DEVOZIONE E LITURGIA A MELEGNANO NEI SECOLI XV ... - Teletu

DEVOZIONE E LITURGIA A MELEGNANO NEI SECOLI XV ... - Teletu DEVOZIONE E LITURGIA A MELEGNANO NEI SECOLI XV ... - Teletu

home.teletu.it
from home.teletu.it More from this publisher
20.06.2013 Views

DEVOZIONE E LITURGIA A MELEGNANO NEI SECOLI XV E XVI Luigi Bardelli Cerro al Lambro 2004

<strong>DEVOZIONE</strong> E <strong>LITURGIA</strong> A <strong>MELEGNANO</strong><br />

<strong>NEI</strong> <strong>SECOLI</strong> <strong>XV</strong> E <strong>XV</strong>I<br />

Luigi Bardelli<br />

Cerro al Lambro 2004


Seconda ristampa ulteriormente riveduta


NOTA 1998<br />

Nel proporre al pubblico la mia tesi di laurea, circolata per vent’anni in copia<br />

unica tra amici e studiosi di argomenti locali, ho ritenuto opportuno non<br />

introdurre modifiche di sostanza (a parte la correzione di un paio di sviste<br />

di cui mi ero accorto già prima della discussione, avvenuta l’11 marzo 1977),<br />

limitandomi a correggere gli errori di battitura (di cui parecchi già allora segnalati<br />

nell’errata corrige) e a rendere il testo più coerente per ortografia,<br />

punteggiatura, abbreviazioni, maiuscole.<br />

Impegni di vario genere, e un’assenza prolungata da biblioteche e archivi, mi<br />

hanno impedito di por mano al necessario lavoro di revisione e aggiornamento,<br />

che spero di intraprendere in vista di una seconda edizione.<br />

Penso che pubblicare il testo di allora abbia in ogni caso un suo significato,<br />

per il suo valore intrinseco, malgrado errori e lacune, e per il suo carattere di<br />

testimonianza storiografica.<br />

Solo per l’appendice documentaria ho ritenuto più importante l’esattezza<br />

della trascrizione che non la fedeltà storica al testo del 1977. I documenti presentano<br />

quindi un testo che per vari aspetti non corrisponde a quello di allora,<br />

essendo stati rivisti anche i criteri di edizione.<br />

La mia riconoscenza va a quanti mi hanno aiutato nella realizzazione della<br />

tesi e di questo libro. Molti vivi sarebbero da nominare; ricorderò invece tre che<br />

non sono più tra noi: Giuseppe Gerosa Brichetto, monsignor Enrico Cattaneo e<br />

Maria Assunta Pogliaghi.<br />

Cerro al Lambro, 23 marzo 1998.<br />

Nota alla ristampa riveduta<br />

A un anno dalla prima edizione ecco la ristampa riveduta, dove sono corretti<br />

i molti errori di battitura contenuti soprattutto nell’appendice documentaria e<br />

dovuti alla fretta di licenziare il libro in tempo per partecipare al premio Città<br />

di Melegnano dedicato a ricerche e studi di argomento melegnanese. La nemesi,<br />

incarnata in una commissione giudicatrice dalla manica piuttosto stretta, ha<br />

meritatamente punito la mia ambizione, ma il debito verso gli amici lettori e<br />

amanti di storia locale va ugualmente saldato.<br />

Questa ristampa sostituisce l’edizione datata Melegnano 1998 e a questa ristampa<br />

deve far riferimento chiunque non voglia o non possa accedere alla tesi<br />

originale del 1977 conservata all’Università Cattolica di Milano. Se qualche errore<br />

è rimasto, verrà corretto con un apposito errata corrige. Chi avesse una copia<br />

dell’edizione del 1998 è invitato a buttarla e sostituirla con questa ristampa.<br />

Cerro al Lambro, 21 marzo 1999.


Nota alla seconda ristampa ulteriormente riveduta<br />

Questa è l’ultima volta che rimetto mano alla mia vecchia tesi, per togliere<br />

gli ultimi errori di stampa e inserire nel testo i documenti 20-23.<br />

Statemi bene.<br />

Cerro al Lambro, 12 ottobre 2004.


candidato:<br />

LUIGI BARDELLI<br />

matr. n. 787207<br />

UNIVERSITÀ CATTOLICA DEL SACRO CUORE<br />

MILANO<br />

FACOLTÀ DI LETTERE E FILOSOFIA<br />

Tesi di Storia della Liturgia<br />

<strong>DEVOZIONE</strong> E <strong>LITURGIA</strong> A <strong>MELEGNANO</strong><br />

<strong>NEI</strong> <strong>SECOLI</strong> <strong>XV</strong> E <strong>XV</strong>I<br />

Anno Accademico 1975 - ’76<br />

Relatore:<br />

Ch.mo Prof. Mons. Enrico Cattaneo


BIBLIOGRAFIA<br />

Abbreviazioni<br />

ACAM Archivio della Curia Arcivescovile di Milano<br />

APMe Archivio della Prepositurale di Melegnano<br />

ASMi Archivio di Stato di Milano<br />

Fonti manoscritte<br />

ACAM, X, Melegnano; Parrocchie, Melegnano.<br />

APMe.<br />

ASMi, Fondo di Religione; Notai; Sezione storico-diplomatica, Comuni.<br />

Datio di Melegnano, cod. 236 della Biblioteca Trivulziana.<br />

Fonti edite<br />

Gli atti del comune di Milano fino all’anno 1216, a cura di C. Manaresi, Milano<br />

1919.<br />

AZARII P., Liber gestorum in Lombardia, a cura di F. Cognasso, Bologna<br />

1926-39 (RR.II.SS., vol. <strong>XV</strong>I, parte IV).<br />

CARETTA A., La vita di San Gualtiero di Lodi, estratto dall’“Archivio Storico<br />

Lodigiano”, 1969.<br />

Codex Diplomaticus Langobardiae, a cura di G. Porro Lambertenghi, Torino<br />

1876.<br />

Documenti diplomatici tratti dagli Archivi Milanesi, per cura di L. Osio, Milano<br />

1864-72.<br />

Itinera Hierosolymitana saeculi IIII-VIII, recensuit et commentario critico instruxit<br />

P. Geyger, Vindobone 1898 (CSEL, vol. 38).<br />

Liber Notitiae Sanctorum Mediolani, a cura di M. Magistretti e U. Monneret<br />

de Villard, Milano 1917.<br />

Il Museo Diplomatico dell’Archivio di Stato di Milano, a cura di A. R. Natale,<br />

s.n.t.


8 BIBLIOGRAFIA<br />

Notitia Cleri Mediolanensis de anno 1398, in “Archivio Storico Lombardo”,<br />

vol. XIV (1900).<br />

Recueil des chartes de l’Abbaye de Cluny, formé par A. Bernard, completé. . .<br />

par A. Bruel, Paris 1876-1903.<br />

SIMONETAE I., Rerum gestarum Francisci Sfortiae Mediolanensium Ducis<br />

Commentarii, a cura di G. Soranzo, Bologna 1932-59 (RR.II.SS., vol. XXI,<br />

parte II).<br />

Statuts, chapitres généraux et visites de l’ordre de Cluny, par G. Charvin, Paris<br />

1965-70.<br />

Studi<br />

AMELLI C., La Chiesa del Carmine in Melegnano, Melegnano 1965.<br />

AMELLI C., Festa e Fiera del Perdono di Melegnano, Melegnano 1974.<br />

AMELLI C., Il Perdono di Pio IV, Melegnano 1963.<br />

AMELLI C., Storia di Melegnano dalle origini all’anno Mille, Melegnano 1967.<br />

AMELLI C., Storia di Melegnano dalle origini all’epoca contemporanea, Melegnano<br />

1974.<br />

BONARI V., I Conventi e i Cappuccini dell’antico Ducato di Milano. Memorie<br />

storiche raccolte da manoscritti. Parte I, Crema 1893.<br />

BORELLA P., S. Savina, Matrona Lodigiana, in “Memorie storiche della diocesi<br />

di Milano”, vol. VII (1960), p. 241-253.<br />

CARETTA A., Laus Pompeia (Lodi Vecchio) e il suo territorio, Milano 1954.<br />

CARETTA A., Savina, in Bibliotheca Sanctorum, Roma 1961-1970, vol. XI, p.<br />

698-699.<br />

CISERI A., Giardino istorico Lodigiano, o sia istoria sacro-profana della città<br />

di Lodi, e suo distretto, Milano 1732.<br />

COLDANI G., Raggualio della Chiesa di S. Giovanni Battista del Borgo di<br />

Melegnano. Biblioteca Ambrosiana, Ms. A 143.<br />

EUBEL C., Hierarchia Catholica Medii Aevi, 2. ed., Monasterii 1913-4.<br />

FASOLA L., Una famiglia capitaneale milanese e Federico I (i da Melegnano),<br />

tesi di perfezionamento dattiloscritta presso la Scuola Normale Superiore<br />

di Pisa, Pisa 1969/70 (relatore prof. C. Violante).<br />

FORNARI G. M., Anno Memorabile de Carmelitani, Milano 1688-1690.<br />

GEROSA BRICHETTO G., Fuori di Porta Tosa. Studio sulle terre del Lambro<br />

nell’età medievale, Milano 1973.<br />

GIANANI F., “In agro Calventiano”, Melegnano 1961.


BIBLIOGRAFIA 9<br />

GIANI A. - GARBIO L. M., Annalium Sacri Ordinis Fratrum Servorum B.<br />

Mariae Virginis a suae Institutionis exordio centuriae quatuor, 2. ed.,<br />

Lucae 1719-25.<br />

GIULINI G., Memorie spettanti alla storia, al governo, ed alla descrizione della<br />

Città, e della Campagna di Milano, ne’ secoli bassi, Milano 1760 ss.<br />

GIULINI G., Continuazione delle memorie spettanti alla storia. . . , Milano<br />

1771 ss.<br />

MAZZUCCHELLI P., Osservazioni intorno al saggio storico-critico sopra il<br />

rito Ambrosiano, Milano 1828.<br />

MIRABELLA ROBERTI M., Vizzolo Predabissi. S. Maria Assunta di Calvenzano,<br />

in Studi e ricerche nel territorio della Provincia di Milano, a cura<br />

di M. L. Gatti Perer, Milano 1967, p. 229-36.<br />

OLIVIERI D., Dizionario di toponomastica lombarda, 2. ed., Milano 1961.<br />

PREVIATO L., S. Giuliano Milanese. Cenni storici, Milano 1975.<br />

ROSSETTI G., Contributo allo studio dell’origine e della diffusione del culto<br />

dei Santi in territorio milanese. . . , in “Contributi dell’Istituto di Storia<br />

Medievale”, vol II, Milano 1972, p. 573-607.<br />

SAMARATI L., I Vescovi di Lodi, Milano 1964.<br />

SARESANI F., Cenni storici dell’Antico e Moderno Insigne Borgo di Melegnano.<br />

. . , Melegnano 1886.<br />

SARESANI F., Cenni storici dell’Antico e Moderno Insigne Borgo di Melegnano.<br />

. . , Ms. in APMe, cart. “Storia di Melegnano”.<br />

SCHUSTER I., La reclusione e l’uccisione di Severino Boezio “in agro Calventiano”,<br />

in “La scuola cattolica”, vol. LXXI (1943), p. 369-72.<br />

SEVESI P. M., Santa Maria della Misericordia in Melegnano, Melegnano 1932.<br />

Storia di Milano della Fondazione Treccani, Milano 1953-66.<br />

TATTI L., Annali sacri della città di Como, riveduti da G. M. Stampa, deca<br />

terza, parte prima, Milano 1734.<br />

TRISSINO G., Acta S. Savinae Trissinae, Milano 1626.<br />

VIGOTTI G., La diocesi di Milano alla fine del secolo XIII, Roma 1974.


Capitolo 1<br />

ORIGINI CRISTIANE DI<br />

<strong>MELEGNANO</strong><br />

La prima testimonianza dell’esistenza di Melegnano compare in una sottoscrizione<br />

a un documento dell’anno 830 (“Ego Madelbertus cle(ricus) de Meloniano<br />

in hanc cartola rogatus ad Iohannes t(es)t(is) s(ub)s(cripsi)”) 1 . Non esistono reperti<br />

archeologici che rompano il silenzio precedente. Solo l’etimologia potrebbe<br />

fornirci qualche indicazione sull’antichità e tipo di insediamento, ma le ipotesi<br />

finora avanzate al riguardo non reggono all’analisi e si rivelano fantastiche o<br />

insoddisfacenti 2 .<br />

Per quanto attiene la diffusione del cristianesimo nella zona, le tradizioni<br />

leggendarie non mancano. La più divulgata 3 è quella connessa con santa Savina<br />

lodigiana cui un’antica versione degli atti dei santi martiri Nabore e Felice<br />

attribuisce il trafugamento delle loro reliquie da Lodivecchio a Milano. Una successiva<br />

amplificazione della leggenda, testimoniata per la prima volta nel Liber<br />

Notitiae Sanctorum Mediolani, racconta che durante il tragitto da Lodivecchio<br />

a Milano la santa, che trasportava i corpi dei due martiri nascosti in una botte,<br />

fu fermata dai gabellieri “et dum interrogatur dixit se ducere mel. Illi spiculatores<br />

spinam extrahentes mel habuerunt” 4 . La leggenda di questo miracolo è<br />

nata sicuramente da una etimologia che faceva derivare il nome di Melegnano<br />

da “mel”, e non dà quindi nessuna indicazione attendibile sulle origini del culto<br />

cristiano a Melegnano.<br />

Maggior peso sembra avere un’altra tradizione che, dal Muratori al Biraghi<br />

al cardinal Schuster, localizza a Calvenzano, presso Melegnano, il martirio di<br />

Severino Boezio, avvenuto nel 524 per ordine di Teodorico. Secondo il cardinal<br />

Schuster, “in agro Calventiano” “in territorio Mediolanense” sarebbe esistito<br />

1Il Museo Diplomatico dell’Archivio di Stato di Milano, a cura di A. R. Natale, s.n.t., vol.<br />

I, parte prima, doc. 52.<br />

2Riassunte in C. AMELLI, Storia di Melegnano dalle origini all’anno Mille, Melegnano<br />

1967, p. 11-16. Un’altra etimologia fu avanzata da D. OLIVIERI, Dizionario di toponomastica<br />

lombarda, Milano 1961, p. 337 sub voce, interessante per il metodo ma errata. Anche la<br />

proposta di C. AMELLI, op. cit., p. 28, è difficilmente sostenibile.<br />

3Sulla “fortuna” di questa leggenda vedi A. CARETTA, Savina, in Bibliotheca Sanctorum,<br />

Roma 1961-1970, vol. IX, p. 698-9; e P. BORELLA, S. Savina, Matrona Lodigiana, in<br />

“Memorie storiche della diocesi di Milano”, vol. VII (1960), p. 241-253.<br />

4Liber Notitiae Sanctorum Mediolani, a cura di M. Magistretti e U. Monneret de Villard,<br />

Milano 1917, col. 362.


12 CAPITOLO 1<br />

un cenobio in cui Severino, prigioniero, avrebbe composto il De Consolatione<br />

Philosophiae in attesa della sentenza definitiva 5 . Ma la probabile esistenza di<br />

un “ager Calventianus” anche presso le mura dell’antica Pavia, unita a un’imponente<br />

tradizione che assegna a Pavia la stesura dell’ultima opera di Boezio e<br />

il suo martirio, rende estremamente debole l’identificazione muratoriana 6 .<br />

Nessun peso invece sembra avere un’altra notizia riportata dal Coldani, che<br />

attribuisce l’edificazione della chiesa di San Giovanni Battista di Melegnano<br />

all’attività missionaria di san Giulio prete. L’informazione, proveniente secondo<br />

il Coldani dai canonici di Orta, non è altrimenti documentata 7 .<br />

Il primo documento su luoghi di culto cristiani nella zona di Melegnano è<br />

dell’anno 836. Tra le disposizioni testamentarie di Ungeer, “avitator civitatis<br />

Mediolani, germano quondam Hernusti”, c’è un lascito di alcuni beni “in vico et<br />

fundo Maliano” in favore del senodochio di Santa Maria Madre di Dio “fundatum<br />

vico Meloniano” 8 .<br />

Nell’età carolingia c’era dunque a Melegnano un’istituzione religiosa che assisteva<br />

i viaggiatori che percorrevano la strada romana Milano - Lodi - Piacenza.<br />

Ma probabilmente la diffusione del cristianesimo nella zona risale a un’epoca<br />

molto più antica, forse almeno al secolo VI, quando fu istituita la pieve di San<br />

Giuliano in Strada, di cui Melegnano fece sempre parte fino al secolo <strong>XV</strong>II 9 . Del<br />

resto la toponomastica della zona testimonia una colonizzazione intensa risalente<br />

al periodo romano10 . È però impossibile con le testimonianze attualmente a<br />

disposizione avanzare qualcosa di più che vaghe congetture sui tempi e i modi<br />

dell’affermarsi del culto cristiano a Melegnano.<br />

5I. SCHUSTER, La reclusione e l’uccisione di Severino Boezio “in agro Calventiano”, in<br />

“La scuola cattolica”, vol. LXXI (1943), p. 369-372.<br />

6F. GIANANI, “In agro Calventiano”, Melegnano 1961.<br />

7G. COLDANI, Raggualio della Chiesa di S. Giovanni Battista del Borgo di Melegnano. . . ,<br />

Biblioteca Ambrosiana, Ms. A 143, p. 3: “Quello però in somma che lo (Melegnano) rende più<br />

particolare si è, che la di lui Chiesa vanta d’esser una delle cento edificate intorno al 390 da<br />

S. Giulio d’Orta (Nota: Attestazi. dei Can. d’Orta)”.<br />

8Codex Diplomaticus Langobardiae, a cura di G. Porro Lambertenghi, Torino 1876, col.<br />

226-227, doc. CX<strong>XV</strong>II.<br />

9G. ROSSETTI, Contributo allo studio dell’origine e della diffusione del culto dei Santi. . . ,<br />

in “Contributi dell’Istituto di Storia Medioevale”, vol. II, Milano 1972, pp. 573-607.<br />

10Ecco alcuni esempi tratti da D. OLIVIERI, op. cit., alle voci: Balbiano, dal gent. Balbius;<br />

Calvenzano, dal gent. Calventius; Carpiano, dal gent. Carpius; Dresano, forse da Ad<br />

Arisianum, dal gent. Arisius; Mulazzano, forse dal gent. Munatius, o dai nomi Mulutius, Molletius,<br />

o altri; Pedriano, dal gent. Petreius; Tribiano, dal gent. Trebius; tutti nomi prediali. Per<br />

Melegnano l’Olivieri propone il gent. Marinius, essendo stato tratto in inganno dalla grafia<br />

“Marignano”, che compare piuttosto tardi ed è derivata dalle forme documentate Meloniano<br />

- Melegnano - Meregnano - Maregnano. La forma più antica, “Meloniano”, non conosciuta<br />

dall’Olivieri, suggerisce piuttosto una derivazione da “Milonianum”, dal gent. Milo (Milone),<br />

testimoniato nel milanese da un’iscrizione (C.I.L. vol. V/2, p. 658, n. 5943: L. An(nius) Milo).


Capitolo 2<br />

LA FONDAZIONE DELLA<br />

PREPOSITURA DI<br />

<strong>MELEGNANO</strong> (1442)<br />

La vicenda dell’elevazione a prepositura della chiesa di San Giovanni Battista<br />

di Melegnano è già stata affrontata da altri. Giacinto Coldani, nella seconda<br />

parte del suo Raggualio, scritto nel 1747, ricostruisce i fatti sulla scorta dei soli<br />

documenti ufficiali del 1442, con vari errori e lavorando di fantasia per riempire<br />

le lacune 1 . La sua narrazione perciò, risultando praticamente una parafrasi di<br />

quei documenti, non aggiunge nulla ad essi ed è inutile per la ricostruzione della<br />

vicenda.<br />

Recentemente Cesare Amelli, nella sua Storia di Melegnano dalle origini<br />

all’epoca contemporanea, ha tentato, rispetto al Coldani, una interpretazione<br />

storiografica di più ampio respiro, inserendo la vicenda “nel travaglio religioso<br />

e riformistico del secolo”. Secondo l’Amelli, la prepositura di Melegnano fu da<br />

una parte “una realizzazione riformistica nel vasto programma di Eugenio IV,<br />

l’austero papa, colui che liquidò le autonomie monastiche per rinforzare unità<br />

ecclesiastiche. Ma fu anche una spinta della periferia rurale verso Melegnano<br />

in senso civico ed economico” 2 . Poiché l’Amelli utilizza nella sua ricostruzione<br />

solo il Coldani e pochi altri documenti tratti dall’archivio della Prepositurale<br />

di Melegnano, anch’egli non risulta di molto aiuto per la ricostruzione della<br />

vicenda.<br />

Nel 1442 Melegnano si presentava come un grosso borgo, circondato da mura<br />

e fossato e fornito di un castello. Nel perimetro c’erano tre porte, ciascuna con<br />

un sobborgo esterno. Il castello, costruito in origine dai Milanesi nel 1243 3 e poi<br />

ricostruito o ampliato da Barnabò Visconti 4 , che vi dimorò a lungo 5 , ospitava<br />

1G. COLDANI, op. cit., p. 68-73.<br />

2C. AMELLI, Storia di Melegnano dalle origini all’epoca contemporanea, Melegnano 1974,<br />

p. 64-67.<br />

3G. GIULINI, Memorie spettanti alla storia, al governo, ed alla descrizione della città, e<br />

della campagna di Milano, Milano 1760 ss., vol. VIII, p. 10.<br />

4G. GIULINI, Continuazione delle memorie spettanti alla storia, al governo. . . , Milano<br />

1771 ss., vol. II, p. 211.<br />

5Cfr. C. AMELLI, op. cit., 1974, p. 49 ss.


14 CAPITOLO 2<br />

un castellano che, oltre a essere vicario del duca per Melegnano, lo era anche di<br />

tutta la Bazana, o di quello che ne restava dopo che gran parte di essa era stata<br />

direttamente assoggettata all’autorità del comune di Milano nel 1385 6 : Melegnano<br />

era infatti sottratta alla giurisdizione del comune di Milano e direttamente<br />

soggetta all’autorità del duca 7 . Al castello di Melegnano sono anche legate altre<br />

pagine della storia dei Visconti, come la morte di Gian Galeazzo, avvenutavi<br />

nel 1402. Con l’estendersi del ducato, il castello venne perdendo in parte la<br />

sua importanza strategica, e in quanto alle mura perimetrali è probabile che<br />

non fossero mantenute in efficienza 8 , tant’è vero che quando nel 1449 Francesco<br />

Sforza assalì Melegnano la prese al primo assalto e il castello, semidistrutto dalle<br />

artiglierie, dovette arrendersi dopo sei giorni 9 .<br />

Le fonti ci permettono di farci un’idea dello sviluppo sociale ed economico<br />

del borgo. L’economia era soprattutto agricola, ma nel borgo si sviluppavano le<br />

attività commerciali e alberghiere 10 , e quelle professioni, quali notai, medici e<br />

insegnanti 11 , legate alla presenza di un ceto di persone agiate.<br />

L’esatto numero degli abitanti non è dato sapere. Per il 1442 la popolazione<br />

del borgo, compresi i sobborghi e le cascine sparse nei dintorni, veniva stimata<br />

da alcuni in 1500 anime, da altri in più di 3000 12 . Tenendo conto che queste<br />

6G. GIULINI, Continuazione cit., vol. II, p. 407.<br />

7Documenti diplomatici tratti dagli Archivi Milanesi. . . per cura di L. Osio, Milano 1864-<br />

72, vol. II, p. 6-7.<br />

8Secondo il GIULINI, Continuazione cit., vol. III, p. 332, Filippo Maria Visconti non si<br />

prese molto pensiero delle mura di Milano. Che anche a Melegnano esse venissero trascurate,<br />

si può arguire da un documento del 4 ottobre 1426 in ASMi, Notai, cart. 333, in cui si parla<br />

dell’affitto “de sedimine uno iacente in terra Melegniani, quod est cum hediffitiis muratis et<br />

cupatis, curia usque ad secundam fenestram balesteriam existentem in muro fortilizii extra<br />

fondespixium dicti sediminis”: tra i patti troviamo che gli affittuari “teneantur et debeant<br />

infra menses decemocto proxime futuros facere seu fieri facere murum unum de lapide uno<br />

cum dimedio et altitudinis prout est fondespixius dicti sediminis, qui murus veniat recte per<br />

medium dictam secundam fenestram balesteriam, ita et taliter quod dicta fenestra remaneat<br />

stopata”. Delle mura perimetrali, oggi non più esistenti, si sono trovati resti nei lavori di<br />

sterro per le fondamenta di case, per le fognature o per gli impianti del gas e dell’acqua. Cfr.<br />

C. AMELLI, op. cit., 1974, p. 52.<br />

9I. SIMONETAE, Rerum gestarum Francisci Sfortiae Mediolanensis Ducis Commentarii,<br />

a cura di G. Soranzo, Bologna 1932-1959, p. 287-8, in RR.II.SS, vol. XXI, parte II.<br />

10Nel borgo si teneva un mercato settimanale già prima del 1416, come risulta da un accenno<br />

contenuto nel codice 236 della Biblioteca Trivulziana, intitolato Datio di Melegnano, f.<br />

2v (il giudice del dazio di Melegnano poteva procedere contro gli evasori “quolibet die feriato<br />

et iuridico, dum non sit in die mercati”). Questo mercato cadeva di giovedì. In quanto agli<br />

alberghi, già l’Azario accenna ai “bona hospicia” di Melegnano narrando l’episodio dell’incontro<br />

tra Barnabò Visconti e un contadino nei boschi della Bassa Milanese (P. AZARII, Liber<br />

gestorum in Lombardia, a cura di F. Cognasso, Bologna 1926-1939, p. 144, in RR.II.SS., vol.<br />

<strong>XV</strong>I, parte IV). Nella prima metà del ’400 troviamo ricordati vari alberghi quali quello della<br />

Campana, della Cernia e del Gallo, in ASMi, Notai, cart. 332, atti del 1◦ genn. 1417, 12 e 23<br />

novembre 1422.<br />

11Oltre a Giovannino Fagnani fu Antonino, di cui ci sono giunte le imbreviature (ASMi,<br />

Notai, cart. 332-338), esercitava la professione notarile a Melegnano nel 1442 anche Beltramolo<br />

Albiati di Luchino, delle cui imbreviature prima dell’ultima guerra si poteva ancora vedere<br />

una parte per gli anni 1446-1454 (cfr. P. M. SEVESI, Santa Maria della Misericordia in<br />

Melegnano, Melegnano 1932, p. 14). La presenza di tre medici è segnalata per il 1459 nella<br />

testimonianza di don Donato Farisei riportata in App., doc. 8. Nelle imbreviature del Fagnani<br />

si trovano accenni ad alcuni maestri; anche don Cristoforo Fasoli, rettore della chiesa di San<br />

Giovanni Battista, insegnava grammatica (APMe, cart. I A, fasc. 1, doc. 16, f. 15v - 17r,<br />

testimonianza di don Ambrogio Gallarati: “quia tunc temporis ipse testis ibat ad schollas<br />

gramatice ad dictam ecclesiam, quia ipse presbiter 〈d. Christoforus de Faxolis dictus〉 Sancti<br />

Amen docebat gramaticam”).<br />

12APMe, cart. I A, fasc. 1, doc. 17, f. 3v: “ipsa cura de Melegnano non habet tria


LA FONDAZIONE DELLA PREPOSITURA DI <strong>MELEGNANO</strong> (1442) 15<br />

cifre provengono da persone interessate rispettivamente a minimizzare e a gonfiare<br />

l’effettiva consistenza demografica di Melegnano, è prudente ritenere che il<br />

numero degli abitanti fosse tra i 2000 e i 2500.<br />

Dal punto di vista ecclesiatico la situazione non era altrettanto fiorente. All’interno<br />

del borgo esisteva una sola chiesa parrocchiale, dedicata a San Giovanni<br />

Battista e curata da un rettore eletto dalla comunità; essa faceva parte, senza<br />

particolari distinzioni, della pieve di San Giuliano in Strada. C’era poi anche<br />

un’altra chiesa, dedicata a San Pietro, retta da una confraternita di Disciplinati,<br />

ma non vi risiedeva nessun sacerdote 13 . Poco fuori del borgo, verso Milano,<br />

c’era un convento di frati Carmelitani e dall’altra parte del Lambro la chiesa di<br />

San Materno 14 .<br />

C’era dunque un evidente squilibrio tra il prestigio che il borgo deteneva nel<br />

campo civile e la sua scarsa rilevanza nel campo ecclesiastico. Questo fu probabilmente<br />

all’origine dell’azione intrapresa dalla comunità di Melegnano al fine di<br />

innalzare la chiesa di San Giovanni Battista da semplice rettoria a qualcosa che<br />

se non era una collegiata certo le somigliava molto, cioè a prepositura con un<br />

prevosto e tre cappellani curati. Certo un ampliamento nel numero dei sacerdoti<br />

poneva dei problemi di ordine finanziario. Le rendite della chiesa, assommanti<br />

a circa 40 lire imperiali annue 15 , risultavano insufficienti per una dotazione<br />

adeguata. Per reperire i fondi necessari c’erano due vie fondamentali (non escludentisi<br />

tra loro): la comunità poteva impegnarsi ad ampliare la dotazione della<br />

chiesa costituendo un nuovo patrimonio fondiario o fornendo ogni anno la quota<br />

occorrente, oppure la chiesa si poteva appropriare dei beni di altri enti ecclesiastici.<br />

Questa seconda via era la più vantaggiosa, in quanto sollevava la comunità<br />

da un onere probabilmente eccessivo, dato il fine prefisso, e fu appunto quella<br />

adottata.<br />

Un ente da sopprimere per incorporarne i beni fu individuato nel monastero<br />

di monache benedettine di Santa Maria della Stella, di Bruzzanello presso Mediglia<br />

(MI), cui erano stati uniti in epoca imprecisata altri due monasteri, quelli<br />

di Sant’Anna di Porta Comasina di Milano e dei Santi Nabore e Felice di Masate,<br />

pieve di Gorgonzola 16 . I suoi redditi assommavano a circa 100 fiorini d’oro<br />

millia animarum ad curandum et si minuerentur (sic; leggi: numerentur) non sunt adhuc<br />

milequinquecentum”. E App., doc. 8.<br />

13APMe, cart. I A, fasc. 1, doc. 16, f. 35v (testimonianza di Ambrogio Borroni fu Donato,<br />

1459): “nec alia ecclesia fuit nec est in dicta terra de Melegnano nixi una alia ecclesiolla parva<br />

que vocatur ecclesia Sancti Petri, in qua morantur batuti sive scruriati et non moratur aliquis<br />

sacerdos”.<br />

14Su queste chiese si rimanda al cap. 4 di questa tesi.<br />

15Come risulta da varie testimonianze riportate in parte in App., doc. 8. Le oscillazioni tra<br />

le 40 e 60 lire imperiali sono forse dovute al fatto che le stime più alte comprendono anche i<br />

proventi dell’amministrazione dei sacramenti. È sicuramente erronea la cifra di 50 fiorini d’oro<br />

riportata in App., doc. 4. Del resto nella bolla pontificia riportata in App., doc. 5, si parla di<br />

20 fiorini d’oro.<br />

16I tre monasteri sono ricordati nel Liber Notitiae. . . cit., col. 257 D (“Loco monasterii de<br />

bruzanello ecclesia sancte Marie”), 63 C (“in monasterio brucanelo est altare sancti benedicti”),<br />

28 A (“De sancta anna matre genitricis dei est ecclesia mediolani in porta cumacina”),<br />

282 D (“In plebe grogonzola, loco Maxate, ecclesia sancti naboris”), 261 D (“Maxate altare<br />

sancte Marie in ecclesia sancti naboris”). Nella Notitia Cleri Mediolanensis de anno 1398 circa<br />

ipsius immunitatem, in “Archivio Storico Lombardo”, vol. XIV (1900), p. 280, è riportato<br />

il monastero di Bruzzanello con una tassa di L. 20, s. 1; non è riportato quello di Sant’Anna;<br />

quello dei Santi Nabore e Felice potrebbe essere l’imprecisato “Monasterium de (sic) L. 5,<br />

s. 11, d. 10” riportato sotto Gorgonzola a p. 275. Questo potrebbe significare che nel 1398<br />

i monasteri di Santa Maria e di Sant’Anna erano già uniti. Per altre notizie sul monastero<br />

di Bruzzanello, vedi G. GEROSA BRICHETTO, Fuori di Porta Tosa. Studio sulle terre del


16 CAPITOLO 2<br />

annui 17 . Mentre il monastero di Masate era disabitato, quelli di Santa Maria<br />

della Stella, isolato tra i boschi, e di Sant’Anna, piccolo e inadeguato 18 , ospitavano<br />

le monache Elisabetta Suadi, Caterina Marcellini, Giacomina Bizozero e<br />

Alegranzina Alemanni detta Donina, con la badessa Castellina Barni 19 .<br />

Si mise l’occhio anche su alcune chiese, quasi tutte nei dintorni di Melegnano,<br />

i cui redditi assommavano a circa cinquantaquattro fiorini d’oro annui 20 . Erano<br />

le chiese, allora vacanti, di San Martino di Mercugnano 21 , di Santa Margherita<br />

di Faino e di San Bartolomeo “de Curte de Melegnano” 22 ; e inoltre la chiesa<br />

di Santa Maria della Rocca, di patronato dei Brivio, di cui era beneficiale don<br />

Dionigi Brivio, e le chiese di San Materno al Castelvecchio, Sant’Antonino di<br />

Colturano e San Pietro di Vizzolo, che insieme formavano il beneficio di don<br />

Donato Farisei 23 .<br />

Si vede bene che l’obbiettivo principale era il monastero: della cifra che<br />

si sperava di incamerare esso da solo forniva i due terzi. Era però necessario<br />

ottenere l’approvazione del papa, trattandosi di un monastero benedettino, e<br />

in primo luogo quella del legato pontificio, che era allora Gerardo Landriani,<br />

vescovo di Como e cardinale col titolo di Santa Maria in Transtevere 24 .<br />

Se non sappiamo quando nacque l’idea della prepositura, possiamo però<br />

avanzare qualche congettura sul perché i notabili melegnanesi abbiano potuto<br />

ritenere favorevole il momento da loro scelto. A quanto pare, il cardinale non<br />

mostrava una particolare predilezione per gli istituti monastici, se proprio nel<br />

Lambro nell’età medievale, Milano 1973, pp. 100-102.<br />

17App., doc. 1 e 5 e APMe, cart I A, fasc. 1 passim.<br />

18Prima del 1442 le monache erano venute a stare a Milano nel monastero di Sant’Anna,<br />

perché quello di Bruzzanello era talmente fuori mano che esse “quandocumque dificulter poterant<br />

habere sacerdotem qui earum confessiones audiret” (APMe, cart. I A, fasc. 1, doc. 16,<br />

f. 19v.<br />

19App., doc. 7.<br />

20App., doc. 4.<br />

21San Martino di Mercugnano, detto San Martino “Octave” (App., doc. 4), “Ogione”<br />

(APMe, cart. IA, fasc. 1, doc. 2), “Ogiani” (APMe, cart. IIB, fasc.1, doc. 6), è la chiesa<br />

di San Martino a “Octavo” del Liber Notitiae Sanctorum Mediolani cit., col. 245 B; l’attuale<br />

San Martino Olearo.<br />

221198: “ecclesie Sancti Bartholomei de contrada illorum de Melegniano” (Gli atti del comune<br />

di Milano fino all’anno 1216, a cura di C. Manaresi, Milano 1919, p. 170); 1235: “presbiter<br />

Marchixius S. Bartholomei de Curte de Melegnano” (GIULINI, Memorie cit., vol. VII, p.<br />

598); 1398: “Porta Romana: . . . Sancti Bartholamey in curte de Melegnano” (Notitia Cleri<br />

Mediolanensis cit., p. 21); 1466: “In Porta Romana . . . Non Parochiales. . . Sancti Bartolomei<br />

in curte” (P. MAZZUCCHELLI, Osservazioni sopra il rito Ambrosiano, Milano 1828, p. 371).<br />

Dovrebbe essere la chiesa di San Bartolomeo “in monasterio Sancti Celsi” del Liber Notitiae<br />

Sanctorum Mediolani, col. 49 A. Cfr. G. VIGOTTI, La diocesi di Milano alla fine del secolo<br />

XIII. . . , Roma 1974, p. 48.<br />

23ASMi, Notai, cart. 333, 23 febbraio 1433: “Confessio Iohanis de Giramis facta per d.<br />

presbiterum Donatum de Farixeis”, il quale era “beneficialis et rector ecclesie Sancti Antonini<br />

de Culturano sub rectoria rectorie Sancti Materni de Castrovegio et Sancti Petri de Vizollo”.<br />

24Gerardo dei Capitanei di Landriano, figlio di Antonio, fu canonico della chiesa della Trinità<br />

di Pavia, amministratore della diocesi di Lodi dal 13 maggio 1418 e poi vescovo della stessa dal<br />

15 marzo 1419. Diventò vescovo di Como il 6 marzo 1437. Nominato cardinale prete col titolo<br />

di Santa Maria in Transtevere il 18 dicembre 1439, mantenne il vescovato di Como ed è perciò<br />

chiamato “Cumanus” o “Comensis”. Fu legato a latere per la Lombardia e morì a Viterbo<br />

il 9 ottobre 1445. È noto per aver scoperto nel 1421 tra i codici della biblioteca vescovile di<br />

Lodi un codice di Cicerone, il “Laudensis”, contenente tra l’altro il De Oratore, l’Orator e il<br />

Brutus, prima sconosciuti o solo parzialmente noti. C. EUBEL, Hierarchia Catholica Medii<br />

Aevi. . . , 2. ed., Monasterii 1913-14, vol. I, p. 296; vol. II, p. 8 e 140. L. SAMARATI, I vescovi<br />

di Lodi, Milano 1964, p. 165-8 e 170; L. TATTI, Annali sacri della città di Como, riveduti<br />

dal P. D. Giuseppe Maria Stampa, deca terza, parte prima, Milano 1734, p. 261-277.


LA FONDAZIONE DELLA PREPOSITURA DI <strong>MELEGNANO</strong> (1442) 17<br />

1442 diventava il primo commendatario dell’abbazia di Chiaravalle 25 . Non va<br />

poi trascurata una probabile parentela, anche se forse non stretta, tra il cardinale<br />

e quell’Antonino Landriani che le fonti ci indicano tra i promotori 26 e che<br />

troveremo tra i patroni della nuova prepositura.<br />

Sia come sia, nel maggio 1442 fu presentata al cardinale legato una supplica,<br />

con cui si chiedeva la creazione a Melegnano di una prepositura con un<br />

prevosto e tre cappellani, previa soppressione e annessione del monastero e col<br />

corollario dell’annessione dei benefici suddetti. Il testo della supplica è riassunto<br />

nei documenti 1 e 4, riportati in Appendice. Il modo con cui questi documenti<br />

sono redatti è fuorviante, perché può far pensare a due distinte suppliche, l’una<br />

riguardante la soppressione del monastero e l’erezione della prepositura, l’altra,<br />

successiva di qualche tempo (anzi successiva alla nomina del prevosto Giovanni<br />

Pagani il 19 luglio), riguardante l’unione delle sette chiese. In realtà le due<br />

richieste furono concomitanti 27 . Ma per ragioni di chiarezza è forse opportuno<br />

trattare separatamente i due aspetti della questione.<br />

I motivi ufficialmente addotti per chiedere la soppressione del monastero e<br />

l’erezione di una prepositura a Melegnano sono di ordine pastorale e liturgico:<br />

da una parte l’unico rettore della chiesa di San Giovanni non poteva più attendere<br />

alla cura della popolazione del borgo, a causa del suo grande aumento;<br />

dall’altra il monastero di Santa Maria della Stella era quasi privo di monache<br />

e semidistrutto, con grave danno per il culto divino; quindi, se si fosse soppresso<br />

il monastero, con i suoi redditi si sarebbe potuta fondare a Melegnano una<br />

prepositura con tre cappellani, a maggior gloria di Dio e salute delle anime.<br />

Altri documenti ci rivelano aspetti, che sono presentati come determinanti, ma<br />

che nei documenti ufficiali non compaiono: pettegolezzi sulla moralità personale<br />

della badessa e delle monache 28 .<br />

La supplica fu probabilmente presentata il 25 maggio, data in cui fu donata<br />

al cardinale la prima delle molte partite di gamberi che troviamo segnate tra le<br />

spese “pro impetratione bullarum” 29 . Il 26 maggio Antonino da Melegnanello<br />

e Beltramo Lafrancono testimoniarono contro la badessa 30 (si trattò evidentemente<br />

di testimonianze tendenti a rinforzare giuridicamente le affermazioni<br />

contenute nella supplica).<br />

Nel mese di giugno si sviluppò l’opera di pressione sulla badessa perché rassegnasse<br />

le dimissioni, rendendo così vacante il titolo. Non sono noti i mezzi usati<br />

per esercitare la pressione, ma certo furono efficaci, se il 6 luglio la badessa, attraverso<br />

il proprio procuratore don Giovanni Mozardi, cappellano del cardinale,<br />

rinunciò al titolo nelle mani del cardinale, il quale nello stesso giorno emise la<br />

bolla con cui sopprimeva l’abbazia e la annetteva alla chiesa di San Giovanni<br />

Battista, riservando alla ex badessa la pensione annua di quindici fiorini d’oro.<br />

La soppressione del monastero pur non essendo definitiva, perché occorreva<br />

ancora l’approvazione papale, era però immediatamente operante. Perciò colla<br />

stessa bolla il cardinale legato innalzò la chiesa di San Giovanni Battista da<br />

rettoria a prepositura con un prevosto e tre cappellani residenti, da mantenersi<br />

25 C. EUBEL, op. cit., vol. II, p. 8.<br />

26 App., doc. 4.<br />

27 Cfr. App., doc. 6.<br />

28 App., doc. 8, e APMe, cart. I A, fasc. 1, doc. 4 (senza data, ma prima del 1455).<br />

29 App., doc. 6.<br />

30 Ibidem.


18 CAPITOLO 2<br />

coi beni del soppresso monastero 31 .<br />

A quanto pare, le dimissioni “spontanee” della badessa non furono accettate<br />

dalle altre monache. Una testimonianza successiva ci ragguaglia su questo aspetto<br />

della vicenda e ci mostra il cardinale intervenire pesantemente per impedire<br />

alle rimanenti monache di eleggersi una nuova badessa 32 .<br />

Si procedette intanto al perfezionamento dell’erezione della prepositura e il<br />

19 luglio il cardinale legato nominava il primo prevosto nella persona di don<br />

Giovanni Pagani 33 . Il 28 luglio vennero promulgati gli statuti, con dettagliate<br />

disposizioni sulla liturgia 34 .<br />

L’obbligo della residenza imposto al prevosto e ai cappellani poneva il problema<br />

dell’edificazione di una canonica. Perciò sempre sul finire di luglio fu<br />

emessa una bolla che riservava a tal fine una parte dei redditi della nuova prepositura,<br />

finché la casa non fosse finita; ma per non diminuire con ciò la massa<br />

prepositurale, la comunità si impegnò a costituire redditi fondiarii per una cifra<br />

corrispondente 35 .<br />

Con un’altra bolla, ancora il 28 luglio, il cardinale definì le procedure per<br />

l’elezione dei futuri prevosti e cappellani, concedendo il diritto di patronato<br />

a Guglielmo Besana e Antonino Landriani e ai sei presidenti la comunità di<br />

Melegnano 36 . Di Antonino Landriani ho già parlato in relazione ad una sua<br />

probabile parentela col cardinale. In quanto a Guglielmo Besana, egli vide così<br />

riconosciuta la parte preminente da lui avuta in tutta l’operazione, nella quale<br />

in concreto agì come procuratore della chiesa 37 .<br />

A questo punto mancava solo la definitiva approvazione papale. Nell’attesa si<br />

procedette tra agosto e settembre 38 a espellere la badessa e le monache dal loro<br />

monastero: la badessa venne a Melegnano e vi abitò fino alla morte, che avvenne<br />

verso il 1450 39 ; le altre monache andarono ad alloggiare presso parenti oppure<br />

in altri monasteri 40 . La chiesa di Melegnano versò alla badessa fino alla sua<br />

morte i quindici fiorini d’oro annui che le spettavano secondo le disposizioni del<br />

31App., doc. 1.<br />

32App., doc. 7, testimonianza di don Girolamo Cortesella.<br />

33App., doc. 2.<br />

34App., doc. 3<br />

35Bolla citata in App., doc. 6. Il testo non ci è pervenuto ma la disposizione è nota da<br />

un accenno in App., doc. 4: “. . . ecclesiae Sancti Iohannis, cuius fructus etc. quos tamen ad<br />

constructionem domorum hedificandarum et pro residentia prepositi et capellanorum elligendorum<br />

quoad perfecte fuerint deputavimus. . . ”. La promessa fatta dalla comunità fu perfezionata<br />

con un documento notarile solo nel 1454 (APMe, cart. I A, fasc. 1, doc. 5-6 (3 ottobre<br />

1454): “in exequtione promissionis alias facte reverendissimo domino Gerardo tunc cardinali<br />

et legato de latere de dando dicte ecclesie tot bona ex quibus singulis annis dicti floreni X<strong>XV</strong><br />

percipi possent pro ampliori dote prepositure et cappellanorum dicte ecclesie”). 25 fiorini del<br />

valore di 32 soldi per fiorino equivalgono a 40 lire imperiali.<br />

36Il documento, che non ci è pervenuto, è citato in App., doc. 6. La data si trova riferita<br />

nella visita del 1567 (App., doc. 11). Il suo tenore è noto da vari accenni, il più antico dei quali<br />

è in APMe, cart. I A, fasc. 1, doc. 7, f. 16v - 17r, ed è del 1455: “item litteras patentes prefati<br />

domini cardinalis et legati vero sigillo ipsius domini legati sigillatas et subscriptas per Iacobum<br />

de Paradiso, in quibus in effectu continetur sicut ipse legatus auctoritate sue legationis perpetuo<br />

reservavit ius patronatus presentandi prepositum et capellanos pro tempore instituendos<br />

in predicta ecclesia de Mellegniano nobilibus viris dominis Guillelmo de Bexana, Antoniono<br />

de Landriano et sex communitatem Mellegnani presidentibus”. Il diritto di presentazione fu<br />

esercitato fino al periodo di san Carlo Borromeo, come risulta da vari documenti in APMe,<br />

cart. I B e dalla Visita del 1567 (App., doc. 11).<br />

37Cfr. App., doc. 4 e 6.<br />

38App., doc. 6<br />

39App., doc. 8, testimonianza di don Donato Farisei.<br />

40 Ibidem.


LA FONDAZIONE DELLA PREPOSITURA DI <strong>MELEGNANO</strong> (1442) 19<br />

cardinale, e alle altre monache cifre minori per gli alimenti, almeno per qualche<br />

anno 41 .<br />

Come ho già detto, l’unione del monastero alla chiesa di San Giovanni Battista<br />

necessitava, per diventare definitiva, dell’approvazione papale. Fu perciò<br />

inviata una supplica dal rettore di San Giovanni e dalla comunità di Melegnano<br />

al papa Eugenio IV, ottenendo in risposta una bolla, datata da Firenze il 13<br />

ottobre 1442 e indirizzata a Leonardo del Maino, abate di San Simpliciano fuori<br />

le mura di Milano, con cui si delegava quest’ultimo a confermare l’annessione,<br />

prese le opportune informazioni 42 . L’8 agosto 1443 la comunità di Melegnano<br />

nominò i propri procuratori per il processo di conferma davanti all’abate, nomina<br />

accettata anche dal rettore di San Giovanni Battista, don Cristoforo Fasoli 43 .<br />

È da notare che promotori della richiesta di conferma non figurano né il nuovo<br />

prevosto né i patroni, ma solo il vecchio rettore e la comunità di Melegnano, e<br />

che nella bolla papale non si fa cenno della prepositura da istituirsi coi beni del<br />

soppresso monastero, ma si parla solo, in modo un po’ sibillino, di “multa ac<br />

diversa ...tione dicte ecclesie incombentia etiam quasi insupportabilia onera”.<br />

Si trattò forse di una formalità, con cui si evitava l’incongruenza di un effetto<br />

(la prepositura) che precedeva nell’esistenza la propria causa (l’annessione del<br />

monastero).<br />

Non è chiaro il motivo per cui dall’ottobre 1442 si aspettò fino all’agosto<br />

1443 per presentare la bolla papale all’abate di San Simpliciano. È possibile che<br />

la bolla sia giunta a Melegnano con un certo ritardo, ma dieci mesi sembrano<br />

troppi. D’altra parte è certo che il 29 marzo Guglielmo Besana per conto della<br />

chiesa di San Giovanni Battista versò 16 fiorini d’oro in pagamento della bolla 44 .<br />

Comunque, il processo di conferma cominciò in agosto e si concluse non oltre<br />

dicembre in modo favorevole 45 .<br />

Mentre si procedeva all’annessione del monastero, non si trascurava l’altro<br />

obbiettivo, cioè l’annessione delle sette chiese. La supplica in questo senso fu<br />

presentata come ho già detto verso la fine del maggio 1442 insieme a quella per<br />

il monastero, o forse meglio si trattò di un’unica supplica per entrambe le questioni.<br />

Le motivazioni addotte nella supplica sono, come per la soppressione del<br />

monastero, di ordine pastorale e liturgico, ma con un accento maggiore sull’aspetto<br />

economico dell’operazione, che avrebbe permesso una maggiore dotazione<br />

della nuova prepositura 46 .<br />

Lo scopo della supplica fu raggiunto il 30 luglio, quando il cardinale legato<br />

emanò una bolla con cui univa alla prepositura di Melegnano testè fondata i<br />

sette benefici, subito quelli vacanti, e quelli che non lo erano quando lo fossero<br />

diventati per morte o rinuncia dei loro beneficiali 47 . Questo permise al neo<br />

41Come risulta dai vari Libri dell’Entrata e della Spesa in APMe, cart. II A, fasc. 1. Non<br />

sembrano credibili le affermazioni in contrario riportate in App., doc. 7.<br />

42App., doc. 5.<br />

43Ibidem. 44APMe, cart. II A, fasc. 1, Libro dell’entrata e della Spesa 1443, f. 24r: “Bulla una obtenta<br />

a sanctissimo domino nostro domino papa pro confirmatione unionis facte per reverendum<br />

dominum cardinalem ecclesie de Melegnano debet dare scriptos in credito Guillelmo de Bexana<br />

in isto in folio <strong>XV</strong>I et sunt pro infrascriptis denariis per eum Guillelmum numeratis pro ipsa<br />

bulla ut infra, videlicet: primo numeratos domino Zeno secretario prefati domini cardinalis<br />

et eius parabula in Landriano pro parte solutionis dicte bulle, pro ducatis <strong>XV</strong>I in auro, die<br />

X<strong>XV</strong>IIII martii anni suprascripti: L. L, s. <strong>XV</strong>I, d. -”.<br />

45App., doc. 6.<br />

46 App., doc. 4.<br />

47 Ibidem.


20 CAPITOLO 2<br />

prevosto Giovanni Pagani di prendere subito possesso delle tre chiese che erano<br />

disponibili, e cioè San Bartolomeo “in curte de Melegnano”, Santa Margherita<br />

di Faino e San Martino di Mercugnano 48 .<br />

Già dalla fine di maggio invece ci si preoccupò di come giungere all’annessione<br />

delle chiese non vacanti senza dover attendere la morte o la rinuncia spontanea<br />

dei loro rettori, don Dionigi Brivio e don Donato Farisei. Con l’evidente approvazione<br />

del cardinale legato si mandò loro un’ingiunzione perché si presentassero<br />

“ad docendum legiptime de titulo” davanti a don Lodovico Garzia, auditore generale<br />

del cardinale, su istanza di don Giovanni Mozardi, procuratore fiscale<br />

dello stesso cardinale. Quella mandata a don Dionigi Brivio, che ci è pervenuta,<br />

è datata 30 maggio 49 . Si trattò ovviamente di un’azione intimidatoria mirante a<br />

indurre i due sacerdoti a venire a un compromesso. La cosa riuscì solo per metà.<br />

Don Donato Farisei venne ben presto a un accordo con la comunità di Melegnano<br />

e diventò dopo la fondazione della prepositura uno dei cappellani curati.<br />

L’accordo prevedeva evidentemente che egli continuasse a percepire le rendite<br />

del suo vecchio beneficio e in più ricevesse un conguaglio per il suo servizi di<br />

cappellano 50 .<br />

Con il Brivio le cose non andarono secondo le speranze. Egli si oppose fermamente<br />

ai tentativi di estrometterlo dal beneficio di Santa Maria della Rocca<br />

e dopo più di un anno di vicende giudiziarie riuscì vincitore. Alla chiesa di San<br />

Giovanni Battista non restò che attendere la sua morte per poter procedere alla<br />

presa di possesso di quel beneficio.<br />

La documentazione esistente non ci permette di seguire nei particolari questa<br />

vicenda se non per il 1442. Per quest’anno ci sono infatti pervenute due<br />

comparizioni fatte dal procuratore di don Dionigi Brivio, la prima il 5 giugno<br />

in risposta all’ingiunzione del 30 maggio, la seconda il 26 novembre in risposta<br />

a un’ingiunzione del 23 dello stesso mese 51 . In quest’ultima si accenna a un’altra<br />

comparizione fatta il 30 luglio il cui testo non ci è pervenuto 52 . Da queste<br />

comparizioni si vede che alla fine del 1442 la situazione non era ancora definita.<br />

Ma è da credere che i rappresentanti della chiesa di Melegnano fossero certi di<br />

prevalere, perché troviamo nel 1443 un certo Ambrogio de Sancto Augustino<br />

come rettore di Santa Maria della Rocca, cioè come quello dei tre cappellani cui<br />

nella divisione dei beni della prepositura spettavano i redditi di questa chiesa.<br />

Ancora per il 1443 troviamo ricordata al 28 agosto la revoca di un’ingiunzione<br />

che era stata fatta ai fittabili della chiesa della Rocca a nome di don Dionigi<br />

Brivio, ovviamente perché pagassero l’affitto a lui e non alla chiesa di San<br />

Giovanni 53 . Da testimonianze successive sappiamo anche che gli incaricati della<br />

nuova prepositura erano andati a prendere possesso di quel beneficio, vivente<br />

48 Di quest’ultima ci è pervenuto il documento della presa di possesso, datato 6 agosto<br />

(APMe, cart. I A, fasc. 1, doc. 2).<br />

49 APMe, cart. II B, fasc. 1, doc. 6, f. 24 ss.<br />

50 APMe, cart. II A, fasc. 1, Libro dell’Entrata e della Spesa 1442, f. 11 v: “[Presbiter<br />

Donatus] Fariseus capelanus [ecclesie] Sancti Iohannis terre Melegnani”. APMe, cart. II A,<br />

fasc. 1, Libro dell’Entrata e della Spesa 1443, f. 24v: Presbiter Donatus Fariseus “debet habere<br />

scriptos in debito ecclesie Sancti Iohannis in isto in folio II et sunt pro eius merito unius anni<br />

suprascripti 1443 quo servivit in dicta ecclesia ad celebrandam missam iuxta compoxitionem<br />

cum eo factam per communitatem Melegnani: L. X<strong>XV</strong>, s. -”.<br />

51 APMe, cart. II B, fasc. 1, doc. 6, dal foglio 26 alla fine.<br />

52 Cfr. App., doc. 6 (1442): “Item numeratos uni qui portavit preceptum domino Dionixio<br />

de Bripio die X<strong>XV</strong>III iullii: L. -, s. I”.<br />

53 App., doc. 6.


LA FONDAZIONE DELLA PREPOSITURA DI <strong>MELEGNANO</strong> (1442) 21<br />

ancora don Dionigi Brivio 54 . In effetti troviamo tra i crediti di don Ambrogio<br />

di Sant’Agostino per l’anno 1443 alcune spese fatte per restauri alla chiesa della<br />

Rocca e per la causa in corso 55 . Dovette però trattarsi di una usurpazione<br />

temporanea, perché dalle stesse testimonianze si rileva che, finché fu in vita, il<br />

Brivio godette del beneficio della Rocca e solo dopo la sua morte avvenuta nel<br />

1451 il beneficio passò alla prepositura di Melegnano 56 .<br />

54 APMe, cart. II B, fasc. 1, doc. 1, f. 12: testimonianza di Ambrogio detto Rosso de Cattanei<br />

di Melegnano in una causa per un pezzo di terra presso la Rocca (1463): “iam annis duodecim<br />

et pluribus proxime preteritis reverendissimus nunc quondam dominus dominus Gerardus<br />

de Landriano olim cardinalis dedit operam et eius causa, opere et facto dicta ecclesia domine<br />

Sancte Marie nuncupate de Larocha fuit supposita dicte ecclesie de Mellegnano” . . . “et<br />

recordor quod suprascriptus nunc quondam dominus Tibaldus olim genitor meus, qui erat<br />

valde informatus de possessionibus et bonis ipsius ecclesie de Larocha, quia dicta ecclesia de<br />

Larocha dotata fuit per predecessores dicti nunc quondam patris mey, ivit una cum olim et<br />

tunc agentibus pro dicta ecclesia de Mellegnano, tempore quo dicta bona dicte ecclesie de<br />

Larocha aprehensa fuerunt nomine dicte ecclesie de Mellegnano, ad insignandum eis possessiones<br />

et bona dicte ecclesie de Larocha, quod fuit meo credere ante tempus epidimie proxime<br />

delapse quando factum fuit intoytum et aprehensa fuerunt bona ecclesie predicte de Larocha<br />

per agentes olim et tunc nomine ecclesie de Mellegnano” . . . “et vollo bene dicere quod nunc<br />

quondam dominus presbiter Dionixius de Brippio, olim patruus suprascripte domine Zenevrege<br />

et qui erat unus ex ordinariis ecclesie maioris Mediolani, fuit malle contentus quod dictus<br />

nunc quondam pater meus iverit ad insignandum dicta possessiones et bona dominis tunc<br />

preposito et capellanis et seu agentibus tunc pro dicta ecclesia de Mellegnano pro fatiendo<br />

dictum introytum, et ea occcaxione odio habuit dictum patrem meum et etiam pervenit ad<br />

differentiam cum dictis dominis tunc preposito et capellanis, et pro dicto anno fuit depositum<br />

vinum dicte possessionis”.<br />

55 APMe, cart. II A, fasc. 1, Libro dell’Entrata e della Spesa 1442, f. 11r: dominus presbiter<br />

Ambrosius de Sancto Augustino beneficialis ecclesie de Larocha “debet habere pro canchanis<br />

III et axiis VI et clovis XXIIII emptis pro ecclesia de Larocha a Iohanne Gambaro die XII<br />

septembris 1443: L. I, s. . . . Item pro brentis . . . vini domino Georgio Prealono qui solicitavit<br />

causam ecclesie de La Rocha contra dominum Dionixium de Bripio: L. VIII, s. . . . ”.<br />

56 APMe, cart. II B, fasc. 1, doc. 7: processo tra donna Zenevrega Brivio e la chiesa di<br />

Melegnano per un pezzo di terra già di proprietà della chiesa della Rocca, 1472, testimonianza<br />

di don Donato Farisei: dopo aver dichiarato di essere stato prevosto di Melegnano per circa<br />

quattro anni, aggiunge che “post mortem dicti domini Dionisii de Brippio, qui decessit de<br />

anno curso MCCCCLI, usque ad annum cursum MCCCCLIIII ego prepositus et capellani<br />

mei tenuimus et possedimus ecclesiam predictam de Larocha tamquam unitam dicte ecclesie<br />

de Melegnano auctoritate legati de latere”.


Capitolo 3<br />

GLI STATUTI DELLA<br />

PREPOSITURA DI<br />

<strong>MELEGNANO</strong><br />

La bolla del 6 luglio 1442, che fondava la prepositura di Melegnano, destinava le<br />

rendite della chiesa di San Giovanni e del soppresso monastero di Santa Maria<br />

della Stella al mantenimento del prevosto e dei tre cappellani curati e li obbligava<br />

alla residenza e alla celebrazione del culto divino. Gli statuti, emanati il 28 luglio,<br />

regolano i due aspetti che nel documento precedente erano lasciati nel vago. Essi<br />

stabiliscono che delle rendite spettanti alla prepositura il prevosto ne riceva due<br />

quinti e i cappellani un quinto ciascuno. L’obbligo della celebrazione del culto<br />

divino viene dettagliato in questo modo: tutte le domeniche e i giorni festivi<br />

il prevosto e i cappellani devono celebrare e cantare solennemente nella chiesa<br />

di San Giovanni il mattutino, la messa e i vespri, e dire le altre ore canoniche;<br />

chi non parteciperà al mattutino, alla messa e ai vespri incorrerà nella multa<br />

di quattro soldi, se la festa è semplice; di otto, se doppia; di dodici, se sarà<br />

Natale, Pasqua (con tre giorni prima e dopo), Pentecoste, san Giovanni Battista,<br />

Corpus Domini (con tutta la sua ottava), Ognissanti, tutte le feste della Vergine,<br />

sant’Ambrogio e san Gerardo confessore. Nei giorni feriali devono celebrare la<br />

messa e dire le altre ore canoniche, almeno sottovoce, sotto pena di due soldi<br />

per chi non parteciperà al mattutino, alla messa o ai vespri. Le assenze saranno<br />

puntate dal custode e la multa si devolverà alla Fabbrica della chiesa. L’assenza<br />

non giustificata da malattia, servizio della Chiesa o altra evidente necessità,<br />

oltre alla multa comporta la perdita di una quota dei redditi corrispondente<br />

all’assenza e chiunque la percepirà indebitamente sarà “ipso facto” scomunicato<br />

e non potrà essere assolto finché non l’avrà restituita. Come dotatore della nuova<br />

prepositura, il cardinale Gerardo Landriani ritenne giusto inserire negli statuti<br />

altri due obblighi: che nella festa di san Gerardo confessore si celebrasse la messa<br />

solenne in onore del santo, e le altre ore canoniche, sotto pena di 12 soldi; e che<br />

il giorno seguente la memoria dei defunti si celebrasse la messa per i defunti e<br />

soprattutto per i predecessori del cardinale legato, sotto la stessa pena 1 .<br />

1 App., doc. 3.


24 CAPITOLO 3<br />

Per qualche tempo questi statuti furono rispettati, ma all’epoca della visita<br />

del 1567 di essi non si aveva memoria precisa, anzi se ne era smarrito lo scritto 2 .<br />

In effetti ci sono differenze tra gli statuti e la prassi che era in vigore al momento<br />

della visita: non era completamente rispettato l’obbligo della messa quotidiana<br />

nei giorni feriali, non si deputava un puntatore (e quindi non si segnavano le<br />

assenze e non si pagavano le multe) e non si celebrava la festa di san Gerardo<br />

né la memoria dei legati defunti. San Carlo ordinò che il prevosto e i cappellani<br />

celebrassero tutti i giorni tutte le ore canoniche nel coro, cioè nel presbiterio,<br />

della chiesa; che si deputasse un puntatore, che agli assenti ingiustificati fosse<br />

trattenuta una parte corrispondente dei redditi loro spettanti che andasse ad<br />

accrescere la quota dei presenti. Concesse però una vacanza di tre mesi all’anno<br />

per ciascuno, da non contarsi tra le assenze; ma anche in questo periodo erano<br />

tenuti a celebrare la messa tutti i giorni festivi e almeno tre volte alla settimana<br />

nei giorni feriali. L’ordinazione andava intesa senza pregiudizio di qualunque<br />

onere maggiore cui fossero tenuti dal documento di fondazione della chiesa o<br />

da altro. Dopo la visita di san Carlo si riordinò l’archivio, che all’epoca della<br />

prima visita era disordinato e disperso, e si ritrovò il testo degli statuti. Nella<br />

visita del 1597 troviamo annotato: “Haec ecclesia est Praeposituralis Collegiata<br />

et habet Praepositum cum tribus capellanis curatis choralibus, et fundata fuit<br />

Praepositura cum Capellanis per Reverendum Cardinalem Girardum legatum<br />

e latere de anno 1442 cum dote quae nunc ascendit ad summam librarum fere<br />

2000, cum onere celebrandi quotidie et recitandi horas canonicas in choro, cui<br />

oneri non satisfaciunt; verum cum fuerint unita bona monasterii Stellae Mediolani<br />

eidem Capitulo, quae ascendebant tunc temporis ad summam scutorum<br />

100, nun vero excedunt summam scutorum 600, existimant se non teneri<br />

ad horas canonicas, cum predicta unio non habuerit effectum. Verum tamen est<br />

quod in bulla statutorum in qua Reverendissimus univit bona predicti monasterii<br />

Capitulo praesupponit erectionem iam factam praepositurae et capellaniarum<br />

cum eisdem oneribus curae et horarum canonicarum. Habent statuta condita ab<br />

eodem fundatore, quae servantur praeterquam in recitatione horarum canonicarum,<br />

canunt tamen missam diebus festivis, vesperas, completorium et orationen<br />

vespertinam” 3 . Il visitatore, pur facendo un po’ di confusione, afferma che il<br />

motivo per cui il prevosto e i cappellani curati, malgrado gli statuti, non si<br />

sentivano impegnati alla recita quotidiana delle ore canoniche era che il mona-<br />

stero della Stella, i cui beni costituivano il grosso della dote della prepositura,<br />

in seguito ne era stato nuovamente distaccato. È plausibile che lo stesso motivo<br />

abbia agito anche subito dopo la disaggregazione, favorendo l’abbandono degli<br />

obblighi più impegnativi, ormai scarsamente remunerati. Seguendo questa ipotesi<br />

si può determinare con una certa approssimazione il periodo in cui gli statuti<br />

cominciarono ad essere disattesi ed è perciò opportuno narrare brevemente la<br />

vicenda della restaurazione del monastero di Santa Maria della Stella4 .<br />

2 App., doc. 11: “et interogatis si que habent statuta et privilegia ratione dicte ecclesie,<br />

responsum fuit nil statutum in scriptis apparere, sed quod ex ritu tantummodo servant ea que<br />

superius dicta sunt. . . ”.<br />

3 ACAM, X, Melegnano, vol. 8, fasc. 6, f. 10. Più avanti, dove si elencano gli annuali a<br />

cui il prevosto e i cappellani curati erano tenuti, sotto il mese di novembre si legge: “Die<br />

2, Capitulum tenetur ad annuale unum usque in perpetuum ex constitutione ecclesiae die<br />

sequenti immediate solemnitatem Omnium Sanctorum. Item aliud die sequenti festum Sancti<br />

Gerardi confessoris ut constat ex statutis erectionis bullae (sic) dictae ecclesiae 3 ◦ (sic) cal.<br />

Augusti 1442”. Ibidem, f. 20v.<br />

4 Per ricostruire la vicenda, oltre ai documenti espressamente citati, faccio riferimento a


GLI STATUTI DELLA PREPOSITURA DI <strong>MELEGNANO</strong> 25<br />

L’aperto favore che il cardinale Landriani mostrava verso la chiesa di San<br />

Giovanni tolse per qualche tempo ogni possibilità di opposizione e di rivalsa alle<br />

monache che erano state espulse dal loro monastero dopo la soppressione del<br />

1442. Lo scoppio della guerra per la successione del ducato di Milano impedì<br />

loro probabilmente di sfruttare subito il momento favorevole rappresentato dalla<br />

morte del cardinale nel 1445 e di Eugenio IV, che ne aveva approvato l’operato,<br />

nel 1447. Ma dopo che Francesco Sforza ebbe conseguito il dominio sul ducato<br />

di Milano, le monache superstiti chiesero al papa la reintegrazione del loro monastero,<br />

affermando che la sua unione alla prepositura di Melegnano era stata<br />

fatta dal cardinale Landriani per scopi diversi dall’aumento del culto divino e<br />

che, quanto a questo, esso non era stato aumentato né c’era speranza che aumentasse<br />

5 , e ottennero nel 1455 da Nicolò V un commissario che esaminasse<br />

la situazione e decidesse in merito. Ma il prevosto di Melegnano Marco Vaghi,<br />

trovando il giudice troppo favorevole alle monache, si appellò direttamente al<br />

papa e la causa si trasferì a Roma 6 . Dopo essere stata esaminata per qualche<br />

tempo in curia, Pio II da poco eletto l’avocò a sè e la risolse in favore delle<br />

monache con una bolla del 12 gennaio 1459 7 , con cui reintegrava il monastero<br />

soppresso, annullando l’unione fatta dal cardinale Landriani anche se era stata<br />

confermata dall’autorità apostolica, e incaricava l’arcivescovo di Milano di<br />

nominare badessa del monastero suor Apollonia Resti, monaca professa nel monastero<br />

di Lentate, dopo aver preso le opportune informazioni. L’11 marzo di<br />

quell’anno la nuova badessa prestava giuramento 8 . Il prevosto di Melegnano non<br />

si limitò a prendere atto dell’esito disastroso del proprio appello al papa, ma<br />

rinnovò le azioni giudiziarie, finché il papa, volendo definitivamente porre fine<br />

alla questione, verso la fine del 1460 fece assegnare alla prepositura di Melegnano<br />

una parte dei beni del monastero corrispondenti a una rendita di 20 fiorini<br />

d’oro, come parziale risarcimento della perdita subita colla reintegrazione del<br />

monastero 9 . Il prevosto di Melegnano non accettò l’assegnazione e continuò a<br />

molestare in tutti i modi le monache citandole in giudizio e cercando di costringere<br />

i loro fittavoli a pagare gli affitti alla prepositura di Melegnano. Ancora nel<br />

1469 rivolgeva una supplica al papa in cui ribadiva le proprie ragioni e chiedeva<br />

nuovamente la riunione del monastero alla prepositura 10 . L’esito della supplica<br />

APMe, cart. I A, fasc. 1, quasi interamente dedicato ad essa.<br />

5Cfr. App., doc 7. Inoltre “apertis verbis” in APMe, cart. 1 A, fasc. 1, doc. 17, f. 2v:<br />

“dum quondam dominus cardinalis de Landriano vellet certas possessiones turbare quibusdam<br />

intimis suis et cum non posset per viam tunc abbatisse, monialium et conventus, pretensam<br />

unionem fecit de dictis monasteriis ipsi ecclesie de Melegnano, narrando licet minus vere ipsa<br />

monasteria esse in suis structuris colapsa et in eis cessare divinum officium et alia, prout<br />

in ipsa pretensa unione reperiatur contineri, fincxit quod errigerentur et una prepositura et<br />

tres capellanie in dicta ecclesia de Melegnano, non valens alio modo appetitum suum ad<br />

effectum deducere, per vim expulsit quatuor moniales a dictis monasteriis, que in eis altissime<br />

famulabant et divina officia decantabant, nec monasteria ipsa erant colapsa, et per vim fecit<br />

quod ipsa abbatissa renuntiavit abbatissatui huiusmodi et moniales dispersit, que abinde citra<br />

in obprobrium religionis hinc inde necesse fuit mendicare, ipseque cardinalis postmodum ipsas<br />

possessiones ab ipsis de Melegnano alienari fecit, que adhuc sunt alienate, et quod centum<br />

valebat fecit dare pro triginta intimis et amicis suis. . . ”.<br />

6APMe, cart. I A, fasc. 1, doc. 7, e App., doc. 7.<br />

7La data e un riassunto della bolla in APMe, cart. I A, fasc. 1, doc. 17, f. 1v - 2r, e ibidem,<br />

doc. 13, f. 1v.<br />

8APMe, cart. I A, fasc. 1, doc. 11.<br />

9Il tenore della bolla pontificia in APMe, cart. I A, fasc. 1, doc. 18. L’assegnazione fatta<br />

dall’abate di San Celso per autorità apostolica il 14 novembre 1460, in APMe, cart. III A,<br />

fasc. 1.<br />

10APMe, cart. I A, fasc. 2. Nella supplica si accenna a un intervento della duchessa Bianca


26 CAPITOLO 3<br />

fu probabilmente anche questa volta negativo, perché il prevosto non cercò più<br />

di ottenere la soppressione del monastero, ma concentrò i suoi sforzi perché venissero<br />

pagati i 20 fiorini d’oro di rendita, che erano stati assegnati nel 1460 e<br />

che allora aveva rifiutati. L’esito dei nuovi processi fu positivo 11 e possiamo leggere<br />

nella visita del 1567 tra i redditi della prepositura: “Redditus qui annuatim<br />

solvitur per moniales monasterii della Stela Mediolani: L. 40, s. -, d. -” 12 , cifra<br />

questa probabilmente transatta, perché è inferiore all’assegnazione originaria di<br />

20 fiorini d’oro. Se, seguendo la nostra ipotesi, vogliamo ora indicare la data in<br />

cui si cessò di osservare l’obbligo della recitazione quotidiana delle ore canoniche,<br />

si potrebbe avanzare il periodo subito dopo il 1470. Infatti, caduta allora<br />

ogni speranza di recuperare la dotazione iniziale della prepositura, non c’era più<br />

motivo di seguitare a sostenere quell’onere con un compenso dimezzato.<br />

Maria presso il papa Pio II in favore delle monache.<br />

11 Il primo è del 1475, l’ultimo e, pare, conclusivo, è del 1485.<br />

12 App., doc. 11


Capitolo 4<br />

CHIESE, ALTARI E<br />

CONFRATERNITE<br />

NELLA PREPOSITURA<br />

DI <strong>MELEGNANO</strong> DALLE<br />

LORO ORIGINI ALLE<br />

VISITE DI SAN CARLO<br />

Secondo la visita effettuata nel 1597, la prepositura di Melegnano comprendeva,<br />

oltre a Melegnano e i suoi sobborghi, i seguenti luoghi:<br />

“Riozii Pidriani Culturani<br />

Fornacium Mezani Molinarii a valle<br />

Gambarellae Molinazi Pidriani Cabiani<br />

Martinae Molinazii Sarmazani<br />

Capsinae blancae Rampinae Calvenzani<br />

Cattaneae Sanctae Brigidae Vizoli<br />

Viridarii Cremae Molendini Cicerum<br />

Rochae Montis Boni” 1<br />

L’unica differenza rispetto alla situazione che san Carlo trovò nella visita del<br />

1567 è costituita dai luoghi di Mezzano e Pedriano (col Molinazzo di Pedriano,<br />

cioè, penso, il Vettabiolo), che san Carlo stesso in quell’occasione staccò dalla<br />

prepositura di San Giuliano e aggregò a quella di Melegnano.<br />

È difficile ricostruire con precisione i confini del territorio al momento della<br />

fondazione della prepositura nel 1442. È probabile che non fosse neanche chiaramente<br />

definito. Delle chiese unite dal cardinal Gerardo Landriani a quella di<br />

1 ACAM, X, Melegnano, vol. 8, fasc. 6, f. 18v. Il confronto di quest’elenco con la carta della<br />

pieve di Melegnano della metà del 1700 (App., doc. 23) rivela piccole differenze sui confini,<br />

perché in questa a nord è aggiunta la Colombera, a est il Molino e la Fornace, a sud la Legorina,<br />

a ovest due delle tre cascine Medica, Silva e Bertarella (di cui una sarà la Cascina Bianca che<br />

figura nell’elenco). Come si vede dalla fine del <strong>XV</strong>I alla metà del <strong>XV</strong>III secolo il territorio<br />

soggetto alla chiesa di Melegnano rimase praticamente costante.


28 CAPITOLO 4<br />

Melegnano furono probabilmente ben presto trascurate per la loro lontananza<br />

quelle di Santa Margherita di Faino, San Martino Olearo e San Bartolomeo in<br />

Corte di Melegnano. Troviamo che per un certo periodo ci si prese cura di quella<br />

di Balbiano 2 , ma non saprei dire a quale titolo; né dire come mai nel territorio<br />

sia compreso il luogo di Santa Brera.<br />

A parte l’esistenza di un senodochio di Santa Maria a Melegnano nell’anno<br />

836 e la fondazione del priorato cluniacense di Calvenzano intorno al 1090,<br />

bisogna attendere il Liber Notitiae Sanctorum Mediolani per avere un quadro<br />

dei luoghi di culto che esistevano nella zona sopradelineata. L’elenco che si<br />

ottiene è questo:<br />

Melegnano<br />

chiesa di San Pietro (292 C)<br />

chiesa di San Materno “ad castelantiam de Meregniano” (243 B)<br />

chiesa di Santa Maria Maddalena “ad hospitale Meregniani” (234 A)<br />

chiesa di Santa Maria (258 B)<br />

altare di San Biagio “ad hospitale in ecclesia Sancte Marie” (55 A) 3<br />

Santa Brera<br />

chiesa di Santa Brigida (57 A)<br />

chiesa di San Pietro (292 C)<br />

Rocca Brivio<br />

chiesa di Santa Maria “ad rocham de Meregniano” (258 B)<br />

Vizzolo<br />

chiesa di San Pietro (292 C)<br />

altare di San Geminiano (149 B)<br />

altare di Santo Stefano (344 A)<br />

Sarmazzano<br />

chiesa di San Protasio e Gervasio (302 C)<br />

Calvenzano<br />

nel monastero chiesa di Santa Maria (258 C)<br />

altare di Sant’Andrea (3 D)<br />

altare di Sant’Agata (26 A)<br />

altare di San Biagio (55 A)<br />

altare di San Barbaziano (60 C)<br />

Colturano<br />

chiesa di Sant’Antonino (12 D)<br />

Pedriano<br />

chiesa di San Michele (217 B)<br />

altare di Santa Maria (261 D)<br />

Non possiamo sapere se quest’elenco è del tutto esatto e completo. In particolare<br />

non è chiaro se le chiese di Santa Maria e di Santa Maria “ad hospitale” siano<br />

distinte o una sola 4 .<br />

2 App., doc. 11<br />

3 Nel Liber non ha una localizzazione esplicita, ma essendo elencato tra Bustighera e<br />

Calvenzano, è verosimilmente da ascrivere a Melegnano.<br />

4 Ne parlerò sotto la chiesa di San Biagio in questo capitolo.


CHIESE, ALTARI E CONFRATERNITE NELLA PREPOSITURA DI... 29<br />

Nella sua visita del 1567 san Carlo vi trovò le seguenti chiese (comprendendo<br />

Mezzano e Pedriano) 5 :<br />

Melegnano: nel borgo<br />

1) Chiesa prepositurale di San Giovanni Battista<br />

altar maggiore con la Scuola del Santissimo Sacramento<br />

cappella della Purificazione della Vergine Maria<br />

cappella di Sant’Antonio<br />

altare di San Pietro Martire<br />

altare dei Santi Nabore e Felice<br />

altare della Concezione della Vergine Maria con la Scuola della Concezione<br />

altare di Sant’Ambrogio<br />

2) Chiesa di San Pietro con la Scuola dei Santi Pietro e Biagio<br />

altar maggiore<br />

altare di Santa Maria<br />

altare del Santo Sepolcro<br />

3) Oratorio dell’Assunzione della Vergine Maria nel castello<br />

Nei sobborghi:<br />

4) Chiesa di San Rocco nel borgo della Fornace<br />

altar maggiore<br />

altri due altari sotto il portico davanti alla chiesa<br />

5) Chiesa di San Materno<br />

6) Chiesa di San Biagio<br />

Santa Brera:<br />

7) Chiesa di Santa Brigida<br />

Rocca Brivio:<br />

8) Chiesa della Natività della Vergine Maria<br />

Riozzo:<br />

9) Chiesa di San Rocco<br />

Vizzolo:<br />

10) Chiesa di San Pietro e Paolo<br />

tre altari<br />

Sarmazzano:<br />

11) Chiesa di San Protasio e Gervasio<br />

Calvenzano:<br />

12) Chiesa di Santa Maria<br />

almeno quattro altari<br />

Colturano:<br />

13) Chiesa di Sant’Antonino 6<br />

tre altari<br />

Pedriano:<br />

14) Chiesa di San Michele<br />

tre altari<br />

5 App., doc. 11.<br />

6 Nella visita, erroneamente, Sant’Antonio.


30 CAPITOLO 4<br />

Mezzano:<br />

15) Chiesa di Santa Maria della Neve<br />

C’erano inoltre nei sobborghi di Melegnano tre monasteri:<br />

16) Monastero di Santa Maria della Misericordia<br />

17) Monastero di Santa Maria del Carmine<br />

18) Monastero di Santa Maria dei Serviti<br />

Un esame dei titoli di queste chiese e altari rivela in primo luogo la frequenza<br />

della dedicazione a Maria Vergine e ai suoi misteri. In particolare nella chiesa di<br />

San Giovanni Battista figura un altare dedicato all’Immacolata Concezione con<br />

una confraternita sotto lo stesso nome, ed è agevole il collegamento fra questa<br />

devozione e la costruzione del convento francescano di Santa Maria della Misericordia<br />

nell’ultimo quarto del <strong>XV</strong> secolo. La leggenda di Santa Savina sembra<br />

presente nell’altare dei Santi Nabore e Felice e colla chiesa di San Materno: il<br />

legame è possibile per l’altare, costruito quando la leggenda era già divulgata,<br />

meno probabile per la chiesa, citata nel Liber Notitiae al quale va forse fatta<br />

risalire la divulgazione della leggenda stessa 7 . La dedicazione della chiesa di Pedriano<br />

a San Michele può indicare il periodo longobardo per la sua fondazione;<br />

è noto il culto dei Longobardi per questo santo e la chiesa, posta a breve distanza<br />

dalla Vettabbia, non è lontana dalla zona sicuramente arimannica che si<br />

stendeva lungo il Lambro nelle pievi di San Donato e San Giuliano 8 .<br />

Le dedicazioni a San Rocco sono certo legate alle epidemie che funestarono<br />

anche la Bassa Milanese a partire dal XIV secolo.<br />

1 San Giovanni Battista<br />

La prima menzione della chiesa di San Giovanni Battista è dell’anno 1398 9 e<br />

finora non si sono trovate testimonianze più antiche della sua esistenza 10 . Il fatto<br />

che non sia citata nel Liber Notitiae Sanctorum Mediolani, benché di per sé non<br />

sia conclusivo, suggerirebbe di datare la sua fondazione al XIII o XIV secolo.<br />

Si può avanzare l’ipotesi che, cinta Melegnano di mura e costituita in borgo, si<br />

sia sentita la necessità di edificare una nuova chiesa per comodità degli abitanti,<br />

poiché l’unica chiesa che si veniva a trovare all’interno delle mura era quella<br />

di San Pietro, piccola e inadeguata, e forse piuttosto che riattarla si preferì<br />

costruirne una nuova.<br />

I tentativi di spostare più addietro nel tempo la fondazione della chiesa di<br />

San Giovanni Battista non poggiano su nessuna base documentaria. Il canonico<br />

Giacinto Coldani, che ci ha lasciato un inedito Raggualio, scritto nel 1747, la<br />

vuole fondata da san Giulio d’Orta intorno al 390. A sostegno di questa tesi egli si<br />

limita a riportare una “attestazione dei Canonici d’Orta” 11 . Altrove afferma che<br />

alcuni dicono “per tradizione antica” che san Giulio la dedicasse a Santa Savina.<br />

Il Coldani confessa di non aver trovato nessun accenno a questa dedicazione nelle<br />

7 Cfr. P. BORELLA, op. cit..<br />

8 G. GEROSA BRICHETTO, op. cit., p. 27-28, n. 6, e p. 44.<br />

9 Notitia Cleri Mediolanensis cit., p. 280. La chiesa risulta tassata di L. 6, s. 14, d. 3.<br />

10 I vari interventi subiti dalla chiesa nel corso dei secoli ci impediscono di dedurre alcunché<br />

dal suo stato attuale. La facciata, di stile tardo gotico, è il frutto di un “restauro” piuttosto<br />

radicale eseguito nel 1913-14.<br />

11 Vedi sopra, cap. 1, n. 7.


CHIESE, ALTARI E CONFRATERNITE NELLA PREPOSITURA DI... 31<br />

scritture conservate nell’archivio della chiesa: solo, in un documento del 1506,<br />

ha trovato notizia di una cappella laterale dedicata ai santi Nabore e Felice,<br />

la qual cosa “dà una mezza probabilità alla tradizione, conciosiacosa che se<br />

non vi fosse stata alcuna notizia della gran Donna, non averebbero edificata<br />

ai medemi santi la suddetta Capella” 12 . Più avanti afferma decisamente che la<br />

cappella laterale dei Santi Cosma e Damiano “altre volte, cioè circa l’anno 395<br />

era dedicata ai gloriosi martiri Nabore, e Felice” 13 . Esisteva infatti una vecchia<br />

tradizione, che si era sviluppata dalla leggenda di santa Savina e del miracolo del<br />

miele, sulla edificazione di un tempio a Melegnano in memoria del miracolo 14 e<br />

il Coldani evidentemente tenta una contaminazione fra due tradizioni distinte,<br />

che attribuivano l’edificazione della chiesa di San Giovanni l’una all’attività<br />

missionaria di san Giulio prete e l’altra agli abitanti di Melegnano memori del<br />

transito dei corpi dei due martiri e del miracolo di santa Savina.<br />

Più recentemente Cesare Amelli ha suggerito l’ipotesi che la chiesa di Melegnano<br />

risalga al secolo VIII, basandosi sulla costatazione delle chiese dedicate al<br />

Battista durante il periodo longobardo 15 . Ma l’assenza di testimonianze prima<br />

del 1398 rende quest’ipotesi niente più che probabile.<br />

Nel 1418 è testimoniato un altare dedicato a Santa Caterina 16 . Per lo stesso<br />

anno il Coldani ricorda un’indulgenza di due anni e due quarantene concessa<br />

dal papa Martino V 17 .<br />

Fino al 1442 la chiesa di San Giovanni era una semplice rettoria, con un rettore<br />

la cui elezione spettava alla Comunità e veniva poi sanzionata dal prevosto<br />

di San Giuliano, nella cui pieve si trovava la chiesa 18 .<br />

Ogni anno si festeggiava solennemente il giorno del santo titolare e per la<br />

12G. COLDANI, op. cit., p. 10-11. Su santa Savina e il miracolo del miele, vedi cap. 1, p.<br />

11 e n. 3-4.<br />

13G. COLDANI, op. cit., p. 17.<br />

14G. TRISSINO, Acta S. Savinae Trissinae, Milano 1626, p. 78, dopo la narrazione del<br />

miracolo del miele si legge: “Verum sanctissimis Martyribus Nabori, et Foelici, Templum dicatum<br />

diu Melignanenses extulerunt, vetustissimasque tabulas (ut accepi) in quibus multa de<br />

Savina, et Sanctis martyribus memoriae posterorum conservabantur, sed furente Marte, mutuisque<br />

dissidiis, loricatis furoribus, Christianis grassantibus, dum Oppidum saepe concutitur,<br />

Templi excidio, illa omnia simul deleta sunt”.<br />

15C. AMELLI, op. cit., 1974, p. 227.<br />

16ASMi, Notai, cart. 332, in margine a una obbligazione del 3 febbraio 1418 si legge: “Factum<br />

et datum debitoribus de licentia creditorum in ecclesia Sancti Iohannis ad altare Sancte<br />

Chaterine, ideo canzellatum”.<br />

17G. COLDANI, op. cit., p. 3 e 49. Egli non cita alcun documento e, contrariamente al suo<br />

solito, non indica il giorno e il mese. Questo fatto suggerisce che egli non abbia visto né il<br />

documento originale né una sua copia completa.<br />

18ASMi, Notai, cart. 332, 10 febbraio 1422: rinuncia di don Beltramo Macchi al beneficio<br />

e rettoria di San Giovanni con la concessione al Comune e uomini di Melegnano della piena<br />

licenza e libera facoltà di eleggersi un nuovo rettore; 1 giugno: elezione fatta dagli uomini di<br />

Melegnano di don Pietro Bocca come rettore etc.; 10 ottobre: don Cristoforo Fasoli prende possesso<br />

del beneficio di San Giovanni Battista. In quest’ultimo documento si legge: “in presentia<br />

mei notarii infrascripti et testium infrascriptorum ad hec specialiter vocatorum et rogatorum<br />

reverendus in Christo pater dominus frater Steffanus de Crivellis, Dei et apostolice sedis gratia<br />

episcopus Chauriensis, cum per venerabilem dominum presbiterum Christoforum de Faxollis<br />

presentatum fuit instrumentum unum traditum per Mafiolum Giocham notarium in archiepiscopali<br />

curia Mediolani, in quo continetur sicut venerabilis dominus Raynaldus de Rizollo<br />

prepositus ecclesie Sancti Iuliani, ad quem pertinebat conferre beneficium ecclesie Sancti Iohannis<br />

terre Melegniani vachans per privationem domini presbiteri Beltrami de Machis” etc.<br />

Probabilmente don Pietro Bocca non accettò l’elezione e si dovette procedere a una nuova<br />

nomina.


32 CAPITOLO 4<br />

festa venivano a Melegnano anche gli abitanti delle terre vicine 19 .<br />

Il passaggio da semplice rettoria a prepositura con un prevosto e tre cappellani<br />

curati produsse indubbiamente un arricchimento della pratica liturgica con<br />

il canto della messa e delle ore canoniche. Secondo il Coldani, il 16 dicembre<br />

1443 fu eretta la confraternita del Santissimo Sacramento, con un priore e 40<br />

scolari, ridotti poi a 24 20 .<br />

Già dalla metà del ’400 è testimoniata la presenza dell’organo che accompagnava<br />

le funzioni sacre 21 .<br />

È probabile che migliorie e restauri siano stati effettuati tra la fine del <strong>XV</strong><br />

e l’inizio del <strong>XV</strong>I secolo, come testimoniano resti di affreschi del tardo Quattrocento<br />

nell’attuale cappella del Battistero. Secondo il Coldani, nel 1482 si<br />

cominciò a costruire la torre campanaria 22 e nel 1493 si formò il coro e la cappella<br />

maggiore 23 . Il Coldani afferma anche che nel 1493 esistevano gli altari della<br />

Concezione della Beata Vergine e di Sant’Antonio Abate 24 ; nel 1505 la cappella<br />

della Purificazione, come risulterebbe da una scrittura dell’archivio 25 e nel 1506<br />

l’altare dei Santi Nabore e Felice, probabilmente dai documenti attestanti la sua<br />

consacrazione 26 .<br />

Il 21 giugno 1506 Matteo dell’Olmo, vescovo di Laodicea, consacrò la chiesa<br />

e l’altar maggiore, e il giorno seguente alcuni altari laterali 27 .<br />

19 APMe, cart. I A, fasc. 1, doc. 16, f. 5v, testimonianza di Antonino Draghi (1459): “in qua<br />

ecclesia Sancti Iohannis Batipste facta fuerunt et fiunt magna et pulcra festa omni anno in<br />

quolibet festo sancti Iohannis, prout etiam fit Modoetie, et omnes terre circumstantes eo die<br />

capitant ad dictam ecclesiam”.<br />

20 G. COLDANI, op. cit., p. 14. Non è chiaro a quale periodo si riferisca il “poi” del Coldani,<br />

poiché in una delle Visite (senza data, forse del 1581) sono segnalati 350 scolari (ACAM, X,<br />

Melegnano, vol. 8, fasc. 5). Nel 1505 Caterina Prina lasciò erede universale dei propri beni la<br />

scuola del Santissimo Sacramento con l’obbligo di una messa settimanale da celebrare all’altar<br />

maggiore (APMe, cart. 8, fasc. 8).<br />

21 APMe, cart. I A, fasc. 1, f. 35, testimonianza di Ambrogio Borroni (1459): da due anni il<br />

teste risiede presso la chiesa di San Giovanni Battista “ad pulsandum orghanos [dicte ec]clesie<br />

omnibus diebus festivis preceptis et tota octava [Corporis] domini nostri Ihesu Christi, in<br />

quibus annis duobus [prepositus] et capellani omnibus diebus festivis preceptis [cantaverunt<br />

(?)] matutinum, terziam, missam magnam in cantu [et postea] sextam et postea nonam et<br />

postea vesperos et completam, et ipse testis pulsavit orghanos ad tertiam et postea ad missam<br />

magnam et postea ad sextam et postea ad vesperos”.<br />

22 G. COLDANI, op. cit., p. 3 e 7. Se la notizia è esatta, dovette trattarsi di una ricostruzione,<br />

perché già in un documento del 6 aprile 1416 si legge: “Actum in orto ecclesie Sancti Iohannis<br />

terre Melegnani iuxta campanile ipsius ecclesie . . . ” (ASMi, Notai, cart. 332).<br />

23 G. COLDANI, op. cit., p. 4. Questa data è probabilmente sbagliata di un secolo: il coro<br />

infatti fu costruito nel 1593, in seguito alle disposizioni date da san Carlo nel 1581. Cfr.<br />

la visita del 1597 (ACAM, X, Melegnano, vol. 8, fasc. 6, f. 4v : “Haec capella maior fuit<br />

reformata quatuor abhinc annis, sed non secundum formam praescriptam ab illustrissimo et<br />

reverendissimo Carolo” etc. Dalle disposizioni di san Carlo si vede bene che allora non esisteva<br />

ancora l’attuale abside semicircolare, e che il presbiterio terminava con una parete posta dove<br />

ora comincia il coro. Cfr. la visita del 1579 (ACAM, X, Melegnano, vol. 4, fasc. 15): “capella<br />

maior fornicata ad formam quadrangulari variis figuris ornata, in qua capella extat altare<br />

maius adherens parieti frontispiciali”.<br />

24 G. COLDANI, op. cit., p. 15 e 32. L’altare della Concezione esisteva esisteva almeno dal<br />

1488, come risulta dalla visita del 1597, ACAM, X, Melegnano, vol. 8, fasc. 6, f. 4v: “Ad<br />

praedictum altare (Conceptionis B. M. V.) extat onus coelebrandi bis in hoebdomada vigore<br />

legati relicti per quondam Antonium de Gambaris de anno 1488. . . ”.<br />

25 G. COLDANI, op. cit., p. 22.<br />

26 Ibidem, p. 10. Nel 1521 esisteva l’altare di San Pietro Martire, come risulta da un lascito<br />

con l’obbligo di una messa quotidiana (APMe, cart. 20, fasc. 2).<br />

27 La più antica testimonianza datata del giorno della consacrazione l’ho trovata nella visita<br />

del 1597, ACAM, X, Melegnano, vol. 8, fasc. 6, f. 5v: “fuit consecrata de anno 1506 die 21 iullii<br />

a reverendissimo Matheo ab Ulmo archiepiscopo Laudicensi, ut constat ex quadam schedula


CHIESE, ALTARI E CONFRATERNITE NELLA PREPOSITURA DI... 33<br />

Del 1512 sono le regole della Scuola dell’Immacolata Concezione, che specificavano<br />

le devozioni e le pratiche particolari degli scolari, come la recita dell’ufficio<br />

dell’Immacolata e la partecipazione alla messa cantata presso l’altare<br />

dell’Immacolata la seconda domenica di ogni mese 28 .<br />

Il 20 gennaio 1564 (1563 secondo lo stile pontificio) Pio IV concesse il famoso<br />

giubileo perpetuo, noto come il Perdono di Melegnano, applicabile anche ai vivi,<br />

per il venerdì santo e la natività di San Giovanni Battista 29 .<br />

Il testo della visita di san Carlo del 1567 descrive la chiesa in modo abbastanza<br />

particolareggiato. Essa era a tre navate, come è tuttora. L’altare maggiore<br />

era curato dalla confraternita del Santissimo Sacramento. Le due cappelle in<br />

testa alle navate laterali erano dedicate alla Purificazione della Vergine quella<br />

di destra, e a Sant’Antonio quella di sinistra. C’erano poi subito fuori dalle<br />

cappelle suddette due altari presso i primi pilastri: l’uno presso il pilastro di<br />

destra era dedicato a San Pietro Martire, l’altro presso il pilastro di sinistra ai<br />

Santi Nabore e Felice. Lungo la parete, presso il fondo della chiesa nella navata<br />

di destra c’era l’altare della Concezione, con una Scuola dello stesso nome, e di<br />

fronte nella navata di sinistra l’altare di Sant’Ambrogio. La chiesa nel complesso<br />

era molto ampia, bella e ornata. Aveva una bella sacrestia e un campanile con<br />

quattro campane, diroccato in cima per un fulmine caduto nel 1566. San Carlo<br />

ordinò che si costruisse il battistero e si demolissero gli altari di San Pietro Martire<br />

e dei Santi Nabore e Felice, trasferendone il titolo presso un altro altare.<br />

Eresse nuovamente le Compagnie del Santissimo Sacramento e della Concezione,<br />

dando alla prima la regola che era stata stabilita per le Scuole del Santissimo<br />

Sacramento, e alla seconda, oltre alla loro del 1512, quella della Scuola della<br />

Carità da osservarsi fin dove era possibile 30 .<br />

2 San Pietro<br />

L’accenno più antico alla chiesa di San Pietro, dopo quello del Liber Notitiae<br />

Sanctorum Mediolani, è in un documento del 1415 31 . Nel 1442 vi aveva sede<br />

una confraternita di Disciplinati 32 , testimonianza dell’influsso che anche a Melegnano<br />

aveva esercitato il movimento sviluppatosi fortemente sul finire del XIV<br />

secolo.<br />

Nel 1486 il prevosto di Melegnano Francesco Rolandi concedette in feudo<br />

perpetuo alla confraternita dei Disciplinati, detta della Morte dei Santi Pietro<br />

reperta in demolitione altaris maioris et ut patet ex signis et crucibus”. Dello stesso periodo<br />

è una annotazione del prevosto Vegezzi, senza data, ma certo tra il 1580 e il 1602 (ACAM, X,<br />

Melegnano, vol. 8, fasc. 15): “Index sacrarum reliquiarum. . . In consecratione huius ecclesiae<br />

die 21 iulii 1506 et altaris maioris necnon in consecratione nonnullorum altariorum in eadem<br />

ecclesia die subsequenti, reconditae fuerunt nonnullae reliquiae in quibusdam vasibus stamneis<br />

repositae, quae postea demolita iussu illustrissimi cardinalis Sanctae Praxedis archiepiscopi<br />

cum non essent ad formam repertae fuerunt ac in tabernaculo antiquo parietis in frontispicio<br />

ecclesiae repositae fuerunt” etc. Il COLDANI, op. cit., p. 10, sull’autorità di una pergamena<br />

che allora si conservava in archivio, e una lapide collocata nel 1754 nel presbiterio riportano<br />

invece la data del 21 giugno. È da notare che il 21 giugno 1506 cadeva di domenica.<br />

28App., doc. 10. La Scuola fu eretta nel 1490, secondo una nota del 1589 (ACAM, X,<br />

Melegnano, vol. 4, fasc. 8, f. 19).<br />

29Sul Perdono di Melegnano vedi: C. AMELLI, Il Perdono di Pio IV, Melegnano 1963; e<br />

dello stesso, Festa e Fiera del Perdono di Melegnano, Melegnano 1973.<br />

30App., doc. 11.<br />

31ASMi, Notai, cart. 332, doc. del 15 ottobre 1415.<br />

32 “batuti sive scruriati”, cioè “scuriati”: APMe, cart. I A, fasc. 1, doc. 16, f. 35v.


34 CAPITOLO 4<br />

e Biagio, le chiese di San Pietro e di San Biagio, dietro il pagamento di un<br />

censo annuo 33 . In effetti da molti anni la confraternita si prendeva cura delle<br />

due chiese e dell’ospedale annesso alla seconda: un documento del 1497 precisa<br />

che lo facevano da più di sessant’anni, il che ci porterebbe intorno al 1430 34 .<br />

I Disciplinati di Melegnano pare non avessero una propria regola: a san Carlo<br />

durante la visita del 1567 dichiararono di seguire quella dei Disciplinati di<br />

San Giovanni alle Case Rotte di Milano 35 . In questa visita la chiesa è descritta<br />

con due altari laterali dedicati a Maria Vergine e al Santo Sepolcro. Più precisamente,<br />

come si vede dagli schizzi eseguiti nel 1579 36 , la chiesa era divisa<br />

in due navate: in capo alla navata di sinistra si trovava la cappella del Santo<br />

Sepolcro con un gruppo scultoreo raffigurante la deposizione di Cristo nel sepolcro<br />

37 ; l’altra navata oltre all’altar maggiore aveva in principio sulla destra<br />

una nicchia con l’altare di Santa Maria. La chiesa risultava consacrata 38 . In una<br />

casa attigua era stato trasferito l’ospedale che si trovava un tempo presso San<br />

Biagio. La confraternita era composta da dodici persone, compreso il rettore,<br />

priore e sottopriore 39 . La demolizione della chiesa campestre di San Biagio nel<br />

1591 comportò il trasferimento del titolo nella chiesa di San Pietro, dove fu<br />

costruita una nuova cappella laterale, nella parete della nave minore, intitolata<br />

a San Biagio. Da allora la chiesa ricevette il doppio titolo dei Santi Pietro e<br />

Biagio.<br />

3 Oratorio dell’Assunzione nel castello<br />

Le sole notizie che ho di questo oratorio provengono dalle visite pastorali, dove<br />

è descritto in poche righe.<br />

Nella visita del 1567 si dice che esso è costruito nel palazzo del marchese per<br />

comodità dei suoi abitanti; è solo intonacato e non ha pitture; non è consacrato;<br />

ha un solo altare; è completamente aperto senza facciata. San Carlo ordina che<br />

l’oratorio sia chiuso con una parete, in modo che dai portici e dalle finestre del<br />

castello non si possa udire la messa; la nuova parete dovrà avere delle finestre<br />

con vetrate e una porta che si possa chiudere con una serratura; la chiesa sia<br />

imbiancata e dipinta 40 . Nella visita del 1597 il visitatore non trova niente di<br />

sconveniente nell’oratorio, che evidentemente è stato sistemato: il 10 luglio il<br />

visitatore “accessit ad oratorium illustrissimi marchionis Melegnani in eius arce<br />

constructum a meridie, sub titulo Sancti Francisci”. Questo può ben essere un<br />

lapsus, perché poche righe dopo si parla del “monasterium Sancti Francisci”.<br />

La descrizione prosegue dicendo: “Quoad longitudinem et latitudinem est ad<br />

33 App., doc. 9<br />

34 ASMi, Sezione storico-diplomatica, Comuni, cart. 42, Melegnano, doc. n. 18.<br />

35 La regola approvata da san Carlo e recante la sua firma autografa si conserva presso il<br />

Prevosto di Melegnano. Una copia in ACAM, X, Melegnano, vol. 8, fasc. 18.<br />

36 App., doc. 21 e 22.<br />

37 Il gruppo, pur rimaneggiato, è tuttora visibile in una cappella laterale dell’attuale chiesa<br />

di San Pietro, costruita sul luogo dell’antica nel <strong>XV</strong>II secolo; ed è noto a Melegnano col nome<br />

di “Caragnòn de San Peder”.<br />

38 F. SARESANI, Cenni storici dell’antico e moderno insigne borgo di Melegnano, Melegnano<br />

1886, p. 294: “Trovasi. . . ne’ libbri antichi sotto l’anno 1537 che essa fu consecrata ab<br />

Episcopo paupertatis; la qual notizia tornarebbe certo più grata, se chi la scrisse e tramandò<br />

avesse pure notato quale fosse il Vescovo, ed a quale Religione ed ordine appartenesse”.<br />

39 App., doc. 11<br />

40 App., doc. 11.


CHIESE, ALTARI E CONFRATERNITE NELLA PREPOSITURA DI... 35<br />

formam et hinc inde nihil indecens est. Habet iconam et altare ad formam.<br />

Coelebratur aliquando ad commoditatem familiae, ritu romano” 41 .<br />

4 San Rocco nel sobborgo della Fornace<br />

Questa chiesa, che ovviamente non è ricordata nel Liber Notitiae Sanctorum<br />

Mediolani, non lo è neppure nei vari documenti e testimonianze riguardanti<br />

l’erezione della prepositura di Melegnano nel 1442 42 . D’altra parte nella visita<br />

del 1597 si afferma che alcuni tra i più vecchi ricordavano di avere visto delle croci<br />

dipinte sulle pareti della chiesa, segno che essa era stata consacrata 43 . Questa<br />

testimonianza ci può indurre a credere che la chiesa esisteva già intorno alla metà<br />

del ’500. Secondo la visita del 1567 la chiesa non aveva dote; aveva un altare<br />

all’interno e due altari sotto un portico davanti alla chiesa, dei quali né qui né<br />

altrove viene detto il titolo 44 . Si può forse avanzare qualche congettura in base a<br />

quanto detto nella visita del 1597: “in fronte ecclesiae extat vestibulum duabus<br />

columnis suffultum et fornice tectum, cum imaginibus sanctissimae Virginis,<br />

sancti Ambrosii, sancti Iohannis, sancti Rochi, sancti Sebastiani”. 45 . Sull’interno<br />

della chiesa, sempre la visita del 1597 ci segnala un’antica pittura sulla parete<br />

dietro l’altare, rappresentante Cristo in croce, con Maria Vergine e san Giovanni;<br />

a sinistra dell’altare c’era una nicchia dipinta di rosso con una statua lignea di<br />

San Rocco, ornata d’oro e colorata. Nella chiesa fu eretta nel 1572 la compagnia<br />

di Sant’Ambrogio, detta poi dei Santi Rocco e Ambrogio 46 .<br />

5 San Materno<br />

Compare nel Liber Notitiae Sanctorum Mediolani coll’aggiunta “ad castelantiam<br />

de Meregniano”, nella Notitia Cleri Mediolanensis del 1398 coll’aggiunta<br />

“castri vegii” 47 . Le due qualifiche ci aiutano a localizzare approssimativamente<br />

il sito dell’antico castello di Melegnano, precedente all’attuale visconteo-mediceo<br />

e sull’altra riva del Lambro.<br />

Era indubbiamente la chiesa parrocchiale del borgo del Castelvecchio, citato<br />

negli statuti delle strade del 1346 48 . In un documento del 1433 troviamo che<br />

alla rettoria di San Materno era stata unita quella di San Pietro di Vizzolo e di<br />

Sant’Antonino di Colturano 49 . Insieme a queste altre chiese fu unita alla prepo-<br />

41 ACAM, X, Melegnano, vol. 8, fasc. 6, f. 33r.<br />

42 APMe, cart. I A, fasc. 1.<br />

43 ACAM, X, Melegnano, vol. 8, fasc. 6, f. 30.<br />

44 La piantina della chiesa è in App., doc. 20.<br />

45 ACAM, X, Melegnano, vol. 8, fasc. 6, f. 30v. Le pitture sono segnalate anche nella visita<br />

del 1579: “extra oratorium in pariete frontispiciali extat vas aque benedicte affixum in pariete,<br />

super qua extant multe imagines antique picte” (ACAM, X, Melegnano, vol. 4, fasc. 13). È<br />

probabile che l’affresco della Madonna in trono col bambino poppante, che oggi si trova nella<br />

cappella laterale sinistra della chiesa di San Rocco, sia l’unico resto del gruppo descritto.<br />

L’immagine vi fu collocata nel 1709 allorché la chiesa fu completamente rifatta a spese della<br />

confraternita dei Santi Rocco e Ambrogio (F. SARESANI, Cenni storici. . . , manoscritto in<br />

APMe, cart. “Storia di Melegnano”, parte II, foglio doppio n. 24).<br />

46 L’archivio della confraternita, o quello che ne resta, è ora in ASMi, Fondo di Religione,<br />

p. m., cart. 1443 (Confraternite, Melegnano, SS. Rocco e Ambrogio).<br />

47 Notitia Cleri Mediolanensis cit., p. 280. La chiesa risulta tassata di L. 3, s. 18, d. 3. (Vi<br />

si legge “Sancti Martini”, ma è ovviamente da intendere “Sancti Materni”).<br />

48 Citato da L. PREVIATO, San Giuliano Milanese. Cenni storici, Milano 1975, p. 178.<br />

49 Vedi cap. 2, n. 23


36 CAPITOLO 4<br />

situra di San Giovanni Battista nel 1442. Alla visita del 1567 la chiesa di San<br />

Materno si presentava completamente scoperta, con un bell’altare e un ampio<br />

cimitero. Si afferma che si fa grande concorso di popolo soprattutto in quaresima;<br />

e inoltre nei giorni dei santi Pietro e Paolo, di san Materno, della santa<br />

Croce, dell’Assunzione di Maria Vergine e del Natale, per lucrare un’indulgenza<br />

di 100 giorni concessa da alcuni cardinali nel 1488. Viene ordinato di procedere<br />

al restauro, almeno del tetto sopra l’altare 50 . Ma, a quanto pare, si fece poco,<br />

perché nel 1570 don Leonetto, trovandola in parte ancora scoperta, propose la<br />

sua demolizione e l’erezione in sito di una croce 51 . La chiesa allora venne restaurata<br />

52 , ma pochi anni dopo venne demolita, per dare spazio al nuovo convento<br />

dei Cappuccini, la cui costruzione cominciò nel 1577 53 .<br />

Da tempo si desiderava fondare a Melegnano un convento di Cappuccini.<br />

Nella visita del 1567, san Carlo decise di concedere la chiesa di San Biagio<br />

e gli annessi locali dell’ex ospedale ai Cappuccini di Milano, perché qualcuno<br />

di loro potesse venire ad abitarvi54 . È probabile che i Cappuccini trovassero<br />

il luogo inadeguato e lo rifiutassero, perché la chiesa di San Biagio restò ai<br />

Disciplini che l’avevano in concessione. Ma la cosa doveva premere a san Carlo,<br />

se nel 1570 ne parlò a Dionigi Brivio durante una sua visita alla Rocca. Al<br />

Brivio sembrò di aver trovato un luogo adatto, “un bel et bon sito” 55 , ma anche<br />

questa volta non si venne a nessun risultato. La questione fu poi presa a cuore<br />

dalla Marchesa di Melegnano, Barbara del Maino, vedova di Agosto Medici,<br />

fratello del famoso Gian Giacomo detto il “Medeghino”, la quale si offrì di<br />

acquistare e donare un terreno adatto per edificarvi il convento. La donazione<br />

fu accettata e il 22 maggio 1577 il Provinciale dei Cappuccini venne a Melegnano<br />

a visitare il luogo, per stabilire con precisione il sito e le misure dell’edificio da<br />

costruire. Due giorni dopo 56 , la Marchesa acquistò il terreno di 22 pertiche dai<br />

fratelli Osculati al prezzo di 100 lire alla pertica 57 . Il 25 maggio fu posta, con<br />

una solenne processione, la prima pietra. Il Provinciale chiese e ottenne da san<br />

Carlo di poter demolire la chiesa di San Materno, che veniva ad occupare parte<br />

della piazza davanti alla nuova chiesa del convento. Nel 1578 la costruzione era<br />

praticamente finita e nel 1581 san Carlo venne a consacrare la chiesa dedicandola<br />

a San Materno, in ricordo dell’altra distrutta. Nel 1589 c’erano nel convento nove<br />

frati, di cui cinque sacerdoti (con un predicatore) 58 .<br />

50App., doc. 11.<br />

51ACAM, X, Melegnano, vol. 8, fasc. 2, f. 5v.<br />

52App., doc 14 e 17. Le spese furono sostenute da una confraternita, non meglio specificata,<br />

che si riuniva presso la chiesa di San Materno.<br />

53Per la storia della fondazione del convento, oltre a App., doc. 13-19, vedi V. BONA-<br />

RI, I Conventi e i Cappuccini dell’Antico Ducato di Milano. Memorie Storiche raccolte da<br />

manoscritti. Parte prima, Crema 1893, p. 120-128.<br />

54App., doc. 11.<br />

55App., doc. 13.<br />

56App., doc. 15 e 16.<br />

57ASMi, Fondo di religione, p. m., cart. 1839 (Cappuccini), nota del guardiano padre Raffaele<br />

da Milano, della fine del ’700, nella quale a un elenco dettagliato della qualità e quantità<br />

dei generi questuati è premessa una breve storia del convento.<br />

58ACAM, X, Melegnano, vol. 4, fasc. 11, f. 39.


CHIESE, ALTARI E CONFRATERNITE NELLA PREPOSITURA DI... 37<br />

6 San Biagio 59<br />

Nella Vita duecentesca di san Gualtiero di Lodi, scritta da BonGiovanni, si legge<br />

che il santo fece riedificare vari ospedali in vari luoghi, uno presso Vercelli, uno<br />

presso Tortona, uno a Crema, l’ultimo “supra Viterbii (altra lezione: Vittabii)<br />

fluvium iuxta stratam Mediolanensem, non multum distans a Melegnano” 60 .<br />

La Vita non indica la data precisa, ma è certo che l’attività ospedaliera di san<br />

Gualtiero si sviluppò nel primo ventennio del 1200. Il sito indicato corrisponde<br />

perfettamente a quello dell’ospedale di San Biagio, che una cartina del 1600<br />

colloca presso la via Emilia, sulla sinistra uscendo da Melegnano verso Milano,<br />

subito oltre la Vettabbia 61 . In quel punto la via Emilia, superata la Vettabbia,<br />

percorreva un breve tratto in salita, per cui il luogo ha tuttora il nome di<br />

Rampina.<br />

Se l’identificazione della chiesa di San Biagio con l’ospedale ricostruito da<br />

san Gualtiero è sicura, quella con la chiesa di Santa Maria “ad hospitale” con<br />

altare di San Biagio, citata nel Liber Notitiae Sanctorum Mediolani, è per lo<br />

meno ragionevole. Un dubbio può sorgere sul fatto se la chiesa di Santa Maria<br />

“ad hospitale” con altare di San Biagio e quella di Santa Maria siano due chiese<br />

distinte o una sola. Se sono distinte, resta da identificare la chiesa di Santa<br />

Maria, impresa pressoché disperata 62 .<br />

Nella Vita di san Gualtiero si parla di ricostruzione: se la lettura è corretta,<br />

la storia di quest’ospedale si spinge più indietro nel tempo. Non è azzardato<br />

ricordare il cambio dei cavalli al nono miglio da Milano, menzionato in un Itinerario<br />

del IV secolo 63 , perché non c’è dubbio che la pietra miliare si trovasse<br />

non distante dalla Vettabbia verso Milano 64 .<br />

Con la chiesa di San Biagio si completa l’elenco delle chiese situate lungo la<br />

via Emilia probabilmente in sostituzione degli antichi cippi miliari: San Martino,<br />

San Donato, San Cristoforo a Sesto Gallo, San Giuliano, Santa Maria alla Follaz-<br />

za di Occhiò e San Biagio alla Rampina rispettivamente al IV, V, VI, VII, VIII,<br />

IX miglio da Milano65 . È possibile che il senodochio di Santa Maria Madre di Dio<br />

“fundatum vico Meloniano”, che troviamo esistente nell’836 66 , sia anch’esso da<br />

identificare col nostro San Biagio, ma la vaghezza della localizzazione impedisce<br />

di affermarlo recisamente.<br />

Almeno dal 1430 la chiesa e l’ospedale di San Biagio, insieme con la chiesa<br />

di San Pietro, erano curati dalla confraternita dei Disciplinati della Morte dei<br />

Santi Pietro e Biagio 67 . Doveva trattarsi soprattutto della cura dell’ospedale,<br />

59L. PREVIATO, op. cit., p. 234-6; F. SARESANI, op. cit., 1886, p. 295-296.<br />

60A. CARETTA, La vita di S. Gualtiero di Lodi. Estratto dall’“Archivio Storico Lodigiano”,<br />

1969, p. 20.<br />

61Citata da L. PREVIATO, op. cit., p. 236.<br />

62Il SEVESI, op. cit., p. 24, avanza l’ipotesi che ad essa venisse a risiedere il primo nucleo<br />

di frati del convento di Santa Maria della Misericordia. Ma si potrebbe affermare la stesa cosa<br />

per il convento dei Serviti.<br />

63Itinerarium Burdigalense, in Itinera hierosolymitana saeculi IIII-VIII, recensuit et commentario<br />

critico instruxit P. Geyger, Vindobonae, 1898 (CSEL, vol. 38), p. 32: “Civitas Laude<br />

- mil. VII - mutatio ad nonum - mil. VII - Civitas Mediolanum”, dove il secondo “VII” va<br />

probabilmente corretto in VIIII (la Tabula Peutingeriana dà tra Lodi e Milano la distanza di<br />

<strong>XV</strong>I miglia).<br />

64Storia di Milano della Fondazione Treccani, Milano 1953-66, vol. I, carta f. t. p. 136-7.<br />

65Cfr. L. PREVIATO, op. cit., p. 173.<br />

66 Cfr. cap. 1.<br />

67 Vedi p. 33


38 CAPITOLO 4<br />

perché tra le spese della prepositura di San Giovanni Battista per l’anno 1443<br />

troviamo segnata una spesa fatta per la chiesa della Rampina 68 . Nel 1486 il<br />

prevosto di Melegnano la concede in feudo perpetuo alla confraternita, insieme<br />

alla chiesa di San Pietro 69 .<br />

Nel 1497 l’ospedale è ancora funzionante, ma nella visita del 1567 troviamo<br />

che l’ospitalità viene esercitata in una casa annessa alla chiesa di San Pietro,<br />

non più a San Biagio. Più precisamente nella visita di don Leonetto nel 1570, si<br />

dice che l’ospedale che un tempo si gestiva in un ampio locale presso la chiesa di<br />

San Biagio viene ora gestito presso San Pietro 70 . Nella visita del 1567 san Carlo<br />

ordina che il complesso chiesa-ospedale con i suoi beni sia ceduto ai Cappuccini<br />

di Milano, cosicché qualcuno di loro possa abitarvi. Probabilmente i Cappuccini<br />

rifiutarono e la chiesa restò ai Disciplinati fino al 1591, quando il prevosto Pietro<br />

Maria Vegezzi chiese e ottenne di poterla demolire, trasferendone il titolo a una<br />

cappella nella chiesa di San Pietro 70bis .<br />

7 Santa Brigida a Santa Brera 71<br />

Nel luogo di Santa Brera, secondo il Liber Notitiae Sanctorum Mediolani, c’erano<br />

due chiese dedicate l’una a Santa Brigida e l’altra a San Pietro. Di questa non<br />

ho altre notizie. L’altra, che aveva evidentemente dato il nome al luogo, nella<br />

visita del 1567 viene trovata in stato miserevole: semidiroccata, scoperchiata e<br />

tale che non vi si può celebrare perché anche l’altare è allo scoperto. San Carlo<br />

ordina che si tratti cogli eredi di Francesco Capra, signori del luogo, perché la<br />

chiesa venga profanata e ne facciano ricostruire altrove un’altra 72 . Ma, a quanto<br />

pare, la chiesa fu restaurata e sopravvive fino ai nostri giorni.<br />

8 La Natività della V. M. alla Rocca Brivio 73<br />

La chiesa di Santa Maria “ad rocham de Meregniano”, riportata nel Liber Notitiae<br />

Sanctorum Mediolani, fu probabilmente fondata e dotata dai Capitanei di<br />

Melegnano (i da Melegnano) 74 nel XII o XIII secolo 75 , che perciò ne detenevano<br />

il diritto di patronato. In data non facilmente precisabile la Rocca e le sue<br />

68App., doc. 6.<br />

69App., doc. 9<br />

70ACAM, X, Melegnano, vol. 8, fasc. 2, f. 5v.<br />

70bis ASMi, Fondo di religione, p. m., cart. 1442: 24 ottobre 1591: “Ordinazione del M.<br />

R. Sig. Pietro Maria Viglezo Proposto della chiesa di S. Giovanni Battista di Melegnano,<br />

Vicario Foraneo e Delegato dall’Ill.mo e Rev.mo Arcivescovo di Milano, nella quale ordina la<br />

demolizione dell’Oratorio di S. Biaggio sito fuori di Melegnano, atteso che minacciava ruina,<br />

né si era voluta riparare, secondo era stato comandato. . . ”.<br />

71L. PREVIATO, op. cit., p. 250.<br />

72App., doc. 11.<br />

73L. PREVIATO, op. cit., p. 246-249.<br />

74Sulla famiglia dei da Melegnano non ci sono studi, salvo una tesi di perfezionamento della<br />

dott. L. Fasola, che non ho visto, ma che è citata in “Quellen und Forschungen aus Italianischen<br />

Archiven und Bibliotheken”, vol. 52 (1972), p. 126, n. 1. Il titolo della tesi è Una famiglia<br />

capitaneale milanese e Federico I (i da Melegnano), tesi di perfezionamento dattiloscritta<br />

presso la Scuola Normale Superiore di Pisa, Pisa 1969/70 (relatore prof. C. Violante).<br />

75Due testimonianze: una del 1463 citata nel cap. 2, nota 49; un’altra dei primi del ’500,<br />

citata da C. AMELLI, op. cit., 1974, p. 77, che fa risalire la fondazione da parte della famiglia<br />

dei Capitani di Melegnano a tre secoli prima.


CHIESE, ALTARI E CONFRATERNITE NELLA PREPOSITURA DI... 39<br />

proprietà passarono dai da Melegnano al monastero di Calvenzano che le affittò<br />

ai Brivio e ai Brivio passò anche il diritto di patronato 76 .<br />

Nel 1442 la chiesa di Santa Maria della Rocca fu aggregata alla prepositura<br />

di Melegnano, non senza contrasti, come ho ampiamente detto nel cap. 2.<br />

Nella visita del 1567 si segnala che della chiesa si prende cura Dionigi Brivio,<br />

che ha pure un piccolo oratorio all’interno della Rocca, con un proprio cappellano.<br />

La chiesa ha bisogno di riparazioni 77 . Nella visita del 1597 la chiesa risulta<br />

completamente restaurata a spese dell’Ill. Sig. Sforza Brivio con un pavimento<br />

e un tetto nuovi 78 .<br />

9 San Rocco a Riozzo<br />

La chiesa di San Rocco di Riozzo non è ricordata, ovviamente, nel Liber Notitiae<br />

Sanctorum Mediolani. Non ho notizie sulla sua fondazione. Nella visita del 1567 è<br />

detta “molto bella”. Aveva un proprio cappellano mantenuto dai signori Matteo,<br />

Fabrizio e Sasso Visconti. Gli abitanti del luogo chiesero che la si separasse da<br />

Melegnano e la si ereggesse in parrocchia, e san Carlo acconsentì purché se ne<br />

aumentasse la dote fino a 200 lire imperiali 79 . Dalla visita del 1597 si ricava che<br />

gli uomini di Riozzo mantengono un cappellano che celebra tutti i giorni, e gli<br />

pagano 200 lire imperiali, oltre a tre moggi di grano, sei brente di vino e tre<br />

carri di legna, ma il luogo è sempre membro della prepositura di Melegnano 80 .<br />

10 Santi Pietro e Paolo a Vizzolo<br />

Non improbabile ricordo di un “termine” della centuriazione romana dell’agro<br />

laudense 81 , la chiesa di San Pietro di Vizzolo compare nel Liber Notitiae Sanctorum<br />

Mediolani con gli altari di San Geminiano e Santo Stefano. Nel 1433 si<br />

trova che era unita alle rettorie di San Materno al Castelvecchio e Sant’Antonino<br />

di Culturano 82 . Insieme con esse fu aggregata nel 1442 alla prepositura di<br />

Melegnano. Nella visita del 1567 si dice che la chiesa di San Pietro e Paolo è<br />

pericolante, soprattutto presso l’altar maggiore; ha, o aveva, tre altari, e cioè<br />

l’altar maggiore e altri due laterali, o piuttosto i loro resti. Probabilmente sono<br />

i due altari citati nel Liber. Vi si celebra solo nella sua festa. San Carlo ordina<br />

che entro tre mesi il prevosto e cappellani di Melegnano facciano riparare la<br />

chiesa a loro spese e che ogni curato, finito il suo turno settimanale presso la<br />

chiesa di San Giovanni, celebri in questa nella settimana seguente 83 . Nella visita<br />

76L. PREVIATO, op. cit., p. 247, ipotizza per il passaggio della Rocca ai Brivio la seconda<br />

metà del XIII secolo. Nella Notitia Cleri Mediolanensis cit., p. 280, la chiesa risulta tassata<br />

di L. 4, s. 9, d. 6.<br />

77App., doc. 11.<br />

78ACAM, X, Melegnano, vol. 8, fasc. 6, f. 38v - 39v.<br />

79App., doc. 11.<br />

80ACAM, X, Melegnano, vol. 8, fasc. 6, f. 37v.<br />

81A. CARETTA, Laus Pompeia (Lodivecchio) e il suo territorio, Milano 1954, p. 78. Nel<br />

1957, durante i lavori per la costruzione di alcune villette, furono rinvenute monete degli<br />

imperatori Valeriano e Gallieno (III sec. d. C.). C. AMELLI, op. cit., 1974, p. 19.<br />

82Cap. 2, n. 18. Il fatto che nella Notitia Cleri Mediolanensis del 1398 non compaia San<br />

Pietro di Vizzolo, mentre vi compare San Materno, può far pensare che l’unione dei due<br />

benefici sia precedente a questa data.<br />

83App., doc. 11.


40 CAPITOLO 4<br />

del 1597, appare che la chiesa è stata restaurata, ma vi si celebra sempre solo il<br />

giorno di San Pietro 84 .<br />

11 Santi Protasio e Gervasio a Sarmazzano<br />

La chiesa dei Santi Protasio e Gervasio, citata nel Liber Notitiae Sanctorum<br />

Mediolani, nel 1567 è indicata come soggetta alla casa Umiliata degli Ottazi 85 .<br />

La chiesa è in pessimo stato e san Carlo ordina il sequestro dei beni del fittabile<br />

della chiesa per il restauro.<br />

Colla soppressione dell’ordine degli Umiliati, i beni della chiesa di Sarmazzano<br />

passarono alla congregazione degli Oblati di Sant’Ambrogio. Dalla visita<br />

del 1597, si ricava che la chiesa è stata restaurata e vi si celebra due volte la<br />

settimana 86 .<br />

12 Santa Maria di Calvenzano 87<br />

Circa l’anno 1090 i fratelli Arialdo e Lanfranco e il loro cugino Attone, della<br />

famiglia dei signori di Melegnano, cedettero all’abbazia di Cluny la chiesa di<br />

Santa Maria di Calvenzano, che essi da tempo detenevano come feudo dalla<br />

Chiesa milanese 88 . La chiesa quindi già esisteva, ma non è possibile stabilirne<br />

l’antichità 89 . I beni del monastero, se non subito, certo coll’andar del tempo,<br />

divennero ragguardevoli 90 : nel 1567 le rendite dell’ex priorato cluniacense di<br />

Calvenzano assommavano a L. 7500 all’anno 91 . Qualche notizia sulla vita del<br />

monastero si può ricavare dalle relazioni delle visite cui periodicamente veniva<br />

sottoposto dai superiori dell’Ordine. Sappiamo così che, oltre al priore, vi<br />

84 ACAM, X, Melegnano, vol. 8, fasc. 6, f. 36.<br />

85 App., doc. 11. Cfr. APMe, cart. II C, fasc. 3, pergamena del 30 aprile 1476: Marco Vaghi,<br />

prevosto di Melegnano, Giacomo Sottocasa, Ambrogio Gallarati e Giampiero Mozzanica cappellani<br />

curati, investono tale Domenico de Amici di Antonio dell’affitto di una vigna guasta<br />

nel territorio del Castelvecchio, “ubi dicitur ad vineam Abdue”, di 18 pertiche; tra le coerenze:<br />

“domus ecclesie Sanctae Mariae de Ottaciis”.<br />

86 ACAM, X, Melegnano, vol. 8, fasc. 6, f. 34v - 35v.<br />

87 M. MIRABELLA ROBERTI, Vizzolo Predabissi. Santa Maria Assunta di Calvenzano, in<br />

Studi e ricerche nel territorio della Provincia di Milano, a cura di M. L. Gatti Perer, Milano<br />

1967, p. 229-236.<br />

88 La carta, senza data, con cui Anselmo III, arcivescovo di Milano, concede la chiesa ai<br />

Cluniacensi è stata pubblicata varie volte, ad es. G. GIULINI, Memorie, cit., vol. IV, p. 536;<br />

e Recueil des chartes de l’Abbaye de Cluny, formé par A. Bernard, completé. . . par A. Bruel,<br />

Paris, 1876-1903, vol. V, p. 144-145 (dove è attribuita erroneamente ad Anselmo IV).<br />

89 È molto probabilmente infondata l’opinione di chi ritiene Calvenzano milanese il luogo<br />

del martirio di Severino Boezio (vedi cap. 1). I coperchi dei sarcofagi, visibili nei fondamenti<br />

dell’abside, non bastano a far risalire la chiesa al VI secolo. L’esame dello stile architettonico<br />

della chiesa attuale attribuisce al X-XI secolo la zona absidale con quattro campate e mezzo;<br />

le ultime due campate e mezzo e la facciata al <strong>XV</strong> secolo. I rilievi del portale, rappresentanti<br />

scene della Natività di Cristo, sono attribuiti al primo quarto del XII secolo; dello stesso<br />

periodo è un concio di arco rappresentante una scena di caccia, che si trovava murato in una<br />

parete all’interno della chiesa e che recentemente è stato rubato. Nel catino dell’abside c’è<br />

un affresco del XIV secolo rappresentante la Vergine incoronata da Cristo, con san Giovanni<br />

Evangelista, san Giovanni Battista, e gli angeli Gabriele e Michele.<br />

90 Nella Notitia Cleri Mediolanensis cit., p. 26, risulta tassato per lire 95, s. 10.<br />

91 App., doc. 11.


CHIESE, ALTARI E CONFRATERNITE NELLA PREPOSITURA DI... 41<br />

risiedevano normalmente due monaci, vi si celebravano gli uffici divini, vi si<br />

esercitava l’elemosina e l’ospitalità 92 .<br />

La decadenza dell’ordine cluniacense coinvolse anche questo monastero, di<br />

cui nel 1558 divenne commendatario san Carlo Borromeo. Dalla visita del 1567<br />

si ricava che a questa data i beni di Calvenzano erano già passati al Collegio<br />

Borromeo di Pavia 93 .<br />

Il Liber Notitiae Sanctorum Mediolani attribuisce alla chiesa quattro altari,<br />

dedicati a Sant’Andrea, Sant’Agata, San Biagio e San Barbaziano, e almeno tre<br />

sono gli altari laterali che san Carlo vi trova nella visita del 1567, e di cui non<br />

viene indicato il titolo. San Carlo ordina di demolirli e di trasferirne due lungo le<br />

pareti laterali a metà della chiesa; ordina di spostare un poco l’altare maggiore<br />

verso il mezzo della chiesa; ordina pure di separare l’abside maggiore dalle due<br />

minori con due pareti, in modo da poter costruire in queste il campanile e la<br />

sacrestia. Nella chiesa celebra tutte le domeniche e talvolta nei giorni feriali un<br />

cappellano, per il prezzo di lire cento annue, tratte dalle rendite della chiesa.<br />

San Carlo gli aumenta lo stipendio a lire 150, con l’obbligo di celebrare tutti i<br />

giorni, eccetto un giorno alla settimana. Gli ordini riguardanti la chiesa furono<br />

in parte revocati da don Leonetto nel 1570: non si sposti l’altar maggiore, non<br />

si trasferiscano i due altari che si trovano nelle absidi laterali e non vi si faccia<br />

la sacrestia che già esiste in un locale fuori della chiesa 94 .<br />

Dalla visita del 1597 veniamo a sapere che l’abside minore di destra è stata<br />

trasformata in sacrestia, che sul tetto c’è una campana, sostenuta da due o tre<br />

pilastrini, che viene suonata al mattino e alla sera per l’Ave Maria. A questa<br />

data i beni dell’ex priorato sono già dei Canonici del Duomo di Milano 95 .<br />

13 Sant’Antonino a Colturano<br />

Ricordata nel Liber Notitiae Sanctorum Mediolani, nel 1433 risulta essere una<br />

sottorettoria della rettoria di San Materno al Castelvecchio e San Pietro di<br />

Vizzolo, con le quali nel 1442 viene aggregata alla prepositura di Melegnano 96 .<br />

Nella visita del 1567 si dice che la chiesa ha un proprio cappellano curato che<br />

esercita la cura delle anime con la licenza del prevosto e cappellani di Melegnano<br />

e che viene mantenuto dagli abitanti del luogo.<br />

La chiesa ha due altari laterali, di cui non viene detto il titolo e di cui si ordina<br />

la demolizione; salvo trasferirne uno lungo la parete a metà della chiesa dove<br />

è dipinta un’immagine della Madonna. San Carlo propone di creare Colturano<br />

parrocchia, se gli abitanti doteranno al chiesa di almeno 200 lire all’anno 97 .<br />

Nella visita del 1597 il cappellano viene pagato 230 lire all’anno, ma la chiesa<br />

continua ad essere soggetta alla prepositura di Melegnano 98 .<br />

92Statuts, chapitres généraux et visites de l’ordre de Cluny, par G. Charvin, Paris, 1965-<br />

1970, vol. I, p. 403; vol. II, p. 244, 287; vol. III, p. 248; vol. IV, p. 21, 38, 48, 58, 126. La prima<br />

visita riportata è del 1281, l’ultima del 1378.<br />

93App., doc. 11.<br />

94ACAM, X, Melegnano, vol. 8, fasc. 2, f. 7v - 8r.<br />

95ACAM, X, Melegnano, vol. 8, fasc. 6, f. 35v - 36r.<br />

96Cap. 2, n. 23.<br />

97App., doc. 11.<br />

98ACAM, X, Melegnano, vol. 8, fasc. 6, f. 33v - 34.


42 CAPITOLO 4<br />

14 San Michele a Pedriano<br />

Citata nel Liber Notitiae Sanctorum Mediolani, con un altare intitolato a Santa<br />

Maria, fu aggregata alla prepositura di Melegnano in seguito a una richiesta<br />

presentata dagli abitanti del luogo a san Carlo durante la visita del 1567 99 .<br />

Secondo questa visita la chiesa allora aveva tre altari, di cui non viene detto<br />

il titolo; era in cattivo stato, senza arredi e paramenti; vi si celebrava solo due<br />

o tre volte all’anno. San Carlo ordinò di demolire i due altari laterali, troppo<br />

piccoli, di rifarne uno solo di dimensioni regolari, e di provvedere almeno al<br />

minimo necessario per poter celebrare 100 .<br />

Dalla visita del 1597 101 risulta che la chiesa era stata restaurata e la cappella<br />

dell’altar maggiore ricostruita a spese del comune di Pedriano e del Luogo Pio<br />

delle Quattro Marie, che era proprietario di quasi tutto il luogo 102 .<br />

15 Santa Maria della Neve a Mezzano 103<br />

Benché a Mezzano si sia trovata la più antica testimonianza di insediamenti<br />

umani di tutta la Bassa Milanese, e cioè alcune tombe galliche e romane, con<br />

reperti databili dal IV sec. a. C. al I d. C. 104 , del luogo di Mezzano non si ha<br />

notizia nei documenti fino al XII secolo. Della sua chiesa, che non è ricordata nel<br />

Liber Notitiae Sanctorum Mediolani, la più antica testimonianza finora trovata<br />

è del 1553, ma nella visita del 1567 viene detta “antiqua”. Da questa visita si<br />

rileva che la chiesa era stata consacrata, non aveva dote, e non si celebrava che<br />

nel giorno della sua festa. Gli abitanti del luogo chiesero a san Carlo di venire<br />

uniti alla prepositura di Melegnano e san Carlo acconsentì 105 . Nel 1597 gli<br />

abitanti di Mezzano riferirono al visitatore che la chiesa “habebat alias dotem<br />

scutorum aureorum 1500. Bona autem huius ecclesie a fratribus Sancti Francisci<br />

possidentur, et tenebantur, ut aiunt, ad coelebrationem missae quotidiane,<br />

sed auctoritate apostolica translatum fuit onus ad ecclesiam Sancti Francisci<br />

sine consensu populi de quorum interesse agitur” 106 .<br />

16 Monastero di Santa Maria della Misericordia 107<br />

Il convento francescano di Santa Maria della Misericordia, detto di San Francesco,<br />

fu iniziato nel 1475 e inaugurato nel 1487, e le spese della fondazione furono<br />

sostenute dagli uomini di Melegnano.<br />

Il numero dei frati che vi risiedevano non è segnato nella visita del 1567, ma in<br />

quel periodo dovevano essercene 11. Il venerabile Gonzaga ne segnala 16 intorno<br />

al 1587 108 , ma una nota del 1589 riporta 12 frati, di cui sette sacerdoti(compreso<br />

99App., doc. 12.<br />

100App., doc. 11.<br />

101ACAM, X, Melegnano, vol. 8, fasc. 6, f. 37v.<br />

102Così nella visita del 1567, App., doc. 11: “hec vila fere tota cum eius territorio est loci pii<br />

Quatuor Mariarum Mediolani”. Il luogo pio l’aveva avuto in eredità nel 1488. L. PREVIATO,<br />

op. cit., p. 233.<br />

103L. PREVIATO, op. cit., p. 237-246.<br />

104L. PREVIATO, op. cit., p. 8-9.<br />

105App., doc. 11 e 12.<br />

106ACAM, X, Melegnano, vol. 8, fasc. 6, f. 38v.<br />

107P. M. SEVESI, Santa Maria della Misericordia in Melegnano, Melegnano 1932.<br />

108 Ibidem, p. 112.


CHIESE, ALTARI E CONFRATERNITE NELLA PREPOSITURA DI... 43<br />

un confessore e un predicatore) 109 . Nello stesso anno i redditi del convento erano<br />

di lire cento. La chiesa non è descritta nelle visite: sappiamo solo che ci doveva<br />

essere un altare dedicato a San Giuseppe, perché c’era una Scuola con questo<br />

nome 110 . San Carlo fa togliere dalla chiesa un sepolcro e dà disposizioni perché<br />

siano osservate le norme stabilite dal concilio provinciale e dalle bolle pontificie<br />

in materia di funerali e di clausura.<br />

17 Convento di Santa Maria del Carmine 111<br />

Avendo già identificato la chiesa di Santa Maria “ad hospitale” citata nel Liber<br />

Notitiae Sanctorum Mediolani con la chiesa e ospedale di San Biagio, è<br />

plausibile ora identificare la chiesa di Santa Maria Maddalena “ad hospitale<br />

Meregniani” con l’attuale chiesa del Carmine. In effetti che essa prima di diventare<br />

un convento di Carmelitani fosse un ospedale è affermato nel 1671 dal<br />

priore del convento Girolamo Conte in una nota premessa al Libro Campione<br />

che elenca tutte le proprietà del convento e nel 1690 dal padre Fornari nel suo<br />

Anno memorabile de’ Carmelitani. Il primo scrive: “Cum in exquirenda ex antiquitate<br />

scripturarum huius nostri sacri monasterii prima fondatione et origine in<br />

cassum laboratum sit, et hoc fortasse ex ingruentium illis temporibus bellorum<br />

turbulentiis et temporum vicissitudinibus universa subvertentibus, petenda igitur<br />

et eruenda ex subsequentibus monumentis aliqualis saltem cognitio. Primo<br />

namque ex quodam factum tale coligitur, nobis donatum ab actoribus et sindicis<br />

hospitalis tunc temporis sub nomine Sanctae Mariae de ressana l’ovo multo<br />

ante annum 1393, ut ex eo et aliis antiquis monumentis, quae hic ad evitandam<br />

prolixitatem non exprimuntur, sed videri datur in archivio conventus, n. 1” 112 .<br />

Il secondo afferma che intorno al 1393 fu fondato a Melegnano un convento in<br />

un ospedale, e prosegue dicendo che sulla porta della chiesa ai suoi tempi c’era<br />

dipinta un’immagine della Vergine detta “Santa Maria la ova” o “dell’ova”, per<br />

via di un miracolo: una fanciulla, che passava davanti alla porta della chiesa<br />

con un canestro d’uova, cadde e le ruppe, e, temendo i maltrattamenti dei suoi<br />

genitori, invocò la Vergine, che la esaudì e risanò, o reintegrò, le uova 113 .<br />

La dispersione dell’archivio, seguita alla soppressione del convento nel 1769,<br />

ci impedisce di verificare l’affermazione del priore Girolamo Conte relativa alla<br />

data di fondazione, ma sul nome di Santa Maria “de ressana l’ovo” è forse possibile<br />

fare un po’ di luce, citando un documento del 1433 in cui il convento è<br />

detto di Santa Maria “de Resanarollo” 114 . Sull’ospedale precedente il convento,<br />

c’è da dire che il Coldani lo considerò fondato da san Gualtiero di Lodi insieme<br />

con quello di San Biagio 115 , sull’autorità del Ciseri, che nel suo Giardino istorico<br />

lodigiano, pubblicato nel 1732, attribuiva al santo la costruzione di due ospedali<br />

presso Melegnano: “un altro (ospedale) vicino a Melegnano presso il fiume Lam-<br />

109 ACAM, X, Melegnano, vol. 4, fasc. 11, f. 36.<br />

110 P. M. SEVESI, op. cit., p. 50.<br />

111 C. AMELLI, La Chiesa del Carmine in Melegnano, Melegnano 1965.<br />

112 APMe, Libro Campione del convento del Carmine, f. 1.<br />

113 G. M. FORNARI, Anno Memorabile de Carmelitani, Milano 1688-1690, vol. II, p. 54.<br />

114 ASMi, Notai, cart. 333, doc. del 19 gennaio 1433.<br />

115 F. SARESANI, op. cit., p. 295. Attribuisco l’affermazione al Coldani, benché non ci sia<br />

pervenuta la seconda parte della sua Relazione dell’antico e moderno borgo di Melegnano,<br />

perché il Saresani esplicitamente dichiara la propria opera una parafrasi di quella del Coldani.


44 CAPITOLO 4<br />

bro tra Lodi, e Milano, un altro sopra il fiume Vicciabbia” 116 . In realtà la Vita<br />

di san Gualtiero scritta da BonGiovanni parla di un solo ospedale fondato dal<br />

santo presso Melegnano e si tratta di quello di San Biagio 117 . Il Coldani ritenne<br />

pure che la chiesa del Carmine si identificasse con quella di San Bartolomeo in<br />

Corte, che nel 1442 fu unita alla prepositura di Melegnano. È certo che la sua<br />

affermazione non si basa su nessun documento, ma che, non avendo nessuna<br />

notizia della chiesa di San Bartolomeo in Corte di Melegnano, egli avanzava<br />

l’identificazione che riteneva più probabile 118 .<br />

La visita del 1567 non descrive il convento né la chiesa, e non indica il numero<br />

dei frati che vi risiedono, limitandosi a riportare il nome del priore, fra Sinesio<br />

de Bugatis de Candia, e a segnalare che i frati non rispettavano i decreti del<br />

concilio provinciale e le bolle pontificie in materia di funerali e di clausura.<br />

Una nota del 1589 assegna al convento sette frati, di cui quattro sacerdoti<br />

(con un confessore), e fa ascendere i redditi a circa 400 lire annue 119 , mentre la<br />

visita del 1597 segnala la presenza di sette frati, di cui tre sacerdoti 120 . Questa<br />

visita parla pure della confraternita dell’Annunciazione presso l’altare con lo<br />

stesso titolo, costruito nella chiesa a sinistra dell’ingresso. La confraternita era<br />

retta da un priore, un sottopriore, un tesoriere e un cancelliere, e faceva celebrare<br />

all’altare dell’Annunciazione tutte le domeniche e due volte alla settimana.<br />

Inoltre una volta al mese soleva portare in processione per il borgo l’immagine<br />

della Vergine 121 .<br />

18 Convento di Santa Maria delle Grazie, dei Servi<br />

di Maria 122<br />

Il 16 aprile 1513 il Priore Generale dei Serviti concedeva a fra Nicolò Malacrida<br />

da Como l’autorizzazione ad acquistare a Monza o altrove un terreno su cui<br />

edificare un convento. Forse fra Nicolò aveva messo l’occhio su qualche luogo<br />

di Monza, ma, non sappiamo perché, decise invece di costruire il convento a<br />

Melegnano. Perciò mandò una supplica a Massimiliano Maria Sforza duca di<br />

Milano per ottenere la licenza di acquistare a più riprese alcuni sedimini e case<br />

nel Borgo del Lambro di Melegnano per la somma di 300 ducati, per farvi edificare<br />

una chiesa e un monastero del suo ordine, e ne ottenne risposta favorevole<br />

in data 30 agosto 1514. Si era appena forse finito di costruire, quando nel set-<br />

116A. CISERI, Giardino istorico Lodigiano, o sia istoria sacro-profana della città di Lodi, e<br />

suo distretto, Milano 1732, p. 134.<br />

117Vedi p. 37. L’errore del Ciseri si spiega tenendo conto di una traduzione-parafrasi della Vita<br />

di BonGiovanni, scritta da Giacomo Antonio Porro nel <strong>XV</strong>II secolo (pubblicata in “Archivio<br />

Storico Lodigiano”, 1944, p. 127-134) e che il Ciseri conosceva. Il Porro scrive: “et vicino al<br />

fiume Lambro poco lontano da Merignano fra Lodi e Milano”, e non parla della Vettabbia.<br />

Non saprei dire se la lezione “Lambro” in luogo di “Vettabbia” sia stata introdotta dal Porro<br />

stesso o l’abbia trovata nella copia della Vita da cui traduceva. Certo il Ciseri, lavorando, per<br />

così dire, con un occhio sul testo latino della Vita e con l’altro sulla traduzione del Porro,<br />

ha contaminato le due letture, sdoppiando così l’unico ospedale fondato da san Gualtiero a<br />

Melegnano.<br />

118Vedi cap. 2, n. 22.<br />

119ACAM, Melegnano, vol. 4, fasc. 11, f. 37.<br />

120ACAM, X, Melegnano, vol. 8, fasc. 6, f. 33v.<br />

121ibidem, f. 31v - 32v.<br />

122A. GIANI - L. M. GARBIO, Annalium sacri ordinis fratrum Servorum B. Virginis Mariae<br />

a suae institutionis exordio, vol. II, Lucca 1721, p. 48-50, 133-134.


CHIESE, ALTARI E CONFRATERNITE NELLA PREPOSITURA DI... 45<br />

tembre del 1515 passarono da Melegnano le truppe di Francesco I. È probabile<br />

che tra i molti guasti compiuti dall’esercito francese nella zona vada contato<br />

anche un grave danneggiamento del nuovo convento di Santa Maria delle Grazie<br />

di Melegnano. Se a ciò si aggiunge la difficoltà di reperire un numero sufficiente<br />

di frati da farvi risiedere, si comprende come il convento restasse deserto, anzi<br />

che venisse addirittura venduto. Passarono degli anni prima che fra Vincenzo<br />

Bianchi da Varese lo ricomprasse e restaurasse, ricevendone perciò la carica di<br />

priore. Questo avvenne verso il 1538 123 .<br />

Nella visita del 1567 praticamente non si dice nulla del convento di Santa<br />

Maria delle Grazie, in quella del 1597 non lo si nomina neppure. Nel 1589 è<br />

segnalata la presenza di quattro frati, di cui due sacerdoti con un confessore, e<br />

i redditi del convento sono di 400 lire all’anno 124 .<br />

123 Nella lettera riportata in A. GIANI - L. M. GARBIO, op. cit., p. 133, si afferma che il<br />

5 luglio 1538 fra Vincenzo da Varese fu nominato governatore e amministratore del convento<br />

di Melegnano, da lui recuperato e restaurato. Ma poiché quella lettera è del 2 maggio 1538,<br />

la data riferita è sicuramente errata, probabilmente nell’ultima cifra dell’anno. Poiché nella<br />

lettera riportata a p. 134, che è datata 17 maggio 1542, si dice che il convento era stato<br />

recuperato “proximis decursis annis”, se l’anno del recupero non è il 1538 certo è uno di quelli<br />

immediatamente precedenti.<br />

124 ACAM, X, Melegnano, vol. 4, fasc. 11, f. 38. L’archivio del convento, o quanto ne resta,<br />

si trova ora in ASMi, Fondo di religione, p. m., cart. 1840.


Conclusione<br />

Come molte altre località, anche Melegnano presenta un lungo periodo della<br />

sua storia avvolto nella nebbia. I “monumenta” che si scorgono non sono spesso<br />

precisabili cronologicamente per mancanza di documenti e di indagini archeologiche<br />

capillari e competenti. Queste ultime, insieme con più ampie ricerche<br />

archivistiche, sarebbero molto utili per ampliare le nostre conoscenze intorno ai<br />

luoghi di culto e alla spiritualità nella Bassa Milanese nei secoli <strong>XV</strong> e <strong>XV</strong>I, in<br />

genere poco conosciuti e di cui è facile trovare giudizi prevalentemente negativi.<br />

Mi sembra però che la presente ricerca abbia messo in luce due fatti che possono<br />

mitigare almeno in parte questi giudizi. La creazione del capitolo a Melegnano è<br />

un chiaro indice di una volontà di vita ecclesiastica seria, guidata dalla preghiera<br />

liturgica: è la prova di una esigenza di spiritualità proveniente dal “basso”, dove<br />

era più sentita che non ai livelli superiori della gerarchia. Anche la vicende delle<br />

monache di Santa Maria della Stella rivelano il desiderio di una ripresa della vita<br />

monastica, dopo un periodo di decadimento, dovuto anche alla mancanza di una<br />

assistenza spirituale adeguata. Indubbiamente la ricerca ha messo in evidenza<br />

una decadenza dello spirito liturgico a Melegnano tra la fine del <strong>XV</strong> e l’inizio del<br />

<strong>XV</strong>I secolo, come si rileva dall’inosservanza degli statuti della prepositura per<br />

quanto riguarda la recita quotidiana delle ore canoniche e dall’accentuarsi del<br />

ricorso alla devozione privata quale risulta dalle regole della confraternita della<br />

Concezione. Ma questo non sorprende, essendo in coincidenza con uno dei periodi<br />

più bui della storia della Chiesa milanese. Infine la ricerca ha mostrato anche<br />

per Melegnano la decisa attività riformatrice di san Carlo, volta a introdurre<br />

nella sua diocesi, a tutti i livelli, la riforma sancita dal concilio di Trento.


Appendice


50 APPENDICE<br />

Nota 1998<br />

Come ho detto nella nota introduttiva, per l’appendice documentaria ho ritenuto<br />

più importante l’esattezza della trascrizione che non la fedeltà storica al testo<br />

del 1977. Il testo qui riprodotto è perciò molto migliore di quello di allora.<br />

Per i documenti n. 1 e 3, ricostruiti su copie del <strong>XV</strong>I e <strong>XV</strong>II secolo, riporto<br />

ora in nota tutte le varianti (che non siano di punteggiatura o uso delle maiuscole),<br />

mentre allora mi ero limitato alle più significative 1 . Il testo della bolla<br />

di Eugenio IV del 13 ottobre 1442, riprodotto all’interno del documento n. 5,<br />

è ora ricostruito anche con l’aiuto di un’altra trascrizione contenuta in un atto<br />

scoperto successivamente 2 . Gli altri documenti sono stati trascritti da fotocopie,<br />

salvo i documenti n. 2, 4, 7 e 8, che riproducono le mie trascrizioni di allora.<br />

Con la possibile eccezione di questi ultimi testi, ho rispettato scrupolosamente<br />

il testo originale ad eccezione della punteggiatura, delle maiuscole e degli<br />

accenti. Distinguo u e v, non distinguo i e j. Ho sciolto le abbreviazioni, ma dove<br />

l’esito è incerto ho qualche volta indicato l’integrazione tra parentesi tonde. Un<br />

punto di domanda tra parentesi tonde indica una lettura incerta. Non segnalo<br />

con (sic) o (!) le singole grafie stravaganti o scorrette, ma dove la correzione non<br />

è evidente segnalo in nota la forma corretta preceduta dall’abbreviazione i.e. =<br />

cioè. Uno o più puntini segnalano parti del testo illeggibili per guasti, fori ecc.<br />

(eventuali lettere o parole tra parentesi quadre sono quindi letture più o meno<br />

ipotetiche). Le parentesi angolari contengono lettere o parole che non compaiono<br />

nel manoscritto, di solito per svista dell’amanuense, ma che sono necessarie al<br />

senso. Alcuni asterischi indicano spazi lasciati bianchi dall’amanuense. I segni<br />

⌊ e ⌋ racchiudono parole scritte sopra il rigo. Nell’apparato critico uso le abbreviazioni:<br />

om. omette, omettono; agg. aggiunge, aggiungono; i.e. cioè; canc.<br />

cancellato, corr. corretto.<br />

1Oggi come allora nei testi ricostruiti elimino anche tutti i dittonghi ae e oe, adeguandomi<br />

all’uso prevalente dell’epoca.<br />

21443 agosto 14, 20, ottobre 30: processo di conferma dell’unione dei monasteri alla chiesa<br />

di Melegnano davanti a Leonardo del Maino, abate di San Simpliciano fuori le mura di Milano,<br />

commissario pontificio (imbreviatura del notaio Giovanni Ciocca, ASMi, Notai, cart. 139).


DOCUMENTO 1 51<br />

1442 luglio 6.<br />

1<br />

Il cardinal Gerardo Landriani, legato pontificio per il ducato di Milano, su richiesta<br />

degli uomini di Melegnano sopprime i monasteri uniti di Santa Maria<br />

della Stella, Sant’Anna e Santi Nabore e Felice e li unisce alla chiesa di San Giovanni<br />

Battista di Melegnano, nella quale crea una prepositura con un prevosto<br />

e tre cappellani curati da sostentarsi coi beni dei monasteri soppressi.<br />

Originale perduto. Testo ricostruito su quattro copie del <strong>XV</strong>I-<strong>XV</strong>II secolo:<br />

A: ACAM, Parrocchie, Melegnano;<br />

B: ACAM, X, Melegnano, vol. 5, fasc. 9;<br />

C: ACAM, X, Melegnano, vol. 2, fasc. 24;<br />

D: ACAM, X, Melegnano, vol. 8, fasc. 14.<br />

Gerardus, miseratione divina tituli Sancte Marie in 1 Transtiberim sancte Romane<br />

Ecclesie presbiter cardinalis, Comensis 2 vulgariter nuncupatus, in civitate ac provincia<br />

Mediolanensi necnon toto dominio illustrissimi principis domini ducis Mediolani apostolice<br />

sedis legatus, universis ac 3 singulis Christifidelibus presentes litteras inspecturis<br />

salutem in Domino sempiternam. Ad futuram rei memoriam.<br />

Inter cetera desiderabilia cordis nostri illud intensis desideriis affectamus, ut ubique<br />

Altissimi maiestas 4 collaudetur in benedictionibus et 5 gratiarum actionibus suique cultus<br />

gloriosi nominis amplietur et nunquam a clementissimi Salvatoris nostri laudibus<br />

desistatur. Exhibita 6 siquidem nobis nuper pro parte hominum et personarum castri<br />

de Meregnano 7 , diocesis 8 Mediolanensis, petitio continebat quod, cum in ipso castro,<br />

quod satis notabile et populosum existit, sit quedam parochialis et curata ecclesia<br />

sub vocabulo Sancti Ioannis Baptiste constructa, solum unicum habens rectorem, qui<br />

propter multitudinem et excrescentiam 9 populi in benedictionibus domini nostri Iesu<br />

Christi multiplicati ipsius cure commode intendere non potest, et, sicut 10 eadem petitio<br />

subiungebat, sit in loco de Brozano dicte diocesis 11 quoddam monasterium, ordinis<br />

Sancti 12 Benedicti, sub vocabulo 13 Sanctarum 14 Marie et Anne necnon Sanctorum<br />

Naboris et Felicis situm, alias simul unitorum, quod pene monialibus destitutum ac in<br />

suis edifitiis 15 et structuris ruinosum existit et in divinis offitiis 16 grande patitur detrimentum,<br />

cumque 17 si 18 memoratum monasterium quod, per liberam resignationem 19<br />

1om. C<br />

2Come(n)t() D<br />

3et BD<br />

4maestas A<br />

5ac A<br />

6exibita AC<br />

7Marignano A<br />

8diecesis A, dioecesis (?) B, dioc() C, dioec. D<br />

9excretentiam (?) A<br />

10sicuti A, sic() D<br />

11diocoesis B, diecesis AC, dioec() D<br />

12om. A<br />

13vocabulis D<br />

14corr. da Sanctae D<br />

15edificiis B, edifi[...] C<br />

16officiis BC, et structuris ruinosum existit et in divinis officiis (offitiis D) agg. BD<br />

17cum B, quodque C, quod D<br />

18 sit A<br />

19 ressignationem A


52 APPENDICE<br />

dilecte nobis in Christo Casteline 20 de Barni Mediolanensis, olim ipsius monasterii<br />

abbatisse, per presbiterum Ioannem Mozardum 21 capellanum nostrum, procuratorem<br />

suum, ad hoc ab ipsa specialiter 22 constitutum, in manibus nostris hodie sponte factam<br />

23 et per nos admissam cum reservatione 24 annue pensionis florenorum quindecim<br />

auri de camera pro ipsius vite sustentatione 25 singulis annis in festo Sancti Martini debendorum<br />

per eum qui pro tempore ipsius ecclesie fuerit deputatus seu economum qui<br />

interea deputabitur 26 , donec de preposito provideatur, vacat 27 ad presens, abbatiali in<br />

eodem 28 dignitate et ordine huiusmodi Sancti Benedicti suppressis et extinctis prefate<br />

ecclesie Sancti Ioannis 29 de Meregnano 30 in perpetuum uniretur et incorporaretur,<br />

posset exinde in ipsa ecclesia creari dignitas unius prepositure 31 ac tres capellani in ea<br />

deputari, ex dictis monasterii redditibus, fructibus et 32 proventibus commode sustentari<br />

33 possent et in ipsa ecclesia continuam residentiam 34 facere, divinum offitium 35 in<br />

ea die 36 noctuque psallere 37 ac curam animarum illius castri et hominum atque personarum<br />

38 ibi degentium et habitantium regere 39 , gubernare et administrare; quare<br />

prefati homines et persone nobis humiliter supplicarunt 40 , ut prefatum monasterium<br />

dignitate et ordine supradictis prius in eo suppressis et extinctis dicte ecclesie unire<br />

in perpetuum ac annectere et incorporare necnon in ipsa ecclesia preposituram unam<br />

cum tribus capellanis, qui in ipsa ecclesia continuam residentiam 41 facere teneantur et<br />

debeant, creare dignaremur. Nos igitur huiusmodi supplicationibus inclinati prefatum<br />

monasterium, cuius fructus, redditus et proventus centum florenorum auri de camera<br />

secundum communem estimationem 42 valorem annuum, ut accepimus, non excedunt,<br />

sic ut prefertur vel alias quovis modo aut ex alterius cuiuscunque 43 persona vacet, in<br />

quo ex nunc auctoritate 44 legationis nostre dignitatem et ordinem supradictos 45 extinguimus<br />

et supprimimus 46 , ac 47 prefate ecclesie Sancti Ioannis cum omnibus iuribus et<br />

pertinentiis suis in perpetuum unimus, annectimus et incorporamus, cum reservatione<br />

48 tamen dicte annue pensionis 49 singulis annis in festo Sancti Martini, ut prefertur,<br />

20Castellinae AD<br />

21Morardum ABC<br />

22sp(eci)aliter B, spe(cia)l(ite)r C, spetial(ite)r D<br />

23corr. da statutam B<br />

24resservatione D, corr. da resrevatione (?) B<br />

25substentatione D<br />

26econumus q. i. d. A, economus (corr. da iconomum) q. i. d. B, in oeconumum d. i. C,<br />

oenconomum q. i. d. D<br />

27vacari A, vacans B, [va]cante C, vacante D<br />

28abbatiali in eodem ABD, in eodem abbatiali C<br />

29Baptistae agg. C<br />

30Marignano A<br />

31dignitas unius praepositurae ABD, una praepositura C<br />

32ac A<br />

33substentari D<br />

34ressidentiam A<br />

35officium BC, off(ici)um D<br />

36diu BC<br />

37psalere A<br />

38in agg. D<br />

39reggere D<br />

40supplicaverunt D<br />

41ressidentiam A<br />

42aestimationem B, exestimat(ion)em (?) su correzione C, extimationem D<br />

43corr. da cuiusqunque A, cuiuscumque D<br />

44authoritate D<br />

45supradictum A<br />

46suprimimus B<br />

47ac da espungere<br />

48corr. da restauratione B, resservatione D<br />

49tamen dictae annuae pensionis ABD, annuae pensionis dictae C


DOCUMENTO 1 53<br />

per prepositum qui pro tempore fuerit et interea per alium, donec de preposito provisum<br />

fuerit, ipsi domine Casteline 50 debende, ac in ipsa ecclesia eadem auctoritate 51<br />

preposituram unam erigimus et creamus cum tribus capellanis ex redditibus et proventibus<br />

supradictis sustentandis 52 et inter 53 ipsos 54 dividendis secundum statuta per nos<br />

in dicta ecclesia creata et ordinata, faciendo 55 in ipsa ecclesia continuam residentiam 56<br />

et in divinis eidem deserviendo.<br />

Datum Mediolani, in domibus nostre solite residentie, anno a nativitate Domini<br />

millesimo 57 quadringentesimo 58 quadragesimo secundo, secundo 59 nonas 60 iulii,<br />

pontificatus 61 sanctissimi in Christo patris et 62 domini nostri domini Eugenii divina<br />

providentia pape quarti anno duodecimo.<br />

Gratis ubique pater Abbas. Ioannes de Mollo. 63<br />

50 Castellinae A, Castelline D<br />

51 auth(oritat)e D<br />

52 substentandis B<br />

53 om. A<br />

54 ipsis C<br />

55 facientibus A, facien(do) B, faciendo C, facient D<br />

56 ressidentiam A<br />

57 milesimo A<br />

58 quadrigentesimo A<br />

59 2. A, om. CD<br />

60 nonis C<br />

61 pontificis B<br />

62 om. C<br />

63 Gratis ubique pater Abbas. Ioannes de Mollo C, om. AB, etc. D


54 APPENDICE<br />

1442 luglio 19.<br />

2<br />

Il cardinal Gerardo Landriani nomina prevosto di Melegnano don Giovanni<br />

Pagani.<br />

Originale in pergamena, con frammento di sigillo pendente di cera.<br />

APMe, cart. I B, fasc. 1.<br />

(Nota dorsale:) Bulla de creatione prepositi ordinati ad ecclesiam Sancti Iohannis<br />

de Melegnano<br />

Gerardus, miseratione divina tituli Sancte Marie in Transtiberim sancte Romane<br />

Ecclesie presbiter cardinalis, Comensis vulgariter nuncupatus, in provincia Mediolanensi<br />

necnon toto dominio illustrissimi principis domini ducis Mediolani apostolice<br />

sedis legatus, dilecto nobis in Christo Iohanni de Paganis, presbitero Mediolanensis<br />

diocesis, salutem in Domino sempiternam.<br />

Vite ac morum honestas aliaque laudabilia probitatis et virtutum merita, quibus<br />

iamdudum personam tuam novimus insignitam, nos inducunt ut congruis te persequamur<br />

favoribus. Superioribus namque diebus presentis mensis in ecclesia Sancti Iohannis<br />

de Meregniano, Mediolanensis diocesis, preposituram unam, que dignitas in ipsa ecclesia<br />

non collegiata sit principalis, auctoritate apostolica qua fungimur creavimus,<br />

ut in litteris nostris desuper confectis, quarum tenorem hic de verbo ad verbum pro<br />

sufficienter expresso haberi volumus, plenius continetur; et desiderantes de persona<br />

idonea illi providere prepositure adhuc vacanti, teque premissorum meritorum tuorum<br />

intuitu favore volentes prosequi gratioso, motu proprio, non ad tuam neque alterius<br />

pro te nobis super hoc oblate petitionis instantiam, sed de nostra mera liberalitate,<br />

predictam preposituram sic ut prefertur vacantem et in dicta ecclesia non collegiata<br />

per nos creatam, cui monasterium Sancte Marie della Stella, alias de Borzanello,<br />

ordinis Sancti Benedicti, Mediolanensis diocesis, cum omnibus iuribus et pertinentiis<br />

suis ac redditibus, fructibus et proventibus universis auctoritate legationis nostre univimus<br />

et incorporavimus, inter prepositum et tres capellanos deputandos secundum<br />

ordinamenta per nos facta dividendis, tibi cum omnibus iuribus et pertinentiis suis<br />

conferimus et de illa etiam providemus, decernentes ex nunc irritum et inane, si secus<br />

super hiis scienter vel ignoranter contigerit attemptari. Quocirca cupientes ut huiusmodi<br />

gratia nostra suum debitum consequatur effectum, tenore presentium dilecto<br />

nobis in Christo priori Sancte Marie de Calvenzano, Mediolanensis diocesis, auctoritate<br />

nostra per hec scripta committimus et mandamus, quatinus per se vel alium,<br />

te vel procuratorem tuum ad hoc legitime constitutum tuo nomine in et ad corporalem<br />

dicte prepositure possessionem iuriumque et pertinentiarum eiusdem inducat<br />

et deffendat inductum, ammoto exinde quolibet illicito detentore, faciatque tibi de<br />

fructibus dicte prepositure spectantibus et pertinentibus ac redditibus et proventibus,<br />

iuribus et obventionibus illi deputatis integre responderi, contradictores auctoritate<br />

nostra prefata per censuram ecclesiasticam quomodolibet compescendo, non obstante<br />

si presens non fueris ad prestandum de observandis statutis et consuetudinibus dicte<br />

ecclesie solitum iuramentum, dummodo in absentia tua per procuratorem idoneum et<br />

cum ad ipsam accesseris corporaliter illud prestes, seu quod alia beneficia compatibilia,<br />

quorum nomina et valorem hic pro sufficienter expressis haberi volumus, obtines;<br />

statutis, constitutionibus, consuetudinibus et ordinationibus in contrarium facientibus<br />

non obstantibus quibuscumque.<br />

Datum Mediolani, in domibus nostre solite residentie, anno nativitatis Domini millesimo<br />

quadringentesimo quadragesimo secundo, decimo nono mensis iullii, pontificatus


DOCUMENTO 2 55<br />

vero sanctissimi in Christo patris et domini nostri domini Eugenii divina providentia<br />

pape quarti anno duodecimo.<br />

(Sulla plica:) Gratis ubique pater Abbas etc. Iacob de Paradiso.


56 APPENDICE<br />

1442 luglio 28.<br />

3<br />

Il cardinal Gerardo Landriani promulga gli statuti della prepositura di Melegnano.<br />

Originale perduto. Testo ricostruito su tre copie del <strong>XV</strong>I-<strong>XV</strong>II secolo:<br />

A: ACAM, X, Melegnano, vol. 3, fasc. 14;<br />

B: ACAM, X, Melegnano, vol. 5, fasc. 9;<br />

C: ACAM, X, Melegnano, vol. 2, fasc. 24.<br />

Gerardus, miseratione divina tituli Sancte Marie in Transtiberim sancte Romane<br />

Ecclesie presbyter cardinalis, Comensis vulgariter nuncupatus, in civitate et provincia<br />

Mediolani necnon in toto dominio illustrissimi principis domini ducis 1 Mediolani<br />

apostolice sedis legatus, dilectis nobis in Christo preposito et capellanis Sancti Ioannis<br />

de Mellegnano 2 , Mediolanensis diocesis 3 , presentibus et futuris salutem in Domino<br />

sempiternam.<br />

Suscepti regiminis cura grandis nos excitat, ut utilitatibus ecclesiarum nostre legationi<br />

supositarum, illis maxime per que animarum saluti consulitur 4 cultusque divinus<br />

augetur et ingens populi devotio inducitur, novorum 5 editorum statutorum, quantum<br />

cum Deo possimus, providere curamus. Sane alias in ecclesia Sancti Ioannis predicta<br />

unam auctoritate legationis nostre 6 ereximus preposituram et tres deputari ordinavimus<br />

capellanos, qui curam illius populi una cum preposito pro tempore existente regere<br />

et in illa ecclesia deservire, die noctuque divinum officium 7 psallere habeant; et quia 8<br />

secundum Apostolum iustum est 9 et dignum, quod qui altari servit de altari vivere debeat,<br />

statuimus et ordinavimus 10 quod redditus olim monasterii Sancte Marie de la 11<br />

Stella, ordinis Sancti Benedicti, Mediolanensis diocesis 12 , et ecclesie Sancti Iohannis<br />

predicte, cui illud monasterium auctoritate 13 legationis univimus 14 et incorporavimus,<br />

ut per litteras nostras desuper 15 confectas 16 , quarum tenorem hic pro sufficienter expresso<br />

haberi volumus, plenius continetur, spectantes et pertinentes dividantur inter<br />

prepositum dicte ecclesie et capellanos deputandos hoc modo videlicet, quod 17 scilicet<br />

prepositus, qui pro tempore fuerit, ex quinque partibus dictorum reddituum ac<br />

fructuum duas, et dicti tres capellani deputandi reliquas tres partes, scilicet quilibet<br />

suam sibi contingentem partem, ipsi tamen ecclesie in divinis officiis serviendo et ibi<br />

missas 18 temporibus debitis et statutis celebrare habeant. Statuimus et ordinamus 19 ,<br />

1duc() BC, ducat() A<br />

2Melegnano C<br />

3dioc() AB, diec() C<br />

4consult() B<br />

5nonorum B<br />

6canc. ex C<br />

7offic() B, offit() A, off()m C<br />

8quia A, q() B, q(uonia)m C<br />

9⌊est⌋ B<br />

10corr. da ordinamus C<br />

11Sanctae Mariae de la AB, d(e)lla C<br />

12dioc() AB, diec() C<br />

13nostrae agg. B<br />

14unimus (corr. da univimus)A<br />

15dusuper B<br />

16confertas B<br />

17qui AB<br />

18missam C<br />

19ordinavimus B


DOCUMENTO 3 57<br />

quod singulis diebus dominicis et festivis prefatus prepositus una cum dictis capellanis<br />

matutinum, missam et vesperos solemniter 20 celebrare et cantare ceterasque horas canonicas<br />

in dicta ecclesia dicere teneantur 21 et debeant, et qui in ipsis matutino, missa<br />

et 22 vesperis interesse neglexerit, penam 23 solidorum 24 quatuor, si festum simplex fuerit,<br />

si duplex octo, si vero Nativitatis Domini, 25 Resurectionis 26 cum 27 tribus diebus<br />

ante et post et post 28 , Pentecostes, Sancti Ioannis Baptiste, Corporis Christi cum 29<br />

tota eius octava, Omnium Sanctorum ac omnium festivitatum gloriosissime Virginis<br />

Marie, Ambrosii ac 30 gloriosi confessoris Gerardi, penam solidorum 31 duodecim incurrant,<br />

fabrice dicte ecclesie irremissibiliter 32 applicandorum; diebus autem feriatis<br />

quilibet missam suam in ipsa ecclesia celebrare ceterasque canonicas horas 33 saltem<br />

submissa voce dicere teneantur, et qui contrafecerit per custodem pro tempore deputatum<br />

punctetur et penam solidorum 34 duorum ut supra applicandorum, si 35 matutino,<br />

misse et vesperis non interfuerit, incurrat; et qui non veniendo ut supra ad officia<br />

predicta de dictis redditibus et fructibus aliquid acceperit 36 , illis exceptis et quos corporalis<br />

infirmitas vel evidens alia necessitas seu ecclesie utilitas excusaverit, penam<br />

excommunicationis ipso facto incurrat, a qua non possit absolvi donec integraliter<br />

restituerit quod indebite acceperit. Item cum dignum sit 37 , qui seminat temporalia,<br />

metat et spiritualia, ordinavimus quod in festo gloriosi confessoris Gerardi, sub cuius<br />

vocabulo et nomine Deo dante vitam ducimus, missam solempnem 38 in eius veneratione<br />

et ceteras horas canonicas celebrare teneantur et ipsis interesse, sub pena de qua<br />

supra, et die sequenti memoriam defunctorum missam similiter pro defunctis omnibus<br />

et nostris maxime pro predecessoribus defunctis 39 celebrare debeant et eandem penam<br />

incurrisse 40 debeat 41 qui venire neglexerit 42 .<br />

Lecta et publicata fuerunt predicta omnia et singula statuta per prefatum reverendum<br />

dominum cardinalem apostolice sedis legatum in domibus eius solite residentie<br />

Mediolani, in porta Vercellina 43 , in parochia Sancti Petri intus Vineam sitis existentem,<br />

presentibus reverendo domino Petro de Viterbio 44 , abbate Sancti Petri de Laude<br />

Veteri 45 , et venerabili viro decretorum doctore 46 domino Balthasarro 47 de Rino, cano-<br />

20solenn(it)er B<br />

21teneant AB<br />

22om. A<br />

23poena B<br />

24soldorum B, sol() C<br />

25et agg. C<br />

26Resurrectionis B<br />

27co(n) B<br />

28et post et post probabile dittografia<br />

29con B<br />

30et B<br />

31soldorum B, sol() C<br />

32irremisibiliter C<br />

33canonicas horas AC, horas canonicas B<br />

34soldorum B, sol() C<br />

35canc. in C<br />

36aliquid acceperit AC, acceperit aliquid B<br />

37⌊sit⌋ C<br />

38solennem B, solem C<br />

39defonctis A<br />

40incurisse C<br />

41debeant A<br />

42neglexirit A<br />

43Vercelina B<br />

44Vitterbio A<br />

45Vetteri A<br />

46om. B<br />

47Balthasaro B, Baldasarro C


58 APPENDICE<br />

nico Mutinensi, ac domino Simone de Incusite, monaco 48 professo monasterii Sancte<br />

Marie Clarevallis 49 , ordinis Cisterciensium, Mediolanensis diocesis 50 , testibus idoneis<br />

et notis, ad predicta omnia et singula habitis, vocatis atque rogatis.<br />

Datum 51 quinto kalendas 52 augusti millesimi quadragantesimi 53 quadragesimi 54<br />

secundi, indictione 55 quinta, pontificatus sanctissimi domini domini nostri 56 Eugenii<br />

divina providentia 57 pape quarti anno duodecimo.<br />

Iacob de Paradiso 58<br />

48monacho B<br />

49Clarevalis B, Clare Vallis C<br />

50dioc() AB, diec() C<br />

51dat() AC, datae B<br />

52k()l()s A, kalen() B, cal() C<br />

53quadrigentesimi A, quadragentesimi B<br />

54om. A<br />

55indicione A<br />

56canc. Clem C<br />

57divina providentia BC, om. A<br />

58Ia. de Paradiso A, om. BC


DOCUMENTO 4 59<br />

1442 luglio 30.<br />

4<br />

Il cardinal Gerardo Landriani unisce alla prepositura di Melegnano le chiese di<br />

San Bartolomeo in Corte di Melegnano, Santa Margherita di Faino, San Martino<br />

di Ottava, San Materno del Castelvecchio, San Pietro di Vizzolo, Sant’Ottorino<br />

(sic) di Colturano e Santa Maria della Rocca.<br />

Originale in pergamena, con sigillo pendente perduto.<br />

ACAM, Parrocchie, Melegnano.<br />

(Nota dorsale:) Bulla unionis ecclesiarum Sancte Marie dela Rocha, Sancti Materni<br />

Castroveteri, Sancti Bartholomey in Curte, Sancti Martini Octave, Sancte Margarite<br />

de Fayno et Sancti Ottorini de Colturano unitarum cum ecclesia Sancti Iohannis de<br />

Meregnano<br />

Gerardus, miseratione divina tituli Sancte Mariae in Transtribrim sancte Romane<br />

Ecclesiae presbiter cardinalis, Cumensis vulgariter nuncupatus, in civitate et provintia<br />

Mediolanensi necnon et toto territorio et dominio illustrissimi principis domini<br />

ducis Mediolani apostolicae sedis legatus, dilecto nobis Christo preposito<br />

ecclesiae Sancti Iohannis de Meregnano, diocesis Mediolanensis, salutem in Domino<br />

sempiternam.<br />

Legationis offitio in provintia Lombardiae presidentes ecclesiarum et personarum<br />

earumdem Domino in divinis famulantium, ne temporalium rerum praemantur inopia,<br />

quomodo 1 et tranquilitati consulimus eisque, quantum cum Deo possumus, favorem<br />

benevolum impartimur. Sane pro parte tua nobis nuper exhibita petitio continebat<br />

quod, licet olim ecclesiis Sancti Bartholomei de curte de Meregnano, Sancte Margarite<br />

loci de Faino et Sancti Martini Octave et Sancti Materni de Castroveteri, Sancti<br />

Petri de Vizollo et Sancti Octorini loci de Culturano et Sancte Marie loci della Rocha,<br />

diocesis suprascritte, utpotae ex quarum cuiuslibet fructibus, redditibus et proventibus<br />

rector illarum decenter vivere et divinus cultus vigere consueverat, tamen<br />

a plerisque annis citra propter guerras et alia mala, que partes illas diutius aflixerunt,<br />

ipse ecclesiae grande in divinis patiuntur detrimentum et ad tantam inopiam<br />

et fructuum exhiguitatem devenire 2 quod nedum ipsarum altera, sed simul unitae,<br />

ad rectoris sustentationem vix sufficere possunt; quodque si memorate ecclesiae, quarum<br />

Sancti Bartholomaei, Sancte Margarite et Sancti Martini ecclesiae supradicte,<br />

sicut accepimus, tanto tempore vacaverunt quod de ipsarum vacationis modo certa<br />

noticia non habetur, et alie, silicet Sancti Materni et Sancti Petri, Sancti Octorini et<br />

Sancte Mariae, si vacant vel cum vacaverint, dicte ecclesiae Sancti Iohannis imperpetuum<br />

unirentur, annectarentur et incorporarentur, prefati prepositus et capellani<br />

elligendi in ipsa ecclesia Sancti Iohannis, quibus per hoc fore decentius de necessariis<br />

vite provisum, parati essent in dictis ecclesiis cultum huiusmodi restaurare et<br />

in ipsa ecclesia Sancti Iohannis promptius deservire; quare pro parte tua fuit nobis<br />

humiliter supplicatum, ut super his opportune providere dignaremur. Nos itaque de<br />

premissis certam notitiam habentes, predictis etiam dilectorum in Christo nobilium<br />

Gulielmi de Bexana et Antonii de Landriano ac ceterorum illius castri hominum in<br />

hac parte supplicationibus inclinati, dictas ecclesias, que ut asseritur a dicta ecclesia<br />

Sancti Iohannis non multum distare videntur et quarum omnium modernis temporibus<br />

1 i.e. commodo<br />

2 i.e. devenerunt


60 APPENDICE<br />

fructus, redditus et proventus quinquaginta quatuor florenorum auri de camera secundum<br />

comunem estimationem valorem annuum non excedunt, cum omnibus iuribus et<br />

pertinentiis suis eidem ecclesiae Sancti Iohannis, cuius fructus etc., quos tamen ad<br />

constructionem domorum hedificandarum et pro residentia prepositi et capellanorum<br />

elligendorum quoad perfecte fuerint deputavimus, quinquaginta florenorum similis 3 valorem<br />

annuum non excedunt, auctoritate apostolica qua fongimur et ex certa scientia<br />

uniimus 4 , annectimus et incorporamus, ita ut si vacant seu altera ipsarum ex nunc<br />

vacet, alioquin cedentibus vel decedentibus ipsarum rectoribus vel administratoribus,<br />

si qui nunc sunt, seu cedente vel decedente alterius ipsarum rectore vel administratore,<br />

si quis nunc est aut illas seu alteram illarum quomodolibet dimitente vel dimitentibus,<br />

liceat ipsi preposito ipsius ecclesiae Sancti Iohannis pro tempore existente 5 per se vel<br />

alium seu alios corporalem possessionem ipsarum ecclesiarum seu et alterius earum<br />

iuriumque et pertinentiarum dictarum authoritate propria libere aprehendere et perpetuo<br />

retinere ac illarum fructus, redditus et proventus dividere inter se secondum<br />

statuta per nos creata et ordinata in suosque et eandem ecclesiam Sancti Iohannis et<br />

aliarum suprascrittarum usus convertere, diocesani loci vel alicuius alterius licentia<br />

minime requis[it]a.<br />

Datum Mediolani, nostre solite residentiae, anno nativitatis Domini millesimo quadrigentesimo<br />

quadragesimo secundo, tertio calendas augusti, pontificatus sanctissimi<br />

in Christo patris et domini nostri domini Eugenii divina providentia papae quarti anno<br />

duodecimo.<br />

(Sulla plica:) Iacob de Paradiso.<br />

3 i.e. similiter (?)<br />

4 i.e. unimus (corr. da univimus)<br />

5 i.e. existenti


DOCUMENTO 5 61<br />

1443 agosto 8.<br />

5<br />

Gli uomini di Melegnano eleggono i loro rappresentanti per il processo di conferma<br />

dell’unione dei monasteri alla chiesa di San Giovanni Battista di Melegnano<br />

davanti a Leonardo del Maino, abate di San Simpliciano di Milano, commissario<br />

pontificio.<br />

Originale in pergamena, in parte guasto per fori e macchie di muffa.<br />

APMe, cart. I A, fasc. “Documenti dell’Antica Collegiata di Melegnano. . . ” 1<br />

In nomine Domini, anno a nativitate eiusdem milesimo quadringentesimo quatragesimo<br />

tertio, indictione sexta, die iovis octavo mensis augusti, pontificatus sanctissimi<br />

in Christo patris et domini nostri domini Euzenii divina providentia pape quarti anno<br />

tertiodecimo, in terra Mellegnani, diocexis Mediolanensis, ad banchum i[uri]dicum<br />

i[n]frascripti domini capitanei, ubi per eum ius reditur, convocata et congregata universitate<br />

vicinorum et parochianorum ecclesie Sancti Iohanis Baptiste castri Mellegnani,<br />

Mediola[nensis diocexis, de] mandato et impositione spectabilis viri domini Iohanis de<br />

Caciis capitanei dicti burgi seu castri, in qua quidem congregatione aderant, fuerunt et<br />

sunt prefatus [dominus] c[a]p[itan]eus et cum eo dominus Protasius de Bernadigio fillius<br />

quondam domini magistri Petri, vicarius dicte terre, dominus Guillelmus de Bexana fillius<br />

quondam domini Antonii, Iohaninus de Fag[nan]o fillius [domini] Antonii, magister<br />

Iohannes de Mozanicha fillius quondam magistri Boneti, dominus Mafeus de Craspiatica<br />

filius quondam domini Iohanis et dominus Ambrosius de Bal[bis] fillius quondam<br />

domini Iacobi, s[e]x [pre]s[identes] negociis terre predicte; Mafiolus de Gambaris filius<br />

quondam domini Antonii consul dicte terre, dominus Iohannes de Spiziariis fillius<br />

quondam domini Alberti, dominus Franciscolus de Lig[natiis] fillius [quondam] domini<br />

Georgii, dominus Luchinus de Albiate filius quondam domini Belt(ramoli), dominus<br />

Georgius Prealonus filius quondam domini Albertoli, magister Christoforus de Oss[ago]<br />

filius quondam domini Antonii, V[iscar]dus de [C]antono fillius quondam domini Petri<br />

Iohanis, Antoninus de Gentiis fillius quondam domini Belt(ramoli), Dominichus de<br />

Tavazano filius quondam Bel...., [Ioh]aninus de Voe filius quondam Comi[ni], Gabriel<br />

de Baxilicapetri fillius quondam domini Petri Iohanis, Thomasius de Monzanicha filius<br />

quondam magistri Antonini, magister Iohanes de Restochano filius quondam Iacopi,<br />

Iohanninus de Longis fillius quondam Antonini, Donatus de Bexana fillius quondam domini<br />

Antonii, Iohannes de [Baxilica]petri fillius quondam domini Antonioli, Iohannes<br />

Cataneus de Baxilicap[etr]i fillius quondam domini Antonii, Franzolus de [Lo]matio<br />

fillius quondam magistri Girardi, Gualterius de Baxilicapetri fillius quondam domini<br />

Conradini, Galdinus de Mazenta fillius quondam domini Prandi, Antoninus dictus<br />

......us de Lonate fillius quondam Iohanis, Iohannes de Naxiis fillius quondam Steffanini<br />

dicti Maxinele, Dominichus de Cantono fillius quondam domini Antonii, Bartolomeus<br />

de Cropelo fillius Nicholini, Iohaninus dictus Ram....s de Cavezalis filius Francischoli,<br />

Luchinus de Baxilicapetri fillius domini Iohanis, P(ar)rinus de Menclotiis fillius quondam<br />

Paulini, Paulus de Polerano fillius quondam Comini, Donatus de Cassano fillius<br />

quondam Ambrosioli, Beltramus de Banfis filius quondam Caroni, Rolandus de Bugatis<br />

fillius quondam [Do]nati, ..pfiolus (?) Panigada fillius quondam An[selmi] dicti<br />

Montagnie, Iacobus de Landriano fillius quondam domini Antonii, magister Andreas<br />

de Bossis fillius quondam ∗∗∗, Bertus de Cla...o fillius quondam Iohan..., ....... de ...zolo<br />

fillius Martini, Antonius de Strepis fillius Ambrosii dicti Abbatis, Morandus de Morandis<br />

fillius quondam Petrini, Iohannes de Mantegatiis fillius magistri A......, .....us<br />

1 [Per altra copia della bolla di Eugenio IV (segnalata con B nell’apparato) vedi p. 50.]


62 APPENDICE<br />

de Galarate fillius quondam domini Iohannini, Antonius de Burris fillius quondam domini<br />

Mafioli, Christoforus Temacoldus fillius Donini (?), Thomasius de Pavexiis fillius<br />

Ambrosii, A[nse]lminus de Rotoris fillius quondam Rolandi, Ambrosius de Salvanezio<br />

fillius quondam Zanini, Andriolus de Bertonicho fillius Rubei, Symon de Brippio<br />

fillius quondam Lafranchi, Pasquinus de Banfis fillius quondam Traxeli, Iacobus Bonarinus<br />

de Brippio fillius quondam Antonii, Antoninus de Palferris fillius domini Georgii,<br />

Daninus de Lacane[pa] fillius quondam Antoniatii, Ioxep de Lignatiis fillius domini<br />

Francischoli, Iacobus Aschanus fillius quondam Bassanini, Iacobus de Ortigario fillius<br />

quondam Iohanis, Iohaninus de Ranchate fillius quondam Mafioli, Martinus de Quinzano<br />

fillius quondam Venturini, Ambrosius de Mont... fillius Belt(rami), Ambrosius<br />

Paliarinus de Bexana fillius quondam Gasparri, Iohannes de Conc...(?) fillius domini<br />

Petri, Antonius de Squassis fillius domini Cabrii, Matheus ....zia fillius quondam Zanini,<br />

Morelus (?) de Spiziariis fillius domini Iohannini, Abbas de Banfis fillius quondam<br />

Caroni, Bertola de Cantono fillius quondam domini Antonii, Iohannes de B[ex]utio<br />

fillius Petrini, August.......zia fillius quondam domini Iohanis, Donatus de Nasiis fillius<br />

quondam Maxinele, Mafinus Pan.urus (?) fillius quondam Petroli, Bas[sia]nus de<br />

Lomatio fillius Dominici, dominus F[rancesc]hinus de Oxnago fillius quondam [domini]<br />

Maffioli, Andriolus de Craspiaticha fillius domini Mafei, Gregorius Tadonus fillius<br />

quondam domini Christofori, Ayroldinus Rugia fillius Stephanini et Leo de Baxilicapetri<br />

fillius quondam domini Antonioli, omnes vicini et parochiani predicte ecclesie, qui<br />

sunt [et fac]iunt maiorem et saniorem partem vicinorum et parochianorum predicte<br />

ecclesie, ut ibidem dixerunt et protestati fuerunt et dicunt et protestantur, .... in ipsa<br />

congregatione prefati dominus capitaneus necnon parochiani suis nominibus et nomine<br />

et vice universitatis parochianorum dicte ecclesie Sancti Iohannis, citra tamen revocationem<br />

alliorum sindicorum per eos ......ius constitutorum, fecerunt, constitue[runt]<br />

[et] solempniter ordinaverunt et faciunt, constituunt et ordinant sese vicissim, videlicet<br />

un[us un]um et allius et alter allium et allios et item sapientes et discretos viros dominos<br />

Antonium de Grassis, Christoforum de Grassis, Baldesarum de Capris, Iohannem<br />

Giocham, Ottorinum de Caravate, ∗∗∗ de Calvis et Petrolum de Gambaris, abscentes<br />

tanquam presentes et quemlibet eorum in solidum suos certos missos, nuntios, sindicos<br />

et procuratores speciales et [quidquid] melius dici et esse possunt, specialiter<br />

[ad] nomine ipsorum const[ituentium] suis et dictis nominibus comparendum coram<br />

reverendo patre domino L[eon]ardo de Mayno Dei gratia [abbate] monasterii Sancti<br />

Simpliciani extra muros Mediolanensis, executore seu comissario per sanctissimum in<br />

Christo patrem et dominum nostrum dominum Eugenium divina providentia papam<br />

quartum deputato per litteras apostolicas tenoris huiusmodi:<br />

Eugenius episcopus, servus servorum Dei, dilecto filio abbati monasterii Sancti<br />

Simpliciani extra muros Mediolanensis, salutem et apostolicam benedictionem. Exposcit<br />

nobis iniunctum apostolice servitutis officium ut ea que pro ecclesiarum et<br />

ecclesias[ticarum per]sonarum comodo et utilitate processisse comperimus, ne im[pugnan]tium<br />

subiaceant iaculis, apostolici muniminis presidio soli[de]mus. S[ane pr]o parte<br />

dilectorum 2 moderni rectoris parochialis ecclesie Sancti Iohanis 3 Baptiste castri<br />

Mellegnani 4 , Mediolanensis diocesis, necnon universitatis 5 hominum dicti castri nobis<br />

nuper exhibita petitio continebat, quod olim dilectus 6 noster [Gerardus], tituli Sancte<br />

Marie in Transtiberim presbiter cardinalis, in partibus illis apostolice sedis legatus,<br />

atendens 7 Sanctorum Marie et Anne necnon Sanctorum Felicis et Naboris, [ordinis<br />

2 filiorum agg. B<br />

3 Iohannis B<br />

4 Meregnani B<br />

5 universorum B<br />

6 dillectus filius B<br />

7 attendens B


DOCUMENTO 5 63<br />

Sancti] Benedicti, dicte diocexis 8 , monas[teria invicem c]anonice unita, monialibus 9<br />

pene destituta ac in suis structuris et hedificiis 10 [t]ot[ali]s 11 fere ruine exposita necnon<br />

[etiam] eorumdem monasteriorum possessiones et bona ad prophanos propterea<br />

usus deducta fore, proindeque consciderans 12 quod rector ipsius ecclesie pro [tempore]<br />

existens propter [illiu]s parochianorum 13 , qui [numero sunt] copiosi et in dies benedicente<br />

D[omin]o augmentantur, ac allias 14 multa ac diversa [ei ra]tione dicte ecclesie<br />

incombentia 15 etiam quasi insupportabilia onera perferre haberet ac ad illa supportanda<br />

eidem 16 propter varios et sinistros passim [em]ersos eventus eiusdem ecclesie<br />

minime suppeterent facultates, prefatus legatus matura super hiis per eum prehabita<br />

deliberatione monasteria predicta, quorum regimini et administrationi dilecta in Christo<br />

filia Castelina 17 tunc ipsorum monasteriorum abbatissa in manibus dicti legati<br />

cessit, et que per cessionem huiusmodi per ipsum legatum admissam tunc vacabant 18 ,<br />

abbatissali dignitate et ordine huiusmodi inibi penitus suppressis et extinctis eidem<br />

[ecclesie] auctoritate legationis huiusmodi [sub] certis modo et forma perpetuo univit,<br />

incorporavit et annexuit, prout in ipsius legati autenticis desuper confectis litteris 19<br />

plenius [continetur], pro parte rectoris et hominum [predictorum] asserentium quod<br />

ecclesie viginti, monasteriorum vero predictorum [centum florenorum] auri fructus,<br />

reditus 20 et proventus secundum communem extimationem vallorem 21 annuum non<br />

excedunt, [nobis fu]it humiliter supplicatum, ut unioni, incorporationi et annexioni<br />

huiusmodi omnibusque alliis in dictis litteris 22 contentis, ad hoc quod firmius subsistere<br />

[com]prob[entur], robur apostolice confirmationis adiicere de benignitate apostolica<br />

dignaremur. Nos igitur, qui de premissis certam non habemus, huiusmodi<br />

supplicationibus 23 inclinati, discretioni tue per apostolica scripta mandamus, quatenus<br />

24 super premissis omnibus et singulis ac eorum circumstanciis 25 universis auctoritate<br />

nostra t[e diligenter in]formes et si per inf[ormationem] [huiusmodi it]a esse<br />

inveneris super [quo] tuam cons[cienti]am [on]er[amus] incorporationem, unionem et<br />

annexionem prefatas necnon prout [illa contingant] omnia et singula in dictis litteris 26<br />

contenta et quecumque inde secuta 27 auctoritate nostra approbes et confirmes, [supplendo]<br />

omnes d[e]ff[ec]tus, si qui forsan [intervenerint in eisdem]. Datum Florentie,<br />

[anno] incarnationis dominice milesimo 28 quadringentesimo quatragesimo 29 secundo,<br />

[tertio] idus octobris 30 , pontificatus nostri anno duodecimo. A..... A. de Magris (?);<br />

i.......... presentandum eidem domino abbati executori seu comissario in dictis litteris<br />

apostolicis et ad petendum et obtinendum executionem earum necnon ad fatiendum<br />

8 dioc() B<br />

9 monnialibus B<br />

10 edificiis B<br />

11 totali B<br />

12 considerans B<br />

13 parrochianorum B<br />

14 alias B<br />

15 incumbentia B<br />

16 etiam B<br />

17 Castellina B<br />

18 vocabant B<br />

19 literis B<br />

20 redditus B<br />

21 valorem B<br />

22 literis B<br />

23 suplicationibus B<br />

24 quatinus B<br />

25 circunstantiis B<br />

26 literis B<br />

27 eadem agg. B<br />

28 millesimo B<br />

29 quadragesimo B<br />

30 octubris B


64 APPENDICE<br />

eidem domino abbati executori et comissario quam[libet] .....tionem in et super dictis<br />

litteris apostolicis et pro earum executione fieri necessariam seu opportunam, .....<br />

ad petendum et obtinendum [incorporationem], unionem et [annexion]em de quibus<br />

in dictis litteris apostolicis [fit mentio] et omnia et singula in dictis litteris apostolicis<br />

[contenta et] quecumque inde secuta auctoritate apostolica per prefatum dominum<br />

[abbatem] executorem et comissarium approbari et confirmari ac ...... d........siane ....an<br />

inter............ ...... et [gener]aliter [ad] omnia allia et singula [faciendum, ge]rendum ac<br />

[exercen]dum qu[e in] premissis et circa premissa et quelibet premissorum ..........nt<br />

debita seu opportuna que ipsi constituentes suis et [dictis nomi]nibus facere possent si<br />

personaliter interessent, etiam si talia forent que mandatum ex[igerent ma]gis speciale,<br />

pro[mittendo et] constituendo suis et dictis nominibus [sub o]bligatione sui et omnium<br />

suorum et dictarum universitatis et ecclesie bonorum presentium et futurorum pig[neri<br />

michi] notario infrascripto persone [publice stippula]nti et recippienti nomine et vice<br />

cuiuslibet persone cuya interest vel interesse poterit quomodolibet in futurum sese<br />

perpetuum ratum, [gra]tum et [firmum] habere et tenere quicquid per dictos sindicos<br />

et procuratores suos et quemlibet eorum in solidum actum, dictum, gestum et [fact]um<br />

fuerit in premissis et circa premissa et quelibet premissorum. Et de predictis rogatum<br />

fuit per me notarium publicum debere confici instrumentum.<br />

Actum ad predictum banchum iuridicum prefati domini capitanei .........., presentibus<br />

domino Guillelmo de Giramis fillio quondam domini Albertoli, habitante in loco de<br />

Colturano, plebis Sancti Iulliani in strata, ducatus [Mediolani], domino presbitero Ambrosio<br />

d[e Gros]sis 31 , beneficiale ecclesie Sancti Martini loci de Carpiano, suprascripte<br />

plebis, et Iohanne de Pusterla fillio quondam domini Bertholi, habitante in dicto loco<br />

de Carpiano, omnibus testibus notis, ydoneis et ad predicta vocatis et rogatis.<br />

Postea vero suprascriptis anno, indictione et die incontinenti post predicta, venerabilis<br />

vir dominus presbiter Christoforus de Faxolis, beneficialis et rector suprascripte<br />

ecclesie Sancti Iohannis Baptiste terre Mellegnani, diocexis Mediolanensis, ad cuius<br />

notitiam pervenit, ut dixit et protestatus fuit et dicit et protestatur, de suprascripto<br />

instrumento sindicatus et procure facte per suprascriptos homines terre Mellegnani<br />

suis nominibus ac nomine universitatis parochianorum dicte ecclesie ut supra, eidem<br />

domino presbitero Christoforo etiam lecto per me notarium infrascriptum vulgariter<br />

de verbo ad verbum ad ipsius plenam inteligentiam, sponte et ex certa scientia ac<br />

omnibus modo, iure, via et forma quibus melius potuit et potest, fecit, constituit et<br />

solempniter ordinavit et facit, constituit et ordinat omnes et singulos suprascriptos<br />

superius in predicto instrumento sindicatus et procure nominatos et quemlibet in solidum<br />

suos nomine [dicte] ecclesie suos certos missos, nuntios, sindicos et procuratores<br />

speciales et quicquid melius dici et esse possunt, specialiter ad producendum et exhibendum<br />

suprascriptas litteras apostolicas tenoris suprascripti prefato domino abbati<br />

Sancti Simpliciani et ad petendum et obtinendum executionem earum necnon ad allia<br />

quelibet omnia et singula faciendum et in omnibus et per omnia ........ prout supra fecerunt<br />

suprascripti homines terre predicte Mellegnani, et cum similibus solempnitatibus,<br />

clauxulis et promissionibus prout fecerunt suprascripti homines. Et de predictis idem<br />

dominus presbiter Christoforus rogavit me notarium infrascriptum ut inde publicum<br />

conficerem instrumentum.<br />

Actum in suprascripta terra Mellegnani, in domo rescidentie ipsius domini presbiteri<br />

..... ......bicular........ in qua .... iacet infirmus, presentibus suprascriptis testibus<br />

superius nominatis et notis et ydoneis et ad premissa specialiter vocatis et rogatis.<br />

(S.N.) Ego Beltramolus de Albiate fillius [domini] Luchini, civitatis [Mediolani]<br />

publicus imperiali auctoritate notarius, [habitator] suprascripte tere Melegniani, hanc<br />

cartam rogatus tradidi, scripsi [et subscripsi].<br />

31 [Il nome del beneficiale di San Martino di Carpiano compare in ASM, Notai, cart. 335<br />

(imbreviature di Giovanni Fagnani fu Antonio), 1440 febbraio 29.]


DOCUMENTO 6 65<br />

1442 - 1443<br />

6<br />

Spese sostenute da Guglielmo Besana per conto della chiesa di San Giovanni<br />

Battista di Melegnano.<br />

Originale cartaceo, corroso dall’umidità nei margini inferiore e destro.<br />

APMe, Cart. II A, fasc. 1, Libro dell’Entrata e della Spesa 1442 (senza coperta),<br />

f. 8r - 10r 1 .<br />

(f. 8r)<br />

MCCCCXLII<br />

(Colonna di sinistra:)<br />

Expense facte pro impetratione bullarum obtentarum<br />

pro ecclesiis unitis cum ecclesia Sancti<br />

Iohannis de Melegnano et pro alliis diversis serviciis<br />

dicte ecclesie Sancti Iohannis debent dare<br />

scriptos in credito Guillelmo de Bexana in isto in<br />

folio primo et sunt pro infrascriptis quantitatibus<br />

denariorum numeratis ut infra videlicet:<br />

Primo pro gambaris donatis domino cardinali<br />

in Mediolano computato dacio die X<strong>XV</strong> maii anni<br />

suprascripti lb. s. <strong>XV</strong> d.<br />

Item numeratos pro cartis III pro testamento<br />

Girardi Bugati explendo lb. s. XII<br />

Item numeratos Donato Suganapo pro perquisitione<br />

dicti testamenti lb. s. IIII<br />

+ Item numeratos Symoni notario domini cardinalis<br />

pro preceptis II emanatis domino Dionixio de<br />

Bripio et presbitero Farixeo lb. s. II<br />

Item numeratos Antonino de M(ar)gnanelo et<br />

Belt(ramo) Lafranchono qui dixerunt testimonium<br />

contra abatissam pro expensis factis per eos X<strong>XV</strong>I<br />

maii lb. s. VIII<br />

Item pro gambaris datis domino cardinali computato<br />

datio Mediolani die X<strong>XV</strong>IIII maii lb. s. XII<br />

Item numeratos Symoni notario ut supra pro<br />

precepto I misso Iohanni Bugato et uni illorum de<br />

Vitalibus lb. s. X<br />

Item numeratos Marino famulo domini cardinalis<br />

pro sigilando dicta precepta lb. s. VIII<br />

Item numeratos uni qui portavit preceptum unum<br />

domino Dionixio de Bripio die XXX maii lb. s. I<br />

+ Item numeratos uni fillio Ant(onii) de Baxilicapetri<br />

d(icti ?) Protaxii pro vitulo I dato domino<br />

cardinali VIII iunii lb. VIII s. V<br />

1 Con una croce nel margine sinistro ho segnato le voci che compaiono anche in una versione<br />

più breve di questa nota-spese, in APMe, cart. II A, fasc. 1, Libro dell’Entrata e della Spesa<br />

1442 (coperto con pergamena), f. 10.


66 APPENDICE<br />

Item numeratos pro pissibus et gambaris missis<br />

in Clarevale pro adventu domini marchionis Mantue<br />

et fuerunt requisiti lb. I s. XII<br />

Item pro gambaris datis domino cardinali computato<br />

datio Mediolani XII iunii lb. s. X<br />

Item numeratos pro scriptura et expletura testamenti<br />

Girardi Bugati die <strong>XV</strong> iunii lb. IIII s. 2<br />

Item numeratos pro gambaris datis domino cardinali<br />

in Claravale XX iunii lb. s. VIII<br />

Item numeratos pro gambaris datis ut supra<br />

die X<strong>XV</strong>I iunii lb. s. XII<br />

Item numeratos pro gambaris datis ut supra<br />

die X<strong>XV</strong>IIII iunii lb. s. XII<br />

Item numeratos pro temalis et alliis pissibus<br />

datis domino cardinali in Mediolano computato datio<br />

et pro gambaris VI iullii lb. I s. VIIII d. VIIII<br />

+ Item pro cartis II pro explendo procuram domine<br />

abatisse et renunti[ationem] factam lb. s. VIIII<br />

+ Item numeratos domino Averar[do notario domini<br />

cardinalis pro] expletura dicte p[rocure et renuntiationis]<br />

die VI [iullii lb. I s. XII]<br />

+ Item numeratos domino Baldesari vicario domini<br />

cardinalis pro ditatu bule facte pro monasterio<br />

de Bruzano unito etc. pro floreno I in auro lb. III s. III d. VI<br />

+ Item numeratos pro carta I pro scribendo dictam<br />

bullam lb. s. VI<br />

+ Item numeratos domino archipresbitero pro scriptura<br />

dicte bulle in forma lb. s. <strong>XV</strong>I d. VI<br />

+ Item numeratos Iacopino notario qui exemplavit<br />

dictam bullam in papiro lb. s. VIIII<br />

+ Item numeratos pro capsa I pro dicta bulla lb. s. VII d. VI<br />

+ Item numeratos suprascripto Iacopino pro littera<br />

iconimatus lb. s. VIII<br />

Item numeratos pro una colatione facta cum<br />

Rossino Piora lb. s. VIII<br />

Item numeratos pro pissibus et gambaris datis<br />

domino cardinali computato datio XIII iullii lb. I s. I<br />

Item pro payris VI pipionum datis ut supra die<br />

<strong>XV</strong>II iullii lb. s. <strong>XV</strong>II<br />

Item numeratos pro carta I pro bula domini<br />

prepositi lb. s. IIII d. VI<br />

+ Item pro carta I pro bula statutorum factorum<br />

et servandorum per prepositum et capelanos lb. s. IIII d. VI<br />

+ Item numeratos domino Baldesari et notario<br />

suo pro dictatu et scriptura dictarum duarum bullarum<br />

pro ducatis IIII <strong>XV</strong>IIII iullii lb. XII s. X[IIII]<br />

+ Item numeratos pro capsis II pro dictis bullis lb. s. X[VI]<br />

+ Item numeratos pro sigilando dictas capsas lb. [s. VI]<br />

+ Item numeratos domino Petro de Tradate pro<br />

dictatu suprascriptorum statutorum lb. I [s. IIII<br />

Item numeratos pro resto pretii equi empti ultra<br />

ducatos <strong>XV</strong>III numeratos per dominum Preo-<br />

2 canc. IIII


DOCUMENTO 6 67<br />

stinum Pioram computata doana, marosso, capizia<br />

I et benessone die XX iullii lb. <strong>XV</strong>[ s. X? ]<br />

+ Item numeratos pro uno processu facto in favorem<br />

prepositi lb. [I s. VI]<br />

Item numeratos pro gambaris emptis 3 in Mediolano<br />

pro domino cardinali X<strong>XV</strong>I iu[llii ]<br />

+ Item numeratos pro carta I pro bulla f[acta] pro<br />

constructione domorum fien[dorum pro] preposito<br />

et capelanis [lb. s. IIII]<br />

Item pro cartis II pro bullis [factis] pro capelis<br />

unit[is et pro electione] fienda de prep[osito et<br />

capelanis ]<br />

Item numeratos domino B[aldesari et] eius notar[io<br />

pro dictatu et scriptura] dictarum bulla[rum ]<br />

[Item . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .<br />

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ]<br />

(Colonna di destra:)<br />

Debent habere scriptos ei in debito in folio presenti<br />

a tergo lb. LXXXIIs. I d. III<br />

(f. 8v)<br />

MCCCCXLII<br />

(Colonna di sinistra:)<br />

Expense antedicte debent dare scriptos eis in<br />

credito in folio presenti a tergo lb. LXXXIIs. I d. III<br />

Item numeratos Cabrieli de Raude qui tenuit<br />

suprascriptum equum pro vendendo pro diebus VII<br />

computatis s. III datis famulo lb. II s. III<br />

Item numeratos uni qui portavit preceptum I<br />

domino Dionixio de Bripio die X<strong>XV</strong>III iullii lb. s. I<br />

Item numeratos pro bocalibus IIII vini albi de<br />

Riozo s. VIIII et pro gambaris s. VI datis domino<br />

cardinali in Clarevale X<strong>XV</strong>IIII iullii lb. s. <strong>XV</strong><br />

Item pro gambaris et pissibus datis domino episcopo<br />

Astensi computato datio Mediolani die <strong>XV</strong>III<br />

augusti lb. s. XIII<br />

Item pro colatione I soluta Iacopino famulo domini<br />

Baldesaris qui portavit litteras pro nobis domino<br />

cardinali Parmam die <strong>XV</strong>III augusti lb. s. V d. IIII<br />

Item numeratos pro gambaris et pissibus datis<br />

domini cardinali in Clarevale die XXIIII augusti lb. s. XIIII<br />

Item pro gambaris missis ut supra die X<strong>XV</strong><br />

augusti lb. s. VIII<br />

Item numeratos pro dacio pissium et gambarorum<br />

datorum domino Iohanni Homodeo et domino<br />

Antonio Grasso occaxione decime lb. s. IIII d. VI<br />

Item numeratos Petro de Ortigario pro mensuratura<br />

et portatura vene donate etc. lb. s. IIII<br />

+ Item numeratos pro una littera emanata domino<br />

vicario domini archiepiscopi pro monialibus<br />

distribuendis lb. s. IIII<br />

3 emptis con segno di abbreviazione superfluo


68 APPENDICE<br />

[Item] pro gambaris missis domino [cardinali]<br />

die IIII septembris lb. s. V<br />

[Item pro] gambaris missis ut supra computato<br />

[datio Mediolani] die VII septembris lb. s. VII d. VI<br />

+ [Item numeratos duobus pres]biteris qui celebraverunt<br />

[in Bruzano com]putatis expensis eis factis<br />

[die VIII septembris] lb. s. XIIII d. II<br />

[Item numeratos pro gambari]s portatis domino<br />

cardinali .......... die XII septembris lb. s. VI<br />

[Item pro gambaris p]ortatis ut supra in Landriano<br />

.......... septembris lb. s. VII d. III<br />

[Item pro gambar]essis ut supra in ..............<br />

[die] <strong>XV</strong> septembris lb. s. VI<br />

+ [Item pro expensis equi] domini Antonii Catanei<br />

[et mei in Mediolano die <strong>XV</strong>II septembris] lb s. II<br />

[Item . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .<br />

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ] lb. s. XIII d. III<br />

[Item . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .<br />

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ] [lb.] s. IIII d. VI<br />

[Item . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .<br />

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ] [lb. ]s. XIII d. VI<br />

[Item . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .<br />

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ] [lb. s....]I d. VI<br />

[Item . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .<br />

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ] [lb. s....]I<br />

[Item . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .?<br />

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . lb. ... s. ... d. ...?]<br />

+ Item debent dare pro expensis equorum suprascriptorum<br />

in Mediolano et pro colatione una in<br />

Betorino die VIII octobris lb. s. IIII d. X<br />

Item pro pissibus et gambaressis portatis domino<br />

cardinali in Claravale XIII octobris lb. s. XIII d. X<br />

Item pro gambaressis portatis ut supra in Mediolano<br />

computata expensa equi domini Antonii<br />

XXIII octobris lb. s. VI<br />

Item pro pissibus et gambaressis portatis ut<br />

supra die X<strong>XV</strong>II octobris lb. s. XIIII<br />

Item numeratos pro uno precepto facto fictabilibus<br />

in Mediolano pro ficto solvendo lb. s. ∗∗∗<br />

Item numeratos pro temalis et luziis portatis<br />

domino cardinali in Clarevale die XXIII novembris lb. s. XIIII<br />

Item numeratos Symoni pro uno precepto misso<br />

domino Dionisio de Bripio die suprascripto lb. s. VI<br />

Item numeratos pro sigilando ipsum preceptum lb. s. III<br />

Item numeratos Iohanni de Lonate servitori qui<br />

portavit dictum preceptum suprascripto domino<br />

Dionisio die XXIIII novembris lb. s. VI<br />

+ Item numeratos pro rebus domine abatisse reducendis<br />

extra domum de Mediolano mandato domini<br />

cardinalis, videlicet primo datos portatoribus<br />

IIII qui oneraverunt caretam I de ipsis rebus lb. s. VII<br />

+ Item numeratos duobus alliis portatoribus qui<br />

oneraverunt unam alliam caretam lb. s. VIII


DOCUMENTO 6 69<br />

+ Item numeratos pro portatura certarum rerum<br />

a dicta domo in contrata de Rodelo lb. s. I d. VIIII<br />

+ Item numeratos pro pane et formagio pro colatione<br />

facta in domo suprascripta lb. s. III d. VI<br />

+ Item numeratos duobus caretonis qui conduxerunt<br />

ex rebus suprascriptis in burgo Porte Romane lb. II s.<br />

+ Item pro exoneratura dictarum rerum lb. s. IIII<br />

+ Item numeratos pro cabia I pro pulis domine<br />

abatisse reducendis lb. s. VII d. VI<br />

+ Item numeratos Petrino de Albayrate qui operatus<br />

fuit duobus diebus causa dictarum rerum lb. s. VIII<br />

+ Item numeratos pro expensa equi domini Antonii<br />

Catanei in Mediolano pro diebus II et noctibus<br />

II lb. s. XIII<br />

+ Item numeratos Antonino Olzelo pro victura I<br />

facta a Mediolano Melegnanum cum [rebus] suprascriptis<br />

lb. II s. VI<br />

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .... s. VI d. V 4<br />

(Colonna di destra:)<br />

Debet habere scriptos in debito ecclesie Sancti<br />

Iohannis de Melegnano in isto in folio primo et sunt<br />

pro istis expensis pro ipsa ecclesia usque die XXX<br />

decembris anni suprascripti in summa lb. CIII s. XIIII d. V<br />

(f. 9v)<br />

MCCCCXLIII 5<br />

(Colonna di sinistra:)<br />

Expense facte pro ecclesia Sancti Iohanis de<br />

Melegnano debent dare scriptos in credito Guillelmo<br />

de Bexana in isto in folio ∗∗∗ et sunt pro infrascriptis<br />

6 quantitatibus denariorum numeratis per<br />

eum Guillelmum nomine et occaxione suprascripte<br />

ecclesie pro eius servitio ut infra, videlicet primo<br />

numeratos Antonino Zeratino pro somis II vene donate<br />

domino Baldesari vicario domini cardinalis die<br />

III ianuarii anni suprascripti lb. III s. <strong>XV</strong>I d.<br />

[Item] numeratos pro una inhibitoria [mis]sa<br />

domino colectori pape qui .....iebat fictabiles de<br />

Fayno [die] VI ianuarii lb. s. III d.<br />

[Item numeratos] domino Salvino de Verderio<br />

.....io I libris IIII onzis II datis [domino car]dinali<br />

primo februarii lb. s. XIIII d.<br />

[Item numeratos] pro caponis IIII grassis [datis]<br />

ut supra die XIIII februarii lb. II s. VIII<br />

[Item pro] expensa equi domini Antonii ..... [in]<br />

Mediolano die suprascripto lb. s. III<br />

4 non è una somma: forse è una spesa aggiunta<br />

5 da qui alla fine canc.<br />

6 canc. expen(sis)


70 APPENDICE<br />

Item numeratos pro ditatu procuratorii facti<br />

per prepositum suprascripte ecclesie pro concordio<br />

habendo a domina 7 papa pro bulla fienda et pro<br />

scriptura lb. s. XIIII<br />

Item numeratos Vicentio de Ferariis et Christoforo<br />

cavalantibus pro brentis IIII vini conductis<br />

a Robiano domine abbatisse VI martii lb. s. <strong>XV</strong>I<br />

[Item] pro libris III q. I pissium datis [domino<br />

cardinali] in Mediolano die ... martii lb. s. VIIII d. VI<br />

[Item] pro expensa equi domini Antonii antedicti<br />

et mei die suprascripto lb. s. III d.<br />

[Ite]m pro formagia I donata [domino] Antonio<br />

Grasso computatis s. IIII pro datio s. X<strong>XV</strong> et pro<br />

s. IIII ovorum donatorum ut supra s. VIII [et pro<br />

expen]sis equi domini Antonii ..... [us]que die <strong>XV</strong>II<br />

aprilis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . lb. I s. XIIII d. VI<br />

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .<br />

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .<br />

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .<br />

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . lb. I s. IIII<br />

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .<br />

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . lb. s. I d. VI<br />

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .<br />

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .<br />

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . [lb.] I s. XII<br />

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .<br />

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .<br />

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..... ..... .....<br />

Item debent dare numeratos domino Girardo<br />

de Birago pro uno rescripto obtento pro ecclesia et<br />

pro expensis factis pro bulla lb. V s. VII d. VI<br />

Item numeratos uni corerio qui portavit suprascriptum<br />

rescriptum die X augusti lb. s. IIII<br />

Item pro pisse donato domino Antonio Grasso<br />

die XIIII augusti quando presentata fuit bula<br />

domini pape pro confirmatione unionis lb. s. VII<br />

Item numeratos Iohanni Gioche pro precepto I<br />

misso scholaribus Sancte Anne die suprascripto lb. s. II<br />

Item numeratos suprascripto Iohanni pro productione<br />

facta coram domino abate Sancti Simpliziani<br />

de certis instrumentis pro verificatione bule<br />

impetrate die XX augusti lb. s. VIII<br />

Item numeratos uni corerio qui portavit bulam<br />

Senis pro corigendo die suprascripto lb. s. IIII<br />

Item numeratos Bonzoani servitori pro citatione<br />

portata Nicolino Farinatio XXII augusti lb. s. I d. VI<br />

Item numeratos suprascripto servitori pro uno<br />

precepto facto fictabilibus de Larocha 28 augusti lb. s. II d.<br />

Item numeratos pro una revocatione facta de<br />

uno precepto facto suprascriptis fictabilibus nomine<br />

domini Dionisii de Bripio die suprascripto lb. s. IIII d.<br />

7 i.e. domino


DOCUMENTO 6 71<br />

Item pro lb. III gambarorum dat(is) domino<br />

Petro de Landriano computato datio Mediolani lb. s. VI d.<br />

Item numeratos domino Georgio Prealono pro<br />

certis expensis factis pro ecclesia Rampine lb. s. VIII<br />

Item numeratos pro libris III gambarorum donatis<br />

domino Gerardo de Birago <strong>XV</strong>II septembris lb. s. VI<br />

Item numeratos domino Georgio Prealono pro<br />

dando domino Antonio Grasso pro eius merito confirmationis<br />

bule et alliorum die XIIII octobris lb. III s. III d. VI<br />

Item numeratos suprascripto domino Georgio<br />

pro dando Iohanni de Giochis notario causa suprascripta<br />

lb. s. <strong>XV</strong>I d.<br />

Item numeratos pro gambaris donatis domino<br />

abbati Sancti Simpliziani Mediolani comissario<br />

pro ipsa bula computato datio et portatura die<br />

suprascripto lb. s. VI d. VI<br />

Item numeratos Iohanni Gioche pro capitulis<br />

factis pro verificatione bule die XXIIII octobris lb. s. VI<br />

Item domino Georgio Prealono pro emendo libras<br />

VI 8 confect(ure) zuchari pro donando domino<br />

abbati Sancti Simpliziani pro confirm[atione bu]lle<br />

die XXX octobris, emptum fu[it] .... lb. III s. X d.<br />

Item pro victura m. III st. V bladi cond[ucti]<br />

..... die X<strong>XV</strong>IIII octobris [lb.] s. XII<br />

Item numeratos Iohanni Trezono . . . . . . . . . . . .<br />

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .<br />

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .... .... ....<br />

(Colonna di destra:)<br />

Debent habere scriptos eis in debito in folio<br />

sequenti lb. XXXI s. IIII d. VI<br />

(f. 10r)<br />

(Colonna di sinistra:)<br />

Expense facte pro ecclesia Sancti Iohannis debent<br />

dare scriptos eis in credito in folio VIIII a<br />

tergo lb. XXXI s. IIII d. VI<br />

Item numeratos pro citationibus III factis missis<br />

fictabilibus Porte Cumane Mediolani die <strong>XV</strong><br />

novembris lb. s. VI<br />

Item numeratos Fra servitori qui citavit omnes<br />

debitores suprascriptos et eorum fictabiles die<br />

suprascripto lb. s. IIII<br />

Item numeratos suprascripto servitori si 9 debuit<br />

facere relationem die <strong>XV</strong>I novembris lb. s. I<br />

Item numeratos pro uno libro pro rationibus<br />

dicte ecclesie lb. s. V<br />

Item numeratos pro pensione domus domini<br />

Arigoli conducte 10 pro domina abatissa usque ad<br />

festum Pasche anni suprascripti lb. III s. V<br />

8 corr. da VII<br />

9 i.e. qui.<br />

10 corr. da conducta (?)


72 APPENDICE<br />

Item numeratos Iohanni Rugie pro pensione<br />

domus pro suprascripta a festo Pasche usque ad<br />

festum Sancti Martini lb. IIII s.<br />

Item numeratos Mafeo de Caspiaticha pro pensione<br />

domus conducte pro presbitero Ambrosio de<br />

Sancto Augustino a callendis augusti usque XI novembris<br />

lb. II s. VIII<br />

Item numeratos pro 11 monitione una facta pro<br />

excommunicando fictabiles extra Portam Cumanam<br />

X<strong>XV</strong>I novembris lb. s. II<br />

Item numeratos pro portitura certarum rerum<br />

domine abbatisse a curia de Rovelo ad Sanctam<br />

Mariam Pestivinum lb. s. XII<br />

Item numeratos Abati Banfo pro conductura<br />

brentarum I stariorum II vini et stariorum VIII<br />

cum dimidio bladi a Lastrepata Meleg(nanum) die<br />

VII ianuarii 1444, item Corolo de Concoretio s. XII<br />

Item numeratos domino Cabrieli Bolgorono pro<br />

inquirendo investituram libellariam factam per dominum<br />

Baldesarum de Castiliono in Mafiolum Giocham<br />

die <strong>XV</strong> ianuarii lb. s. IIII<br />

Item numeratos pro feno empto pro equo meo<br />

in Mediolano diebus XXX XXXI ianuarii lb. s. IIII<br />

Item numeratos Petrolo Brazolo pro portatura<br />

bladi decime illorum de Ucloe die VI februarii lb. s. I<br />

Item numeratos pro cartis pro explendo confirmationem<br />

bulle domini pape usque die XII decembris<br />

preteriti lb. s. VI<br />

(Colonna di destra:)<br />

Debent habere quia portavi istas expensas in<br />

libro coperto carta in folio XX, ideo canzellavi.<br />

11 canc. da muif (?)


DOCUMENTO 7 73<br />

1455 agosto 3 - settembre 3.<br />

7<br />

Capitoli e testimonianze in favore delle monache della Stella presentati da Cristoforo<br />

Grassi, loro procuratore, davanti a don Giampiero Terzaghi, prevosto di<br />

San Giovanni di Cesano, commissario deputato dal papa per decidere sulla separazione<br />

dei monasteri che erano stati uniti alla chiesa di San Giovanni Battista<br />

di Melegnano.<br />

Copia semplice.<br />

APMe, cart. II B, fasc. 1, doc. 5, f. 1r–2v, 29r–32v, 34r–37v.<br />

In nomine Domini, amen. Infrascripti sunt testes eorumque dicta sacramenta et<br />

atestationes producti ut infra per infrascriptum dominum Christoforum de Grassis,<br />

procuratorem et procuratorio nomine ut infra, ad finem et effectum infrascriptos et<br />

super infrascriptis capitulis probe productis, recepti, interogati et examinati per me<br />

Steffanum de Cardano notarium Mediolanensem ad hoc ellectum, sub anno Domini<br />

curente in MCCCCLV, indictione terzia et quarta, diebus et horis infrascriptis, quorum<br />

quidem capitulorum probe tenor tallis est ut infra, videlicet:<br />

Ad finem et effectum quod per vos venerabilem virum dominum Iohannem Petrum<br />

de Terzago, prepositum ecclesie Sancti Iohannis de Cexano, Mediolanensis diocesis,<br />

executorem seu comissarium per sedem apostolicam deputatum, procedatur et procedi<br />

possit ad disolutionem et seperationem monasteriorum Sancte Marie et Sancte<br />

Anne ac Sanctorum Naboris et Felicis, ordinis Sancti Benedicti, Mediolanensis diocesis,<br />

olim ut asseritur unitorum ecclesie Sancti Iohannis burgi de Melegnano, predicte<br />

diocesis, per bone memorie reverendum patrem dominum dominum Girardum olim<br />

miseratione divina ecclesie Sancte Marie et 1 Transiberim presbiterum cardinalem<br />

et in partibus apostolice sedis legatum, provideaturque predictis monasteriis de<br />

persona ydonea, aliasque ad omnem bonum finem et effectum qui melius prodesse et<br />

proficere possunt probare intendit dominus Christoforus de Grassis procurator et procuratorio<br />

nomine religiosarum dominarum Elisabet de Suatis, Caterine de Marcelinis<br />

et Iacobine de Bizozero, monialium predictorum monasteriorum, et cuiuslibet earum<br />

et fidem facere vult ut infra, non astringens se propterea dictis nominibus ad aliquam<br />

superfluam probationem, videlicet:<br />

Imprimis quod verum est et publice dicitur et publica vox et fama fuit, stetit et<br />

est, quod predicta monasteria Sancte Marie et Sancte Anne et Sanctorum Naboris et<br />

Felicis tempore pretense unionis ut dicitur facte de illis ecclesie Sancti Iohannis dicti<br />

burgi de Melegniano, que facta dicitur de anno MCCCCXLII, et ante dictam pretensam<br />

unionem habebantur, regebantur et gubernabantur per venerabilem religioxam<br />

dominam Castelinam de Barnis, ipsorum monasteriorum abbatissam, et cum ipsa domina<br />

abbatissa erant in dictis monasteriis quatuor moniales, scilicet prefate domine<br />

Elisabet de Suatis, Caterina de Marcelinis et Iacobina de Bizozero, superstites, et una<br />

alia expost defuncta, scilicet Alegranzina dicta Donina de Alamania, et quod tunc<br />

temporis et ante ipsa monasteria Sancte Marie, Sancte Anne et Sanctorum Naboris<br />

et Felicis erant in bono statu et minime ruynam minabantur, et posessiones et bona<br />

et iura ipsorum monasteriorum culte et culta erant et colebantur et in bono statu<br />

existebant, et sic ut supra habitum, tentum et reputatum fuit et habetur, tenetur et<br />

reputatur palam, notorie et communiter seu secundum quod et prout testes dicere<br />

voluerint in favorem et sine preiudicio capitulantis.<br />

1 i.e. in


74 APPENDICE<br />

Item quod verum est et publice dicitur et publica vox et fama fuit, stetit et est,<br />

quod predicta monasteria unita dicuntur dicte ecclesie Sancti Iohannis de Melegnano<br />

eo pretextu quod ipsa ecclesia Sancti Iohannis Melegnani calegiata 2 efficeretur ad 3<br />

prepositum per tempora haberet cum tribus capelanis, qui quidem prepositus et capelani<br />

ad ipsam ecclesiam Sancti Iohannis residentiam facerent et divinis officiis in<br />

ipsa intenderent, et quod fuit et est absque eo quod a tempore dicte pretense unionis<br />

citra, cum iam anni tredecim proxime preteriti fluxerint, ad ipsam ecclesiam Sancti<br />

Iohannis rescidentiam fecerint prepositus et capelani pretextu dicte pretense unionis<br />

nec ultra unum presbiterum qui sicut per antea ecclesiam ipsam obtinebat tanquam<br />

illius rector, licet aliquando se prepositum nominaverit, ipsi ecclesie prefuerit, nec spes<br />

fuit nec est quod ordinatio prefati domini legati, ut prefertur, effectum habere posset,<br />

et sic ut supra habitum, tentum et reputatum fuit et habetur, tenetur et reputatur<br />

palam, notorie et communiter seu secundum et prout testes dicere voluerint in favorem<br />

et sine preiudicio capitulantis.<br />

Item quod verum est et publice dicitur et publica vox et fama fuit, stetit et est,<br />

quod propter dictam pretensam unionem ipsa monasteria destructa remanserunt et<br />

ad brutorum loca et habitationes, prohodolor!, reducta seu redacta fuerunt prefateque<br />

moniales per varia loca discurentes vitam mendicare coacte sunt in religionis obprobrium<br />

ac malum exemplum et scandalum plurimorum et quod fuit et est absque eo<br />

quod de fructibus, reditibus et proventibus predictorum monasteriorum predictis monialibus<br />

saltem pro alimentis earum provisum fuerit, et quod fuit et est absque eo<br />

quod dispositio prefati domini cardinalis et legati quo ad augumentum cultus divini in<br />

eadem ecclesia de Melegnano effectum habuerit, et absque eo quod in ipsis monasteriis<br />

per regentes ecclesiam Sancti Iohannis ut asseritur deputatos per prefatum dominum<br />

legatum circha provixionem dictorum monasteriorum, ne ad usus prophanos reducerentur<br />

prout redacta sunt, diligentia facta fuerit, et sic ut supra habitum, tentum et<br />

reputatum fuit et habetur et reputatur palam, notorie et communiter seu secundum<br />

quod et prout textes dicere voluerint in favorem et sine preiudicio capitulantis.<br />

Item quod de predictis et quolibet predictorum fuit, stetit et est publica vox et<br />

fama.<br />

(omissis)<br />

Die iovis XXI mensis augusti in vesperis.<br />

Dominus Aluisius de Busti, filius quondam domini Guidoli porte horientalis, parochie<br />

Sancti Pauli in Compedo Mediolani, testis productus ut supra, iuravit ut supra<br />

dicere veritatem ut supra et in omnibus et per omnia prout iuravit suprascriptus<br />

primus testis et hoc presente ut supra et qui suo sacramento<br />

super primo capitulo sibi lecto et contentis in eo interogatus dixit hic testis: de<br />

isto capitulo et contentis in eo dico prout alias dixi super primo capitulo in manibus<br />

Beltramini de Carchano notarii tunc ad hoc ellecti ad instantiam dictarum dominarum<br />

monialium in presenti capitulo nominatarum de iis factis de quibus in presenti capitulo<br />

fit mentio, legi et ipsi meo dicto volo perpetuam fidem adhiberi, quemadmodum si<br />

illud in presenti causa perhibuissem, cuius quidem dicti omisso prologo tenor tallis est<br />

videlicet: Super primo capitulo sibi lecto et contentis in eo et lecta sibi supplicatione<br />

legenda secundum formam dicti capituli dixit hic testis se tantum scire de contentis<br />

in dictis suplicatione et comissione quas legit, videlicet quod de anno MCCCCXLI, ut<br />

credit, de mense ianuarii, de die non bene recordatur, fuit ipse Aluisius, qui erat prout<br />

est nunc archiepiscopalis notarius Mediolani, vocatus ad rogandum unum instrumentum<br />

professionis quam emitere volebat et emissit domina Iacobina de Bizozero et de<br />

emissione rogatus tradidit instrumentum ad quod se reffert, erant domine abbatissa et<br />

tres alie moniales, et cum ipsa domina Iacobina erant quatuor, videlicet dicta domina<br />

Castelina de Barni abbatissa, domine Ysabeta de Seradis sive de Malcolzadis, Donina<br />

dicta Alegranzina de Alamanis et Caterina de Marcelinis professe dicti monasterii,<br />

2 i.e. colegiata<br />

3 i.e. ac


DOCUMENTO 7 75<br />

prout asserebant, et deinde dicta Iacobina, rescidentiam faciendo et divina officia celebrando<br />

et moniales ipse honestam vitam deducendo suo credere et videre; et quod<br />

bone memorie quondam dominus Girardus cardinalis, minus vere pretendens monasteria<br />

ipsa monialibus penne destituta et in suis stricturis 4 et hedificiis totali ruyne<br />

exposita necnon etiam earumdem 5 monasteriorum posessiones et iura ad prophanos<br />

uxus propterea deducta fore, monasteria ipsa sicut asseritur parrochiali ecclesie Sancti<br />

Iohannis de Melegnano univit, in qua sicut asseritur preposituram creavit, et quod tunc<br />

temporis in ipsis monasteriis erant predicte moniales rescidentiam facientes, monasteria<br />

ipsa minime in stricturis 6 et hedificiis totali ruyne exposita non erant, quinymo,<br />

ut creditur 7 ipse Aluisius et prout vidit tempore dicte professionis in dicto monasterio<br />

sito apud Sanctum Marcelinum Mediolanensem, erant in bono statu et scilicet 8 credit<br />

de posessionibus, tamen eas posessiones non vidit nec in eis fuit nec stetit nec scit<br />

ubi sunt nixi per auditum, nec bona erant ad prophanos uxus deducta, quinymo per<br />

abbatissam et moniales predictas seu eorum et dictorum monasteriorum nominibus<br />

legiptime tenebantur; quodque prefatus dominus tunc legatus sub pretextu huiusmodi<br />

unionis expulit abbatissam et moniales predictas de dictis eorum monasteriis easque<br />

oportuit quod et domos parentum et alia loca discurere prout etiam oportet dictas<br />

dominas Iacobinam et Caterinam, cum abbatissa et una ex aliis dominabus deffuncte<br />

sunt et alia superstitis sit ad monasterium Sancti Victoreli extra civitatem Mediolani.<br />

Interogatus etc. respondit: domina Caterina stetit cum quodam Brunoro de Sovicho<br />

pro potixicha et Iacobina cum genitrice sua. Interogatus etc. dixit: tempore predicto<br />

MCCCCXLI dicte domine abbatissa et moniales habebant ecclesiam cum altari, nunc<br />

vero in ecclesia ubi erat altare masculi cum feminabus invicem comiscent, divinis 9 cultus<br />

in dictis monasteriis cessavit et cessat et huiusmodi monasteria per ecclesiasticas<br />

personas neglecta fuerunt et sunt, magistra rerum experientia demostrat.<br />

Interogatus, suo credere ea, per ea que tunc audivit dici, predicta fuere facta pro eo<br />

quod prelibatus dominus legatus volebat complacere tunc domino Placentino de orto<br />

monasteriorum predictorum magno domi sive qui illum volebat. Item interogatus,<br />

quod postquam tunc abbatissa renunciavit fuit electa dicta Donina, dicta Alegranzina,<br />

de Alamanis in abbatissam per moniales, sed prelibatus dominus legatus dedit operam<br />

quod quidam tunc Iacobinus de Cortexela, qui similiter erat notarius dicte curie et qui<br />

procurabat pro ipsa Donina ellecta in abbatissam ut prefertur, fuit detentus ut eam<br />

renunciaret et sic dicta Donina ellecta eidem abbatissatui, ut dicitur et etiam dicebatur,<br />

renunciavit. Et hoc est in effectum quantum scio dicere de contentis in presenti<br />

capitulo.<br />

Super secundo capitulo sibi lecto et contentis in eo interogatus dixit hic testis: de<br />

contentis in presenti capitulo ego scio sic dicere tantum, videlicet quod ego testis intelexi<br />

quando prefatus dominus cardinalis etc. erat in istis partibus et in eius domo, cum<br />

quo ego testis praticabam, quod predicta monasteria unita dicebantur dicte ecclesie de<br />

Melegnano eo pretextu quod ipsa ecclesia Sancti Iohannis colegiata efficeretur ac prepositum<br />

pro tempore haberet cum tribus capelanis, qui quidem prepositus et capelani<br />

ad ipsam ecclesiam Sancti Iohannis facerent et divinis officiis in ipsa<br />

intenderent. Interogatus etc. respondit: ego bene credo quod ad ipsam ecclesiam Sancti<br />

Iohannis de Melegnano nunquam fuerunt nec rescidentiam fecerunt aliqui capelani<br />

nixi prepositus, quia dum procurarem cum presbiteris Antonio et Donato per me nominatis<br />

super secundo capitulo predicti alii mei dicti, singula singulis refferendo, quod<br />

vellent providere eisdem monialibus superstantibus et maxime dicte domine Iacobine,<br />

ne mendicarent in obprobrium religionis de vitu et vestitu, prout in ipso secundo ca-<br />

4 i.e. structuris<br />

5 i.e. eorumdem<br />

6 i.e. structuris<br />

7 i.e. credit<br />

8 i.e. similiter (?)<br />

9 i.e. divinus


76 APPENDICE<br />

pitulo dixi, semper et continue michi dicebant: Si volunt renuntiare nos procurabimus<br />

sibi de aliqua quota parte de reditibus dictorum monasteriorum; et si stetissent aliqui<br />

capelani ad ipsam ecclesiam Sancti Iohannis de Melegnano, dicti presbiteri Antonius<br />

et Donatus nominati per me in dicto alio meo dicto super secundo capitulo predicta<br />

michi dixissent vel alias scivissem. Quod autem non fuerit nec sit spes quod ordinatio<br />

prefati domini cardinalis effectum habere possit, ad hoc respondeo quod hoc nescio<br />

nec aliud scio dicere de contentis in presenti capitulo.<br />

Super terzio capitulo sibi lecto et contentis in eo interogatus dixit hic testis: ego<br />

dico prout etiam in dicto alio meo dicto super dicto secundo capitulo dixi, ad quod me<br />

reffero, cuius quidem dicti super ipso secundo capitulo tenor tallis est, videlicet: super<br />

secundo capitulo dixit se tantum scire, videlicet: primo quidam Guillelmus de Bexana<br />

laycus tunc et dominus quondam presbiter Antonius de Solario postea, ut dicebatur,<br />

creatus prepositus dicte ecclesie Sancti Iohannis de Melegnano fuerunt gavixi dictis reditibus,<br />

tamen in ipsa ecclesia de Melegnano minime, ut credit, divinis 10 cultus auctus<br />

fuit, quinymo ipse presbiter Antonius de Solario, qui erat afinis dicti Aluisii, ut dicebat,<br />

pro eo quod dictus Guillelmus de Bexana, qui fuerat procurator et predictorum gestor<br />

per dictum legatum subsecutat() 11 vite condecentem, et pluries propter compasionem<br />

quam eisdem monialibus gerebat et ne in obprobrium religionis mendicarent, procuravit<br />

cum ipso presbitero Antonio, dum viveret, quod eisdem monialibus superstitibus<br />

de bonis et reditibus dictorum monasteriorum procuraret vite et promissit facere, tamen<br />

eisdem nichil vel parum ullo tempore dedit et interea decessit. Item dixit similiter<br />

compasione motus cum quodam presbitero Donato de Phariseis similiter postea ellecto<br />

in prepositum operam et solicitudinem fecit quod eisdem procuraret de dictis vite<br />

et vestitu, qui etiam sic promisit in dies, tamen hucusque ut dicitur non facit. Item<br />

interogatus, adhuc dixit quod mendicasset iamdudum nixi afuisset sufragium bonarum<br />

personarum que sibi subvenerunt; et hec sunt ea que scit de contentis in dictis<br />

capitulis. Interogatus etc., dixit cognovisse predictas quondam abbatissam et moniales<br />

defunctas et superstites, necnon predictos quondam dominum legatum et cardinalem<br />

Placentinum deffunctos ac dominos Guillelmum de Bexana, presbiteros quondam Antonium<br />

de Solario olim prepositum 12 et<br />

eorum staturas et effigies describere si expediens foret. Interogatus per me<br />

Steffanum de Cardano notarium infrascriptum etc. respondit: ego bene intelexi ac vidi<br />

etiam a tempore dicti alii mei dicti per me alias perhibiti ut supra citra quod dicte<br />

domine moniales superstites iverunt vacuando, prout in ipso alio meo dicto dixi, et vidi<br />

etiam et intelexi quod ipsa monasteria remanserunt destituta et reducta ad brutorum<br />

loca, ut etiam in dicto alio meo dicto dixi, ad quod me reffero ut supra. Et hoc <br />

in effectu quantum scio dicere de contentis in presenti capitulo.<br />

Super capitulo vocis et fame sibi lecto interogatus dixit hic testis: de ista voce<br />

et fama et de istis factis dixi vobis supra ea que scivi et scio et bene scio quid est<br />

publica vox et fama, quia publica vox et fama est id quod scitur et in pubblico dicitur<br />

a pluribus. Interogatus super generalibus recte respondit ut supra.<br />

(omissis)<br />

Die veneris XXII mensis augusti in vesperis.<br />

Dominus presbiter Ieronimus de Cortexela, rector ecclesie Sancte Marie ad Circhulum<br />

Mediolani ac maceconus ecclesie maioris Mediolanensis, testis productus ut supra<br />

iuravit ut supra in manibus domini presbiteri Donati de Lampugnano capelani capelle<br />

Sancte Barbere constructe in ecclesia Sancti Steffani in Brolio Mediolani dicere veritatem<br />

ut supra, et in omnibus et per omnia iuravit prout iuravit suprascriptus primus<br />

testis et hoc presente ut supra et qui suo sacramento<br />

10 i.e. divinus<br />

11 substentationem? C’è evidentemente una lacuna.<br />

12 o qualcosa di simile è caduto per<br />

omoteleuto.


DOCUMENTO 7 77<br />

super primo capitulo sibi lecto et contentis in eo interogatus dixit hic testis: Ego<br />

memini alias testimonium perhibuisse ad instantiam dictarum dominarum monialium<br />

dicti monasterii super simili capitulo vel equipolenti, quod quidem meum dictum velem<br />

per prius a te notario audire legi, et requiro a te notario ut ipsum meum dictum michi<br />

legas. Et ego notarius, qui habeo dictum ipsius testis super dicto quaterno testium<br />

michi dato parte dicti domini Christofori de Grassis procuratoris ut supra, eidem testi<br />

legi et perlegi, quo lecto ipse testis dixit et respondit: Ego dico in omnibus et per omnia<br />

et de verbo ad verbum prout in ipso meo dicto dixi, quodque ipsum meum dictum<br />

afirmavi et afirmo nec ab eo vollo 13 modo discedere vollo, quinymo ipsi meo dicto vollo<br />

perpetuam fidem adhiberi debere, quemadmodum si illud in presenti causa perhibuissem,<br />

cuius quidem dicti omisso prologo tenor tallis est, videlicet: Super primo capitulo<br />

sibi diligenter lecto et contentis in eo et lecta sibi dicta supplicatione eidem legenda<br />

secundum formam dicti capituli dixit hic testis: Vera sunt que in presenti capitulo continentur.<br />

Interogatus etc. respondit: Scio contenta in presenti capitulo esse vera, quia<br />

ego testis qui sum etatis annorum quinquaginta recordor quod prefatus reverendus<br />

pater dominus Girardus cardinalis predictus una certa die de qua aliter non recordor<br />

nixi quod fuit ab anno curso in MCCCCXL citra prefatus reverendus pater dominus<br />

Girardus cardinalis predictus, intendens unionem predictam facere, prout fecit, operatus<br />

fuit quod 14 dicta Castelina tunc abbatissa dictorum monasteriorum ut renunciaret<br />

prout renunciavit dicto abbatissatui dictorum monasteriorum, et finaliter ipsa domina<br />

Castelina abbatissa sic mota fuit persuasione dicti domini cardinalis dicto suo<br />

abbatissatui renunciavit, et hoc persentito per moniales dictorum monasteriorum, que<br />

erant numero quatuor meo credere, ipse moniales in unionem convenientes, nolentes<br />

consentire dicte unioni, quinymo disentire, me testem suum sindicum et procuratorem<br />

ad eligendum personam ydoneam in abbatissam dicti monasterii tunc vacantis<br />

per rescignationem predictam per suprascriptam dominam Castelinam constituerunt<br />

per instrumentum et michi testi dictum instrumentum sindicatus intimari fecerunt et<br />

rogare ut vellem personam ydoneam in abbatissam dicti monasterii eligere auctoritate<br />

michi concessa per ipsas dominas moniales, et hoc persentito coloquium habui cum<br />

nunc quondam Iacobino de Cortexela olim et tunc fratre meo, dicendo quod non volebam<br />

me intromitere de ista ellectione nec aliquam volebam eligere in abbatissam dicti<br />

monasterii, qui Iacobinus de Cortexela michi persuasit ut vellem personam ydoneam<br />

eligere in abbatissam dicti monasterii; et tunc ego testis volens complacere dicto Iacobino<br />

et etiam dictis monialibus deliberatione habita unam ex dictis monialibus dicti<br />

monasterii in abbatissam dicti monasterii ut supra vacantis elligi 15 et nominavi, cum<br />

solempnitate debita in talibus opportunis, et per publicum instrumentum rogatum ut<br />

puto per suprascriptum Iacobinum fratrem meum et notarium Mediolanensem, que<br />

oblatio per me facta ad notitiam pervenit prefato domino cardinali et operatus fuit<br />

cum reverendo tunc domino Francisco olim et tunc archiepiscopo Mediolanensi detineri<br />

faciendo ipsum Iacobinum fratrem meum et ipsum carceribus mancepari, qui dominus<br />

archiepiscopus ad mandatum prefati domini cardinalis eum Iacobinum detinuit et eum<br />

includi fecit eis carceribus, in quibus spatio dierum quinque stetit, et finaliter preteritis<br />

dictis quinque diebus eum relaxavit a dictis carceribus cum magnis precibus et intercessionibus<br />

factis parte dicti Iacobini, cum promissione tamen quod ipse Iacobinus se<br />

non intromiteret de dicta ellectione nec de dicto monasterio. Et vidi quod tempore<br />

quo facta fuit dicta unio erant dicta domina Castelina et dicte quatuor moniales in<br />

dictis monasteriis, videlicet dicta domina abbatissa in monasterio de Bruzianelo, diocesis<br />

Mediolanensis, et dicte moniales in monasterio Sancte Anne Mediolani et ibidem<br />

rescidentiam facientes et divina officia celebrantes et honestam vitam deducentes, et<br />

monasteria ipsa minime erant in suis stricturis 16 et hedificiis totali fere ruyne exposi-<br />

13 i.e. ullo<br />

14 i.e. cum<br />

15 i.e. ellegi<br />

16 i.e. structuris


78 APPENDICE<br />

ta, quinymo erant in bono statu et posessiones et bona eorundem monasteriorum non<br />

erant ad prophanos uxus deducta, quinymo per abbatissam et moniales predictas seu<br />

eorum et dictorum monasteriorum nominibus tenebantur prout vidi ego testis, et prefatus<br />

dominus legatus sub pretextu huiusmodi unionis expulit abbatissam et moniales<br />

predictas a dictis eorum monasteriis et eas moniales vidi extra dictum monasterium<br />

et venire ad domum meam et dicti Iacobini fratris mei, querendo habitaculum et quod<br />

vellem ego testis et dictus frater meus operari de eorum habitaculo, et post pretensam<br />

unionem cultus divinus in dictis monasteriis cessavit et cessat de presenti et huiusmodi<br />

monasteria per ecclesiaticas personas neglecta fuerunt et negliguntur de presenti; et<br />

sic prout vobis supra dixi et in dicto capitulo continetur habitum, tentum, tractatum<br />

et reputatum fuit et hodie sic fuisse habetur, tenetur, tractatur et reputatur palam,<br />

publice et communiter et de hiis omnibus et singulis fuit, stetit et est publica vox et<br />

fama in civitate Mediolani, et sic ego testis habui, tractavi et reputavi et de presenti<br />

habeo et reputo.<br />

Super secundo capitulo sibi lecto et contentis in eo interogatus dixit hic testis: Ego<br />

testis nescio nixi per auditum, qui bene audivi et audiebam dici quod dicta monasteria<br />

unita erant dicte ecclesie Sancti Iohannis de Melegnano eo pretextu quod ipsa<br />

ecclesia Sancti Iohannis colegiata eficeretur ac prepositum pro tempore haberet cum<br />

tribus capelanis seu canonicis, qui quidem prepositus et capelani seu canonici ad ipsam<br />

ecclesiam Sancti Iohannis rescidentiam facerent et divinis officiis intenderent; et hoc<br />

audivi dici palam et publice et communis vulgus in hac civitate Mediolani sic fuit et<br />

est per et inter informatos de predictis et aliter nescio quod ad ipsam ecclesiam Sancti<br />

Iohannis dicti prepositus et capelani seu canonici a dicta unione citra non fecerint<br />

rescidentiam, quia non praticavi nec conversatus in ipsa terra de Melegnano.<br />

Quod autem non fuerit nec sit spes quod ordinatio prefati domini legati ut prefertur<br />

effectum habere posset, ad hoc respondeo quod hoc nescio, quia ygnoro articula ipsi<br />

domino legato incessa, nec aliud scio dicere de contentis in presenti capitulo.<br />

Super terzio capitulo sibi lecto et contentis in eo interogatus dixit hic testis: Ego<br />

testis vidi a tempore quo prefate domine moniales expulse sunt a dicto monasterio<br />

Sancte Anne, quod fuit post dictam unionem citra, quod ipsum monasterium Sancte<br />

Anne remansit ad prophanos uxus, et hoc vidi transeundo deversus ipsum monasterium;<br />

quod autem prefate domine moniales per varia loca discurentes vitam mendicare<br />

coacte sunt, prout in capitulo continetur, ad hoc respondeo et dico prout in dicto alio<br />

meo dicto dixi, et modo est annus unus vel circa preteritus quod vidi unam ex dictis<br />

monialibus dictorum monasteriorum, sed nescio quo nomine vocaretur, in quodam<br />

monasterio sito apud ecclesiam Sancti Victoris ad Corpus foris Mediolani, et credo<br />

etiam quod adhuc sit ipsa monialis in ipso monasterio; nescio nunc quid secutum fuerit<br />

de aliis monialibus dictorum monasteriorum a tempore dicti mei dicti citra, sed<br />

credo bene quod ipsis dominabus monialibus non provisum fuerit de fructibus et reditibus<br />

dictorum monasteriorum, saltim pro eorum alimentis, et hoc etiam credo maxime<br />

per rationes quas in dicto alio meo dicto alegavi. Et aliud in effectu nescio dicere de<br />

contentis in presenti capitulo. Et sum ego testis etatis annorum LX vel circa.<br />

Super capitulo vocis et fame sibi lecto interogatus dixit hic testis: Ego dixi superius<br />

id quod scio de istis factis. Interogatus super generalibus recte respondit et fui citatus<br />

ut supra.<br />

(omissis)


DOCUMENTO 8 79<br />

1459 ottobre 16 – 20.<br />

8<br />

Capitoli e testimonianze contro le monache della Stella presentati dal prevosto di<br />

Melegnano davanti a Nicola Guinizano, arciprete della Chiesa lucchese e delegato<br />

dal papa per esaminare la causa tra il prevosto e le monache suddette.<br />

Copia autentica.<br />

APMe, cart. IA, fasc. 1, doc. 16, f. 1r–5r, 13r–16r.<br />

In nomine Domini, amen. Infrascripti sunt testes producti coram infrascripto reverendo<br />

in Christo patre domino Nicholao de Quinixanis, archipresbitero Ecclesie Lucane,<br />

camere apostolice clerico ac nuncio apostolico, comissario et delegato, specialiter<br />

deputato per breve sanctissimi domini nostri pape, per infrascriptum venerabilem virum<br />

dominum presbiterum Marchum de Vaghis prepositum ecclesie colegiate ecclesie 1<br />

Sancti Iohannis de Melegnano, diocesis Mediolani, suo nomine et procuratorem et procuratorio<br />

nomine canonicorum seu capelanorum dicte ecclesie in causa infrascripta et<br />

super infrascriptis capitulis et interogatoriis partis adverse probe productis, ac recepti,<br />

examinati et interogati per me Lazarum de Cayrate de Collino notarium Mediolani<br />

ad hoc ellectum sub anno Domini curente MCCCCLVIIII, indictione octava, diebus<br />

et horis infrascriptis, qui tamen testes personaliter iuraverunt de veritate dicenda in<br />

manibus prefati domini comissarii apostolici et per prefatum dominum comissarium<br />

moniti fuerunt de veritate dicenda in et super infrascriptis capitulis et interogatoriis<br />

partis adverse, quorum quidem capitulorum et interogatoriorum partis adverse tenor<br />

tallis est, videlicet:<br />

In nomine Domini, coram vobis reverendo in Christo patre domino Nicholao de<br />

Guinixano, archipresbitero Ecclesie Luchane, camere apostolice clerico ac nuncio apostolico,<br />

comissario et delegato specialiter deputato per breve infrascripti sanctissimi<br />

domini nostri pape sigillatum sigillo pischatoris tenoris huiusmodi: Pius papa secundus<br />

dilecto fillio Nicholao de Guinzano de Luca, camere apostolice clerico, nuncio<br />

nostro, dilecte filii 2 salutem et apostolicam benedictionem. Inteleximus quandam<br />

causam diu inter dillectos filios prepositum et canonichos collegiate ecclesie Sancti Iohannis<br />

Batipste de Melegnano ex una et dilectas in Christo filias assertam abbatissam<br />

et moniales asserti monasterii de Bruzanello dudum suppressi, Mediolanensis diocesis,<br />

de et super unione ipsius monasterii alias per bone memorie dominum cardinalem<br />

Cumanum nuncupatum in partibus illis apostolice sedis legatum predicte ecclesie per<br />

eundem in preposituram errecte facta et per felicis recordationis Eugenium quartum<br />

predecessorem nostrum confirmata diu tam in partibus quam in Romana curia coram<br />

diversis iudicibus fuisse ventilatam et nunc coram dilecto filio Lazallo Sedello ex delegatione<br />

apostolica pendente indecisa. Nos autem cupientes liti et cause huiusmodi<br />

finem inponere per hec scripta apostolica tenore presentium discretioni tue comitimus<br />

et mandamus, quatenus de unione predicta an sit utilius et salubrius animabus<br />

habitantium in dicto loco de Melegnano et in augumentum dni cultus cedat<br />

dictam unionem confirmare an assertam abbatissam et moniales huiusmodi que asserunt<br />

inoneste vixisse et vivere in statum pristinum reducere auctoritate apostolica<br />

te diligenter informes et nobis fideliter veritatem eorum que repereris refferas. Datum<br />

Mantue sub anullo pischatoris anno Domini MCCCCLVIIII, die X<strong>XV</strong>III septembris<br />

anno primo; venerabilis vir dominus Marchus de Vaghis prepositus suprascripte colegiate<br />

ecclesie Sancti Iohannis de de 3 Melegnano, diocesis Mediolani, suo nomine et<br />

1ecclesie colegiate ecclesie dittografia<br />

2i.e. fili<br />

3de de dittografia


80 APPENDICE<br />

procurator et procuratorio nomine canonicorum seu capellanorum dicte ecclesie, ad<br />

omnem bonum finem et effectum qui melius eidem suo et dictis nominibus prodesse<br />

et proficere possunt, et fidem et informationem facere vult et intendit ut infra, non<br />

astringens se propterea ipse dominus prepositus suo et dictis nominibus ad aliquam<br />

superfluam probationem, videlicet:<br />

Imprimis quod verum est et publice dicitur et publica vox et fama fuit, stetit et<br />

est quod olim, scilicet ante annum cursum MCCCXLII per totum tempus quod eius<br />

principii de contrario memoria hominum non existebat, in diocesi Mediolani fuerat,<br />

steterat et erat, prout est etiam de presenti, locus unus seu terra una nuncupata<br />

Melegnanum, qui quidem locus seu terra erat et est notabilis et populosa, et quod in<br />

ipso loco seu terra de Melegnano dicto anno curso MCCCCXLII erat una solla ecclesia<br />

parochialis et curata sub vocabulo Sancti Iohannis Batipste, cuius fructus, reditus<br />

et proventus XX ti florenorum auri de camera secundum communem extimationem<br />

valorem annuum non excedebant, et quod ipsa ecclesia solum unum rectorem curatum<br />

habebat, et quod ipsa ecclesia tunc temporis habebat, prout etiam habet de presenti,<br />

sub eius cura animas tria millia et ultra, et quod unus solus rector nec etiam duo<br />

poterant neque possunt tot animabus et tanto populo ac cure et regimini animarum<br />

suppositarum cure dicte ecclesie de Melegnano et ipsi ecclesie comode satisfacere; et sic<br />

ut supra habitum, tentum, tractatum et reputatum fuit et habetur, tenetur, tractatur<br />

et reputatur pallam, publice, communiter et notorie et per publicam vocem et famam<br />

vel prout testes de predictis et quolibet predictorum dicere voluerint in favorem et sine<br />

preiudicio capitulantis.<br />

Item quod verum est et publice dicitur et publica vox et fama fuit, stetit et est<br />

quod de dicto anno curso MCCCCXLII et ante per tantum tempus, quod de contrario<br />

memoria hominum non existit, prope dictum locum seu terram de Melegnano predicto<br />

per miliaria tria vel circa situm est quodam monasterium de Bruzanello, ordinis<br />

Sancti Benedicti, in loco satis solutario et silvestri, et in eo loco ultra abbatissam et<br />

moniales ipsius monasterii non habitabant alie persone prepterquam massarius unus<br />

ipsius monasterii cum sua familia, et quod huic monasterio de Bruzano unita erant et<br />

incorporata alia duo monasteria, unum scilicet nominatum Sanctorum Naboris et Felicis<br />

, diocesis Mediolani, et alium 4 monasterium Sancte Anne Mediolani,<br />

et quod ipsum monasterium de Maxate iam longo tempore ex toto destitutum et inhabitatum<br />

remansit propter guerras que viguerant in partibus illis et quod monasterium<br />

Sancte Anne Mediolani vestigia non habebant 5 , sed solummodo erat ad<br />

instar domus profane et private, et quod in illa domo nulla prorsus clausura tenebatur,<br />

quinymo unicuique patebat accessus, et quod per annos I, II, IIII, VI et X preteritos<br />

et ultra inmediate precedentes ipsum annum MCCCCXLII dictis monasteriis unitis<br />

preerat pro abbatissa quedam domina Castellina de Barni cum quatuor monialibus,<br />

scilicet Iacobina de Bizozero, Donina de Alamanis, Ixabeta de Suadis et Caterina de<br />

Marcelinis, omnibus de incontinentia et de inonestate diffamatis et vituperatis et inter<br />

alia quod dicta domina Castelina habuerat et habebat filium unum nomine Bonifacium<br />

conceptum ex presbitero Iohannino de Marinonibus, rectore parochialis ecclesie<br />

loci de Cassano, Cremonensis diocesis, et quod ipsa domina Castellina absque aliqua<br />

erubesentia se carnaliter comiscebat cum dicto presbitero Iohannino et cum pluribus<br />

aliis personis et in ipso crimine perseveravit pluribus et pluribus annis, etiam<br />

usque quo amota fuit a dicto abbatissatu, et dicta Iacobina de Bizozero filiam unam<br />

conceperat et habuerat ex presbitero Iohanne de Gluxiano gradiantem super terram<br />

et alie etiam tres moniales vitam ducebant inonestam et inonestissimam in maximum<br />

opprobium religionis sue et aliarum monialium et religiosarum civitatis Mediolani,<br />

et quod bone memorie dominus Girardus miseratione divina tituli Sancte Marie<br />

in Transtiberim presbiter cardinalis tunc apostolice sedis legatus in civitate et diocesi<br />

Mediolani et partibus circumstantibus, proinde considerans et diligenter atendens<br />

4 i.e. aliud<br />

5 i.e. habebat


DOCUMENTO 8 81<br />

quod dicta ecclesia Sancti Iohannis de Melegnano, que parochialis erat et curata et solum<br />

unicum rectorem habebat, qui propter multitudinem et excresentiam populi<br />

sub cura ipsius ecclesie degentis cure dicte ecclesie satisfacere non poterat, ac turpem<br />

et inhonestissimam vitam dicte abbatisse et monialium predictarum, ex quarum vita<br />

et peximis moribus omnibus religioxis civitatis et diocesis Mediolani maxima redundabat<br />

infamia, dignitatem abbatialem et ordinem Sancti Benedicti in ipso monasterio<br />

de Bruzano et aliis monasteriis, ut prefertur, sechum unitis auctoritate apostolica qua<br />

tunc fungebatur supprexit et extrinxit 6 ipsaque monasteria cum suis iuribus et pertinentiis<br />

predicte ecclesie de Melegnano perpetuo univit et incorporavit et in ipsa<br />

ecclesia de Melegnano preposituram unam cum tribus capelanis, qui omnes curam<br />

dicte ecclesie et animarum sub illius cura agentium exercerent et gererent ac missas et<br />

alia divina officia in prefata ecclesia de Melegnano celebrarent et decantarent, creavit<br />

et exeexit ex reditibus et proventibus dictorum monasteriorum, quorum omnium<br />

fructus, reditus et proventus florenorum centum auri de camera secundum communem<br />

extimationem valorem annuum non excedebant nec excedunt, sustendandis 7 ; et sic ut<br />

supra habitum, tentum, tractatum et reputatum fuit et habetur, tenetur, tractatur et<br />

reputatur pallam, publice, communiter et notorie et per publicam vocem et famam vel<br />

prout testes de predictis et quodlibet 8 predictorum dicere voluerit in favorem et sine<br />

preiudicio capitulantis.<br />

Item quod verum est et publice dicitur et publica vox et fama fuit, stetit et est<br />

quod de anno curso MCCCCXLVII, de mense augusti ipsius anni, bone memorie illustrissimus<br />

dominus Fillippus Maria tunc dux Mediolani mortem obiit et post eius<br />

mortem in ducatu Mediolani viguit guerra et maxime in partibus Mediolani et dicta<br />

guerra perseveravit usque de anno curso MCCCCL, usque quo modernus dominus<br />

noster dominus Francischusfortia dux Mediolani obtinuit dominium ducale civitatis<br />

Mediolani, et quod in dictis temporibus, quo mortuus fuit dominus Filippus Maria<br />

dux usque quo prefatus dominus dominus Francischus Sfortia predictum dominium<br />

obtinuit, predictum castrum Melegnani pro maiori parte repletum fuit et stetit gentibus<br />

armigeris, in tantum quod prepositus et capelani predicte ecclesie de Melegnano<br />

apud eam rescidere non poterant neque etiam ex fructibus, reditibus et proventibus<br />

dicti monasterii substentari, cum propter guerras predictas ex fructibus dicti monasterii<br />

nichil percipi posset; et sic ut supra habitum, tentum, tractatum et reputatum fuit<br />

et habetur, tenetur, tractatur et reputatur palam, publice, communiter et notorie et<br />

per publicam vocem et famam vel prout testes de predictis et quodlibet 9 predictorum<br />

dicere voluerint in favorem et sine preiudicio capitulantis.<br />

Item quod verum est et publice dicitur et publica vox et fama fuit, stetit et est<br />

quod statim aquisito dominio huius civitatis Mediolani per prefatum dominum Francischum<br />

Sfortiam ducem nostrum, quod fuit de anno curso MCCCCL et de mense<br />

februarii ipsius anni, prepositus ipsius ecclesie de Melegnano necnon ipsi tres capellani<br />

deputati ad dictam ecclesiam de Melegnano rescidentiam fecerunt et ibidem divina<br />

officia cantaverunt et ordinationem dicti domini cardinalis executi fuerunt et abinde<br />

citra continue et continuato tempore prefate ecclesie serviverunt ipse prepositus et tres<br />

capellani predicti secundum dispoxitionem et ordinationem dicti cardinalis, et quod<br />

ex unione, anecxione et incorporatione predicta necnon etiam ex erectione et creatione<br />

dicte prepositure et suprascriptorum trium capellanorum divinus cultus plurimum<br />

augumentatus est et anime habitantes in dicta terra Melegnani multo melius solito reguntur<br />

et gubernantur; et sic ut supra habitum, tentum, tractatum et reputatum fuit<br />

et habetur, tenetur, tractatur et reputatur pallam, publice, communiter et notorie et<br />

per publicam vocem et famam vel prout testes de predictis et quodlibet 10 predictorum<br />

6 i.e. extinxit<br />

7 i.e. sustentandis<br />

8 i.e. quolibet<br />

9 i.e. quolibet<br />

10 i.e. quolibet


82 APPENDICE<br />

dicere voluerint in favorem et sine preiudicio capitulantis.<br />

Item quod verum est et publice dicitur et publica vox et fama fuit, stetit et est<br />

quod dicta domina Castelina de Barni, Donina de Alamanis et Isabeta de Suadis,<br />

olim dicti monasterii de Bruzanelo moniales, iam annis quatuor, sex et ultra preteritis<br />

decesserunt; et si ut supra habitum, tentum, tractatum et reputatum fuit et habetur,<br />

tenetur, tractatur et reputatur pallam, publice, communiter et notorie et per publicam<br />

vocem et famam vel prout testes de predictis et quolibet predictorum dicere voluerint<br />

in favorem et sine preiudicio capitulantis.<br />

Item quod verum est et rei veritas sic se habet quod utilius et salubrius cedit animabus<br />

habitantibus in dicto loco Melegnani et in augumentum divini cultus predictam<br />

unionem factam per suprascriptum bone memorie dominum cardinalem et legatum<br />

prebendam, quam quod predicta domina Appolonia et suprascripta Iacobina et Caterina,<br />

olim moniales predicte, in pristinum statum reducantur, quodque etiam verum<br />

est et rei veritas sic se habuit et habet quod predicta unio, annexio et incorporatio<br />

olim facta de predictis monasteriis cum predicta ecclesia Sancti Iohannis de<br />

Melegnano dissolveretur, exinde gravia schandala exoriri verisimiliter possent et animabus<br />

sub cura dicte ecclesie de Melegnano degentibus multa pericula obvenire; et sic<br />

ut supra habitum, tentum, tractatum et reputatum fuit et habetur, tenetur, tractatur<br />

et reputatur palam, publice, communiter et notorie et per publicam vocem et famam<br />

vel prout testes de predictis et quolibet predictorum dicere voluerint in favorem et sine<br />

preiudicio capitulantis.<br />

Item quod rei veritas sic se habuit et habet quod domina Apolonia de Restis annis<br />

I, II, III proxime preteritis et ultra inmediate precedentibus mensem martii proxime<br />

preteriti residentiam fecit in monasterio de Lantate, porte horientalis parochie Sancti<br />

Steffani in Brolio Mediolani, et in eodem monasterio sacerdotes et laycos admissit<br />

et cum eis in dicto monasterio locuta fuit et quod dicta domina Apolonia diffamata<br />

fuit et est quod impertinenter vixit et inhonestam vitam duxit et ducit et puerum<br />

unum peperit de presenti gradientem super terram; et sic ut supra habitum, tentum,<br />

tractatum et reputatum fuit et habetur, tenetur, tractatur et reputatur palam, publice,<br />

communiter et notorie et per publicam vocem et famam vel prout testes de predictis<br />

et quolibet predictorum dicere voluerint in favorem et sine preiudicio capitulantis.<br />

Item quod de predictis et quodlibet 11 predictorum fuit, stetit et est publica vox et<br />

fama.<br />

Hec sunt interogationes fiende pretensis testibus producendis pro parte presbiteri<br />

Marci de Vagis rectoris ecclesie Sancti Iohannis de Melegnano ut infra, videlicet:<br />

Quia timetur de subornatione eorum pretensorum testium, eo quia super aliis<br />

artichulis et atestationibus publicatis et super quibus lata est sententia ipse presbiter<br />

Marchus, licet non possit de iure, vult iterato super eisdem vel directe contrariis testes<br />

recipi facere, generaliter interogetur quilibet testis cuius condictionis existit et si qua<br />

prefulgit dignitate et que ars est sua et si est vel degit sub cura ecclesie Sancti Iohannis<br />

de Melegnano etc.<br />

Super primo capitulo, si testis nichil afirmaverit, ulterius non queratur; si vero<br />

afirmaverit fructus, reditus et proventus predicte ecclesie de Melegnano non excedere<br />

valorem florenorum viginti de camera, queratur qualiter sit et si sit omnia<br />

bona ipsius ecclesie de Melegnano et in quo loco iacent; si vero dixerit per auditum,<br />

queratur a quibus audivit et quibus partibus et si afirmaverit sub cura dicte ecclesie<br />

de Melegnano esse animas tres mille, queratur qualiter sit et si numeravit eas.<br />

Super secundo artichulo, si testis aliquid afirmaverit, queratur de causa scientie; si<br />

vero dixerit per auditum, queratur a quibus et ut supra.<br />

Super tertio fiant interogationes ad arbitrium recipientis.<br />

11 i.e. quolibet


DOCUMENTO 8 83<br />

Super quarto interogetur qui sunt illi capellani et quomodo vocantur et a quibus<br />

titulum habuerunt et habent et si viderunt ipsos continue apud dictam ecclesiam de<br />

Melegnano rescidere et si vidit cantare divina officia.<br />

Item fiant alie interogationes debite tactum est superius.<br />

Super quinto artichulo interogetur testis ad arbitrium recipientis.<br />

Super sexto artichulo interogentur testes de suficientibus causis et ad arbitrium<br />

recipientis.<br />

Super septimo artichulo queratur diligenter de contentis in eo et reperiatur, respectu<br />

ipsius domine Apolonie, artichulum esse falsum, prout est etiam sextus artichulus<br />

precedens.<br />

(omissis)<br />

die martis sextodecimo mensis octobris post prandium.<br />

Venerabilis vir don Donatus de Farixeis, monachus et professus monasterii Sancti<br />

Simpliziani porte Cumane foris Mediolani, habitans in domibus dicti monasterii, testis<br />

productus, monitus et requisitus ut supra, iuravit in omnibus et per omnia prout<br />

iuravit suprascriptus primus testis et hoc presente ut supra.<br />

Super primo capitulo, quod incipit Imprimis, sibi lecto et contentis in eo, vulgari<br />

sermone ad eius plenam inteligentiam interogatus dixit et respondit vera esse omnia<br />

contenta in presenti capitulo. Interogatus de causis scientie etc. respondit se predicta<br />

scire quia ipse testis scit dictam terram de Melegnano ab eius testis nativitate citra, et<br />

qui testis natus fuit in dicta terra Melegnani, et semper vidit ipse testis dictam terram<br />

Melani fore et esse multum populosam, in qua terra ipse testis iam vidit tres<br />

medichos, in qua terra Melegnani ipse testis ab eius nativitate citra semper praticavit,<br />

et multis annis ipse testis ante eius professionem tenuit beneficium unum Sancti Materni<br />

continguum terre de Melegnano, et est ipse testis informatus de dicta ecclesia Sancti<br />

Iohannis Batipste et de fructibus et reditibus eiusdem et scit ipse testis quod fructus<br />

et reditus dicte ecclesie ab eius recordari citra non excesserunt nec excedunt sumam<br />

librarum quadraginta imperialium, quia scit ipse testis proprietates dicte ecclesie, que<br />

sunt pro maiori parte in dicta terra de Melegnano, et omnes sunt alibelate, et de anno<br />

curso MCCCCXLIIII ipse testis exegit intratas dicte ecclesie, quia don Christoforus de<br />

Faxolis, dictus Sancti Amen, tunc rector dicte ecclesie, decessit die tertio aprilis anni<br />

cursi MCCCCXLIIII, tempore quadragesime 12 , et ipse testis tunc ivit ad faciendum<br />

curam dicte ecclesie pro mensibus sex, et quia ipse testis sollus non poterat atendere<br />

ipsi cure, presbiter Ambrosius de Caxorate ipsum testem adiuvavit regere ipsam curam<br />

et reperit ipse testis quod ipse don Christoforus preparaverat mille mille 13 ostias<br />

pro administrando corpus domini nostri Iesu Christi animabus suppositis cure ipsius<br />

ecclesie et in die paschatis ipse testis habuit satis per septem horas ad administrandum<br />

corpus domini nostri Iesu Christi animabus suppositis ipsi ecclesie et non suficerunt<br />

ipse mille ostie et oportuit frangere de ostiis magnis et de una magna dare quatuor et<br />

sex personis, tanta erat multitudo animarum suppositarum ipsi ecclesie, atento quod<br />

mille ostie non suficerunt. Interogatus super interogationibus partis adverse, respondit<br />

prout supra dixit et quod sciret quaxi nominare omnes personas facientes fictum ipsi<br />

ecclesie Sancti Iohannis Batipste ac sciret ire in bonis dicte ecclesie, et aliud nescit<br />

quam supra dixit et si fuisset bonum beneficium ipse testis tunc acceptasset dictum<br />

beneficium, quia homines volebant libenter elligere dictum testem in eorum rectorem.<br />

Super secundo capitulo sibi lecto et contentis in eo interogatus dixit et respondit,<br />

verum esse quod ab anno curso MCCCCXLII retro in tota memoria ipsius testis<br />

semper fuit, stetit et erat prope dictam terram de Mellegnano quodam monasterium<br />

de Bruzanelo, ordinis Sancti Benedicti, in loco satis solutario et silvestri et<br />

in medio nemorum, quod monasterium ipse testis incepit scire et cognoscere de anno<br />

curso MCCCCXXXI et in eo loco in quo erat dictum monasterium ultra abatissam et<br />

moniales non habitabant alie persone, prepterquam unus massarius et unus mulinarius<br />

12 [La pasqua nel 1444 cadeva il 12 aprile.]<br />

13 mille mille dittografia


84 APPENDICE<br />

cum eorum familiis, cui monasterio de Bruzanelo, prout vidit ipse testis instrumenta<br />

unionis, unita erant et incorporata alia duo monasteria, unum scilicet nominatum<br />

Sanctorum Naboris et Felicis de Maxate, diocesis Mediolanensis, et aliud monasterium<br />

Sancte Anne Mediolani, quod monasterium de Maxate iam longo tempore in<br />

toto destitutum et inhabitatum est, ut dicitur, propter guerras antiquas, prout vidit<br />

ipse testis dictum monasterium de anno curso MCCCCLI, et opinio ipsius testis est<br />

quod tantum habitaret unus massarius in dicto monasterio de Maxate ante guerras<br />

que fuere ab anno curso MCCCCXLVII citra, et ipsum monasterium Sancte Anne<br />

Mediolani vestigia monasterii non habebat sed solummodo erat domus seu stabulum<br />

bestiarum, in qua tenebantur bestie per becharios, prout iam vidit ipse testis, et in<br />

solario dicti monasterii habitabant alique paupercule mulieres; quomodo autem clauderetur<br />

dictum monasterium de nocte ignorat ipse testis, sed de die bene tenebatur et<br />

stabat apertum ipsum monasterium prout facit porta Romana; quibus omnibus tribus<br />

monasteriis unitis ut supra de dicto anno curso MCCCCXLII et ante usque ad annum<br />

cursum MCCCCXXXI, prout scit ipse testis, fuit, stetit et erat pro abbatissa quedam<br />

domina Castelina de Barni, quam ipse testis incepit cognoscere de dicto anno curso<br />

MCCCCXXXI, que abbatissa bene habebat moniales sed nescit numerum nec eorum 14<br />

nomina, et credit ipse testis quod de dicto anno curso MCCCCXXXI ipsa domina abbatissa<br />

haberet nixi duas moniales professas, de anno vero curso MCCCXLII credit<br />

ipse testis quod ipsa domina abbatissa haberet tres moniales, quarum una vocabatur<br />

Caterina et altera Iacobina, que Caterina auditu erat neptis dicte abbatisse et ygnorabat<br />

litteras, sed pur quia erat sua neptis illam fecit monialem et professam, et quando<br />

primo ipse testis incepit cognoscere dictam abbatissam illam cognovit quia ipse testis<br />

cum presbitero Donato de Magistris, dicto presbitero Gionino, rectore ecclesie Sancte<br />

Marie de Bustigera, veniebant uno die paschatis 15 a Sancto Bove, qui presbiter Donatus<br />

conduxit dictum testem ad dictum monasterium de Bruzanello, qui presbiter<br />

Donatus sechum habebat unam catelam et ipsa abbatissa habebat unum catellum,<br />

et dum essemus in orto dicti monasterii dicta abbatissa, dictus presbiter Donatus et<br />

ego testis et simul loquentium 16 , ipse catulus fecit et faciebat festum ipsi catule, volendo<br />

eam catulam carnaliter cognoscere, et ipsa catula nolebat stare firma, et ipsa<br />

abbatissa tunc dixit ipsi catule: Quomodo es incurialis!, et de istis verbis ipse testis<br />

habuit magnam erubescentiam, quia ipsa abbatissa in presentia nostrum usa fuisset<br />

similibus verbis, et hoc est quantum mallum et inonestatem quod vel quam vidit ipse<br />

testis in dictam abbatissam nec moniales, sed voce et fama ipse abbatissa et moniales<br />

bene fuerumt et erant inoneste et diffamate et incontinentes, prout in capitulo continetur,<br />

et habuit ipse testis unum massarium, qui vocabatur Antoninus de Ferrariis<br />

de Gradi, qui dicebat multum mallum de eis et qui dicebat se cognovisse carnaliter<br />

dictam abbatissam et dicebat ipsam portare standardum, et cognovit bene ipse testis<br />

quendam Bonifatium et cum eo locutus fuit, qui dicebatur publice esse filium ipsius<br />

abbatisse et presbiteri Iohannini de Marinonibus, et ex illo respectu ipsa abbatissa<br />

permitebat ipsum presbiterum Iohannem gaudere posessione de Maxate, que est perticarum<br />

septem centum, pro brentis novem vini singulo anno consignato 17 in civitate<br />

Mediolani, et etiam cognovit ipse testis dominam Luchinam Gobetam, comorantem in<br />

terra Melegnani, que dicitur etiam publice esse filiam suprascripte abbatisse et dicti<br />

presbiteri Iohannini, et audivit ipse testis dici quod ipsa abbatissa sine aliqua verecondia<br />

ibat in gropa cuiusdam Guillelmi de Herba armigeri et etiam Prevostini Piore, qui<br />

non erant eius afines, et per vocem et famam similiter alie moniales dicti monasterii<br />

erant inhoneste et diffamate et que faciebant de corpore suo prout faciunt meretrices<br />

et quod ipsum monasterium apelatur tunc locus communis, et tempore quo ipse<br />

abbatissa et moniales morabantur in dicto monasterio grandinavit in partibus illis<br />

14 i.e. earum<br />

15 [La pasqua nel 1431 cadeva il primo aprile.]<br />

16 i.e. loqueremur ?<br />

17 i.e. consignatis


DOCUMENTO 8 85<br />

multis annis continuis et dicebatur quod hoc veniebat propter dictum monasterium et<br />

monachos, presbiteros et fratres qui ibant ad dictum monasterium ad utendum carnaliter<br />

cum dictis abbatissa et monialibus, et per auditum ipsa Iacobina monialis dicti<br />

monasterii habuit unum filium vel filiam a quodam presbitero Iohanne tunc rectore<br />

ecclesie Sancti Marcelini Mediolani, ob quam rem ipse presbiter Iohannes privatus<br />

fuit a dicto beneficio, ut credit, a reverendo domino archipresbitero Mediolani. Scit<br />

etiam ipse testis quod dicta Caterina monialis stetit cum Brunoro de Sovicho layco<br />

ad regendum quosdam filios naturales dicti Brunori, postquam private fuerunt ipse<br />

abbatissa et moniales a dicto monasterio; quam Caterinam et ipsam Iacobinam ipse<br />

testis bene cognoscit, et sic per auditum, vocem et famam ipse abbatissa et moniales<br />

duxerunt inhonestam vitam in opprobrium dicti monasterii eiusque ordinis, usque<br />

ad tempus quo reverendus dominus cardinalis de Landriano, tunc legatus apostolicus,<br />

univit dicta monasteria cum dicta ecclesia Sancti Iohannis Batipste et privavit ipsas<br />

abbatissam et moniales, salvo quod taxavit ipsi abbatisse florenos <strong>XV</strong> de camera in<br />

anno sibi dandos per prepositum dicte ecclesie Sancti Iohannis Batipste, et unam ex<br />

dictis monialibus poxuit in monasterio Sancti Victoreli supposito monasterio de Miramondo<br />

et ipsam Iacobinam posuit in monasterio Sancte Margarite Mediolani, sed<br />

postea exivit a dicto monasterio. Per respectum vero ad reliquas partes dicti capituli,<br />

dixit ipse testis vera esse omnia contenta in dictis reliquis partibus. Interogatus de<br />

causis scientie respondit se predicta scire per rationes quas supra dixit et quia scit ipse<br />

testis quod prefatus dominus cardinalis ex respectibus et causis contentis in capitulo<br />

univit dicta monasteria cum suis iuribus et pertinentiis cum dicto monasterio 18 Sancti<br />

Iohannis Batipste, et vidit ipse testis quod ipsi prepositus et capelani postea cantaverunt<br />

missas et divina officia in dicta ecclesia, et quia scit ipse testis ubi sunt maiores<br />

partes intratarum dictorum monasteriorum et in presenti civitate Mediolani et alibi;<br />

et aliud nescit de dicto capitulo quam predixit.<br />

Super terzio capitulo sibi lecto ut supra interogatus dixit et respondit, vera esse<br />

omnia contenta in presenti capitulo. Interogatus de causis scientie respondit se predicta<br />

scire rationibus suprascriptis et quod eo tempore guerrarum ipse testis stetit in<br />

Mediolano et quod ipse testis in duobus annis in dictis guerris perdidit in dicta terra<br />

Melegnani brentas centum viginti vini et modios viginti quinque bladorum et alias<br />

multas res.<br />

Super quarto capitulo sibi lecto ut supra interogatus dixit et respondit, vera esse<br />

omnia contenta in presenti capitulo et rationibus suprascriptis et quia in diebus festivis<br />

in dicta ecclesia cantantur omnes hore canonice et in aliis diebus matutinum, misse et<br />

vespera fiunt sub voce submissa.<br />

Super quinto capitulo sibi lecto ut supra interogatus dixit et respondit, quod scit<br />

bene ipsam dominam Castelinam olim abbatissam ut supra esse defunctam iam annis<br />

decem vel circa proxime preteritis in dicta terra Melegnani et esse sepultam in dicta<br />

ecclesia Sancti Iohannis, cui factus fuit magnus honor et factum fuit unum pulcrum<br />

monimentum novum in corpore ecclesie pro dicta domina abbatissa, cuius exequiis<br />

interfuit ipse testis. De morte autem dictarum Donine et Ysabete nichil scit ipse testis.<br />

Super sexto capitulo sibi lecto ut supra interogatus dixit et respondit, vera et<br />

plusquam vera esse omnia contenta in presenti capitulo. Interogatus de causis scientie<br />

etc. respondit rationibus predictis et quia ipsum monasterium de Bruzanelo erat causa<br />

dampnationis multarum animarum et ista unio et anexio fuit et est causa salvationis<br />

multarum animarum. Interogatus si aliquando fiebant divina officia in dicto monasterio<br />

de Bruzanelo respondit se nescire.<br />

Super septimo capitulo sibi lecto ut supra interogatus dixit et respondit, de contentis<br />

in presenti capitulo se nichil scire nixi auditu, quia ipse testis audivit a dono<br />

Thimoteo de Capitaneis, priore Paludis, ipsam dominam Apoloniam in presenti anno<br />

18 i.e. cum dicta ecclesia


86 APPENDICE<br />

habuisse unum filium, sed ipse testis ipsam dominam Appoloniam non cognoscit nec<br />

eam vidit. Et est ipse testis etatis annorum LII vel circa.<br />

Super capitulo vocis et fame sibi lecto et contentis in eo interogatus dixit et respondit,<br />

de predictis que supra dixit fore et esse publicam vocem et famam. Interogatus<br />

etc. respondit vocem et famam esse id quod dicitur per populos et villas. Interogatus<br />

super generalibus recte respondit ut supra et fuit monitus ut supra.<br />

(omissis)


DOCUMENTO 9 87<br />

1486 luglio 26.<br />

9<br />

Don Francesco Rolandi, prevosto di Melegnano, concede in feudo perpetuo alla<br />

scuola dei Disciplinati della Morte dei santi Biagio e Pietro le chiese di San<br />

Pietro e di San Biagio con le loro pertinenze.<br />

Copia semplice.<br />

ASMi, Fondo di Religione, p. m., cart. 1442.<br />

In nomine Domini, amen. Anno nativitatis eiusdem millesimo quadringentessimo<br />

octuagessimo sexto, indictione quarta, die merchurii vigessimo sexto mensis iulii.<br />

Coram venerabili viro domino Dominicho de Bochis, iuris utriusque doctore, prothonotario<br />

apostolico ac canonico Avinionensi, reverendissimi in Christo patris et domini<br />

domini Iohannis miseratione divina sancte Mediolanensis Ecclesie archiepiscopi<br />

ac sacrosante Romane Ecclesie etiam Sancte Praxedis presbiteri cardinalis vicario generali,<br />

pro tribunali sedente super quadam cathedra posita in quadam camera in terra<br />

posita in archiepiscopali aula Mediolanensi, sita in porta Orientali, parochia Sancti<br />

Pauli in compedo Mediolani, quem locum et quam cathedram pro eius loco et cathedra<br />

idoneys pro infrascriptis exequendis ellegit et elligit, personaliter constitutus<br />

venerabilis vir dominus presbiter Franciscus de Rolandis prepositus ecclesie Sancti Iohannis<br />

Baptiste de Melegnano, Mediolanensis diocesis, prefato domino vicario dixit,<br />

naravit et exposuit et dicit, narat et exponit quod in dicta terra Melegnani adest quedam<br />

ecclesia sive oratorium sub vocabulo Sancti Petri, errecta et hedificata in parochia<br />

et infra limites parochiae suae et que est filiola et dependet a dicta sua ecclesia, et similiter<br />

alia ecclesia sub vocabulo Sancti Blaxii hospitalis nuncupati extra dictam terram<br />

Mellegnani, que similiter dependet a dicta sua ecclesia, que ecclesie hactenus et longo<br />

tempore tencte, recte et gubernate fuerunt cum consensu prepositi dicte ecclesie per<br />

universitatem consortii Disciplinatorum terre ipsius Mellegnani, nuncupati Disciplinati<br />

Morte Sanctorum Blaxii et Petri terre Mellegnani, et in et super ecclesiis ipsis et<br />

utraque earum Disciplinati ipsi hedificari et construi fecerunt cassamenta et precipue<br />

prope dictam ecclesiam Sancti Petri, in qua pro negotiis consortii sui se congregant et<br />

congregari solent, et prope ecclesiam ipsam Sancti Blaxii construi et hedificari fecerunt<br />

quamplura hedificia et cassamenta pro hospitando pauperes et pelegrinos itinerantes<br />

et de lectis et fornimentis lectorum pro eorum necessitate providerunt et altaria dictarum<br />

ecclesiarum ornari fecerunt, ac de paleis, planetis, calicibus et aliis paramentis<br />

necessariis suis sumptibus ornari feccerunt et in dies in reparando et hedificata teneundo<br />

19 dictas ecclesias non cessant et circha alia bona opera ipsi scolares sive societas<br />

se exercent, et premissis attentis dominus prepositus ipse, ut scolares ipsi de bono<br />

in melius se hexiberi et operari possint, cogitavit ecclesias ipsas eisdem consortio et<br />

scolaribus dare et concedere cum infrascriptis bonis, iuribus et pertinentiis in feudum<br />

perpetuum pro infrascripto ficto sive censu annuatim prestando et propterea a prefato<br />

domino vicario petiit et requisivit et petit et requirit licentiam sibi concedi et dari debere<br />

ad infrascriptam concessionem feudalem procedendi cum pactis et conditionibus<br />

infrascriptis. Prefatus autem dominus vicarius, qui, ut dixit, de predictis omnibus et<br />

singulis informationem habuit et habere voluit et quia ita esse comperivit prout eidem<br />

naratum est et predicta cedere ad divini cultus augumentum, decorem, ornamentum et<br />

utilitatem dictarum ecclesiarum, eidem domino preposito procedendi ad dictam concessionem<br />

feudalem cum pactis et conditionibus infrascriptis licentiam et facultatem<br />

19 i.e. tenendo


88 APPENDICE<br />

concessit et concedit et impartitus est et impartitur facultatem et potestatem. Qua licentia<br />

sic obtenta, prefatus dominus Francischus de Rolandis prepositus antedictus suo<br />

nomine et nomine dictae ecclesiae investivit nomine feudi usque in perpetuum duraturi<br />

magistrum Iohannem de Granzino filium quondam domini ∗∗∗ habitantem in terra<br />

Mellegnani, Mediolanensis diocesis, scolarem dictae scolle ac sindicum et procuratorem<br />

et sindicario et procuratorio nomine dominorum prioris et scolarium dictae scolle ad<br />

hec et alia facienda specialiter constitutus 20 , prout constare dixit publico instrumento<br />

procure tradito et rogato per Antonium Bartholameum de Fagnano notarium Mediolani<br />

anno Domini millesimo quadringentessimo octuagessimo secundo, indictione quinta<br />

decima, die lune quarta mensis februarii, sive anno, indictione et die in eo contentis,<br />

presentem, stippulantem et reccipientem ac se investientem et obligantem ut infra:<br />

nominative de dicta ecclesia Sancti Petri sita in dicta terra Mellegnani et de sedimine<br />

uno contiguo dicte ecclesiae, quod est cum suis hedificiis, videlicet camera una in terra<br />

et camera una desuper, curte, orto, putheo et aliis suis iuribus et pertinentiis, cui<br />

coheret ab una parte Angelini de Tudonibus mediante platea dictae ecclesiae Sancti<br />

Petri imparte et imparte Stephani de Ferrariis mediante strata per quam itur ad dictam<br />

ecclesiam Sancti Petri, ab alia Christofori dicti Ribidoli de Brusatis et a duabus<br />

partibus Iacobi de Bruxatis, ab alia dictae ecclesie Sancti Petri, ab alia monasterii<br />

Sancte Mariae de Ottaziis Mediolani imparte et imparte dicti Christofori de Bruxatis;<br />

item de cassiis duobus domus sitis et iacentibus ibi prope, cui coheret ab una parte<br />

Iacobi de Bruxatis, ab alia strata, ab alia predicti monasterii Sancte Mariae de Ottaziis<br />

et ab alia dicte ecclesiae Sancti Petri; item de ecclesia predicta Sancti Blaxii sita<br />

extra dictam terram Mellegnani cum suis cassamentis, iuribus et pertinentiis ac ortis<br />

et ortalitiis circumdantibus dictam ecclesiam, cum omnibus suis iuribus et pertinentiis;<br />

item de omnibus axiis, accessiis, ingressibus et regressibus, uxibus, viis, utilitatibus,<br />

comoditatibus, actionibus, rationibus, iuribus et pertinentiis, dictis bonis et ecclesiis<br />

quomodolibet pertinentibus et spectantibus ac competituris, eo tenore quod ab hodie<br />

in antea usque in perpetuum dicti domini prior et scolares nomine dictae scole,<br />

qui sunt et pro futuro erunt, habeant, teneant, gaudeant et possideant in feudum et<br />

nomine feudi dictas ecclesias et bona ut supra in feudum concessa cum suis iuribus<br />

et pertinentiis, dando et solvendo et quod dare et solvere teneantur et debeant dicti<br />

domini prior et scolares dictae scole dicto domino preposito et pro tempore preposito<br />

dicte ecclesie omni anno usque imperpetuum in quolibet festo Sancti Iohannis Baptiste<br />

finis cuiuslibet anni paria quattuor polastrorum et libras duas cancrum sive gambarorum<br />

in signum subictionis cum omnibus expensis, damnis et interesse que fierent<br />

vel quomodolibet paterentur pro predicto censu petendo, exigendo, consequendo et<br />

habendo vel ab alio mutuo recuperando, termino solvendi preterito, que omnia et singula<br />

fecerunt et faciunt cum et sub infrascriptis pactis, modis, formis, condictionibus<br />

et clausulis per et inter dictas in principio, medio et fine huius contractus<br />

et per totum hunc contractum apositis et firmatis, videlicet:<br />

primo, pacto quod dicti domini prior et scolares teneantur et debeant in singulis<br />

festivitatibus sanctorum Petri et Blaxii cuiuslibet anni facere et dare dominis preposito<br />

et cappellanis ac clericis dicta ecclesie Sancti Iohannis et pro tempore dominis<br />

preposito et cappellanis dicte ecclesie pastum unum condecentem ipsis dominis preposito<br />

et cappellanis ac clericis dicte ecclesie Sancti Iohannis decantantibus missam<br />

unam magnam in cantu in singulis diebus dictarum festivitatum;<br />

item pacto quod dicti domini prior et scolares et pro tempore prior et scolares dictae<br />

scole teneantur et debeant recognoscere dictum dominum prepositum et ecclesiam et<br />

pro tempore domino preposito dicte ecclesie in eorum dominum respectu dictarum<br />

ecclesiarum et pro dicto censu omni anno in singulis annis viginti semel tantum;<br />

renuntiando predicte ambe partes et utraque earum exceptioni non facti et non<br />

celebrati huiusmodi instrumenti investiture feudalis taliter ut supra et predictorum et<br />

20 i.e. constitutum


DOCUMENTO 9 89<br />

infradictorum omnium et singulorum non ita actorum et factorum omnique probationi<br />

et defensioni in contrarium.<br />

Quare predicte ambe partes et utraque earum promisserunt et vadiam dederunt<br />

obligando sese et omnia eorum et cuiuslibet eorum bona mobilia et immobilia presentia<br />

et futura, res et iura et etiam suppelectilia domus et ea omnia que alias verisimiliter<br />

non cadunt nec veniunt in generali obligatione pignori sibi ipsis vicisim et ad invicem<br />

videlicet una pars alteri et altera alteri presentibus, stippulantibus et reccipientibus,<br />

videlicet predicti feudatarii predictum fictum sive censum eidem domino preposito presenti,<br />

stippulanti et reccipienti omni anno usque in perpetuum in termino suprascripto<br />

dare et solvere et predicte ambe partes et utraque earum presens instrumentum et quecumque<br />

in eo contenta semper et omni tempore ratum, gratum et firmum et rata, grata<br />

et firma habere et tenere, atendere et observare, adimplere et executioni mandare et<br />

nullo tempore contrafacere nec venire aliqua ratione vel causa de iure nec de facto,<br />

modo aliquo vel ingenio,<br />

et hec omnia sub refectione et restitutione omnium expensarum, damnorum et<br />

interesse litis, et ex hoc etiam acto, dicto et pacto speciali quod, si aliquo tempore agi<br />

contingerit de et pro predictis aut aliquo predictorum, possit pars causam agendi habens<br />

aliam partem ubique et sub quolibet iusdicente realiter et personaliter convenire,<br />

licet ibi non esset suum proprium domicilium,<br />

renuntiando privilegio sui fori et omnibus aliis feriis et dilationibus causarum solemnibus<br />

et repentinis et cuilibet interdictioni earum, et quod dare nequiant sibi ipsis<br />

vicisim et ad invicem pro predictis nec aliquo predictorum cartas nec notas debiti communis<br />

Mediolanensis nec aliquid aliud quam bonam pecuniam numeratam tantum,<br />

contra recipere debentis volontatem;<br />

renuntiando omnibus statutis, consciliis et ordinamentis necnon provisionibus et<br />

ordinationibus factis vel fiendis per commune Mediolanense et per quodvis aliud comune,<br />

colegium, capitulum et universitatem et quamlibet aliam personam in contrarium<br />

et constituerunt predictae ambae partes et utraque earum suis et dictis nominibus<br />

se tenere et possidere omnia sua bona, res et iura presentia et futura, videlicet una<br />

pars nomine alterius et pro ea et altera alterius et pro ea, ita quod, adveniente casu<br />

petendi ut supra, liceat et licitum sit parti ipsi causam agendi habendi etiam sua propria<br />

auctoritate et sine bano, contumatia, nuntio vel servitore alichuius iusdicentis et<br />

cum eis, ubique invenerit de bonis et rebus alterius partis, robare, contestari, saxire,<br />

sequestrari, occupare, capere, aprendere possessionem, intrare, vendere et alienare et<br />

insolutum accipere et retinere cum bonis et rebus alterius partis usque ad plenam et<br />

completam solutionem et integram satisfationem totius eius pro quo agi contingerit,<br />

et ob hoc non inteligatur parti ipsi vim vel violentam factam esse.<br />

Quibus omnibus et singulis prefatus dominus vicarius suam et et 21 prefati reverendissimi<br />

domini domini cardinalis et archiepiscopi Mediolani authoritatem pariter et<br />

decretum interposuit et interponit et ut dixit cum plena et plenissima cause cognitione.<br />

Et de predictis rogatum fuit per me notarium infrascriptum publicum confici<br />

debere instrumentum.<br />

Actum ut supra, presentibus provido viro Baptista de Varisio filio quondam domini<br />

Iohannis, portae Nove, parochie Sancti Donini ad Maziam Mediolani, presbitero Christophoro<br />

de Banfis, presbitero Mediolansis diocesis, et Iohanne Georgio de Gallarato<br />

filio domini Antonii, porte Orientalis, parochie Sancti Babille foris Mediolani, testibus<br />

omnibus idoneys ad premissa vocatis specialiter et rogatis.<br />

Subscriptum cum signo tabellionatus: Ego Nicolaus de Draghis filius quondam<br />

domini Blaxii, porte Nove, parochie Sancti Euxebii Mediolani, publicus imperiali authoritate<br />

ac curie archiepiscopalis Mediolani notarius, presens instrumentum per alium<br />

me aliis occupato negotiis fideliter scriptum rogatus tradidi et me subscripsi signumque<br />

21 et et dittografia in fine di riga


90 APPENDICE<br />

meum apposui consuetum in fidem et testimonium omnium et singulorum premissorum.


DOCUMENTO 10 91<br />

1512.<br />

10<br />

Regola della Compagnia della Concezione eretta nella chiesa di San Giovanni<br />

Battista di Melegnano.<br />

Copia sottoscritta dal priore, sottopriore etc. intorno al 1570.<br />

ACAM, X, Melegnano, vol. 7, fasc. 3.<br />

(recto) In nomine Domini, amen. Questa è la regula dela santisima Conceptione<br />

dila gloriosa Virgine Maria, regina de tutto il mondo, imperatrice del celo e advocata de<br />

pecatori, da essere oservata per li devotti di essa Conceptione constructta ne la giesia<br />

de Santo Iohanne Battista de Melegnano 1 nel anno MDXII, in la quatragiessia<br />

de detto anno ut infra videlicet:<br />

Prima che caduna persona cossì maschio come femina che siano di detta Compagnia<br />

cum suma fede sieno obedientii alli comandamenti di Dio e dila sancta matre Giessia<br />

et habiano carità al proximo, non facendo quelo ad alltri che non voleseno fusse fatto<br />

a loro;<br />

Item che li predetti di detta Compagnia debiano dir lo officio de la santisima<br />

Conceptione che sa legere; che non sa legiere dicha in scontro di detto officio cinque<br />

Pater et cinque Ave Marie et una Salve Regina et il Credo;<br />

Item che li predetti di detta Compagnia, se pono, debiano ogni dì devottamente<br />

odire la messa et li divini officii et maxime ogni festa comandata da la santa matre 2<br />

Giesia; non siano biastematori de Dio né de santi e, se pur acadesse a biastemar per<br />

acaduno modo, dicano statim post dita bestema una Ave Maria, a ciò che la gloriosa<br />

Vergiene Maria li leva quel pesimo pechato;<br />

Item che li predeti di detta Compagnia debiano ogni seconda dominica del messo<br />

venire a odire la mesa in canto quella si cantarà alo altare dela santisima Conceptione<br />

et fare la sua obblatione 3 secondo il parer suo, e che non potrà venir per qualche<br />

legitimo inpedimento li mandi et non potendo né venir né mandar saltel 4 dicha cinque<br />

Pater e Ave Maria et una Salve et il Credo et offerischa almene in fine del anno per<br />

tutte le dominiche manchate;<br />

(verso) Item che li prediti dila detta Compagnia debiano saltem due volte l’anno<br />

confesarsi diligentemente et comunicarse secondo l’ordine di la santa matre Giesia, cioè<br />

ala Pasqua di Resuretione et l’altra ala festa di la Natività aut de da 5 Conceptione,<br />

come melio parerà a loro;<br />

Item che li predeti di la detta Compagnia, se haveran noticia dila morte de alcuno<br />

di detta Compagnia o mascio o femina, dicano per l’anima di tal defonte una<br />

corona dela Madona, a ciò che Dio habia mesericordia de l’anima de tal defonte, over<br />

far dire tre messe in fine del anno che non volese dir la corona;<br />

Item che li predeti di detta Compagnia vengano ali officii che se farano da morte<br />

ogni tre messi, sema che sono quatro officii l’anno, per l’anima deli defonti dila<br />

Compagnia;<br />

Avisando i detti devoti di essa Compagnia che, mentre non restano de adimpire la<br />

sudeta regula per dispregio, servando però li artichulli che sono di comandamento per<br />

la santa matre Giexia, per il resto se intende non caschano in pechato mortale.<br />

1 canc. del<br />

2 canc. matre<br />

3 corr. da obligatione<br />

4 i.e. saltem<br />

5 i.e. la


92 APPENDICE<br />

Io Iacobo Maccagno priore dela sudetta scuola afermo questa esser la regula dela<br />

nostra scuola.<br />

Io Bartolameo Reyno sottopriore dila sudetta scolla affermo come sopra.<br />

Io Giovanni Pedro Calvenzano tesorero dila sudetta scuolla afermo come di sopra.<br />

Io Giovanni Pedro di Martini scholaro de la sudetta schola afermo quanto di sopra.<br />

Io Ieronimo Reyno prohurator de detta schola afermo quanto di sopre.


DOCUMENTO 11 93<br />

1567 maggio 30 - giugno 1.<br />

11<br />

Visita pastorale di san Carlo Borromeo a Melegnano e in alcuni luoghi della<br />

pieve di San Giuliano.<br />

ACAM, X, Melegnano, vol. 8, fasc. 1.<br />

Ed.: f. 38v, 58v-59r, in P. M. SEVESI, op. cit., p. 113.<br />

(f. [0]r) Rubrica<br />

Sanctissimum sacramentum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. I<br />

Reliquiae sanctorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 2<br />

Olea sancta. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .fo. 2<br />

Baptisterium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. eo<br />

Cimiterium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. eo<br />

Fundationis ecclesie origo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 3<br />

Nomina praepositi et capellanorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 3<br />

Nomina locorum quae parochiali subsunt cum numero animarum . . . . . . . . . . . fo. 4<br />

Inconfessi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .fo. 4<br />

Altare maius . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. eo<br />

Scola Sanctissimi Sacramenti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. eo<br />

Altare Purificationis Virginis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. eo<br />

Altare Sancti Antonii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 5<br />

Altare Sancti Petri Martiris. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .fo. 5<br />

Altare Sanctorum Naboris et Felicis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 5<br />

Altare Conceptionis Virginis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. eo<br />

Scola Conceptionis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .fo. eo<br />

Altare Sancti Ambrosii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 7<br />

Status ecclesie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 7<br />

Paramenta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 8<br />

Fabrica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 12<br />

Ordines et tituli omnium sacerdotum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 14<br />

Redditus praepositi et capellanorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 16<br />

Annualia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 19<br />

Officia quae celebrantur in ecclesia et quibus horis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 20<br />

Ludi magister . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 21<br />

Custod . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. eo<br />

Clerici . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. eo<br />

Funeralia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 22<br />

(f. [0]v) Indulgentiae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 23<br />

Aedes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 23<br />

Examen presbiterorum et clericorum. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .fo. 25 1<br />

Nomina omnium aliarum ecclesiarum que sunt sub parochia . . . . . . . . . . . . . . . fo. 25<br />

Monasteria burgi Melegnani . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 26<br />

Paces per nonnullos ex inconfessis factae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 26<br />

Querela contra dominum presbiterum Dionisium de Grandatis . . . . . . . . . . . . . fo. 26<br />

Querela contra dominum Iohannem Antonium Prealonum. . . . . . . . . . . . . . . . . .fo. 27<br />

Ecclesia Sancti Petri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .fo. 27<br />

1 riga nel margine sinistro.


94 APPENDICE<br />

Scola Sancti Petri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 27<br />

Oratorium 2 ⌊Assumptionis Dive Marie⌋ in castro illustrissimi marchionis. . . fo. 30<br />

Ecclesia Sancti Rochi in burgo Fornacis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 30<br />

Ecclesia Sancti Materni. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .fo. 31<br />

Ecclesia Sancti Blasii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 32<br />

Ecclesia Sancte Brigide in loco de Breda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 33<br />

Ecclesia Nativitatis Mariae in loco delle Rochae. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .fo. 33<br />

Ecclesia Sancti Rochi in loco de Ariozo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 34<br />

Ecclesia Sanctorum Petri et Pauli in loco de Vizolo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 35<br />

Ecclesia Sanctorum Protasii et Gervasii in loco de Sormazano . . . . . . . . . . . . . . fo. 35<br />

Ecclesia Sancte Mariae de Calvenzano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 36<br />

Ecclesia Sancti Antonii in loco Colturani . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 37 3<br />

Monasterium ordinis Sancti Angeli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 38<br />

Monasterium fratrum ordinis Fratrum Carmelitanorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 38<br />

Quedam loca sub praepositura Sancti Iuliani. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .fo. 38 4<br />

Ecclesia Sancti Michaelis in loco Pidriani . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 39<br />

Ecclesia Sanctae Mariae in loco Mezani . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 40<br />

Ecclesia Sanctorum Iacobi et Christofori in loco Balbiani . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 40<br />

Ecclesia Sancti I∗∗∗ in loco Burgi Novi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 41<br />

Comparitio per homines Balbiani facta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 41<br />

Testes recepti super dicta comparitione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fo. 42<br />

Ordinationes parochialis ecclesiae Melegnani<br />

et superdictarum omnium ecclesiarum incipiunt. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .fo. 44<br />

(f. 1r Sanctissimum sacramentum) In nomine Domini. Anno a nativitate eiusdem<br />

millessimo quingentessimo sexagessimo septimo, indictione decima, die veneris<br />

trigessima mensis maii.<br />

Illustrissimus et reverendissimus dominus dominus Carolus, Dei et apostolicae sedis<br />

gratia sancte Romanae Ecclesiae presbiter cardinalis Borromeus, Mediolanensis archiepiscopus<br />

etc., ulterius progrediendo in opere per prelibatam illustrissimam Dominationem<br />

suam cepto, eius scilicet universae diocesis visitandae, ea qua decet riverentia<br />

Mediolano recedens ad burgum Melegnani se contulit, et ante ipsius burgi ingressum,<br />

habitu pontificali assumpto, valde devote ac riverenter fuit tum ab infrascriptis praeposito<br />

et capellanis ac cetero clero tum a nobilibus et incolis loci, prout convenit, obviam<br />

habitus, et ad infrascriptam ecclesiam Sancti Iohannis Baptiste parochialem dicti burgi<br />

cum laudibus et hymnis comitatus, et ibi post factas et servatas solemnitates ex<br />

more servari solitas, et post factam universo populo orationem et hortationem,<br />

Imprimis visitatum fuit sanctissimum (f. 1v Sanctissimum sacramentum) eucharastiae<br />

sacramentum tentum in armariolo in pariete a manu dextra altaris maioris, ex<br />

lapidibus condecenter ornatis constructo.<br />

Et visum fuit quod sanctissima eucharastia conservatur in tabernaculo aeneo intus<br />

dictum armariolum reposito, quod repertum fuit valde pulvere aspersum.<br />

In eodem etiam 5 armariolo reperta fuit quedam capsula lignea, in qua visae fuerunt<br />

quamplures particulae consecratae et indecenter absque aliquo corporali tentae in<br />

quodam velo adeo simplici et male contexto, ut super nuda asside fundi ipsius capsule<br />

visa fuerunt quamplura ipsarum particularum fragmenta corosa quae velum predictum<br />

penetrarant.<br />

Deante ipsum armariolum visa fuit lampas ardens quam dixerunt continuo manuteneri<br />

6 ex oleo, quod per custodem ostiatim exigitur gratis.<br />

2corr. da ecclesia<br />

3riga nell’interlinea<br />

4riga canc. Ecclesia Sancti Antonii in loco Colturani. . . fo. 38<br />

5canc. tabernaculo<br />

6canc. expensis fabricae de qua infra


DOCUMENTO 11 95<br />

Et ideo dicta capsula cum velo ac fragmentis supradictis statim iussu praelibatae<br />

illustrissimae Dominationis suae fuerunt combusta super (f. 2r Reliquiae) sanctuario<br />

de quo infra.<br />

Propositum fuit de ipsa sanctissima eucharastia amplius non tenenda 7 intus dictum<br />

armariolum, sed de faciendo tabernaculo ligneo pulcro et inaurato, et eo super altare<br />

maiori cum sanctissima eucharastia 8 collocando.<br />

Nullam habent pixidem pro populi et infirmorum comunione. 9<br />

Dellatum fuit prelibatae illustrissime Dominationi suae quod nuperime orta est<br />

maxima contentio inter nobiles dicti loci ex una et populares 10 ex altera; nam ipse<br />

⌊populus⌋ 11 contra solitum vellet 12 in societate nobilium defferre ⌊duo ex sex baculis<br />

baldechini in levando et deponendo⌋ baldechinum 13 ⌊in elevatione sanctissimi Sacramenti<br />

ab ecclesia, et in eiusdem depositione, cum defertur in processione que fit⌋ in<br />

die sanctissimi Corporis Christi, et eius octava. 14<br />

Et interogatis praedictis dominis praeposito et capellanis si quae adsunt in dicta<br />

ecclesia sanctorum reliquiae,<br />

associarunt praelibatam illustrissimam Dominationem suam in sacrastiam, de qua<br />

infra, et ibi ostenderunt quandam scatulam magnam intus habentem quoddam vasculum<br />

ex stamno, in quo reconditae sunt quedam parvulae sanctorum reliquiae ignotae,<br />

et in eadem capsula visae fuerunt quedam bullae et alia similia prophana et hanc<br />

scatulam in eadem sacrastia semper conservare dixerunt.<br />

Propositum fuit de ipsis sanctorum reliquiis conservandis in armariolo supradicto<br />

ubi nunc sanctissima tenetur eucharastia.<br />

(f. 2v Olea sancta - Baptisterium - Cimiterium) Olea sancta 15 separatim et destinte<br />

conservantur in tribus vasculis, cum tribus scatulis pariter separatis.<br />

Nullum repertum fuit adesse baptisterium in dicta ecclesia.<br />

Sacrarium vero est constructum in capella Sancti Antonii de qua infra a manu<br />

sinistra dicti altaris, et visum fuit clausum sera et clavi.<br />

Cimiterium, ut ex superficie apparet, alias erat undique muris vallatum, nunc<br />

autem est pro maiori parte dirutum.<br />

Exinde prelibata illustrissima Dominatio sua interogatis praepositis 16 praeposito<br />

et capellanis de statu et regimine ecclesiae praedictae,<br />

Responsum fuit ut infra videlicet:<br />

Quod, licet dicta ecclesia sub vocabulo praepositurae nuncup[atur], nihilominus<br />

non est collegiata, sed tantummodo parochialis.<br />

Et quod ecclesia ipsa dicitur esse iuspatronatus quorundam (f. 3r Fundationis<br />

ecclesie origo - Nomina praepositi et capellanorum) de agnatione de Bessana et de<br />

agnatione de Landriano, ac comunitatis dicti burgi Melegnani, et prout constare dixerunt<br />

ex dotatione seu augmentatione ipsius ecclesiae, apparente asserto privilegio per<br />

olim reverendum Gerardum presbiterum cardinalem et in civitate et in provincia Mediolani<br />

apostolicae sedis legatum e latere, ut dicitur, concesso, et ut constare dixerunt<br />

bulla autentica expedita sub anno 1442, V Kalendas augusti, XII anno Eugenii papae<br />

quarti.<br />

Et quod ad ipsam ecclesiam ressident infrascripti, videlicet:<br />

7 canc. ar<br />

8 canc. conserva<br />

9 paragrafo nell’interlinea<br />

10 canc. plebeos<br />

11 canc. plebei<br />

12 corr. da vellent<br />

13 canc. cum ad associandum sanctissimum sacramentum<br />

14 Dellatum - octava nel margine superiore<br />

15 canc. conservantur<br />

16 i.e. praedictis


96 APPENDICE<br />

Primo 17 reverendus dominus presbiter Baptista de Pavesiis, dictus praepositus,<br />

etatis annorum 78 vel circa et ab anno 1527 citra ressidens.<br />

Et una cum eo infrascripti tres capellani curati ⌊titulati⌋, videlicet:<br />

dominus presbiter Baptista Verderius, antiquior capellanus, etatis annorum 67 et<br />

ab anno 1528 citra ressidens;<br />

dominus presbiter Hieronimus de Ferariis, sequens (f. 3v) capellanus, etatis annorum<br />

62 et ressidens ab anno 1529 citra;<br />

et dominus presbiter Dionisius de Grandatis, sequens capellanus, etatis annorum<br />

36 et ressidens ab annis tribus citra.<br />

Et quod ipsi omnes curam animarum exercent gradatim per ebdomodas, incipiendo<br />

a praeposito, salvo 18 respectu cure animarum 19 ab extra burgum Melegnani degentium,<br />

⌊nam⌋ cura ipsa alio ordine exercetur, scilicet 20 a quolibet eorum gradatim, sua<br />

perfecta ebdomada.<br />

Et interogatis de familiis ac numero animarum sub dicta parochiali degentium<br />

Responsum fuit ut infra, videlicet:<br />

primo quod locus preedictus Melegnani facit focolaria n ◦ 321, ex quibus adsunt<br />

familie 21 nobilium, reliquae vero sunt ruralium.<br />

Et quod sub parochiali adsunt infrascripte ville, videlicet:<br />

(f. 4r Nomina locorum quae subsunt parochiali cum numero animarum - Inconfessi)<br />

Locus de Sancta Breda, qui distat a parochiali per miliare unum vel circa et facit<br />

focolaria n ◦21 XII;<br />

Locus delle Roche, qui distat per medium miliare et facit focolaria n ◦ 6;<br />

Locus de Riozio, qui pariter distat per medium miliare, 22 una cum<br />

Loco 23 delle Fornaci contiguo 24 faciunt focolaria n ◦ 54;<br />

Locus de Vizolo distans per miliare unum et facit focolaria n ◦ 25;<br />

Locus de Sarmazano pariter distans per aliud miliare et facit focolaria n ◦ 6 25 ;<br />

Locus de Calvenzano distans per aliud miliare et facit focolaria n ◦ 7; 26<br />

Et locus de Colturano distans per miliaria duo et facit focolaria n ◦ ∗∗∗; 27<br />

Et quod in totum dicta parochialis Melegnani sub se habet animas 1800 a comunione<br />

et quod ex eis inconfessi sunt infrascripti, videlicet:<br />

Primo ⌊Beltramus⌋ 28 de ⌊Zuchis⌋ 29 , qui non cohabitat cum uxore;<br />

(f. 4v Altare maius - Scola Sanctissimi sacramenti - Altare purificationis Virginis<br />

Mariae) Iohannes Albertus de Bertonicis ob inimititiam cum domino Baptista<br />

Brambilla;<br />

Iohannes Petrus et Iohannes Iacobus fratres de Nigris ob inimicitiam contra dominum<br />

Petrum Paulum de Comitte;<br />

Iohannes Antonius 30 et Iacobus, pater et filius, de Brusatis.<br />

Deinde visitata fuerunt altaria in dicta ecclesia existentia que sunt numero septem.<br />

Et primo visitatum fuit altare maius, cuius capella est satis pulcra et ornata.<br />

Ancona altaris pariter est satis pulcra et ornata.<br />

Bradella dicti altaris est nimis angusta.<br />

17canc. ipse<br />

18canc. quod<br />

19canc. in<br />

20canc. per eosdemmet et quemlibet eorum<br />

21canc. septem<br />

22canc. et facit focolaria numero<br />

23corr. da Locus<br />

24corr. da contiguus ; canc. suprascripto proxime loco qui facit<br />

25canc. 7<br />

26paragrafo canc. Et locus de Colturano distans per aliud miliare et facit focolaria n◦ 27 paragrafo nell’interlinea<br />

28 canc. Alexander<br />

29 canc. Romanis<br />

30 canc. de


DOCUMENTO 11 97<br />

Ad dictum altare exercetur scola Sanctissimi Sacramenti, non constat tamen de<br />

aliqua ipsius errectione, et huius curam habent consul 31 burgi Melegnani et quidam<br />

scolares per praepositum deputati.<br />

Nullos habent redditus, sed tantummodo oblationes de quibus infra.<br />

Celebrare faciunt missam solemnem per praepositum et capellanos in 3 a domnica<br />

cuiuslibet mensis, et oblationes quae tunc fiunt remanent scolae; dixerunt et alias<br />

fieri oblationes 32 ut infra, videlicet: in sacra concionatione dierum Nativitatis Christi et<br />

Pasce Resurectionis, quae pariter remanent ipsi scolae, in manibus scilicet consulis qui<br />

eas omnes expendit in emendis ceris pro illuminando sanctissimo sacramento maxime<br />

cum ad infirmos defertur.<br />

In dicta capella maiori adest chorus, cuius sedes satis decent.<br />

A manu sinistra dicti altaris adest hostium per quod egreditur in campanile de quo<br />

infra.<br />

E dicto campanili egreditur in sacrastiam de qua infra.<br />

E latere dextro dictae capellae maioris adest alia capella sub invocatione Purificationis<br />

Virginis Mariae, quae dividitur a capella maiori pariete quadam per brachia<br />

(f. 5r Altare Sancti Antonii - Altare Sancti Petri Martiris) tria tantum errecto, et<br />

altare in ea constructum est male ornatum et absque cruce nec candelabris.<br />

A manu quoque sinistra capelle maioris praedicte adest alia capella Sancti Antonii,<br />

que pariter extat divisa ut supra 33 .<br />

Supradictae tres proximae capellae extant divisae a ressiduo ecclesie quibusdam<br />

cancellis ligneis, super quibus collocati sunt quamplures cerei magni qui dicuntur<br />

accendi in solemnibus festis.<br />

Ab extra dictas capellas, secus pilastrum, a manu dextra constructum extat altare<br />

Sancti Petri Martiris.<br />

Dotatum libris sexaginta imperialibus in anno 34 per nunc quondam dominum<br />

Darium de Osnago cum onere celebrandi missam singulo die.<br />

Capellanus nunc est dominus presbiter Bartholomeus Verderius custos ut infra et<br />

qui satisfacit.<br />

Prope dictum altare adest porta per quam egreditur super cimiterium.<br />

Propositum fuit de hoc altare demoliendo.<br />

(f. 5v Altare Sanctorum Naboris et Felicis - Altare Conceptionis Virginis - Scola<br />

Conceptionis Virginis) A manu vero sinistra, e regione, secus pilastrum organa de<br />

quibus infra sustinens, extat aliud altare Sanctorum Naboris et Felicis.<br />

Ad hoc altare fabricerii, de quibus infra, celebrare faciunt missam singulo die ex<br />

legato per olim dominum presbiterum Iohannem Angelum Galleranum, alias Mediolani<br />

ecconomum, facto; dictum tamen legatum loquitur 35 in genere, scilicet quod missa<br />

celebretur in ecclesia nullo 36 praescripto altari 37 .<br />

Capellanus nunc est dominus presbiter Bernardinus Ascanus 38 organista ut infra,<br />

pro mercede librarum 70 in anno.<br />

E regione organorum adest porta quae egreditur in canonicam 39 .<br />

Altare 40 ⌊Conceptionis⌋ Virginis Marie secus parietem a manu dextra in fundo 41<br />

ecclesie constructum, cuius ancona habet vitream deante transparentem.<br />

31consul è cancellato, ma non è chiaro se il notaio intendesse cancellare anche burgi<br />

Melegnani et<br />

32canc. in<br />

33canc. et penes quam capellam extat porta que ingreditur in canonicam ut infra<br />

34canc. ab<br />

35canc. gn<br />

36legatum - nullo nell’interlinea ; canc. praescr<br />

37praescripto altari nel margine sinistro<br />

38corr. da Ascanius<br />

39paragrafo nel margine sinistro<br />

40canc. Purificationis<br />

41 canc. ex


98 APPENDICE<br />

E latere dextro dicti altaris adest hostium, per quod egreditur in quendam locum<br />

ubi nonnulla ad usum 42 infrascripte scole conservantur.<br />

Ad hoc altare adest scola, que regitur per priorem et decem scolares, ex quibus<br />

unus in cancelarium et alius in (f. 6r Scola Conceptionis Virginis) thesaurarium per<br />

dominum praepositum elliguntur 43 ad eius nutum.<br />

Ad hoc altare celebratur missa solemnis per praefatum dominum praepositum et<br />

capellanos in 2 a die dominica 44 cuiuslibet mensis, et oblatio tunc fieri solita remanet<br />

scolaribus.<br />

Scola praedicta habet infrascriptos redditus et bona, videlicet:<br />

Primo fictum libellarium quod solvitur per dominum<br />

Marcum Antonium Palferrum cum onere<br />

ipsis scolaribus celebrari faciendi missas 45 ⌊duas⌋ 46<br />

in ebdomoda<br />

Scolares tamen praedicti dixerunt quod huiusmodi<br />

fictum alias erat librarum 30 ⌊cum onere<br />

celebrandi quater in ebdomoda⌋, sed quod dictus<br />

Palferrus dicit fuisse sic ut supra reductum, et propterea<br />

celebrantur misse due tantummodo in ebdomoda.<br />

Fictum libellarium quod solvitur per dominum<br />

lb. 20 s. d.<br />

Benedictum Pandinum<br />

Fictum libellarium quod solvitur per magistrum<br />

lb. 2 s. 5 d.<br />

Iacobum Philippum Castiragum<br />

(f. 6v) Fictum libellarium quod solvitur per<br />

lb. 10 s. d.<br />

Matheum de Zunico<br />

Fictum libellarium quod solvitur per Franci-<br />

lb. 6 s. d.<br />

scum de Blanchis dictum el Borono lb. 5 s. 47<br />

Fictum libellarium quod solvitur per dominum<br />

d.<br />

Bartholomeum et fratres de Reinis<br />

Fictum libellarium quod solvitur per dominum<br />

lb. 4 s. 4 d. 6<br />

Franciscum Cedronum<br />

Fictum libellarium quod solvitur per dominum<br />

lb. 9 s. d.<br />

Iohannem Angelum Galleranum<br />

Petiam unam terre campi, moronis consitam,<br />

perticarum septem, que de presenti locata est do-<br />

lb. 4 s. d.<br />

mino Iohanni Iacobo Verderio<br />

Fictum libellarium quod solvitur per Iacobum<br />

lb. 25 s. d.<br />

Merisium<br />

Fictum libellarium quod solvitur per dominam<br />

lb. 4 s. 10 d.<br />

Paulam de Gambaris et filios<br />

Fictum libellarium quod solvitur per Franci-<br />

lb. 5 s. 10<br />

scum de Prato dictum 48 Gagianum<br />

(f. 7r Scola Conceptionis Virginis) Fictum libellarium<br />

quod solvitur per illustrissimum mar-<br />

lb. 1 s. 4 d.<br />

chionem Melegnani<br />

Fictum libellarium quod solvitur per Iohannem<br />

lb. 8 s. 15<br />

Petrum Vistarinum lb. 10 s. d.<br />

42 canc. fabrice necnon et mobilia<br />

43 corr. da elligitur<br />

44 canc. ebdomoda<br />

45 canc. duas ⌊sex⌋<br />

46 canc. in ebdomoda lb. 30 ⌊20⌋ s.<br />

47 una cifra canc.?<br />

48 canc. Gagiano


DOCUMENTO 11 99<br />

Fictum libellarium stariorum duorum frumenti<br />

quod solvitur per heredes Stephani Rancheti lb. s. d.<br />

Fictum libellarium quod solvitur per magistrum<br />

Dominicum Ferrarium lb. 5 s. d.<br />

Fictum libellarium quod solvitur per Iacobum<br />

et consortes de Ciseris lb. 79 s. 16 d.<br />

Fictum libellarium quod solvitur per Andream<br />

Cinquantam lb. 4 s. 10 d.<br />

Fictum libellarium quod solvitur per Iohannem<br />

Baptistam Martinum dictum Comellum lb. 10 s. d.<br />

Fictum libellarium quod solvitur per 49 dominum<br />

Iohannem Petrum Brusatum lb. 20 s. d.<br />

Et in summa lb. 186 s. d.<br />

Dictum etiam fuit quod si quis non scolaris cupiat reponi 50 in sepultura ipsorum<br />

scolarium, quod scola certum quid ⌊ab eo⌋ pro tali sepultura exigit 51 .<br />

Ex quibus quidem redditibus scolares ipsi dixerunt disponi ut infra, videlicet:<br />

Et primo per ipsos scolares solvitur annuum<br />

fictum (f. 7v Altare Sancti Ambrosii - Status ecclesiae)<br />

libellarium comuni de Vizolo, videlicet lb. 9 s. 4 d.<br />

Item organistae ultra mercedem que solvitur<br />

per fabricerios lb. 12 s. d.<br />

Item eidem organistae ultra mercedem quae ei<br />

solvitur pro capellania de qua supra lb. 10 s. d.<br />

Item capellano altaris Sancti Petri Martiris ultra<br />

mercedem ut supra lb. 10 s. d.<br />

Item praeposito et capellanis lipras XII casei<br />

in anno pro missa 52 in die eorum festi solemniter<br />

celebranda 53 .<br />

Residuum vero dictorum reddituum pauperibus<br />

errogatur in ⌊tot⌋ pane 54 ut puta octo vel decem<br />

modia furmenti omni anno.<br />

Altare Divi Ambrosii constructum secus parietem a manu sinistra ad introitum<br />

ecclesie.<br />

Quod ⌊est nimis angustum et habet bradellam pariter angustam⌋ caretque cruce<br />

et candelabris et nullam habet dotem.<br />

Dicta ecclesia est satis ampla, pulcra et ornata.<br />

Verum impeditur fere tota quampluribus bradellis muliebribus.<br />

Nulla adsunt confessionalia.<br />

In ea adsunt organa satis venusta.<br />

Organista est dominus presbiter Bernardinus Ascanus pro mercede librarum 88<br />

imperialium in anno (f. 8r Status ecclesiae) quae eidem solvuntur per fabricam de qua<br />

infra.<br />

In pariete a manu sinistra navis maioris fixe sunt sunt 55 quedam mesulae inaurate,<br />

quibus alias sustinebatur depositum illustrissimi quondam marchionis 56 ⌊Melegnani⌋,<br />

que tollende sunt.<br />

49canc. dominum Iohannem<br />

50Dictum - reponi nell’interlinea<br />

51in sepultura - exigit nel margine sinistro<br />

52Item - missa nell’interlinea<br />

53in die - celebranda nel margine sinistro<br />

54canc. cocto videlicet<br />

55dittografia 56canc. del Vasto


100 APPENDICE<br />

In fundo ecclesie collocata extant duo vasa marmorea pro aqua benedicta, videlicet<br />

unum a dextris et alterum a sinistris, et quod est a dextris est retrotrahendum secus<br />

pilastrum 57 prout est et aliud, ne navim maiorem impediat.<br />

Ibidem a dextris prope dictum pilastrum in terram fixus est cippus pro elemosinis<br />

fabrice, qui pariter dictam navim impedit.<br />

Campanile est deante sacrastiam constructum prout superius dictum fuit et habet<br />

quatuor campanas supra.<br />

Dictum campanile est semidirutum ob fulmen quod 58 super eo in 59 anno exacto<br />

cecidit.<br />

Sacrastia est 60 e latere capelle maioris et post dictum campanile, prout supra<br />

dictum fuit, constructa.<br />

(f. 8v Paramenta) Hec sacrastia est satis pulcra et ornata.<br />

Dicta ecclesia habet canonicam annexam, prout inferius loco suo dicetur 61 .<br />

In dicta ecclesia ac sacrastia reperta fuerunt infrascripta mobilia et paramenta,<br />

videlicet:<br />

Prima uno puviale di brocato d’oro con l’ornamento et cappino di riccamo.<br />

Puviali n ◦ 2 di rasso cremesile con li frissi et cappino di brocato d’oro.<br />

Uno puviale di damasco bianco con il friso et capino di brocato d’oro.<br />

Uno piviale di veluto turchino con il frisio verde, qual è frusto.<br />

Pianede n ◦ 2 di brocato d’oro con le soi crosere d’argento.<br />

Tonicelle doi di damasco bianco fornite di brocato d’oro.<br />

Tonicelle doi di damasco bianco frusto.<br />

Tonicelle doi di saglia negra fornite di rasso cremesile.<br />

Pianeda una di damasco bianco fornita di brocato d’oro.<br />

Pianete n ◦ 3 di rasso cremesile cioè una con la crosera di tela d’oro, 62 una con la<br />

crosera di brocado d’oro, (f. 9r Paramenta) et l’altra con la crosera di damasco gialdo.<br />

Una pianeda di veluto negro con sopra uno crucifisso riccamato.<br />

Una altra simile pianeda con la crosera di rasso turchino.<br />

Una pianda fatta a liste di rasso con la crosera di brocato d’oro.<br />

Una pianeda di veluto verde con la crosera di brocato d’argento.<br />

Una pianeda di rasso morello con la crosera di tella d’oro.<br />

Una pianeda di rasso turchino con la crosera di rasso afigurato verde et gialdo.<br />

Una pianeda di damasco morello con la crosera di damasco 63 cremesile.<br />

Una pianeda di rasso cremesile afigurato con la crosera di veluto verde.<br />

Una pianeda di rasso tanè con la crosera di ormesino incarnato.<br />

Una pianeda di zambaloto negro con la (f. 9v) crosera rossa fatta a recami.<br />

Una pianeda di damasco morello con la crosera bianca et gialda fatta a fogliami.<br />

Pianeda una di damasco in color d’oro con la croce di brocato d’oro et uno<br />

crucifisso.<br />

Una pianeda di saglia negra con la crosera di rasso cremesile.<br />

Pianede doi di panno morello di Grema con la crosera di ormesino color di persico,<br />

et l’altra crosera di saglia rossa.<br />

Pianede doi di panno rosso con le crosere di rasso gialdo.<br />

Una pianeda ranzada seu tanè chiaro con la crosera di rasso rosso.<br />

Una pianeda di panno negro rotta et la crosera gialda rotta.<br />

57 canc. nam (?)<br />

58 canc. cecid<br />

59 canc. hoc<br />

60 canc. a tergo<br />

61 paragrafo nell’interlinea<br />

62 canc. et<br />

63 canc. turchino


DOCUMENTO 11 101<br />

Pallii doi 64 di brocato d’oro con il frontale d’argento, l’altro con la franza di ⌊seda⌋<br />

color d’oro et cremesile.<br />

Uno pallio di veluto cremesile con la figura di Ihesu Christo et di sancto Giovanni<br />

(f. 10r Paramenta) quando fece il batesmo, recamato 65 d’oro.<br />

Uno pallio di rasso cremesile, con la figura della Madona et altre liste aricamate<br />

et con il frontale di tela d’oro.<br />

Uno pallio di damasco morello con sopra la figura della Madona aricamata.<br />

Uno pallio di rasso gialdo con sopra la figura di santo Giovanni aricamata et con<br />

il frontale.<br />

Pallii doi di damasco bianco, sopra l’uno de quali gl’è uno ricamato uno Iesus 66<br />

d’oro ett l’altro la figura della Madona et con uno frontale verde frusto.<br />

Pallii doi di rasso negro, cioè uno con la franza 67 verde, et l’altro biancha et negra.<br />

Pallii doi di veluto negro tutti doi frusti, sopra uno de quali gl’è una Pietà aricamata.<br />

Uno pallio di veluto rosso afigurato con il suo frontale del medemo.<br />

Uno pallio di damasco morello con la franza (f. 10v) biancha et morella.<br />

Pallii n ◦ 3 di ormesino et rasso frusti.<br />

Uno pallio di cendale verde frusto.<br />

Uno pallio di rasso cremesile fatto a liste con il frontale verde rotto.<br />

Uno pallio di rasso morello con la franza bianca et verde.<br />

Uno pallio di saglia negra con una croce di ormesino verde.<br />

Uno pallio di panno negro con la croce di rasso gialdo.<br />

Pallii n ◦ 7 di tela quali del continuo restano sopra l’altari.<br />

Balduchino uno di brocato d’oro con il suo frontale d’oro.<br />

Balduchino uno di rasso cremesile con il suo frontale.<br />

Frontali doi di veluto rosso con la franza biancha et turchina et l’altro di rasso<br />

rosso con sopra trei 68 Ihesus recamati et la franza d’oro.<br />

Frontali doi verde, cioè uno di veluto (f. 11r Paramenta) et l’altro di rasso con le<br />

croci d’oro.<br />

Frontali 3 di seda de diversi colori.<br />

Camisci doi con le peze di brocato d’oro.<br />

Camiscio uno con le peze di tela d’oro.<br />

Camisci doi con le peze di rasso cremesile.<br />

Camiscio uno con le peze di veluto verde.<br />

Camisci 3 con le peze di rasso afigurato de diversi colori.<br />

Camesci quatro con le peze di saglia negra.<br />

Camiscio uno con le peze di saglia turchina.<br />

Amiti 3 d’oro, cioè doi con le croci d’argento et uno con uno Ihesus di perle.<br />

Amitti 4 di damasco bianco, cioè 3 con le croci d’oro et l’altro con uno Agnus Dei.<br />

Amiti 3 di rasso cremesile con le croci d’oro.<br />

Amitti 3 di damasco morello, cioè doi di rasso in color d’oro et l’altro cremesile.<br />

Item uno di veluto verde con le croci di rasso paiado.<br />

Amitti doi di veluto negro frusto con le (f. 11v) croci d’oro et argento.<br />

Amitti 3 di saglia negra con le croci di rasso rosso.<br />

Amitto uno di rasso tanè con le croci di rasso paiado.<br />

Amitto uno di panno morello con le croci di rasso cremesile.<br />

Amitti XI di seda de diversi colori senza tella.<br />

Stolla una di brocato d’argento.<br />

Stole di seda de diversi colori n ◦ XII.<br />

64 corr. da dui (?)<br />

65 corr. da recamati<br />

66 corr. da Giesus<br />

67 canc. negra<br />

68 canc. Ieh


102 APPENDICE<br />

Manipulo uno di brocato d’oro.<br />

Manipuli XI di seda de diversi colori.<br />

Stole di panno et saglia n ◦ 5.<br />

Manipuli di panno et saglia n ◦ 7.<br />

Cordoni con li fiochi di seda n ◦ 3.<br />

Cordoni di fillo n ◦ 15 tra boni et frusti.<br />

Tovaglie per l’altari tra bianche et signate n ◦ 26.<br />

Mantili per l’altari n ◦ 37.<br />

Mantili 3 per il lettorino.<br />

Spalete doi di corame d’oro et doi di (f. 12r Paramenta) lana fatte a liste, fruste.<br />

Tabernaculo uno di argento grande.<br />

Tabernaculo uno di 69 metallo picolo.<br />

Calici n ◦ 3, cioè doi tutto d’argento et l’altro con la coppa sola d’argento.<br />

Campanele n ◦ 4, cioè 3 bone et una frusta.<br />

70 ⌊Bacinete⌋ n ◦ 3 di ottone tra bone et rotte, di ottone.<br />

Para 5 candeleri di ottone tra grandi et picoli.<br />

Uno turribulo di ottone.<br />

Lampadarii doi di ottone.<br />

Croci doi d’aramo sopra indorate.<br />

Missali n ◦ 8 parte Romani et parte Ambrosiani.<br />

Breviarii doi grandi.<br />

Libri n ◦ X da canti tra grandi et picoli.<br />

Cosini d’arame n ◦ 6 per l’altari.<br />

Uno mondino di legno depinto.<br />

(f. 12v Fabrica) Dictum fuit quod infrascriptis paramentis amplius non utantur,<br />

videlicet:<br />

Manipulis et stolis albis,<br />

Quatuor ex corporalibus,<br />

Amicto nigri coloris,<br />

Alio taneti coloris.<br />

Lacerata fuerunt quamplura purificatoria, uti indecentia.<br />

Prophanati fuerunt duo calices et tres patenae, 71 ad hoc ut inaurentur.<br />

In uno ex guarneriis banci ubi dicta paramenta conservantur in sacrastia conservantur<br />

etiam scripturae dictae ecclesie.<br />

Nullum adest oratorium nec lavatorium in dicta sacrastia pro sacerdotibus.<br />

Et interogatis praedictis dominis praeposito et capellanis necnon sindicis et hominibus<br />

ac aliis deputatis dicti burgi pariter ad praesentiam prelibati illustrissimi cardinalis<br />

convocatis, quosnam redditus et bona habeat 72 fabrica (f. 13r Fabrica) dictae ecclesie,<br />

Responsum fuit quod dicta fabrica habet 73 ⌊nonnullos⌋ redditus et bona, 74 quorum<br />

cura habetur per duos fabricerios per praepositum elligi solitos et qui fabricerii nunc<br />

sunt:<br />

Dominus Ioseph a Basilica Petri et<br />

Dominus Alexander Reina.<br />

Et qui quidem redditus et bona sic describuntur, videlicet:<br />

Primo fictum libellarium quod solvitur per dominum<br />

Iohannem Petrum de Brusatis lb. 7 s. 16 d.<br />

Fictum libellarium quod solvitur per dominum<br />

Franciscum a Basilica Petri lb. 1 s. 12 d.<br />

69 canc. arame (?)<br />

70 canc. Campanele<br />

71 canc. ut<br />

72 canc. dicta ecclesia<br />

73 canc. infrascriptos nonnullos (?)<br />

74 canc. videlicet


DOCUMENTO 11 103<br />

Fictum libellarium quod solvitur per dominum<br />

Ambrosium Pizatum (?) 75<br />

Fictum libellarium quod solvitur per heredes<br />

lb. 1 s. 12 d.<br />

illustrissimi marchionis Guasti<br />

Fictum libellarium quod solvitur per Franci-<br />

lb. 30 s. 15<br />

scum et consortes de Martinis<br />

Fictum libellarium quod solvitur per dominum<br />

lb. 55 s. 8 d.<br />

Franciscum et nepotes a Basilica Petri<br />

(f. 13v) Fictum libellarium quod solvitur per<br />

lb. 42 s. d.<br />

Dionisium Rancatum<br />

Fictum libellarium quod solvitur per Iohannem<br />

lb. 16 s. d.<br />

Antonium Brazolum<br />

Fictum libellarium quod solvitur per magnifi-<br />

lb. 6 s. d.<br />

cum B(er)nabonem Vicecomittem<br />

Fictum libellarium quod solvitur per filios do-<br />

lb. 25 s. d.<br />

mini Angeli a Basilica Petri<br />

Et in summa computatis ⌊etiam⌋ oblationibus<br />

que fieri solent in diebus Iovis et Veneris sancti,<br />

in diebus Ascensionis, in die<br />

lb. 7 s. d.<br />

76 Sanctissimi Corporis<br />

Christi et in die Sancti Iohannis Baptistae, in<br />

totum in circa<br />

Ex quibus quidem redditibus dixerunt disponi<br />

ut infra videlicet:<br />

Et primo pro mercede domini presbiteri Ber-<br />

lb. 200 s. d.<br />

nardini Ascani capellani ut supra omni anno<br />

Item eidemmet Ascano pro mercede pulsandi<br />

lb. 70 s. d.<br />

organa prout supra<br />

Residuum vero expendi dixerunt circa paramenta<br />

et ecclesie ornatum ac reparationem.<br />

lb. 88 s. d.<br />

(f. 14r Ordines et tituli omnium sacerdotum) Post hec 77 interogatis etiam praedictis<br />

dominis praeposito et capellanis curatis ac aliis in dicta ecclesia sic ut supra<br />

deservientibus de eorum ordinibus et titulis,<br />

Primo praedictus reverendus dominus presbiter Baptista Pavesius praepositus exhibuit<br />

78 tantummodo litteras quatuor minorum ordinum et subdiaconatus, ceteros<br />

vero ordines dixit amississe.<br />

Exhibuit etiam licentiam seu bullam ut ad sacerdotium ordinari posset extra<br />

tempora.<br />

Exhibuit quoque bullam per quam apparet eum fuisse provisum de dicto beneficio<br />

per olim reverendum viccarium Tonsum, mediante ellectione per patronos facta ob<br />

obitum domini Luchini de Amigonibus, et prout patet ex ipsa bulla 79 seu instrumento<br />

institutionis recepto per olim dominum Franciscum Carabellum sub die 80 6 mensis<br />

septembris anni 1527.<br />

2 ◦ praefatus dominus presbiter 81 Baptista Verderius (f. 14v) pariter omnium eius<br />

ordinum litteras exhibuit, ex quibus apparet ipsum fuisse ⌊Mediolani⌋ promotum ad<br />

clericatum et prout legitur in instrumento rogato per quondam dominum Iohannem<br />

Antonium Belnigardum olim curie archiepalis cancellarium sub die 23 martii<br />

1520.<br />

75 Pizotum? Pizetum?<br />

76 canc. Corpo<br />

77 canc. praelibata<br />

78 canc. omnes litteras eius ordinum<br />

79 canc. recepta<br />

80 canc. X ma martii 1525<br />

81 canc. B


104 APPENDICE<br />

Ad presbiteratum 82 quoque Mediolani, prout patet instrumento rogato per dominum<br />

Carabellum sub die XXIII septembris 1525.<br />

Et dixit se fuisse provisum de dicto beneficio per ellectionem patronorum, scilicet<br />

familie de Bessana, de Cattaneis et 83 de Landriano et communitatis, prout patet ∗∗∗ 84 .<br />

3 ◦ dominus presbiter Hieronimus de Ferariis exhibuit litteras omnium eius ordinum<br />

praeter presbiteratus, quas dixit amississe.<br />

Et instrumentum 85 clericatus fuit receptum per olim dominum Carabellum sub die<br />

X ma martii 1525.<br />

Provisiones vero dicti eius beneficii licet monitus non exhibuit.<br />

(f. 15r Ordines et tituli omnium sacerdotum) 4 ◦ prefatus quoque dominus presbiter<br />

Dionisius de Grandate exhibuit litteras omnes ius ordinum.<br />

Et apparet eum fuisse ad clericatum promotum per reverendum Melchionem Cribellum,<br />

prout legitur ex instrumento recepto per olim dominum Tritium sub die <strong>XV</strong>II<br />

septembris anni 1546<br />

Ad presbiteratum vero per reverendum dominum Arcimboldum, prout legitur in<br />

instrumento recepto per spectabilem dominum Iohannem Parpalionum sub die 23<br />

decembris 1553.<br />

Et dixit se fore provisum de dicto beneficio per resignationem reverendi et magnifici<br />

iurisperiti domini Pauli Patrocinii, prout patet ⌊instrumento⌋ institutionis 86 factae per<br />

reverendum et magnificum dominum ∗∗∗ viccarium curiae archiepiscopalis et rogatae<br />

per spectabilem dominum Bartholomeum Parpalionum Mediolani notarium, quod dixit<br />

adhuc non explevisse.<br />

V ◦ dominus etiam presbiter Bartholomeus Verderius 87 ⌊custos ut infra⌋ ex aspectu<br />

⌊est⌋ etatis annorum 45.<br />

Exhibuit omnium eius ordinum litteras et fuit (f. 15v Custos - Organista - Ludi<br />

magister) promotus ad clericatum per reverendum Franciscum Landinum, prout patet<br />

instrumento recepto per dominum Iohanem Solonatum die nono mensis iunii 15∗∗.<br />

Ad presbiteratum vero per reverendum dominum Melegnanum et prout legitur in<br />

instrumento rogato per Carabellum die X iunii 1536.<br />

6 ◦ praefatus dominus presbiter Bernardinus ⌊Ascanus⌋ organista et ipse exhibuit<br />

litteras omnes eius ordinum et fuit promotus ad clericatum per reverendum Melegnanum,<br />

prout constat instrumento rogato per dominum Carabellum sub die XXI mensis<br />

maii 1535.<br />

Ad presbiteratum vero per reverendum Melchionem Cribellum, prout patet instrumento<br />

rogato per Tritium sub die <strong>XV</strong>III septembris 1546.<br />

7 ◦ dominus presbiter Marcus de Livizano capellanus praedicti domini praepositi<br />

ac ludi 88 magister dixit esse etatis annorum 47 et quod est oriundus Regii.<br />

Exhibuit dimissoriam habitam a reverendo et magnifico (f. 16r Redditus praepositi<br />

et capellanorum) domino Ormaneto sub die 20 mensis novembris anni 1565, in qua<br />

idem dominus Ormanetus attestatur vidisse alias dimissorias et litteras eius ordinum,<br />

et quod ad presbiteratum fuit promotus sub die 20 septembris anni 1544.<br />

Et interogatis praedictis reverendis dominis praeposito et capellanis curatis quosnam<br />

habeant redditus et bona et de uniuscuiusque eorum praebendis,<br />

Responsum fuit quod 89 ipsi nullas habent praebendas, sed quod eorum redditus<br />

constant ex ressidentia tantum et quod ⌊ex⌋ redditus praedictis fiunt quinque<br />

portiones, quarum duas ⌊habet⌋ praepositus et 90 ipsi tres capellani ⌊videlicet⌋ unam<br />

82 canc. vero<br />

83 canc. p<br />

84 spazio di due righe in bianco<br />

85 canc. fui<br />

86 corr. da institutione<br />

87 canc. etatis<br />

88 canc. praeceptor<br />

89 canc. eorum redditus constant<br />

90 canc. tres


DOCUMENTO 11 105<br />

pro singulo eorum, ⌊ressidentiam tamen et non aliter⌋, et quidem redditus et bona<br />

iuxta notulam per eos datam sic describuntur, videlicet:<br />

Redditus qui annuatim solvitur per moniales<br />

monasterii della Stela Mediolani<br />

Fictum libellarium quod solvitur per magnifi-<br />

lb. 40 s. d.<br />

cum dominum Pompeum de Porris<br />

(f. 16v) Fictum libellarium quod solvitur per<br />

lb. 45 s. d.<br />

dominum Aluisium de Desio<br />

Fictum libellarium quod solvitur per dominum<br />

lb. 16 s. d.<br />

Bernardum Terzagum<br />

Fictum libellarium quod solvitur per venerabiles<br />

monacos<br />

lb. 47 s. d.<br />

91 Franciscanos ordinis Penitentiae in<br />

burgo Vigentini Mediolani<br />

Fictum<br />

lb. 10 s. d.<br />

92 quod solvitur per dominum Hieronimum<br />

Pavesium de Melegnano 93 super perticis 120<br />

terre vineae eidem locatis cum pacto super eis faciendi<br />

melioramenta et quod ab ipsis bonis non<br />

possit ammoveri nisi solutis ipsis melioramentis<br />

Fictum libellarium quod solvitur per dominum<br />

lb. 132 s. d.<br />

Petrum Bamphum<br />

Fictum libellarium quod solvitur per dominum<br />

lb. 7 s. 10 d.<br />

Franciscum Oldanum<br />

Fictum libellarium quod solvitur per magistrum<br />

lb. 8 s. d.<br />

Iohannem Mariam Calvenzanum 94<br />

(f. 17r Redditus praepositi et capellanorum) Fictum<br />

libellarium quod solvitur per dominum<br />

lb. 7 s. 2 d.<br />

95 Franciscum<br />

Cinquantam et Bernardinum Porcarium, ultra<br />

paria 3 caponorum<br />

Fictum libellarium quod solvitur per dominum<br />

lb. 20 s. d.<br />

Alexandrum Rancatum<br />

Fictum libellarium quod solvitur per monacos<br />

lb. 10 s. d.<br />

96<br />

Carmelitanos 97 burgi Melegnani<br />

Fictum libellarium quod solvitur per Margari-<br />

lb. 5 s. 14 d.<br />

tam Peloiam<br />

Fictum libellarium libellarium<br />

lb. 4 s. 10 d.<br />

98 quod solvitur<br />

per heredes dominae Elisabet Fracapanis<br />

Fictum libellarium quod solvitur per Bartholo-<br />

lb. 8 s. d.<br />

meam et sorores de Baruffis<br />

Fictum libellarium quod solvitur per heredes<br />

lb. 9 s. 10 d.<br />

Iohannis de Fiorolo<br />

Fictum libellarium quod solvitur per heredes<br />

lb. 4 s. 18 d.<br />

Iacobi Bochi, ultra ontias sex incensi<br />

(f. 17v) Fictum libellarium quod solvitur per<br />

lb. s. 6 d.<br />

dominum Iohannem Petrum de Brusatis<br />

Fictum libellarium quod solvitur per dominum<br />

lb. 2 s. 8 d.<br />

Iohannem Angelum Galleratum lb. 5 s. d.<br />

91canc. monasterii<br />

92canc. libellarium<br />

93canc. lb. 132 s. d.<br />

94canc. Calvenzanum<br />

95corr. da domino ; canc. Francisco Cin<br />

96canc. m<br />

97canc. m<br />

98dittografia


106 APPENDICE<br />

Decima que solvitur per fictabiles loci de Sarmazano<br />

lb. 3 s. 4 d.<br />

Fictum libellarium quod solvitur per Ambrosium<br />

della Flore lb. 5 s. d.<br />

Fictum libellarium quod solvitur per Iohannem<br />

Petrum de Modena lb. 12 s. d.<br />

Verum dixerunt quod contra dictum emphiteotam<br />

agitur lis pro relaxatione bonorum emphiteuticorum.<br />

Fictum libellarium quod solvitur per dominum<br />

Galeaz a Basilica Petri lb. 4 s.<br />

Fictum libellarium quod solvitur per dominos<br />

Iohannem Franciscum et Hieronimum de Gambara lb. 2 s. d.<br />

Fictum libellarium quod solvitur per dominos<br />

Iohannem Donatum et fratres de (f. 18r Redditus<br />

praepositi et capellanorum) Martinis lb. 4 s. 10<br />

Fictum libellarium quod solvitur per Alexandrum<br />

de Martinis, ultra par unum caponorum lb. 8 s. 10<br />

Fictum libellarium quod solvitur per dominum 99<br />

Erasmum de Septala lb. 7 s. d.<br />

Fictum libellarium quod solvitur per Iohannem<br />

Mariam Merisium lb. 4 s. d.<br />

Fictum libellarium quod solvitur per Iosephum<br />

Bardotum lb. 2 s. 8<br />

Fictum libellarium modiorum duorum misturae<br />

quod solvitur per dominum Iohannem Ambrosium<br />

Salvanescum lb. s. d.<br />

Fictum libellarium quod solvitur per Clementem<br />

et ⌊eius⌋ sorores de Farinaschis lb. s. 16<br />

Fictum libellarium quod solvitur per dominum<br />

Bartholomeum Reinam ultra ontias 3 incensi lb. s. 12<br />

(f. 18v) Fictum libellarium modii unius 100 et<br />

quarteriorum duorum furmenti quod solvitur per<br />

heredes domini Salinini Panigati lb. s. d.<br />

Petia una terre ⌊vineae⌋ in loco Vizoli perticarum<br />

XII quae de presenti locata est lb. 7 s. 4<br />

Alia petia terrae ⌊vineae⌋ in eodem loco perticarum<br />

10 que de presenti locata est lb. 6 s. d.<br />

Alia petia terre prati, qui non irrigatur, sita in<br />

territorio Castri Veteris perticarum 20 tab. 19, que<br />

de presenti locata est lb. 42 s. d.<br />

Alia petia terre 101 vineae in eodem loco perticarum<br />

18, que de presenti locata est lb. 18 s. 8 d.<br />

Alia petia terre vineae in loco Melegnani 102<br />

perticarum 28 cum domuncula una, que de presenti<br />

locata sunt lb. 93 s. 8 d.<br />

Alia petia terre ⌊vineae⌋ in loco Vizoli perticarum<br />

28, que de presenti locata est lb. 65 s. 11 d.<br />

(f. 19r Redditus praepositi et capellanorum) Alia<br />

petia terre vineae contiguae suprascripte aliae<br />

99 canc. Hieronimum de Septala<br />

100 canc. furmenti<br />

101 canc. in<br />

102 canc. cum


DOCUMENTO 11 107<br />

proximae perticarum XII, que de presenti locata<br />

est lb. 31 s. d.<br />

Alia petia terrae sita in territorio Cassalis Maiochi,<br />

diocesis Laude, perticarum 64, partim campi<br />

et partim vineae, et que de presenti extat locata lb. 109 s. 7 d.<br />

Et alia petia terre ⌊vinea⌋ in loco Castriveteris<br />

perticarum 8, que de presenti locata est lb. 7 s. d.<br />

Et que omnes summe in totum ascendunt ad<br />

summam librarum videlicet lb. 823 s. d.<br />

vel circa.<br />

(f. 19v Annualia) Dixerunt quoque iidem domini<br />

praepositus et capellani curati quod ultra redditus<br />

predictos etiam 103 habent nonnullos alios redditus<br />

et bona pro certis annualibus in dicta ecclesia<br />

faciendis et qui quidem redditus et bona iuxta<br />

notulam per eos datam sic describuntur, videlicet:<br />

Fictum libellarium quod solvitur per Bernardinum<br />

Manzochum lb. 4 s. 10<br />

Fictum libellarium quod solvitur per Clementem<br />

et eius sororem de Farinatiis lb. 4 s. d.<br />

Petiam unam terrae campi sitam in territorio<br />

Colognii perticarum 20, que de presenti locata est<br />

Mapheo Calvo pro ficto lb. 40 s. d.<br />

Fictum libellarium quod solvitur per magnificum<br />

dominum Aluisium Pallatium lb. 1 s. 16<br />

Fictum libellarium quod solvitur per (f. 20r<br />

Annualia) heredes domini Nicolai Fracapanis ultra<br />

caponum unum et 104 ova sex gallinacea lb. 3 s. 13 d. 5 (?)<br />

Fictum libellarium quod solvitur per dominum<br />

Cesarem de Fano lb. 1 s. 10 d.<br />

Fictum libellarium quod solvitur per dominum<br />

Franciscum de Blanchis dictum Boronum lb. 15 s. d.<br />

105 Fictum libellarium quod solvitur per Baptistam<br />

dictum Boncompagno lb. 1 s. d.<br />

Et fictum libellarium ⌊et seu legatum⌋ quod<br />

solvitur per domin(os) Iohannem Petrum et fratrem<br />

de Brusatis cum onere faciendi offitium unum<br />

cum quatuor missis in anno lb. 7 s. 10<br />

Verum praedictus dominus Iohannes Petrus ad<br />

praesentiam praedicti illustrissimi cardinalis existens<br />

conquestus est quod licet dictum legatum<br />

quottannis exolvat nihilhominus ab annis tribus<br />

citra dicta officia non fuerunt celebrata.<br />

(f. 20v Officia quae celebrantur in ecclesia et quibus horis) Et interogatis quod<br />

onus habeant celebrandi et que officia celebrentur in dicta ecclesia,<br />

Responsum fuit quod ultra onus curae per ebdomodas prout superius dictum fuit<br />

exercendae, quod ex inveterata etiam consuetudine praepositus et capellani ipsi celebrant<br />

eorum missam singulis diebus festivis ex praecepto, in aliis vero diebus feriatis<br />

pariter missam celebrant secundum opportunitatem temporis et populi, taliter quod<br />

103 canc. exigunt infr<br />

104 canc. vet (?)<br />

105 canc. Et


108 APPENDICE<br />

singula die feriata 106 quatuor vel saltem tres misse celebrantur in dicta ecclesia, missis<br />

⌊tamen⌋ 107 aliorum capellanorum de quibus supra computatis.<br />

Et quod ebdomodarius 108 missam ultimo loco semper celebrare consuevit.<br />

Et quod ex inveterata consuetudine ut supra, etiam singulis diebus festivis recitari<br />

solent in 109 choro dicte ecclesie infrascripte hore 110 in cantu, videlicet:<br />

Matutinum,<br />

(f. 21r Officia quae celebrantur in ecclesia et quibus horis) Prima,<br />

Tertia,<br />

Missa magna et 111<br />

Vesperas.<br />

In diebus vero feriatis etiam eademmet hore semper recitantur sub voce tamen in<br />

ecclesia.<br />

Verum 112 quod in quadregissmali tempore cantantur omnes hore canonicae in<br />

singulis diebus et suis horis debitis, et tam in diebus festivis quam non.<br />

Punctatorem tamen aliquem deputare non consueverunt.<br />

Et interogatis, si qui alii presbiteri in dicta ecclesia celebrant ⌊et seu in dicto<br />

burgo Melegnani commorantur⌋, necnon et de custodibus et clericis ac aliis officialibus<br />

in dicta ecclesia deservientibus,<br />

Responsum fuit quod nullus alius sacerdos in dicta ecclesia celebrat, nec etiam quis<br />

alius sacerdos in dicto burgo permanet, praeter ludi magistrum, qui vocatur dominus<br />

presbiter Marcus de Livizano, et qui ad presentiam praedicti illustrissimi cardinalis<br />

(f. 21v Ludi magister - Custos et clerici) convocatus dixit quod tenet scolares XXX ta<br />

in circa et alias nomine praedicti domini praepositi celebrabat in dicta ecclesia singulis<br />

diebus festivis, et item faciebat 113 ebdomodam ipsi praeposito in quarta quaque<br />

ebdomoda tangentem, 114 res tamen ad curam animarum pertinentes praepositus per<br />

se ipsum exercebat, et praemissa pro mercede librarum septuaginta in anno.<br />

Dixitque quod a certo tempore citra sic volente praeposito destitit a celebrando ut<br />

supra.<br />

Verum quod de presenti etiam convenit cum praedicto praeposito de celebrando<br />

ut supra et prout supra.<br />

Dixeruntque quod in dicta ecclesia custos gratis inservit, videlicet dominus presbiter<br />

Baptista Verderius superius nominatus.<br />

Necnon et 115 ⌊quatuor⌋ clerici qui gratis pariter inserviunt, videlicet:<br />

Baptista de Martinis filius domini Francisci etatis annorum 15 vel circa.<br />

Lelius de Martinis filius domini Iohannis Pauli etatis annorum <strong>XV</strong>II vel circa.<br />

Iacobus de Brambilla filius domini Andreae (f. 22r Funeralia) etatis annorum 15<br />

et<br />

Dominus Iohannes Ambrosius de Cechonis filius domini Antonii Mariae etatis<br />

annorum 16.<br />

Et qui omnes incedunt in habitu.<br />

Interogatis quoque de ritu et mercede ac aliis preheminentiis servari et dari solitis<br />

in funeralibus faciendis,<br />

Responsum fuit servari ac exigi prout infra, videlicet:<br />

106 canc. saltem<br />

107 canc. cape<br />

108 corr. da ebddomodarius<br />

109 canc. dicta ecclesia<br />

110 canc. videlicet<br />

111 canc. vesperas<br />

112 canc. et<br />

113 canc. quartam<br />

114 canc. in<br />

115 canc. duos ⌊tres⌋


DOCUMENTO 11 109<br />

Quod 116 quod 117 ad aliqua funeralia petitur solus presbiter et quandoque duo, et<br />

tunc dari solent solidi quatuor pro quolibet et clericis solidi duo pro quolibet eorum,<br />

salvo quod in funeralibus pauperum ipsis clericis ⌊datur tantummodo assis⌋.<br />

Ad aliqua vero petitur totum capitulum et tunc etiam eadem merces datur, salvo<br />

quod portio praepositi duplicatur, et salvo quod, si extra burgum eundum sit, tunc<br />

dantur solidi VI pro singulo et merces praepositi duplicatur ut supra 118 .<br />

Et si apponatur pallium brocati, pro eo exigi solent librae quinque imperiales,<br />

quarum medietas capitulo 119 remanet et altera medietas sacrastiae applicatur.<br />

(f. 22v) Et quod pro pallio velluti exigi solent solidi 36, quorum solidi XXIIII<br />

remanent capitulo et residuum fabricae, salvo quod burgus Lambri nuncupatus in<br />

totum solvit solidos decem capitulo.<br />

Et quod pro aliis paliis sericeis exigi solent solidi XXIIII, qui dividuntur pro<br />

medietate inter capitulum et fabricam.<br />

Pro palliis vero panneis exiguntur solidi XII, qui in totum remanent capitulo.<br />

Et quod pro cruce aurea capitulum accipit solidos IIII et solidus unus datur eam<br />

deferenti.<br />

Si 120 campana maior in funeralibus quis pulsari velit, solidos XXIIII fabricae<br />

solvere 121 solet, et solidos duos illi qui eam pulsarit.<br />

Pro sepulturis capitulun nil accipere 122 dixerunt, verum quod fabrica 123 pro eis acceptat<br />

quicquid sponte dari contingit 124 , ut puta solidos X usque (f. 23r Indulgentiae)<br />

in duodecim.<br />

Et quod semper dari solet candella 125 unicuique presbitero, et praeposito duae.<br />

Et quod funeralium cera remanet capitulo, verum quod illam in totum insumunt<br />

in ecclesia.<br />

Et interogatis si que habent statuta et privilegia ratione dicte ecclesie,<br />

Responsum fuit nil statutum in scriptis apparere, sed quod ex ritu tantummodo<br />

servant ea que superius dicta sunt.<br />

Et quod eis latet an dicta ecclesia sit in aliquo privilegiata, salvo quod obtinet<br />

infrascriptas indulgentias, videlicet:<br />

Primo indulgentiam dierum 300 alias per tres illustrissimos cardinales concessa<br />

126 cuntis personis ecclesiam predictam in diebus infrascriptis visitantibus,<br />

videlicet:<br />

in die Veneris Sancti,<br />

in die Ascensionis domini nostri Ihesu Christi,<br />

(f. 23v Aedes) in die sanctissimi Corporis Christi,<br />

in die Sancti Iohanis Baptistae.<br />

Et aliam indulgentiam dierum 900 per novem illustrissimos cardinales concessam<br />

iis omnibus personis dictam ecclesiam in diebus infrascriptis visitantibus, videlicet:<br />

in die Ascensionis Corporis Christi,<br />

in die Nativitatis Sancti Iohannis Baptiste,<br />

in die Conceptionis Virginis Mariae,<br />

et in die Assumptionis eiusdem.<br />

116canc. si<br />

117dittografia 118praepositi - supra nel margine sinistro.<br />

119canc. et alter<br />

120canc. Pro<br />

121canc. sol<br />

122canc. dixit<br />

123canc. pro eis<br />

124canc. velent<br />

125canc. i<br />

126canc. ill. per


110 APPENDICE<br />

Necnon et aliam indulgentiam plenariam per sanctissimum pontificem Pium quartum<br />

concessam iis omnibus qui dictam ecclesiam visitarint 127 in diebus infrascriptis,<br />

videlicet:<br />

in die Veneris Sancti et<br />

in die Sancti Iohannis Baptistae.<br />

Post hec praelibata illustrissima Dominatio sua visitavit omnes domos ipsius ecclesie<br />

et eidem ecclesie annexas et quas habitant praedicti domini praepositus et capellani<br />

curati.<br />

Et primo compertum fuit quod e dictis domibus, quae insimul iunctae sunt, in<br />

stratam seu plateam publicam egreditur per (f. 24r Aedes) tres portas ut infra, videlicet:<br />

una egreditur in ecclesiam prout superius dictum fuit,<br />

alia egreditur in ⌊publicam⌋ plateam a fronte ecclesie et<br />

alia egreditur in stratam publicam a fronte campanilis.<br />

Deinde primo visitata fuit domus in qua habitat praedictus dominus praepositus et<br />

que domus habet loca quinque in terra 128 , quorum tria satis conveniunt, ultra stalam<br />

et canepas duas, 129 desupra autem nil adest praeter solarium.<br />

Et qui praepositus secum in eadem domo tenet ancillam, satis tamen annosam.<br />

2 ◦ visitata fuit domus quam habitat praedictus dominus presbiter Baptista Verderius,<br />

que habet loca tria in terra ultra canepam, desupra autem solam cameram cum<br />

solario.<br />

Et latrina dicte domus est secus parietes ecclesie ⌊indecenter⌋ constructa. 130<br />

Habet etiam stalam et capsinam secus eosdem parietes 131 ⌊indecenter⌋ constructas<br />

prope scilicet (f. 24v Aedes) portam in ecclesia sic ut supra egredientem.<br />

Qui presbiter in eadem domo secum ⌊pariter⌋ tenet aliam ancillam, satis tamen<br />

annosam nec suspectam.<br />

3 ◦ visitata fuit domus quam habitat praedictus dominus presbiter Hieronimus Ferarius<br />

et quae est e regione suprascriptae proximae et habet loca duo in terra ultra<br />

canepam et duo loca superiora, in qua domo etiam habitat quedam 132 dicti capellani<br />

nepos una cum marito.<br />

4 ◦ visitata fuit domus quam habitat praedictus dominus presbiter Dionisius de<br />

Grandatis, que habet loca duo in terra ultra canepam subteraneam, videlicet subtus<br />

sacrastiam ecclesie, desupra autem habet loca quatuor, duo scilicet satis apta et<br />

habitabilia et alia duo fere diruta.<br />

In uno ex dictis locis superioribus habitat dominus presbiter Bernardinus Ascanus<br />

organista.<br />

Dominus Iohannes Petrus de Brusatis ibidem ad presentiam praedicti illustrissimi<br />

cardinalis existens petiit provideri ne e finestra in uno ex dictis locis superioribus<br />

existenti (f. 25r Aedes) conspici possit in domum et viridarium ipsius Brusati, prout<br />

de presenti indecenter conspici posse asserit.<br />

Visitata etiam fuit camera una intus campanile constructa, quam habitat praedictus<br />

dominus presbiter Baptista Verderius custos ecclesie.<br />

Intra fines dictarum domorum, scilicet prope 133 domum praedicti domini praepositi,<br />

adest viridarium unum et ex eo praedictus dominus praepositus gaudet duabus<br />

portionibus et ressiduo gaudent supradicti tres capellani curati, videlicet singuli eorum<br />

una portione.<br />

127 canc. d<br />

128 canc. satis pulcr<br />

129 canc. in<br />

130 canc. Secus etiam eosdem parietes<br />

131 canc. prope pro<br />

132 canc. nepos<br />

133 canc. portam


DOCUMENTO 11 111<br />

Fabricerii ad praesentiam praedicti illustrissimi cardinalis convocati conquesti sunt<br />

quod hactenus semper gravati fuerunt et in presentiarum gravantur ad omnes impensas<br />

quae fieri contingunt circa refectionem et dictarum domorum reparationem, cum tamen<br />

hae impensae spectassent et spectarent praedictis praeposito et capellanis et seu illi<br />

eorum domum refficiendam vel reparandam habitanti.<br />

(f. 25v Examen presbiterorum et clericorum) Exinde praelibata illustrissima Dominatio<br />

sua ad se accersitis praedictis dominis praeposito et capellanis curatis ac<br />

aliis presbiteris et clericis dicte ecclesie et unoquoque eorum, singulariter et debite<br />

referendo, 134 examinato de eius doctrina et habilitate,<br />

Primo ex examine praedicti domini praepositi compertum fuit illum fore 135 ⌊minus⌋<br />

idoneum 136 ⌊et⌋ 137 ob decrepitatem 138 curam animarum vix exercere potest.<br />

139 Ideo dictum fuit quod 140 ⌊bonum⌋ foret ei 141 coadiutorem dare.<br />

2 ◦ ex examine domini presbiteri Baptistae Verdelli capellani curati compertum fuit<br />

eum 142 et in litteris et in cura animarum ignarissimum 143 .<br />

Dictum fuit de ei 144 omnino interdicenda animarum cura.<br />

3 ◦ ex examine domini presbiteri Hieronimi Ferarii capellani curati compertum<br />

fuit eum fore in litteris ignarum et in cura animarum minus peritum, aliis tamen<br />

tolerabiliorem 145 .<br />

Dictum tamen fuit quod tollerari possit ob deficientiam sacerdotum.<br />

4 ◦ ex examine domini presbiteri Dionisii de Grandatis capellani curati compertum<br />

fuit eum 146 (f. 26r Examen presbiterorum et clericorum) satis bene legere et intelligere,<br />

in rebus vero ad curam animarum pertinentibus valde ineptus apparet, propterea<br />

et cum etiam male de eo audiatur dictum fuit de eo transmittendo ad carceres vel saltem<br />

in curia archiepiscopali Mediolani per aliquod tempus, ut ibi summis eclesiasticis<br />

operam navare possit 147 .<br />

V ◦ ex examine domini presbiteri Bartholomei Verderi custodis et capellani simplicis<br />

compertum fuit illum nec satis idoneum fore ad celebrandam missam, tamen ob eius<br />

integritatem et bonam famam apud omnes dictum fuit quod bonum est illum tollerare,<br />

verum quod post aliquot dies Mediolani se praesentaret 148 .<br />

6 ◦ ex examine domini presbiteri Bernardi de Ascanis 149 organistae et capellani<br />

compertum fuit illum fore satis idoneum pro capellano tantum.<br />

7 ◦ ex examine domini presbiteri Marci Livizani ludi magistri et capellani praedicti<br />

domini praepositi compertum fuit illum fore in litteris satis idoneum necnon et pro<br />

capellano, in rebus vero curae animarum non satis peritum, et cum aliquo polleat<br />

ingenio facillime etiam brevi tempore idoneus evaderet ad animarum curam.<br />

8 ◦ Baptista de Martinis clericus repertus fuit satis idoneus 150 eius etate inspecta,<br />

et 151 habitus fuit pro iuvene alicuius spei.<br />

9 Lelius de Martinis repertus fuit minus idoneus eius etate inspecta.<br />

134canc. i<br />

135canc. satis<br />

136canc. et sufficientem<br />

137canc. tamen<br />

138canc. v<br />

139canc. Et<br />

140canc. ute (?) salubre<br />

141canc. coad<br />

142canc. fore<br />

143canc. et minus peritum fore<br />

144canc. int<br />

145rem nel margine sinistro<br />

146canc. ea<br />

147ut - possit nel margine sinistro<br />

148dies - praesentaret nel margine sinistro<br />

149canc. co<br />

150canc. pro etat<br />

151canc. iudic


112 APPENDICE<br />

10 Iacobus de Brambilla, qui habitum clericalem extern[a] die tantum suscepit,<br />

parum idoneus repertus est.<br />

11 Ambrosius de Zuconis clericus et qui est nepos prae[dicti] domini praepositi<br />

repertus fuit parum sufficiens, licet aliquo polleat ingenio.<br />

(f. 26v Nomina ecclesiarum quae dicte parochiali subsunt) Expost interogatis etiam<br />

praedictis dominis praeposito et capellanis curatis de aliis ecclesiis et oratoriis dictae<br />

parochiali Melegnani subiectis,<br />

Responsum fuit quod sub dicta parochiali adsunt infrascripte ecclesiae, videlicet:<br />

In terra Melegnani et eius burgis<br />

Primo ecclesia Sancti Petri per scolares tenta.<br />

Oratorium Conceptionis Virginis Mariae in edibus castri illustrissimi marchionis<br />

Melegnani.<br />

Ecclesia Sancti Rochi in burgo Fornacis.<br />

Ecclesia Sancti Materni.<br />

Ecclesia Sancti Blasii per eosdem scolares Sancti Petri tenta.<br />

Ecclesie forenses<br />

Ecclesia Sancte Brigide in loco de Breda.<br />

Ecclesia Nativitatis Marie in loco delle Roche.<br />

Ecclesia Sancti Rochi in loco de Riozio.<br />

Ecclesia Sancti Petri in loco de Vizolo.<br />

Ecclesia Sanctorum Protasii et Gervasii in loco de Sarmazano.<br />

(f. 26(bis)r Monasteria burgi Melegnani) Ecclesia Assumptionis Divae Marie in<br />

loco de Calvenzano. 152<br />

Ecclesia Sancti Antonii in loco de Colturano.<br />

Interogatis etiam de monasteriis in dicta parochiali existentibus,<br />

Responsum fuit quod adsunt tantummodo tria monasteria in terra Melegnani<br />

existentia, videlicet:<br />

Primo monasterium fratrum de Misericordia nuncupatorum, ordinis fratrum Divi<br />

Angeli Mediolani;<br />

Monasterium fratrum Dive Mariae, ordinis fratrum Carmelitanorum Mediolani;<br />

Et monasterium fratrum Divae Mariae Gratiarum, ordinis fratrum monasterii<br />

Gratiarum Mediolani.<br />

Praemissis omnibus sic ut supra completis, praelibata illustrissima Dominatio sua<br />

iussit ad se evocari omnes inconfessos.<br />

(f. 26(bis)v Paces per nonnullos ex inconfessis factae - Querela contra dominum<br />

presbiterum Dionisium de Grandatis) Et primo vocatus ⌊fuit⌋ Albertus Bertonius supradictus,<br />

inimititiam agens cum domino Baptista Brambilla, qui Albertus medio et<br />

opera praelibate illustrissime Dominationis sue amplam pacem et remissionem fecit<br />

dicto domino Baptiste, prout patet instrumento per me notarium recepto sub die<br />

suprascripto.<br />

2 ◦ vocati 153 ⌊fuerunt⌋ domini Iohannes Iacobus et Iohannes Petrus fratres de Nigris<br />

⌊supradicti⌋, inimititiam agentes contra dominum 154 Petrumpaulum de Comitte, qui<br />

domini fratres medio et opera ut supra et ipsi amplam pacem et remissionem fecerunt,<br />

prout patet publico instrumento recepto ut supra et prout supra.<br />

Vocati etiam fuerunt ceteri omnes alii inconfessi, qui 155 comparuerunt et satisfacere<br />

promisserunt.<br />

152 paragrafo canc.: Ecclesia Sancti Antonii in loco de Colturano.<br />

153 canc. prae<br />

154 canc. pt (?)<br />

155 canc. promiss


DOCUMENTO 11 113<br />

Inter hanc visitationem faciendam porrecta fuit quedam querela contra praedictum<br />

dominum presbiterum Dionisium de Grandatis, capellanum curatum, que videatur cum<br />

precepto eidem facto ut scilicet Mediolani in (f. 27r Querela contra dominum Iohannem<br />

Antonium Prealonum) fortiis magnifici viccarii archiepiscopalis se consignet et prout<br />

legitur ex dicta querela et praecepto que videantur.<br />

Porrecta etiam fuit quedam querela per Beltraminam de Bonetis et Liviam eius<br />

filiam contra nobilem dominum Iohannem Antonium Prealonum, quem dicunt violasse<br />

156 ipsam Liviam sub promissione eam ducendi in uxorem et prout patet ex ipsa<br />

querela que videatur. 157<br />

(f. 27v Ecclesia Sancti Petri - Et scola) Postea die sabbati sequenti visitate etiam<br />

fuerunt supradicte omnes 158 alie ecclesie sub dicta parochiali existentes et prout infra,<br />

videlicet:<br />

Et primo visitata fuit dicta ecclesia Sancti Petri in dicto burgo Melegnani.<br />

Que est consecrata.<br />

Et huius curam habent scolares Sanctorum Petri et Blasii nuncupati, qui sunt n ◦<br />

XII, inter quos adest rector, prior et subprior.<br />

In hac ecclesia adsunt tria altaria non consecrata, videlicet:<br />

Altare maius<br />

Altare Dive Marie<br />

Altare Sanctissimi Sepulchri 159 , cum pluribus figuris sculptis. 160<br />

In dicta capella Sepulchri alias aderat finestra, que nunc est obtusa, et dictum fuit<br />

de ea aperienda.<br />

Dictum etiam fuit de obturando oculo qui est in pariete desuper altare maius in<br />

capite ecclesie.<br />

(f. 28r Scola Sancti Petri) Dicta confraternitas habet infrascriptos redditus 161 et<br />

bona, videlicet:<br />

Perticas duas terre locatas domino Iohanni Petro<br />

Brusato<br />

Fictum libellarium quod solvitur per heredes<br />

lb. 2 s. 8<br />

quondam domini Pauli Reine<br />

Fictum libellarium quod solvitur per Iohannem<br />

lb. s. 15<br />

Petrum Paduanum lb. 1 s. 4<br />

Domum unam 163 ⌊sitam in burgo Melegnani<br />

que⌋ nunc 164 ficti simplicis nomine locata est diversis<br />

personis ut infra, videlicet:<br />

Primo Francisco Bertochino qui solvit lb. 10 s.<br />

Paulo Valarino qui solvit lb. 13 s.<br />

Iohanine de Prato que solvit lb. 6 s.<br />

Franceschinae de Mozutis que solvit lb. 6 s.<br />

156canc. dicta<br />

157due paragrafi canc.:<br />

Exinde praelibata illustrissima Dominatio sua ad se accersitis praedictis dominis praeposito<br />

et capellanis curatis et unoquoque eorum singulariter et debite refferendo examinato de eius<br />

sufficientia et habilitate in dicta cura exercenda,<br />

Cognitum fuit praefatum dominum praepositum iam senio confectum, necnon et dictos<br />

⌊omnes⌋ capellanos curatos inexpertes ac minus idoneos fore tum in litteris tum in aliis que<br />

ad animarum curam pertinent et sciri debent.<br />

158canc. ecclesie<br />

159corr. da Sepulcri<br />

160paragrafo canc.: Et aliud altare prope portam ecclesie<br />

161canc. videlicet<br />

162riga nell’interlinea<br />

163canc. ecclesie praedicte annexam et in qua alias exercebatur hospitalitas, et<br />

164 canc. eam loco<br />

162


114 APPENDICE<br />

Item aliam domum annexam ecclesie, in qua<br />

pro parte exercetur 165 hospitalitas et pro parte locata<br />

est tribus 166 pensionantibus, videlicet: 167<br />

Iacobo de Castello qui solvit lb. 7 s.<br />

Francisco Fracapani lb. 10 s.<br />

Et Thomasio Carpanesio qui solvit lb. 16 s.<br />

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .<br />

Que omnes partite faciunt lb. 72 s. 7<br />

(f. 28v) Quos quidem redditus dixerunt expendi ut infra, videlicet:<br />

Primo in celebrari faciendo singulis diebus veneris in quadragessima.<br />

Residuum vero 168 pauperibus errogatur 169 et maxime in festo Navitatis Christi,<br />

quo die distribuuntur modia 3 panis frumenti;<br />

Et in muniendis lectis pro dicta pauperum hospitalitate;<br />

Et in reparandis dictis domibus.<br />

Visita quoque dicta domo, dictum fuit quod destruendum est capsinotum et<br />

porcile secus parietes ecclesie predictae indecenter constructum in dicta domo ecclesie<br />

annexa.<br />

Non constat de aliqua errectione dicte confraternitatis.<br />

Nec habent aliquas regulas proprias, sed tantummodo 170 exhibuerunt copiam quarundam<br />

regularum per ipsos scolares (f. 29r Scola Sancti Petri) sumptam a confraternitate<br />

scolarium Sancti Iohannis 171 ad Domum Ruptam Mediolani, ut 172 et ipsi<br />

scolares Sancti Petri eammet servarent, licet illam ab aliquo superiore comprobare<br />

non fecerint.<br />

Et que quidem regulae infrascripta continent capitula, videlicet:<br />

De corpore disciplinando seu afligendo, et de ipsius scole regimine.<br />

De habitu et indumentis 173 ipsorum disciplinatorum et quibus diebus 174 se induere<br />

habeant dicta vestimenta more disciplinantium.<br />

Quod aliquis ex confraternitate non se imisceat in rebus mundanis.<br />

Quid servandum circa receptionem eorum qui ingredi voluerint dictam confraternitatem.<br />

De indulgentiis unicuique ex dicta confraternita[te] concessis.<br />

De pena eorum qui 175 temporibus (f. 29v) ordinatis in domum ubi dicta scola<br />

exercetur non convenerint.<br />

Quando et quomodo facienda sit officialium ellectio.<br />

Quid servandum in pauperibus succurrendis.<br />

De bladis et vino per massarios uniuscuiusque dictae confraternitatis quotannis<br />

tempore messium et vendemiarum exigendis ab unoquoque scolari.<br />

De legatis et aliis dictae confraternitati comissis exequendis sub certa pena.<br />

Et quod nullus in dicta confraternitate recipiatur nisi et habitum induat.<br />

Scolares predicti petierunt dictas regulas sibi concedi et eas comprobari.<br />

165Item - exercetur nell’interlinea<br />

166canc. duobus<br />

167hospitalitas - videlicet nel margine sinistro<br />

168canc. impenditur in f<br />

169canc. hoc modo<br />

170canc. co<br />

171canc. Baptiste domus<br />

172canc. eas<br />

173canc. scolarium et<br />

174canc. more<br />

175canc. non in do


DOCUMENTO 11 115<br />

(f. 30r Ecclesia in castro illustrissimi marchionis) 2 ◦ visitatum 176 etiam fuit dictum<br />

177 ⌊oratorium 178 Assumptionis Divae Mariae⌋ constructum 179 in pallatio castri<br />

illustrissimi marchionis Melegnani pro commoditate habitantium in dicto opido et<br />

quod oratorium est tantummodo incrustatum et adsque aliqua pictura 180 .<br />

Dicta capella adhuc non est consecrata 181 .<br />

Habet unicum altare.<br />

Est 182 omnino aperta a fronte.<br />

Dictum fuit de ea claudenda.<br />

(f. 30v Ecclesia Sancti Rochi in burgo Fornacis) 3 ◦ visitata fuit dicta ecclesia Sancti<br />

Rochi, que est in burgo Fornacis nuncupato ab extra portam castri.<br />

Habet unicum altare intra ipsam ecclesiam.<br />

Deante ipsam ecclesiam adest porticus, subtus quam 183 a dextris scilicet et a<br />

sinistris porte ecclesie adsunt duo alia altaria.<br />

Hec ecclesia nullam habet dotem nec celebratur nisi ex devotione.<br />

Dictum fuit quod porticus predicta est circumcirca saltem cancellis ligneis claudenda<br />

et quod destruenda sunt dicta duo altaria.<br />

(f. 31r Ecclesia Sancti Materni) 4 ◦ visitata fuit dicta ecclesia Sancti Materni in<br />

terra Melegnani, in burgo scilicet Lambri nuncupato.<br />

Hec ecclesia est omnino discoperta, dempta capella magna, que est ⌊discoperta<br />

licet⌋ opere fornicato fabricata.<br />

In dicta capella adest altare satis pulcrum, non tamen consecratum.<br />

Ad illud celebratur solummodo in die eius festi 184 .<br />

Adest cimiterium satis amplum, super quo seu in eius finibus quondam domini<br />

Iohannes Antonius et Alexander fratres de Recate plantari fecerunt nonnullas plantas<br />

moronorum 185 .<br />

In hac ecclesia maxima habetur devotio maxime in quadragessima 186 , ⌊quo⌋ tempore<br />

numerosus populus ad eam concurrit.<br />

In diebus etiam infrascriptis, videlicet:<br />

Sanctorum Petri et Pauli,<br />

Sancti Materni,<br />

Sancte Crucis,<br />

Assumptionis Beate Virginis Mariae,<br />

Nativitatis domini nostri Ihesu Christi,<br />

pariter numerosus populus ad ipsam ecclesiam concurrit ob indulgentiam 187 ⌊dierum<br />

centum⌋ usque de anno 1488 per quosdam (f. 31v) cardinales concessam visitantibus<br />

dictam ecclesiam in diebus supradictis et manus adiutrices porrigentibus.<br />

Dictum fuit quod ecclesia praedicta esset cooperienda et saltem capella maior, ⌊et<br />

penes eam per alia brachia quatuor⌋ de presenti, ressiduum vero quam primum fieri<br />

poterit, et quod 188 in presentiarum etiam essent aptande portae et tenendae clausae.<br />

(f. 32r Ecclesia Sancti Blasii) V ◦ visitata etiam fuit dicta ecclesia Sancti Blasii,<br />

quae est campestris prope dictum burgum Melegnani.<br />

176corr. da visitata<br />

177corr. da dicta ; canc. capella<br />

178canc. Sancte Marie<br />

179corr. da constructa<br />

180quod - pictura nell’interlinea<br />

181canc. nec habet aliquam invocationem<br />

182canc. aperta<br />

183canc. scilicet<br />

184aggiunto in fine di riga e cancellato nella riga successiva, ove ora comincia il paragrafo<br />

seguente.<br />

185finibus - moronorum nel margine sinistro<br />

186corr. da quadragessimali<br />

187canc. in his diebus per ill(ustrissimos)<br />

188canc. interim


116 APPENDICE<br />

Que quidem ecclesia est antiquissima.<br />

Et in ea celebratur tantummodo in die eius festi.<br />

Huius curam habent scolares supradicti Sancti Petri.<br />

Nullos habet redditus praeter domum deante ecclesiam cum horto, super qua domo<br />

et horto scolares ipsi solvunt annuum fictum seu censum praedictis reverendis dominis<br />

praeposito et capellanis curatis parochialis ecclesie Melegnani predicti.<br />

Et hanc domum habitat 189 massarius in maximum dedecus ecclesiae.<br />

Nam transitus ad ipsam domum fit per ecclesiam.<br />

Et porta ac due finestrae ecclesiae 190 respiciunt in dictam domum.<br />

Dictum fuit de ea ecclesia cum domo et horto ac aliis eius iuribus concedenda 191<br />

(f. 32v) et aplicanda venerabilibus monacis ordinis Capucinorum Mediolani, ut ibi<br />

aliquis eorum habitare valeat.<br />

Et ita expost 192 ad praesentiam praedicti illustrissimi cardinalis convocatis dictis<br />

scolaribus Sancti Petri necnon praedictis dominis praeposito et capellanis curatis dictae<br />

parochialis Melegnani, fuit facta dicta applicatio et concessio et prout latius constat<br />

ex instrumento per me notarium infrascriptum recepto sub die suprascripto, quod<br />

videatur.<br />

(f. 33r Ecclesia Sancte Brigide in loca de Breda) 6 ◦ visitata fuit dicta ecclesia<br />

Sancte Brigidae in loco de Breda.<br />

Que est antiquissima et 193 ⌊multum⌋ diruta nec soffitata et talis quod in ea celebrari<br />

nequit, maxime cum 194 fornix ipsius capellae diruta sit 195 .<br />

Desupra adest columbarium.<br />

Nesciri potuit an aliquam habeat dotem.<br />

Nulla habet mobilia nec paramenta.<br />

⌊Dictum fuit quod tractandum esset cum⌋ heredibus 196 quondam magnifici domini<br />

Francisci Caprae ⌊dominis dicti loci⌋ hanc ecclesiam prophanandam 197 ⌊esse⌋ et ⌊quod<br />

ipsi⌋ aliam capellam alibi ⌊in 198 eadem villa⌋ construi faciant 199 .<br />

Providendum etiam foret ⌊per eosdem 200 heredes⌋ de apparamentis pro celebranda<br />

missa 201 .<br />

(f. 33v Ecclesia Nativitatis Mariae in loco della Rocha 202 ) 7 ◦ visitata quoque fuit<br />

dicta ecclesia Nativitatis Marie in loco della Rocha 203 ).<br />

Huius 204 curam habet 205 ⌊illustrissimus⌋ dominus Dionisius de Brippio.<br />

Et est instauranda et reparanda ac soffitanda. Fornix quoque altaris maioris est<br />

instauranda.<br />

Idem illustrissimus dominus Brippius habet oratoriolum in eius domo 206 ⌊ad⌋ eius<br />

comodum, quod est nimis angustum.<br />

189corr. da habitatur<br />

190canc. respon<br />

191canc. et<br />

192canc. et<br />

193canc. fere<br />

194soffitata - cum nell’interlinea<br />

195fornix - sit nel margine sinistro<br />

196corr. da heredes<br />

197corr. da prophanant (?)<br />

198canc. loco<br />

199corr. da facere ; canc. ceperint ; paragrafo canc.: Dictum fuit quod (canc. agi) tractari<br />

posset cum ipsis magnificis de Capris, ut dictam capellam per ipsos fieri ceptam perficiant, et<br />

quod dicta ecclesia Sancte Brigidae possit prophanari et ei concedi.<br />

200canc. de Capris<br />

201canc. p<br />

202della Rocha corr. da delle Roche<br />

203della Rocha corr. da delle Roche<br />

204canc. Que<br />

205canc. magnificus<br />

206canc. pro


DOCUMENTO 11 117<br />

In dictaque eius domo tenet 207 capellanum, videlicet dominum presbiterum ∗∗∗ de<br />

Caravagio, qui 208 ut dictum fuit aberat in burgo Melegnani. 209<br />

In die sequenti capellanus praedictus visus fuit per praelibatam illustrissimam Dominationem<br />

suam in castro illustrissimi marchionis et erat indutus caligis turgidis et<br />

licet eidem iniunctum fuerit ut ⌊deponeret dictas caligas et⌋ a prandio se presentare<br />

deberet coram Dominatione sua, ut etiam examinari posset, audacter et sine aliquo<br />

rubore 210 nolle 211 dictas caligas deponere, nam asserebat nullas alias habere, et exinde<br />

amplius copiam sui non fecit nec visum fuit.<br />

(f. 34r Ecclesia Sancti Rochi in loco de Ariotio) 8 ◦ visitata etiam fuit dicta ecclesia<br />

Sancti Rochi in loco de Ariotio.<br />

Que est satis pulcra.<br />

Dominus presbiter Demetrius de Quinteriis ressidet ad hanc ecclesiam qui dixit<br />

quod fere singulis diebus celebrat missam, licet asserat teneri celebrare solummodo in<br />

diebus festivis.<br />

Post altare maius adest sacrastiola.<br />

Hec ecclesia habet domum annexam cum horto.<br />

Magnifici domini Matheus et Fabritius 212 fratres Vicecomites ac magnificus dominus<br />

Saxus Vicecomes manutenent dictum capellanum, cui prestant et concedunt 213<br />

infrascriptos redditus et bona, videlicet:<br />

modia tria furmenti,<br />

metretas sex vini et 214<br />

libras 65 imperiales in anno 215 .<br />

Homines dicti loci petierunt dictam ecclesiam in parochialem separatam a cura<br />

(f. 4v Ecclesia Sanctorum Petri et Pauli in loco de Vizolo) Melegnani errigi.<br />

Dictum fuit de ⌊dicta parochiali⌋ errigenda, modo augeatur dos usque ad summam<br />

librarum ducentum imperialium. 216<br />

9 ◦ visitata etiam fuit dicta ecclesia Sanctorum Petri et Pauli in loco Vizoli.<br />

Que ruinam minatur de proximo ⌊maxime prope altare maius⌋ ob antiquitatem et<br />

est absque celo.<br />

Portae carent valvis. Adest cimiterium apertum.<br />

Habet ⌊seu habebat⌋ tria altaria, videlicet:<br />

Altare maius non consecratum,<br />

Et 217 alia duo seu potius eorum vestigia e lateribus dicti altaris maioris.<br />

Dicta ecclesia habet domum annexam, quam possident praedicti domini praepositus<br />

et capellani curati parochialis ecclesie loci Melegnani.<br />

Et qui domini praepositus et capellani etiam gaudent omnibus aliis bonis quibus<br />

dicta ecclesia alias erat dotata, attento quod dicta ecclesia cum omnibus (f. 35r Ecclesia<br />

Sanctorum Petri et Pauli in loco Vizoli) eius bonis, ut asseritur, alias fuit dicte parochiali<br />

unita et applicata per illustrissimum quondam cardinalem Gerardum 218 Lan-<br />

207canc. dominum presbiterum<br />

208canc. ⌊ut dictum fuit⌋ visus fuit cum caligis bursa turgidis<br />

209paragrafo canc.: Iniunctum fuit dicto capellano ut eodem die se praesentaret coram<br />

praelibata illustrissima Dominatione sua in burgo Melegnani.<br />

210canc. non<br />

211i.e. noluit? dixit se nolle?<br />

212canc. ac Saxus<br />

213dominus - concedunt nell’interlinea ; canc. Habet etiam<br />

214Segue, scritta nell’interlinea, ma evidentemente fuori posto, l’intestazione di una lista<br />

che non è stata trascritta: Dicta ecclesia habet infrascripta mobilia et paramenta, videlicet:<br />

215canc. ex quibus librae 25 imperiales annuatim solvuntur per magnificos dominos Fabritium<br />

et Saxum Vicecomittes dominos dicti loci et hoc occaxione cuiusdam petiae terrae vineae<br />

perticarum 18 vel circa (canc. existentis) que est ecclesie et quam ipsi locant libris 40 in anno<br />

216paragrafo canc.: paramenta<br />

217 canc. ali<br />

218 corr. da Gerargum


118 APPENDICE<br />

drianum, tunc legatum e latere in partibus Lombardiae, et prout dictum fuit constare<br />

ex instrumento recitate unionis 219 facte usque in anno 1442, non tamen viso.<br />

In dicta ecclesia non celebratur nisi in die eius festi, quo die 220 omnes Melegnani<br />

sacerdotes eo accedere consueverunt ad missam solemniter celebrandam.<br />

Nulla habet mobilia 221 nec paramenta.<br />

Adest campanile cum unica campana.<br />

(f. 35v Ecclesia Sanctorum Protasii et Gervasii de Sarmazano) 10 visitata etiam<br />

fuit dicta ecclesia Sanctorum Protasii et Gervasii in loco de Sarmazano, que est<br />

membrum praepositure Otatii ordinis Humiliatorum commendatae.<br />

Quae est discoperta.<br />

Absque solo.<br />

Portae sunt absque valvis.<br />

Finestre absque stamegnis.<br />

Habet porticulum apertum.<br />

Est 222 dotata quibusdam bonis nunc locatis magnifico domino Bartholomeo Reinae<br />

redditus scutorum 400 vel circa in anno 223 .<br />

Nulla habet paramenta.<br />

Non celebratur in dicta ecclesia nisi in die eius festi 224 .<br />

Adest campanella super duobus pilastrellis.<br />

Dictum fuit de faciendo sequestrum penes dictum fictabilem ad effectum ut dicta<br />

ecclesia ornetur et provideatur de apparamentis.<br />

Et ita transmissum fuit dictum sequestrum, quod videatur cum rellatione. 225<br />

(f. 36r Ecclesia Sancte Mariae de Calvenzano) 11 visitata quoque fuit dicta ecclesia<br />

Sancte Mariae in loco de Calvenzano, 226 ⌊prioratus secolaris annexus collegio Papiensi<br />

Borromeo et cuius⌋ est administrator praedictus illustrissimus cardinalis, et est dotata<br />

tot et tantis bonis immobilibus quae nunc locantur libris septem mille quinque centum<br />

imperialibus in anno 227 .<br />

Est 228 satis ampla, sed antiqua.<br />

Porta non habet claves et est simplex.<br />

Altare maius est 229 trahendum magis citra versus medium ecclesiae, nunc nullam<br />

habet anconam, verum fit de presenti.<br />

Cetera vero 230 altaria sunt demolienda et duo ex eis sunt transferenda secus parietes<br />

e lateribus ad medium ecclesiae.<br />

Ab utroque latere altaris maioris errigendus et seu construendus foret paries 231<br />

scilicet inter columnas, ut ab altara 232 parte construi valeat sacrastia et ab altera<br />

campanile.<br />

233 Habet domum annexam satis comodam et pulcram.<br />

234 Dominus presbiter Iohannes Petrus de Ano ressidet ad dictam ecclesiam, qui<br />

dixit quod missam ibi celebrat omnibus diebus festivis et etiam aliquando per eb-<br />

219canc. rogato per l<br />

220canc. s<br />

221canc. et<br />

222canc. Non cele<br />

223in anno nel margine sinistro<br />

224festi aggiunto in fine di riga e cancellato nella riga seguente, ove ora comincia il paragrafo<br />

successivo.<br />

225riga canc. bona<br />

226canc. quam possidet ipsemet illustrissimus et reverendissimus cardinalis<br />

227tot - anno nel margine sinistro<br />

228canc. valde antiqua<br />

229canc. m<br />

230canc. duo<br />

231canc. l<br />

232i.e. altera<br />

233paragrafo nell’interlinea<br />

234canc. Capellanus est dominus


DOCUMENTO 11 119<br />

domodam pro mercede librarum (f. 36v) centum imperialium in anno, quae eidem<br />

solvuntur ex dictis redditibus.<br />

Celum ecclesie 235 est in aliqua parte soffitatum. 236<br />

Faciendae essent stamegnae super finestris.<br />

Adsunt tamen nonnullae finestrae et alia foramina que viderentur obturanda.<br />

Parietes ecclesie ac volta essent incrustandi et desunt alique volte navium e lateribus<br />

existentium 237 .<br />

Non adest aliquod campanile nec campana.<br />

In ecclesia adest depositum lapideum, quod sustinetur duabus colunnis.<br />

Dictum fuit de eo tollendo.<br />

Nulla fere habet paramenta.<br />

Dictus capellanus conquestus est quod nequit amplius inservire pro mercede adeo<br />

tenui et propterea compertum fuit ipsum ⌊mercimoniis et aliis⌋ rebus prophanis operam<br />

dare.<br />

(f. 37r Ecclesia Sancti Antonii in loco Colturani) 12 visitata etiam fuit dicta ecclesia<br />

Sancti Antonii in loco predicto Colturani, ubi cura animarum exercetur per<br />

infrascriptum capellanum curatum cum licentia tamen reverendi domini praepositi et<br />

capellanorum curatorum dicti burgi Melegnani.<br />

In dicto loco adsunt familiae triginta vel circa.<br />

Nullum ibi adest tabernaculum ligneum nec tenetur sanctissima eucharastia.<br />

Nec adest baptisterium.<br />

Cimiterium patet bestiis.<br />

Capellanus 238 rector est dominus presbiter Baptista de Scottis, qui in actu huius<br />

visitationis non fuit repertus, nam, ut vicini dixerunt, iverat ad quoddam funere 239<br />

in alia parochia et quod etiam secum contulerat crucem, et hoc est contra formam<br />

concilii provincialis.<br />

Cui capellano homines ipsi dixerunt dare et solvere libras centum viginti imperiales<br />

omni anno, ultra domum ecclesie annexam et satis commodam pro habitatione ipsius<br />

rectoris cum horto annexo.<br />

Nec aliam dotem habere dixerunt.<br />

Altare maius consecratum.<br />

(f. 37v) Capella dicti altaris, opere fornicato fabricata, est incrustanda.<br />

Adsunt alia duo altaria que sunt destruenda, quorum alterum potest transferri<br />

secus parietem ad medium ecclesie ubi picta est figura divae Mariae.<br />

Portae non clauduntur clavi.<br />

Faciendae sunt crates ferreae super fenestella respiciente versus suprascriptum<br />

hortum.<br />

Adest campanella super duobus pilastrellis.<br />

Propositum fuit 240 ⌊de⌋ ibi errigenda parochialis 241 , si vicinantia dotem condecentem<br />

constituere velit.<br />

Et quod interim dictus capellanus curatus a sacramentorum administratione desistat.<br />

Eodem die dictus capellanus iussus citari comparuit in burgo Melegnani coram illustrissima<br />

Dominatione sua, et 242 cum ex ordine praelibate Dominationis suae examinari<br />

vellet de eius 243 doctrina et idoneitate, multum pernaciter instetit nole exa-<br />

235 canc. non<br />

236 paragrafo canc.: In dicta ecclesia<br />

237 et - existentium nell’interlinea<br />

238 nel margine sinistro<br />

239 i.e. funus<br />

240 canc. vel quod<br />

241 canc. esset<br />

242 canc. et examinatus<br />

243 canc. suff


120 APPENDICE<br />

minari, et tandem examinatus repertus fuit litterarum ignarus et ad curam exercendam<br />

minus idoneus.<br />

Dictum tamen fuit quod ob sacerdotum deficientiam eum tollari posse, ut<br />

dictam curam exercere possit in casibus necessitatis.<br />

(f. 38r Monasterium ordinis Sancti Angeli) 13 prope dictum 244 burgum Melegnani<br />

per ∗∗∗ adest monasterium dictorum fratrum Misericordiae, ordinis Sancti Angeli, in<br />

quo de presenti ressident ∗∗∗ fratres, videlicet:<br />

Venerabilis frater Franciscus de Bamphis, viccarius,<br />

frater Ioseph de Brixia,<br />

frater Ciprianus Brixiensis guardianus 245<br />

In ecclesia dicti monasterii Sancte Mariae nuncupata visum fuit quoddam depositum<br />

supra terram eminens, quod dixerunt esse cuiusdam ex agnatione de Basilicapetri.<br />

Et dictum fuit de eo tollendo.<br />

Visae etiam fuerunt quedam celulae, quae habent hostia ab extra monasterium, et<br />

in quibus fratres morari solent ad audiendas confessiones.<br />

Dictum quoque fuit de hostiis ipsis pariter obturandis, ne amplius illis pro confessionalibus<br />

utantur, nam alia confessionalia illignea facienda sunt in ecclesia iuxta<br />

formam per regulas generales traditam.<br />

Renuntiatum fuit prelibatae illustrissimae Dominationi suae dictos fratres minime<br />

observare que decreta sunt 246 circa funeralia per 247 provinciale concilium necnon per<br />

bullas a sede apostolica emanatas.<br />

Et ulterius dictos fratres in eorum viridario seu barcho admittere mulieres contra<br />

ipsorum ordinum formam.<br />

(f. 38v Monasterium fratrum ordinis Carmelitanorum - Monasterium fratrum ordinis<br />

Gratiarum Mediolani) 14 prope dictummet burgum Melegnani per ∗∗∗ adest<br />

dictum monasterium fratrum ordinis 248 Carmelitanorum, in quo de presenti ressident<br />

∗∗∗ fratres, videlicet:<br />

Venerabilis frater Zinesius de Bugatis de Candia prior.<br />

Renuntiatum fuit praelibatae illustrissime Dominationi suae dictos 249 quoque fratres<br />

minime observare que ex dictomet concilio ac bullis decreta sunt circa funeralia<br />

et mulieres in monasteriis et eorum virid[ariis] non admittendas.<br />

Prope etiam dictummet burgum per ∗∗∗ adest dictum aliud monasterium fratrum<br />

ordinis Gratiarum Mediolani, in quo de presenti ressident ∗∗∗ fratres, videlicet: 250<br />

(f. 38r Quedam loca sub praepositura Sancti Iuliani) 251 Et cum inter visitationem<br />

dictarum ecclesiarum sic ut supra faciendam, praelibatae illustrissimae Dominationi<br />

suae significatum fuerit, tum etiam ipsamet viderit nonnulla loca que, licet sub cura<br />

praepositurae plebis 252 Cimiterium patet bestiis. praepositura et magis propinqua sunt<br />

parochiali de Melegnano, ita quod magis salubre et utile videretur vel quod loca ipsa<br />

curae dicti loci de Melegnano unirentur vel quod aliqua parochialis in dictis locis<br />

errigeretur.<br />

Et que quidem loca sunt hec, videlicet: 253<br />

Locus Pidriani ubi adest ecclesia Sancti Michaelis,<br />

Locus Mezani ubi adest ecclesia Sancte Mariae de 254 Nive,<br />

Locus Balbiani ubi adest ecclesia Sanctorum Iacobi et Christofori,<br />

244 canc. mo<br />

245 spazio di tre righe in bianco<br />

246 canc. per<br />

247 canc. conci<br />

248 canc. Carm[e]<br />

249 canc. fratres (?)<br />

250 il resto della pagina in bianco<br />

251 riga cancellata: exequi promittente etc.<br />

252 corr. da Sancti<br />

253 riga parzialmente canc.: Locus Colturani ubi adest ecclesia Sancti Antonii<br />

254 canc. in fine riga nive


DOCUMENTO 11 121<br />

Locus Burgi Novi prope dictum locum Balbiani ubi adest ecclesia Sancti ∗∗∗.<br />

Et ideo hae omnes ecclesiae etiam fuerunt visitatae ut infra, videlicet: 255<br />

(f. 39v Ecclesia Sancti Michaelis in loco Pidriani) Primo 256 visitata 257 fuit dicta<br />

ecclesia Sancti Michaelis in loco Pidriani praedicti, qui facit focolaria 15, et hec vila<br />

fere tota cum eius territorio 258 est loci pii Quatuor 259 Mariarum Mediolani 260 .<br />

Est antiquissima et in omnibus male 261 tenta.<br />

Adsunt 262 ⌊tria altaria, quorum duo sunt nimis parvula et⌋ ambo sunt refficienda<br />

iuxta regulas.<br />

In dicta ecclesia bis tantum aut ter in anno celebratur.<br />

Nulla habet mobilia nec paramenta.<br />

Vicini dicti loci porrexerunt memoriale petentes uniri parochiali loci Melegnani,<br />

quod videatur.<br />

(f. 40r Ecclesia Sancte Mariae de Nive in loco Mezani) 2 ◦263 visitata quoque fuit<br />

dicta ecclesia Sanctae Mariae 264 de Nive in loco Mezani.<br />

Quae est antiqua, nec soffitata praeter capellam altaris maioris.<br />

Est consecrata.<br />

Nullam habet dotem.<br />

Non celebratur nisi in die eius festi.<br />

Nulla habet paramenta.<br />

Porta est absque clave.<br />

Vicini quoque dicti loci in eodem memoriali de quo supra petierunt uniri parochiali<br />

dicti burgi Melegnani.<br />

255 due facciate canc.: (f. 38v Ecclesia Sancti Antonii in loco Colturani) Et primo visitata<br />

fuit dicta ecclesia Sancti Antonii in loco praedicto Colturani ubi cura animarum exercetur et<br />

ubi adsunt familie n ◦ 30 in circa.<br />

Nullum ibi adest tabernaculum ligneum nec tenetur sacramentum.<br />

Nec baptisterium.<br />

Cimiterium patet bestiis.<br />

Rector est dominus presbiter Baptista de Scottis qui repertus non fuit, nam ut vicini dixerunt<br />

ivit ad quodam funebre (canc. et secus) ⌊in alia parochia⌋ ad quod etiam crucem<br />

attulit contra formam concilii provincialis.<br />

Cui homines ipsi dixerunt dare libras centum viginti imperiales in anno, ultra domum<br />

ecclesie annexam et satis commodam pro habitatione (canc. re) ipsius rectoris cum horto<br />

annexo.<br />

Nec aliam dotem habere dixerunt.<br />

Altare maius consecratum.<br />

Capella dicti altaris opere fornicato fabricata est incrustanda.<br />

Adsunt alia duo altaria que sunt (f. 39r Ecclesia Sancti Antonii in loco Colturani) destruenda,<br />

quorum alterum potest transferri secus parietem ad medium ecclesie ubi (canc.<br />

adest) picta est figura dive Mariae.<br />

Portae non clauduntur clavi.<br />

Faciende sunt crates ferreae super fenestella respiciente versus suprascriptum hortum.<br />

Adest campanella super duobus pilastrellis.<br />

Propositum fuit quod vel ibi errigenda esset parochia si vicini dotem condecentem constituere<br />

velint, vel quod unienda foret (canc. parochal (?)) parochiali loci Melegnani, et quod<br />

interim dictus rector a sacramentorum administratione desistat.<br />

256 corr. da 2 ◦<br />

257 canc. etiam<br />

258 corr. da territorii<br />

259 et - Quatuor nell’interlinea<br />

260 Mariarum Mediolani nel margine sinistro<br />

261 canc. tenta<br />

262 canc. duo altariola quae<br />

263 corr. da 3 ◦<br />

264 canc. in


122 APPENDICE<br />

(f. 40v Ecclesia Sanctorum Iacobi et Christofori in loco Balbiani) 3 ◦265 visitata<br />

etiam fuit dicta ecclesia Sanctorum Iacobi et Christofori in loco Balbiani, qui facit<br />

focolaria n ◦ 60 et animas 160 a comunione.<br />

Est membrum curae loci Bustegherae, alias tamen, ut dictum fuit, erat sub cura<br />

burgi Melegnani.<br />

Adsunt duo altaria, videlicet:<br />

altare maius cum picturis et petra sacra, discopertum 266 ;<br />

aliud ad medium ecclesie pariter nudum.<br />

Non habet aliquam dotem.<br />

Nec umquam celebratur.<br />

Vicini dixerunt quod presbiter Erasmus de Aplano, solitus habitare in loco de<br />

Busteghera et ibi curatus, promisserat se venturum ad dictam ecclesiam Balbiani ad<br />

celebrandum, sed quod expost ad Lutheros aufugit, ut publice dicitur.<br />

Dicta ecclesia non est soffitata nisi cum cuppis.<br />

Habet quandam domunculam annexam fabricatam seu emptam per vicinos.<br />

(f. 41r Ecclesia Sancti ∗∗∗ in loco Burgi Novi) Ibi reperta fuerunt infrascripta<br />

mobilia et paramenta, videlicet:<br />

misalie 267 unum<br />

candelabra duo oricalchi 268<br />

calis cum patena<br />

petra sacra<br />

apparamentum ex panno violacei coloris cum reliquis pro celebrando<br />

pallium unum.<br />

4 ◦ 269 visitata etiam fuit dicta ecclesia Sancti ∗∗∗ in loco Burgi Novi, distantis a<br />

dicto loco Balbiani per medium miliare.<br />

Quod est dotatum libris centum imperialibus in anno, que solvuntur pro medietate<br />

per magnificum dominum ∗∗∗ Serbelonum et pro alia medietate per hospitale Pietatis<br />

Mediolani, cum onere celebrandi missam singulo die.<br />

Homines dicti loci Balbiani ad presentiam (f. 41r Comparitio per homines Balbiani<br />

facta) praelibate illustrissime Dominationis suae convocati obtulerunt comparitionem<br />

tenoris subsequentis, videlicet:<br />

1567 die dominico primo mensis iunii.<br />

Coram illustrissimo et reverendissimo cardinali Borromeo existenti in terra Melegnani<br />

270 pro visitatione ipsius loci et pertinentiarum facienda,<br />

Comparuerunt Franciscus Chieppus, Ambrosius Corbelinus, Sanctinus Martinus,<br />

Togninus de Barbareschis consul et Petrus Martinus, omnes habitatores loci Balbiani,<br />

plebis Sancti Iuliani, Mediolanensis diocesis, suo nomine proprio et nomine etc.<br />

dictorum omnium hominum ipsius loci, et exposuerunt illustrissime et reverendissime<br />

Dominationi suae quemadmodum in ipso loco sunt circa quadraginta focolaria, anime<br />

vero a comunione centumquinquaginta et plures, et in eodem loco Balbiani extat ecclesia<br />

cum domuncula annexa et aliqua mobilia pro parando sacerdote (f. 42r) et missa<br />

celebranda, sed tamen nullam habet dotem, et suppositi sunt pro cura animarum loco<br />

Busteghere.<br />

Et cum extet legatum librarum centum imperialium in anno legatarum per dominum<br />

∗∗∗ de ∗∗∗ ecclesie Sancti ∗∗∗ loci Burgi Novi, distantis ab ipso loco Balbiani per<br />

medium miliare, cum onere celebrandi quotidie, quod legatum tenentur solvere locus<br />

pius Charitatis Mediolani pro dimidia parte et pro reliqua dimidia magnifici domini<br />

265 corr. da 4 ◦<br />

266 corr.<br />

267 i.e. missale corr. da misalia ; canc. duo<br />

268 corr. da aurichalchi<br />

269 corr. da V ◦<br />

270 canc. ut supra


DOCUMENTO 11 123<br />

Serbeloni Mediolani, oraverunt illustrissimam Dominationem suam quatenus velit unire<br />

ipsum legatum eidem eorum ecclesie Sanctorum 271 Iacobi et Christofori Balbiani<br />

aut alia ratione providere, quia et ipsi homines conabuntur inter se saltem quinquaginta<br />

alias libras annuatim solvere pro salario unius curati qui ibi curam eorum animarum<br />

exerceat, et sic errigatur ipsa ecclesia in parochialem separatam.<br />

Aut saltem ipsum locum Balbiani dividere a cura Busteghere et potius aplicare<br />

curae Melegnani, casu quo praenarratum (f. 42v Testes recepti super comparitione suprascripta)<br />

legatum non eidem uniatur, attento quod etsi dictus locus Balbiani sit<br />

constitutus inter Melegnanum et Bustegheram ab utroque duobus miliaribus distans,<br />

tamen est proprior 272 Melegnano quam Bustegherae, et quod plures sunt presbiteri<br />

Melegnani, Bustegherae autem est nisi unus presbiter qui aliquando in casibus necessitatis<br />

non statim invenitur, praeterea strata qua Bustegheram e Balbiano itur pessima<br />

est, bona autem quae Melegnanum tendit, et dignetur illustrissima Dominatio sua eos<br />

eximere ab obligatione solvendi libras sex imperiales et tres lipras cerae albae curato<br />

Busteghere omni anno.<br />

Illustrissima Dominatio sua visa petitione suprascripta iussit super praemissis<br />

informationes sumi. 273<br />

Die suprascripto.<br />

Coram illustrissima Dominatione sua assumpti et vocati ex officio infrascripti duo<br />

testes videlicet<br />

Baptista de Castello, filius quondam Iohannis Antonii, et Iohannes Petrus de<br />

Cremaschis, filius Angelini, ambo habitatores Melegnani, iurati etc.<br />

(f. 43r Testis 274 recepti ut supra) Et interogati deponunt se optime informatos pro<br />

certo scire locum Balbiani propinquiorem esse terrae Melegnani quam loco Bustegherae<br />

et viam sine comparatione meliorem esse quae ab eo loco Melegnanum tendit quam<br />

quae Bustegheram, et profecto magis comodum esse curam animarum loci Balbiani<br />

regi a curato Melegnani quam a curato Bustegherae.<br />

Subdentes quod alias eam curam exercebat ipse curatus Melegnani, sed quia aliquid<br />

fastidii, parum vero commodi sentiebat eam curam remissit ad curatum Busteghere.<br />

Etatis sunt ipsi testes prior scilicet Baptista de Castello annorum 60 et ultra, et alter<br />

30 vel circa.<br />

Super generalibus interogatis recte responderunt<br />

Et praedicta omnia scire dixerunt quia viderunt et sciunt ut supra dixerunt etc.<br />

275 (f. 44r) 1567 die sabbati XXXI et ultimo mensis maii.<br />

Ordinationes et provisiones per illustrissimum et reverendissimum cardinalem Borromeum<br />

Mediolanensem archiepiscopum factae post visitationem ecclesie Divi Iohannis<br />

Baptistae 276 et aliarum ecclesiarum burgi Melegnani exequendae et adimplendae, ut<br />

infra:<br />

Et primo quod praepositus et capellani eorum impensa fieri faciant tabernaculum<br />

ligneum pulcrum et inauratum et servata forma in regulis generalibus tradita, et illud<br />

super altare maiori collocetur.<br />

In armariolo vero, ubi nunc sanctissima servatur eucharastia, serventur omnes sanctorum<br />

reliquiae et deleatur tabernaculum super hostiolo dicti armarioli pictum, necnon<br />

et cancellentur litterae per quas ibi adesse sacramentum demonstratur, aut 277 armariolum<br />

ipsum destruatur et eius ornamentis marmoreis circa baptisterii, de quo infra,<br />

ornamentum vel ad alium ecclesie ornatum utantur.<br />

271 corr. da Sancti<br />

272 i.e. propior<br />

273 paragrafo canc.: Die suprascripto.<br />

274 i.e. testes<br />

275 f. 43v in bianco<br />

276 canc. burgi Melegnani<br />

277 canc. d


124 APPENDICE<br />

Fiant pixides duae argenteae et inauratae, una videlicet pro sanctissima eucharastia<br />

conservanda et alia maior pro populi et infirmorum comunione et hoc pariter eiusdem<br />

praepositi et capellanorum impensa ad ratam reddituum ressidentiae et ad hoc fructus<br />

sequestrentur.<br />

Ad tollendas lites et scandala, que inter nobiles (f. 44v) loci ex una et vicinantiam<br />

eiusdem loci ex altera oriebantur circa baldechinum defferendum in processione in die<br />

Sanctissimi Corporis Christi et eius octava fieri solita, praelibata illustrissima Dominatio<br />

sua coram se habitis primo dictis vicinis, et eis auditis, tandem vicini ipsi omne<br />

eorum ius quod circa praemissa habent et seu habere pretendunt, spontanee renuntiarunt<br />

et renuntiant in manibus praelibate illustrissime Dominationis suae acceptantis<br />

etc. ad hoc ut Dominatio sua superinde decernat et ordinet quicquid sibi placuerit.<br />

Exinde praelibata illustrissima Dominatio sua etiam coram se habitis dictis nobilibus,<br />

et eis auditis, et constito de iure ipsorum nobilium, qui hactenus semper fuerunt et<br />

steterunt in possessione baldechini praedicti in dicta processione defferendi, ordinavit<br />

et ordinat dictos nobiles perseverare debere ad manutenendos esse in dicta eorum possessione,<br />

hac tamen conditione, de ipsorum nobilium consensu, et hoc ordine servato,<br />

videlicet quod nobiles soli in processione diei Corporis Christi sint primi ad levandum<br />

ex ecclesia baldechinum et pariter soli illud ultimo loco reassumant, ita ut ipsi nobiles<br />

in deferendo dictum baldechinum semper primum et ultimum obtineant locum, in reliquis<br />

vero necnon in processione in octava fieri solita vicini soli illud semper defferant,<br />

et nobiles nec primum nec ultimum vel alium locum habeant 278 .<br />

(f. 45r) Fiat baptisterium marmoreum condecenter et honorifice ornatum cum<br />

suo ciborio in forma piramidali iuxta regulas generales, expensis fabricae, illudque<br />

collocetur a manu sinistra ad introitum porte maioris.<br />

Cimiterium de presenti muris claudatur ⌊per fabricerios⌋, ut sit tutum a bestiis et<br />

a mercato necnon et aliis prophanis negotiis.<br />

Comunitas dicti burgi, ius patronatus dictae ecclesie pretendens, termino mensis<br />

proximi doceat et exhibeat in manibus 279 magnifici viccarii archiepiscopalis omnia eius<br />

iura, si que habet, dictum ius concernentia, ⌊et⌋ interim inhibetur praeposito praesenti<br />

(f. 45v) et futuro ne audeat quemquam instituere sub pena scutorum centum auri<br />

singula vice auferendorum et alicui pio loco applicandorum etc. casu inhobedientiae.<br />

Prepositus et capellani 280 curati ⌊et quilibet eorum indestincte⌋, si fuerint ab aliquo<br />

requisiti 281 , deinceps curam animarum semper et in omni tempore exerceant 282 ⌊una<br />

cum ebdomodario⌋.<br />

Inconfessi omnes et quilibet eorum, nisi termino mensis proximi satisfecerint et<br />

sanctissimam sumpserint eucharastiam, ut excomunicati in ecclesia publicentur et ab<br />

ea arceantur et exinde de eis praelibata illustrissima Dominatio sua certior reddatur,<br />

ut debitis penis plecti valeant.<br />

278nobilium consensu - habeant nel margine superiore ; tre paragrafi canc.: Praesentibus<br />

dictis nobilibus acceptantibus etc. et gratias agentibus de bono iure etc.<br />

Et ulterius ex eorum mera liberalitate (canc. et q) offerentibus et contentantibus quod<br />

(canc. ipsi no) postquam ipsi nobiles dictum baldechinum cum sanctissimo sacramento ab<br />

extra ecclesiam detulerint (f. 45r) quod dicti vicini possint illud reassumere, et illud semper<br />

in ea processione deferre, praeterquam ultimo loco scilicet apud ecclesiam pervenerint, nam<br />

nobiles ipsi omnino volunt illud ab ecclesia levare sic ut supra, et pariter illud in eadem ecclesia<br />

deponere.<br />

Errecta et seu instaurata fuit et ex nunc errigitur et instauratur scola Sanctissimi Sacramenti,<br />

quae regulas impressas summere habeat, quas postquam scolares a superiore comprobare<br />

fecerint omnino servare habeant.<br />

279canc. ut supra<br />

280canc. deinceps<br />

281si - requisiti nel margine sinistro<br />

282canc. non autem per ebdomodas ut hactenus fecerunt ebdomodarium tamen constituere<br />

possint


DOCUMENTO 11 125<br />

Et ad hoc concessa fuit ampla auctoritas praedicto reverendo domino praeposito<br />

eosdem inconfessos absolvendi ab omni crimine et censura ob non factam tempore<br />

debito confessione incursa, si intra id tempus resipuerint.<br />

Factum quoque fuit praeceptum in faciem domino 283 ⌊Beltramo de Zuchis⌋, de<br />

Romanis 284 praesenti, audienti etc., et qui 285 eius uxorem in domo sua habere et tenere<br />

recusat, quod termino dierum octo proximorum debeat illam in eius domo acceptare<br />

eamque, ut 286 matrimoniali convenit iugo, bene habere, sub pena banni ab (f. 46r)<br />

universa diocesi Mediolanensi et alia graviori pena, arbitrio etc.<br />

Bradella altaris maioris, quae est nimis angusta, amplietur iuxta regulas generales.<br />

Errecta et seu instaurata fuit 287 et 288 ex nun errigitur seu instauratur scola<br />

Sanctissimi Sacramenti, que generales regulas impressas servare habeat, quas 289<br />

scolares 290 omnino servare habeant.<br />

Officiales dicte scole singulo anno mutentur et statim postquam mutati fuerint<br />

rationem eorum administrationis reddant in manibus personae ad id per praelibatam<br />

illustrissimam Dominationem suam constituendae.<br />

Tollantur illi assides et seu cancellae illigneae capellam maiorem dividentes et ubi<br />

apponi solent quidam cerei magni, ibique fiant cancellae ferreae et seu ex ligno nuceo<br />

condecenter ornatae, cum sua portina que claudi possit, nec amplius aliqui cerei ibi<br />

apponantur.<br />

Non admittantur aliqui laici in choro, dum missa (f. 46v) et alia divina officia celebrantur,<br />

excepta persona illustrissimi marchionis, qui possit habere locum in extrema<br />

parte ipsius chori.<br />

Ad altare Purificationis Virginis apponatur crux et candelabra. 291<br />

Demoliatur altare Sancti Petri Martiris secus primum pilastrum a manu dextra ab<br />

extra capellam maiorem constructum et ad altare Sancti ∗∗∗ cum suis honoribus et<br />

oneribus transferratur.<br />

Demoliatur etiam aliud altare Sanctorum Naboris et Felicis secus aliud pilastrum<br />

a manu sinistra e regione constructum et transferatur ut supra et prout supra.<br />

Errecta fuit et errigitur ⌊et seu instauratur⌋ scola Conceptionis Divae Virginis<br />

Mariae, que ultra eius instituta etiam 292 summere habeat regulas scolae Charitatis,<br />

quas servare habeat in iis que convenire possunt eiusmodi loco.<br />

Dominus Marcus Antonius Palferrus, qui tenetur versus dictam scolam ad annuum<br />

fictum libellarium librarum 30, 293 ⌊integre satisfaciat, ut et⌋ ipsi 294 scolares 295 onus<br />

celebrari faciendi integre pariter adimpleri facere valeant 296 .<br />

Officiales dicte scole singulo saltem biennio mutentur et singulo anno retiones eorum<br />

administrationis reddant in manibus personae ad id per praelibatam illustrissimam<br />

Dominationem suam constituendae.<br />

Elemosinae per ipsam scolam fieri solitae nonnisi (f. 47r) illis pauperibus errogentur<br />

singrapham manu praepositi vel eius locuntenentis ac visitatorum subscriptam<br />

exibentibus, et in calculis cum thesaurario faciendis non computetur nec compensetur<br />

nisi id quod dictae singraphae continebunt.<br />

283canc. Alexandro<br />

284de Romanis non canc. per errore<br />

285canc. recusat<br />

286canc. int<br />

287canc. scola Sanctissimi Sacramenti Sacramenti<br />

288canc. seu<br />

289canc. postquam<br />

290canc. a superiore comprobare fecerint<br />

291paragrafo nell’interlinea<br />

292canc. ea<br />

293canc. cum onere<br />

294corr. da ipsis<br />

295corr. da scolaribus<br />

296faciendi - valeant nel margine sinistro


126 APPENDICE<br />

In posterum scolares predicti amplius non praestent praeposito nec aliquibus presbiteris<br />

aliquam casei quantitatem ⌊nec quid aliud⌋ pro festo ipsorum scolarium celebrando,<br />

et nihilominus ipsi inserviant cum sit in eadem ecclesia 297 .<br />

Peccuniae dictae scolae in capsa sub duabus 298 clavibus custodiantur, quarum<br />

unam habeat praepositus et alteram prior scolae, nec amplius alique peccunie penes<br />

tertiam personam, prout male consueverunt, reponantur.<br />

Dicti scolares pro eorum sepulturis nil petant nec exigant 299 ratione eorum qui in<br />

ipsius scolae sepulturis poni voluerint aut nullum nisi scolarem in eisdem sepulturis<br />

reponi sinant.<br />

Altare Divi Ambrosii, quod non est latum et longum prout in regulis generalibus<br />

traditum est, refficiatur iuxta easdem regulas.<br />

Bradella quoque eiusdem altaris que est nimis (f. 47v) angusta reficiatur et apponantur<br />

super eo saltem duo candelabra otoni.<br />

Bradelle mulierum reducantur ad formam per regulas generales traditam et ⌊secus<br />

pilastra⌋ e lateribus navis maioris tantum collocentur, ut liber sit aditus per ipsam<br />

navim ⌊et alteras⌋ ad altare maius.<br />

Fiant confessionalia saltem duo in ecclesia iuxta formam per dictas generales<br />

regulas traditam.<br />

Mesulae inauratae in pariete navis maioris fixae ad sustinendum alias depositum<br />

illustrissimi domini marchionis Melegnani tollantur.<br />

Labium aquae sancte a manu dextra in fundo ecclesie existens retrotrahatur secus<br />

pilastrum contiguum.<br />

Cippus pro elemosinis dominorum fabriceriorum prope dictum labium in terram<br />

fixus transferatur quoque secus aliquod pilastrum.<br />

Campanile instauretur quam melius ⌊et citius⌋ fieri poterit.<br />

Fiat lavatorium in sacrastia 300 ad usum sacerdotum cum celebrare voluerint.<br />

Fiat etiam oratorium et confessionale in eadem sacrastia ad eorundem sacerdotum<br />

usum, ⌊scilicet orationis et⌋ confessionis 301 , cum celebrare voluerint ut supra.<br />

(f. 48r) Deinceps amplius non utantur manipulis nec stolis albi coloris ⌊veteribus⌋<br />

quos nunc habent.<br />

Nec quatuor ex corporalibus 302 quae visa fuerunt nimis vetusta et imunda.<br />

Nec amicto nigri coloris.<br />

Neque illo taneti coloris.<br />

303 ⌊Circa corporalia, purificatoria et alia ecclesiae ornamenta preparentur omnia⌋<br />

iuxta formam per regulas generales 304 traditam.<br />

Inaurentur duo ex callicibus et tres patenae, qui et que ad hunc effectum fuerunt<br />

prophanati et prophanatae.<br />

Fiat archivium pro scripturis dicte ecclesie in sacrasia conservandis separatim<br />

a paramentis et in eo 305 sub clavi ⌊recto ordine⌋ recondantur omnes scripturae ad<br />

ecclesiam predictam quovis modo pertinentes.<br />

Fabricerii quoque et alii quivis officiales 306 ad ipsius fabricae regimen constituti<br />

singulo saltem biennio mutentur et rationes eorum administrationis omni anno reddant<br />

in manibus persone ad id per praelibatam illustrissimam Dominationem suam<br />

constituendae.<br />

297ipsi - ecclesia nell’interlinea<br />

298corr. da tribus<br />

299canc. ab eis q<br />

300canc. pro manib<br />

301nel margine sinistro<br />

302canc. repertis<br />

303canc. Fiat condecens numerus purificatorum que sint<br />

304canc. sr<br />

305canc. reco<br />

306canc. super ipsa


DOCUMENTO 11 127<br />

Nullus ad 307 ⌊unum⌋ regimen publicum seu opus (f. 48v) pium deputatus possit alio<br />

officio implicari ad ecclesiam vel 308 pium opus pertinenti, nisi 309 licentia 310 obtenta ab<br />

illustrissima Dominatione sua, que nonnisi ex iusta et valde necessaria causa in scriptis<br />

dabitur.<br />

Dominus presbiter Baptista 311 de Pavesiis praepositus termino mensis proximi<br />

exhibeat in manibus magnifici domini viccarii archiepiscopalis letteras eius ordinum,<br />

videlicet clericatus, diaconatus et presbiteratus 312 .<br />

Dominus presbiter Baptista Verderius termino mensis exhibeat in manibus ut supra<br />

provisionem dicti eius beneficii sub pena amissionis fructuum unius anni 313 .<br />

Dominus presbiter Hieronimus Ferarius termino ut supra exhibeat in manibus ut<br />

supra litteras 314 provisionis 315 dicti eius beneficii sub pena eadem necnon et litteras<br />

ordinis presbiteratus 316 .<br />

Dominus presbiter Dionisius de Grandatis termino mensis exhibeat in manibus ut<br />

supra provisionem dicti eius beneficii sub eadem pena de qua supra.<br />

(f. 49r) Domini praepositus et capellani curati satisfaciant de presenti annualibus<br />

317 temporis preteriti et per dominum Iohannem Petrum de Brusatis solutis.<br />

Idem dominus praepositus 318 una cum dictis capellanis curatis singulis diebus horas<br />

omnes canonicas celebrent et celebrare habeant in choro ipsius ecclesie.<br />

Absentibus autem a divinis officiis ex alia quam administrationis 319 sacramentorum<br />

320 ⌊vel aliter⌋ curae exercendae causa retineatur rata portio fructuum ressidentiae<br />

321 ⌊prout iuris est in aliis redditibus residentiarum quae presentibus accrescat⌋. 322<br />

Data 323 tamen et concessa fuit ac datur et conceditur praedictis domino praeposito<br />

et capellanis vacantia mensium trium 324 singulo anno, in quibus a divinis abesse<br />

valeant officiis absque eo quod distributiones amittant, in dicta tamen vacantia non<br />

comprehenduntur 325 dies festivi in quibus omnino horas omnes recitare teneantur nec<br />

etiam 326 per praesentem ordinationem eximuntur ab onere 327 missam in ipsis omnibus<br />

diebus festivis celebrandi necnon ⌊praeterea ter⌋ saltem diebus feriatis in ebdomoda<br />

et sine etiam praeiuditio cuiuscumque maioris oneris, si ad aliquod maius onus eos<br />

teneri compertum fuerit ex instrumento ipsius ecclesie fundationis ⌊vel alio⌋ ut supra<br />

exhibendo.<br />

Idem praepositus et capellani curati, cum divina recitant officia aut ad funeralia<br />

accedunt et etiam cum sacramenta (f. 49v) qualitercumque tam in ecclesia quam<br />

extra ministrant necnon inter audiendas confessiones, semper sint superpelliceis induti<br />

et cetera circa habitum et tonsuram servent quae ex concilio provinciali decre-<br />

307canc. quodvis<br />

308canc. opus<br />

309canc. absque licentia sa<br />

310canc. op<br />

311canc. p<br />

312canc. sub pena<br />

313unius anni nell’interlinea<br />

314canc. eius presbiteratus, necnon<br />

315corr. da provisiones<br />

316ordinis presbiteratus nell’interlinea<br />

317canc. p<br />

318canc. et capellani<br />

319Absentibus - administrationis nell’interlinea<br />

320canc. et<br />

321canc. quae praesentibus acrescenda (corr. da acrescat (?))<br />

322sacramentorum - accrescat nel margine sinistro<br />

323corr. da datur<br />

324canc. ex anno<br />

325corr. da comprehenditur<br />

326canc. per<br />

327canc. c


128 APPENDICE<br />

ta sunt, sub pena amissionis fructuum ressidentiae 328 ⌊unius mensis⌋ quotiescumque<br />

contrafecerint 329 .<br />

Constituatur aliquis ex ipsis 330 capellanis in punctatorem.<br />

In funeralibus deinceps non utantur aliquibus paliis altarium, sed illis tantum utantur<br />

que ad funeralium usum destinata sunt, et hec gratis concedantur et, si vicinantiae<br />

vel alicui particulari personae placuerit alia palia 331 pulchriora 332 facere ad hunc usum,<br />

id eis liceat et hec quoque semper gratis concedantur.<br />

In eisdem funeralibus sola crux semper deferatur et pro ea nil ultra mercedem eam<br />

deferentis capiatur neque per capitulum neque per sacristam, merces autem ipsius<br />

deferentis sic limitatur, videlicet pro cruce inaurata solidi 333 duo et pro cruce lignea<br />

solidus I, et hec in funeralibus que 334 intra terram Melegnani et eius burgos contiguos<br />

facienda erunt, ab extra vero pro eadem cruce inaurata capi possint usque ad solidos<br />

III et pro lignea solidos II.<br />

(f. 50r) Pro campana pariter nil per capitulum nec fabricerios petatur aut exigatur,<br />

sed tantum solidi duo eam pulsanti pro eius mercede solvantur.<br />

Pro sepulturis quoque nil per dictum capitulum nec fabricerios petatur aut exigatur.<br />

Cera quovismodo in funeralibus adhibita in totum ecclesie remaneat ad eius usum<br />

consumanda, ea tamen parte dempta quae presbiteris et clericis dari solet in manibus<br />

deferenda pro singulo eorum particulari elemosina.<br />

Permissum fuit et permittitur praedicto domino presbitero Baptiste praeposito ut<br />

in eius domo retinere possit Dominicam de Marliano eius ancillam, ei tamen presenti,<br />

audienti etc. inhibetur ne aliam capiat ancillam absque licentia praelibatae illustrissime<br />

Dominationis suae et hoc sub pena 50 aureorum.<br />

Dominus presbiter Baptista Verderius capellanus curatus hinc ad festum Sancti<br />

Martini proximum reparare faciat domum quam inhabitat destruatque (f. 50v) stalam,<br />

casinam et latrinam constructam secus parietem ecclesie prope portam ipsius ecclesie<br />

in canonicam egredientem.<br />

Permissum quoque fuit dicto capellano ut in eius domo possit retinere Iacobinam<br />

eius ancillam valde annosam, eodem 335 tamen capellano inhibetur ne aliam capere<br />

valeat, nisi ut supra et prout supra.<br />

Dominus presbiter Hieronimus de Grandatis hinc ⌊ad dictum⌋ festum Sancti Martini<br />

proximum instaurare et reparare faciat eius domum fere dirutam.<br />

Et ad hoc fructus horum amborum capellanorum sequestrentur. 336<br />

Dominus Iohannes Petrus de Brusatis possit et ei liceat eius propriis impensis apponi<br />

facere assidem 337 per brachium altam ad finestram 338 e thalamo praedicti domini<br />

presbiteri Dionisii in 339 domum et seu viridarium praedicti Brusati respicientem, modo<br />

tamen dictus Brusatus per instrumentum publicum protestetur se precario nomine dictam<br />

assidem apponi fecisse et non aliter, ne quandoque longo temporis tractu iuribus<br />

ecclesie afferatur praeiuditium.<br />

328canc. trium mensium<br />

329qualitercumque - contrafecerintnel margine superiore<br />

330canc. pbr<br />

331canc. magis<br />

332canc. sibi<br />

333canc. II<br />

334canc. fient<br />

335canc. in<br />

336paragrafo canc.: Dominus presbiter Hieronimus Ferarius termino dierum <strong>XV</strong> proximorum<br />

ab extra eius domum emittat et collocet quandam eius neptem cum marito et hoc sub pena<br />

scutorum X<strong>XV</strong> auri alicui pio loco applicandorum etc. casu inobedientiae etc. et sub alia (f.<br />

51r) graviori pena arbitrio etc.<br />

337canc. br<br />

338 canc. praedicti domini<br />

339 canc. vir


DOCUMENTO 11 129<br />

Dominus presbiter Hieronimus Ferarius capellanus curatus ut supra termino 340<br />

⌊duorum mensium⌋ proximorum ex eius domo emittat et collocet quandam eius neptem<br />

cum marito et hoc sub pena scutorum X<strong>XV</strong> auri alicui pio loco applicandorum etc.<br />

casu inobedientiae etc. et sub alia graviori pena arbitrio etc. 341<br />

Dominus presbiter Baptista Verderius custos hinc ad kalendas (f. 51v) mensis augusti<br />

proximas Mediolani se praesentet in curia archiepiscopali ad subiciendum se<br />

examini 342 circa celebrationem missae, cum ita blesus sit ut vix possit tolerari 343 .<br />

Praepositus et capellani curati deinceps firmiter habitent in aedibus dictae canonicae,<br />

aliter absentes censeantur et 344 ⌊ressidentiae redditus⌋ amittant. 345<br />

Porta ⌊canonice⌋ que 346 a tergo campanilis egreditur in stratam publicam obturetur<br />

lapidibus et cemento.<br />

Alie vero duae portae ante finem primae hore noctis claudantur et clavis altera<br />

penes praepositum et altera penes capellanum ebdomodarium custodiatur.<br />

(f. 52r) 347 Fabricerii in posterum nullas faciant impensas circa instaurationem nec<br />

reparationem aedium 348 canonicae, sed domus praedicte propriis impensis praepositi<br />

et capellanorum eas inhabitantium instaurentur.<br />

Ad ipsorum dominorum fabriceriorum necnon deputatorum et officialium aliarum<br />

scolarum et confraternitatum eisdem factum fuit praeceptum in faciem, ne in posterum<br />

aliquas peccuniarum summas et seu aliarum quantitates alicui seu aliquibus<br />

mutuo dare audeant sub pena dupli illius summae et quantitatis quam 349 mutuo dari<br />

contingerit statim auferenda ab eo qui contrafecerit (f. 52v) et applicanda loco cuius<br />

fuerint peccunie vel alie res sic ut supra mu⌊tuate⌋ 350 .<br />

Ad eorum quoque praesentiam praelibata illustrissima Dominatio sua delegavit<br />

et deputavit ac delegat et deputat 351 multum reverendum et magnificum iurisconsultum<br />

dominum Paulum Patrocinium presentem et onus de quo infra 352 libenter<br />

suscipientem ad videndum computa et calcula dicte fabricae et omnium scolarum 353<br />

et confraternitatum in dicta parochiali ecclesia et aliis ecclesiis dicti burgi Melegnani<br />

existentium et ad ea calcula liquidandum et liquidari faciendum, necnon et ad interessendum<br />

ellectioni seu ellectionibus quorumcumque officialium ad regimen dicte fabrice<br />

et confraternitatum noviter eligendorum, ad hoc ut legales et idoneae eligantur personae,<br />

presentibus ⌊ut supra⌋ dictis fabriceriis et dictarum confraternitatum (f. 53r)<br />

officialibus et deputatis acceptantibus etc.<br />

Praefatus dominus praepositus rationibus et causis ex visitatione resultantibus<br />

penes se habere teneatur aliquem 354 sacerdotem 355 idoneum et in examine rectorum 356<br />

340canc. dierum <strong>XV</strong><br />

341paragrafo canc.: Praepositus et capellani curati, deinceps continuo<br />

342canc. sub pena<br />

343missae - tolerari nell’interlinea<br />

344canc. distributiones suas<br />

345paragrafo canc.: Fabricerii nullas in posterum faciant impensas circa instaurationem<br />

nec reparationem dictarum aedium, sed domus praedicte propriis praepositi impensis et<br />

capellanorum eas inhabitantium instaurentur.<br />

346canc. est<br />

347due paragrafi canc.: Obturetur lapidibus et cemento ea porta canonicae que a tergo<br />

campanilis in stratam publicam egreditur.<br />

Aliae vero duae portae ante horam primam noctis claudantur, et clavium altera penes<br />

praepositum et altera penes capellanum ebdomodarium custodiatur.<br />

348canc. canonicalium<br />

349corr. da que<br />

350canc. necnon sub pena ⌊statim⌋ refficiendi ⌊eidem loco⌋ totidem ex erae proprio<br />

351 canc. mag<br />

352 canc. susci<br />

353 canc. in dicta<br />

354 canc. idoneum<br />

355 canc. pro<br />

356 canc. receptum (?)


130 APPENDICE<br />

⌊parochialium approbatum⌋ pro eius coadiutore in dicta animarum cura exercenda,<br />

cui annuatim dare ex redditibus suis portionem que archiepiscopo videbitur aequa<br />

teneatur 357 .<br />

Dominus presbiter Baptista Verderius 358 capellanus curatus ut supra rationibus 359<br />

et causis resultantibus ut supra privatus fuit et ex nunc privatur 360 omni munere et<br />

facultate alicuius animarum curae exercendae.<br />

Domino presbitero Dionisio Grandato capellano ut supra rationibus et causis resultantibus<br />

361 ex dicta visitatione necnon et ex processu contra eum agitato 362 factum 363<br />

(f. 53v) fuit praeceptum ut hinc ad diem lune proximam Mediolani se praesentet in 364<br />

curia archiepiscopali et in fortiis magnifici domini viccarii Paphii et 365 prout latius<br />

legitur in calce dicti processus.<br />

Predictus magnificus viccarius Paphius videat processum agitatum contra nobilem<br />

dominum Iohannem Antonium Prealonum ad querelam Beltramine de Bonetis et Livie<br />

eius filiae, que filia dicitur stuprata ab ipso Prealono sub fide eam ducendi in uxorem,<br />

et iure medio decidatur.<br />

(f. 54r) Ordinationes pro ecclesia Sancti Petri<br />

Primo quod aperiatur finestra, que est obtusa, in capella Divi Sepulchri et super<br />

ea fiant 366 valve, ut claudi possit, necnon et stamegna.<br />

Obturetur oculus qui est desupra altare maius in capite ecclesiae.<br />

Elemosina ac hospitalitas, per confraternitatem dicte ecclesie 367 pauperibus dari<br />

et concedi solita, deinceps illis tantum detur et concedatur pauperibus singrapham<br />

manu praepositi vel eius locumtenentis ac visitatorum subscriptam exhibentibus, et in<br />

calculis cum thesaurario faciendis non computetur nec compensetur nisi id quod dicte<br />

singraphae dictabunt.<br />

Officiales dicte confraternitatis mutentur ab eisque rationes reddantur, prout superius<br />

de fabriceriis et aliis confraternitatibus in ecclesia parochiali ordinatum fuit.<br />

Errecta 368 et seu instaurata fuit dicta confraternitas eidemque date et comprobatae<br />

fuerunt regulae et instituta ⌊Sanctorum Iohannis et Mariae⌋ alias per ipsam (f.<br />

54v) confraternitatem sumptas et sumpta per exemplum a confraternitate scolarium 369<br />

ecclesie Sancti Iohannis Domus Ruptae Mediolani et prout latius constat ex ipsa errectione<br />

et comprobatione in fine dictarum regularum descripta et manu praelibate<br />

illustrissime Dominationis sue firmata et sigillata.<br />

Destruantur quamprimum porcile illud et cassinotum in curia domus dicte confraternitatis<br />

et secus ecclesie parietes constructa.<br />

Ordinationes pro 370 ⌊oratorio Assumptionis Dive Marie⌋ quod est in castro<br />

illustrissimi marchionis<br />

357 que - teneatur nell’interlinea<br />

358 canc. rat<br />

359 canc. cause<br />

360 canc. mun<br />

361 canc. ut supra factum fuit<br />

362 canc. eidem<br />

363 corr. da pactum<br />

364 canc. fortiis<br />

365 canc. prout<br />

366 canc. valde<br />

367 canc. dar<br />

368 canc. fuit<br />

369 canc. Sancti<br />

370 canc. ecc capella


DOCUMENTO 11 131<br />

A fronte dicti 371 ⌊oratorii⌋ construatur paries dictam capellam omnino claudens, 372<br />

⌊ita ut e porticibus nec⌋ e fenestris domus missa audiri possit, in dictoque pariete 373<br />

construantur finestre 374 ⌊cum suis vitreis necnon et⌋ porta quae sera et clavi claudatur.<br />

Dictum oratorium dealbetur et pingatur.<br />

(f. 55r) Ordinationes pro ecclesia Sancti Rochi in burgo Fornacis<br />

Fiat stamegna ex tila super finestra.<br />

Fiant cancellae ligneae circumcirca porticum cum porta que sera et clavi claudatur.<br />

Ambo altaria que sunt subtus dictam porticum demoliantur.<br />

Celum ecclesiae soffitetur.<br />

Ordinationes pro ecclesia Sancti Materni<br />

Ea pars dicti cimiterii 375 in qua consite erant quedam plantae moronorum quas 376<br />

⌊plantari fecerunt domini⌋ Iohannes Antonius 377 et Alexander 378 fratres 379 de Ranchatae<br />

380 fuit aplicata et ex nunc etiam de ipsorum heredum presentium etc. consensu<br />

unitur et aplicatur dictae ecclesiae.<br />

Praesentibus ut supra, consentientibus et dictum spacium terrae 381 cum ipsis<br />

plantis libere relaxantibus et renuntiantibus dictae ecclesiae.<br />

Aptentur ⌊de presenti⌋ portae dictae ecclesiae ac sera et clavi (f. 55v) claudantur.<br />

Dicta ecclesia quamprimum 382 fieri poterit cooperiatur, verum de presenti saltem<br />

capella maior ⌊et per brachia⌋ quatuor penes 383 eam et ab utroque latere 384 cooperiatur<br />

expensis communitatis Melegnani, iuxta oblationem et promissionem per ipsos<br />

homines factam.<br />

Indulgentiis dictae ecclesie per olim illustrissimos cardinales concessis amplius non<br />

utantur nec deinceps bulle ipse exponantur.<br />

Ordinationes pro ecclesia Sancti Blasii<br />

Hec ecclesia cum domo ac horto et omnibus aliis suis iuribus unita, concessa et<br />

applicata ac unitur 385 , conceditur et aplicatur 386 monasterio venerabilium fratrum<br />

ordinis Capuzinorum Mediolani, et hoc etiam accedente consensu scolarium confraternitatis<br />

Sancti Petri Melegnani, curam dictae ecclesie habentium, necnon et cum<br />

consensu reverendi domini praepositi et capellanorum curatorum dicti burgi Melegnani,<br />

quibus solvi debet quidam annuus census super dicta domo et horto, et cum<br />

resservatione ipsius census, et prout latius legitur ex (f. 56r) instrumento per me<br />

notarium et cancellarium infrascriptum recepto.<br />

Ordinationes pro ecclesia Sancte Brigidae<br />

371corr. da dictae ; canc. capellae<br />

372canc. in quo<br />

373e fenestris - pariete nel margine sinistro<br />

374canc. ac ho ac<br />

375canc. quam heredes<br />

376corr. da quibus ; canc. gaudebant heredes dominorum<br />

377corr. da Antonii<br />

378corr. da Alexandri<br />

379corr. da fratrum<br />

380corr. da Renchatae<br />

381canc. su (?)<br />

382canc. cooperiatur<br />

383canc. ab utraque parte<br />

384quatuor - latere nel margine sinistro<br />

385canc. et concedit<br />

386 canc. ve


132 APPENDICE<br />

Ubi heredes magnifici domini Francisci Caprae velint capellam unam condecentem<br />

edificari facere, prophanetur dicta ecclesia Sancte Brigidae et de hoc infalanter<br />

agatur cum ipsis 387 ⌊heredibus⌋, attento quod 388 nunc desupra dictam ecclesiam<br />

constructum 389 extat columbarium, et in usus prophanos omnino conversa visa est 390 .<br />

Ordinationes pro ecclesia loci delle Roche<br />

Magnificus dominus Dionisius Brippius refficere et instaurare faciat dictam ecclesiam<br />

391 hinc ad mensem septembris proximum et interim ipse dominus Brippius possit<br />

uti eius capella in 392 eius 393 castro seu domo constructa.<br />

Vocetur capellanus praedicti domini Brippi coram magnifico viccario archiepiscopali<br />

ad videndum se condemnari ex quo visus fuit in habitu prohibito.<br />

Ordinationes pro ecclesia Sancti Rochi de Ariotio<br />

Ubi magnifici Fabritius et Saxus Vicecomites patroni dicti loci et seu vicinantia<br />

voluerint dotem ipsius ecclesie augere usque ad summam librarum 200 imperialium in<br />

anno pro mercede unius rectoris, errigatur ibi parochialis a cura Melegnani separata.<br />

Finestra attollatur magis per medium brachium et super ea fiat stamegna ex tila.<br />

Ordinationes pro ecclesia Sanctorum Petri et Pauli de Vizolo<br />

Hec ecclesia termino mensium trium proximorum reparetur expensis reverendorum<br />

dominorum praepositi et capellanorum curatorum burgi Melegnani.<br />

Fiant de presenti valve super portis et teneantur clausae sera et clavi.<br />

Duo altaria semidistructa, que sunt e lateribus altaris maioris, penitus demoliantur.<br />

Cimiterium claudatur saltem sbarris ligneis, ut sit tutum a bestiis.<br />

Quilibet ex dictis capellanis curatis post peractam suam ebdomodam teneatur in<br />

sequenti ebdomoda celebrare missam in hac ecclesia.<br />

Ordinationes pro ecclesia Sanctorum Protasii et Gervasii de Sarmazano<br />

Dicta ecclesia recte cooperiatur et soffitetur.<br />

Fiat pavimentum.<br />

Fiant valvae super portis et claudantur sera et clavi.<br />

Fiant crates ferreae super finestris necnon et stamegne ex tila.<br />

(f. 57v) Fiant cancelle ligneae circumcirca porticum cum portina que claudatur<br />

sera et clavi.<br />

387 canc. dominis Capris<br />

388 canc. de pr<br />

389 corr. da constructam<br />

390 prophanos - est nell’interlinea ; paragrafo canc.: Provideatur de apparamento ad<br />

celebrandum missam opportuno videlicet fiat<br />

Camiscium unum cum suo cingulo<br />

Amictum<br />

Manipulum et stola<br />

Planeta<br />

Palium<br />

Misale<br />

Calix cum cuppa et patena argentea<br />

Corporalia 3<br />

Purificatoria XII<br />

Fiant et alia ad celebrandum necessaria<br />

391 canc. et interim ipse dominus Brippius<br />

392 canc. ex<br />

393 canc. o


DOCUMENTO 11 133<br />

Provideatur de paramento 394 integro ad missam celebrandam, videlicet fiat<br />

Camiscium unum cum suo cingulo,<br />

Amictum,<br />

Manipulum cum stola,<br />

Planeta,<br />

Palium saltem ex zambeloto,<br />

Tobaleae opportunae,<br />

Misale unum,<br />

Calix cum cuppa et patena argentea,<br />

Corporalia 3,<br />

Purificatoria XII.<br />

Provideatur et de aliis ad celebrandum necessariis.<br />

Et ad effectus praemissos fiat sequestrum penes fictabilem bonorum ecclesiae praedictae.<br />

Factum fuit incontinenti dictum sequestrum, quod videatur cum rellatione.<br />

(f. 58r) Ordinationes pro ecclesia Sancti Antonii de Colturano<br />

Cimiterium vel muris vel sbarris ligneis reddatur tutum a bestiis.<br />

Incrustetur volta capelle maioris.<br />

Alia duo altaria demoliantur et alterum eorum transferratur secus parietem ad<br />

medium ecclesie, ubi figura divae Mariae picta est.<br />

Apponatur sera et clavis super porta et hostio 395 sacrastiae.<br />

Fiat quamprimum cratis ferrea super finestra que inservit altari maiori in capite<br />

ecclesiae.<br />

Ubi homines dicti loci velint dotem ipsi ecclesie augere usque ad sumam librarum<br />

ducentum imperialium in anno pro salario rectoris, dicta ecclesia errigatur in parochialem<br />

separatam a cura 396 Melegnani, et, donec super praemissis deliberetur, inhibitum<br />

fuit ac inhibetur domino presbitero Baptiste de Scottis capellano curato, ne aliqua<br />

sacramenta ibidem ministret.<br />

Et ubi dicta ecclesia in parochialem sic ut supra errigatur, tunc provideatur de<br />

tabernaculo pro sanctissima tenenda 397 (f. 58v) eucharastia, necnon et provideatur<br />

de baptisterio et aliis omnibus ad parochialem ecclesiam necessariis, prout in regulis<br />

generalibus traditum est.<br />

Pro monasterio Sancti Angeli<br />

Moniti fuerunt venerabilis frater viccarius ac fratres dicti monasterii ut quamprimum<br />

demoliri faciant depositum 398 super terram eminens, in quo dicitur reconditum<br />

cadaver cuiusdam a Basilica Petri, et quod ipsum cadaver infra 399 terram sepeliri<br />

faciant.<br />

Moniti quoque fuerunt, ut quanto citius lapidibus et cemento obturari faciant omnia<br />

hostia a parte extra monasterium constructa in pariete 400 illarum celularum 401<br />

quibus utuntur pro confessionalibus, et quod illis amplius non utantur pro confessionalibus,<br />

nam alia confessionalia illignea facienda sunt et collocanda in locis aparentibus<br />

ecclesie, iuxta formam per ⌊quasdam⌋ regulas generales aliis omnibus ecclesiis<br />

traditam.<br />

394 corr. da apparamento<br />

395 corr. da hostia (?)<br />

396 canc. praepositure Sancti Iuli<br />

397 canc. euchast<br />

398 canc. lapideum<br />

399 canc. ecclesi<br />

400 canc. c<br />

401 canc. in


134 APPENDICE<br />

(f. 59r) Vigore quoque et in exequtione ⌊quarundam⌋ bullarum per sanctissimum<br />

Pium papam quintum superioribus diebum editarum facta fuit praedicto 402 venerabili<br />

patri vicario inhibitio tenoris subsequentis, videlicet:<br />

1567 die sabbati ultimo mensis mai.<br />

Coram illustrissimo et reverendissimo cardinali Borromeo Mediolanensi archiepiscopo<br />

etc. existenti in terra Melegnani pro visitatione dicti loci, vocato et habito venerabile<br />

fratre Francisco de Bamphis, ordinis Fratrum Minorum Regularium Observantiae,<br />

viccario in monasterio dicti loci, eidem praesenti, audienti etc., factum fuit<br />

praeceptum et seu inhibitio in faciem, ut omnia in concilio provinciali disposita circa<br />

funeralia ad unguem observet et adimpleat, maxime circa 403 palia gratis in funeralibus<br />

concedenda et de paliis auro contextis nec sericeis in dictis funeralibus non concedendis,<br />

iuxta etiam bullas a summo pontifice emanatas.<br />

Praesente ut supra praedicto venerabili patre viccario, acceptante etc. et ita exequi<br />

promittente etc.<br />

Vigore etiam dictarummet bullarum praeceptum et inhibitum fuit praedicto patri<br />

viccario praesenti ut supra, quod deinceps aliquas mulieres non admittat in viridario<br />

seu barco dicti monasterii sub pena excoicationis, ut in dictis bullis<br />

sanctissimi domini nostri Pii V.<br />

(f. 59v) Vigore quoque dictarummet bullarum factum fuit simile praeceptum et seu<br />

similis inhibitio venerabili fratri Zinesio de Bugatis de Candia, ordinis fratrum Carmelitanorum,<br />

priori monasterii eiusdem ordinis in dicto burgo Melegnani, praesenti,<br />

audienti etc, et in omnibus ut supra et prout supra.<br />

(f. [60]r) Ordinationes pro ecclesia Sancte Mariae de Calvenzano<br />

Fiant valve super portis et claudantur sera et clavi.<br />

Altare maius retrahatur magis citra medium ecclesie.<br />

Perficiatur quamprimum ancona ad ipsum altare apponenda.<br />

Cetera vero altaria demoliantur et duo alia construantur secus parietes 404 ad<br />

medium ecclesie, videlicet unum e regione alterius.<br />

Errigantur et seu construantur duo parietes, videlicet unus ab utroque altaris maioris<br />

inter columnas et ab uno ex dictis lateribus construatur sacrastia et ab alio<br />

campanile.<br />

Celum ecclesie soffitetur.<br />

Fiant stamegne super finestris.<br />

Nonnullae ex dictis finestris necnon et quedam alia foramina in ipsa ecclesia existentia<br />

obturentur iudicio tamen architecti.<br />

Parietes ecclesie incrustentur et pingantur vel saltem dealbentur.<br />

(f. [60]v) Fiat campana super campanile sic ut supra construendo.<br />

Tollatur illud depositum 405 lapideum, quod duabus columnis lapideis sustinetur,<br />

in ecclesia et cadaver in eo reconditum sepeliatur infra terram, dictum vero depositum<br />

ab extra ecclesiam super ipsismet columnis collocetur in angulo ubi apparet alias<br />

constructam fuisse 406 portam, que nunc obturata est.<br />

Fiant duo apparenta integra ex zambeloto, alterum scilicet album et alterum<br />

pavonazeum.<br />

Dentur dicto capellano libre 150 imperiales in anno et celebret singulo die, 407 ⌊salvo<br />

quod⌋ ex singulis ebdomodis possit omittere unam diem. 408<br />

402 corr. da praedictis<br />

403 canc. funeralia<br />

404 corr. da parietem<br />

405 canc. m<br />

406 corr. da adfuisse<br />

407 canc. ⌊uno die⌋ excepto uno<br />

408 paragrafo nell’interlinea ; tre paragrafi canc.:


DOCUMENTO 11 135<br />

(f. [61]r) Ordinationes pro ecclesia Sancti Michaelis de Pidriano<br />

Demoliantur ambo altaria que sunt in dicta ecclesia, nam sunt nimis angusta et<br />

parva, et unicum refficiatur ad formam per regulas generales traditam.<br />

Provideatur saltem de apparamento uno ad missam celebrandam, videlicet fiat:<br />

Calix cum cuppa et patena argentea,<br />

Camiscium unum cum suo cingulo,<br />

Manipulum et stola,<br />

Planeta,<br />

(f. [61]v) Pallium unum,<br />

Missale,<br />

Corporalia tria,<br />

Purificatoria XII.<br />

Provideaturque de aliis pro celebratione missae necessariis.<br />

Ubi per testes verificetur quod hic locus sit vicinior burgo Melegnani quam loco<br />

Sancti Iuliani, et ob id comodius ibi posse animarum cura exerceri per rectores Melegnani<br />

quam per rectorem Sancti Iuliani, locus praedictus segregetur a dicta cura Sancti<br />

Iuliani et uniatur curae Melegnani iuxta memoriale per vicinos dicti loci porrectum.<br />

(f. [62]r) Ordinationes pro ecclesia Sanctae Mariae in loco Mezani<br />

Dicta ecclesia soffitetur.<br />

Provideatur quamprimum de apparamentis pro celebratione missae necessariis.<br />

Apponatur sera et clavis super porta ecclesie et teneatur semper clausa, nisi cum<br />

ibi celebrari contingit.<br />

Ubi pariter per testes verificetur quod hic locus sit propinquior dicto burgo Melegnani<br />

quam loco Sancti Iuliani et ob id comodius ibi posse animarum cura exerceri<br />

per rectores Melegnani quam rectorem Sancti Iuliani, locus praedictus segregetur a<br />

dicta cura Sancti Iuliani, et uniatur curae Melegnani, eo maxime si etiam probatum<br />

fuerit quod hoc 409 et seu in alio anno quis absque sacramentis decesserit, ipsius rectoris<br />

Sancti Iuliani culpa.<br />

(f. [62]v) Ordinationes pro ecclesia Sanctorum Iacobi et Christofori loci de Balbiano<br />

ac ecclesie 410 Sancti ∗∗∗ in loco Burgi Novi<br />

Dicta ecclesia soffitetur.<br />

Provideatur quamprimum de paramentis 411 pro celebratione missae necessariis.<br />

Ubi vicinantia dicti loci Balbiani velit dotem eius ecclesie augere usque ad sumam<br />

librarum 200 imperialium in anno, computato redditu dicte ecclesie Sancti ∗∗∗ Burgi<br />

Ordinationes pro ecclesia et monasterio Sancti Angeli<br />

Tollatur depositum super terram eminens in dicta ecclesia, in quo dicitur reconditum<br />

cadaver cuiusdam a Basilica Petri dictumque cadaver infra terram sepeliatur.<br />

Obturentur ⌊ab extra⌋ lapidibus (corr. da lapibibus) et cemento omnia hostia illarum celularum<br />

quibus utuntur pro confessionalibus et illis amplius deinceps non utantur pro confessionalibus,<br />

sed alia confessionalia illignea fiant et collocentur in locis apparentibus ecclesie iuxta<br />

formam per regulas generales traditam.<br />

(f. [61]r) ne aliqua sacramenta ibidem ministret.<br />

Et ubi dicta ecclesia in parochialem sic ut supra errigatur, tunc provideatur de tabernaculo<br />

pro sanctissima tenenda eucharastia, necnon de baptisterio et de aliis omnibus ad parochialem<br />

ecclesiam necessariis prout in regulis generalibus traditum est.<br />

409 canc. an<br />

410 i.e. ecclesia<br />

411 corr. da apparamentis


136 APPENDICE<br />

Novi, 412 dicta ecclesia 413 de Balbiano ⌊in parochialem separatam a cura loci⌋ 414 Bustegherae<br />

errigatur, eidemque ecclesie de Balbiano 415 uniatur et applicetur dicta ecclesia<br />

Burgi Novi cum eius redditibus, si 416 tamen fieri poterit 417 de consensu patronorum,<br />

alioquin separentur a cura Bustighere 150 libre post extrationem pensionum et<br />

errigatur in parochiam ex decreto concilii Tridentini et interim, 418 ubi per testes probetur<br />

quod dictus locus Balbiani sit ⌊magis⌋ vicinus 419 burgo Melegnani quam dicto<br />

loco Busteghere, et ob id commodius ibi animarum cura possit per rectores Melegnani<br />

exerceri quam per rectorem dicti loci Busteghere, locus predictus Balbiani 420 ⌊regatur<br />

a rectoribus⌋ Melegnani 421 .<br />

(f. [63]r) Magnificus viccarius ⌊generalis⌋ videat dictam expositionem cum testibus<br />

superinde receptis et provideat prout melius convenire videbitur, sed magis videtur<br />

convenire separatio alicuius partis reddituum parochialis Busteghere, ut ex dictis<br />

fructibus una cum aliquali hominum contributione 422 ibi erigatur parochialis 423 .<br />

Si reverendus dominus praepositus burgi Melegnani comperuerit aliquas ex ecclesiis<br />

supradictis esse male custoditas vel aliqualiter in usus converti prophanos, eas claudi<br />

faciat et claves penes se custodiat nec aperiantur nisi dum ibi celebrari continget.<br />

412 canc. eidemt<br />

413 corr. da ecclesie<br />

414 canc. ⌊Bustegh⌋<br />

415 Bustegherae - Balbiano nel margine sinistro<br />

416 canc. fier<br />

417 canc. aut (?)<br />

418 alioquin - interim nell’interlinea ; inizio di paragrafo canc. S. . .<br />

419 corr. da vicinior<br />

420 canc. segregetur a dicta cura Bustegherae et uniatur cure<br />

421 canc. quo casu dictus rector Busteghere concurrat cum vicinis ad impensam mercedis<br />

solvendae pro administratione dictae curae, iuxta (f. [63]r) expositionem per ipsos homines<br />

factam<br />

422 alicuius - contributione nell’interlinea<br />

423 ibi - parochialis nel margine sinistro


DOCUMENTO 12 137<br />

1567 maggio 30.<br />

12<br />

Memoriale con cui gli uomini di Mezzano e Pedriano chiedono di essere uniti<br />

alla prepositura di Melegnano.<br />

Originale.<br />

ACAM, X, Melegnano, vol. 4, fasc. 17.<br />

1567 adì 30 magio.<br />

Li homini de Mezano et Pedriano, dischosto da Mellegnano mezo millo et da lontano<br />

da Santo Iuliano due millia, suplichano ha sua Signoria illustrissima, anchora che<br />

siano soto la plebe di Santo Iulliano, per esere la via longa et molto dispiacevole et<br />

damnosa ha li infermi venendo il bisogno, però ⌊per(?) 1 ⌋ questa hochasione suplichiamo<br />

a esere in el numero de li eleti di Melegnano et questo teniamo sichuro che quela<br />

non mancherà di favore, perché non aspetiano si non favore et iustitia.<br />

Nelli detti luoghi gli sono 2 cioè in Pidriano case X et anime 80.<br />

In Mezano case 17 et anime 90 in circa.<br />

1 canc. venedo<br />

2 canc. case


138 APPENDICE<br />

1570 settembre 22.<br />

13<br />

Lettera di Dionigi Brivio a san Carlo Borromeo.<br />

Originale.<br />

ACAM, X, Melegnano, vol. 6, fasc. 1.<br />

(recto) Illustrissimo et reverendissimo Monsignore, signore et patron mio osservantissimo.<br />

Questi giorni passati, quando la fu alla Rocca, la tiene proposito sopra li poveri frati<br />

Scapucini, mostrando grandissimo desiderio ch’havessero qua un locco a Maregnano;<br />

al che li rispose ch’el locco già era trovato in essa terra propria, et che se può dire fuora<br />

della terra, sito molto alto sopra il fiume del Lambro, bonissimo aere, et vi è anchora<br />

un pocco d’habitatione, ma non vi è chiesa, et è del signor Hippolito Lampugnano,<br />

qual m’ha detto che lo darà volantieri, et ch’el farà conoscere ch’esso è molto devoto<br />

d’essa relligione et che desidera che tal frati vengano ad habitarlo, perhò che lui non<br />

può donar tanta cosa, per esser povero gientilhomo, ma ch’el farà cortesia, qual credo<br />

che sarà tanto più, quanto che vostra Signoria illustrissima lo mandasse a chiamare et<br />

ch’ella ghe ne parlasse caldamente, che me rendo certo ch’el farà quanto ella desiderarà<br />

et comandarà. Et perché tal locco potria forsi vallere cinquecento scuti o più o manco,<br />

li dissi ancora che nella terra di Viccione, lontano da Melegnano due milia, verso<br />

Milano, vi è una chiesa antichissima chiamata Santa Maria, qual è chierichato de<br />

Baldesar Trecco, figliol del quondam messer Hieronimo, qual altre volte era notaro<br />

nel arcivescovato di vostra Signoria illustrissima et sta in Porta Tosa, nella contrada<br />

della Cervieta, et esso Trecco havea datte li beni d’esso clericato che sono pertiche<br />

circa 18 a livello al quondam monsignor Patrocinio per soldi 45 la pertica, senza<br />

dispensa di vostra Signoria illustrissima né suoi vicarii, come già ho inteso, et come<br />

credo che monsignor don Leonello ne sii molto bene informato alla visita che questi<br />

giorni passati ha fatto, et essendo così come ho (verso) già inteso, et non parendo<br />

a questi poveri frati de star dov’ora è quella chiesa a Viccione, per esser lontano<br />

dalle ellemosine, se contentarebbono più presto che se vendessero con l’authorità et<br />

consenso de vostra Signoria illustrissima quelle pertiche di terra, et comprare quello<br />

sito del signor Lampugnano in Maregnano, et son sicuro che se trovarano persone che<br />

comprarano dette terre, et talli dinari sarano boni per una parte, et il restante nostro<br />

Signore Dio, con il favore et aviso di vostra Signoria illustrissima accompagnate con<br />

qualche ellemosine de persone devote, spero che questi devoti relligiosi haverano un<br />

bel et bon sito, come essi ne sono informati, et ogni giorno s’andarà facendo qualche<br />

cosa di modo che in pocco tempo se potrà sperare che vi starano continuo a pregare<br />

nostro Signore per vostra Signoria illustrissima et per tutti li benefattori. Et così<br />

vostra Signoria illustrissima, come sempre fu suo solito, debbe abbraciare questa santa<br />

et onorata impresa et con l’authorità sua operare che tal 1 ⌊negotio⌋ habbi effetto, che<br />

oltra che farà opera santa et pia, io ancora li restarò immortalmente obligatissimo.<br />

Alla cui bona gratia humilmente me raccomando et con la debita reverenza li bacio le<br />

mani. Da la Rocca, alli 22 di settembre 1570.<br />

Di vostra Signoria illustrissima et reverendissima<br />

humill. mo servidore<br />

Dioniggi Brivio<br />

1 canc. opera


DOCUMENTO 14 139<br />

1577 maggio 23.<br />

14<br />

Lettera di don Luigi Carnaghi, prevosto di Melegnano, a san Carlo Borromeo.<br />

Originale.<br />

ACAM, X, Melegnano, vol. 2, fasc. 15.<br />

(recto) Illustrissimo et reverendissimo Monsignore, padrone mio osservantissimo.<br />

Hieri fu qui a Melegnano il Provinciale de’ Capuccini, a visitare e disegnare il luoco<br />

per edificarci il suo monastero e conchiuse che la chiesa di Santo Materno può restare<br />

anco senza impedimento dell’edificio del suo monastero, perché secondo il disegno<br />

loro essa chiesa di San Materno rimane nella parte settentrionale della piaza, che<br />

sarà innanti la porta della chiesa, ch’essi a suo servigio vogliono di nuovo fabricare.<br />

Et io, che temo che la signora Marchesa, la quale s’aspetta qui dimani la sera per<br />

ultima risolutione di sì fatto negocio, non entra in capriccio di atterrar la chiesa di<br />

San Materno, perché la chiesa nuova de’ Capuccini habbia la piaza più ariosa et ampia<br />

avanti, aviso vostra Signoria illustrissima acciò ch’ella, quando fosse richiesta per la<br />

demolitione di San Materno, vadi considerata, essendo che commodamente può stare<br />

e l’una e l’altra chiesa. I Capuccini hanno scropolo a privare questa compagnia di<br />

scolari della sua chiesa, ove anco essi lodano Iddio, atteso ch’a loro non portano altro<br />

impedimento che d’un puoco più d’aria.<br />

Perché i Capuccini vogliono di presente starsene qui cinque, duoi di messa, un<br />

chierico e duoi laici per attendere alla fabrica, io ci offersi una parte della canonica<br />

nostra, ma essi dicono che star vogliono a San Pietro, luogo con nome d’hospitale, di<br />

Disciplini. Nelle case di esso hospitale stanno donne et huomini né so se gli scolari si<br />

contentaranno, atteso che tra loro sono discordi, et io, vedendo i lor disordini et che<br />

non frequentano l’ufficio suo né che mai render m’hanno voluto i conti da quatro anni<br />

in qua, ci ho levato la regola, come n’ho raguagliato monsignor Fontana: et perciò sarà<br />

bene che vostra Signoria illustrissima ordini quello che le par bene, acciò questi frati<br />

siano alloggiati.<br />

Nelle tre feste della Pentecoste prossima predicarà qui nella nostra chiesa prepositurale<br />

il Provinciale de’ Capuccini. Ho benedetto la maggior parte delle case di questa<br />

terra e suoi borghi, vo seguitando, ma questi pochi giorni fo pausa per attendere alle<br />

confessioni. Ognuno mi dimanda grani benedetti, io ho distribuito quei cento che vostra<br />

Signoria illustrissima (verso) gli giorni passati mi fece dare, ma sono quasi niente,<br />

se si risguarda la moltitudine del popolo: onde supplico ch’ella me ne faccia almeno di<br />

ducento gratia, affine che costoro non manchino nell’ufficio di pietà per diffetto mio. Et<br />

se le piacesse di favorirmi tanto, l’apportatore di questa è tale ch’allui sicuramente si<br />

puotranno dare. Di ciò molto la priego e con ogni affetto di cuore m’inchino a pigliarmi<br />

la sua santa benedittione.<br />

Da Melegnano il 23 maggio 1577.<br />

Di vostra Signoria illustrissima et reverendissima<br />

humilissimo servitore<br />

il prevosto di Melegnano


140 APPENDICE<br />

1577 maggio 25.<br />

15<br />

Lettera di Barbara del Maino, marchesa di Melegnano, a san Carlo Borromeo.<br />

Originale (il testo è di mano del prevosto Carnaghi, solo le ultime due righe<br />

sono della marchesa).<br />

ACAM, X, Melegnano, vol. 2, fasc. 35.<br />

Illustrissimo et reverendissimo Signor mio osservantissimo<br />

Hieri giunsi qua per dar principio alla mia divotione di fabricare il monastero<br />

per gli padri Capuccini; ho compro il terreno che lor bisogna et, perché la chiesa di<br />

San Materno porta impedimento alla chiesa che s’ha di fare per uso d’essi Capuccini,<br />

sendosi disegnato 1 che la nuova sia di edificarsi presso alla vecchia tre braccia, supplico<br />

vostra Signoria illustrissima farmi gratia di mandarmi facoltà di far demolire essa<br />

chiesa di San Materno, acciò non impedisca l’opra c’ho stabilito con l’aiuto d’Iddio di<br />

presente principiare e quanto prima finire. Quando vostra Signoria illustrissima fu in<br />

quelle parti, mandò visitare la capella che fece fare Pio Quarto di santa memoria al<br />

Frascarolo et mi diede licenza di farci dir messa per tre mesi; hora finito è il termine; gli<br />

padri Capuccini non vogliono più celebrarvi senza sua nuova licenza et, perché penso<br />

di rimanere anco al Frascarolo qualche tempo, priego vostra Signoria illustrissima<br />

favorirmi in prorogarmi la licenza et per lo presente mandarmela, con che alle sue<br />

sante orationi mi raccomando.<br />

Da Melegnano, il X<strong>XV</strong> maggio MDLX<strong>XV</strong>II.<br />

Di vostra Signoria illustrissima et reverendissima<br />

hobigatissima serva<br />

la marchesa di Marignano<br />

1 canc. disegnata


DOCUMENTO 16 141<br />

1577 maggio 25.<br />

16<br />

Lettera del Provinciale dei Cappuccini a san Carlo Borromeo.<br />

Originale.<br />

ACAM, X, Melegnano, vol. 2, fasc. 35.<br />

Iesus<br />

Illustrissimo et reverendissimo monsignore mio in Giesù Christo humile saluto.<br />

Sonno già alquanti anni, che la Religion, et Provintia nostra, desidera et procura,<br />

per serviggio de Dio, far un monasterietto per albergo de Frati, nella terra di Marignano,<br />

et hora Nostro Signore, ch’opportunamente adempie il desiderio de soi, ha<br />

inspirato efficaciamente la signora Marchesa di fare questa laudevole impresa, et è<br />

venut’aposta da Fraschirolo per dargli principio. Però supplico humilmente a Vostra<br />

Signoria Illustrissima, che, per Nostro Signor Giesù Christo, mi conceda, non solamente<br />

la licentia et benedittione, per ricevere questo logo, che detta Signora Marchesa ha<br />

comprato presentialmente con soi denari già sborsati, ma mi dia anco libera facoltà<br />

di transferir una chiesetta, intitolata San Materno, da un logo a un altro il spatio de<br />

25 passi, perché stando dove hora è, non se gli può accommodar la fabrica dil monasterio,<br />

et remanendo in piè impedisce la nova chiesa che si ha di fare. Et volontieri<br />

sarei venuto personalmente a pregarla et informarla del tutto, ma perché mi bisogna<br />

predicar queste 3 feste della Penthecoste, et la signora Marchesa non può tardar a partirsi,<br />

per negotio d’importanza, cioè per grave infirmità d’una sua figlia ch’è senza suo<br />

governo a Fraschirolo, et avanti che si parta vorebbe veder dar principio alla fabrica,<br />

verrò poi doppo le feste ad assicurarla che questa nostra petitione è raggionevole, et<br />

la concession è licita. Prego adunque di novo Vostra Signoria Illustrissima concederci<br />

detta chiesa liberamente, acciò non perdiam questa bona occasione, perché perduta, si<br />

cercharà, et forse non si potrà trovare. Et con questo facendo fine, prego Dio disponna<br />

di noi, et di tutte le cose nostre quello ch’è beneplacito suo, sua gloria, et nostra salute.<br />

Da Marignano, il 25 di Maggio, 1577.<br />

Di Vostra Illustrissima et Reverendissima Signoria Servo, et suddito in Christo<br />

Il Provintial de Frati Capuccini


142 APPENDICE<br />

1577 giugno 3.<br />

17<br />

Lettera del Provinciale dei Cappuccini a san Carlo Borromeo.<br />

Originale.<br />

ACAM, X, Melegnano, vol. 2, fasc. 35.<br />

Iesus<br />

Illustrissimo et Reverendissimo Monsignor et signor mio in Giesù Christo humile<br />

saluto.<br />

Per dispositione della Divina Maestà, con la benedittione di vostra Signoria illustrissima<br />

et con l’aiuto dell’eccellentissima signora Marchesa habbiam piantata la<br />

prima pietra, et fatt’i fondamenti della nova chiesa di San Materno a Marignano. Il<br />

reverendo Preposito, lattor della presente, per sua charitativa humanità, ha accommodato<br />

nella canonica della chiesa sua i nostri frati, parte de quali attendaranno al negotio<br />

della fabrica, parte alla celebratione delle cose divine, et uno all’amministratione del<br />

verbo. Se, per gloria de Dio, pare al retto giudicio di Vostra Signoria Illustrissima et<br />

se gli piace, la prego concederci liberamente la chiesa vecchia di San Materno, dove<br />

possiam celebrar le messe, et altri divini officii, sin che sia fabricato et perfetto il<br />

choro, et l’altare della chiesa nova. All’hora si potranno transferire le reliquie, se ve<br />

ne sonno, dall’altar vecchio al novo, et la materie della chiesa vecchia, all’edificatione<br />

della nova. Né per questo si farà ingiuria a quei scholari che l’hanno risarcita, perché<br />

s’accontentono di quanto disponerà Dio per Vostra Signoria Illustrissima. Et, se sarà<br />

bisogno di far qualche ristorro alle lor proprie borse, non si mancharà di cerchare fidelmente<br />

l’elemosina, per non lasciarli dannificati. Se anco Vostra Signoria Illustrissima<br />

potesse porgiere, et porgiesse le mani adiutrici a questa incomminciata fabbrica, credo<br />

farebbe a Dio cosa grata, et io gliene supplico, et confessomegli obbligato, con tutta la<br />

Provintia mia, qual sempre pregarà la Maestà Divina dia felice successo a sue sante,<br />

et fatticose imprese. Da Marignano il 3 di giugno 77.<br />

Di Vostra Illustrissima e Reverendissima Signoria servo, et suddito in Christo<br />

Il Provintial de Capuccini nella Provincia di Milano


DOCUMENTO 18 143<br />

1577 giugno 10.<br />

18<br />

Lettera di fra Arcangelo da Brescia a san Carlo Borromeo.<br />

Originale.<br />

ACAM, X, Melegnano, vol. 2, fasc. 35.<br />

Illustrissimo e Reverendissimo Monsignor salute e pace.<br />

Il nostro reverendo Padre Provintiale hammi posto qua a Mellegnano a predicar il<br />

verbo di Dio, et insieme mi ha datto carico che andando fuori in altre terre, debba haver<br />

l’occhio a ritrovar pietre, legnami, et simili altre cose per la fabrica. L’onde venendo<br />

sabbato prossimo passato da Milano vidi in un campo lontano da Milano quattro milia<br />

una capella roinata dimandata Santo Martino, et m’informai dal Reverendo di Santo<br />

Giugliano che cosa ⌊era⌋, et mi rispose che era come niente, perché già è stata condotta<br />

via la maggior parte di quelle pietre, dove ne restano ancora circa otto o dieci carra<br />

con due o tre pietre vive longhe, ma che se havevamo caro haver il restante dovevamo<br />

di ciò dar aviso a Vostra Signoria Illustrissima. Però la preghiamo ci voglia concedere<br />

la licentia d’andar a pigliarle, avanti che altri le levino, et noi gli pregaremo dal Signore<br />

la sua santa gratia. Da Mellegnano, il 10 di Giugno 1577.<br />

Di Vostra Signoria Illustrissima<br />

Minimo figliuolo et servo nel Signore<br />

Fra Arcangelo da Brescia Capucino indegno


144 APPENDICE<br />

1577 giugno 22.<br />

19<br />

Lettera di don Luigi Carnaghi, prevosto di Melegnano, a san Carlo Borromeo.<br />

Originale.<br />

ACAM, X, Melegnano, vol. 2, fasc. 35.<br />

Illustrissimo et Reverendissimo Monsignore padrone e signor mio osservantissimo.<br />

Ho inteso, che si partono dalla Vittoria quei poveri, per venire a Milano, et che<br />

quel luoco rimarrà derelitto, come prima; vi sono molte cose, che si perderanno subito,<br />

perché non sì tosto saranno partiti quelli, c’hor vi stanno, ch’ognuno darà di piglio a<br />

quanto puotrà; onde vi sono alcuni legni dati per farne un ponte, che più non bisogna<br />

partendosi costoro; vi sono asse, et alcuni utensilii, che non porta la spesa il portarle<br />

a Milano; et perciò supplico Vostra Signoria Illustrissima ch’ella per amor di Dio doni<br />

alla fabrica de’ Padri Capuccini quel tanto, che non si può agiatamente riportare a<br />

Milano, et massime quei legni di rovere, li quali tutti portaranno grandissimo aiuto<br />

alla sudetta fabrica; le asse poi, se bene non saranno in tutto intiere, gioveranno a far<br />

ponti, quando non siano atte ad altro. Quei badili, zapponi, e vanghe sono necessarii<br />

più che molto nel fabricare. Questa gratia chiedo, e spero, con che me le inchino a farle<br />

riverenza. Da Melegnano il XXII giugno MDLX<strong>XV</strong>II.<br />

Di Vostra Signoria Illustrissima et Reverendissima<br />

Humilissimo servitore<br />

Il Prevosto di Melegnano


DOCUMENTO 20 145<br />

1579.<br />

20<br />

Pianta della chiesa di San Rocco di Melegnano.<br />

ACAM, X, Melegnano, vol. 4, fasc. 13.


146 APPENDICE<br />

1579.<br />

21<br />

Pianta della chiesa di San Pietro di Melegnano.<br />

ACAM, X, Melegnano, vol. 4, fasc. 13.


DOCUMENTO 22 147<br />

1580 circa.<br />

22<br />

Pianta della chiesa e ospedale di San Pietro di Melegnano.<br />

ACAM, X, Melegnano, vol. 7, fasc. 4.


148 APPENDICE<br />

1755 circa.<br />

23<br />

Dichiarazione delle chiese ed oratori contenuti nella pieve di Melegnano.<br />

Originale di cm 89 x 56.<br />

Già in ACAM, X, Melegnano, vol. 13.


Indice<br />

NOTA 1998 3<br />

BIBLIOGRAFIA 7<br />

Abbreviazioni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7<br />

Fonti manoscritte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7<br />

Fonti edite . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7<br />

Studi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8<br />

1 ORIGINI CRISTIANE DI <strong>MELEGNANO</strong> 11<br />

2 LA FONDAZIONE DELLA PREPOSITURA DI MELEGNA-<br />

NO (1442) 13<br />

3 GLI STATUTI DELLA PREPOSITURA DI <strong>MELEGNANO</strong> 23<br />

4 CHIESE, ALTARI E CONFRATERNITE NELLA PREPO-<br />

SITURA DI <strong>MELEGNANO</strong> DALLE LORO ORIGINI ALLE<br />

VISITE DI SAN CARLO 27<br />

1 San Giovanni Battista . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30<br />

2 San Pietro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33<br />

3 Oratorio dell’Assunzione nel Castello . . . . . . . . . . . . . . . . 34<br />

4 San Rocco nel sobborgo della Fornace . . . . . . . . . . . . . . . 35<br />

5 San Materno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35<br />

6 San Biagio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37<br />

7 Santa Brigida a Santa Brera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38<br />

8 La Natività della V. M. alla Rocca Brivio . . . . . . . . . . . . . 38<br />

9 San Rocco a Riozzo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39<br />

10 Santi Pietro e Paolo a Vizzolo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39<br />

11 Santi Protasio e Gervasio a Sarmazzano . . . . . . . . . . . . . . 40<br />

12 Santa Maria di Calvenzano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40<br />

13 Sant’Antonino a Colturano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41<br />

14 San Michele a Pedriano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41<br />

15 Santa Maria della Neve a Mezzano . . . . . . . . . . . . . . . . . 42<br />

16 Monastero di Santa Maria della Misericordia . . . . . . . . . . . 42<br />

17 Convento di Santa Maria del Carmine . . . . . . . . . . . . . . . 43<br />

18 Convento di Santa Maria delle Grazie, dei Servi di Maria . . . . 44<br />

Conclusione 47


150 INDICE<br />

Appendice 49<br />

Nota 1998 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50<br />

1 1442 luglio 6. Fondazione della prepositura di Melegnano . . . . . 51<br />

2 1442 luglio 19. Nomina del primo prevosto di Melegnano . . . . . 54<br />

3 1442 luglio 28. Statuti della prepositura di Melegnano . . . . . . 56<br />

4 1442 luglio 30. Unione di sette chiese alla prepositura di Melegnano 59<br />

5 1443 agosto 8. Procura della comunità di Melegnano per il processo<br />

di conferma dell’unione del monastero della Stella alla chiesa<br />

di Melegnano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61<br />

6 1442 - 1443. Spese sostenute per conto della chiesa di Melegnano 65<br />

7 1455 agosto 3 - settembre 3. Capitoli e testimonianze in favore<br />

delle monache della Stella . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73<br />

8 1459 ottobre 16 - 20. Capitoli e testimonianze contro le monache<br />

della Stella . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79<br />

9 1486 luglio 26. Infeudazione delle chiese di San Pietro e di San<br />

Biagio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87<br />

10 1512. Regole della Compagnia della Concezione . . . . . . . . . . 91<br />

11 1567 maggio 30 - giugno 1. Visita pastorale di san Carlo . . . . . 93<br />

12 1567 maggio 30. Memoriale degli uomini di Mezzano e Pedriano . 137<br />

13 1570 settembre 22. Lettera di Dionigi Brivio a san Carlo . . . . . 138<br />

14 1577 maggio 23. Lettera del prevosto di Melegnano a san Carlo . 139<br />

15 1577 maggio 25. Lettera della marchesa di Melegnano a san Carlo 140<br />

16 1577 maggio 25. Lettera del provinciale dei Cappuccini a san Carlo141<br />

17 1577 giugno 3. Idem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142<br />

18 1577 giugno 10. Lettera di fra Arcangelo da Brescia a san Carlo . 143<br />

19 1577 giugno 22. Lettera del prevosto di Melegnano a san Carlo . 144<br />

20 1579. Pianta della chiesa di San Rocco di Melegnano . . . . . . . 145<br />

21 1579. Pianta della chiesa di San Pietro di Melegnano . . . . . . . 146<br />

22 1580 circa. Pianta della chiesa e ospedale di San Pietro di Melegnano147<br />

23 1755 circa. Dichiarazione delle chiese ed oratori contenuti nella<br />

pieve di Melegnano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!