit facere, tamen<br />
eisdem nichil vel parum ullo tempore dedit et interea decessit. Item dixit similiter<br />
compasione motus cum quodam presbitero Donato de Phariseis similiter postea ellecto<br />
in prepositum operam et solicitudinem fecit quod eisdem procuraret de dictis vite<br />
et vestitu, qui etiam sic promisit in dies, tamen hucusque ut dicitur non facit. Item<br />
interogatus, adhuc dixit quod mendicasset iamdudum nixi afuisset sufragium bonarum<br />
personarum que sibi subvenerunt; et hec sunt ea que scit de contentis in dictis<br />
capitulis. Interogatus etc., dixit cognovisse predictas quondam abbatissam et moniales<br />
defunctas et superstites, necnon predictos quondam dominum legatum et cardinalem<br />
Placentinum deffunctos ac dominos Guillelmum de Bexana, presbiteros quondam Antonium<br />
de Solario olim prepositum 12 et<br />
eorum staturas et effigies describere si expediens foret. Interogatus per me<br />
Steffanum de Cardano notarium infrascriptum etc. respondit: ego bene intelexi ac vidi<br />
etiam a tempore dicti alii mei dicti per me alias perhibiti ut supra citra quod dicte<br />
domine moniales superstites iverunt vacuando, prout in ipso alio meo dicto dixi, et vidi<br />
etiam et intelexi quod ipsa monasteria remanserunt destituta et reducta ad brutorum<br />
loca, ut etiam in dicto alio meo dicto dixi, ad quod me reffero ut supra. Et hoc <br />
in effectu quantum scio dicere de contentis in presenti capitulo.<br />
Super capitulo vocis et fame sibi lecto interogatus dixit hic testis: de ista voce<br />
et fama et de istis factis dixi vobis supra ea que scivi et scio et bene scio quid est<br />
publica vox et fama, quia publica vox et fama est id quod scitur et in pubblico dicitur<br />
a pluribus. Interogatus super generalibus recte respondit ut supra.<br />
(omissis)<br />
Die veneris XXII mensis augusti in vesperis.<br />
Dominus presbiter Ieronimus de Cortexela, rector ecclesie Sancte Marie ad Circhulum<br />
Mediolani ac maceconus ecclesie maioris Mediolanensis, testis productus ut supra<br />
iuravit ut supra in manibus domini presbiteri Donati de Lampugnano capelani capelle<br />
Sancte Barbere constructe in ecclesia Sancti Steffani in Brolio Mediolani dicere veritatem<br />
ut supra, et in omnibus et per omnia iuravit prout iuravit suprascriptus primus<br />
testis et hoc presente ut supra et qui suo sacramento<br />
10 i.e. divinus<br />
11 substentationem? C’è evidentemente una lacuna.<br />
12 o qualcosa di simile è caduto per<br />
omoteleuto.
DOCUMENTO 7 77<br />
super primo capitulo sibi lecto et contentis in eo interogatus dixit hic testis: Ego<br />
memini alias testimonium perhibuisse ad instantiam dictarum dominarum monialium<br />
dicti monasterii super simili capitulo vel equipolenti, quod quidem meum dictum velem<br />
per prius a te notario audire legi, et requiro a te notario ut ipsum meum dictum michi<br />
legas. Et ego notarius, qui habeo dictum ipsius testis super dicto quaterno testium<br />
michi dato parte dicti domini Christofori de Grassis procuratoris ut supra, eidem testi<br />
legi et perlegi, quo lecto ipse testis dixit et respondit: Ego dico in omnibus et per omnia<br />
et de verbo ad verbum prout in ipso meo dicto dixi, quodque ipsum meum dictum<br />
afirmavi et afirmo nec ab eo vollo 13 modo discedere vollo, quinymo ipsi meo dicto vollo<br />
perpetuam fidem adhiberi debere, quemadmodum si illud in presenti causa perhibuissem,<br />
cuius quidem dicti omisso prologo tenor tallis est, videlicet: Super primo capitulo<br />
sibi diligenter lecto et contentis in eo et lecta sibi dicta supplicatione eidem legenda<br />
secundum formam dicti capituli dixit hic testis: Vera sunt que in presenti capitulo continentur.<br />
Interogatus etc. respondit: Scio contenta in presenti capitulo esse vera, quia<br />
ego testis qui sum etatis annorum quinquaginta recordor quod prefatus reverendus<br />
pater dominus Girardus cardinalis predictus una certa die de qua aliter non recordor<br />
nixi quod fuit ab anno curso in MCCCCXL citra prefatus reverendus pater dominus<br />
Girardus cardinalis predictus, intendens unionem predictam facere, prout fecit, operatus<br />
fuit quod 14 dicta Castelina tunc abbatissa dictorum monasteriorum ut renunciaret<br />
prout renunciavit dicto abbatissatui dictorum monasteriorum, et finaliter ipsa domina<br />
Castelina abbatissa sic mota fuit persuasione dicti domini cardinalis dicto suo<br />
abbatissatui renunciavit, et hoc persentito per moniales dictorum monasteriorum, que<br />
erant numero quatuor meo credere, ipse moniales in unionem convenientes, nolentes<br />
consentire dicte unioni, quinymo disentire, me testem suum sindicum et procuratorem<br />
ad eligendum personam ydoneam in abbatissam dicti monasterii tunc vacantis<br />
per rescignationem predictam per suprascriptam dominam Castelinam constituerunt<br />
per instrumentum et michi testi dictum instrumentum sindicatus intimari fecerunt et<br />
rogare ut vellem personam ydoneam in abbatissam dicti monasterii eligere auctoritate<br />
michi concessa per ipsas dominas moniales, et hoc persentito coloquium habui cum<br />
nunc quondam Iacobino de Cortexela olim et tunc fratre meo, dicendo quod non volebam<br />
me intromitere de ista ellectione nec aliquam volebam eligere in abbatissam dicti<br />
monasterii, qui Iacobinus de Cortexela michi persuasit ut vellem personam ydoneam<br />
eligere in abbatissam dicti monasterii; et tunc ego testis volens complacere dicto Iacobino<br />
et etiam dictis monialibus deliberatione habita unam ex dictis monialibus dicti<br />
monasterii in abbatissam dicti monasterii ut supra vacantis elligi 15 et nominavi, cum<br />
solempnitate debita in talibus opportunis, et per publicum instrumentum rogatum ut<br />
puto per suprascriptum Iacobinum fratrem meum et notarium Mediolanensem, que<br />
oblatio per me facta ad notitiam pervenit prefato domino cardinali et operatus fuit<br />
cum reverendo tunc domino Francisco olim et tunc archiepiscopo Mediolanensi detineri<br />
faciendo ipsum Iacobinum fratrem meum et ipsum carceribus mancepari, qui dominus<br />
archiepiscopus ad mandatum prefati domini cardinalis eum Iacobinum detinuit et eum<br />
includi fecit eis carceribus, in quibus spatio dierum quinque stetit, et finaliter preteritis<br />
dictis quinque diebus eum relaxavit a dictis carceribus cum magnis precibus et intercessionibus<br />
factis parte dicti Iacobini, cum promissione tamen quod ipse Iacobinus se<br />
non intromiteret de dicta ellectione nec de dicto monasterio. Et vidi quod tempore<br />
quo facta fuit dicta unio erant dicta domina Castelina et dicte quatuor moniales in<br />
dictis monasteriis, videlicet dicta domina abbatissa in monasterio de Bruzianelo, diocesis<br />
Mediolanensis, et dicte moniales in monasterio Sancte Anne Mediolani et ibidem<br />
rescidentiam facientes et divina officia celebrantes et honestam vitam deducentes, et<br />
monasteria ipsa minime erant in suis stricturis 16 et hedificiis totali fere ruyne exposi-<br />
13 i.e. ullo<br />
14 i.e. cum<br />
15 i.e. ellegi<br />
16 i.e. structuris
78 APPENDICE<br />
ta, quinymo erant in bono statu et posessiones et bona eorundem monasteriorum non<br />
erant ad prophanos uxus deducta, quinymo per abbatissam et moniales predictas seu<br />
eorum et dictorum monasteriorum nominibus tenebantur prout vidi ego testis, et prefatus<br />
dominus legatus sub pretextu huiusmodi unionis expulit abbatissam et moniales<br />
predictas a dictis eorum monasteriis et eas moniales vidi extra dictum monasterium<br />
et venire ad domum meam et dicti Iacobini fratris mei, querendo habitaculum et quod<br />
vellem ego testis et dictus frater meus operari de eorum habitaculo, et post pretensam<br />
unionem cultus divinus in dictis monasteriis cessavit et cessat de presenti et huiusmodi<br />
monasteria per ecclesiaticas personas neglecta fuerunt et negliguntur de presenti; et<br />
sic prout vobis supra dixi et in dicto capitulo continetur habitum, tentum, tractatum<br />
et reputatum fuit et hodie sic fuisse habetur, tenetur, tractatur et reputatur palam,<br />
publice et communiter et de hiis omnibus et singulis fuit, stetit et est publica vox et<br />
fama in civitate Mediolani, et sic ego testis habui, tractavi et reputavi et de presenti<br />
habeo et reputo.<br />
Super secundo capitulo sibi lecto et contentis in eo interogatus dixit hic testis: Ego<br />
testis nescio nixi per auditum, qui bene audivi et audiebam dici quod dicta monasteria<br />
unita erant dicte ecclesie Sancti Iohannis de Melegnano eo pretextu quod ipsa<br />
ecclesia Sancti Iohannis colegiata eficeretur ac prepositum pro tempore haberet cum<br />
tribus capelanis seu canonicis, qui quidem prepositus et capelani seu canonici ad ipsam<br />
ecclesiam Sancti Iohannis rescidentiam facerent et divinis officiis intenderent; et hoc<br />
audivi dici palam et publice et communis vulgus in hac civitate Mediolani sic fuit et<br />
est per et inter informatos de predictis et aliter nescio quod ad ipsam ecclesiam Sancti<br />
Iohannis dicti prepositus et capelani seu canonici a dicta unione citra non fecerint<br />
rescidentiam, quia non praticavi nec conversatus in ipsa terra de Melegnano.<br />
Quod autem non fuerit nec sit spes quod ordinatio prefati domini legati ut prefertur<br />
effectum habere posset, ad hoc respondeo quod hoc nescio, quia ygnoro articula ipsi<br />
domino legato incessa, nec aliud scio dicere de contentis in presenti capitulo.<br />
Super terzio capitulo sibi lecto et contentis in eo interogatus dixit hic testis: Ego<br />
testis vidi a tempore quo prefate domine moniales expulse sunt a dicto monasterio<br />
Sancte Anne, quod fuit post dictam unionem citra, quod ipsum monasterium Sancte<br />
Anne remansit ad prophanos uxus, et hoc vidi transeundo deversus ipsum monasterium;<br />
quod autem prefate domine moniales per varia loca discurentes vitam mendicare<br />
coacte sunt, prout in capitulo continetur, ad hoc respondeo et dico prout in dicto alio<br />
meo dicto dixi, et modo est annus unus vel circa preteritus quod vidi unam ex dictis<br />
monialibus dictorum monasteriorum, sed nescio quo nomine vocaretur, in quodam<br />
monasterio sito apud ecclesiam Sancti Victoris ad Corpus foris Mediolani, et credo<br />
etiam quod adhuc sit ipsa monialis in ipso monasterio; nescio nunc quid secutum fuerit<br />
de aliis monialibus dictorum monasteriorum a tempore dicti mei dicti citra, sed<br />
credo bene quod ipsis dominabus monialibus non provisum fuerit de fructibus et reditibus<br />
dictorum monasteriorum, saltim pro eorum alimentis, et hoc etiam credo maxime<br />
per rationes quas in dicto alio meo dicto alegavi. Et aliud in effectu nescio dicere de<br />
contentis in presenti capitulo. Et sum ego testis etatis annorum LX vel circa.<br />
Super capitulo vocis et fame sibi lecto interogatus dixit hic testis: Ego dixi superius<br />
id quod scio de istis factis. Interogatus super generalibus recte respondit et fui citatus<br />
ut supra.<br />
(omissis)
DOCUMENTO 8 79<br />
1459 ottobre 16 – 20.<br />
8<br />
Capitoli e testimonianze contro le monache della Stella presentati dal prevosto di<br />
Melegnano davanti a Nicola Guinizano, arciprete della Chiesa lucchese e delegato<br />
dal papa per esaminare la causa tra il prevosto e le monache suddette.<br />
Copia autentica.<br />
APMe, cart. IA, fasc. 1, doc. 16, f. 1r–5r, 13r–16r.<br />
In nomine Domini, amen. Infrascripti sunt testes producti coram infrascripto reverendo<br />
in Christo patre domino Nicholao de Quinixanis, archipresbitero Ecclesie Lucane,<br />
camere apostolice clerico ac nuncio apostolico, comissario et delegato, specialiter<br />
deputato per breve sanctissimi domini nostri pape, per infrascriptum venerabilem virum<br />
dominum presbiterum Marchum de Vaghis prepositum ecclesie colegiate ecclesie 1<br />
Sancti Iohannis de Melegnano, diocesis Mediolani, suo nomine et procuratorem et procuratorio<br />
nomine canonicorum seu capelanorum dicte ecclesie in causa infrascripta et<br />
super infrascriptis capitulis et interogatoriis partis adverse probe productis, ac recepti,<br />
examinati et interogati per me Lazarum de Cayrate de Collino notarium Mediolani<br />
ad hoc ellectum sub anno Domini curente MCCCCLVIIII, indictione octava, diebus<br />
et horis infrascriptis, qui tamen testes personaliter iuraverunt de veritate dicenda in<br />
manibus prefati domini comissarii apostolici et per prefatum dominum comissarium<br />
moniti fuerunt de veritate dicenda in et super infrascriptis capitulis et interogatoriis<br />
partis adverse, quorum quidem capitulorum et interogatoriorum partis adverse tenor<br />
tallis est, videlicet:<br />
In nomine Domini, coram vobis reverendo in Christo patre domino Nicholao de<br />
Guinixano, archipresbitero Ecclesie Luchane, camere apostolice clerico ac nuncio apostolico,<br />
comissario et delegato specialiter deputato per breve infrascripti sanctissimi<br />
domini nostri pape sigillatum sigillo pischatoris tenoris huiusmodi: Pius papa secundus<br />
dilecto fillio Nicholao de Guinzano de Luca, camere apostolice clerico, nuncio<br />
nostro, dilecte filii 2 salutem et apostolicam benedictionem. Inteleximus quandam<br />
causam diu inter dillectos filios prepositum et canonichos collegiate ecclesie Sancti Iohannis<br />
Batipste de Melegnano ex una et dilectas in Christo filias assertam abbatissam<br />
et moniales asserti monasterii de Bruzanello dudum suppressi, Mediolanensis diocesis,<br />
de et super unione ipsius monasterii alias per bone memorie dominum cardinalem<br />
Cumanum nuncupatum in partibus illis apostolice sedis legatum predicte ecclesie per<br />
eundem in preposituram errecte facta et per felicis recordationis Eugenium quartum<br />
predecessorem nostrum confirmata diu tam in partibus quam in Romana curia coram<br />
diversis iudicibus fuisse ventilatam et nunc coram dilecto filio Lazallo Sedello ex delegatione<br />
apostolica pendente indecisa. Nos autem cupientes liti et cause huiusmodi<br />
finem inponere per hec scripta apostolica tenore presentium discretioni tue comitimus<br />
et mandamus, quatenus de unione predicta an sit utilius et salubrius animabus<br />
habitantium in dicto loco de Melegnano et in augumentum dni cultus cedat<br />
dictam unionem confirmare an assertam abbatissam et moniales huiusmodi que asserunt<br />
inoneste vixisse et vivere in statum pristinum reducere auctoritate apostolica<br />
te diligenter informes et nobis fideliter veritatem eorum que repereris refferas. Datum<br />
Mantue sub anullo pischatoris anno Domini MCCCCLVIIII, die X<strong>XV</strong>III septembris<br />
anno primo; venerabilis vir dominus Marchus de Vaghis prepositus suprascripte colegiate<br />
ecclesie Sancti Iohannis de de 3 Melegnano, diocesis Mediolani, suo nomine et<br />
1ecclesie colegiate ecclesie dittografia<br />
2i.e. fili<br />
3de de dittografia
80 APPENDICE<br />
procurator et procuratorio nomine canonicorum seu capellanorum dicte ecclesie, ad<br />
omnem bonum finem et effectum qui melius eidem suo et dictis nominibus prodesse<br />
et proficere possunt, et fidem et informationem facere vult et intendit ut infra, non<br />
astringens se propterea ipse dominus prepositus suo et dictis nominibus ad aliquam<br />
superfluam probationem, videlicet:<br />
Imprimis quod verum est et publice dicitur et publica vox et fama fuit, stetit et<br />
est quod olim, scilicet ante annum cursum MCCCXLII per totum tempus quod eius<br />
principii de contrario memoria hominum non existebat, in diocesi Mediolani fuerat,<br />
steterat et erat, prout est etiam de presenti, locus unus seu terra una nuncupata<br />
Melegnanum, qui quidem locus seu terra erat et est notabilis et populosa, et quod in<br />
ipso loco seu terra de Melegnano dicto anno curso MCCCCXLII erat una solla ecclesia<br />
parochialis et curata sub vocabulo Sancti Iohannis Batipste, cuius fructus, reditus<br />
et proventus XX ti florenorum auri de camera secundum communem extimationem<br />
valorem annuum non excedebant, et quod ipsa ecclesia solum unum rectorem curatum<br />
habebat, et quod ipsa ecclesia tunc temporis habebat, prout etiam habet de presenti,<br />
sub eius cura animas tria millia et ultra, et quod unus solus rector nec etiam duo<br />
poterant neque possunt tot animabus et tanto populo ac cure et regimini animarum<br />
suppositarum cure dicte ecclesie de Melegnano et ipsi ecclesie comode satisfacere; et sic<br />
ut supra habitum, tentum, tractatum et reputatum fuit et habetur, tenetur, tractatur<br />
et reputatur pallam, publice, communiter et notorie et per publicam vocem et famam<br />
vel prout testes de predictis et quolibet predictorum dicere voluerint in favorem et sine<br />
preiudicio capitulantis.<br />
Item quod verum est et publice dicitur et publica vox et fama fuit, stetit et est<br />
quod de dicto anno curso MCCCCXLII et ante per tantum tempus, quod de contrario<br />
memoria hominum non existit, prope dictum locum seu terram de Melegnano predicto<br />
per miliaria tria vel circa situm est quodam monasterium de Bruzanello, ordinis<br />
Sancti Benedicti, in loco satis solutario et silvestri, et in eo loco ultra abbatissam et<br />
moniales ipsius monasterii non habitabant alie persone prepterquam massarius unus<br />
ipsius monasterii cum sua familia, et quod huic monasterio de Bruzano unita erant et<br />
incorporata alia duo monasteria, unum scilicet nominatum Sanctorum Naboris et Felicis<br />
, diocesis Mediolani, et alium 4 monasterium Sancte Anne Mediolani,<br />
et quod ipsum monasterium de Maxate iam longo tempore ex toto destitutum et inhabitatum<br />
remansit propter guerras que viguerant in partibus illis et quod monasterium<br />
Sancte Anne Mediolani vestigia non habebant 5 , sed solummodo erat ad<br />
instar domus profane et private, et quod in illa domo nulla prorsus clausura tenebatur,<br />
quinymo unicuique patebat accessus, et quod per annos I, II, IIII, VI et X preteritos<br />
et ultra inmediate precedentes ipsum annum MCCCCXLII dictis monasteriis unitis<br />
preerat pro abbatissa quedam domina Castellina de Barni cum quatuor monialibus,<br />
scilicet Iacobina de Bizozero, Donina de Alamanis, Ixabeta de Suadis et Caterina de<br />
Marcelinis, omnibus de incontinentia et de inonestate diffamatis et vituperatis et inter<br />
alia quod dicta domina Castelina habuerat et habebat filium unum nomine Bonifacium<br />
conceptum ex presbitero Iohannino de Marinonibus, rectore parochialis ecclesie<br />
loci de Cassano, Cremonensis diocesis, et quod ipsa domina Castellina absque aliqua<br />
erubesentia se carnaliter comiscebat cum dicto presbitero Iohannino et cum pluribus<br />
aliis personis et in ipso crimine perseveravit pluribus et pluribus annis, etiam<br />
usque quo amota fuit a dicto abbatissatu, et dicta Iacobina de Bizozero filiam unam<br />
conceperat et habuerat ex presbitero Iohanne de Gluxiano gradiantem super terram<br />
et alie etiam tres moniales vitam ducebant inonestam et inonestissimam in maximum<br />
opprobium religionis sue et aliarum monialium et religiosarum civitatis Mediolani,<br />
et quod bone memorie dominus Girardus miseratione divina tituli Sancte Marie<br />
in Transtiberim presbiter cardinalis tunc apostolice sedis legatus in civitate et diocesi<br />
Mediolani et partibus circumstantibus, proinde considerans et diligenter atendens<br />
4 i.e. aliud<br />
5 i.e. habebat
DOCUMENTO 8 81<br />
quod dicta ecclesia Sancti Iohannis de Melegnano, que parochialis erat et curata et solum<br />
unicum rectorem habebat, qui propter multitudinem et excresentiam populi<br />
sub cura ipsius ecclesie degentis cure dicte ecclesie satisfacere non poterat, ac turpem<br />
et inhonestissimam vitam dicte abbatisse et monialium predictarum, ex quarum vita<br />
et peximis moribus omnibus religioxis civitatis et diocesis Mediolani maxima redundabat<br />
infamia, dignitatem abbatialem et ordinem Sancti Benedicti in ipso monasterio<br />
de Bruzano et aliis monasteriis, ut prefertur, sechum unitis auctoritate apostolica qua<br />
tunc fungebatur supprexit et extrinxit 6 ipsaque monasteria cum suis iuribus et pertinentiis<br />
predicte ecclesie de Melegnano perpetuo univit et incorporavit et in ipsa<br />
ecclesia de Melegnano preposituram unam cum tribus capelanis, qui omnes curam<br />
dicte ecclesie et animarum sub illius cura agentium exercerent et gererent ac missas et<br />
alia divina officia in prefata ecclesia de Melegnano celebrarent et decantarent, creavit<br />
et exeexit ex reditibus et proventibus dictorum monasteriorum, quorum omnium<br />
fructus, reditus et proventus florenorum centum auri de camera secundum communem<br />
extimationem valorem annuum non excedebant nec excedunt, sustendandis 7 ; et sic ut<br />
supra habitum, tentum, tractatum et reputatum fuit et habetur, tenetur, tractatur et<br />
reputatur pallam, publice, communiter et notorie et per publicam vocem et famam vel<br />
prout testes de predictis et quodlibet 8 predictorum dicere voluerit in favorem et sine<br />
preiudicio capitulantis.<br />
Item quod verum est et publice dicitur et publica vox et fama fuit, stetit et est<br />
quod de anno curso MCCCCXLVII, de mense augusti ipsius anni, bone memorie illustrissimus<br />
dominus Fillippus Maria tunc dux Mediolani mortem obiit et post eius<br />
mortem in ducatu Mediolani viguit guerra et maxime in partibus Mediolani et dicta<br />
guerra perseveravit usque de anno curso MCCCCL, usque quo modernus dominus<br />
noster dominus Francischusfortia dux Mediolani obtinuit dominium ducale civitatis<br />
Mediolani, et quod in dictis temporibus, quo mortuus fuit dominus Filippus Maria<br />
dux usque quo prefatus dominus dominus Francischus Sfortia predictum dominium<br />
obtinuit, predictum castrum Melegnani pro maiori parte repletum fuit et stetit gentibus<br />
armigeris, in tantum quod prepositus et capelani predicte ecclesie de Melegnano<br />
apud eam rescidere non poterant neque etiam ex fructibus, reditibus et proventibus<br />
dicti monasterii substentari, cum propter guerras predictas ex fructibus dicti monasterii<br />
nichil percipi posset; et sic ut supra habitum, tentum, tractatum et reputatum fuit<br />
et habetur, tenetur, tractatur et reputatur palam, publice, communiter et notorie et<br />
per publicam vocem et famam vel prout testes de predictis et quodlibet 9 predictorum<br />
dicere voluerint in favorem et sine preiudicio capitulantis.<br />
Item quod verum est et publice dicitur et publica vox et fama fuit, stetit et est<br />
quod statim aquisito dominio huius civitatis Mediolani per prefatum dominum Francischum<br />
Sfortiam ducem nostrum, quod fuit de anno curso MCCCCL et de mense<br />
februarii ipsius anni, prepositus ipsius ecclesie de Melegnano necnon ipsi tres capellani<br />
deputati ad dictam ecclesiam de Melegnano rescidentiam fecerunt et ibidem divina<br />
officia cantaverunt et ordinationem dicti domini cardinalis executi fuerunt et abinde<br />
citra continue et continuato tempore prefate ecclesie serviverunt ipse prepositus et tres<br />
capellani predicti secundum dispoxitionem et ordinationem dicti cardinalis, et quod<br />
ex unione, anecxione et incorporatione predicta necnon etiam ex erectione et creatione<br />
dicte prepositure et suprascriptorum trium capellanorum divinus cultus plurimum<br />
augumentatus est et anime habitantes in dicta terra Melegnani multo melius solito reguntur<br />
et gubernantur; et sic ut supra habitum, tentum, tractatum et reputatum fuit<br />
et habetur, tenetur, tractatur et reputatur pallam, publice, communiter et notorie et<br />
per publicam vocem et famam vel prout testes de predictis et quodlibet 10 predictorum<br />
6 i.e. extinxit<br />
7 i.e. sustentandis<br />
8 i.e. quolibet<br />
9 i.e. quolibet<br />
10 i.e. quolibet
82 APPENDICE<br />
dicere voluerint in favorem et sine preiudicio capitulantis.<br />
Item quod verum est et publice dicitur et publica vox et fama fuit, stetit et est<br />
quod dicta domina Castelina de Barni, Donina de Alamanis et Isabeta de Suadis,<br />
olim dicti monasterii de Bruzanelo moniales, iam annis quatuor, sex et ultra preteritis<br />
decesserunt; et si ut supra habitum, tentum, tractatum et reputatum fuit et habetur,<br />
tenetur, tractatur et reputatur pallam, publice, communiter et notorie et per publicam<br />
vocem et famam vel prout testes de predictis et quolibet predictorum dicere voluerint<br />
in favorem et sine preiudicio capitulantis.<br />
Item quod verum est et rei veritas sic se habet quod utilius et salubrius cedit animabus<br />
habitantibus in dicto loco Melegnani et in augumentum divini cultus predictam<br />
unionem factam per suprascriptum bone memorie dominum cardinalem et legatum<br />
prebendam, quam quod predicta domina Appolonia et suprascripta Iacobina et Caterina,<br />
olim moniales predicte, in pristinum statum reducantur, quodque etiam verum<br />
est et rei veritas sic se habuit et habet quod predicta unio, annexio et incorporatio<br />
olim facta de predictis monasteriis cum predicta ecclesia Sancti Iohannis de<br />
Melegnano dissolveretur, exinde gravia schandala exoriri verisimiliter possent et animabus<br />
sub cura dicte ecclesie de Melegnano degentibus multa pericula obvenire; et sic<br />
ut supra habitum, tentum, tractatum et reputatum fuit et habetur, tenetur, tractatur<br />
et reputatur palam, publice, communiter et notorie et per publicam vocem et famam<br />
vel prout testes de predictis et quolibet predictorum dicere voluerint in favorem et sine<br />
preiudicio capitulantis.<br />
Item quod rei veritas sic se habuit et habet quod domina Apolonia de Restis annis<br />
I, II, III proxime preteritis et ultra inmediate precedentibus mensem martii proxime<br />
preteriti residentiam fecit in monasterio de Lantate, porte horientalis parochie Sancti<br />
Steffani in Brolio Mediolani, et in eodem monasterio sacerdotes et laycos admissit<br />
et cum eis in dicto monasterio locuta fuit et quod dicta domina Apolonia diffamata<br />
fuit et est quod impertinenter vixit et inhonestam vitam duxit et ducit et puerum<br />
unum peperit de presenti gradientem super terram; et sic ut supra habitum, tentum,<br />
tractatum et reputatum fuit et habetur, tenetur, tractatur et reputatur palam, publice,<br />
communiter et notorie et per publicam vocem et famam vel prout testes de predictis<br />
et quolibet predictorum dicere voluerint in favorem et sine preiudicio capitulantis.<br />
Item quod de predictis et quodlibet 11 predictorum fuit, stetit et est publica vox et<br />
fama.<br />
Hec sunt interogationes fiende pretensis testibus producendis pro parte presbiteri<br />
Marci de Vagis rectoris ecclesie Sancti Iohannis de Melegnano ut infra, videlicet:<br />
Quia timetur de subornatione eorum pretensorum testium, eo quia super aliis<br />
artichulis et atestationibus publicatis et super quibus lata est sententia ipse presbiter<br />
Marchus, licet non possit de iure, vult iterato super eisdem vel directe contrariis testes<br />
recipi facere, generaliter interogetur quilibet testis cuius condictionis existit et si qua<br />
prefulgit dignitate et que ars est sua et si est vel degit sub cura ecclesie Sancti Iohannis<br />
de Melegnano etc.<br />
Super primo capitulo, si testis nichil afirmaverit, ulterius non queratur; si vero<br />
afirmaverit fructus, reditus et proventus predicte ecclesie de Melegnano non excedere<br />
valorem florenorum viginti de camera, queratur qualiter sit et si sit omnia<br />
bona ipsius ecclesie de Melegnano et in quo loco iacent; si vero dixerit per auditum,<br />
queratur a quibus audivit et quibus partibus et si afirmaverit sub cura dicte ecclesie<br />
de Melegnano esse animas tres mille, queratur qualiter sit et si numeravit eas.<br />
Super secundo artichulo, si testis aliquid afirmaverit, queratur de causa scientie; si<br />
vero dixerit per auditum, queratur a quibus et ut supra.<br />
Super tertio fiant interogationes ad arbitrium recipientis.<br />
11 i.e. quolibet
DOCUMENTO 8 83<br />
Super quarto interogetur qui sunt illi capellani et quomodo vocantur et a quibus<br />
titulum habuerunt et habent et si viderunt ipsos continue apud dictam ecclesiam de<br />
Melegnano rescidere et si vidit cantare divina officia.<br />
Item fiant alie interogationes debite tactum est superius.<br />
Super quinto artichulo interogetur testis ad arbitrium recipientis.<br />
Super sexto artichulo interogentur testes de suficientibus causis et ad arbitrium<br />
recipientis.<br />
Super septimo artichulo queratur diligenter de contentis in eo et reperiatur, respectu<br />
ipsius domine Apolonie, artichulum esse falsum, prout est etiam sextus artichulus<br />
precedens.<br />
(omissis)<br />
die martis sextodecimo mensis octobris post prandium.<br />
Venerabilis vir don Donatus de Farixeis, monachus et professus monasterii Sancti<br />
Simpliziani porte Cumane foris Mediolani, habitans in domibus dicti monasterii, testis<br />
productus, monitus et requisitus ut supra, iuravit in omnibus et per omnia prout<br />
iuravit suprascriptus primus testis et hoc presente ut supra.<br />
Super primo capitulo, quod incipit Imprimis, sibi lecto et contentis in eo, vulgari<br />
sermone ad eius plenam inteligentiam interogatus dixit et respondit vera esse omnia<br />
contenta in presenti capitulo. Interogatus de causis scientie etc. respondit se predicta<br />
scire quia ipse testis scit dictam terram de Melegnano ab eius testis nativitate citra, et<br />
qui testis natus fuit in dicta terra Melegnani, et semper vidit ipse testis dictam terram<br />
Melani fore et esse multum populosam, in qua terra ipse testis iam vidit tres<br />
medichos, in qua terra Melegnani ipse testis ab eius nativitate citra semper praticavit,<br />
et multis annis ipse testis ante eius professionem tenuit beneficium unum Sancti Materni<br />
continguum terre de Melegnano, et est ipse testis informatus de dicta ecclesia Sancti<br />
Iohannis Batipste et de fructibus et reditibus eiusdem et scit ipse testis quod fructus<br />
et reditus dicte ecclesie ab eius recordari citra non excesserunt nec excedunt sumam<br />
librarum quadraginta imperialium, quia scit ipse testis proprietates dicte ecclesie, que<br />
sunt pro maiori parte in dicta terra de Melegnano, et omnes sunt alibelate, et de anno<br />
curso MCCCCXLIIII ipse testis exegit intratas dicte ecclesie, quia don Christoforus de<br />
Faxolis, dictus Sancti Amen, tunc rector dicte ecclesie, decessit die tertio aprilis anni<br />
cursi MCCCCXLIIII, tempore quadragesime 12 , et ipse testis tunc ivit ad faciendum<br />
curam dicte ecclesie pro mensibus sex, et quia ipse testis sollus non poterat atendere<br />
ipsi cure, presbiter Ambrosius de Caxorate ipsum testem adiuvavit regere ipsam curam<br />
et reperit ipse testis quod ipse don Christoforus preparaverat mille mille 13 ostias<br />
pro administrando corpus domini nostri Iesu Christi animabus suppositis cure ipsius<br />
ecclesie et in die paschatis ipse testis habuit satis per septem horas ad administrandum<br />
corpus domini nostri Iesu Christi animabus suppositis ipsi ecclesie et non suficerunt<br />
ipse mille ostie et oportuit frangere de ostiis magnis et de una magna dare quatuor et<br />
sex personis, tanta erat multitudo animarum suppositarum ipsi ecclesie, atento quod<br />
mille ostie non suficerunt. Interogatus super interogationibus partis adverse, respondit<br />
prout supra dixit et quod sciret quaxi nominare omnes personas facientes fictum ipsi<br />
ecclesie Sancti Iohannis Batipste ac sciret ire in bonis dicte ecclesie, et aliud nescit<br />
quam supra dixit et si fuisset bonum beneficium ipse testis tunc acceptasset dictum<br />
beneficium, quia homines volebant libenter elligere dictum testem in eorum rectorem.<br />
Super secundo capitulo sibi lecto et contentis in eo interogatus dixit et respondit,<br />
verum esse quod ab anno curso MCCCCXLII retro in tota memoria ipsius testis<br />
semper fuit, stetit et erat prope dictam terram de Mellegnano quodam monasterium<br />
de Bruzanelo, ordinis Sancti Benedicti, in loco satis solutario et silvestri et<br />
in medio nemorum, quod monasterium ipse testis incepit scire et cognoscere de anno<br />
curso MCCCCXXXI et in eo loco in quo erat dictum monasterium ultra abatissam et<br />
moniales non habitabant alie persone, prepterquam unus massarius et unus mulinarius<br />
12 [La pasqua nel 1444 cadeva il 12 aprile.]<br />
13 mille mille dittografia
84 APPENDICE<br />
cum eorum familiis, cui monasterio de Bruzanelo, prout vidit ipse testis instrumenta<br />
unionis, unita erant et incorporata alia duo monasteria, unum scilicet nominatum<br />
Sanctorum Naboris et Felicis de Maxate, diocesis Mediolanensis, et aliud monasterium<br />
Sancte Anne Mediolani, quod monasterium de Maxate iam longo tempore in<br />
toto destitutum et inhabitatum est, ut dicitur, propter guerras antiquas, prout vidit<br />
ipse testis dictum monasterium de anno curso MCCCCLI, et opinio ipsius testis est<br />
quod tantum habitaret unus massarius in dicto monasterio de Maxate ante guerras<br />
que fuere ab anno curso MCCCCXLVII citra, et ipsum monasterium Sancte Anne<br />
Mediolani vestigia monasterii non habebat sed solummodo erat domus seu stabulum<br />
bestiarum, in qua tenebantur bestie per becharios, prout iam vidit ipse testis, et in<br />
solario dicti monasterii habitabant alique paupercule mulieres; quomodo autem clauderetur<br />
dictum monasterium de nocte ignorat ipse testis, sed de die bene tenebatur et<br />
stabat apertum ipsum monasterium prout facit porta Romana; quibus omnibus tribus<br />
monasteriis unitis ut supra de dicto anno curso MCCCCXLII et ante usque ad annum<br />
cursum MCCCCXXXI, prout scit ipse testis, fuit, stetit et erat pro abbatissa quedam<br />
domina Castelina de Barni, quam ipse testis incepit cognoscere de dicto anno curso<br />
MCCCCXXXI, que abbatissa bene habebat moniales sed nescit numerum nec eorum 14<br />
nomina, et credit ipse testis quod de dicto anno curso MCCCCXXXI ipsa domina abbatissa<br />
haberet nixi duas moniales professas, de anno vero curso MCCCXLII credit<br />
ipse testis quod ipsa domina abbatissa haberet tres moniales, quarum una vocabatur<br />
Caterina et altera Iacobina, que Caterina auditu erat neptis dicte abbatisse et ygnorabat<br />
litteras, sed pur quia erat sua neptis illam fecit monialem et professam, et quando<br />
primo ipse testis incepit cognoscere dictam abbatissam illam cognovit quia ipse testis<br />
cum presbitero Donato de Magistris, dicto presbitero Gionino, rectore ecclesie Sancte<br />
Marie de Bustigera, veniebant uno die paschatis 15 a Sancto Bove, qui presbiter Donatus<br />
conduxit dictum testem ad dictum monasterium de Bruzanello, qui presbiter<br />
Donatus sechum habebat unam catelam et ipsa abbatissa habebat unum catellum,<br />
et dum essemus in orto dicti monasterii dicta abbatissa, dictus presbiter Donatus et<br />
ego testis et simul loquentium 16 , ipse catulus fecit et faciebat festum ipsi catule, volendo<br />
eam catulam carnaliter cognoscere, et ipsa catula nolebat stare firma, et ipsa<br />
abbatissa tunc dixit ipsi catule: Quomodo es incurialis!, et de istis verbis ipse testis<br />
habuit magnam erubescentiam, quia ipsa abbatissa in presentia nostrum usa fuisset<br />
similibus verbis, et hoc est quantum mallum et inonestatem quod vel quam vidit ipse<br />
testis in dictam abbatissam nec moniales, sed voce et fama ipse abbatissa et moniales<br />
bene fuerumt et erant inoneste et diffamate et incontinentes, prout in capitulo continetur,<br />
et habuit ipse testis unum massarium, qui vocabatur Antoninus de Ferrariis<br />
de Gradi, qui dicebat multum mallum de eis et qui dicebat se cognovisse carnaliter<br />
dictam abbatissam et dicebat ipsam portare standardum, et cognovit bene ipse testis<br />
quendam Bonifatium et cum eo locutus fuit, qui dicebatur publice esse filium ipsius<br />
abbatisse et presbiteri Iohannini de Marinonibus, et ex illo respectu ipsa abbatissa<br />
permitebat ipsum presbiterum Iohannem gaudere posessione de Maxate, que est perticarum<br />
septem centum, pro brentis novem vini singulo anno consignato 17 in civitate<br />
Mediolani, et etiam cognovit ipse testis dominam Luchinam Gobetam, comorantem in<br />
terra Melegnani, que dicitur etiam publice esse filiam suprascripte abbatisse et dicti<br />
presbiteri Iohannini, et audivit ipse testis dici quod ipsa abbatissa sine aliqua verecondia<br />
ibat in gropa cuiusdam Guillelmi de Herba armigeri et etiam Prevostini Piore, qui<br />
non erant eius afines, et per vocem et famam similiter alie moniales dicti monasterii<br />
erant inhoneste et diffamate et que faciebant de corpore suo prout faciunt meretrices<br />
et quod ipsum monasterium apelatur tunc locus communis, et tempore quo ipse<br />
abbatissa et moniales morabantur in dicto monasterio grandinavit in partibus illis<br />
14 i.e. earum<br />
15 [La pasqua nel 1431 cadeva il primo aprile.]<br />
16 i.e. loqueremur ?<br />
17 i.e. consignatis
DOCUMENTO 8 85<br />
multis annis continuis et dicebatur quod hoc veniebat propter dictum monasterium et<br />
monachos, presbiteros et fratres qui ibant ad dictum monasterium ad utendum carnaliter<br />
cum dictis abbatissa et monialibus, et per auditum ipsa Iacobina monialis dicti<br />
monasterii habuit unum filium vel filiam a quodam presbitero Iohanne tunc rectore<br />
ecclesie Sancti Marcelini Mediolani, ob quam rem ipse presbiter Iohannes privatus<br />
fuit a dicto beneficio, ut credit, a reverendo domino archipresbitero Mediolani. Scit<br />
etiam ipse testis quod dicta Caterina monialis stetit cum Brunoro de Sovicho layco<br />
ad regendum quosdam filios naturales dicti Brunori, postquam private fuerunt ipse<br />
abbatissa et moniales a dicto monasterio; quam Caterinam et ipsam Iacobinam ipse<br />
testis bene cognoscit, et sic per auditum, vocem et famam ipse abbatissa et moniales<br />
duxerunt inhonestam vitam in opprobrium dicti monasterii eiusque ordinis, usque<br />
ad tempus quo reverendus dominus cardinalis de Landriano, tunc legatus apostolicus,<br />
univit dicta monasteria cum dicta ecclesia Sancti Iohannis Batipste et privavit ipsas<br />
abbatissam et moniales, salvo quod taxavit ipsi abbatisse florenos <strong>XV</strong> de camera in<br />
anno sibi dandos per prepositum dicte ecclesie Sancti Iohannis Batipste, et unam ex<br />
dictis monialibus poxuit in monasterio Sancti Victoreli supposito monasterio de Miramondo<br />
et ipsam Iacobinam posuit in monasterio Sancte Margarite Mediolani, sed<br />
postea exivit a dicto monasterio. Per respectum vero ad reliquas partes dicti capituli,<br />
dixit ipse testis vera esse omnia contenta in dictis reliquis partibus. Interogatus de<br />
causis scientie respondit se predicta scire per rationes quas supra dixit et quia scit ipse<br />
testis quod prefatus dominus cardinalis ex respectibus et causis contentis in capitulo<br />
univit dicta monasteria cum suis iuribus et pertinentiis cum dicto monasterio 18 Sancti<br />
Iohannis Batipste, et vidit ipse testis quod ipsi prepositus et capelani postea cantaverunt<br />
missas et divina officia in dicta ecclesia, et quia scit ipse testis ubi sunt maiores<br />
partes intratarum dictorum monasteriorum et in presenti civitate Mediolani et alibi;<br />
et aliud nescit de dicto capitulo quam predixit.<br />
Super terzio capitulo sibi lecto ut supra interogatus dixit et respondit, vera esse<br />
omnia contenta in presenti capitulo. Interogatus de causis scientie respondit se predicta<br />
scire rationibus suprascriptis et quod eo tempore guerrarum ipse testis stetit in<br />
Mediolano et quod ipse testis in duobus annis in dictis guerris perdidit in dicta terra<br />
Melegnani brentas centum viginti vini et modios viginti quinque bladorum et alias<br />
multas res.<br />
Super quarto capitulo sibi lecto ut supra interogatus dixit et respondit, vera esse<br />
omnia contenta in presenti capitulo et rationibus suprascriptis et quia in diebus festivis<br />
in dicta ecclesia cantantur omnes hore canonice et in aliis diebus matutinum, misse et<br />
vespera fiunt sub voce submissa.<br />
Super quinto capitulo sibi lecto ut supra interogatus dixit et respondit, quod scit<br />
bene ipsam dominam Castelinam olim abbatissam ut supra esse defunctam iam annis<br />
decem vel circa proxime preteritis in dicta terra Melegnani et esse sepultam in dicta<br />
ecclesia Sancti Iohannis, cui factus fuit magnus honor et factum fuit unum pulcrum<br />
monimentum novum in corpore ecclesie pro dicta domina abbatissa, cuius exequiis<br />
interfuit ipse testis. De morte autem dictarum Donine et Ysabete nichil scit ipse testis.<br />
Super sexto capitulo sibi lecto ut supra interogatus dixit et respondit, vera et<br />
plusquam vera esse omnia contenta in presenti capitulo. Interogatus de causis scientie<br />
etc. respondit rationibus predictis et quia ipsum monasterium de Bruzanelo erat causa<br />
dampnationis multarum animarum et ista unio et anexio fuit et est causa salvationis<br />
multarum animarum. Interogatus si aliquando fiebant divina officia in dicto monasterio<br />
de Bruzanelo respondit se nescire.<br />
Super septimo capitulo sibi lecto ut supra interogatus dixit et respondit, de contentis<br />
in presenti capitulo se nichil scire nixi auditu, quia ipse testis audivit a dono<br />
Thimoteo de Capitaneis, priore Paludis, ipsam dominam Apoloniam in presenti anno<br />
18 i.e. cum dicta ecclesia
86 APPENDICE<br />
habuisse unum filium, sed ipse testis ipsam dominam Appoloniam non cognoscit nec<br />
eam vidit. Et est ipse testis etatis annorum LII vel circa.<br />
Super capitulo vocis et fame sibi lecto et contentis in eo interogatus dixit et respondit,<br />
de predictis que supra dixit fore et esse publicam vocem et famam. Interogatus<br />
etc. respondit vocem et famam esse id quod dicitur per populos et villas. Interogatus<br />
super generalibus recte respondit ut supra et fuit monitus ut supra.<br />
(omissis)
DOCUMENTO 9 87<br />
1486 luglio 26.<br />
9<br />
Don Francesco Rolandi, prevosto di Melegnano, concede in feudo perpetuo alla<br />
scuola dei Disciplinati della Morte dei santi Biagio e Pietro le chiese di San<br />
Pietro e di San Biagio con le loro pertinenze.<br />
Copia semplice.<br />
ASMi, Fondo di Religione, p. m., cart. 1442.<br />
In nomine Domini, amen. Anno nativitatis eiusdem millesimo quadringentessimo<br />
octuagessimo sexto, indictione quarta, die merchurii vigessimo sexto mensis iulii.<br />
Coram venerabili viro domino Dominicho de Bochis, iuris utriusque doctore, prothonotario<br />
apostolico ac canonico Avinionensi, reverendissimi in Christo patris et domini<br />
domini Iohannis miseratione divina sancte Mediolanensis Ecclesie archiepiscopi<br />
ac sacrosante Romane Ecclesie etiam Sancte Praxedis presbiteri cardinalis vicario generali,<br />
pro tribunali sedente super quadam cathedra posita in quadam camera in terra<br />
posita in archiepiscopali aula Mediolanensi, sita in porta Orientali, parochia Sancti<br />
Pauli in compedo Mediolani, quem locum et quam cathedram pro eius loco et cathedra<br />
idoneys pro infrascriptis exequendis ellegit et elligit, personaliter constitutus<br />
venerabilis vir dominus presbiter Franciscus de Rolandis prepositus ecclesie Sancti Iohannis<br />
Baptiste de Melegnano, Mediolanensis diocesis, prefato domino vicario dixit,<br />
naravit et exposuit et dicit, narat et exponit quod in dicta terra Melegnani adest quedam<br />
ecclesia sive oratorium sub vocabulo Sancti Petri, errecta et hedificata in parochia<br />
et infra limites parochiae suae et que est filiola et dependet a dicta sua ecclesia, et similiter<br />
alia ecclesia sub vocabulo Sancti Blaxii hospitalis nuncupati extra dictam terram<br />
Mellegnani, que similiter dependet a dicta sua ecclesia, que ecclesie hactenus et longo<br />
tempore tencte, recte et gubernate fuerunt cum consensu prepositi dicte ecclesie per<br />
universitatem consortii Disciplinatorum terre ipsius Mellegnani, nuncupati Disciplinati<br />
Morte Sanctorum Blaxii et Petri terre Mellegnani, et in et super ecclesiis ipsis et<br />
utraque earum Disciplinati ipsi hedificari et construi fecerunt cassamenta et precipue<br />
prope dictam ecclesiam Sancti Petri, in qua pro negotiis consortii sui se congregant et<br />
congregari solent, et prope ecclesiam ipsam Sancti Blaxii construi et hedificari fecerunt<br />
quamplura hedificia et cassamenta pro hospitando pauperes et pelegrinos itinerantes<br />
et de lectis et fornimentis lectorum pro eorum necessitate providerunt et altaria dictarum<br />
ecclesiarum ornari fecerunt, ac de paleis, planetis, calicibus et aliis paramentis<br />
necessariis suis sumptibus ornari feccerunt et in dies in reparando et hedificata teneundo<br />
19 dictas ecclesias non cessant et circha alia bona opera ipsi scolares sive societas<br />
se exercent, et premissis attentis dominus prepositus ipse, ut scolares ipsi de bono<br />
in melius se hexiberi et operari possint, cogitavit ecclesias ipsas eisdem consortio et<br />
scolaribus dare et concedere cum infrascriptis bonis, iuribus et pertinentiis in feudum<br />
perpetuum pro infrascripto ficto sive censu annuatim prestando et propterea a prefato<br />
domino vicario petiit et requisivit et petit et requirit licentiam sibi concedi et dari debere<br />
ad infrascriptam concessionem feudalem procedendi cum pactis et conditionibus<br />
infrascriptis. Prefatus autem dominus vicarius, qui, ut dixit, de predictis omnibus et<br />
singulis informationem habuit et habere voluit et quia ita esse comperivit prout eidem<br />
naratum est et predicta cedere ad divini cultus augumentum, decorem, ornamentum et<br />
utilitatem dictarum ecclesiarum, eidem domino preposito procedendi ad dictam concessionem<br />
feudalem cum pactis et conditionibus infrascriptis licentiam et facultatem<br />
19 i.e. tenendo
88 APPENDICE<br />
concessit et concedit et impartitus est et impartitur facultatem et potestatem. Qua licentia<br />
sic obtenta, prefatus dominus Francischus de Rolandis prepositus antedictus suo<br />
nomine et nomine dictae ecclesiae investivit nomine feudi usque in perpetuum duraturi<br />
magistrum Iohannem de Granzino filium quondam domini ∗∗∗ habitantem in terra<br />
Mellegnani, Mediolanensis diocesis, scolarem dictae scolle ac sindicum et procuratorem<br />
et sindicario et procuratorio nomine dominorum prioris et scolarium dictae scolle ad<br />
hec et alia facienda specialiter constitutus 20 , prout constare dixit publico instrumento<br />
procure tradito et rogato per Antonium Bartholameum de Fagnano notarium Mediolani<br />
anno Domini millesimo quadringentessimo octuagessimo secundo, indictione quinta<br />
decima, die lune quarta mensis februarii, sive anno, indictione et die in eo contentis,<br />
presentem, stippulantem et reccipientem ac se investientem et obligantem ut infra:<br />
nominative de dicta ecclesia Sancti Petri sita in dicta terra Mellegnani et de sedimine<br />
uno contiguo dicte ecclesiae, quod est cum suis hedificiis, videlicet camera una in terra<br />
et camera una desuper, curte, orto, putheo et aliis suis iuribus et pertinentiis, cui<br />
coheret ab una parte Angelini de Tudonibus mediante platea dictae ecclesiae Sancti<br />
Petri imparte et imparte Stephani de Ferrariis mediante strata per quam itur ad dictam<br />
ecclesiam Sancti Petri, ab alia Christofori dicti Ribidoli de Brusatis et a duabus<br />
partibus Iacobi de Bruxatis, ab alia dictae ecclesie Sancti Petri, ab alia monasterii<br />
Sancte Mariae de Ottaziis Mediolani imparte et imparte dicti Christofori de Bruxatis;<br />
item de cassiis duobus domus sitis et iacentibus ibi prope, cui coheret ab una parte<br />
Iacobi de Bruxatis, ab alia strata, ab alia predicti monasterii Sancte Mariae de Ottaziis<br />
et ab alia dicte ecclesiae Sancti Petri; item de ecclesia predicta Sancti Blaxii sita<br />
extra dictam terram Mellegnani cum suis cassamentis, iuribus et pertinentiis ac ortis<br />
et ortalitiis circumdantibus dictam ecclesiam, cum omnibus suis iuribus et pertinentiis;<br />
item de omnibus axiis, accessiis, ingressibus et regressibus, uxibus, viis, utilitatibus,<br />
comoditatibus, actionibus, rationibus, iuribus et pertinentiis, dictis bonis et ecclesiis<br />
quomodolibet pertinentibus et spectantibus ac competituris, eo tenore quod ab hodie<br />
in antea usque in perpetuum dicti domini prior et scolares nomine dictae scole,<br />
qui sunt et pro futuro erunt, habeant, teneant, gaudeant et possideant in feudum et<br />
nomine feudi dictas ecclesias et bona ut supra in feudum concessa cum suis iuribus<br />
et pertinentiis, dando et solvendo et quod dare et solvere teneantur et debeant dicti<br />
domini prior et scolares dictae scole dicto domino preposito et pro tempore preposito<br />
dicte ecclesie omni anno usque imperpetuum in quolibet festo Sancti Iohannis Baptiste<br />
finis cuiuslibet anni paria quattuor polastrorum et libras duas cancrum sive gambarorum<br />
in signum subictionis cum omnibus expensis, damnis et interesse que fierent<br />
vel quomodolibet paterentur pro predicto censu petendo, exigendo, consequendo et<br />
habendo vel ab alio mutuo recuperando, termino solvendi preterito, que omnia et singula<br />
fecerunt et faciunt cum et sub infrascriptis pactis, modis, formis, condictionibus<br />
et clausulis per et inter dictas in principio, medio et fine huius contractus<br />
et per totum hunc contractum apositis et firmatis, videlicet:<br />
primo, pacto quod dicti domini prior et scolares teneantur et debeant in singulis<br />
festivitatibus sanctorum Petri et Blaxii cuiuslibet anni facere et dare dominis preposito<br />
et cappellanis ac clericis dicta ecclesie Sancti Iohannis et pro tempore dominis<br />
preposito et cappellanis dicte ecclesie pastum unum condecentem ipsis dominis preposito<br />
et cappellanis ac clericis dicte ecclesie Sancti Iohannis decantantibus missam<br />
unam magnam in cantu in singulis diebus dictarum festivitatum;<br />
item pacto quod dicti domini prior et scolares et pro tempore prior et scolares dictae<br />
scole teneantur et debeant recognoscere dictum dominum prepositum et ecclesiam et<br />
pro tempore domino preposito dicte ecclesie in eorum dominum respectu dictarum<br />
ecclesiarum et pro dicto censu omni anno in singulis annis viginti semel tantum;<br />
renuntiando predicte ambe partes et utraque earum exceptioni non facti et non<br />
celebrati huiusmodi instrumenti investiture feudalis taliter ut supra et predictorum et<br />
20 i.e. constitutum
DOCUMENTO 9 89<br />
infradictorum omnium et singulorum non ita actorum et factorum omnique probationi<br />
et defensioni in contrarium.<br />
Quare predicte ambe partes et utraque earum promisserunt et vadiam dederunt<br />
obligando sese et omnia eorum et cuiuslibet eorum bona mobilia et immobilia presentia<br />
et futura, res et iura et etiam suppelectilia domus et ea omnia que alias verisimiliter<br />
non cadunt nec veniunt in generali obligatione pignori sibi ipsis vicisim et ad invicem<br />
videlicet una pars alteri et altera alteri presentibus, stippulantibus et reccipientibus,<br />
videlicet predicti feudatarii predictum fictum sive censum eidem domino preposito presenti,<br />
stippulanti et reccipienti omni anno usque in perpetuum in termino suprascripto<br />
dare et solvere et predicte ambe partes et utraque earum presens instrumentum et quecumque<br />
in eo contenta semper et omni tempore ratum, gratum et firmum et rata, grata<br />
et firma habere et tenere, atendere et observare, adimplere et executioni mandare et<br />
nullo tempore contrafacere nec venire aliqua ratione vel causa de iure nec de facto,<br />
modo aliquo vel ingenio,<br />
et hec omnia sub refectione et restitutione omnium expensarum, damnorum et<br />
interesse litis, et ex hoc etiam acto, dicto et pacto speciali quod, si aliquo tempore agi<br />
contingerit de et pro predictis aut aliquo predictorum, possit pars causam agendi habens<br />
aliam partem ubique et sub quolibet iusdicente realiter et personaliter convenire,<br />
licet ibi non esset suum proprium domicilium,<br />
renuntiando privilegio sui fori et omnibus aliis feriis et dilationibus causarum solemnibus<br />
et repentinis et cuilibet interdictioni earum, et quod dare nequiant sibi ipsis<br />
vicisim et ad invicem pro predictis nec aliquo predictorum cartas nec notas debiti communis<br />
Mediolanensis nec aliquid aliud quam bonam pecuniam numeratam tantum,<br />
contra recipere debentis volontatem;<br />
renuntiando omnibus statutis, consciliis et ordinamentis necnon provisionibus et<br />
ordinationibus factis vel fiendis per commune Mediolanense et per quodvis aliud comune,<br />
colegium, capitulum et universitatem et quamlibet aliam personam in contrarium<br />
et constituerunt predictae ambae partes et utraque earum suis et dictis nominibus<br />
se tenere et possidere omnia sua bona, res et iura presentia et futura, videlicet una<br />
pars nomine alterius et pro ea et altera alterius et pro ea, ita quod, adveniente casu<br />
petendi ut supra, liceat et licitum sit parti ipsi causam agendi habendi etiam sua propria<br />
auctoritate et sine bano, contumatia, nuntio vel servitore alichuius iusdicentis et<br />
cum eis, ubique invenerit de bonis et rebus alterius partis, robare, contestari, saxire,<br />
sequestrari, occupare, capere, aprendere possessionem, intrare, vendere et alienare et<br />
insolutum accipere et retinere cum bonis et rebus alterius partis usque ad plenam et<br />
completam solutionem et integram satisfationem totius eius pro quo agi contingerit,<br />
et ob hoc non inteligatur parti ipsi vim vel violentam factam esse.<br />
Quibus omnibus et singulis prefatus dominus vicarius suam et et 21 prefati reverendissimi<br />
domini domini cardinalis et archiepiscopi Mediolani authoritatem pariter et<br />
decretum interposuit et interponit et ut dixit cum plena et plenissima cause cognitione.<br />
Et de predictis rogatum fuit per me notarium infrascriptum publicum confici<br />
debere instrumentum.<br />
Actum ut supra, presentibus provido viro Baptista de Varisio filio quondam domini<br />
Iohannis, portae Nove, parochie Sancti Donini ad Maziam Mediolani, presbitero Christophoro<br />
de Banfis, presbitero Mediolansis diocesis, et Iohanne Georgio de Gallarato<br />
filio domini Antonii, porte Orientalis, parochie Sancti Babille foris Mediolani, testibus<br />
omnibus idoneys ad premissa vocatis specialiter et rogatis.<br />
Subscriptum cum signo tabellionatus: Ego Nicolaus de Draghis filius quondam<br />
domini Blaxii, porte Nove, parochie Sancti Euxebii Mediolani, publicus imperiali authoritate<br />
ac curie archiepiscopalis Mediolani notarius, presens instrumentum per alium<br />
me aliis occupato negotiis fideliter scriptum rogatus tradidi et me subscripsi signumque<br />
21 et et dittografia in fine di riga
90 APPENDICE<br />
meum apposui consuetum in fidem et testimonium omnium et singulorum premissorum.
DOCUMENTO 10 91<br />
1512.<br />
10<br />
Regola della Compagnia della Concezione eretta nella chiesa di San Giovanni<br />
Battista di Melegnano.<br />
Copia sottoscritta dal priore, sottopriore etc. intorno al 1570.<br />
ACAM, X, Melegnano, vol. 7, fasc. 3.<br />
(recto) In nomine Domini, amen. Questa è la regula dela santisima Conceptione<br />
dila gloriosa Virgine Maria, regina de tutto il mondo, imperatrice del celo e advocata de<br />
pecatori, da essere oservata per li devotti di essa Conceptione constructta ne la giesia<br />
de Santo Iohanne Battista de Melegnano 1 nel anno MDXII, in la quatragiessia<br />
de detto anno ut infra videlicet:<br />
Prima che caduna persona cossì maschio come femina che siano di detta Compagnia<br />
cum suma fede sieno obedientii alli comandamenti di Dio e dila sancta matre Giessia<br />
et habiano carità al proximo, non facendo quelo ad alltri che non voleseno fusse fatto<br />
a loro;<br />
Item che li predetti di detta Compagnia debiano dir lo officio de la santisima<br />
Conceptione che sa legere; che non sa legiere dicha in scontro di detto officio cinque<br />
Pater et cinque Ave Marie et una Salve Regina et il Credo;<br />
Item che li predetti di detta Compagnia, se pono, debiano ogni dì devottamente<br />
odire la messa et li divini officii et maxime ogni festa comandata da la santa matre 2<br />
Giesia; non siano biastematori de Dio né de santi e, se pur acadesse a biastemar per<br />
acaduno modo, dicano statim post dita bestema una Ave Maria, a ciò che la gloriosa<br />
Vergiene Maria li leva quel pesimo pechato;<br />
Item che li predeti di detta Compagnia debiano ogni seconda dominica del messo<br />
venire a odire la mesa in canto quella si cantarà alo altare dela santisima Conceptione<br />
et fare la sua obblatione 3 secondo il parer suo, e che non potrà venir per qualche<br />
legitimo inpedimento li mandi et non potendo né venir né mandar saltel 4 dicha cinque<br />
Pater e Ave Maria et una Salve et il Credo et offerischa almene in fine del anno per<br />
tutte le dominiche manchate;<br />
(verso) Item che li prediti dila detta Compagnia debiano saltem due volte l’anno<br />
confesarsi diligentemente et comunicarse secondo l’ordine di la santa matre Giesia, cioè<br />
ala Pasqua di Resuretione et l’altra ala festa di la Natività aut de da 5 Conceptione,<br />
come melio parerà a loro;<br />
Item che li predeti di la detta Compagnia, se haveran noticia dila morte de alcuno<br />
di detta Compagnia o mascio o femina, dicano per l’anima di tal defonte una<br />
corona dela Madona, a ciò che Dio habia mesericordia de l’anima de tal defonte, over<br />
far dire tre messe in fine del anno che non volese dir la corona;<br />
Item che li predeti di detta Compagnia vengano ali officii che se farano da morte<br />
ogni tre messi, sema che sono quatro officii l’anno, per l’anima deli defonti dila<br />
Compagnia;<br />
Avisando i detti devoti di essa Compagnia che, mentre non restano de adimpire la<br />
sudeta regula per dispregio, servando però li artichulli che sono di comandamento per<br />
la santa matre Giexia, per il resto se intende non caschano in pechato mortale.<br />
1 canc. del<br />
2 canc. matre<br />
3 corr. da obligatione<br />
4 i.e. saltem<br />
5 i.e. la
92 APPENDICE<br />
Io Iacobo Maccagno priore dela sudetta scuola afermo questa esser la regula dela<br />
nostra scuola.<br />
Io Bartolameo Reyno sottopriore dila sudetta scolla affermo come sopra.<br />
Io Giovanni Pedro Calvenzano tesorero dila sudetta scuolla afermo come di sopra.<br />
Io Giovanni Pedro di Martini scholaro de la sudetta schola afermo quanto di sopra.<br />
Io Ieronimo Reyno prohurator de detta schola afermo quanto di sopre.
DOCUMENTO 11 93<br />
1567 maggio 30 - giugno 1.<br />
11<br />
Visita pastorale di san Carlo Borromeo a Melegnano e in alcuni luoghi della<br />
pieve di San Giuliano.<br />
ACAM, X, Melegnano, vol. 8, fasc. 1.<br />
Ed.: f. 38v, 58v-59r, in P. M. SEVESI, op. cit., p. 113.<br />
(f. [0]r) Rubrica<br />
Sanctissimum sacramentum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. I<br />
Reliquiae sanctorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 2<br />
Olea sancta. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .fo. 2<br />
Baptisterium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. eo<br />
Cimiterium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. eo<br />
Fundationis ecclesie origo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 3<br />
Nomina praepositi et capellanorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 3<br />
Nomina locorum quae parochiali subsunt cum numero animarum . . . . . . . . . . . fo. 4<br />
Inconfessi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .fo. 4<br />
Altare maius . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. eo<br />
Scola Sanctissimi Sacramenti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. eo<br />
Altare Purificationis Virginis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. eo<br />
Altare Sancti Antonii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 5<br />
Altare Sancti Petri Martiris. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .fo. 5<br />
Altare Sanctorum Naboris et Felicis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 5<br />
Altare Conceptionis Virginis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. eo<br />
Scola Conceptionis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .fo. eo<br />
Altare Sancti Ambrosii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 7<br />
Status ecclesie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 7<br />
Paramenta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 8<br />
Fabrica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 12<br />
Ordines et tituli omnium sacerdotum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 14<br />
Redditus praepositi et capellanorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 16<br />
Annualia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 19<br />
Officia quae celebrantur in ecclesia et quibus horis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 20<br />
Ludi magister . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 21<br />
Custod . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. eo<br />
Clerici . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. eo<br />
Funeralia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 22<br />
(f. [0]v) Indulgentiae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 23<br />
Aedes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 23<br />
Examen presbiterorum et clericorum. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .fo. 25 1<br />
Nomina omnium aliarum ecclesiarum que sunt sub parochia . . . . . . . . . . . . . . . fo. 25<br />
Monasteria burgi Melegnani . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 26<br />
Paces per nonnullos ex inconfessis factae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 26<br />
Querela contra dominum presbiterum Dionisium de Grandatis . . . . . . . . . . . . . fo. 26<br />
Querela contra dominum Iohannem Antonium Prealonum. . . . . . . . . . . . . . . . . .fo. 27<br />
Ecclesia Sancti Petri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .fo. 27<br />
1 riga nel margine sinistro.
94 APPENDICE<br />
Scola Sancti Petri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 27<br />
Oratorium 2 ⌊Assumptionis Dive Marie⌋ in castro illustrissimi marchionis. . . fo. 30<br />
Ecclesia Sancti Rochi in burgo Fornacis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 30<br />
Ecclesia Sancti Materni. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .fo. 31<br />
Ecclesia Sancti Blasii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 32<br />
Ecclesia Sancte Brigide in loco de Breda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 33<br />
Ecclesia Nativitatis Mariae in loco delle Rochae. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .fo. 33<br />
Ecclesia Sancti Rochi in loco de Ariozo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 34<br />
Ecclesia Sanctorum Petri et Pauli in loco de Vizolo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 35<br />
Ecclesia Sanctorum Protasii et Gervasii in loco de Sormazano . . . . . . . . . . . . . . fo. 35<br />
Ecclesia Sancte Mariae de Calvenzano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 36<br />
Ecclesia Sancti Antonii in loco Colturani . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 37 3<br />
Monasterium ordinis Sancti Angeli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 38<br />
Monasterium fratrum ordinis Fratrum Carmelitanorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 38<br />
Quedam loca sub praepositura Sancti Iuliani. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .fo. 38 4<br />
Ecclesia Sancti Michaelis in loco Pidriani . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 39<br />
Ecclesia Sanctae Mariae in loco Mezani . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 40<br />
Ecclesia Sanctorum Iacobi et Christofori in loco Balbiani . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 40<br />
Ecclesia Sancti I∗∗∗ in loco Burgi Novi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 41<br />
Comparitio per homines Balbiani facta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 41<br />
Testes recepti super dicta comparitione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 42<br />
Ordinationes parochialis ecclesiae Melegnani<br />
et superdictarum omnium ecclesiarum incipiunt. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .fo. 44<br />
(f. 1r Sanctissimum sacramentum) In nomine Domini. Anno a nativitate eiusdem<br />
millessimo quingentessimo sexagessimo septimo, indictione decima, die veneris<br />
trigessima mensis maii.<br />
Illustrissimus et reverendissimus dominus dominus Carolus, Dei et apostolicae sedis<br />
gratia sancte Romanae Ecclesiae presbiter cardinalis Borromeus, Mediolanensis archiepiscopus<br />
etc., ulterius progrediendo in opere per prelibatam illustrissimam Dominationem<br />
suam cepto, eius scilicet universae diocesis visitandae, ea qua decet riverentia<br />
Mediolano recedens ad burgum Melegnani se contulit, et ante ipsius burgi ingressum,<br />
habitu pontificali assumpto, valde devote ac riverenter fuit tum ab infrascriptis praeposito<br />
et capellanis ac cetero clero tum a nobilibus et incolis loci, prout convenit, obviam<br />
habitus, et ad infrascriptam ecclesiam Sancti Iohannis Baptiste parochialem dicti burgi<br />
cum laudibus et hymnis comitatus, et ibi post factas et servatas solemnitates ex<br />
more servari solitas, et post factam universo populo orationem et hortationem,<br />
Imprimis visitatum fuit sanctissimum (f. 1v Sanctissimum sacramentum) eucharastiae<br />
sacramentum tentum in armariolo in pariete a manu dextra altaris maioris, ex<br />
lapidibus condecenter ornatis constructo.<br />
Et visum fuit quod sanctissima eucharastia conservatur in tabernaculo aeneo intus<br />
dictum armariolum reposito, quod repertum fuit valde pulvere aspersum.<br />
In eodem etiam 5 armariolo reperta fuit quedam capsula lignea, in qua visae fuerunt<br />
quamplures particulae consecratae et indecenter absque aliquo corporali tentae in<br />
quodam velo adeo simplici et male contexto, ut super nuda asside fundi ipsius capsule<br />
visa fuerunt quamplura ipsarum particularum fragmenta corosa quae velum predictum<br />
penetrarant.<br />
Deante ipsum armariolum visa fuit lampas ardens quam dixerunt continuo manuteneri<br />
6 ex oleo, quod per custodem ostiatim exigitur gratis.<br />
2corr. da ecclesia<br />
3riga nell’interlinea<br />
4riga canc. Ecclesia Sancti Antonii in loco Colturani. . . fo. 38<br />
5canc. tabernaculo<br />
6canc. expensis fabricae de qua infra
DOCUMENTO 11 95<br />
Et ideo dicta capsula cum velo ac fragmentis supradictis statim iussu praelibatae<br />
illustrissimae Dominationis suae fuerunt combusta super (f. 2r Reliquiae) sanctuario<br />
de quo infra.<br />
Propositum fuit de ipsa sanctissima eucharastia amplius non tenenda 7 intus dictum<br />
armariolum, sed de faciendo tabernaculo ligneo pulcro et inaurato, et eo super altare<br />
maiori cum sanctissima eucharastia 8 collocando.<br />
Nullam habent pixidem pro populi et infirmorum comunione. 9<br />
Dellatum fuit prelibatae illustrissime Dominationi suae quod nuperime orta est<br />
maxima contentio inter nobiles dicti loci ex una et populares 10 ex altera; nam ipse<br />
⌊populus⌋ 11 contra solitum vellet 12 in societate nobilium defferre ⌊duo ex sex baculis<br />
baldechini in levando et deponendo⌋ baldechinum 13 ⌊in elevatione sanctissimi Sacramenti<br />
ab ecclesia, et in eiusdem depositione, cum defertur in processione que fit⌋ in<br />
die sanctissimi Corporis Christi, et eius octava. 14<br />
Et interogatis praedictis dominis praeposito et capellanis si quae adsunt in dicta<br />
ecclesia sanctorum reliquiae,<br />
associarunt praelibatam illustrissimam Dominationem suam in sacrastiam, de qua<br />
infra, et ibi ostenderunt quandam scatulam magnam intus habentem quoddam vasculum<br />
ex stamno, in quo reconditae sunt quedam parvulae sanctorum reliquiae ignotae,<br />
et in eadem capsula visae fuerunt quedam bullae et alia similia prophana et hanc<br />
scatulam in eadem sacrastia semper conservare dixerunt.<br />
Propositum fuit de ipsis sanctorum reliquiis conservandis in armariolo supradicto<br />
ubi nunc sanctissima tenetur eucharastia.<br />
(f. 2v Olea sancta - Baptisterium - Cimiterium) Olea sancta 15 separatim et destinte<br />
conservantur in tribus vasculis, cum tribus scatulis pariter separatis.<br />
Nullum repertum fuit adesse baptisterium in dicta ecclesia.<br />
Sacrarium vero est constructum in capella Sancti Antonii de qua infra a manu<br />
sinistra dicti altaris, et visum fuit clausum sera et clavi.<br />
Cimiterium, ut ex superficie apparet, alias erat undique muris vallatum, nunc<br />
autem est pro maiori parte dirutum.<br />
Exinde prelibata illustrissima Dominatio sua interogatis praepositis 16 praeposito<br />
et capellanis de statu et regimine ecclesiae praedictae,<br />
Responsum fuit ut infra videlicet:<br />
Quod, licet dicta ecclesia sub vocabulo praepositurae nuncup[atur], nihilominus<br />
non est collegiata, sed tantummodo parochialis.<br />
Et quod ecclesia ipsa dicitur esse iuspatronatus quorundam (f. 3r Fundationis<br />
ecclesie origo - Nomina praepositi et capellanorum) de agnatione de Bessana et de<br />
agnatione de Landriano, ac comunitatis dicti burgi Melegnani, et prout constare dixerunt<br />
ex dotatione seu augmentatione ipsius ecclesiae, apparente asserto privilegio per<br />
olim reverendum Gerardum presbiterum cardinalem et in civitate et in provincia Mediolani<br />
apostolicae sedis legatum e latere, ut dicitur, concesso, et ut constare dixerunt<br />
bulla autentica expedita sub anno 1442, V Kalendas augusti, XII anno Eugenii papae<br />
quarti.<br />
Et quod ad ipsam ecclesiam ressident infrascripti, videlicet:<br />
7 canc. ar<br />
8 canc. conserva<br />
9 paragrafo nell’interlinea<br />
10 canc. plebeos<br />
11 canc. plebei<br />
12 corr. da vellent<br />
13 canc. cum ad associandum sanctissimum sacramentum<br />
14 Dellatum - octava nel margine superiore<br />
15 canc. conservantur<br />
16 i.e. praedictis
96 APPENDICE<br />
Primo 17 reverendus dominus presbiter Baptista de Pavesiis, dictus praepositus,<br />
etatis annorum 78 vel circa et ab anno 1527 citra ressidens.<br />
Et una cum eo infrascripti tres capellani curati ⌊titulati⌋, videlicet:<br />
dominus presbiter Baptista Verderius, antiquior capellanus, etatis annorum 67 et<br />
ab anno 1528 citra ressidens;<br />
dominus presbiter Hieronimus de Ferariis, sequens (f. 3v) capellanus, etatis annorum<br />
62 et ressidens ab anno 1529 citra;<br />
et dominus presbiter Dionisius de Grandatis, sequens capellanus, etatis annorum<br />
36 et ressidens ab annis tribus citra.<br />
Et quod ipsi omnes curam animarum exercent gradatim per ebdomodas, incipiendo<br />
a praeposito, salvo 18 respectu cure animarum 19 ab extra burgum Melegnani degentium,<br />
⌊nam⌋ cura ipsa alio ordine exercetur, scilicet 20 a quolibet eorum gradatim, sua<br />
perfecta ebdomada.<br />
Et interogatis de familiis ac numero animarum sub dicta parochiali degentium<br />
Responsum fuit ut infra, videlicet:<br />
primo quod locus preedictus Melegnani facit focolaria n ◦ 321, ex quibus adsunt<br />
familie 21 nobilium, reliquae vero sunt ruralium.<br />
Et quod sub parochiali adsunt infrascripte ville, videlicet:<br />
(f. 4r Nomina locorum quae subsunt parochiali cum numero animarum - Inconfessi)<br />
Locus de Sancta Breda, qui distat a parochiali per miliare unum vel circa et facit<br />
focolaria n ◦21 XII;<br />
Locus delle Roche, qui distat per medium miliare et facit focolaria n ◦ 6;<br />
Locus de Riozio, qui pariter distat per medium miliare, 22 una cum<br />
Loco 23 delle Fornaci contiguo 24 faciunt focolaria n ◦ 54;<br />
Locus de Vizolo distans per miliare unum et facit focolaria n ◦ 25;<br />
Locus de Sarmazano pariter distans per aliud miliare et facit focolaria n ◦ 6 25 ;<br />
Locus de Calvenzano distans per aliud miliare et facit focolaria n ◦ 7; 26<br />
Et locus de Colturano distans per miliaria duo et facit focolaria n ◦ ∗∗∗; 27<br />
Et quod in totum dicta parochialis Melegnani sub se habet animas 1800 a comunione<br />
et quod ex eis inconfessi sunt infrascripti, videlicet:<br />
Primo ⌊Beltramus⌋ 28 de ⌊Zuchis⌋ 29 , qui non cohabitat cum uxore;<br />
(f. 4v Altare maius - Scola Sanctissimi sacramenti - Altare purificationis Virginis<br />
Mariae) Iohannes Albertus de Bertonicis ob inimititiam cum domino Baptista<br />
Brambilla;<br />
Iohannes Petrus et Iohannes Iacobus fratres de Nigris ob inimicitiam contra dominum<br />
Petrum Paulum de Comitte;<br />
Iohannes Antonius 30 et Iacobus, pater et filius, de Brusatis.<br />
Deinde visitata fuerunt altaria in dicta ecclesia existentia que sunt numero septem.<br />
Et primo visitatum fuit altare maius, cuius capella est satis pulcra et ornata.<br />
Ancona altaris pariter est satis pulcra et ornata.<br />
Bradella dicti altaris est nimis angusta.<br />
17canc. ipse<br />
18canc. quod<br />
19canc. in<br />
20canc. per eosdemmet et quemlibet eorum<br />
21canc. septem<br />
22canc. et facit focolaria numero<br />
23corr. da Locus<br />
24corr. da contiguus ; canc. suprascripto proxime loco qui facit<br />
25canc. 7<br />
26paragrafo canc. Et locus de Colturano distans per aliud miliare et facit focolaria n◦ 27 paragrafo nell’interlinea<br />
28 canc. Alexander<br />
29 canc. Romanis<br />
30 canc. de
DOCUMENTO 11 97<br />
Ad dictum altare exercetur scola Sanctissimi Sacramenti, non constat tamen de<br />
aliqua ipsius errectione, et huius curam habent consul 31 burgi Melegnani et quidam<br />
scolares per praepositum deputati.<br />
Nullos habent redditus, sed tantummodo oblationes de quibus infra.<br />
Celebrare faciunt missam solemnem per praepositum et capellanos in 3 a domnica<br />
cuiuslibet mensis, et oblationes quae tunc fiunt remanent scolae; dixerunt et alias<br />
fieri oblationes 32 ut infra, videlicet: in sacra concionatione dierum Nativitatis Christi et<br />
Pasce Resurectionis, quae pariter remanent ipsi scolae, in manibus scilicet consulis qui<br />
eas omnes expendit in emendis ceris pro illuminando sanctissimo sacramento maxime<br />
cum ad infirmos defertur.<br />
In dicta capella maiori adest chorus, cuius sedes satis decent.<br />
A manu sinistra dicti altaris adest hostium per quod egreditur in campanile de quo<br />
infra.<br />
E dicto campanili egreditur in sacrastiam de qua infra.<br />
E latere dextro dictae capellae maioris adest alia capella sub invocatione Purificationis<br />
Virginis Mariae, quae dividitur a capella maiori pariete quadam per brachia<br />
(f. 5r Altare Sancti Antonii - Altare Sancti Petri Martiris) tria tantum errecto, et<br />
altare in ea constructum est male ornatum et absque cruce nec candelabris.<br />
A manu quoque sinistra capelle maioris praedicte adest alia capella Sancti Antonii,<br />
que pariter extat divisa ut supra 33 .<br />
Supradictae tres proximae capellae extant divisae a ressiduo ecclesie quibusdam<br />
cancellis ligneis, super quibus collocati sunt quamplures cerei magni qui dicuntur<br />
accendi in solemnibus festis.<br />
Ab extra dictas capellas, secus pilastrum, a manu dextra constructum extat altare<br />
Sancti Petri Martiris.<br />
Dotatum libris sexaginta imperialibus in anno 34 per nunc quondam dominum<br />
Darium de Osnago cum onere celebrandi missam singulo die.<br />
Capellanus nunc est dominus presbiter Bartholomeus Verderius custos ut infra et<br />
qui satisfacit.<br />
Prope dictum altare adest porta per quam egreditur super cimiterium.<br />
Propositum fuit de hoc altare demoliendo.<br />
(f. 5v Altare Sanctorum Naboris et Felicis - Altare Conceptionis Virginis - Scola<br />
Conceptionis Virginis) A manu vero sinistra, e regione, secus pilastrum organa de<br />
quibus infra sustinens, extat aliud altare Sanctorum Naboris et Felicis.<br />
Ad hoc altare fabricerii, de quibus infra, celebrare faciunt missam singulo die ex<br />
legato per olim dominum presbiterum Iohannem Angelum Galleranum, alias Mediolani<br />
ecconomum, facto; dictum tamen legatum loquitur 35 in genere, scilicet quod missa<br />
celebretur in ecclesia nullo 36 praescripto altari 37 .<br />
Capellanus nunc est dominus presbiter Bernardinus Ascanus 38 organista ut infra,<br />
pro mercede librarum 70 in anno.<br />
E regione organorum adest porta quae egreditur in canonicam 39 .<br />
Altare 40 ⌊Conceptionis⌋ Virginis Marie secus parietem a manu dextra in fundo 41<br />
ecclesie constructum, cuius ancona habet vitream deante transparentem.<br />
31consul è cancellato, ma non è chiaro se il notaio intendesse cancellare anche burgi<br />
Melegnani et<br />
32canc. in<br />
33canc. et penes quam capellam extat porta que ingreditur in canonicam ut infra<br />
34canc. ab<br />
35canc. gn<br />
36legatum - nullo nell’interlinea ; canc. praescr<br />
37praescripto altari nel margine sinistro<br />
38corr. da Ascanius<br />
39paragrafo nel margine sinistro<br />
40canc. Purificationis<br />
41 canc. ex
98 APPENDICE<br />
E latere dextro dicti altaris adest hostium, per quod egreditur in quendam locum<br />
ubi nonnulla ad usum 42 infrascripte scole conservantur.<br />
Ad hoc altare adest scola, que regitur per priorem et decem scolares, ex quibus<br />
unus in cancelarium et alius in (f. 6r Scola Conceptionis Virginis) thesaurarium per<br />
dominum praepositum elliguntur 43 ad eius nutum.<br />
Ad hoc altare celebratur missa solemnis per praefatum dominum praepositum et<br />
capellanos in 2 a die dominica 44 cuiuslibet mensis, et oblatio tunc fieri solita remanet<br />
scolaribus.<br />
Scola praedicta habet infrascriptos redditus et bona, videlicet:<br />
Primo fictum libellarium quod solvitur per dominum<br />
Marcum Antonium Palferrum cum onere<br />
ipsis scolaribus celebrari faciendi missas 45 ⌊duas⌋ 46<br />
in ebdomoda<br />
Scolares tamen praedicti dixerunt quod huiusmodi<br />
fictum alias erat librarum 30 ⌊cum onere<br />
celebrandi quater in ebdomoda⌋, sed quod dictus<br />
Palferrus dicit fuisse sic ut supra reductum, et propterea<br />
celebrantur misse due tantummodo in ebdomoda.<br />
Fictum libellarium quod solvitur per dominum<br />
lb. 20 s. d.<br />
Benedictum Pandinum<br />
Fictum libellarium quod solvitur per magistrum<br />
lb. 2 s. 5 d.<br />
Iacobum Philippum Castiragum<br />
(f. 6v) Fictum libellarium quod solvitur per<br />
lb. 10 s. d.<br />
Matheum de Zunico<br />
Fictum libellarium quod solvitur per Franci-<br />
lb. 6 s. d.<br />
scum de Blanchis dictum el Borono lb. 5 s. 47<br />
Fictum libellarium quod solvitur per dominum<br />
d.<br />
Bartholomeum et fratres de Reinis<br />
Fictum libellarium quod solvitur per dominum<br />
lb. 4 s. 4 d. 6<br />
Franciscum Cedronum<br />
Fictum libellarium quod solvitur per dominum<br />
lb. 9 s. d.<br />
Iohannem Angelum Galleranum<br />
Petiam unam terre campi, moronis consitam,<br />
perticarum septem, que de presenti locata est do-<br />
lb. 4 s. d.<br />
mino Iohanni Iacobo Verderio<br />
Fictum libellarium quod solvitur per Iacobum<br />
lb. 25 s. d.<br />
Merisium<br />
Fictum libellarium quod solvitur per dominam<br />
lb. 4 s. 10 d.<br />
Paulam de Gambaris et filios<br />
Fictum libellarium quod solvitur per Franci-<br />
lb. 5 s. 10<br />
scum de Prato dictum 48 Gagianum<br />
(f. 7r Scola Conceptionis Virginis) Fictum libellarium<br />
quod solvitur per illustrissimum mar-<br />
lb. 1 s. 4 d.<br />
chionem Melegnani<br />
Fictum libellarium quod solvitur per Iohannem<br />
lb. 8 s. 15<br />
Petrum Vistarinum lb. 10 s. d.<br />
42 canc. fabrice necnon et mobilia<br />
43 corr. da elligitur<br />
44 canc. ebdomoda<br />
45 canc. duas ⌊sex⌋<br />
46 canc. in ebdomoda lb. 30 ⌊20⌋ s.<br />
47 una cifra canc.?<br />
48 canc. Gagiano
DOCUMENTO 11 99<br />
Fictum libellarium stariorum duorum frumenti<br />
quod solvitur per heredes Stephani Rancheti lb. s. d.<br />
Fictum libellarium quod solvitur per magistrum<br />
Dominicum Ferrarium lb. 5 s. d.<br />
Fictum libellarium quod solvitur per Iacobum<br />
et consortes de Ciseris lb. 79 s. 16 d.<br />
Fictum libellarium quod solvitur per Andream<br />
Cinquantam lb. 4 s. 10 d.<br />
Fictum libellarium quod solvitur per Iohannem<br />
Baptistam Martinum dictum Comellum lb. 10 s. d.<br />
Fictum libellarium quod solvitur per 49 dominum<br />
Iohannem Petrum Brusatum lb. 20 s. d.<br />
Et in summa lb. 186 s. d.<br />
Dictum etiam fuit quod si quis non scolaris cupiat reponi 50 in sepultura ipsorum<br />
scolarium, quod scola certum quid ⌊ab eo⌋ pro tali sepultura exigit 51 .<br />
Ex quibus quidem redditibus scolares ipsi dixerunt disponi ut infra, videlicet:<br />
Et primo per ipsos scolares solvitur annuum<br />
fictum (f. 7v Altare Sancti Ambrosii - Status ecclesiae)<br />
libellarium comuni de Vizolo, videlicet lb. 9 s. 4 d.<br />
Item organistae ultra mercedem que solvitur<br />
per fabricerios lb. 12 s. d.<br />
Item eidem organistae ultra mercedem quae ei<br />
solvitur pro capellania de qua supra lb. 10 s. d.<br />
Item capellano altaris Sancti Petri Martiris ultra<br />
mercedem ut supra lb. 10 s. d.<br />
Item praeposito et capellanis lipras XII casei<br />
in anno pro missa 52 in die eorum festi solemniter<br />
celebranda 53 .<br />
Residuum vero dictorum reddituum pauperibus<br />
errogatur in ⌊tot⌋ pane 54 ut puta octo vel decem<br />
modia furmenti omni anno.<br />
Altare Divi Ambrosii constructum secus parietem a manu sinistra ad introitum<br />
ecclesie.<br />
Quod ⌊est nimis angustum et habet bradellam pariter angustam⌋ caretque cruce<br />
et candelabris et nullam habet dotem.<br />
Dicta ecclesia est satis ampla, pulcra et ornata.<br />
Verum impeditur fere tota quampluribus bradellis muliebribus.<br />
Nulla adsunt confessionalia.<br />
In ea adsunt organa satis venusta.<br />
Organista est dominus presbiter Bernardinus Ascanus pro mercede librarum 88<br />
imperialium in anno (f. 8r Status ecclesiae) quae eidem solvuntur per fabricam de qua<br />
infra.<br />
In pariete a manu sinistra navis maioris fixe sunt sunt 55 quedam mesulae inaurate,<br />
quibus alias sustinebatur depositum illustrissimi quondam marchionis 56 ⌊Melegnani⌋,<br />
que tollende sunt.<br />
49canc. dominum Iohannem<br />
50Dictum - reponi nell’interlinea<br />
51in sepultura - exigit nel margine sinistro<br />
52Item - missa nell’interlinea<br />
53in die - celebranda nel margine sinistro<br />
54canc. cocto videlicet<br />
55dittografia 56canc. del Vasto
100 APPENDICE<br />
In fundo ecclesie collocata extant duo vasa marmorea pro aqua benedicta, videlicet<br />
unum a dextris et alterum a sinistris, et quod est a dextris est retrotrahendum secus<br />
pilastrum 57 prout est et aliud, ne navim maiorem impediat.<br />
Ibidem a dextris prope dictum pilastrum in terram fixus est cippus pro elemosinis<br />
fabrice, qui pariter dictam navim impedit.<br />
Campanile est deante sacrastiam constructum prout superius dictum fuit et habet<br />
quatuor campanas supra.<br />
Dictum campanile est semidirutum ob fulmen quod 58 super eo in 59 anno exacto<br />
cecidit.<br />
Sacrastia est 60 e latere capelle maioris et post dictum campanile, prout supra<br />
dictum fuit, constructa.<br />
(f. 8v Paramenta) Hec sacrastia est satis pulcra et ornata.<br />
Dicta ecclesia habet canonicam annexam, prout inferius loco suo dicetur 61 .<br />
In dicta ecclesia ac sacrastia reperta fuerunt infrascripta mobilia et paramenta,<br />
videlicet:<br />
Prima uno puviale di brocato d’oro con l’ornamento et cappino di riccamo.<br />
Puviali n ◦ 2 di rasso cremesile con li frissi et cappino di brocato d’oro.<br />
Uno puviale di damasco bianco con il friso et capino di brocato d’oro.<br />
Uno piviale di veluto turchino con il frisio verde, qual è frusto.<br />
Pianede n ◦ 2 di brocato d’oro con le soi crosere d’argento.<br />
Tonicelle doi di damasco bianco fornite di brocato d’oro.<br />
Tonicelle doi di damasco bianco frusto.<br />
Tonicelle doi di saglia negra fornite di rasso cremesile.<br />
Pianeda una di damasco bianco fornita di brocato d’oro.<br />
Pianete n ◦ 3 di rasso cremesile cioè una con la crosera di tela d’oro, 62 una con la<br />
crosera di brocado d’oro, (f. 9r Paramenta) et l’altra con la crosera di damasco gialdo.<br />
Una pianeda di veluto negro con sopra uno crucifisso riccamato.<br />
Una altra simile pianeda con la crosera di rasso turchino.<br />
Una pianda fatta a liste di rasso con la crosera di brocato d’oro.<br />
Una pianeda di veluto verde con la crosera di brocato d’argento.<br />
Una pianeda di rasso morello con la crosera di tella d’oro.<br />
Una pianeda di rasso turchino con la crosera di rasso afigurato verde et gialdo.<br />
Una pianeda di damasco morello con la crosera di damasco 63 cremesile.<br />
Una pianeda di rasso cremesile afigurato con la crosera di veluto verde.<br />
Una pianeda di rasso tanè con la crosera di ormesino incarnato.<br />
Una pianeda di zambaloto negro con la (f. 9v) crosera rossa fatta a recami.<br />
Una pianeda di damasco morello con la crosera bianca et gialda fatta a fogliami.<br />
Pianeda una di damasco in color d’oro con la croce di brocato d’oro et uno<br />
crucifisso.<br />
Una pianeda di saglia negra con la crosera di rasso cremesile.<br />
Pianede doi di panno morello di Grema con la crosera di ormesino color di persico,<br />
et l’altra crosera di saglia rossa.<br />
Pianede doi di panno rosso con le crosere di rasso gialdo.<br />
Una pianeda ranzada seu tanè chiaro con la crosera di rasso rosso.<br />
Una pianeda di panno negro rotta et la crosera gialda rotta.<br />
57 canc. nam (?)<br />
58 canc. cecid<br />
59 canc. hoc<br />
60 canc. a tergo<br />
61 paragrafo nell’interlinea<br />
62 canc. et<br />
63 canc. turchino
DOCUMENTO 11 101<br />
Pallii doi 64 di brocato d’oro con il frontale d’argento, l’altro con la franza di ⌊seda⌋<br />
color d’oro et cremesile.<br />
Uno pallio di veluto cremesile con la figura di Ihesu Christo et di sancto Giovanni<br />
(f. 10r Paramenta) quando fece il batesmo, recamato 65 d’oro.<br />
Uno pallio di rasso cremesile, con la figura della Madona et altre liste aricamate<br />
et con il frontale di tela d’oro.<br />
Uno pallio di damasco morello con sopra la figura della Madona aricamata.<br />
Uno pallio di rasso gialdo con sopra la figura di santo Giovanni aricamata et con<br />
il frontale.<br />
Pallii doi di damasco bianco, sopra l’uno de quali gl’è uno ricamato uno Iesus 66<br />
d’oro ett l’altro la figura della Madona et con uno frontale verde frusto.<br />
Pallii doi di rasso negro, cioè uno con la franza 67 verde, et l’altro biancha et negra.<br />
Pallii doi di veluto negro tutti doi frusti, sopra uno de quali gl’è una Pietà aricamata.<br />
Uno pallio di veluto rosso afigurato con il suo frontale del medemo.<br />
Uno pallio di damasco morello con la franza (f. 10v) biancha et morella.<br />
Pallii n ◦ 3 di ormesino et rasso frusti.<br />
Uno pallio di cendale verde frusto.<br />
Uno pallio di rasso cremesile fatto a liste con il frontale verde rotto.<br />
Uno pallio di rasso morello con la franza bianca et verde.<br />
Uno pallio di saglia negra con una croce di ormesino verde.<br />
Uno pallio di panno negro con la croce di rasso gialdo.<br />
Pallii n ◦ 7 di tela quali del continuo restano sopra l’altari.<br />
Balduchino uno di brocato d’oro con il suo frontale d’oro.<br />
Balduchino uno di rasso cremesile con il suo frontale.<br />
Frontali doi di veluto rosso con la franza biancha et turchina et l’altro di rasso<br />
rosso con sopra trei 68 Ihesus recamati et la franza d’oro.<br />
Frontali doi verde, cioè uno di veluto (f. 11r Paramenta) et l’altro di rasso con le<br />
croci d’oro.<br />
Frontali 3 di seda de diversi colori.<br />
Camisci doi con le peze di brocato d’oro.<br />
Camiscio uno con le peze di tela d’oro.<br />
Camisci doi con le peze di rasso cremesile.<br />
Camiscio uno con le peze di veluto verde.<br />
Camisci 3 con le peze di rasso afigurato de diversi colori.<br />
Camesci quatro con le peze di saglia negra.<br />
Camiscio uno con le peze di saglia turchina.<br />
Amiti 3 d’oro, cioè doi con le croci d’argento et uno con uno Ihesus di perle.<br />
Amitti 4 di damasco bianco, cioè 3 con le croci d’oro et l’altro con uno Agnus Dei.<br />
Amiti 3 di rasso cremesile con le croci d’oro.<br />
Amitti 3 di damasco morello, cioè doi di rasso in color d’oro et l’altro cremesile.<br />
Item uno di veluto verde con le croci di rasso paiado.<br />
Amitti doi di veluto negro frusto con le (f. 11v) croci d’oro et argento.<br />
Amitti 3 di saglia negra con le croci di rasso rosso.<br />
Amitto uno di rasso tanè con le croci di rasso paiado.<br />
Amitto uno di panno morello con le croci di rasso cremesile.<br />
Amitti XI di seda de diversi colori senza tella.<br />
Stolla una di brocato d’argento.<br />
Stole di seda de diversi colori n ◦ XII.<br />
64 corr. da dui (?)<br />
65 corr. da recamati<br />
66 corr. da Giesus<br />
67 canc. negra<br />
68 canc. Ieh
102 APPENDICE<br />
Manipulo uno di brocato d’oro.<br />
Manipuli XI di seda de diversi colori.<br />
Stole di panno et saglia n ◦ 5.<br />
Manipuli di panno et saglia n ◦ 7.<br />
Cordoni con li fiochi di seda n ◦ 3.<br />
Cordoni di fillo n ◦ 15 tra boni et frusti.<br />
Tovaglie per l’altari tra bianche et signate n ◦ 26.<br />
Mantili per l’altari n ◦ 37.<br />
Mantili 3 per il lettorino.<br />
Spalete doi di corame d’oro et doi di (f. 12r Paramenta) lana fatte a liste, fruste.<br />
Tabernaculo uno di argento grande.<br />
Tabernaculo uno di 69 metallo picolo.<br />
Calici n ◦ 3, cioè doi tutto d’argento et l’altro con la coppa sola d’argento.<br />
Campanele n ◦ 4, cioè 3 bone et una frusta.<br />
70 ⌊Bacinete⌋ n ◦ 3 di ottone tra bone et rotte, di ottone.<br />
Para 5 candeleri di ottone tra grandi et picoli.<br />
Uno turribulo di ottone.<br />
Lampadarii doi di ottone.<br />
Croci doi d’aramo sopra indorate.<br />
Missali n ◦ 8 parte Romani et parte Ambrosiani.<br />
Breviarii doi grandi.<br />
Libri n ◦ X da canti tra grandi et picoli.<br />
Cosini d’arame n ◦ 6 per l’altari.<br />
Uno mondino di legno depinto.<br />
(f. 12v Fabrica) Dictum fuit quod infrascriptis paramentis amplius non utantur,<br />
videlicet:<br />
Manipulis et stolis albis,<br />
Quatuor ex corporalibus,<br />
Amicto nigri coloris,<br />
Alio taneti coloris.<br />
Lacerata fuerunt quamplura purificatoria, uti indecentia.<br />
Prophanati fuerunt duo calices et tres patenae, 71 ad hoc ut inaurentur.<br />
In uno ex guarneriis banci ubi dicta paramenta conservantur in sacrastia conservantur<br />
etiam scripturae dictae ecclesie.<br />
Nullum adest oratorium nec lavatorium in dicta sacrastia pro sacerdotibus.<br />
Et interogatis praedictis dominis praeposito et capellanis necnon sindicis et hominibus<br />
ac aliis deputatis dicti burgi pariter ad praesentiam prelibati illustrissimi cardinalis<br />
convocatis, quosnam redditus et bona habeat 72 fabrica (f. 13r Fabrica) dictae ecclesie,<br />
Responsum fuit quod dicta fabrica habet 73 ⌊nonnullos⌋ redditus et bona, 74 quorum<br />
cura habetur per duos fabricerios per praepositum elligi solitos et qui fabricerii nunc<br />
sunt:<br />
Dominus Ioseph a Basilica Petri et<br />
Dominus Alexander Reina.<br />
Et qui quidem redditus et bona sic describuntur, videlicet:<br />
Primo fictum libellarium quod solvitur per dominum<br />
Iohannem Petrum de Brusatis lb. 7 s. 16 d.<br />
Fictum libellarium quod solvitur per dominum<br />
Franciscum a Basilica Petri lb. 1 s. 12 d.<br />
69 canc. arame (?)<br />
70 canc. Campanele<br />
71 canc. ut<br />
72 canc. dicta ecclesia<br />
73 canc. infrascriptos nonnullos (?)<br />
74 canc. videlicet
DOCUMENTO 11 103<br />
Fictum libellarium quod solvitur per dominum<br />
Ambrosium Pizatum (?) 75<br />
Fictum libellarium quod solvitur per heredes<br />
lb. 1 s. 12 d.<br />
illustrissimi marchionis Guasti<br />
Fictum libellarium quod solvitur per Franci-<br />
lb. 30 s. 15<br />
scum et consortes de Martinis<br />
Fictum libellarium quod solvitur per dominum<br />
lb. 55 s. 8 d.<br />
Franciscum et nepotes a Basilica Petri<br />
(f. 13v) Fictum libellarium quod solvitur per<br />
lb. 42 s. d.<br />
Dionisium Rancatum<br />
Fictum libellarium quod solvitur per Iohannem<br />
lb. 16 s. d.<br />
Antonium Brazolum<br />
Fictum libellarium quod solvitur per magnifi-<br />
lb. 6 s. d.<br />
cum B(er)nabonem Vicecomittem<br />
Fictum libellarium quod solvitur per filios do-<br />
lb. 25 s. d.<br />
mini Angeli a Basilica Petri<br />
Et in summa computatis ⌊etiam⌋ oblationibus<br />
que fieri solent in diebus Iovis et Veneris sancti,<br />
in diebus Ascensionis, in die<br />
lb. 7 s. d.<br />
76 Sanctissimi Corporis<br />
Christi et in die Sancti Iohannis Baptistae, in<br />
totum in circa<br />
Ex quibus quidem redditibus dixerunt disponi<br />
ut infra videlicet:<br />
Et primo pro mercede domini presbiteri Ber-<br />
lb. 200 s. d.<br />
nardini Ascani capellani ut supra omni anno<br />
Item eidemmet Ascano pro mercede pulsandi<br />
lb. 70 s. d.<br />
organa prout supra<br />
Residuum vero expendi dixerunt circa paramenta<br />
et ecclesie ornatum ac reparationem.<br />
lb. 88 s. d.<br />
(f. 14r Ordines et tituli omnium sacerdotum) Post hec 77 interogatis etiam praedictis<br />
dominis praeposito et capellanis curatis ac aliis in dicta ecclesia sic ut supra<br />
deservientibus de eorum ordinibus et titulis,<br />
Primo praedictus reverendus dominus presbiter Baptista Pavesius praepositus exhibuit<br />
78 tantummodo litteras quatuor minorum ordinum et subdiaconatus, ceteros<br />
vero ordines dixit amississe.<br />
Exhibuit etiam licentiam seu bullam ut ad sacerdotium ordinari posset extra<br />
tempora.<br />
Exhibuit quoque bullam per quam apparet eum fuisse provisum de dicto beneficio<br />
per olim reverendum viccarium Tonsum, mediante ellectione per patronos facta ob<br />
obitum domini Luchini de Amigonibus, et prout patet ex ipsa bulla 79 seu instrumento<br />
institutionis recepto per olim dominum Franciscum Carabellum sub die 80 6 mensis<br />
septembris anni 1527.<br />
2 ◦ praefatus dominus presbiter 81 Baptista Verderius (f. 14v) pariter omnium eius<br />
ordinum litteras exhibuit, ex quibus apparet ipsum fuisse ⌊Mediolani⌋ promotum ad<br />
clericatum et prout legitur in instrumento rogato per quondam dominum Iohannem<br />
Antonium Belnigardum olim curie archiepalis cancellarium sub die 23 martii<br />
1520.<br />
75 Pizotum? Pizetum?<br />
76 canc. Corpo<br />
77 canc. praelibata<br />
78 canc. omnes litteras eius ordinum<br />
79 canc. recepta<br />
80 canc. X ma martii 1525<br />
81 canc. B
104 APPENDICE<br />
Ad presbiteratum 82 quoque Mediolani, prout patet instrumento rogato per dominum<br />
Carabellum sub die XXIII septembris 1525.<br />
Et dixit se fuisse provisum de dicto beneficio per ellectionem patronorum, scilicet<br />
familie de Bessana, de Cattaneis et 83 de Landriano et communitatis, prout patet ∗∗∗ 84 .<br />
3 ◦ dominus presbiter Hieronimus de Ferariis exhibuit litteras omnium eius ordinum<br />
praeter presbiteratus, quas dixit amississe.<br />
Et instrumentum 85 clericatus fuit receptum per olim dominum Carabellum sub die<br />
X ma martii 1525.<br />
Provisiones vero dicti eius beneficii licet monitus non exhibuit.<br />
(f. 15r Ordines et tituli omnium sacerdotum) 4 ◦ prefatus quoque dominus presbiter<br />
Dionisius de Grandate exhibuit litteras omnes ius ordinum.<br />
Et apparet eum fuisse ad clericatum promotum per reverendum Melchionem Cribellum,<br />
prout legitur ex instrumento recepto per olim dominum Tritium sub die <strong>XV</strong>II<br />
septembris anni 1546<br />
Ad presbiteratum vero per reverendum dominum Arcimboldum, prout legitur in<br />
instrumento recepto per spectabilem dominum Iohannem Parpalionum sub die 23<br />
decembris 1553.<br />
Et dixit se fore provisum de dicto beneficio per resignationem reverendi et magnifici<br />
iurisperiti domini Pauli Patrocinii, prout patet ⌊instrumento⌋ institutionis 86 factae per<br />
reverendum et magnificum dominum ∗∗∗ viccarium curiae archiepiscopalis et rogatae<br />
per spectabilem dominum Bartholomeum Parpalionum Mediolani notarium, quod dixit<br />
adhuc non explevisse.<br />
V ◦ dominus etiam presbiter Bartholomeus Verderius 87 ⌊custos ut infra⌋ ex aspectu<br />
⌊est⌋ etatis annorum 45.<br />
Exhibuit omnium eius ordinum litteras et fuit (f. 15v Custos - Organista - Ludi<br />
magister) promotus ad clericatum per reverendum Franciscum Landinum, prout patet<br />
instrumento recepto per dominum Iohanem Solonatum die nono mensis iunii 15∗∗.<br />
Ad presbiteratum vero per reverendum dominum Melegnanum et prout legitur in<br />
instrumento rogato per Carabellum die X iunii 1536.<br />
6 ◦ praefatus dominus presbiter Bernardinus ⌊Ascanus⌋ organista et ipse exhibuit<br />
litteras omnes eius ordinum et fuit promotus ad clericatum per reverendum Melegnanum,<br />
prout constat instrumento rogato per dominum Carabellum sub die XXI mensis<br />
maii 1535.<br />
Ad presbiteratum vero per reverendum Melchionem Cribellum, prout patet instrumento<br />
rogato per Tritium sub die <strong>XV</strong>III septembris 1546.<br />
7 ◦ dominus presbiter Marcus de Livizano capellanus praedicti domini praepositi<br />
ac ludi 88 magister dixit esse etatis annorum 47 et quod est oriundus Regii.<br />
Exhibuit dimissoriam habitam a reverendo et magnifico (f. 16r Redditus praepositi<br />
et capellanorum) domino Ormaneto sub die 20 mensis novembris anni 1565, in qua<br />
idem dominus Ormanetus attestatur vidisse alias dimissorias et litteras eius ordinum,<br />
et quod ad presbiteratum fuit promotus sub die 20 septembris anni 1544.<br />
Et interogatis praedictis reverendis dominis praeposito et capellanis curatis quosnam<br />
habeant redditus et bona et de uniuscuiusque eorum praebendis,<br />
Responsum fuit quod 89 ipsi nullas habent praebendas, sed quod eorum redditus<br />
constant ex ressidentia tantum et quod ⌊ex⌋ redditus praedictis fiunt quinque<br />
portiones, quarum duas ⌊habet⌋ praepositus et 90 ipsi tres capellani ⌊videlicet⌋ unam<br />
82 canc. vero<br />
83 canc. p<br />
84 spazio di due righe in bianco<br />
85 canc. fui<br />
86 corr. da institutione<br />
87 canc. etatis<br />
88 canc. praeceptor<br />
89 canc. eorum redditus constant<br />
90 canc. tres
DOCUMENTO 11 105<br />
pro singulo eorum, ⌊ressidentiam tamen et non aliter⌋, et quidem redditus et bona<br />
iuxta notulam per eos datam sic describuntur, videlicet:<br />
Redditus qui annuatim solvitur per moniales<br />
monasterii della Stela Mediolani<br />
Fictum libellarium quod solvitur per magnifi-<br />
lb. 40 s. d.<br />
cum dominum Pompeum de Porris<br />
(f. 16v) Fictum libellarium quod solvitur per<br />
lb. 45 s. d.<br />
dominum Aluisium de Desio<br />
Fictum libellarium quod solvitur per dominum<br />
lb. 16 s. d.<br />
Bernardum Terzagum<br />
Fictum libellarium quod solvitur per venerabiles<br />
monacos<br />
lb. 47 s. d.<br />
91 Franciscanos ordinis Penitentiae in<br />
burgo Vigentini Mediolani<br />
Fictum<br />
lb. 10 s. d.<br />
92 quod solvitur per dominum Hieronimum<br />
Pavesium de Melegnano 93 super perticis 120<br />
terre vineae eidem locatis cum pacto super eis faciendi<br />
melioramenta et quod ab ipsis bonis non<br />
possit ammoveri nisi solutis ipsis melioramentis<br />
Fictum libellarium quod solvitur per dominum<br />
lb. 132 s. d.<br />
Petrum Bamphum<br />
Fictum libellarium quod solvitur per dominum<br />
lb. 7 s. 10 d.<br />
Franciscum Oldanum<br />
Fictum libellarium quod solvitur per magistrum<br />
lb. 8 s. d.<br />
Iohannem Mariam Calvenzanum 94<br />
(f. 17r Redditus praepositi et capellanorum) Fictum<br />
libellarium quod solvitur per dominum<br />
lb. 7 s. 2 d.<br />
95 Franciscum<br />
Cinquantam et Bernardinum Porcarium, ultra<br />
paria 3 caponorum<br />
Fictum libellarium quod solvitur per dominum<br />
lb. 20 s. d.<br />
Alexandrum Rancatum<br />
Fictum libellarium quod solvitur per monacos<br />
lb. 10 s. d.<br />
96<br />
Carmelitanos 97 burgi Melegnani<br />
Fictum libellarium quod solvitur per Margari-<br />
lb. 5 s. 14 d.<br />
tam Peloiam<br />
Fictum libellarium libellarium<br />
lb. 4 s. 10 d.<br />
98 quod solvitur<br />
per heredes dominae Elisabet Fracapanis<br />
Fictum libellarium quod solvitur per Bartholo-<br />
lb. 8 s. d.<br />
meam et sorores de Baruffis<br />
Fictum libellarium quod solvitur per heredes<br />
lb. 9 s. 10 d.<br />
Iohannis de Fiorolo<br />
Fictum libellarium quod solvitur per heredes<br />
lb. 4 s. 18 d.<br />
Iacobi Bochi, ultra ontias sex incensi<br />
(f. 17v) Fictum libellarium quod solvitur per<br />
lb. s. 6 d.<br />
dominum Iohannem Petrum de Brusatis<br />
Fictum libellarium quod solvitur per dominum<br />
lb. 2 s. 8 d.<br />
Iohannem Angelum Galleratum lb. 5 s. d.<br />
91canc. monasterii<br />
92canc. libellarium<br />
93canc. lb. 132 s. d.<br />
94canc. Calvenzanum<br />
95corr. da domino ; canc. Francisco Cin<br />
96canc. m<br />
97canc. m<br />
98dittografia
106 APPENDICE<br />
Decima que solvitur per fictabiles loci de Sarmazano<br />
lb. 3 s. 4 d.<br />
Fictum libellarium quod solvitur per Ambrosium<br />
della Flore lb. 5 s. d.<br />
Fictum libellarium quod solvitur per Iohannem<br />
Petrum de Modena lb. 12 s. d.<br />
Verum dixerunt quod contra dictum emphiteotam<br />
agitur lis pro relaxatione bonorum emphiteuticorum.<br />
Fictum libellarium quod solvitur per dominum<br />
Galeaz a Basilica Petri lb. 4 s.<br />
Fictum libellarium quod solvitur per dominos<br />
Iohannem Franciscum et Hieronimum de Gambara lb. 2 s. d.<br />
Fictum libellarium quod solvitur per dominos<br />
Iohannem Donatum et fratres de (f. 18r Redditus<br />
praepositi et capellanorum) Martinis lb. 4 s. 10<br />
Fictum libellarium quod solvitur per Alexandrum<br />
de Martinis, ultra par unum caponorum lb. 8 s. 10<br />
Fictum libellarium quod solvitur per dominum 99<br />
Erasmum de Septala lb. 7 s. d.<br />
Fictum libellarium quod solvitur per Iohannem<br />
Mariam Merisium lb. 4 s. d.<br />
Fictum libellarium quod solvitur per Iosephum<br />
Bardotum lb. 2 s. 8<br />
Fictum libellarium modiorum duorum misturae<br />
quod solvitur per dominum Iohannem Ambrosium<br />
Salvanescum lb. s. d.<br />
Fictum libellarium quod solvitur per Clementem<br />
et ⌊eius⌋ sorores de Farinaschis lb. s. 16<br />
Fictum libellarium quod solvitur per dominum<br />
Bartholomeum Reinam ultra ontias 3 incensi lb. s. 12<br />
(f. 18v) Fictum libellarium modii unius 100 et<br />
quarteriorum duorum furmenti quod solvitur per<br />
heredes domini Salinini Panigati lb. s. d.<br />
Petia una terre ⌊vineae⌋ in loco Vizoli perticarum<br />
XII quae de presenti locata est lb. 7 s. 4<br />
Alia petia terrae ⌊vineae⌋ in eodem loco perticarum<br />
10 que de presenti locata est lb. 6 s. d.<br />
Alia petia terre prati, qui non irrigatur, sita in<br />
territorio Castri Veteris perticarum 20 tab. 19, que<br />
de presenti locata est lb. 42 s. d.<br />
Alia petia terre 101 vineae in eodem loco perticarum<br />
18, que de presenti locata est lb. 18 s. 8 d.<br />
Alia petia terre vineae in loco Melegnani 102<br />
perticarum 28 cum domuncula una, que de presenti<br />
locata sunt lb. 93 s. 8 d.<br />
Alia petia terre ⌊vineae⌋ in loco Vizoli perticarum<br />
28, que de presenti locata est lb. 65 s. 11 d.<br />
(f. 19r Redditus praepositi et capellanorum) Alia<br />
petia terre vineae contiguae suprascripte aliae<br />
99 canc. Hieronimum de Septala<br />
100 canc. furmenti<br />
101 canc. in<br />
102 canc. cum
DOCUMENTO 11 107<br />
proximae perticarum XII, que de presenti locata<br />
est lb. 31 s. d.<br />
Alia petia terrae sita in territorio Cassalis Maiochi,<br />
diocesis Laude, perticarum 64, partim campi<br />
et partim vineae, et que de presenti extat locata lb. 109 s. 7 d.<br />
Et alia petia terre ⌊vinea⌋ in loco Castriveteris<br />
perticarum 8, que de presenti locata est lb. 7 s. d.<br />
Et que omnes summe in totum ascendunt ad<br />
summam librarum videlicet lb. 823 s. d.<br />
vel circa.<br />
(f. 19v Annualia) Dixerunt quoque iidem domini<br />
praepositus et capellani curati quod ultra redditus<br />
predictos etiam 103 habent nonnullos alios redditus<br />
et bona pro certis annualibus in dicta ecclesia<br />
faciendis et qui quidem redditus et bona iuxta<br />
notulam per eos datam sic describuntur, videlicet:<br />
Fictum libellarium quod solvitur per Bernardinum<br />
Manzochum lb. 4 s. 10<br />
Fictum libellarium quod solvitur per Clementem<br />
et eius sororem de Farinatiis lb. 4 s. d.<br />
Petiam unam terrae campi sitam in territorio<br />
Colognii perticarum 20, que de presenti locata est<br />
Mapheo Calvo pro ficto lb. 40 s. d.<br />
Fictum libellarium quod solvitur per magnificum<br />
dominum Aluisium Pallatium lb. 1 s. 16<br />
Fictum libellarium quod solvitur per (f. 20r<br />
Annualia) heredes domini Nicolai Fracapanis ultra<br />
caponum unum et 104 ova sex gallinacea lb. 3 s. 13 d. 5 (?)<br />
Fictum libellarium quod solvitur per dominum<br />
Cesarem de Fano lb. 1 s. 10 d.<br />
Fictum libellarium quod solvitur per dominum<br />
Franciscum de Blanchis dictum Boronum lb. 15 s. d.<br />
105 Fictum libellarium quod solvitur per Baptistam<br />
dictum Boncompagno lb. 1 s. d.<br />
Et fictum libellarium ⌊et seu legatum⌋ quod<br />
solvitur per domin(os) Iohannem Petrum et fratrem<br />
de Brusatis cum onere faciendi offitium unum<br />
cum quatuor missis in anno lb. 7 s. 10<br />
Verum praedictus dominus Iohannes Petrus ad<br />
praesentiam praedicti illustrissimi cardinalis existens<br />
conquestus est quod licet dictum legatum<br />
quottannis exolvat nihilhominus ab annis tribus<br />
citra dicta officia non fuerunt celebrata.<br />
(f. 20v Officia quae celebrantur in ecclesia et quibus horis) Et interogatis quod<br />
onus habeant celebrandi et que officia celebrentur in dicta ecclesia,<br />
Responsum fuit quod ultra onus curae per ebdomodas prout superius dictum fuit<br />
exercendae, quod ex inveterata etiam consuetudine praepositus et capellani ipsi celebrant<br />
eorum missam singulis diebus festivis ex praecepto, in aliis vero diebus feriatis<br />
pariter missam celebrant secundum opportunitatem temporis et populi, taliter quod<br />
103 canc. exigunt infr<br />
104 canc. vet (?)<br />
105 canc. Et
108 APPENDICE<br />
singula die feriata 106 quatuor vel saltem tres misse celebrantur in dicta ecclesia, missis<br />
⌊tamen⌋ 107 aliorum capellanorum de quibus supra computatis.<br />
Et quod ebdomodarius 108 missam ultimo loco semper celebrare consuevit.<br />
Et quod ex inveterata consuetudine ut supra, etiam singulis diebus festivis recitari<br />
solent in 109 choro dicte ecclesie infrascripte hore 110 in cantu, videlicet:<br />
Matutinum,<br />
(f. 21r Officia quae celebrantur in ecclesia et quibus horis) Prima,<br />
Tertia,<br />
Missa magna et 111<br />
Vesperas.<br />
In diebus vero feriatis etiam eademmet hore semper recitantur sub voce tamen in<br />
ecclesia.<br />
Verum 112 quod in quadregissmali tempore cantantur omnes hore canonicae in<br />
singulis diebus et suis horis debitis, et tam in diebus festivis quam non.<br />
Punctatorem tamen aliquem deputare non consueverunt.<br />
Et interogatis, si qui alii presbiteri in dicta ecclesia celebrant ⌊et seu in dicto<br />
burgo Melegnani commorantur⌋, necnon et de custodibus et clericis ac aliis officialibus<br />
in dicta ecclesia deservientibus,<br />
Responsum fuit quod nullus alius sacerdos in dicta ecclesia celebrat, nec etiam quis<br />
alius sacerdos in dicto burgo permanet, praeter ludi magistrum, qui vocatur dominus<br />
presbiter Marcus de Livizano, et qui ad presentiam praedicti illustrissimi cardinalis<br />
(f. 21v Ludi magister - Custos et clerici) convocatus dixit quod tenet scolares XXX ta<br />
in circa et alias nomine praedicti domini praepositi celebrabat in dicta ecclesia singulis<br />
diebus festivis, et item faciebat 113 ebdomodam ipsi praeposito in quarta quaque<br />
ebdomoda tangentem, 114 res tamen ad curam animarum pertinentes praepositus per<br />
se ipsum exercebat, et praemissa pro mercede librarum septuaginta in anno.<br />
Dixitque quod a certo tempore citra sic volente praeposito destitit a celebrando ut<br />
supra.<br />
Verum quod de presenti etiam convenit cum praedicto praeposito de celebrando<br />
ut supra et prout supra.<br />
Dixeruntque quod in dicta ecclesia custos gratis inservit, videlicet dominus presbiter<br />
Baptista Verderius superius nominatus.<br />
Necnon et 115 ⌊quatuor⌋ clerici qui gratis pariter inserviunt, videlicet:<br />
Baptista de Martinis filius domini Francisci etatis annorum 15 vel circa.<br />
Lelius de Martinis filius domini Iohannis Pauli etatis annorum <strong>XV</strong>II vel circa.<br />
Iacobus de Brambilla filius domini Andreae (f. 22r Funeralia) etatis annorum 15<br />
et<br />
Dominus Iohannes Ambrosius de Cechonis filius domini Antonii Mariae etatis<br />
annorum 16.<br />
Et qui omnes incedunt in habitu.<br />
Interogatis quoque de ritu et mercede ac aliis preheminentiis servari et dari solitis<br />
in funeralibus faciendis,<br />
Responsum fuit servari ac exigi prout infra, videlicet:<br />
106 canc. saltem<br />
107 canc. cape<br />
108 corr. da ebddomodarius<br />
109 canc. dicta ecclesia<br />
110 canc. videlicet<br />
111 canc. vesperas<br />
112 canc. et<br />
113 canc. quartam<br />
114 canc. in<br />
115 canc. duos ⌊tres⌋
DOCUMENTO 11 109<br />
Quod 116 quod 117 ad aliqua funeralia petitur solus presbiter et quandoque duo, et<br />
tunc dari solent solidi quatuor pro quolibet et clericis solidi duo pro quolibet eorum,<br />
salvo quod in funeralibus pauperum ipsis clericis ⌊datur tantummodo assis⌋.<br />
Ad aliqua vero petitur totum capitulum et tunc etiam eadem merces datur, salvo<br />
quod portio praepositi duplicatur, et salvo quod, si extra burgum eundum sit, tunc<br />
dantur solidi VI pro singulo et merces praepositi duplicatur ut supra 118 .<br />
Et si apponatur pallium brocati, pro eo exigi solent librae quinque imperiales,<br />
quarum medietas capitulo 119 remanet et altera medietas sacrastiae applicatur.<br />
(f. 22v) Et quod pro pallio velluti exigi solent solidi 36, quorum solidi XXIIII<br />
remanent capitulo et residuum fabricae, salvo quod burgus Lambri nuncupatus in<br />
totum solvit solidos decem capitulo.<br />
Et quod pro aliis paliis sericeis exigi solent solidi XXIIII, qui dividuntur pro<br />
medietate inter capitulum et fabricam.<br />
Pro palliis vero panneis exiguntur solidi XII, qui in totum remanent capitulo.<br />
Et quod pro cruce aurea capitulum accipit solidos IIII et solidus unus datur eam<br />
deferenti.<br />
Si 120 campana maior in funeralibus quis pulsari velit, solidos XXIIII fabricae<br />
solvere 121 solet, et solidos duos illi qui eam pulsarit.<br />
Pro sepulturis capitulun nil accipere 122 dixerunt, verum quod fabrica 123 pro eis acceptat<br />
quicquid sponte dari contingit 124 , ut puta solidos X usque (f. 23r Indulgentiae)<br />
in duodecim.<br />
Et quod semper dari solet candella 125 unicuique presbitero, et praeposito duae.<br />
Et quod funeralium cera remanet capitulo, verum quod illam in totum insumunt<br />
in ecclesia.<br />
Et interogatis si que habent statuta et privilegia ratione dicte ecclesie,<br />
Responsum fuit nil statutum in scriptis apparere, sed quod ex ritu tantummodo<br />
servant ea que superius dicta sunt.<br />
Et quod eis latet an dicta ecclesia sit in aliquo privilegiata, salvo quod obtinet<br />
infrascriptas indulgentias, videlicet:<br />
Primo indulgentiam dierum 300 alias per tres illustrissimos cardinales concessa<br />
126 cuntis personis ecclesiam predictam in diebus infrascriptis visitantibus,<br />
videlicet:<br />
in die Veneris Sancti,<br />
in die Ascensionis domini nostri Ihesu Christi,<br />
(f. 23v Aedes) in die sanctissimi Corporis Christi,<br />
in die Sancti Iohanis Baptistae.<br />
Et aliam indulgentiam dierum 900 per novem illustrissimos cardinales concessam<br />
iis omnibus personis dictam ecclesiam in diebus infrascriptis visitantibus, videlicet:<br />
in die Ascensionis Corporis Christi,<br />
in die Nativitatis Sancti Iohannis Baptiste,<br />
in die Conceptionis Virginis Mariae,<br />
et in die Assumptionis eiusdem.<br />
116canc. si<br />
117dittografia 118praepositi - supra nel margine sinistro.<br />
119canc. et alter<br />
120canc. Pro<br />
121canc. sol<br />
122canc. dixit<br />
123canc. pro eis<br />
124canc. velent<br />
125canc. i<br />
126canc. ill. per
110 APPENDICE<br />
Necnon et aliam indulgentiam plenariam per sanctissimum pontificem Pium quartum<br />
concessam iis omnibus qui dictam ecclesiam visitarint 127 in diebus infrascriptis,<br />
videlicet:<br />
in die Veneris Sancti et<br />
in die Sancti Iohannis Baptistae.<br />
Post hec praelibata illustrissima Dominatio sua visitavit omnes domos ipsius ecclesie<br />
et eidem ecclesie annexas et quas habitant praedicti domini praepositus et capellani<br />
curati.<br />
Et primo compertum fuit quod e dictis domibus, quae insimul iunctae sunt, in<br />
stratam seu plateam publicam egreditur per (f. 24r Aedes) tres portas ut infra, videlicet:<br />
una egreditur in ecclesiam prout superius dictum fuit,<br />
alia egreditur in ⌊publicam⌋ plateam a fronte ecclesie et<br />
alia egreditur in stratam publicam a fronte campanilis.<br />
Deinde primo visitata fuit domus in qua habitat praedictus dominus praepositus et<br />
que domus habet loca quinque in terra 128 , quorum tria satis conveniunt, ultra stalam<br />
et canepas duas, 129 desupra autem nil adest praeter solarium.<br />
Et qui praepositus secum in eadem domo tenet ancillam, satis tamen annosam.<br />
2 ◦ visitata fuit domus quam habitat praedictus dominus presbiter Baptista Verderius,<br />
que habet loca tria in terra ultra canepam, desupra autem solam cameram cum<br />
solario.<br />
Et latrina dicte domus est secus parietes ecclesie ⌊indecenter⌋ constructa. 130<br />
Habet etiam stalam et capsinam secus eosdem parietes 131 ⌊indecenter⌋ constructas<br />
prope scilicet (f. 24v Aedes) portam in ecclesia sic ut supra egredientem.<br />
Qui presbiter in eadem domo secum ⌊pariter⌋ tenet aliam ancillam, satis tamen<br />
annosam nec suspectam.<br />
3 ◦ visitata fuit domus quam habitat praedictus dominus presbiter Hieronimus Ferarius<br />
et quae est e regione suprascriptae proximae et habet loca duo in terra ultra<br />
canepam et duo loca superiora, in qua domo etiam habitat quedam 132 dicti capellani<br />
nepos una cum marito.<br />
4 ◦ visitata fuit domus quam habitat praedictus dominus presbiter Dionisius de<br />
Grandatis, que habet loca duo in terra ultra canepam subteraneam, videlicet subtus<br />
sacrastiam ecclesie, desupra autem habet loca quatuor, duo scilicet satis apta et<br />
habitabilia et alia duo fere diruta.<br />
In uno ex dictis locis superioribus habitat dominus presbiter Bernardinus Ascanus<br />
organista.<br />
Dominus Iohannes Petrus de Brusatis ibidem ad presentiam praedicti illustrissimi<br />
cardinalis existens petiit provideri ne e finestra in uno ex dictis locis superioribus<br />
existenti (f. 25r Aedes) conspici possit in domum et viridarium ipsius Brusati, prout<br />
de presenti indecenter conspici posse asserit.<br />
Visitata etiam fuit camera una intus campanile constructa, quam habitat praedictus<br />
dominus presbiter Baptista Verderius custos ecclesie.<br />
Intra fines dictarum domorum, scilicet prope 133 domum praedicti domini praepositi,<br />
adest viridarium unum et ex eo praedictus dominus praepositus gaudet duabus<br />
portionibus et ressiduo gaudent supradicti tres capellani curati, videlicet singuli eorum<br />
una portione.<br />
127 canc. d<br />
128 canc. satis pulcr<br />
129 canc. in<br />
130 canc. Secus etiam eosdem parietes<br />
131 canc. prope pro<br />
132 canc. nepos<br />
133 canc. portam
DOCUMENTO 11 111<br />
Fabricerii ad praesentiam praedicti illustrissimi cardinalis convocati conquesti sunt<br />
quod hactenus semper gravati fuerunt et in presentiarum gravantur ad omnes impensas<br />
quae fieri contingunt circa refectionem et dictarum domorum reparationem, cum tamen<br />
hae impensae spectassent et spectarent praedictis praeposito et capellanis et seu illi<br />
eorum domum refficiendam vel reparandam habitanti.<br />
(f. 25v Examen presbiterorum et clericorum) Exinde praelibata illustrissima Dominatio<br />
sua ad se accersitis praedictis dominis praeposito et capellanis curatis ac<br />
aliis presbiteris et clericis dicte ecclesie et unoquoque eorum, singulariter et debite<br />
referendo, 134 examinato de eius doctrina et habilitate,<br />
Primo ex examine praedicti domini praepositi compertum fuit illum fore 135 ⌊minus⌋<br />
idoneum 136 ⌊et⌋ 137 ob decrepitatem 138 curam animarum vix exercere potest.<br />
139 Ideo dictum fuit quod 140 ⌊bonum⌋ foret ei 141 coadiutorem dare.<br />
2 ◦ ex examine domini presbiteri Baptistae Verdelli capellani curati compertum fuit<br />
eum 142 et in litteris et in cura animarum ignarissimum 143 .<br />
Dictum fuit de ei 144 omnino interdicenda animarum cura.<br />
3 ◦ ex examine domini presbiteri Hieronimi Ferarii capellani curati compertum<br />
fuit eum fore in litteris ignarum et in cura animarum minus peritum, aliis tamen<br />
tolerabiliorem 145 .<br />
Dictum tamen fuit quod tollerari possit ob deficientiam sacerdotum.<br />
4 ◦ ex examine domini presbiteri Dionisii de Grandatis capellani curati compertum<br />
fuit eum 146 (f. 26r Examen presbiterorum et clericorum) satis bene legere et intelligere,<br />
in rebus vero ad curam animarum pertinentibus valde ineptus apparet, propterea<br />
et cum etiam male de eo audiatur dictum fuit de eo transmittendo ad carceres vel saltem<br />
in curia archiepiscopali Mediolani per aliquod tempus, ut ibi summis eclesiasticis<br />
operam navare possit 147 .<br />
V ◦ ex examine domini presbiteri Bartholomei Verderi custodis et capellani simplicis<br />
compertum fuit illum nec satis idoneum fore ad celebrandam missam, tamen ob eius<br />
integritatem et bonam famam apud omnes dictum fuit quod bonum est illum tollerare,<br />
verum quod post aliquot dies Mediolani se praesentaret 148 .<br />
6 ◦ ex examine domini presbiteri Bernardi de Ascanis 149 organistae et capellani<br />
compertum fuit illum fore satis idoneum pro capellano tantum.<br />
7 ◦ ex examine domini presbiteri Marci Livizani ludi magistri et capellani praedicti<br />
domini praepositi compertum fuit illum fore in litteris satis idoneum necnon et pro<br />
capellano, in rebus vero curae animarum non satis peritum, et cum aliquo polleat<br />
ingenio facillime etiam brevi tempore idoneus evaderet ad animarum curam.<br />
8 ◦ Baptista de Martinis clericus repertus fuit satis idoneus 150 eius etate inspecta,<br />
et 151 habitus fuit pro iuvene alicuius spei.<br />
9 Lelius de Martinis repertus fuit minus idoneus eius etate inspecta.<br />
134canc. i<br />
135canc. satis<br />
136canc. et sufficientem<br />
137canc. tamen<br />
138canc. v<br />
139canc. Et<br />
140canc. ute (?) salubre<br />
141canc. coad<br />
142canc. fore<br />
143canc. et minus peritum fore<br />
144canc. int<br />
145rem nel margine sinistro<br />
146canc. ea<br />
147ut - possit nel margine sinistro<br />
148dies - praesentaret nel margine sinistro<br />
149canc. co<br />
150canc. pro etat<br />
151canc. iudic
112 APPENDICE<br />
10 Iacobus de Brambilla, qui habitum clericalem extern[a] die tantum suscepit,<br />
parum idoneus repertus est.<br />
11 Ambrosius de Zuconis clericus et qui est nepos prae[dicti] domini praepositi<br />
repertus fuit parum sufficiens, licet aliquo polleat ingenio.<br />
(f. 26v Nomina ecclesiarum quae dicte parochiali subsunt) Expost interogatis etiam<br />
praedictis dominis praeposito et capellanis curatis de aliis ecclesiis et oratoriis dictae<br />
parochiali Melegnani subiectis,<br />
Responsum fuit quod sub dicta parochiali adsunt infrascripte ecclesiae, videlicet:<br />
In terra Melegnani et eius burgis<br />
Primo ecclesia Sancti Petri per scolares tenta.<br />
Oratorium Conceptionis Virginis Mariae in edibus castri illustrissimi marchionis<br />
Melegnani.<br />
Ecclesia Sancti Rochi in burgo Fornacis.<br />
Ecclesia Sancti Materni.<br />
Ecclesia Sancti Blasii per eosdem scolares Sancti Petri tenta.<br />
Ecclesie forenses<br />
Ecclesia Sancte Brigide in loco de Breda.<br />
Ecclesia Nativitatis Marie in loco delle Roche.<br />
Ecclesia Sancti Rochi in loco de Riozio.<br />
Ecclesia Sancti Petri in loco de Vizolo.<br />
Ecclesia Sanctorum Protasii et Gervasii in loco de Sarmazano.<br />
(f. 26(bis)r Monasteria burgi Melegnani) Ecclesia Assumptionis Divae Marie in<br />
loco de Calvenzano. 152<br />
Ecclesia Sancti Antonii in loco de Colturano.<br />
Interogatis etiam de monasteriis in dicta parochiali existentibus,<br />
Responsum fuit quod adsunt tantummodo tria monasteria in terra Melegnani<br />
existentia, videlicet:<br />
Primo monasterium fratrum de Misericordia nuncupatorum, ordinis fratrum Divi<br />
Angeli Mediolani;<br />
Monasterium fratrum Dive Mariae, ordinis fratrum Carmelitanorum Mediolani;<br />
Et monasterium fratrum Divae Mariae Gratiarum, ordinis fratrum monasterii<br />
Gratiarum Mediolani.<br />
Praemissis omnibus sic ut supra completis, praelibata illustrissima Dominatio sua<br />
iussit ad se evocari omnes inconfessos.<br />
(f. 26(bis)v Paces per nonnullos ex inconfessis factae - Querela contra dominum<br />
presbiterum Dionisium de Grandatis) Et primo vocatus ⌊fuit⌋ Albertus Bertonius supradictus,<br />
inimititiam agens cum domino Baptista Brambilla, qui Albertus medio et<br />
opera praelibate illustrissime Dominationis sue amplam pacem et remissionem fecit<br />
dicto domino Baptiste, prout patet instrumento per me notarium recepto sub die<br />
suprascripto.<br />
2 ◦ vocati 153 ⌊fuerunt⌋ domini Iohannes Iacobus et Iohannes Petrus fratres de Nigris<br />
⌊supradicti⌋, inimititiam agentes contra dominum 154 Petrumpaulum de Comitte, qui<br />
domini fratres medio et opera ut supra et ipsi amplam pacem et remissionem fecerunt,<br />
prout patet publico instrumento recepto ut supra et prout supra.<br />
Vocati etiam fuerunt ceteri omnes alii inconfessi, qui 155 comparuerunt et satisfacere<br />
promisserunt.<br />
152 paragrafo canc.: Ecclesia Sancti Antonii in loco de Colturano.<br />
153 canc. prae<br />
154 canc. pt (?)<br />
155 canc. promiss
DOCUMENTO 11 113<br />
Inter hanc visitationem faciendam porrecta fuit quedam querela contra praedictum<br />
dominum presbiterum Dionisium de Grandatis, capellanum curatum, que videatur cum<br />
precepto eidem facto ut scilicet Mediolani in (f. 27r Querela contra dominum Iohannem<br />
Antonium Prealonum) fortiis magnifici viccarii archiepiscopalis se consignet et prout<br />
legitur ex dicta querela et praecepto que videantur.<br />
Porrecta etiam fuit quedam querela per Beltraminam de Bonetis et Liviam eius<br />
filiam contra nobilem dominum Iohannem Antonium Prealonum, quem dicunt violasse<br />
156 ipsam Liviam sub promissione eam ducendi in uxorem et prout patet ex ipsa<br />
querela que videatur. 157<br />
(f. 27v Ecclesia Sancti Petri - Et scola) Postea die sabbati sequenti visitate etiam<br />
fuerunt supradicte omnes 158 alie ecclesie sub dicta parochiali existentes et prout infra,<br />
videlicet:<br />
Et primo visitata fuit dicta ecclesia Sancti Petri in dicto burgo Melegnani.<br />
Que est consecrata.<br />
Et huius curam habent scolares Sanctorum Petri et Blasii nuncupati, qui sunt n ◦<br />
XII, inter quos adest rector, prior et subprior.<br />
In hac ecclesia adsunt tria altaria non consecrata, videlicet:<br />
Altare maius<br />
Altare Dive Marie<br />
Altare Sanctissimi Sepulchri 159 , cum pluribus figuris sculptis. 160<br />
In dicta capella Sepulchri alias aderat finestra, que nunc est obtusa, et dictum fuit<br />
de ea aperienda.<br />
Dictum etiam fuit de obturando oculo qui est in pariete desuper altare maius in<br />
capite ecclesie.<br />
(f. 28r Scola Sancti Petri) Dicta confraternitas habet infrascriptos redditus 161 et<br />
bona, videlicet:<br />
Perticas duas terre locatas domino Iohanni Petro<br />
Brusato<br />
Fictum libellarium quod solvitur per heredes<br />
lb. 2 s. 8<br />
quondam domini Pauli Reine<br />
Fictum libellarium quod solvitur per Iohannem<br />
lb. s. 15<br />
Petrum Paduanum lb. 1 s. 4<br />
Domum unam 163 ⌊sitam in burgo Melegnani<br />
que⌋ nunc 164 ficti simplicis nomine locata est diversis<br />
personis ut infra, videlicet:<br />
Primo Francisco Bertochino qui solvit lb. 10 s.<br />
Paulo Valarino qui solvit lb. 13 s.<br />
Iohanine de Prato que solvit lb. 6 s.<br />
Franceschinae de Mozutis que solvit lb. 6 s.<br />
156canc. dicta<br />
157due paragrafi canc.:<br />
Exinde praelibata illustrissima Dominatio sua ad se accersitis praedictis dominis praeposito<br />
et capellanis curatis et unoquoque eorum singulariter et debite refferendo examinato de eius<br />
sufficientia et habilitate in dicta cura exercenda,<br />
Cognitum fuit praefatum dominum praepositum iam senio confectum, necnon et dictos<br />
⌊omnes⌋ capellanos curatos inexpertes ac minus idoneos fore tum in litteris tum in aliis que<br />
ad animarum curam pertinent et sciri debent.<br />
158canc. ecclesie<br />
159corr. da Sepulcri<br />
160paragrafo canc.: Et aliud altare prope portam ecclesie<br />
161canc. videlicet<br />
162riga nell’interlinea<br />
163canc. ecclesie praedicte annexam et in qua alias exercebatur hospitalitas, et<br />
164 canc. eam loco<br />
162
114 APPENDICE<br />
Item aliam domum annexam ecclesie, in qua<br />
pro parte exercetur 165 hospitalitas et pro parte locata<br />
est tribus 166 pensionantibus, videlicet: 167<br />
Iacobo de Castello qui solvit lb. 7 s.<br />
Francisco Fracapani lb. 10 s.<br />
Et Thomasio Carpanesio qui solvit lb. 16 s.<br />
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .<br />
Que omnes partite faciunt lb. 72 s. 7<br />
(f. 28v) Quos quidem redditus dixerunt expendi ut infra, videlicet:<br />
Primo in celebrari faciendo singulis diebus veneris in quadragessima.<br />
Residuum vero 168 pauperibus errogatur 169 et maxime in festo Navitatis Christi,<br />
quo die distribuuntur modia 3 panis frumenti;<br />
Et in muniendis lectis pro dicta pauperum hospitalitate;<br />
Et in reparandis dictis domibus.<br />
Visita quoque dicta domo, dictum fuit quod destruendum est capsinotum et<br />
porcile secus parietes ecclesie predictae indecenter constructum in dicta domo ecclesie<br />
annexa.<br />
Non constat de aliqua errectione dicte confraternitatis.<br />
Nec habent aliquas regulas proprias, sed tantummodo 170 exhibuerunt copiam quarundam<br />
regularum per ipsos scolares (f. 29r Scola Sancti Petri) sumptam a confraternitate<br />
scolarium Sancti Iohannis 171 ad Domum Ruptam Mediolani, ut 172 et ipsi<br />
scolares Sancti Petri eammet servarent, licet illam ab aliquo superiore comprobare<br />
non fecerint.<br />
Et que quidem regulae infrascripta continent capitula, videlicet:<br />
De corpore disciplinando seu afligendo, et de ipsius scole regimine.<br />
De habitu et indumentis 173 ipsorum disciplinatorum et quibus diebus 174 se induere<br />
habeant dicta vestimenta more disciplinantium.<br />
Quod aliquis ex confraternitate non se imisceat in rebus mundanis.<br />
Quid servandum circa receptionem eorum qui ingredi voluerint dictam confraternitatem.<br />
De indulgentiis unicuique ex dicta confraternita[te] concessis.<br />
De pena eorum qui 175 temporibus (f. 29v) ordinatis in domum ubi dicta scola<br />
exercetur non convenerint.<br />
Quando et quomodo facienda sit officialium ellectio.<br />
Quid servandum in pauperibus succurrendis.<br />
De bladis et vino per massarios uniuscuiusque dictae confraternitatis quotannis<br />
tempore messium et vendemiarum exigendis ab unoquoque scolari.<br />
De legatis et aliis dictae confraternitati comissis exequendis sub certa pena.<br />
Et quod nullus in dicta confraternitate recipiatur nisi et habitum induat.<br />
Scolares predicti petierunt dictas regulas sibi concedi et eas comprobari.<br />
165Item - exercetur nell’interlinea<br />
166canc. duobus<br />
167hospitalitas - videlicet nel margine sinistro<br />
168canc. impenditur in f<br />
169canc. hoc modo<br />
170canc. co<br />
171canc. Baptiste domus<br />
172canc. eas<br />
173canc. scolarium et<br />
174canc. more<br />
175canc. non in do
DOCUMENTO 11 115<br />
(f. 30r Ecclesia in castro illustrissimi marchionis) 2 ◦ visitatum 176 etiam fuit dictum<br />
177 ⌊oratorium 178 Assumptionis Divae Mariae⌋ constructum 179 in pallatio castri<br />
illustrissimi marchionis Melegnani pro commoditate habitantium in dicto opido et<br />
quod oratorium est tantummodo incrustatum et adsque aliqua pictura 180 .<br />
Dicta capella adhuc non est consecrata 181 .<br />
Habet unicum altare.<br />
Est 182 omnino aperta a fronte.<br />
Dictum fuit de ea claudenda.<br />
(f. 30v Ecclesia Sancti Rochi in burgo Fornacis) 3 ◦ visitata fuit dicta ecclesia Sancti<br />
Rochi, que est in burgo Fornacis nuncupato ab extra portam castri.<br />
Habet unicum altare intra ipsam ecclesiam.<br />
Deante ipsam ecclesiam adest porticus, subtus quam 183 a dextris scilicet et a<br />
sinistris porte ecclesie adsunt duo alia altaria.<br />
Hec ecclesia nullam habet dotem nec celebratur nisi ex devotione.<br />
Dictum fuit quod porticus predicta est circumcirca saltem cancellis ligneis claudenda<br />
et quod destruenda sunt dicta duo altaria.<br />
(f. 31r Ecclesia Sancti Materni) 4 ◦ visitata fuit dicta ecclesia Sancti Materni in<br />
terra Melegnani, in burgo scilicet Lambri nuncupato.<br />
Hec ecclesia est omnino discoperta, dempta capella magna, que est ⌊discoperta<br />
licet⌋ opere fornicato fabricata.<br />
In dicta capella adest altare satis pulcrum, non tamen consecratum.<br />
Ad illud celebratur solummodo in die eius festi 184 .<br />
Adest cimiterium satis amplum, super quo seu in eius finibus quondam domini<br />
Iohannes Antonius et Alexander fratres de Recate plantari fecerunt nonnullas plantas<br />
moronorum 185 .<br />
In hac ecclesia maxima habetur devotio maxime in quadragessima 186 , ⌊quo⌋ tempore<br />
numerosus populus ad eam concurrit.<br />
In diebus etiam infrascriptis, videlicet:<br />
Sanctorum Petri et Pauli,<br />
Sancti Materni,<br />
Sancte Crucis,<br />
Assumptionis Beate Virginis Mariae,<br />
Nativitatis domini nostri Ihesu Christi,<br />
pariter numerosus populus ad ipsam ecclesiam concurrit ob indulgentiam 187 ⌊dierum<br />
centum⌋ usque de anno 1488 per quosdam (f. 31v) cardinales concessam visitantibus<br />
dictam ecclesiam in diebus supradictis et manus adiutrices porrigentibus.<br />
Dictum fuit quod ecclesia praedicta esset cooperienda et saltem capella maior, ⌊et<br />
penes eam per alia brachia quatuor⌋ de presenti, ressiduum vero quam primum fieri<br />
poterit, et quod 188 in presentiarum etiam essent aptande portae et tenendae clausae.<br />
(f. 32r Ecclesia Sancti Blasii) V ◦ visitata etiam fuit dicta ecclesia Sancti Blasii,<br />
quae est campestris prope dictum burgum Melegnani.<br />
176corr. da visitata<br />
177corr. da dicta ; canc. capella<br />
178canc. Sancte Marie<br />
179corr. da constructa<br />
180quod - pictura nell’interlinea<br />
181canc. nec habet aliquam invocationem<br />
182canc. aperta<br />
183canc. scilicet<br />
184aggiunto in fine di riga e cancellato nella riga successiva, ove ora comincia il paragrafo<br />
seguente.<br />
185finibus - moronorum nel margine sinistro<br />
186corr. da quadragessimali<br />
187canc. in his diebus per ill(ustrissimos)<br />
188canc. interim
116 APPENDICE<br />
Que quidem ecclesia est antiquissima.<br />
Et in ea celebratur tantummodo in die eius festi.<br />
Huius curam habent scolares supradicti Sancti Petri.<br />
Nullos habet redditus praeter domum deante ecclesiam cum horto, super qua domo<br />
et horto scolares ipsi solvunt annuum fictum seu censum praedictis reverendis dominis<br />
praeposito et capellanis curatis parochialis ecclesie Melegnani predicti.<br />
Et hanc domum habitat 189 massarius in maximum dedecus ecclesiae.<br />
Nam transitus ad ipsam domum fit per ecclesiam.<br />
Et porta ac due finestrae ecclesiae 190 respiciunt in dictam domum.<br />
Dictum fuit de ea ecclesia cum domo et horto ac aliis eius iuribus concedenda 191<br />
(f. 32v) et aplicanda venerabilibus monacis ordinis Capucinorum Mediolani, ut ibi<br />
aliquis eorum habitare valeat.<br />
Et ita expost 192 ad praesentiam praedicti illustrissimi cardinalis convocatis dictis<br />
scolaribus Sancti Petri necnon praedictis dominis praeposito et capellanis curatis dictae<br />
parochialis Melegnani, fuit facta dicta applicatio et concessio et prout latius constat<br />
ex instrumento per me notarium infrascriptum recepto sub die suprascripto, quod<br />
videatur.<br />
(f. 33r Ecclesia Sancte Brigide in loca de Breda) 6 ◦ visitata fuit dicta ecclesia<br />
Sancte Brigidae in loco de Breda.<br />
Que est antiquissima et 193 ⌊multum⌋ diruta nec soffitata et talis quod in ea celebrari<br />
nequit, maxime cum 194 fornix ipsius capellae diruta sit 195 .<br />
Desupra adest columbarium.<br />
Nesciri potuit an aliquam habeat dotem.<br />
Nulla habet mobilia nec paramenta.<br />
⌊Dictum fuit quod tractandum esset cum⌋ heredibus 196 quondam magnifici domini<br />
Francisci Caprae ⌊dominis dicti loci⌋ hanc ecclesiam prophanandam 197 ⌊esse⌋ et ⌊quod<br />
ipsi⌋ aliam capellam alibi ⌊in 198 eadem villa⌋ construi faciant 199 .<br />
Providendum etiam foret ⌊per eosdem 200 heredes⌋ de apparamentis pro celebranda<br />
missa 201 .<br />
(f. 33v Ecclesia Nativitatis Mariae in loco della Rocha 202 ) 7 ◦ visitata quoque fuit<br />
dicta ecclesia Nativitatis Marie in loco della Rocha 203 ).<br />
Huius 204 curam habet 205 ⌊illustrissimus⌋ dominus Dionisius de Brippio.<br />
Et est instauranda et reparanda ac soffitanda. Fornix quoque altaris maioris est<br />
instauranda.<br />
Idem illustrissimus dominus Brippius habet oratoriolum in eius domo 206 ⌊ad⌋ eius<br />
comodum, quod est nimis angustum.<br />
189corr. da habitatur<br />
190canc. respon<br />
191canc. et<br />
192canc. et<br />
193canc. fere<br />
194soffitata - cum nell’interlinea<br />
195fornix - sit nel margine sinistro<br />
196corr. da heredes<br />
197corr. da prophanant (?)<br />
198canc. loco<br />
199corr. da facere ; canc. ceperint ; paragrafo canc.: Dictum fuit quod (canc. agi) tractari<br />
posset cum ipsis magnificis de Capris, ut dictam capellam per ipsos fieri ceptam perficiant, et<br />
quod dicta ecclesia Sancte Brigidae possit prophanari et ei concedi.<br />
200canc. de Capris<br />
201canc. p<br />
202della Rocha corr. da delle Roche<br />
203della Rocha corr. da delle Roche<br />
204canc. Que<br />
205canc. magnificus<br />
206canc. pro
DOCUMENTO 11 117<br />
In dictaque eius domo tenet 207 capellanum, videlicet dominum presbiterum ∗∗∗ de<br />
Caravagio, qui 208 ut dictum fuit aberat in burgo Melegnani. 209<br />
In die sequenti capellanus praedictus visus fuit per praelibatam illustrissimam Dominationem<br />
suam in castro illustrissimi marchionis et erat indutus caligis turgidis et<br />
licet eidem iniunctum fuerit ut ⌊deponeret dictas caligas et⌋ a prandio se presentare<br />
deberet coram Dominatione sua, ut etiam examinari posset, audacter et sine aliquo<br />
rubore 210 nolle 211 dictas caligas deponere, nam asserebat nullas alias habere, et exinde<br />
amplius copiam sui non fecit nec visum fuit.<br />
(f. 34r Ecclesia Sancti Rochi in loco de Ariotio) 8 ◦ visitata etiam fuit dicta ecclesia<br />
Sancti Rochi in loco de Ariotio.<br />
Que est satis pulcra.<br />
Dominus presbiter Demetrius de Quinteriis ressidet ad hanc ecclesiam qui dixit<br />
quod fere singulis diebus celebrat missam, licet asserat teneri celebrare solummodo in<br />
diebus festivis.<br />
Post altare maius adest sacrastiola.<br />
Hec ecclesia habet domum annexam cum horto.<br />
Magnifici domini Matheus et Fabritius 212 fratres Vicecomites ac magnificus dominus<br />
Saxus Vicecomes manutenent dictum capellanum, cui prestant et concedunt 213<br />
infrascriptos redditus et bona, videlicet:<br />
modia tria furmenti,<br />
metretas sex vini et 214<br />
libras 65 imperiales in anno 215 .<br />
Homines dicti loci petierunt dictam ecclesiam in parochialem separatam a cura<br />
(f. 4v Ecclesia Sanctorum Petri et Pauli in loco de Vizolo) Melegnani errigi.<br />
Dictum fuit de ⌊dicta parochiali⌋ errigenda, modo augeatur dos usque ad summam<br />
librarum ducentum imperialium. 216<br />
9 ◦ visitata etiam fuit dicta ecclesia Sanctorum Petri et Pauli in loco Vizoli.<br />
Que ruinam minatur de proximo ⌊maxime prope altare maius⌋ ob antiquitatem et<br />
est absque celo.<br />
Portae carent valvis. Adest cimiterium apertum.<br />
Habet ⌊seu habebat⌋ tria altaria, videlicet:<br />
Altare maius non consecratum,<br />
Et 217 alia duo seu potius eorum vestigia e lateribus dicti altaris maioris.<br />
Dicta ecclesia habet domum annexam, quam possident praedicti domini praepositus<br />
et capellani curati parochialis ecclesie loci Melegnani.<br />
Et qui domini praepositus et capellani etiam gaudent omnibus aliis bonis quibus<br />
dicta ecclesia alias erat dotata, attento quod dicta ecclesia cum omnibus (f. 35r Ecclesia<br />
Sanctorum Petri et Pauli in loco Vizoli) eius bonis, ut asseritur, alias fuit dicte parochiali<br />
unita et applicata per illustrissimum quondam cardinalem Gerardum 218 Lan-<br />
207canc. dominum presbiterum<br />
208canc. ⌊ut dictum fuit⌋ visus fuit cum caligis bursa turgidis<br />
209paragrafo canc.: Iniunctum fuit dicto capellano ut eodem die se praesentaret coram<br />
praelibata illustrissima Dominatione sua in burgo Melegnani.<br />
210canc. non<br />
211i.e. noluit? dixit se nolle?<br />
212canc. ac Saxus<br />
213dominus - concedunt nell’interlinea ; canc. Habet etiam<br />
214Segue, scritta nell’interlinea, ma evidentemente fuori posto, l’intestazione di una lista<br />
che non è stata trascritta: Dicta ecclesia habet infrascripta mobilia et paramenta, videlicet:<br />
215canc. ex quibus librae 25 imperiales annuatim solvuntur per magnificos dominos Fabritium<br />
et Saxum Vicecomittes dominos dicti loci et hoc occaxione cuiusdam petiae terrae vineae<br />
perticarum 18 vel circa (canc. existentis) que est ecclesie et quam ipsi locant libris 40 in anno<br />
216paragrafo canc.: paramenta<br />
217 canc. ali<br />
218 corr. da Gerargum
118 APPENDICE<br />
drianum, tunc legatum e latere in partibus Lombardiae, et prout dictum fuit constare<br />
ex instrumento recitate unionis 219 facte usque in anno 1442, non tamen viso.<br />
In dicta ecclesia non celebratur nisi in die eius festi, quo die 220 omnes Melegnani<br />
sacerdotes eo accedere consueverunt ad missam solemniter celebrandam.<br />
Nulla habet mobilia 221 nec paramenta.<br />
Adest campanile cum unica campana.<br />
(f. 35v Ecclesia Sanctorum Protasii et Gervasii de Sarmazano) 10 visitata etiam<br />
fuit dicta ecclesia Sanctorum Protasii et Gervasii in loco de Sarmazano, que est<br />
membrum praepositure Otatii ordinis Humiliatorum commendatae.<br />
Quae est discoperta.<br />
Absque solo.<br />
Portae sunt absque valvis.<br />
Finestre absque stamegnis.<br />
Habet porticulum apertum.<br />
Est 222 dotata quibusdam bonis nunc locatis magnifico domino Bartholomeo Reinae<br />
redditus scutorum 400 vel circa in anno 223 .<br />
Nulla habet paramenta.<br />
Non celebratur in dicta ecclesia nisi in die eius festi 224 .<br />
Adest campanella super duobus pilastrellis.<br />
Dictum fuit de faciendo sequestrum penes dictum fictabilem ad effectum ut dicta<br />
ecclesia ornetur et provideatur de apparamentis.<br />
Et ita transmissum fuit dictum sequestrum, quod videatur cum rellatione. 225<br />
(f. 36r Ecclesia Sancte Mariae de Calvenzano) 11 visitata quoque fuit dicta ecclesia<br />
Sancte Mariae in loco de Calvenzano, 226 ⌊prioratus secolaris annexus collegio Papiensi<br />
Borromeo et cuius⌋ est administrator praedictus illustrissimus cardinalis, et est dotata<br />
tot et tantis bonis immobilibus quae nunc locantur libris septem mille quinque centum<br />
imperialibus in anno 227 .<br />
Est 228 satis ampla, sed antiqua.<br />
Porta non habet claves et est simplex.<br />
Altare maius est 229 trahendum magis citra versus medium ecclesiae, nunc nullam<br />
habet anconam, verum fit de presenti.<br />
Cetera vero 230 altaria sunt demolienda et duo ex eis sunt transferenda secus parietes<br />
e lateribus ad medium ecclesiae.<br />
Ab utroque latere altaris maioris errigendus et seu construendus foret paries 231<br />
scilicet inter columnas, ut ab altara 232 parte construi valeat sacrastia et ab altera<br />
campanile.<br />
233 Habet domum annexam satis comodam et pulcram.<br />
234 Dominus presbiter Iohannes Petrus de Ano ressidet ad dictam ecclesiam, qui<br />
dixit quod missam ibi celebrat omnibus diebus festivis et etiam aliquando per eb-<br />
219canc. rogato per l<br />
220canc. s<br />
221canc. et<br />
222canc. Non cele<br />
223in anno nel margine sinistro<br />
224festi aggiunto in fine di riga e cancellato nella riga seguente, ove ora comincia il paragrafo<br />
successivo.<br />
225riga canc. bona<br />
226canc. quam possidet ipsemet illustrissimus et reverendissimus cardinalis<br />
227tot - anno nel margine sinistro<br />
228canc. valde antiqua<br />
229canc. m<br />
230canc. duo<br />
231canc. l<br />
232i.e. altera<br />
233paragrafo nell’interlinea<br />
234canc. Capellanus est dominus
DOCUMENTO 11 119<br />
domodam pro mercede librarum (f. 36v) centum imperialium in anno, quae eidem<br />
solvuntur ex dictis redditibus.<br />
Celum ecclesie 235 est in aliqua parte soffitatum. 236<br />
Faciendae essent stamegnae super finestris.<br />
Adsunt tamen nonnullae finestrae et alia foramina que viderentur obturanda.<br />
Parietes ecclesie ac volta essent incrustandi et desunt alique volte navium e lateribus<br />
existentium 237 .<br />
Non adest aliquod campanile nec campana.<br />
In ecclesia adest depositum lapideum, quod sustinetur duabus colunnis.<br />
Dictum fuit de eo tollendo.<br />
Nulla fere habet paramenta.<br />
Dictus capellanus conquestus est quod nequit amplius inservire pro mercede adeo<br />
tenui et propterea compertum fuit ipsum ⌊mercimoniis et aliis⌋ rebus prophanis operam<br />
dare.<br />
(f. 37r Ecclesia Sancti Antonii in loco Colturani) 12 visitata etiam fuit dicta ecclesia<br />
Sancti Antonii in loco predicto Colturani, ubi cura animarum exercetur per<br />
infrascriptum capellanum curatum cum licentia tamen reverendi domini praepositi et<br />
capellanorum curatorum dicti burgi Melegnani.<br />
In dicto loco adsunt familiae triginta vel circa.<br />
Nullum ibi adest tabernaculum ligneum nec tenetur sanctissima eucharastia.<br />
Nec adest baptisterium.<br />
Cimiterium patet bestiis.<br />
Capellanus 238 rector est dominus presbiter Baptista de Scottis, qui in actu huius<br />
visitationis non fuit repertus, nam, ut vicini dixerunt, iverat ad quoddam funere 239<br />
in alia parochia et quod etiam secum contulerat crucem, et hoc est contra formam<br />
concilii provincialis.<br />
Cui capellano homines ipsi dixerunt dare et solvere libras centum viginti imperiales<br />
omni anno, ultra domum ecclesie annexam et satis commodam pro habitatione ipsius<br />
rectoris cum horto annexo.<br />
Nec aliam dotem habere dixerunt.<br />
Altare maius consecratum.<br />
(f. 37v) Capella dicti altaris, opere fornicato fabricata, est incrustanda.<br />
Adsunt alia duo altaria que sunt destruenda, quorum alterum potest transferri<br />
secus parietem ad medium ecclesie ubi picta est figura divae Mariae.<br />
Portae non clauduntur clavi.<br />
Faciendae sunt crates ferreae super fenestella respiciente versus suprascriptum<br />
hortum.<br />
Adest campanella super duobus pilastrellis.<br />
Propositum fuit 240 ⌊de⌋ ibi errigenda parochialis 241 , si vicinantia dotem condecentem<br />
constituere velit.<br />
Et quod interim dictus capellanus curatus a sacramentorum administratione desistat.<br />
Eodem die dictus capellanus iussus citari comparuit in burgo Melegnani coram illustrissima<br />
Dominatione sua, et 242 cum ex ordine praelibate Dominationis suae examinari<br />
vellet de eius 243 doctrina et idoneitate, multum pernaciter instetit nole exa-<br />
235 canc. non<br />
236 paragrafo canc.: In dicta ecclesia<br />
237 et - existentium nell’interlinea<br />
238 nel margine sinistro<br />
239 i.e. funus<br />
240 canc. vel quod<br />
241 canc. esset<br />
242 canc. et examinatus<br />
243 canc. suff
120 APPENDICE<br />
minari, et tandem examinatus repertus fuit litterarum ignarus et ad curam exercendam<br />
minus idoneus.<br />
Dictum tamen fuit quod ob sacerdotum deficientiam eum tollari posse, ut<br />
dictam curam exercere possit in casibus necessitatis.<br />
(f. 38r Monasterium ordinis Sancti Angeli) 13 prope dictum 244 burgum Melegnani<br />
per ∗∗∗ adest monasterium dictorum fratrum Misericordiae, ordinis Sancti Angeli, in<br />
quo de presenti ressident ∗∗∗ fratres, videlicet:<br />
Venerabilis frater Franciscus de Bamphis, viccarius,<br />
frater Ioseph de Brixia,<br />
frater Ciprianus Brixiensis guardianus 245<br />
In ecclesia dicti monasterii Sancte Mariae nuncupata visum fuit quoddam depositum<br />
supra terram eminens, quod dixerunt esse cuiusdam ex agnatione de Basilicapetri.<br />
Et dictum fuit de eo tollendo.<br />
Visae etiam fuerunt quedam celulae, quae habent hostia ab extra monasterium, et<br />
in quibus fratres morari solent ad audiendas confessiones.<br />
Dictum quoque fuit de hostiis ipsis pariter obturandis, ne amplius illis pro confessionalibus<br />
utantur, nam alia confessionalia illignea facienda sunt in ecclesia iuxta<br />
formam per regulas generales traditam.<br />
Renuntiatum fuit prelibatae illustrissimae Dominationi suae dictos fratres minime<br />
observare que decreta sunt 246 circa funeralia per 247 provinciale concilium necnon per<br />
bullas a sede apostolica emanatas.<br />
Et ulterius dictos fratres in eorum viridario seu barcho admittere mulieres contra<br />
ipsorum ordinum formam.<br />
(f. 38v Monasterium fratrum ordinis Carmelitanorum - Monasterium fratrum ordinis<br />
Gratiarum Mediolani) 14 prope dictummet burgum Melegnani per ∗∗∗ adest<br />
dictum monasterium fratrum ordinis 248 Carmelitanorum, in quo de presenti ressident<br />
∗∗∗ fratres, videlicet:<br />
Venerabilis frater Zinesius de Bugatis de Candia prior.<br />
Renuntiatum fuit praelibatae illustrissime Dominationi suae dictos 249 quoque fratres<br />
minime observare que ex dictomet concilio ac bullis decreta sunt circa funeralia<br />
et mulieres in monasteriis et eorum virid[ariis] non admittendas.<br />
Prope etiam dictummet burgum per ∗∗∗ adest dictum aliud monasterium fratrum<br />
ordinis Gratiarum Mediolani, in quo de presenti ressident ∗∗∗ fratres, videlicet: 250<br />
(f. 38r Quedam loca sub praepositura Sancti Iuliani) 251 Et cum inter visitationem<br />
dictarum ecclesiarum sic ut supra faciendam, praelibatae illustrissimae Dominationi<br />
suae significatum fuerit, tum etiam ipsamet viderit nonnulla loca que, licet sub cura<br />
praepositurae plebis 252 Cimiterium patet bestiis. praepositura et magis propinqua sunt<br />
parochiali de Melegnano, ita quod magis salubre et utile videretur vel quod loca ipsa<br />
curae dicti loci de Melegnano unirentur vel quod aliqua parochialis in dictis locis<br />
errigeretur.<br />
Et que quidem loca sunt hec, videlicet: 253<br />
Locus Pidriani ubi adest ecclesia Sancti Michaelis,<br />
Locus Mezani ubi adest ecclesia Sancte Mariae de 254 Nive,<br />
Locus Balbiani ubi adest ecclesia Sanctorum Iacobi et Christofori,<br />
244 canc. mo<br />
245 spazio di tre righe in bianco<br />
246 canc. per<br />
247 canc. conci<br />
248 canc. Carm[e]<br />
249 canc. fratres (?)<br />
250 il resto della pagina in bianco<br />
251 riga cancellata: exequi promittente etc.<br />
252 corr. da Sancti<br />
253 riga parzialmente canc.: Locus Colturani ubi adest ecclesia Sancti Antonii<br />
254 canc. in fine riga nive
DOCUMENTO 11 121<br />
Locus Burgi Novi prope dictum locum Balbiani ubi adest ecclesia Sancti ∗∗∗.<br />
Et ideo hae omnes ecclesiae etiam fuerunt visitatae ut infra, videlicet: 255<br />
(f. 39v Ecclesia Sancti Michaelis in loco Pidriani) Primo 256 visitata 257 fuit dicta<br />
ecclesia Sancti Michaelis in loco Pidriani praedicti, qui facit focolaria 15, et hec vila<br />
fere tota cum eius territorio 258 est loci pii Quatuor 259 Mariarum Mediolani 260 .<br />
Est antiquissima et in omnibus male 261 tenta.<br />
Adsunt 262 ⌊tria altaria, quorum duo sunt nimis parvula et⌋ ambo sunt refficienda<br />
iuxta regulas.<br />
In dicta ecclesia bis tantum aut ter in anno celebratur.<br />
Nulla habet mobilia nec paramenta.<br />
Vicini dicti loci porrexerunt memoriale petentes uniri parochiali loci Melegnani,<br />
quod videatur.<br />
(f. 40r Ecclesia Sancte Mariae de Nive in loco Mezani) 2 ◦263 visitata quoque fuit<br />
dicta ecclesia Sanctae Mariae 264 de Nive in loco Mezani.<br />
Quae est antiqua, nec soffitata praeter capellam altaris maioris.<br />
Est consecrata.<br />
Nullam habet dotem.<br />
Non celebratur nisi in die eius festi.<br />
Nulla habet paramenta.<br />
Porta est absque clave.<br />
Vicini quoque dicti loci in eodem memoriali de quo supra petierunt uniri parochiali<br />
dicti burgi Melegnani.<br />
255 due facciate canc.: (f. 38v Ecclesia Sancti Antonii in loco Colturani) Et primo visitata<br />
fuit dicta ecclesia Sancti Antonii in loco praedicto Colturani ubi cura animarum exercetur et<br />
ubi adsunt familie n ◦ 30 in circa.<br />
Nullum ibi adest tabernaculum ligneum nec tenetur sacramentum.<br />
Nec baptisterium.<br />
Cimiterium patet bestiis.<br />
Rector est dominus presbiter Baptista de Scottis qui repertus non fuit, nam ut vicini dixerunt<br />
ivit ad quodam funebre (canc. et secus) ⌊in alia parochia⌋ ad quod etiam crucem<br />
attulit contra formam concilii provincialis.<br />
Cui homines ipsi dixerunt dare libras centum viginti imperiales in anno, ultra domum<br />
ecclesie annexam et satis commodam pro habitatione (canc. re) ipsius rectoris cum horto<br />
annexo.<br />
Nec aliam dotem habere dixerunt.<br />
Altare maius consecratum.<br />
Capella dicti altaris opere fornicato fabricata est incrustanda.<br />
Adsunt alia duo altaria que sunt (f. 39r Ecclesia Sancti Antonii in loco Colturani) destruenda,<br />
quorum alterum potest transferri secus parietem ad medium ecclesie ubi (canc.<br />
adest) picta est figura dive Mariae.<br />
Portae non clauduntur clavi.<br />
Faciende sunt crates ferreae super fenestella respiciente versus suprascriptum hortum.<br />
Adest campanella super duobus pilastrellis.<br />
Propositum fuit quod vel ibi errigenda esset parochia si vicini dotem condecentem constituere<br />
velint, vel quod unienda foret (canc. parochal (?)) parochiali loci Melegnani, et quod<br />
interim dictus rector a sacramentorum administratione desistat.<br />
256 corr. da 2 ◦<br />
257 canc. etiam<br />
258 corr. da territorii<br />
259 et - Quatuor nell’interlinea<br />
260 Mariarum Mediolani nel margine sinistro<br />
261 canc. tenta<br />
262 canc. duo altariola quae<br />
263 corr. da 3 ◦<br />
264 canc. in
122 APPENDICE<br />
(f. 40v Ecclesia Sanctorum Iacobi et Christofori in loco Balbiani) 3 ◦265 visitata<br />
etiam fuit dicta ecclesia Sanctorum Iacobi et Christofori in loco Balbiani, qui facit<br />
focolaria n ◦ 60 et animas 160 a comunione.<br />
Est membrum curae loci Bustegherae, alias tamen, ut dictum fuit, erat sub cura<br />
burgi Melegnani.<br />
Adsunt duo altaria, videlicet:<br />
altare maius cum picturis et petra sacra, discopertum 266 ;<br />
aliud ad medium ecclesie pariter nudum.<br />
Non habet aliquam dotem.<br />
Nec umquam celebratur.<br />
Vicini dixerunt quod presbiter Erasmus de Aplano, solitus habitare in loco de<br />
Busteghera et ibi curatus, promisserat se venturum ad dictam ecclesiam Balbiani ad<br />
celebrandum, sed quod expost ad Lutheros aufugit, ut publice dicitur.<br />
Dicta ecclesia non est soffitata nisi cum cuppis.<br />
Habet quandam domunculam annexam fabricatam seu emptam per vicinos.<br />
(f. 41r Ecclesia Sancti ∗∗∗ in loco Burgi Novi) Ibi reperta fuerunt infrascripta<br />
mobilia et paramenta, videlicet:<br />
misalie 267 unum<br />
candelabra duo oricalchi 268<br />
calis cum patena<br />
petra sacra<br />
apparamentum ex panno violacei coloris cum reliquis pro celebrando<br />
pallium unum.<br />
4 ◦ 269 visitata etiam fuit dicta ecclesia Sancti ∗∗∗ in loco Burgi Novi, distantis a<br />
dicto loco Balbiani per medium miliare.<br />
Quod est dotatum libris centum imperialibus in anno, que solvuntur pro medietate<br />
per magnificum dominum ∗∗∗ Serbelonum et pro alia medietate per hospitale Pietatis<br />
Mediolani, cum onere celebrandi missam singulo die.<br />
Homines dicti loci Balbiani ad presentiam (f. 41r Comparitio per homines Balbiani<br />
facta) praelibate illustrissime Dominationis suae convocati obtulerunt comparitionem<br />
tenoris subsequentis, videlicet:<br />
1567 die dominico primo mensis iunii.<br />
Coram illustrissimo et reverendissimo cardinali Borromeo existenti in terra Melegnani<br />
270 pro visitatione ipsius loci et pertinentiarum facienda,<br />
Comparuerunt Franciscus Chieppus, Ambrosius Corbelinus, Sanctinus Martinus,<br />
Togninus de Barbareschis consul et Petrus Martinus, omnes habitatores loci Balbiani,<br />
plebis Sancti Iuliani, Mediolanensis diocesis, suo nomine proprio et nomine etc.<br />
dictorum omnium hominum ipsius loci, et exposuerunt illustrissime et reverendissime<br />
Dominationi suae quemadmodum in ipso loco sunt circa quadraginta focolaria, anime<br />
vero a comunione centumquinquaginta et plures, et in eodem loco Balbiani extat ecclesia<br />
cum domuncula annexa et aliqua mobilia pro parando sacerdote (f. 42r) et missa<br />
celebranda, sed tamen nullam habet dotem, et suppositi sunt pro cura animarum loco<br />
Busteghere.<br />
Et cum extet legatum librarum centum imperialium in anno legatarum per dominum<br />
∗∗∗ de ∗∗∗ ecclesie Sancti ∗∗∗ loci Burgi Novi, distantis ab ipso loco Balbiani per<br />
medium miliare, cum onere celebrandi quotidie, quod legatum tenentur solvere locus<br />
pius Charitatis Mediolani pro dimidia parte et pro reliqua dimidia magnifici domini<br />
265 corr. da 4 ◦<br />
266 corr.<br />
267 i.e. missale corr. da misalia ; canc. duo<br />
268 corr. da aurichalchi<br />
269 corr. da V ◦<br />
270 canc. ut supra
DOCUMENTO 11 123<br />
Serbeloni Mediolani, oraverunt illustrissimam Dominationem suam quatenus velit unire<br />
ipsum legatum eidem eorum ecclesie Sanctorum 271 Iacobi et Christofori Balbiani<br />
aut alia ratione providere, quia et ipsi homines conabuntur inter se saltem quinquaginta<br />
alias libras annuatim solvere pro salario unius curati qui ibi curam eorum animarum<br />
exerceat, et sic errigatur ipsa ecclesia in parochialem separatam.<br />
Aut saltem ipsum locum Balbiani dividere a cura Busteghere et potius aplicare<br />
curae Melegnani, casu quo praenarratum (f. 42v Testes recepti super comparitione suprascripta)<br />
legatum non eidem uniatur, attento quod etsi dictus locus Balbiani sit<br />
constitutus inter Melegnanum et Bustegheram ab utroque duobus miliaribus distans,<br />
tamen est proprior 272 Melegnano quam Bustegherae, et quod plures sunt presbiteri<br />
Melegnani, Bustegherae autem est nisi unus presbiter qui aliquando in casibus necessitatis<br />
non statim invenitur, praeterea strata qua Bustegheram e Balbiano itur pessima<br />
est, bona autem quae Melegnanum tendit, et dignetur illustrissima Dominatio sua eos<br />
eximere ab obligatione solvendi libras sex imperiales et tres lipras cerae albae curato<br />
Busteghere omni anno.<br />
Illustrissima Dominatio sua visa petitione suprascripta iussit super praemissis<br />
informationes sumi. 273<br />
Die suprascripto.<br />
Coram illustrissima Dominatione sua assumpti et vocati ex officio infrascripti duo<br />
testes videlicet<br />
Baptista de Castello, filius quondam Iohannis Antonii, et Iohannes Petrus de<br />
Cremaschis, filius Angelini, ambo habitatores Melegnani, iurati etc.<br />
(f. 43r Testis 274 recepti ut supra) Et interogati deponunt se optime informatos pro<br />
certo scire locum Balbiani propinquiorem esse terrae Melegnani quam loco Bustegherae<br />
et viam sine comparatione meliorem esse quae ab eo loco Melegnanum tendit quam<br />
quae Bustegheram, et profecto magis comodum esse curam animarum loci Balbiani<br />
regi a curato Melegnani quam a curato Bustegherae.<br />
Subdentes quod alias eam curam exercebat ipse curatus Melegnani, sed quia aliquid<br />
fastidii, parum vero commodi sentiebat eam curam remissit ad curatum Busteghere.<br />
Etatis sunt ipsi testes prior scilicet Baptista de Castello annorum 60 et ultra, et alter<br />
30 vel circa.<br />
Super generalibus interogatis recte responderunt<br />
Et praedicta omnia scire dixerunt quia viderunt et sciunt ut supra dixerunt etc.<br />
275 (f. 44r) 1567 die sabbati XXXI et ultimo mensis maii.<br />
Ordinationes et provisiones per illustrissimum et reverendissimum cardinalem Borromeum<br />
Mediolanensem archiepiscopum factae post visitationem ecclesie Divi Iohannis<br />
Baptistae 276 et aliarum ecclesiarum burgi Melegnani exequendae et adimplendae, ut<br />
infra:<br />
Et primo quod praepositus et capellani eorum impensa fieri faciant tabernaculum<br />
ligneum pulcrum et inauratum et servata forma in regulis generalibus tradita, et illud<br />
super altare maiori collocetur.<br />
In armariolo vero, ubi nunc sanctissima servatur eucharastia, serventur omnes sanctorum<br />
reliquiae et deleatur tabernaculum super hostiolo dicti armarioli pictum, necnon<br />
et cancellentur litterae per quas ibi adesse sacramentum demonstratur, aut 277 armariolum<br />
ipsum destruatur et eius ornamentis marmoreis circa baptisterii, de quo infra,<br />
ornamentum vel ad alium ecclesie ornatum utantur.<br />
271 corr. da Sancti<br />
272 i.e. propior<br />
273 paragrafo canc.: Die suprascripto.<br />
274 i.e. testes<br />
275 f. 43v in bianco<br />
276 canc. burgi Melegnani<br />
277 canc. d
124 APPENDICE<br />
Fiant pixides duae argenteae et inauratae, una videlicet pro sanctissima eucharastia<br />
conservanda et alia maior pro populi et infirmorum comunione et hoc pariter eiusdem<br />
praepositi et capellanorum impensa ad ratam reddituum ressidentiae et ad hoc fructus<br />
sequestrentur.<br />
Ad tollendas lites et scandala, que inter nobiles (f. 44v) loci ex una et vicinantiam<br />
eiusdem loci ex altera oriebantur circa baldechinum defferendum in processione in die<br />
Sanctissimi Corporis Christi et eius octava fieri solita, praelibata illustrissima Dominatio<br />
sua coram se habitis primo dictis vicinis, et eis auditis, tandem vicini ipsi omne<br />
eorum ius quod circa praemissa habent et seu habere pretendunt, spontanee renuntiarunt<br />
et renuntiant in manibus praelibate illustrissime Dominationis suae acceptantis<br />
etc. ad hoc ut Dominatio sua superinde decernat et ordinet quicquid sibi placuerit.<br />
Exinde praelibata illustrissima Dominatio sua etiam coram se habitis dictis nobilibus,<br />
et eis auditis, et constito de iure ipsorum nobilium, qui hactenus semper fuerunt et<br />
steterunt in possessione baldechini praedicti in dicta processione defferendi, ordinavit<br />
et ordinat dictos nobiles perseverare debere ad manutenendos esse in dicta eorum possessione,<br />
hac tamen conditione, de ipsorum nobilium consensu, et hoc ordine servato,<br />
videlicet quod nobiles soli in processione diei Corporis Christi sint primi ad levandum<br />
ex ecclesia baldechinum et pariter soli illud ultimo loco reassumant, ita ut ipsi nobiles<br />
in deferendo dictum baldechinum semper primum et ultimum obtineant locum, in reliquis<br />
vero necnon in processione in octava fieri solita vicini soli illud semper defferant,<br />
et nobiles nec primum nec ultimum vel alium locum habeant 278 .<br />
(f. 45r) Fiat baptisterium marmoreum condecenter et honorifice ornatum cum<br />
suo ciborio in forma piramidali iuxta regulas generales, expensis fabricae, illudque<br />
collocetur a manu sinistra ad introitum porte maioris.<br />
Cimiterium de presenti muris claudatur ⌊per fabricerios⌋, ut sit tutum a bestiis et<br />
a mercato necnon et aliis prophanis negotiis.<br />
Comunitas dicti burgi, ius patronatus dictae ecclesie pretendens, termino mensis<br />
proximi doceat et exhibeat in manibus 279 magnifici viccarii archiepiscopalis omnia eius<br />
iura, si que habet, dictum ius concernentia, ⌊et⌋ interim inhibetur praeposito praesenti<br />
(f. 45v) et futuro ne audeat quemquam instituere sub pena scutorum centum auri<br />
singula vice auferendorum et alicui pio loco applicandorum etc. casu inhobedientiae.<br />
Prepositus et capellani 280 curati ⌊et quilibet eorum indestincte⌋, si fuerint ab aliquo<br />
requisiti 281 , deinceps curam animarum semper et in omni tempore exerceant 282 ⌊una<br />
cum ebdomodario⌋.<br />
Inconfessi omnes et quilibet eorum, nisi termino mensis proximi satisfecerint et<br />
sanctissimam sumpserint eucharastiam, ut excomunicati in ecclesia publicentur et ab<br />
ea arceantur et exinde de eis praelibata illustrissima Dominatio sua certior reddatur,<br />
ut debitis penis plecti valeant.<br />
278nobilium consensu - habeant nel margine superiore ; tre paragrafi canc.: Praesentibus<br />
dictis nobilibus acceptantibus etc. et gratias agentibus de bono iure etc.<br />
Et ulterius ex eorum mera liberalitate (canc. et q) offerentibus et contentantibus quod<br />
(canc. ipsi no) postquam ipsi nobiles dictum baldechinum cum sanctissimo sacramento ab<br />
extra ecclesiam detulerint (f. 45r) quod dicti vicini possint illud reassumere, et illud semper<br />
in ea processione deferre, praeterquam ultimo loco scilicet apud ecclesiam pervenerint, nam<br />
nobiles ipsi omnino volunt illud ab ecclesia levare sic ut supra, et pariter illud in eadem ecclesia<br />
deponere.<br />
Errecta et seu instaurata fuit et ex nunc errigitur et instauratur scola Sanctissimi Sacramenti,<br />
quae regulas impressas summere habeat, quas postquam scolares a superiore comprobare<br />
fecerint omnino servare habeant.<br />
279canc. ut supra<br />
280canc. deinceps<br />
281si - requisiti nel margine sinistro<br />
282canc. non autem per ebdomodas ut hactenus fecerunt ebdomodarium tamen constituere<br />
possint
DOCUMENTO 11 125<br />
Et ad hoc concessa fuit ampla auctoritas praedicto reverendo domino praeposito<br />
eosdem inconfessos absolvendi ab omni crimine et censura ob non factam tempore<br />
debito confessione incursa, si intra id tempus resipuerint.<br />
Factum quoque fuit praeceptum in faciem domino 283 ⌊Beltramo de Zuchis⌋, de<br />
Romanis 284 praesenti, audienti etc., et qui 285 eius uxorem in domo sua habere et tenere<br />
recusat, quod termino dierum octo proximorum debeat illam in eius domo acceptare<br />
eamque, ut 286 matrimoniali convenit iugo, bene habere, sub pena banni ab (f. 46r)<br />
universa diocesi Mediolanensi et alia graviori pena, arbitrio etc.<br />
Bradella altaris maioris, quae est nimis angusta, amplietur iuxta regulas generales.<br />
Errecta et seu instaurata fuit 287 et 288 ex nun errigitur seu instauratur scola<br />
Sanctissimi Sacramenti, que generales regulas impressas servare habeat, quas 289<br />
scolares 290 omnino servare habeant.<br />
Officiales dicte scole singulo anno mutentur et statim postquam mutati fuerint<br />
rationem eorum administrationis reddant in manibus personae ad id per praelibatam<br />
illustrissimam Dominationem suam constituendae.<br />
Tollantur illi assides et seu cancellae illigneae capellam maiorem dividentes et ubi<br />
apponi solent quidam cerei magni, ibique fiant cancellae ferreae et seu ex ligno nuceo<br />
condecenter ornatae, cum sua portina que claudi possit, nec amplius aliqui cerei ibi<br />
apponantur.<br />
Non admittantur aliqui laici in choro, dum missa (f. 46v) et alia divina officia celebrantur,<br />
excepta persona illustrissimi marchionis, qui possit habere locum in extrema<br />
parte ipsius chori.<br />
Ad altare Purificationis Virginis apponatur crux et candelabra. 291<br />
Demoliatur altare Sancti Petri Martiris secus primum pilastrum a manu dextra ab<br />
extra capellam maiorem constructum et ad altare Sancti ∗∗∗ cum suis honoribus et<br />
oneribus transferratur.<br />
Demoliatur etiam aliud altare Sanctorum Naboris et Felicis secus aliud pilastrum<br />
a manu sinistra e regione constructum et transferatur ut supra et prout supra.<br />
Errecta fuit et errigitur ⌊et seu instauratur⌋ scola Conceptionis Divae Virginis<br />
Mariae, que ultra eius instituta etiam 292 summere habeat regulas scolae Charitatis,<br />
quas servare habeat in iis que convenire possunt eiusmodi loco.<br />
Dominus Marcus Antonius Palferrus, qui tenetur versus dictam scolam ad annuum<br />
fictum libellarium librarum 30, 293 ⌊integre satisfaciat, ut et⌋ ipsi 294 scolares 295 onus<br />
celebrari faciendi integre pariter adimpleri facere valeant 296 .<br />
Officiales dicte scole singulo saltem biennio mutentur et singulo anno retiones eorum<br />
administrationis reddant in manibus personae ad id per praelibatam illustrissimam<br />
Dominationem suam constituendae.<br />
Elemosinae per ipsam scolam fieri solitae nonnisi (f. 47r) illis pauperibus errogentur<br />
singrapham manu praepositi vel eius locuntenentis ac visitatorum subscriptam<br />
exibentibus, et in calculis cum thesaurario faciendis non computetur nec compensetur<br />
nisi id quod dictae singraphae continebunt.<br />
283canc. Alexandro<br />
284de Romanis non canc. per errore<br />
285canc. recusat<br />
286canc. int<br />
287canc. scola Sanctissimi Sacramenti Sacramenti<br />
288canc. seu<br />
289canc. postquam<br />
290canc. a superiore comprobare fecerint<br />
291paragrafo nell’interlinea<br />
292canc. ea<br />
293canc. cum onere<br />
294corr. da ipsis<br />
295corr. da scolaribus<br />
296faciendi - valeant nel margine sinistro
126 APPENDICE<br />
In posterum scolares predicti amplius non praestent praeposito nec aliquibus presbiteris<br />
aliquam casei quantitatem ⌊nec quid aliud⌋ pro festo ipsorum scolarium celebrando,<br />
et nihilominus ipsi inserviant cum sit in eadem ecclesia 297 .<br />
Peccuniae dictae scolae in capsa sub duabus 298 clavibus custodiantur, quarum<br />
unam habeat praepositus et alteram prior scolae, nec amplius alique peccunie penes<br />
tertiam personam, prout male consueverunt, reponantur.<br />
Dicti scolares pro eorum sepulturis nil petant nec exigant 299 ratione eorum qui in<br />
ipsius scolae sepulturis poni voluerint aut nullum nisi scolarem in eisdem sepulturis<br />
reponi sinant.<br />
Altare Divi Ambrosii, quod non est latum et longum prout in regulis generalibus<br />
traditum est, refficiatur iuxta easdem regulas.<br />
Bradella quoque eiusdem altaris que est nimis (f. 47v) angusta reficiatur et apponantur<br />
super eo saltem duo candelabra otoni.<br />
Bradelle mulierum reducantur ad formam per regulas generales traditam et ⌊secus<br />
pilastra⌋ e lateribus navis maioris tantum collocentur, ut liber sit aditus per ipsam<br />
navim ⌊et alteras⌋ ad altare maius.<br />
Fiant confessionalia saltem duo in ecclesia iuxta formam per dictas generales<br />
regulas traditam.<br />
Mesulae inauratae in pariete navis maioris fixae ad sustinendum alias depositum<br />
illustrissimi domini marchionis Melegnani tollantur.<br />
Labium aquae sancte a manu dextra in fundo ecclesie existens retrotrahatur secus<br />
pilastrum contiguum.<br />
Cippus pro elemosinis dominorum fabriceriorum prope dictum labium in terram<br />
fixus transferatur quoque secus aliquod pilastrum.<br />
Campanile instauretur quam melius ⌊et citius⌋ fieri poterit.<br />
Fiat lavatorium in sacrastia 300 ad usum sacerdotum cum celebrare voluerint.<br />
Fiat etiam oratorium et confessionale in eadem sacrastia ad eorundem sacerdotum<br />
usum, ⌊scilicet orationis et⌋ confessionis 301 , cum celebrare voluerint ut supra.<br />
(f. 48r) Deinceps amplius non utantur manipulis nec stolis albi coloris ⌊veteribus⌋<br />
quos nunc habent.<br />
Nec quatuor ex corporalibus 302 quae visa fuerunt nimis vetusta et imunda.<br />
Nec amicto nigri coloris.<br />
Neque illo taneti coloris.<br />
303 ⌊Circa corporalia, purificatoria et alia ecclesiae ornamenta preparentur omnia⌋<br />
iuxta formam per regulas generales 304 traditam.<br />
Inaurentur duo ex callicibus et tres patenae, qui et que ad hunc effectum fuerunt<br />
prophanati et prophanatae.<br />
Fiat archivium pro scripturis dicte ecclesie in sacrasia conservandis separatim<br />
a paramentis et in eo 305 sub clavi ⌊recto ordine⌋ recondantur omnes scripturae ad<br />
ecclesiam predictam quovis modo pertinentes.<br />
Fabricerii quoque et alii quivis officiales 306 ad ipsius fabricae regimen constituti<br />
singulo saltem biennio mutentur et rationes eorum administrationis omni anno reddant<br />
in manibus persone ad id per praelibatam illustrissimam Dominationem suam<br />
constituendae.<br />
297ipsi - ecclesia nell’interlinea<br />
298corr. da tribus<br />
299canc. ab eis q<br />
300canc. pro manib<br />
301nel margine sinistro<br />
302canc. repertis<br />
303canc. Fiat condecens numerus purificatorum que sint<br />
304canc. sr<br />
305canc. reco<br />
306canc. super ipsa
DOCUMENTO 11 127<br />
Nullus ad 307 ⌊unum⌋ regimen publicum seu opus (f. 48v) pium deputatus possit alio<br />
officio implicari ad ecclesiam vel 308 pium opus pertinenti, nisi 309 licentia 310 obtenta ab<br />
illustrissima Dominatione sua, que nonnisi ex iusta et valde necessaria causa in scriptis<br />
dabitur.<br />
Dominus presbiter Baptista 311 de Pavesiis praepositus termino mensis proximi<br />
exhibeat in manibus magnifici domini viccarii archiepiscopalis letteras eius ordinum,<br />
videlicet clericatus, diaconatus et presbiteratus 312 .<br />
Dominus presbiter Baptista Verderius termino mensis exhibeat in manibus ut supra<br />
provisionem dicti eius beneficii sub pena amissionis fructuum unius anni 313 .<br />
Dominus presbiter Hieronimus Ferarius termino ut supra exhibeat in manibus ut<br />
supra litteras 314 provisionis 315 dicti eius beneficii sub pena eadem necnon et litteras<br />
ordinis presbiteratus 316 .<br />
Dominus presbiter Dionisius de Grandatis termino mensis exhibeat in manibus ut<br />
supra provisionem dicti eius beneficii sub eadem pena de qua supra.<br />
(f. 49r) Domini praepositus et capellani curati satisfaciant de presenti annualibus<br />
317 temporis preteriti et per dominum Iohannem Petrum de Brusatis solutis.<br />
Idem dominus praepositus 318 una cum dictis capellanis curatis singulis diebus horas<br />
omnes canonicas celebrent et celebrare habeant in choro ipsius ecclesie.<br />
Absentibus autem a divinis officiis ex alia quam administrationis 319 sacramentorum<br />
320 ⌊vel aliter⌋ curae exercendae causa retineatur rata portio fructuum ressidentiae<br />
321 ⌊prout iuris est in aliis redditibus residentiarum quae presentibus accrescat⌋. 322<br />
Data 323 tamen et concessa fuit ac datur et conceditur praedictis domino praeposito<br />
et capellanis vacantia mensium trium 324 singulo anno, in quibus a divinis abesse<br />
valeant officiis absque eo quod distributiones amittant, in dicta tamen vacantia non<br />
comprehenduntur 325 dies festivi in quibus omnino horas omnes recitare teneantur nec<br />
etiam 326 per praesentem ordinationem eximuntur ab onere 327 missam in ipsis omnibus<br />
diebus festivis celebrandi necnon ⌊praeterea ter⌋ saltem diebus feriatis in ebdomoda<br />
et sine etiam praeiuditio cuiuscumque maioris oneris, si ad aliquod maius onus eos<br />
teneri compertum fuerit ex instrumento ipsius ecclesie fundationis ⌊vel alio⌋ ut supra<br />
exhibendo.<br />
Idem praepositus et capellani curati, cum divina recitant officia aut ad funeralia<br />
accedunt et etiam cum sacramenta (f. 49v) qualitercumque tam in ecclesia quam<br />
extra ministrant necnon inter audiendas confessiones, semper sint superpelliceis induti<br />
et cetera circa habitum et tonsuram servent quae ex concilio provinciali decre-<br />
307canc. quodvis<br />
308canc. opus<br />
309canc. absque licentia sa<br />
310canc. op<br />
311canc. p<br />
312canc. sub pena<br />
313unius anni nell’interlinea<br />
314canc. eius presbiteratus, necnon<br />
315corr. da provisiones<br />
316ordinis presbiteratus nell’interlinea<br />
317canc. p<br />
318canc. et capellani<br />
319Absentibus - administrationis nell’interlinea<br />
320canc. et<br />
321canc. quae praesentibus acrescenda (corr. da acrescat (?))<br />
322sacramentorum - accrescat nel margine sinistro<br />
323corr. da datur<br />
324canc. ex anno<br />
325corr. da comprehenditur<br />
326canc. per<br />
327canc. c
128 APPENDICE<br />
ta sunt, sub pena amissionis fructuum ressidentiae 328 ⌊unius mensis⌋ quotiescumque<br />
contrafecerint 329 .<br />
Constituatur aliquis ex ipsis 330 capellanis in punctatorem.<br />
In funeralibus deinceps non utantur aliquibus paliis altarium, sed illis tantum utantur<br />
que ad funeralium usum destinata sunt, et hec gratis concedantur et, si vicinantiae<br />
vel alicui particulari personae placuerit alia palia 331 pulchriora 332 facere ad hunc usum,<br />
id eis liceat et hec quoque semper gratis concedantur.<br />
In eisdem funeralibus sola crux semper deferatur et pro ea nil ultra mercedem eam<br />
deferentis capiatur neque per capitulum neque per sacristam, merces autem ipsius<br />
deferentis sic limitatur, videlicet pro cruce inaurata solidi 333 duo et pro cruce lignea<br />
solidus I, et hec in funeralibus que 334 intra terram Melegnani et eius burgos contiguos<br />
facienda erunt, ab extra vero pro eadem cruce inaurata capi possint usque ad solidos<br />
III et pro lignea solidos II.<br />
(f. 50r) Pro campana pariter nil per capitulum nec fabricerios petatur aut exigatur,<br />
sed tantum solidi duo eam pulsanti pro eius mercede solvantur.<br />
Pro sepulturis quoque nil per dictum capitulum nec fabricerios petatur aut exigatur.<br />
Cera quovismodo in funeralibus adhibita in totum ecclesie remaneat ad eius usum<br />
consumanda, ea tamen parte dempta quae presbiteris et clericis dari solet in manibus<br />
deferenda pro singulo eorum particulari elemosina.<br />
Permissum fuit et permittitur praedicto domino presbitero Baptiste praeposito ut<br />
in eius domo retinere possit Dominicam de Marliano eius ancillam, ei tamen presenti,<br />
audienti etc. inhibetur ne aliam capiat ancillam absque licentia praelibatae illustrissime<br />
Dominationis suae et hoc sub pena 50 aureorum.<br />
Dominus presbiter Baptista Verderius capellanus curatus hinc ad festum Sancti<br />
Martini proximum reparare faciat domum quam inhabitat destruatque (f. 50v) stalam,<br />
casinam et latrinam constructam secus parietem ecclesie prope portam ipsius ecclesie<br />
in canonicam egredientem.<br />
Permissum quoque fuit dicto capellano ut in eius domo possit retinere Iacobinam<br />
eius ancillam valde annosam, eodem 335 tamen capellano inhibetur ne aliam capere<br />
valeat, nisi ut supra et prout supra.<br />
Dominus presbiter Hieronimus de Grandatis hinc ⌊ad dictum⌋ festum Sancti Martini<br />
proximum instaurare et reparare faciat eius domum fere dirutam.<br />
Et ad hoc fructus horum amborum capellanorum sequestrentur. 336<br />
Dominus Iohannes Petrus de Brusatis possit et ei liceat eius propriis impensis apponi<br />
facere assidem 337 per brachium altam ad finestram 338 e thalamo praedicti domini<br />
presbiteri Dionisii in 339 domum et seu viridarium praedicti Brusati respicientem, modo<br />
tamen dictus Brusatus per instrumentum publicum protestetur se precario nomine dictam<br />
assidem apponi fecisse et non aliter, ne quandoque longo temporis tractu iuribus<br />
ecclesie afferatur praeiuditium.<br />
328canc. trium mensium<br />
329qualitercumque - contrafecerintnel margine superiore<br />
330canc. pbr<br />
331canc. magis<br />
332canc. sibi<br />
333canc. II<br />
334canc. fient<br />
335canc. in<br />
336paragrafo canc.: Dominus presbiter Hieronimus Ferarius termino dierum <strong>XV</strong> proximorum<br />
ab extra eius domum emittat et collocet quandam eius neptem cum marito et hoc sub pena<br />
scutorum X<strong>XV</strong> auri alicui pio loco applicandorum etc. casu inobedientiae etc. et sub alia (f.<br />
51r) graviori pena arbitrio etc.<br />
337canc. br<br />
338 canc. praedicti domini<br />
339 canc. vir
DOCUMENTO 11 129<br />
Dominus presbiter Hieronimus Ferarius capellanus curatus ut supra termino 340<br />
⌊duorum mensium⌋ proximorum ex eius domo emittat et collocet quandam eius neptem<br />
cum marito et hoc sub pena scutorum X<strong>XV</strong> auri alicui pio loco applicandorum etc.<br />
casu inobedientiae etc. et sub alia graviori pena arbitrio etc. 341<br />
Dominus presbiter Baptista Verderius custos hinc ad kalendas (f. 51v) mensis augusti<br />
proximas Mediolani se praesentet in curia archiepiscopali ad subiciendum se<br />
examini 342 circa celebrationem missae, cum ita blesus sit ut vix possit tolerari 343 .<br />
Praepositus et capellani curati deinceps firmiter habitent in aedibus dictae canonicae,<br />
aliter absentes censeantur et 344 ⌊ressidentiae redditus⌋ amittant. 345<br />
Porta ⌊canonice⌋ que 346 a tergo campanilis egreditur in stratam publicam obturetur<br />
lapidibus et cemento.<br />
Alie vero duae portae ante finem primae hore noctis claudantur et clavis altera<br />
penes praepositum et altera penes capellanum ebdomodarium custodiatur.<br />
(f. 52r) 347 Fabricerii in posterum nullas faciant impensas circa instaurationem nec<br />
reparationem aedium 348 canonicae, sed domus praedicte propriis impensis praepositi<br />
et capellanorum eas inhabitantium instaurentur.<br />
Ad ipsorum dominorum fabriceriorum necnon deputatorum et officialium aliarum<br />
scolarum et confraternitatum eisdem factum fuit praeceptum in faciem, ne in posterum<br />
aliquas peccuniarum summas et seu aliarum quantitates alicui seu aliquibus<br />
mutuo dare audeant sub pena dupli illius summae et quantitatis quam 349 mutuo dari<br />
contingerit statim auferenda ab eo qui contrafecerit (f. 52v) et applicanda loco cuius<br />
fuerint peccunie vel alie res sic ut supra mu⌊tuate⌋ 350 .<br />
Ad eorum quoque praesentiam praelibata illustrissima Dominatio sua delegavit<br />
et deputavit ac delegat et deputat 351 multum reverendum et magnificum iurisconsultum<br />
dominum Paulum Patrocinium presentem et onus de quo infra 352 libenter<br />
suscipientem ad videndum computa et calcula dicte fabricae et omnium scolarum 353<br />
et confraternitatum in dicta parochiali ecclesia et aliis ecclesiis dicti burgi Melegnani<br />
existentium et ad ea calcula liquidandum et liquidari faciendum, necnon et ad interessendum<br />
ellectioni seu ellectionibus quorumcumque officialium ad regimen dicte fabrice<br />
et confraternitatum noviter eligendorum, ad hoc ut legales et idoneae eligantur personae,<br />
presentibus ⌊ut supra⌋ dictis fabriceriis et dictarum confraternitatum (f. 53r)<br />
officialibus et deputatis acceptantibus etc.<br />
Praefatus dominus praepositus rationibus et causis ex visitatione resultantibus<br />
penes se habere teneatur aliquem 354 sacerdotem 355 idoneum et in examine rectorum 356<br />
340canc. dierum <strong>XV</strong><br />
341paragrafo canc.: Praepositus et capellani curati, deinceps continuo<br />
342canc. sub pena<br />
343missae - tolerari nell’interlinea<br />
344canc. distributiones suas<br />
345paragrafo canc.: Fabricerii nullas in posterum faciant impensas circa instaurationem<br />
nec reparationem dictarum aedium, sed domus praedicte propriis praepositi impensis et<br />
capellanorum eas inhabitantium instaurentur.<br />
346canc. est<br />
347due paragrafi canc.: Obturetur lapidibus et cemento ea porta canonicae que a tergo<br />
campanilis in stratam publicam egreditur.<br />
Aliae vero duae portae ante horam primam noctis claudantur, et clavium altera penes<br />
praepositum et altera penes capellanum ebdomodarium custodiatur.<br />
348canc. canonicalium<br />
349corr. da que<br />
350canc. necnon sub pena ⌊statim⌋ refficiendi ⌊eidem loco⌋ totidem ex erae proprio<br />
351 canc. mag<br />
352 canc. susci<br />
353 canc. in dicta<br />
354 canc. idoneum<br />
355 canc. pro<br />
356 canc. receptum (?)
130 APPENDICE<br />
⌊parochialium approbatum⌋ pro eius coadiutore in dicta animarum cura exercenda,<br />
cui annuatim dare ex redditibus suis portionem que archiepiscopo videbitur aequa<br />
teneatur 357 .<br />
Dominus presbiter Baptista Verderius 358 capellanus curatus ut supra rationibus 359<br />
et causis resultantibus ut supra privatus fuit et ex nunc privatur 360 omni munere et<br />
facultate alicuius animarum curae exercendae.<br />
Domino presbitero Dionisio Grandato capellano ut supra rationibus et causis resultantibus<br />
361 ex dicta visitatione necnon et ex processu contra eum agitato 362 factum 363<br />
(f. 53v) fuit praeceptum ut hinc ad diem lune proximam Mediolani se praesentet in 364<br />
curia archiepiscopali et in fortiis magnifici domini viccarii Paphii et 365 prout latius<br />
legitur in calce dicti processus.<br />
Predictus magnificus viccarius Paphius videat processum agitatum contra nobilem<br />
dominum Iohannem Antonium Prealonum ad querelam Beltramine de Bonetis et Livie<br />
eius filiae, que filia dicitur stuprata ab ipso Prealono sub fide eam ducendi in uxorem,<br />
et iure medio decidatur.<br />
(f. 54r) Ordinationes pro ecclesia Sancti Petri<br />
Primo quod aperiatur finestra, que est obtusa, in capella Divi Sepulchri et super<br />
ea fiant 366 valve, ut claudi possit, necnon et stamegna.<br />
Obturetur oculus qui est desupra altare maius in capite ecclesiae.<br />
Elemosina ac hospitalitas, per confraternitatem dicte ecclesie 367 pauperibus dari<br />
et concedi solita, deinceps illis tantum detur et concedatur pauperibus singrapham<br />
manu praepositi vel eius locumtenentis ac visitatorum subscriptam exhibentibus, et in<br />
calculis cum thesaurario faciendis non computetur nec compensetur nisi id quod dicte<br />
singraphae dictabunt.<br />
Officiales dicte confraternitatis mutentur ab eisque rationes reddantur, prout superius<br />
de fabriceriis et aliis confraternitatibus in ecclesia parochiali ordinatum fuit.<br />
Errecta 368 et seu instaurata fuit dicta confraternitas eidemque date et comprobatae<br />
fuerunt regulae et instituta ⌊Sanctorum Iohannis et Mariae⌋ alias per ipsam (f.<br />
54v) confraternitatem sumptas et sumpta per exemplum a confraternitate scolarium 369<br />
ecclesie Sancti Iohannis Domus Ruptae Mediolani et prout latius constat ex ipsa errectione<br />
et comprobatione in fine dictarum regularum descripta et manu praelibate<br />
illustrissime Dominationis sue firmata et sigillata.<br />
Destruantur quamprimum porcile illud et cassinotum in curia domus dicte confraternitatis<br />
et secus ecclesie parietes constructa.<br />
Ordinationes pro 370 ⌊oratorio Assumptionis Dive Marie⌋ quod est in castro<br />
illustrissimi marchionis<br />
357 que - teneatur nell’interlinea<br />
358 canc. rat<br />
359 canc. cause<br />
360 canc. mun<br />
361 canc. ut supra factum fuit<br />
362 canc. eidem<br />
363 corr. da pactum<br />
364 canc. fortiis<br />
365 canc. prout<br />
366 canc. valde<br />
367 canc. dar<br />
368 canc. fuit<br />
369 canc. Sancti<br />
370 canc. ecc capella
DOCUMENTO 11 131<br />
A fronte dicti 371 ⌊oratorii⌋ construatur paries dictam capellam omnino claudens, 372<br />
⌊ita ut e porticibus nec⌋ e fenestris domus missa audiri possit, in dictoque pariete 373<br />
construantur finestre 374 ⌊cum suis vitreis necnon et⌋ porta quae sera et clavi claudatur.<br />
Dictum oratorium dealbetur et pingatur.<br />
(f. 55r) Ordinationes pro ecclesia Sancti Rochi in burgo Fornacis<br />
Fiat stamegna ex tila super finestra.<br />
Fiant cancellae ligneae circumcirca porticum cum porta que sera et clavi claudatur.<br />
Ambo altaria que sunt subtus dictam porticum demoliantur.<br />
Celum ecclesiae soffitetur.<br />
Ordinationes pro ecclesia Sancti Materni<br />
Ea pars dicti cimiterii 375 in qua consite erant quedam plantae moronorum quas 376<br />
⌊plantari fecerunt domini⌋ Iohannes Antonius 377 et Alexander 378 fratres 379 de Ranchatae<br />
380 fuit aplicata et ex nunc etiam de ipsorum heredum presentium etc. consensu<br />
unitur et aplicatur dictae ecclesiae.<br />
Praesentibus ut supra, consentientibus et dictum spacium terrae 381 cum ipsis<br />
plantis libere relaxantibus et renuntiantibus dictae ecclesiae.<br />
Aptentur ⌊de presenti⌋ portae dictae ecclesiae ac sera et clavi (f. 55v) claudantur.<br />
Dicta ecclesia quamprimum 382 fieri poterit cooperiatur, verum de presenti saltem<br />
capella maior ⌊et per brachia⌋ quatuor penes 383 eam et ab utroque latere 384 cooperiatur<br />
expensis communitatis Melegnani, iuxta oblationem et promissionem per ipsos<br />
homines factam.<br />
Indulgentiis dictae ecclesie per olim illustrissimos cardinales concessis amplius non<br />
utantur nec deinceps bulle ipse exponantur.<br />
Ordinationes pro ecclesia Sancti Blasii<br />
Hec ecclesia cum domo ac horto et omnibus aliis suis iuribus unita, concessa et<br />
applicata ac unitur 385 , conceditur et aplicatur 386 monasterio venerabilium fratrum<br />
ordinis Capuzinorum Mediolani, et hoc etiam accedente consensu scolarium confraternitatis<br />
Sancti Petri Melegnani, curam dictae ecclesie habentium, necnon et cum<br />
consensu reverendi domini praepositi et capellanorum curatorum dicti burgi Melegnani,<br />
quibus solvi debet quidam annuus census super dicta domo et horto, et cum<br />
resservatione ipsius census, et prout latius legitur ex (f. 56r) instrumento per me<br />
notarium et cancellarium infrascriptum recepto.<br />
Ordinationes pro ecclesia Sancte Brigidae<br />
371corr. da dictae ; canc. capellae<br />
372canc. in quo<br />
373e fenestris - pariete nel margine sinistro<br />
374canc. ac ho ac<br />
375canc. quam heredes<br />
376corr. da quibus ; canc. gaudebant heredes dominorum<br />
377corr. da Antonii<br />
378corr. da Alexandri<br />
379corr. da fratrum<br />
380corr. da Renchatae<br />
381canc. su (?)<br />
382canc. cooperiatur<br />
383canc. ab utraque parte<br />
384quatuor - latere nel margine sinistro<br />
385canc. et concedit<br />
386 canc. ve
132 APPENDICE<br />
Ubi heredes magnifici domini Francisci Caprae velint capellam unam condecentem<br />
edificari facere, prophanetur dicta ecclesia Sancte Brigidae et de hoc infalanter<br />
agatur cum ipsis 387 ⌊heredibus⌋, attento quod 388 nunc desupra dictam ecclesiam<br />
constructum 389 extat columbarium, et in usus prophanos omnino conversa visa est 390 .<br />
Ordinationes pro ecclesia loci delle Roche<br />
Magnificus dominus Dionisius Brippius refficere et instaurare faciat dictam ecclesiam<br />
391 hinc ad mensem septembris proximum et interim ipse dominus Brippius possit<br />
uti eius capella in 392 eius 393 castro seu domo constructa.<br />
Vocetur capellanus praedicti domini Brippi coram magnifico viccario archiepiscopali<br />
ad videndum se condemnari ex quo visus fuit in habitu prohibito.<br />
Ordinationes pro ecclesia Sancti Rochi de Ariotio<br />
Ubi magnifici Fabritius et Saxus Vicecomites patroni dicti loci et seu vicinantia<br />
voluerint dotem ipsius ecclesie augere usque ad summam librarum 200 imperialium in<br />
anno pro mercede unius rectoris, errigatur ibi parochialis a cura Melegnani separata.<br />
Finestra attollatur magis per medium brachium et super ea fiat stamegna ex tila.<br />
Ordinationes pro ecclesia Sanctorum Petri et Pauli de Vizolo<br />
Hec ecclesia termino mensium trium proximorum reparetur expensis reverendorum<br />
dominorum praepositi et capellanorum curatorum burgi Melegnani.<br />
Fiant de presenti valve super portis et teneantur clausae sera et clavi.<br />
Duo altaria semidistructa, que sunt e lateribus altaris maioris, penitus demoliantur.<br />
Cimiterium claudatur saltem sbarris ligneis, ut sit tutum a bestiis.<br />
Quilibet ex dictis capellanis curatis post peractam suam ebdomodam teneatur in<br />
sequenti ebdomoda celebrare missam in hac ecclesia.<br />
Ordinationes pro ecclesia Sanctorum Protasii et Gervasii de Sarmazano<br />
Dicta ecclesia recte cooperiatur et soffitetur.<br />
Fiat pavimentum.<br />
Fiant valvae super portis et claudantur sera et clavi.<br />
Fiant crates ferreae super finestris necnon et stamegne ex tila.<br />
(f. 57v) Fiant cancelle ligneae circumcirca porticum cum portina que claudatur<br />
sera et clavi.<br />
387 canc. dominis Capris<br />
388 canc. de pr<br />
389 corr. da constructam<br />
390 prophanos - est nell’interlinea ; paragrafo canc.: Provideatur de apparamento ad<br />
celebrandum missam opportuno videlicet fiat<br />
Camiscium unum cum suo cingulo<br />
Amictum<br />
Manipulum et stola<br />
Planeta<br />
Palium<br />
Misale<br />
Calix cum cuppa et patena argentea<br />
Corporalia 3<br />
Purificatoria XII<br />
Fiant et alia ad celebrandum necessaria<br />
391 canc. et interim ipse dominus Brippius<br />
392 canc. ex<br />
393 canc. o
DOCUMENTO 11 133<br />
Provideatur de paramento 394 integro ad missam celebrandam, videlicet fiat<br />
Camiscium unum cum suo cingulo,<br />
Amictum,<br />
Manipulum cum stola,<br />
Planeta,<br />
Palium saltem ex zambeloto,<br />
Tobaleae opportunae,<br />
Misale unum,<br />
Calix cum cuppa et patena argentea,<br />
Corporalia 3,<br />
Purificatoria XII.<br />
Provideatur et de aliis ad celebrandum necessariis.<br />
Et ad effectus praemissos fiat sequestrum penes fictabilem bonorum ecclesiae praedictae.<br />
Factum fuit incontinenti dictum sequestrum, quod videatur cum rellatione.<br />
(f. 58r) Ordinationes pro ecclesia Sancti Antonii de Colturano<br />
Cimiterium vel muris vel sbarris ligneis reddatur tutum a bestiis.<br />
Incrustetur volta capelle maioris.<br />
Alia duo altaria demoliantur et alterum eorum transferratur secus parietem ad<br />
medium ecclesie, ubi figura divae Mariae picta est.<br />
Apponatur sera et clavis super porta et hostio 395 sacrastiae.<br />
Fiat quamprimum cratis ferrea super finestra que inservit altari maiori in capite<br />
ecclesiae.<br />
Ubi homines dicti loci velint dotem ipsi ecclesie augere usque ad sumam librarum<br />
ducentum imperialium in anno pro salario rectoris, dicta ecclesia errigatur in parochialem<br />
separatam a cura 396 Melegnani, et, donec super praemissis deliberetur, inhibitum<br />
fuit ac inhibetur domino presbitero Baptiste de Scottis capellano curato, ne aliqua<br />
sacramenta ibidem ministret.<br />
Et ubi dicta ecclesia in parochialem sic ut supra errigatur, tunc provideatur de<br />
tabernaculo pro sanctissima tenenda 397 (f. 58v) eucharastia, necnon et provideatur<br />
de baptisterio et aliis omnibus ad parochialem ecclesiam necessariis, prout in regulis<br />
generalibus traditum est.<br />
Pro monasterio Sancti Angeli<br />
Moniti fuerunt venerabilis frater viccarius ac fratres dicti monasterii ut quamprimum<br />
demoliri faciant depositum 398 super terram eminens, in quo dicitur reconditum<br />
cadaver cuiusdam a Basilica Petri, et quod ipsum cadaver infra 399 terram sepeliri<br />
faciant.<br />
Moniti quoque fuerunt, ut quanto citius lapidibus et cemento obturari faciant omnia<br />
hostia a parte extra monasterium constructa in pariete 400 illarum celularum 401<br />
quibus utuntur pro confessionalibus, et quod illis amplius non utantur pro confessionalibus,<br />
nam alia confessionalia illignea facienda sunt et collocanda in locis aparentibus<br />
ecclesie, iuxta formam per ⌊quasdam⌋ regulas generales aliis omnibus ecclesiis<br />
traditam.<br />
394 corr. da apparamento<br />
395 corr. da hostia (?)<br />
396 canc. praepositure Sancti Iuli<br />
397 canc. euchast<br />
398 canc. lapideum<br />
399 canc. ecclesi<br />
400 canc. c<br />
401 canc. in
134 APPENDICE<br />
(f. 59r) Vigore quoque et in exequtione ⌊quarundam⌋ bullarum per sanctissimum<br />
Pium papam quintum superioribus diebum editarum facta fuit praedicto 402 venerabili<br />
patri vicario inhibitio tenoris subsequentis, videlicet:<br />
1567 die sabbati ultimo mensis mai.<br />
Coram illustrissimo et reverendissimo cardinali Borromeo Mediolanensi archiepiscopo<br />
etc. existenti in terra Melegnani pro visitatione dicti loci, vocato et habito venerabile<br />
fratre Francisco de Bamphis, ordinis Fratrum Minorum Regularium Observantiae,<br />
viccario in monasterio dicti loci, eidem praesenti, audienti etc., factum fuit<br />
praeceptum et seu inhibitio in faciem, ut omnia in concilio provinciali disposita circa<br />
funeralia ad unguem observet et adimpleat, maxime circa 403 palia gratis in funeralibus<br />
concedenda et de paliis auro contextis nec sericeis in dictis funeralibus non concedendis,<br />
iuxta etiam bullas a summo pontifice emanatas.<br />
Praesente ut supra praedicto venerabili patre viccario, acceptante etc. et ita exequi<br />
promittente etc.<br />
Vigore etiam dictarummet bullarum praeceptum et inhibitum fuit praedicto patri<br />
viccario praesenti ut supra, quod deinceps aliquas mulieres non admittat in viridario<br />
seu barco dicti monasterii sub pena excoicationis, ut in dictis bullis<br />
sanctissimi domini nostri Pii V.<br />
(f. 59v) Vigore quoque dictarummet bullarum factum fuit simile praeceptum et seu<br />
similis inhibitio venerabili fratri Zinesio de Bugatis de Candia, ordinis fratrum Carmelitanorum,<br />
priori monasterii eiusdem ordinis in dicto burgo Melegnani, praesenti,<br />
audienti etc, et in omnibus ut supra et prout supra.<br />
(f. [60]r) Ordinationes pro ecclesia Sancte Mariae de Calvenzano<br />
Fiant valve super portis et claudantur sera et clavi.<br />
Altare maius retrahatur magis citra medium ecclesie.<br />
Perficiatur quamprimum ancona ad ipsum altare apponenda.<br />
Cetera vero altaria demoliantur et duo alia construantur secus parietes 404 ad<br />
medium ecclesie, videlicet unum e regione alterius.<br />
Errigantur et seu construantur duo parietes, videlicet unus ab utroque altaris maioris<br />
inter columnas et ab uno ex dictis lateribus construatur sacrastia et ab alio<br />
campanile.<br />
Celum ecclesie soffitetur.<br />
Fiant stamegne super finestris.<br />
Nonnullae ex dictis finestris necnon et quedam alia foramina in ipsa ecclesia existentia<br />
obturentur iudicio tamen architecti.<br />
Parietes ecclesie incrustentur et pingantur vel saltem dealbentur.<br />
(f. [60]v) Fiat campana super campanile sic ut supra construendo.<br />
Tollatur illud depositum 405 lapideum, quod duabus columnis lapideis sustinetur,<br />
in ecclesia et cadaver in eo reconditum sepeliatur infra terram, dictum vero depositum<br />
ab extra ecclesiam super ipsismet columnis collocetur in angulo ubi apparet alias<br />
constructam fuisse 406 portam, que nunc obturata est.<br />
Fiant duo apparenta integra ex zambeloto, alterum scilicet album et alterum<br />
pavonazeum.<br />
Dentur dicto capellano libre 150 imperiales in anno et celebret singulo die, 407 ⌊salvo<br />
quod⌋ ex singulis ebdomodis possit omittere unam diem. 408<br />
402 corr. da praedictis<br />
403 canc. funeralia<br />
404 corr. da parietem<br />
405 canc. m<br />
406 corr. da adfuisse<br />
407 canc. ⌊uno die⌋ excepto uno<br />
408 paragrafo nell’interlinea ; tre paragrafi canc.:
DOCUMENTO 11 135<br />
(f. [61]r) Ordinationes pro ecclesia Sancti Michaelis de Pidriano<br />
Demoliantur ambo altaria que sunt in dicta ecclesia, nam sunt nimis angusta et<br />
parva, et unicum refficiatur ad formam per regulas generales traditam.<br />
Provideatur saltem de apparamento uno ad missam celebrandam, videlicet fiat:<br />
Calix cum cuppa et patena argentea,<br />
Camiscium unum cum suo cingulo,<br />
Manipulum et stola,<br />
Planeta,<br />
(f. [61]v) Pallium unum,<br />
Missale,<br />
Corporalia tria,<br />
Purificatoria XII.<br />
Provideaturque de aliis pro celebratione missae necessariis.<br />
Ubi per testes verificetur quod hic locus sit vicinior burgo Melegnani quam loco<br />
Sancti Iuliani, et ob id comodius ibi posse animarum cura exerceri per rectores Melegnani<br />
quam per rectorem Sancti Iuliani, locus praedictus segregetur a dicta cura Sancti<br />
Iuliani et uniatur curae Melegnani iuxta memoriale per vicinos dicti loci porrectum.<br />
(f. [62]r) Ordinationes pro ecclesia Sanctae Mariae in loco Mezani<br />
Dicta ecclesia soffitetur.<br />
Provideatur quamprimum de apparamentis pro celebratione missae necessariis.<br />
Apponatur sera et clavis super porta ecclesie et teneatur semper clausa, nisi cum<br />
ibi celebrari contingit.<br />
Ubi pariter per testes verificetur quod hic locus sit propinquior dicto burgo Melegnani<br />
quam loco Sancti Iuliani et ob id comodius ibi posse animarum cura exerceri<br />
per rectores Melegnani quam rectorem Sancti Iuliani, locus praedictus segregetur a<br />
dicta cura Sancti Iuliani, et uniatur curae Melegnani, eo maxime si etiam probatum<br />
fuerit quod hoc 409 et seu in alio anno quis absque sacramentis decesserit, ipsius rectoris<br />
Sancti Iuliani culpa.<br />
(f. [62]v) Ordinationes pro ecclesia Sanctorum Iacobi et Christofori loci de Balbiano<br />
ac ecclesie 410 Sancti ∗∗∗ in loco Burgi Novi<br />
Dicta ecclesia soffitetur.<br />
Provideatur quamprimum de paramentis 411 pro celebratione missae necessariis.<br />
Ubi vicinantia dicti loci Balbiani velit dotem eius ecclesie augere usque ad sumam<br />
librarum 200 imperialium in anno, computato redditu dicte ecclesie Sancti ∗∗∗ Burgi<br />
Ordinationes pro ecclesia et monasterio Sancti Angeli<br />
Tollatur depositum super terram eminens in dicta ecclesia, in quo dicitur reconditum<br />
cadaver cuiusdam a Basilica Petri dictumque cadaver infra terram sepeliatur.<br />
Obturentur ⌊ab extra⌋ lapidibus (corr. da lapibibus) et cemento omnia hostia illarum celularum<br />
quibus utuntur pro confessionalibus et illis amplius deinceps non utantur pro confessionalibus,<br />
sed alia confessionalia illignea fiant et collocentur in locis apparentibus ecclesie iuxta<br />
formam per regulas generales traditam.<br />
(f. [61]r) ne aliqua sacramenta ibidem ministret.<br />
Et ubi dicta ecclesia in parochialem sic ut supra errigatur, tunc provideatur de tabernaculo<br />
pro sanctissima tenenda eucharastia, necnon de baptisterio et de aliis omnibus ad parochialem<br />
ecclesiam necessariis prout in regulis generalibus traditum est.<br />
409 canc. an<br />
410 i.e. ecclesia<br />
411 corr. da apparamentis
136 APPENDICE<br />
Novi, 412 dicta ecclesia 413 de Balbiano ⌊in parochialem separatam a cura loci⌋ 414 Bustegherae<br />
errigatur, eidemque ecclesie de Balbiano 415 uniatur et applicetur dicta ecclesia<br />
Burgi Novi cum eius redditibus, si 416 tamen fieri poterit 417 de consensu patronorum,<br />
alioquin separentur a cura Bustighere 150 libre post extrationem pensionum et<br />
errigatur in parochiam ex decreto concilii Tridentini et interim, 418 ubi per testes probetur<br />
quod dictus locus Balbiani sit ⌊magis⌋ vicinus 419 burgo Melegnani quam dicto<br />
loco Busteghere, et ob id commodius ibi animarum cura possit per rectores Melegnani<br />
exerceri quam per rectorem dicti loci Busteghere, locus predictus Balbiani 420 ⌊regatur<br />
a rectoribus⌋ Melegnani 421 .<br />
(f. [63]r) Magnificus viccarius ⌊generalis⌋ videat dictam expositionem cum testibus<br />
superinde receptis et provideat prout melius convenire videbitur, sed magis videtur<br />
convenire separatio alicuius partis reddituum parochialis Busteghere, ut ex dictis<br />
fructibus una cum aliquali hominum contributione 422 ibi erigatur parochialis 423 .<br />
Si reverendus dominus praepositus burgi Melegnani comperuerit aliquas ex ecclesiis<br />
supradictis esse male custoditas vel aliqualiter in usus converti prophanos, eas claudi<br />
faciat et claves penes se custodiat nec aperiantur nisi dum ibi celebrari continget.<br />
412 canc. eidemt<br />
413 corr. da ecclesie<br />
414 canc. ⌊Bustegh⌋<br />
415 Bustegherae - Balbiano nel margine sinistro<br />
416 canc. fier<br />
417 canc. aut (?)<br />
418 alioquin - interim nell’interlinea ; inizio di paragrafo canc. S. . .<br />
419 corr. da vicinior<br />
420 canc. segregetur a dicta cura Bustegherae et uniatur cure<br />
421 canc. quo casu dictus rector Busteghere concurrat cum vicinis ad impensam mercedis<br />
solvendae pro administratione dictae curae, iuxta (f. [63]r) expositionem per ipsos homines<br />
factam<br />
422 alicuius - contributione nell’interlinea<br />
423 ibi - parochialis nel margine sinistro
DOCUMENTO 12 137<br />
1567 maggio 30.<br />
12<br />
Memoriale con cui gli uomini di Mezzano e Pedriano chiedono di essere uniti<br />
alla prepositura di Melegnano.<br />
Originale.<br />
ACAM, X, Melegnano, vol. 4, fasc. 17.<br />
1567 adì 30 magio.<br />
Li homini de Mezano et Pedriano, dischosto da Mellegnano mezo millo et da lontano<br />
da Santo Iuliano due millia, suplichano ha sua Signoria illustrissima, anchora che<br />
siano soto la plebe di Santo Iulliano, per esere la via longa et molto dispiacevole et<br />
damnosa ha li infermi venendo il bisogno, però ⌊per(?) 1 ⌋ questa hochasione suplichiamo<br />
a esere in el numero de li eleti di Melegnano et questo teniamo sichuro che quela<br />
non mancherà di favore, perché non aspetiano si non favore et iustitia.<br />
Nelli detti luoghi gli sono 2 cioè in Pidriano case X et anime 80.<br />
In Mezano case 17 et anime 90 in circa.<br />
1 canc. venedo<br />
2 canc. case
138 APPENDICE<br />
1570 settembre 22.<br />
13<br />
Lettera di Dionigi Brivio a san Carlo Borromeo.<br />
Originale.<br />
ACAM, X, Melegnano, vol. 6, fasc. 1.<br />
(recto) Illustrissimo et reverendissimo Monsignore, signore et patron mio osservantissimo.<br />
Questi giorni passati, quando la fu alla Rocca, la tiene proposito sopra li poveri frati<br />
Scapucini, mostrando grandissimo desiderio ch’havessero qua un locco a Maregnano;<br />
al che li rispose ch’el locco già era trovato in essa terra propria, et che se può dire fuora<br />
della terra, sito molto alto sopra il fiume del Lambro, bonissimo aere, et vi è anchora<br />
un pocco d’habitatione, ma non vi è chiesa, et è del signor Hippolito Lampugnano,<br />
qual m’ha detto che lo darà volantieri, et ch’el farà conoscere ch’esso è molto devoto<br />
d’essa relligione et che desidera che tal frati vengano ad habitarlo, perhò che lui non<br />
può donar tanta cosa, per esser povero gientilhomo, ma ch’el farà cortesia, qual credo<br />
che sarà tanto più, quanto che vostra Signoria illustrissima lo mandasse a chiamare et<br />
ch’ella ghe ne parlasse caldamente, che me rendo certo ch’el farà quanto ella desiderarà<br />
et comandarà. Et perché tal locco potria forsi vallere cinquecento scuti o più o manco,<br />
li dissi ancora che nella terra di Viccione, lontano da Melegnano due milia, verso<br />
Milano, vi è una chiesa antichissima chiamata Santa Maria, qual è chierichato de<br />
Baldesar Trecco, figliol del quondam messer Hieronimo, qual altre volte era notaro<br />
nel arcivescovato di vostra Signoria illustrissima et sta in Porta Tosa, nella contrada<br />
della Cervieta, et esso Trecco havea datte li beni d’esso clericato che sono pertiche<br />
circa 18 a livello al quondam monsignor Patrocinio per soldi 45 la pertica, senza<br />
dispensa di vostra Signoria illustrissima né suoi vicarii, come già ho inteso, et come<br />
credo che monsignor don Leonello ne sii molto bene informato alla visita che questi<br />
giorni passati ha fatto, et essendo così come ho (verso) già inteso, et non parendo<br />
a questi poveri frati de star dov’ora è quella chiesa a Viccione, per esser lontano<br />
dalle ellemosine, se contentarebbono più presto che se vendessero con l’authorità et<br />
consenso de vostra Signoria illustrissima quelle pertiche di terra, et comprare quello<br />
sito del signor Lampugnano in Maregnano, et son sicuro che se trovarano persone che<br />
comprarano dette terre, et talli dinari sarano boni per una parte, et il restante nostro<br />
Signore Dio, con il favore et aviso di vostra Signoria illustrissima accompagnate con<br />
qualche ellemosine de persone devote, spero che questi devoti relligiosi haverano un<br />
bel et bon sito, come essi ne sono informati, et ogni giorno s’andarà facendo qualche<br />
cosa di modo che in pocco tempo se potrà sperare che vi starano continuo a pregare<br />
nostro Signore per vostra Signoria illustrissima et per tutti li benefattori. Et così<br />
vostra Signoria illustrissima, come sempre fu suo solito, debbe abbraciare questa santa<br />
et onorata impresa et con l’authorità sua operare che tal 1 ⌊negotio⌋ habbi effetto, che<br />
oltra che farà opera santa et pia, io ancora li restarò immortalmente obligatissimo.<br />
Alla cui bona gratia humilmente me raccomando et con la debita reverenza li bacio le<br />
mani. Da la Rocca, alli 22 di settembre 1570.<br />
Di vostra Signoria illustrissima et reverendissima<br />
humill. mo servidore<br />
Dioniggi Brivio<br />
1 canc. opera
DOCUMENTO 14 139<br />
1577 maggio 23.<br />
14<br />
Lettera di don Luigi Carnaghi, prevosto di Melegnano, a san Carlo Borromeo.<br />
Originale.<br />
ACAM, X, Melegnano, vol. 2, fasc. 15.<br />
(recto) Illustrissimo et reverendissimo Monsignore, padrone mio osservantissimo.<br />
Hieri fu qui a Melegnano il Provinciale de’ Capuccini, a visitare e disegnare il luoco<br />
per edificarci il suo monastero e conchiuse che la chiesa di Santo Materno può restare<br />
anco senza impedimento dell’edificio del suo monastero, perché secondo il disegno<br />
loro essa chiesa di San Materno rimane nella parte settentrionale della piaza, che<br />
sarà innanti la porta della chiesa, ch’essi a suo servigio vogliono di nuovo fabricare.<br />
Et io, che temo che la signora Marchesa, la quale s’aspetta qui dimani la sera per<br />
ultima risolutione di sì fatto negocio, non entra in capriccio di atterrar la chiesa di<br />
San Materno, perché la chiesa nuova de’ Capuccini habbia la piaza più ariosa et ampia<br />
avanti, aviso vostra Signoria illustrissima acciò ch’ella, quando fosse richiesta per la<br />
demolitione di San Materno, vadi considerata, essendo che commodamente può stare<br />
e l’una e l’altra chiesa. I Capuccini hanno scropolo a privare questa compagnia di<br />
scolari della sua chiesa, ove anco essi lodano Iddio, atteso ch’a loro non portano altro<br />
impedimento che d’un puoco più d’aria.<br />
Perché i Capuccini vogliono di presente starsene qui cinque, duoi di messa, un<br />
chierico e duoi laici per attendere alla fabrica, io ci offersi una parte della canonica<br />
nostra, ma essi dicono che star vogliono a San Pietro, luogo con nome d’hospitale, di<br />
Disciplini. Nelle case di esso hospitale stanno donne et huomini né so se gli scolari si<br />
contentaranno, atteso che tra loro sono discordi, et io, vedendo i lor disordini et che<br />
non frequentano l’ufficio suo né che mai render m’hanno voluto i conti da quatro anni<br />
in qua, ci ho levato la regola, come n’ho raguagliato monsignor Fontana: et perciò sarà<br />
bene che vostra Signoria illustrissima ordini quello che le par bene, acciò questi frati<br />
siano alloggiati.<br />
Nelle tre feste della Pentecoste prossima predicarà qui nella nostra chiesa prepositurale<br />
il Provinciale de’ Capuccini. Ho benedetto la maggior parte delle case di questa<br />
terra e suoi borghi, vo seguitando, ma questi pochi giorni fo pausa per attendere alle<br />
confessioni. Ognuno mi dimanda grani benedetti, io ho distribuito quei cento che vostra<br />
Signoria illustrissima (verso) gli giorni passati mi fece dare, ma sono quasi niente,<br />
se si risguarda la moltitudine del popolo: onde supplico ch’ella me ne faccia almeno di<br />
ducento gratia, affine che costoro non manchino nell’ufficio di pietà per diffetto mio. Et<br />
se le piacesse di favorirmi tanto, l’apportatore di questa è tale ch’allui sicuramente si<br />
puotranno dare. Di ciò molto la priego e con ogni affetto di cuore m’inchino a pigliarmi<br />
la sua santa benedittione.<br />
Da Melegnano il 23 maggio 1577.<br />
Di vostra Signoria illustrissima et reverendissima<br />
humilissimo servitore<br />
il prevosto di Melegnano
140 APPENDICE<br />
1577 maggio 25.<br />
15<br />
Lettera di Barbara del Maino, marchesa di Melegnano, a san Carlo Borromeo.<br />
Originale (il testo è di mano del prevosto Carnaghi, solo le ultime due righe<br />
sono della marchesa).<br />
ACAM, X, Melegnano, vol. 2, fasc. 35.<br />
Illustrissimo et reverendissimo Signor mio osservantissimo<br />
Hieri giunsi qua per dar principio alla mia divotione di fabricare il monastero<br />
per gli padri Capuccini; ho compro il terreno che lor bisogna et, perché la chiesa di<br />
San Materno porta impedimento alla chiesa che s’ha di fare per uso d’essi Capuccini,<br />
sendosi disegnato 1 che la nuova sia di edificarsi presso alla vecchia tre braccia, supplico<br />
vostra Signoria illustrissima farmi gratia di mandarmi facoltà di far demolire essa<br />
chiesa di San Materno, acciò non impedisca l’opra c’ho stabilito con l’aiuto d’Iddio di<br />
presente principiare e quanto prima finire. Quando vostra Signoria illustrissima fu in<br />
quelle parti, mandò visitare la capella che fece fare Pio Quarto di santa memoria al<br />
Frascarolo et mi diede licenza di farci dir messa per tre mesi; hora finito è il termine; gli<br />
padri Capuccini non vogliono più celebrarvi senza sua nuova licenza et, perché penso<br />
di rimanere anco al Frascarolo qualche tempo, priego vostra Signoria illustrissima<br />
favorirmi in prorogarmi la licenza et per lo presente mandarmela, con che alle sue<br />
sante orationi mi raccomando.<br />
Da Melegnano, il X<strong>XV</strong> maggio MDLX<strong>XV</strong>II.<br />
Di vostra Signoria illustrissima et reverendissima<br />
hobigatissima serva<br />
la marchesa di Marignano<br />
1 canc. disegnata
DOCUMENTO 16 141<br />
1577 maggio 25.<br />
16<br />
Lettera del Provinciale dei Cappuccini a san Carlo Borromeo.<br />
Originale.<br />
ACAM, X, Melegnano, vol. 2, fasc. 35.<br />
Iesus<br />
Illustrissimo et reverendissimo monsignore mio in Giesù Christo humile saluto.<br />
Sonno già alquanti anni, che la Religion, et Provintia nostra, desidera et procura,<br />
per serviggio de Dio, far un monasterietto per albergo de Frati, nella terra di Marignano,<br />
et hora Nostro Signore, ch’opportunamente adempie il desiderio de soi, ha<br />
inspirato efficaciamente la signora Marchesa di fare questa laudevole impresa, et è<br />
venut’aposta da Fraschirolo per dargli principio. Però supplico humilmente a Vostra<br />
Signoria Illustrissima, che, per Nostro Signor Giesù Christo, mi conceda, non solamente<br />
la licentia et benedittione, per ricevere questo logo, che detta Signora Marchesa ha<br />
comprato presentialmente con soi denari già sborsati, ma mi dia anco libera facoltà<br />
di transferir una chiesetta, intitolata San Materno, da un logo a un altro il spatio de<br />
25 passi, perché stando dove hora è, non se gli può accommodar la fabrica dil monasterio,<br />
et remanendo in piè impedisce la nova chiesa che si ha di fare. Et volontieri<br />
sarei venuto personalmente a pregarla et informarla del tutto, ma perché mi bisogna<br />
predicar queste 3 feste della Penthecoste, et la signora Marchesa non può tardar a partirsi,<br />
per negotio d’importanza, cioè per grave infirmità d’una sua figlia ch’è senza suo<br />
governo a Fraschirolo, et avanti che si parta vorebbe veder dar principio alla fabrica,<br />
verrò poi doppo le feste ad assicurarla che questa nostra petitione è raggionevole, et<br />
la concession è licita. Prego adunque di novo Vostra Signoria Illustrissima concederci<br />
detta chiesa liberamente, acciò non perdiam questa bona occasione, perché perduta, si<br />
cercharà, et forse non si potrà trovare. Et con questo facendo fine, prego Dio disponna<br />
di noi, et di tutte le cose nostre quello ch’è beneplacito suo, sua gloria, et nostra salute.<br />
Da Marignano, il 25 di Maggio, 1577.<br />
Di Vostra Illustrissima et Reverendissima Signoria Servo, et suddito in Christo<br />
Il Provintial de Frati Capuccini
142 APPENDICE<br />
1577 giugno 3.<br />
17<br />
Lettera del Provinciale dei Cappuccini a san Carlo Borromeo.<br />
Originale.<br />
ACAM, X, Melegnano, vol. 2, fasc. 35.<br />
Iesus<br />
Illustrissimo et Reverendissimo Monsignor et signor mio in Giesù Christo humile<br />
saluto.<br />
Per dispositione della Divina Maestà, con la benedittione di vostra Signoria illustrissima<br />
et con l’aiuto dell’eccellentissima signora Marchesa habbiam piantata la<br />
prima pietra, et fatt’i fondamenti della nova chiesa di San Materno a Marignano. Il<br />
reverendo Preposito, lattor della presente, per sua charitativa humanità, ha accommodato<br />
nella canonica della chiesa sua i nostri frati, parte de quali attendaranno al negotio<br />
della fabrica, parte alla celebratione delle cose divine, et uno all’amministratione del<br />
verbo. Se, per gloria de Dio, pare al retto giudicio di Vostra Signoria Illustrissima et<br />
se gli piace, la prego concederci liberamente la chiesa vecchia di San Materno, dove<br />
possiam celebrar le messe, et altri divini officii, sin che sia fabricato et perfetto il<br />
choro, et l’altare della chiesa nova. All’hora si potranno transferire le reliquie, se ve<br />
ne sonno, dall’altar vecchio al novo, et la materie della chiesa vecchia, all’edificatione<br />
della nova. Né per questo si farà ingiuria a quei scholari che l’hanno risarcita, perché<br />
s’accontentono di quanto disponerà Dio per Vostra Signoria Illustrissima. Et, se sarà<br />
bisogno di far qualche ristorro alle lor proprie borse, non si mancharà di cerchare fidelmente<br />
l’elemosina, per non lasciarli dannificati. Se anco Vostra Signoria Illustrissima<br />
potesse porgiere, et porgiesse le mani adiutrici a questa incomminciata fabbrica, credo<br />
farebbe a Dio cosa grata, et io gliene supplico, et confessomegli obbligato, con tutta la<br />
Provintia mia, qual sempre pregarà la Maestà Divina dia felice successo a sue sante,<br />
et fatticose imprese. Da Marignano il 3 di giugno 77.<br />
Di Vostra Illustrissima e Reverendissima Signoria servo, et suddito in Christo<br />
Il Provintial de Capuccini nella Provincia di Milano
DOCUMENTO 18 143<br />
1577 giugno 10.<br />
18<br />
Lettera di fra Arcangelo da Brescia a san Carlo Borromeo.<br />
Originale.<br />
ACAM, X, Melegnano, vol. 2, fasc. 35.<br />
Illustrissimo e Reverendissimo Monsignor salute e pace.<br />
Il nostro reverendo Padre Provintiale hammi posto qua a Mellegnano a predicar il<br />
verbo di Dio, et insieme mi ha datto carico che andando fuori in altre terre, debba haver<br />
l’occhio a ritrovar pietre, legnami, et simili altre cose per la fabrica. L’onde venendo<br />
sabbato prossimo passato da Milano vidi in un campo lontano da Milano quattro milia<br />
una capella roinata dimandata Santo Martino, et m’informai dal Reverendo di Santo<br />
Giugliano che cosa ⌊era⌋, et mi rispose che era come niente, perché già è stata condotta<br />
via la maggior parte di quelle pietre, dove ne restano ancora circa otto o dieci carra<br />
con due o tre pietre vive longhe, ma che se havevamo caro haver il restante dovevamo<br />
di ciò dar aviso a Vostra Signoria Illustrissima. Però la preghiamo ci voglia concedere<br />
la licentia d’andar a pigliarle, avanti che altri le levino, et noi gli pregaremo dal Signore<br />
la sua santa gratia. Da Mellegnano, il 10 di Giugno 1577.<br />
Di Vostra Signoria Illustrissima<br />
Minimo figliuolo et servo nel Signore<br />
Fra Arcangelo da Brescia Capucino indegno
144 APPENDICE<br />
1577 giugno 22.<br />
19<br />
Lettera di don Luigi Carnaghi, prevosto di Melegnano, a san Carlo Borromeo.<br />
Originale.<br />
ACAM, X, Melegnano, vol. 2, fasc. 35.<br />
Illustrissimo et Reverendissimo Monsignore padrone e signor mio osservantissimo.<br />
Ho inteso, che si partono dalla Vittoria quei poveri, per venire a Milano, et che<br />
quel luoco rimarrà derelitto, come prima; vi sono molte cose, che si perderanno subito,<br />
perché non sì tosto saranno partiti quelli, c’hor vi stanno, ch’ognuno darà di piglio a<br />
quanto puotrà; onde vi sono alcuni legni dati per farne un ponte, che più non bisogna<br />
partendosi costoro; vi sono asse, et alcuni utensilii, che non porta la spesa il portarle<br />
a Milano; et perciò supplico Vostra Signoria Illustrissima ch’ella per amor di Dio doni<br />
alla fabrica de’ Padri Capuccini quel tanto, che non si può agiatamente riportare a<br />
Milano, et massime quei legni di rovere, li quali tutti portaranno grandissimo aiuto<br />
alla sudetta fabrica; le asse poi, se bene non saranno in tutto intiere, gioveranno a far<br />
ponti, quando non siano atte ad altro. Quei badili, zapponi, e vanghe sono necessarii<br />
più che molto nel fabricare. Questa gratia chiedo, e spero, con che me le inchino a farle<br />
riverenza. Da Melegnano il XXII giugno MDLX<strong>XV</strong>II.<br />
Di Vostra Signoria Illustrissima et Reverendissima<br />
Humilissimo servitore<br />
Il Prevosto di Melegnano
DOCUMENTO 20 145<br />
1579.<br />
20<br />
Pianta della chiesa di San Rocco di Melegnano.<br />
ACAM, X, Melegnano, vol. 4, fasc. 13.
146 APPENDICE<br />
1579.<br />
21<br />
Pianta della chiesa di San Pietro di Melegnano.<br />
ACAM, X, Melegnano, vol. 4, fasc. 13.
DOCUMENTO 22 147<br />
1580 circa.<br />
22<br />
Pianta della chiesa e ospedale di San Pietro di Melegnano.<br />
ACAM, X, Melegnano, vol. 7, fasc. 4.
148 APPENDICE<br />
1755 circa.<br />
23<br />
Dichiarazione delle chiese ed oratori contenuti nella pieve di Melegnano.<br />
Originale di cm 89 x 56.<br />
Già in ACAM, X, Melegnano, vol. 13.
Indice<br />
NOTA 1998 3<br />
BIBLIOGRAFIA 7<br />
Abbreviazioni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7<br />
Fonti manoscritte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7<br />
Fonti edite . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7<br />
Studi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8<br />
1 ORIGINI CRISTIANE DI <strong>MELEGNANO</strong> 11<br />
2 LA FONDAZIONE DELLA PREPOSITURA DI MELEGNA-<br />
NO (1442) 13<br />
3 GLI STATUTI DELLA PREPOSITURA DI <strong>MELEGNANO</strong> 23<br />
4 CHIESE, ALTARI E CONFRATERNITE NELLA PREPO-<br />
SITURA DI <strong>MELEGNANO</strong> DALLE LORO ORIGINI ALLE<br />
VISITE DI SAN CARLO 27<br />
1 San Giovanni Battista . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30<br />
2 San Pietro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33<br />
3 Oratorio dell’Assunzione nel Castello . . . . . . . . . . . . . . . . 34<br />
4 San Rocco nel sobborgo della Fornace . . . . . . . . . . . . . . . 35<br />
5 San Materno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35<br />
6 San Biagio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37<br />
7 Santa Brigida a Santa Brera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38<br />
8 La Natività della V. M. alla Rocca Brivio . . . . . . . . . . . . . 38<br />
9 San Rocco a Riozzo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39<br />
10 Santi Pietro e Paolo a Vizzolo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39<br />
11 Santi Protasio e Gervasio a Sarmazzano . . . . . . . . . . . . . . 40<br />
12 Santa Maria di Calvenzano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40<br />
13 Sant’Antonino a Colturano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41<br />
14 San Michele a Pedriano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41<br />
15 Santa Maria della Neve a Mezzano . . . . . . . . . . . . . . . . . 42<br />
16 Monastero di Santa Maria della Misericordia . . . . . . . . . . . 42<br />
17 Convento di Santa Maria del Carmine . . . . . . . . . . . . . . . 43<br />
18 Convento di Santa Maria delle Grazie, dei Servi di Maria . . . . 44<br />
Conclusione 47
150 INDICE<br />
Appendice 49<br />
Nota 1998 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50<br />
1 1442 luglio 6. Fondazione della prepositura di Melegnano . . . . . 51<br />
2 1442 luglio 19. Nomina del primo prevosto di Melegnano . . . . . 54<br />
3 1442 luglio 28. Statuti della prepositura di Melegnano . . . . . . 56<br />
4 1442 luglio 30. Unione di sette chiese alla prepositura di Melegnano 59<br />
5 1443 agosto 8. Procura della comunità di Melegnano per il processo<br />
di conferma dell’unione del monastero della Stella alla chiesa<br />
di Melegnano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61<br />
6 1442 - 1443. Spese sostenute per conto della chiesa di Melegnano 65<br />
7 1455 agosto 3 - settembre 3. Capitoli e testimonianze in favore<br />
delle monache della Stella . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73<br />
8 1459 ottobre 16 - 20. Capitoli e testimonianze contro le monache<br />
della Stella . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79<br />
9 1486 luglio 26. Infeudazione delle chiese di San Pietro e di San<br />
Biagio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87<br />
10 1512. Regole della Compagnia della Concezione . . . . . . . . . . 91<br />
11 1567 maggio 30 - giugno 1. Visita pastorale di san Carlo . . . . . 93<br />
12 1567 maggio 30. Memoriale degli uomini di Mezzano e Pedriano . 137<br />
13 1570 settembre 22. Lettera di Dionigi Brivio a san Carlo . . . . . 138<br />
14 1577 maggio 23. Lettera del prevosto di Melegnano a san Carlo . 139<br />
15 1577 maggio 25. Lettera della marchesa di Melegnano a san Carlo 140<br />
16 1577 maggio 25. Lettera del provinciale dei Cappuccini a san Carlo141<br />
17 1577 giugno 3. Idem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142<br />
18 1577 giugno 10. Lettera di fra Arcangelo da Brescia a san Carlo . 143<br />
19 1577 giugno 22. Lettera del prevosto di Melegnano a san Carlo . 144<br />
20 1579. Pianta della chiesa di San Rocco di Melegnano . . . . . . . 145<br />
21 1579. Pianta della chiesa di San Pietro di Melegnano . . . . . . . 146<br />
22 1580 circa. Pianta della chiesa e ospedale di San Pietro di Melegnano147<br />
23 1755 circa. Dichiarazione delle chiese ed oratori contenuti nella<br />
pieve di Melegnano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148