Vincoli parentali e divieti matrimoniali - Università di Palermo
Vincoli parentali e divieti matrimoniali - Università di Palermo
Vincoli parentali e divieti matrimoniali - Università di Palermo
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
A. Cusmà Piccione, <strong>Vincoli</strong> <strong>parentali</strong> e <strong><strong>di</strong>vieti</strong> <strong>matrimoniali</strong> [p. 189-278]<br />
Sulla base <strong>di</strong> alcune testimonianze letterarie, sappiamo, tuttavia,<br />
che il <strong>di</strong>vieto venne reintrodotto per mano dell’imperatore Teodosio I,<br />
il quale ‘patrueles fratres et consobrinos vetuit inter se coniugii convenire<br />
nomine, et severissimam poenam statuit, si quis temerare ausus esset<br />
fratrum pia pignora’. 207 Il provve<strong>di</strong>mento teodosiano non è stato<br />
accolto nei Co<strong>di</strong>ci, ma <strong>di</strong> esso è rimasta, probabilmente, traccia nell’incipit<br />
<strong>di</strong> C.Th. 3.12.3, emanata a Costantinopoli nel 396 d.C.:<br />
Manente circa eos sententia, qui post latam dudum legem<br />
quoquomodo absoluti sunt aut puniti, si quis incestis posthac consobrinae<br />
suae vel sororis aut fratris filiae uxorisve vel eius postremo, cuius vetitum<br />
damnatumque coniugium est, sese nuptiis funestarit, designato quidem<br />
lege supplicio, hoc est ignium et proscriptionis, careat, proprias etiam,<br />
quam<strong>di</strong>u vixerit, teneat facultates: sed neque uxorem neque filios ex ea<br />
e<strong>di</strong>tos habere credatur ... 208<br />
Arca<strong>di</strong>o, nel riba<strong>di</strong>re il carattere incestuoso delle nozze tra parenti<br />
ed affini in linea collaterale (e precisamente dell’unione con la cugina,<br />
con la nipote, figlia del fratello o della sorella, e con la moglie del<br />
proprio fratello), ne alleggerì il relativo trattamento sanzionatorio,<br />
sostituendo con misure <strong>di</strong> carattere patrimoniale 209 (oltre che con<br />
—————————<br />
207 Queste le parole <strong>di</strong> Ambr., Ep. 60.8 (P.L. 16.1184). La legge <strong>di</strong> Teodosio sarebbe<br />
ricordata anche in altre fonti; da Aug., De Civit. Dei 15.16 (P.L. 41.459): Experti autem<br />
sumus in conubiis consobrinarum etiam nostris temporibus propter gradum propinquitatis<br />
fraterno gradui proximum quam raro per mores fiebat, quod fieri per leges licebat, quia id nec<br />
<strong>di</strong>vina prohibuit et nondum prohibuerat lex humana; dall’Epit. de Caes. 48.10: ... tantum<br />
pudoris tribuens et continentiae, ut consobrinarum nuptias vetuerit tamquam sororum; e da<br />
Lib., Or. 50.12 pro agric. de angar. (per il testo, v. infra nt. 228).<br />
208 La versione riprodotta in C.I. 5.5.6 non presenta molte <strong>di</strong>fferenze rispetto all’esemplare<br />
conservato nel Teodosiano, tranne la variazione della parte iniziale della legge<br />
per attribuirle un’efficacia generale (mercé l’espressione ‘si quis incesti vetitique coniugii<br />
sese nuptiis funestaverit’), limitata originariamente solo ad alcune ipotesi (matrimonio tra<br />
cugini, tra zio e nipote e matrimonio con la moglie del fratello), e per obliterare il riferimento<br />
all’illiceità delle nozze tra cugini, considerate lecite nel <strong>di</strong>ritto giustinianeo (v. I.<br />
1.10.4: Duorum autem fratrum vel sororum liberi vel fratris et sororis iungi possunt).<br />
209 Se si eccettua, la per<strong>di</strong>ta della dote a favore del fisco (‘Dos, si qua forte solenniter<br />
aut data aut <strong>di</strong>cta aut promissa fuerit, iuxta ius antiquum fisci nostri commo<strong>di</strong>s cedat’), la<br />
parte più rilevante delle sanzioni patrimoniali inerisce alle incapacità successorie: per<strong>di</strong>ta<br />
della testamenti factio attiva e della possibilità <strong>di</strong> donare tanto tra i coniugi, quanto a<br />
favore dei figli; per<strong>di</strong>ta della testamenti factio attiva a favore degli estranei; incapacità <strong>di</strong><br />
trasmettere i propri beni ab intestato al coniuge od ai figli. Per queste misure, cfr. S.<br />
AUPA 55/2012 267