19.06.2013 Views

Vincoli parentali e divieti matrimoniali - Università di Palermo

Vincoli parentali e divieti matrimoniali - Università di Palermo

Vincoli parentali e divieti matrimoniali - Università di Palermo

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

A. Cusmà Piccione, <strong>Vincoli</strong> <strong>parentali</strong> e <strong><strong>di</strong>vieti</strong> <strong>matrimoniali</strong> [p. 189-278]<br />

Sulla base <strong>di</strong> alcune testimonianze letterarie, sappiamo, tuttavia,<br />

che il <strong>di</strong>vieto venne reintrodotto per mano dell’imperatore Teodosio I,<br />

il quale ‘patrueles fratres et consobrinos vetuit inter se coniugii convenire<br />

nomine, et severissimam poenam statuit, si quis temerare ausus esset<br />

fratrum pia pignora’. 207 Il provve<strong>di</strong>mento teodosiano non è stato<br />

accolto nei Co<strong>di</strong>ci, ma <strong>di</strong> esso è rimasta, probabilmente, traccia nell’incipit<br />

<strong>di</strong> C.Th. 3.12.3, emanata a Costantinopoli nel 396 d.C.:<br />

Manente circa eos sententia, qui post latam dudum legem<br />

quoquomodo absoluti sunt aut puniti, si quis incestis posthac consobrinae<br />

suae vel sororis aut fratris filiae uxorisve vel eius postremo, cuius vetitum<br />

damnatumque coniugium est, sese nuptiis funestarit, designato quidem<br />

lege supplicio, hoc est ignium et proscriptionis, careat, proprias etiam,<br />

quam<strong>di</strong>u vixerit, teneat facultates: sed neque uxorem neque filios ex ea<br />

e<strong>di</strong>tos habere credatur ... 208<br />

Arca<strong>di</strong>o, nel riba<strong>di</strong>re il carattere incestuoso delle nozze tra parenti<br />

ed affini in linea collaterale (e precisamente dell’unione con la cugina,<br />

con la nipote, figlia del fratello o della sorella, e con la moglie del<br />

proprio fratello), ne alleggerì il relativo trattamento sanzionatorio,<br />

sostituendo con misure <strong>di</strong> carattere patrimoniale 209 (oltre che con<br />

—————————<br />

207 Queste le parole <strong>di</strong> Ambr., Ep. 60.8 (P.L. 16.1184). La legge <strong>di</strong> Teodosio sarebbe<br />

ricordata anche in altre fonti; da Aug., De Civit. Dei 15.16 (P.L. 41.459): Experti autem<br />

sumus in conubiis consobrinarum etiam nostris temporibus propter gradum propinquitatis<br />

fraterno gradui proximum quam raro per mores fiebat, quod fieri per leges licebat, quia id nec<br />

<strong>di</strong>vina prohibuit et nondum prohibuerat lex humana; dall’Epit. de Caes. 48.10: ... tantum<br />

pudoris tribuens et continentiae, ut consobrinarum nuptias vetuerit tamquam sororum; e da<br />

Lib., Or. 50.12 pro agric. de angar. (per il testo, v. infra nt. 228).<br />

208 La versione riprodotta in C.I. 5.5.6 non presenta molte <strong>di</strong>fferenze rispetto all’esemplare<br />

conservato nel Teodosiano, tranne la variazione della parte iniziale della legge<br />

per attribuirle un’efficacia generale (mercé l’espressione ‘si quis incesti vetitique coniugii<br />

sese nuptiis funestaverit’), limitata originariamente solo ad alcune ipotesi (matrimonio tra<br />

cugini, tra zio e nipote e matrimonio con la moglie del fratello), e per obliterare il riferimento<br />

all’illiceità delle nozze tra cugini, considerate lecite nel <strong>di</strong>ritto giustinianeo (v. I.<br />

1.10.4: Duorum autem fratrum vel sororum liberi vel fratris et sororis iungi possunt).<br />

209 Se si eccettua, la per<strong>di</strong>ta della dote a favore del fisco (‘Dos, si qua forte solenniter<br />

aut data aut <strong>di</strong>cta aut promissa fuerit, iuxta ius antiquum fisci nostri commo<strong>di</strong>s cedat’), la<br />

parte più rilevante delle sanzioni patrimoniali inerisce alle incapacità successorie: per<strong>di</strong>ta<br />

della testamenti factio attiva e della possibilità <strong>di</strong> donare tanto tra i coniugi, quanto a<br />

favore dei figli; per<strong>di</strong>ta della testamenti factio attiva a favore degli estranei; incapacità <strong>di</strong><br />

trasmettere i propri beni ab intestato al coniuge od ai figli. Per queste misure, cfr. S.<br />

AUPA 55/2012 267

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!