19.06.2013 Views

Vincoli parentali e divieti matrimoniali - Università di Palermo

Vincoli parentali e divieti matrimoniali - Università di Palermo

Vincoli parentali e divieti matrimoniali - Università di Palermo

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

A. Cusmà Piccione, <strong>Vincoli</strong> <strong>parentali</strong> e <strong><strong>di</strong>vieti</strong> <strong>matrimoniali</strong> [p. 189-278]<br />

probabilmente, fare molta presa su Paterno, e comunque non allo<br />

stesso modo che trovandosi manifestata un’inter<strong>di</strong>zione esplicita, 94<br />

non si può fare a meno <strong>di</strong> rilevare che la base stessa del ragionamento<br />

<strong>di</strong> Ambrogio non era poi così sicura quanto egli vuol fare credere. Nel<br />

dettato della legge mosaica, invero, non c’è traccia neanche del <strong>di</strong>vieto<br />

<strong>di</strong> contrarre matrimonio tra cugini, come incidentalmente nota lo<br />

stesso Agostino: ‘... id [scil., connubium consobrinarum] nec <strong>di</strong>vina [lex]<br />

prohibuit’. 95 In ultima analisi, il vescovo <strong>di</strong> Milano sentiva, pertanto, il<br />

bisogno <strong>di</strong> richiamare la legislazione civile, e precisamente una legge<br />

<strong>di</strong> Teodosio (non conservata nei Co<strong>di</strong>ci) che avrebbe vietato il<br />

matrimonio reciproco tra patrueles fratres (cioè, tra figli e figlie <strong>di</strong> due<br />

fratelli) e consobrini (cioè, tra figli e figlie <strong>di</strong> due sorelle), 96<br />

introducendo altresì una ‘severissima poena’ per chi ‘temerare ausus esset<br />

fratrum pia pignora’. 97<br />

La stessa <strong>di</strong>fficoltà <strong>di</strong> trarre, in taluni casi, dai testi sacri la fonte del<br />

<strong>di</strong>vieto matrimoniale si percepisce anche nel passo <strong>di</strong> Agostino prima<br />

richiamato (De civit. Dei 15.16.2 98 ), in cui è presente, in realtà, niente<br />

—————————<br />

94<br />

Il riferimento al grado <strong>di</strong> parentela era <strong>di</strong> per sé poco significativo; basti richiamare<br />

alla mente che sotto l’imperatore Clau<strong>di</strong>o venne permesso il matrimonio tra zio paterno e<br />

nipote, ma quello tra zio materno e nipote – stesso grado: terzo – rimase proibito.<br />

95<br />

Aug., De civit. Dei 15.16.2 (P.L. 41.459), su cui v. infra nel testo ed alla nt. 98.<br />

96<br />

Per la <strong>di</strong>stinzione tra patrueles fratres o sorores patrueles e consobrini da un lato (cugini<br />

paralleli) e amitiniae (figli e figlie <strong>di</strong> un fratello ed una sorella, cugini incrociati), v. D.<br />

38.10.1.6 (Gai 8 ad ed. prov.); 38.10.10.15 (Paul. lib. sing. de grad. et adf. et nom. eor.).<br />

97<br />

Per un quadro d’insieme sul contenuto dell’epistola ambrosiana a Paterno, cfr. P.<br />

MOREAU, Incestus, cit., 305 ss., e, da ultimo, M. ZELZER, ... ut velis filio neptem copulare<br />

ex filia. Zum brief des Ambrosius an Paternus (ep. 58), in Il matrimonio dei cristiani, cit.,<br />

421 ss.<br />

98<br />

Passo che, per agevolarne la lettura, riporto qui nella sua interezza, nella versione<br />

che si può reperire in CCSL. 48 (1955), 477 s., ortograficamente più corretta rispetto alla<br />

lezione del Migne: Quod humano genere crescente et multiplicato etiam inter impios deorum<br />

multorum falsorumque cultores sic observari cernimus, ut, etiamsi perversis legibus<br />

permittantur fraterna coniugia, melior tamen consuetudo ipsam malit exhorrere licentiam, et<br />

cum sorores accipere in matrimonium primis humani generis temporibus omnino licuerit, sic<br />

aversetur, quasi numquam licere potuerit. Ad humanum enim sensum vel adliciendum vel<br />

offendendum mos valet plurimum; qui cum in hac causa inmoderationem concupiscentiae<br />

coherceat, eum <strong>di</strong>ssignari atque corrumpi merito esse nefarium iu<strong>di</strong>catur. Si enim est iniquum<br />

avi<strong>di</strong>tate possiden<strong>di</strong> transgre<strong>di</strong> limitem agrorum, quanto est iniquius libi<strong>di</strong>ne concumben<strong>di</strong><br />

subvertere limitem morum! Experti autem sumus in conubiis consobrinarum etiam nostris<br />

temporibus propter gradum propinquitatis fraterno gradui proximum quam raro per mores<br />

fiebat, quod fieri per leges licebat, quia id nec <strong>di</strong>vina prohibuit et nondum prohibuerat lex<br />

AUPA 55/2012 227

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!