19.06.2013 Views

RENATO SCONFIETTI Chiave di riconoscimento visuale dei più ...

RENATO SCONFIETTI Chiave di riconoscimento visuale dei più ...

RENATO SCONFIETTI Chiave di riconoscimento visuale dei più ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Stu<strong>di</strong> Trent. Sci. Nat., Acta Biol., 81 (2004): 79-89 ISSN 0392-0542 79<br />

© Museo Tridentino <strong>di</strong> Scienze Naturali, Trento 2005<br />

<strong>Chiave</strong> <strong>di</strong> <strong>riconoscimento</strong> <strong>visuale</strong> <strong>dei</strong> <strong>più</strong> comuni peracari<strong>di</strong> (Crustacea, Peracarida)<br />

lagunari italiani<br />

Renato <strong>SCONFIETTI</strong><br />

Dipartimento <strong>di</strong> Ecologia del Territorio, Università <strong>di</strong> Pavia, via Sant’Epifanio 14, I-27100 Pavia (Italia)<br />

E-mail: renato.sconfietti@unipv.it<br />

RIASSUNTO - <strong>Chiave</strong> <strong>di</strong> <strong>riconoscimento</strong> <strong>visuale</strong> <strong>dei</strong> <strong>più</strong> comuni peracari<strong>di</strong> (Crustacea, Peracarida) lagunari italiani<br />

- I peracari<strong>di</strong> lagunari hanno molte caratteristiche per essere utilizzati come in<strong>di</strong>catori ambientali: sono frequenti e<br />

abbondanti, facili da campionare, con abitu<strong>di</strong>ni bentoniche e cicli biologici lunghi, rappresentati da numerose specie<br />

con <strong>di</strong>verse esigenze ecologiche; tuttavia il loro impiego è ostacolato dalla <strong>di</strong>fficoltà del <strong>riconoscimento</strong> tassonomico,<br />

che richiede <strong>di</strong> essere approfon<strong>di</strong>to a livello specifico o almeno, in alcuni casi <strong>più</strong> critici, a quello <strong>di</strong> genere. Allo scopo<br />

<strong>di</strong> agevolare il lavoro <strong>di</strong> identificazione <strong>dei</strong> <strong>più</strong> comuni crostacei peracari<strong>di</strong> presenti nelle lagune italiane, viene proposta<br />

una chiave <strong>di</strong> <strong>riconoscimento</strong> semplificata basata su caratteri macroscopici, in genere ben riconoscibili dopo un<br />

breve addestramento. Lo strumento <strong>di</strong>agnostico proposto, che dovrà essere collaudato da operatori <strong>di</strong>fferenti, consente<br />

<strong>di</strong> identificare 59 specie, <strong>di</strong> cui 39 anfipo<strong>di</strong>, 17 isopo<strong>di</strong> e 3 tanaidacei. Il lavoro rappresenta una tappa in<strong>di</strong>spensabile<br />

per la messa a punto <strong>di</strong> un manuale pratico <strong>di</strong> identificazione, nell’ambito dell’utilizzo <strong>dei</strong> peracari<strong>di</strong> come bioin<strong>di</strong>catori<br />

<strong>di</strong> qualità delle acque lagunari.<br />

SUMMARY - Identification key for the most common lagoon peracarids (Crustacea, Peracarida) in Italy - In brackish<br />

waters peracarids have many of the features required for environmental in<strong>di</strong>cators: they are frequent and abundant,<br />

easy to be catched and sampled, with benthic habits and long biological cycles, represented by a lot of species with<br />

<strong>di</strong>fferent ecological demands; however their use is hampered by the <strong>di</strong>fficult taxonomic identification, that must usually<br />

reach the genus or species level. With the aim to incite a large use of this biological community in applied ecology, on<br />

the base of macroscopic characters, usually well visible after a short training, a simplified key for the identification of<br />

the peracarid crustaceans living in the Italian lagoons has been proposed. This <strong>di</strong>agnostic instrument identifies 59<br />

species: 39 amphipods, 17 isopods and 3 tanaids. It will be tested by <strong>di</strong>fferent researchers, to improve its practicability.<br />

This first attempt to avoid the extremely precise but harsh tra<strong>di</strong>tional keys is a necessary step to allow the use of<br />

peracarids as ecological in<strong>di</strong>cators of the quality of Italian brackish waters.<br />

Parole chiave: anfipo<strong>di</strong>, isopo<strong>di</strong>, tanaidacei, laguna, Italia<br />

Key words: amphipods, isopods, tanaids, lagoon, Italy<br />

1. INTRODUZIONE<br />

Fra i crostacei, la sola sottoclasse <strong>dei</strong> Malacostraci<br />

include circa 2/3 <strong>dei</strong> taxa e è sud<strong>di</strong>visa in sei superor<strong>di</strong>ni,<br />

fra cui quello <strong>dei</strong> crostacei peracari<strong>di</strong>, caratterizzato<br />

dall’avere il primo segmento toracico fuso con il capo e<br />

dallo sviluppo delle uova in una tasca incubatrice ventrale,<br />

o marsupio, costituita da lamelle (oostegiti) sporgenti<br />

dalla base <strong>dei</strong> pereiopo<strong>di</strong> o arti toracici, sovrapposte<br />

le une alle altre in maniera embricata.<br />

Le abitu<strong>di</strong>ni sedentarie della maggior parte <strong>dei</strong> peracari<strong>di</strong>,<br />

poco mobili o quasi sessili come nel caso della<br />

ricca comunità tubicola, gli stretti legami con il substrato,<br />

la lunga durata del ciclo vitale, la numerosità delle<br />

specie e la loro ampia <strong>di</strong>ffusione, nonché la varietà <strong>di</strong><br />

nicchie ecologiche occupate dalle <strong>di</strong>verse specie sono<br />

buone premesse per un loro utilizzo nel campo degli<br />

in<strong>di</strong>catori ecologici, analogamente a quanto avviene per<br />

la comunità <strong>dei</strong> macroinvertebrati nelle acque dolci. In<br />

particolare, tra i peracari<strong>di</strong>, gli or<strong>di</strong>ni anfipo<strong>di</strong> (48%),<br />

isopo<strong>di</strong> (39%) e tanaidacei (3%) costituiscono una tassocenosi<br />

abbastanza omogenea sia per la con<strong>di</strong>visione<br />

degli habitat che per le <strong>di</strong>mensioni in<strong>di</strong>viduali, variabili<br />

da pochi millimetri a circa due centimetri.<br />

Come spesso succede in questo campo, l’impiego<br />

concreto <strong>di</strong> gruppi tassonomici potenzialmente buoni<br />

in<strong>di</strong>catori trova come scoglio principale la <strong>di</strong>fficoltà<br />

della loro identificazione tassonomica, basata su una<br />

manualistica <strong>di</strong> estremo dettaglio e rigore, ma essenzialmente<br />

rivolta a specialisti.<br />

Il primo impatto con le guide sistematiche, in particolare<br />

quelle per gli anfipo<strong>di</strong> del Museo Oceanografico<br />

<strong>di</strong> Monaco curate dal prof. Sandro Ruffo del<br />

Museo Civico <strong>di</strong> Storia Naturale <strong>di</strong> Verona (Ruffo


80 Sconfietti <strong>Chiave</strong> <strong>di</strong> <strong>riconoscimento</strong> <strong>di</strong> peracari<strong>di</strong> lagunari italiani<br />

1982, 1989, 1993, 1998), accurate ed aggiornate, risulta<br />

ostico per l’elevatissimo numero <strong>di</strong> specie contemplate<br />

(circa 450, <strong>di</strong> cui 170 endemiche per il Mar<br />

Me<strong>di</strong>terraneo), e i dettagli inevitabilmente minuti <strong>di</strong><br />

riferimento, talvolta in<strong>di</strong>viduabili a fatica. Per esempio,<br />

la prima opzione <strong>di</strong>cotomica usa come <strong>di</strong>scriminante<br />

per i Gammaridea, che costituiscono il sottor<strong>di</strong>ne<br />

<strong>più</strong> numeroso, le proporzioni biometriche dell’ischio<br />

del secondo paio <strong>di</strong> gnatopo<strong>di</strong>, la cui lunghezza può<br />

essere almeno 1,5 volte maggiore rispetto alla larghezza,<br />

oppure non vistosamente <strong>di</strong>fferente.<br />

In ambiente lagunare, tuttavia, il numero <strong>di</strong> specie<br />

che si possono riscontrare è decisamente limitato; inoltre<br />

per un utilizzo concreto <strong>dei</strong> peracari<strong>di</strong> come bioin<strong>di</strong>catori<br />

è sufficiente l’identificazione ragionevolmente<br />

certa del popolamento nel suo complesso, le cui informazioni<br />

ecologiche non vengono certo deformate dalla<br />

presenza <strong>di</strong> specie occasionali non identificate.<br />

La chiave che si vuole proporre parte da una prima<br />

sud<strong>di</strong>visione nei tre or<strong>di</strong>ni considerati (anfipo<strong>di</strong>, isopo<strong>di</strong><br />

e tanaidacei) e dall’osservazione della forma dell’animale<br />

in toto, in quanto, in presenza <strong>di</strong> un numero<br />

limitato <strong>di</strong> specie, l’aspetto complessivo è una <strong>di</strong>scriminante<br />

ben <strong>più</strong> imme<strong>di</strong>ata <strong>di</strong> piccole spine, peli, delicati<br />

rapporti biometrici <strong>di</strong> articoli, appen<strong>di</strong>ci ecc. Poi,<br />

naturalmente, si arriva anche ad alcuni dettagli, privilegiando<br />

quelli che in qualche modo “personalizzano”<br />

il portamento <strong>di</strong> talune specie: si tratta talvolta <strong>di</strong><br />

un gruppo particolare <strong>di</strong> spine, uno gnatopode <strong>di</strong> forma<br />

curiosa, un umbone dorsale, un rostro particolare,<br />

che balzano all’occhio dell’osservatore attento, in<br />

quanto si scostano dal modello tipico <strong>di</strong> riferimento<br />

per le <strong>di</strong>verse categorie <strong>di</strong> appartenenza.<br />

Questi dettagli consentono <strong>di</strong> avvicinarsi, seguendo<br />

una traccia soprattutto <strong>visuale</strong>, ad un gruppo <strong>di</strong> specie<br />

ristretto, all’interno del quale risulta <strong>più</strong> agevole<br />

l’in<strong>di</strong>spensabile ricerca <strong>di</strong> dettagli tassonomici.<br />

Naturalmente non si ha alcuna pretesa <strong>di</strong> esaurire la<br />

casistica lagunare, ma solo <strong>di</strong> fornire uno strumento<br />

pratico per il <strong>riconoscimento</strong> delle specie <strong>più</strong> comuni;<br />

neppure si ha la presunzione <strong>di</strong> portare ad un <strong>riconoscimento</strong><br />

certo, ma solo probabile. Rimane in<strong>di</strong>spensabile<br />

il riferimento alla manualistica specifica per la conferma<br />

tassonomica e la descrizione analitica delle specie;<br />

l’accesso risulta, comunque, decisamente agevolato.<br />

2. NOMENCLATURA ESSENZIALE<br />

Vengono forniti alcuni schemi anatomici <strong>di</strong> base (Figg.<br />

1-3), per la comprensione della terminologia utilizzata.<br />

La <strong>di</strong>dascalia delle figure è riportata solo quando<br />

ci si riferisce ad una specie; in caso contrario, il riferimento<br />

<strong>di</strong> dettaglio si trova nel testo.<br />

Le figure sono tratte e mo<strong>di</strong>ficate dai seguenti testi:<br />

Naylor 1972; Argano 1979; Lincoln 1979; Ruffo<br />

1982, 1989, 1993, 1998; Hol<strong>di</strong>ch & Jones 1983; Bellan-Santini<br />

1999. La denominazione delle specie è ri-<br />

ferita alla checklist della fauna italiana specifica (Argano<br />

et al. 1995).<br />

Obiettivo futuro è l’implementazione della chiave<br />

attraverso ripetuti collau<strong>di</strong> operati dai non addetti e<br />

l’ampliamento del quadro specifico. L’Autore ringrazia<br />

sin d’ora chiunque faccia pervenire osservazioni e<br />

integrazioni alla chiave <strong>di</strong> <strong>riconoscimento</strong> proposta.<br />

3. ELENCO DELLE SPECIE TRATTATE<br />

Viene riportato l’elenco delle specie incluse nella<br />

chiave <strong>di</strong> <strong>riconoscimento</strong>: 39 anfipo<strong>di</strong>, 17 isopo<strong>di</strong>, 3<br />

tanaidacei, per un totale <strong>di</strong> 59 specie.<br />

Or<strong>di</strong>ne AMPHIPODA<br />

Amphithoe ferox (Chevreux)<br />

Amphithoe ramon<strong>di</strong> Audouin<br />

Caprella <strong>di</strong>latata Kröyer<br />

Caprella equilibra Say<br />

Caprella scaura Templeton<br />

Chelura terebrans Philippi<br />

Colomastix pusilla Grube<br />

Corophium acherusicum Costa<br />

Corophium acutum Chevreux<br />

Corophium insi<strong>di</strong>osum Crawford<br />

Corophium orientale Schellenberg<br />

Corophium sextonae Crawford<br />

Dexamine spiniventris (Costa)<br />

Dexamine spinosa (Montagu)<br />

Echinogammarus olivii (Milne Edwards)<br />

Echinogammarus pungens (Milne Edwards)<br />

Elasmopus pectenicrus (Bate)<br />

Elasmopus rapax A. Costa<br />

Ericthonius brasiliensis (Dana)<br />

Ericthonius <strong>di</strong>fformis Edwards<br />

Ericthonius punctatus (Bate)<br />

Gammarella fucicola (Leach)<br />

Gammaropsis maculata (Johnston)<br />

Gammarus aequicauda (Martynov)<br />

Gammarus insensibilis Stock<br />

Hyale perieri (Lucas)<br />

Jassa marmorata Holmes<br />

Leptocheirus pilosus Zaddach<br />

Leucothoe spinicarpa (Abildgaarg)<br />

Lysianassa costae Milne Edwards<br />

Maera grossimana (Montagu)<br />

Melita palmata (Montagu)<br />

Microdeutopus anomalus (Rathke)<br />

Microdeutopus gryllotalpa Costa<br />

Orchomene humilis (A. Costa)<br />

Phoxocephalus aquosus Karaman<br />

Phtisica marina Slabber<br />

Stenothoe tergestina (Nebeski)<br />

Stenothoe valida Dana<br />

Or<strong>di</strong>ne ISOPODA<br />

Anthura gracilis (Montagu)<br />

Cyathura carinata (Kröyer)<br />

Cymodoce truncata Leach


Stu<strong>di</strong> Trent. Sci. Nat., Acta Biol., 81 (2004): 79-89<br />

Dynamene bidentata (Adams)<br />

Idotea baltica (Pallas)<br />

Idotea chelipes (Pallas)<br />

Jaera hopeana Costa<br />

Jaera italica Kesselyak<br />

Janira maculosa Leach<br />

Lekanesphaera hookeri (Leach)<br />

Lekanesphaera ephippium (Costa)<br />

Lekanesphaera mono<strong>di</strong> (Arcangeli)<br />

4. CHIAVE DI RICONOSCIMENTO<br />

Fig. 1 - Anfipode.<br />

Fig. 1 - Amphipod.<br />

Limnoria lignorum (Rathke)<br />

Munna sp. Kröyer<br />

Paracerceis sculpta (Holmes)<br />

Paragnathia formica (Hesse)<br />

Sphaeroma serratum (Fabricius)<br />

Or<strong>di</strong>ne TANAIDACEA<br />

Heterotanais oerste<strong>di</strong> (Kröyer)<br />

Leptochelia savignyi (Kröyer)<br />

Tanais dulongii (Audouin)<br />

- Corpo generalmente appiattito lateralmente, talvolta mo<strong>di</strong>ficato, due paia <strong>di</strong> gnatopo<strong>di</strong> in genere ben visibili<br />

(Tav. I, Fig. 1) Anfipo<strong>di</strong><br />

- Corpo appiattito dorso–ventralmente, assenza <strong>di</strong> chele cefaliche, pleotelson evidente (Tav. I, Fig. 2)<br />

Isopo<strong>di</strong><br />

- Corpo appiattito dorso-ventralmente o quasi cilindrico, cefalon ben evidente, con antenne e chele (Tav. I, Fig. 3)<br />

Tanaidacei<br />

Fig. 3 - Tanaidaceo.<br />

Fig. 3 - Tanaid.<br />

Tav. I - Anfipo<strong>di</strong>, isopo<strong>di</strong>, tanaidacei: schema anatomico.<br />

Tav I - Amphipods, isopods, tanaids: general scheme.<br />

Fig. 2 - Isopode.<br />

Fig. 2 - Isopod.<br />

81


82 Sconfietti <strong>Chiave</strong> <strong>di</strong> <strong>riconoscimento</strong> <strong>di</strong> peracari<strong>di</strong> lagunari italiani<br />

4.1. Anfipo<strong>di</strong> (Tav. II)<br />

1 - Corpo appiattito lateralmente, atto al nuoto, con forma tipica (Fig. 1) 11<br />

- Corpo <strong>più</strong> o meno mo<strong>di</strong>ficato, con adattamenti a con<strong>di</strong>zioni <strong>di</strong>verse 2<br />

2 - Corpo semi-cilindrico, antenne tozze e appuntite, quasi della stessa lunghezza, primo gnatopode esile e<br />

allungato, pereiopo<strong>di</strong> subuguali (Fig. 4) Colomastix pusilla<br />

- Corpo quasi appiattito dorso-ventralmente 3<br />

- Corpo sottile e allungato, cilindrico, addome ru<strong>di</strong>mentale o quasi assente, assenza <strong>di</strong> uropo<strong>di</strong> 4<br />

3 - Terzo uropode molto lungo e robusto, piatto, a forma <strong>di</strong> pala; solo nel processo dorsale terminale robusto,<br />

acuminato, con punta ricurva verso il basso (Fig. 5) Chelura terebrans<br />

- Terzo uropode corto, urosoma largo e piatto, a forma <strong>di</strong> scudo o segmentato, antenne tozze<br />

(gen. Corophium) 7<br />

4 - Terzo e quarto articolo del corpo con pereiopo<strong>di</strong>, lobi branchiali sugli articoli 2-4 (Fig. 6)<br />

Phtisica marina<br />

- Terzo e quarto articolo del corpo senza pereiopo<strong>di</strong>, lobi branchiali solo sugli art. 3-4 (gen. Caprella) 5<br />

5 - Assenza <strong>di</strong> rostro frontale, primo segmento del corpo con spina ventrale e spina ascellare all’inserzione del<br />

secondo gnatopode, lobi branchiali allungati Caprella equilibra<br />

- Presenza <strong>di</strong> rostro frontale (Fig. 7) 6<br />

6 - Lamelle coxali tondeggianti (Fig. 8a), rostro rivolto in avanti Caprella <strong>di</strong>latata<br />

- Lamelle coxali allungate (Fig. 8b), rostro inclinato <strong>di</strong> circa 45° verso l’alto<br />

Caprella scaura<br />

7 - Urosoma largo, con segmenti ben visibili (Fig. 9a) Corophium orientale<br />

- Urosoma con segmenti saldati fra loro in un’unica placca (Fig. 9b) 8<br />

8 - Urosoma piatto, con bor<strong>di</strong> laterali leggermente rialzati, secondo paio <strong>di</strong> antenne (Fig. 10) con due denti sul<br />

quarto articolo ed un dente me<strong>di</strong>ano sul quinto ( ) o con molte spine ( ) Corophium acutum<br />

- Urosoma debolmente convesso 9<br />

9 - Quarto articolo del secondo paio <strong>di</strong> antenne (Figg. 12, 13) con grande dente terminale e senza spine ( ) o<br />

quinto articolo con una o <strong>più</strong> spine ( ) 10<br />

- Quarto articolo del secondo paio <strong>di</strong> antenne (Fig. 11) con grande dente terminale, con 2-3 spine ( ) o quarto<br />

articolo del secondo paio <strong>di</strong> antenne con spine solitarie e il quinto articolo con una spina me<strong>di</strong>ana ventrale ( )<br />

Corophium sextonae<br />

10 - Quinto e sesto articolo del secondo paio <strong>di</strong> antenne (Fig. 12) con molte setole ( ) o quinto articolo del<br />

secondo paio <strong>di</strong> antenne con una spina ( ), rostro frontale acuminato e ben sviluppato negli esemplari <strong>più</strong><br />

gran<strong>di</strong> Corophium insi<strong>di</strong>osum<br />

- Quinto e sesto articolo del secondo paio <strong>di</strong> antenne (Fig. 13) con poche setole ( ) o quarto articolo con spine<br />

appaiate e il quinto articolo con due o <strong>più</strong> spine ( ) Corophium acherusicum<br />

11 - Corpo con spine o denti dorsali (Fig. 14) 12<br />

- Corpo liscio, senza spine o denti 18<br />

12 - Segmenti addominali dentati dorsalmente, senza spine (Fig. 14a, 14b, 14c) 13<br />

- Segmenti addominali senza denti, con gruppi <strong>di</strong> spine dorsali piccole, ma ben visibili<br />

(Fig. 14d) 15<br />

13 - Unico dente dorsale <strong>di</strong>stale solo sul primo articolo dell’urosoma, terzo uropode lungo, quasi perpen<strong>di</strong>colare<br />

al corpo (Fig. 14c) Melita palmata<br />

- Tutti i segmenti dorsali dentati (gen. Dexamine) 14<br />

14 - Segmenti addominali con la sola spina dorsale (Fig. 14a) Dexamine spinosa<br />

- Segmento addominali con una spina dorsale e due laterali, una per lato (Fig. 14b)<br />

Dexamine spiniventris<br />

15 - Terzo uropode con rami <strong>di</strong> lunghezza poco <strong>di</strong>fferente (Fig. 15a) (gen. Gammarus) 16<br />

- Terzo uropode con un ramo molto <strong>più</strong> corto dell’altro, poco visibile (Fig. 15b)<br />

(gen. Echinogammarus) 17<br />

16 - Telson con numerose sete <strong>più</strong> lunghe delle spine (Fig. 16a) Gammarus aequicauda<br />

- Telson con poche sete, <strong>più</strong> corte delle spine (Fig. 16b) Gammarus insensibilis<br />

17 - Pereiopo<strong>di</strong> 3-7 robusti, con poche sete corte; urosoma con gruppi <strong>di</strong> sole spine dorsali, senza sete<br />

Echinogammarus olivii<br />

- Pereiopo<strong>di</strong> 3-7 abbastanza allungati e setosi, in particolare sul margine posteriore della base <strong>di</strong> 5-7; urosoma<br />

con gruppi dorsali <strong>di</strong> spine e sete; pelosità genericamente <strong>di</strong>ffusa ed evidente<br />

Echinogammarus pungens


Stu<strong>di</strong> Trent. Sci. Nat., Acta Biol., 81 (2004): 79-89<br />

18 - Placche coxali molto sviluppate (Fig. 18) 19<br />

- Placche coxali normalmente o poco sviluppate 23<br />

19 - Antenne corte, primo paio tozze e robuste con flagello accessorio <strong>più</strong> o meno evidente 20<br />

- Antenne ben sviluppate, spesso arancione, con forma a “semicerchio” (Fig. 19a) (gen. Stenothoe) 22<br />

20 - Occhi ton<strong>di</strong>, rostro cefalico anteriore ben sviluppato (Fig. 17) Phoxocephalus aquosus<br />

- Occhi reniformi, gnatopo<strong>di</strong> poco visibili con pereiopo<strong>di</strong> appuntiti 21<br />

21 - Primo paio <strong>di</strong> antenne parzialmente incassate nella testa, con flagello accessorio ben evidente<br />

Orchomene humilis<br />

- Primo paio <strong>di</strong> antenne con flagello accessorio poco evidente Lysianassa costae<br />

22 - Secondo gnatopode con forma quasi rettangolare, che si incurva solo nella porzione <strong>di</strong>stale (nei maschi con<br />

un dente terminale e sete evidenti nel palmo) (Fig. 19b) Stenothoe valida<br />

- Secondo gnatopode <strong>di</strong> forma affusolata, che inizia a incurvarsi già dalla porzione me<strong>di</strong>ana (Fig. 19c)<br />

Stenothoe tergestina<br />

23 - Primo paio <strong>di</strong> antenne <strong>più</strong> corte del secondo (Fig. 20) Hyale perieri<br />

- Primo paio <strong>di</strong> antenne <strong>più</strong> lunghe delle seconde o subuguali 24<br />

24 - Carpo del primo gnatopode con lungo processo ventrale <strong>di</strong>stale, che raggiunge l’estremità del propode<br />

formando un “becco d’uccello” (Fig. 21) Leucothoe spinicarpa<br />

- Non come sopra 25<br />

25 - Primo segmento dell’urosoma con umbone dorsale <strong>di</strong>stale, secondo gnatopode molto grande; quinto, sesto,<br />

settimo pereiopode con base molto ampia (Fig. 22) Gammarella fucicola<br />

- assenza <strong>di</strong> umbone dorsale 26<br />

26 - Terzo uropode con due evidenti uncini ricurvi (Fig. 23a), secondo gnatopode con carpo quasi triangolare<br />

(gen. Amphitoe) 27<br />

- Uropo<strong>di</strong> con molte spine allungate e robuste Maera grossimana<br />

- Nessuno <strong>dei</strong> caratteri sopra riportati 28<br />

27 - Secondo gnatopode con palmo profondamente incavato, specialmente nel Amphitoe ramon<strong>di</strong><br />

- Secondo gnatopode con propode subrettangolare e margine <strong>di</strong>stale con due incavi separati da un dente a<br />

margine smussato Amphitoe ferox<br />

28 - Secondo gnatopode appuntito con lunghe setole sul bordo anteriore (Fig. 23b) Leptocheirus pilosus<br />

- Secondo gnatopode quasi rettangolare, spesso con molte setole (Fig. 23c)<br />

(gen. Microdeutopus) 29<br />

- Nessuno <strong>dei</strong> caratteri riportati 30<br />

29 - Primo gnatopode simile al secondo (Fig. 23d) gen. Microdeutopus<br />

- Primo gnatopode ben <strong>più</strong> grande del secondo (gen. Microdeutopus ) 30<br />

30 - Carpo del primo gnatopode con lungo processo appuntito, spesso con dente accessorio<br />

Microdeutopus anomalus<br />

- Carpo del primo gnatopode molto ampio, palmo crenulato don 2-4 denti<br />

Microdeutopus gryllotalpa<br />

31 - Secondo gnatopode con carpo <strong>più</strong> grande del propode, recante un processo <strong>di</strong>stale <strong>più</strong> o meno dentato<br />

( , Fig. 24) (gen. Ericthonius) 32<br />

- Secondo gnatopode con propode <strong>più</strong> grande del carpo 34<br />

32 - Placche coxali quasi rotonde (Fig. 24a) Ericthonius punctatus<br />

- Placche coxali quasi rettangolari 33<br />

33 - Placche coxali allungate in senso prossimo-<strong>di</strong>stale (Fig. 24b) Ericthonius brasiliensis<br />

- Placche coxali allungate in senso antero - posteriore (Fig. 24c) Ericthonius <strong>di</strong>fformis<br />

34 - Primo paio <strong>di</strong> antenne con flagello accessorio ben evidente, pluriarticolato (Fig. 25a)<br />

Gammaropsis maculata<br />

- Primo paio <strong>di</strong> antenne con flagello accessorio poco evidente, corto (Fig. 25b) 35<br />

35 - Antenne robuste e setose (Fig. 26) Jassa marmorata<br />

- Antenne sottili, molto allungate con poche sete (gen. Elasmopus) 36<br />

36 - Sesto pereiopode dentellato sul bordo posteriore (Fig. 27a) Elasmopus pectenicrus<br />

- Sesto pereiopode non dentellato sul bordo posteriore (Fig. 27b) Elasmopus rapax<br />

4.2. Isopo<strong>di</strong> (Tav. III)<br />

1 - Corpo tozzo, con segmenti toracici compressi fra una grande testa e il pleotelson, occhi sporgenti lateralmente,<br />

pereiopo<strong>di</strong> molto lunghi (spesso assenti negli in<strong>di</strong>vidui fissati) (Fig. 28a) Munna sp.<br />

83


84 Sconfietti <strong>Chiave</strong> <strong>di</strong> <strong>riconoscimento</strong> <strong>di</strong> peracari<strong>di</strong> lagunari italiani<br />

- Somiti addominali visibilmente ristretti rispetto al profilo generale; con gran<strong>di</strong> man<strong>di</strong>bole proiettate in<br />

avanti, con somiti 3-5 fusi e <strong>di</strong>latati (Fig. 28b) Paragnathia formica<br />

- Nessuno <strong>dei</strong> caratteri sopra riportati 2<br />

2 - Corpo 2-3 volte <strong>più</strong> lungo che largo 3<br />

- Corpo oltre 3 volte <strong>più</strong> lungo che largo 11<br />

3 - Somiti e testa ben <strong>di</strong>stinti, antenne ben visibili, uropo<strong>di</strong> corti e sporgenti centralmente dal pleotelson<br />

(Fig. 29a) (gen. Jaera) 3<br />

- Somiti e testa parzialmente embricati, antenne non visibili in visione dorsale, uropo<strong>di</strong> inseriti lateralmente,<br />

si possono trovare chiusi o semichiusi a sfera (Sferomi<strong>di</strong>) 4<br />

4 - Pleotelson con rientranza <strong>di</strong>stale evidente, nella quale sono ben visibili i corti uropo<strong>di</strong> (Fig. 29b)<br />

Jaera italica<br />

- Pleotelson solo leggermente incavato <strong>di</strong>stalmente, con uropo<strong>di</strong> appena sporgenti (Fig. 29c)<br />

Jaera hopeana<br />

5 - Torace con il sesto somite <strong>più</strong> ampio e munito <strong>di</strong> due vistosi processi dorsali appuntiti in <strong>di</strong>rezione caudale<br />

(Fig. 30a) Dynamene bidentata<br />

- Sesto somite toracico senza processi dorsali 6<br />

6 - Pleotelson con bordo posteriore e superficie dorsale lisci (Fig. 31a) 7<br />

- Pleotelson con tubercoli o piccole protuberanze o incisure <strong>di</strong>stali (Fig. 31b) 9<br />

7 - Uropo<strong>di</strong> affusolati e appuntiti, ben sporgenti <strong>di</strong>stalmente (Fig. 32a) Lekanesphaera ephippium<br />

- Uropo<strong>di</strong> normalmente sviluppati 8<br />

8 - Pleotelson con profilo <strong>di</strong>stale ben squadrato a forma <strong>di</strong> trapezio, con base minore <strong>di</strong>stale circa 1/3 della base<br />

maggiore (larghezza) (Fig. 31a) Sphaeroma serratum<br />

- Pleotelson circa trapezoidale, ma con base minore <strong>di</strong>stale ristretta, decisamente inferiore a 1/3 della base<br />

maggiore (larghezza) Lekanesphaera mono<strong>di</strong><br />

9 - Bordo <strong>di</strong>stale del pleotelson liscio, pleotelson con due file <strong>di</strong> tubercoli longitu<strong>di</strong>nali e altri sparsi (Fig. 34b)<br />

Lekanesphaera hookeri<br />

- Bordo <strong>di</strong>stale del pleotelson con incavo semicircolare (Fig. 30b) Dynamene bidentata<br />

- Bordo <strong>di</strong>stale del pleotelson <strong>più</strong> o meno evidentemente tridentato 10<br />

10 - Uropo<strong>di</strong> molto lunghi e sporgenti (Fig. 31b) Paracerceis sculpta<br />

- Uropo<strong>di</strong> non sporgenti oltre il corpo (Fig. 33) Cymodoce truncata<br />

11 - Corpo circa 10 volte <strong>più</strong> lungo che largo 12<br />

- Corpo non molto allungato, circa 4 volte <strong>più</strong> lungo che largo 13<br />

12 - Pleotelson subrettangolare e occhi gran<strong>di</strong> (Fig. 34a) Anthura gracilis<br />

- Telson ristretto <strong>di</strong>stalmente e occhi piccoli (Fig. 34b) Cyathura carinata<br />

13 - Pleotelson subrotondo e appiattito, corpo quasi cilindrico (Fig. 35) Limnoria lignorum<br />

- Pleotelson ristretto <strong>di</strong>stalmente 14<br />

14 - Secondo paio <strong>di</strong> antenne molto lunghe (come il corpo o <strong>più</strong>), uropo<strong>di</strong> ben evidenti (spesso assenti nell’animale<br />

fissato) (Fig. 36) Janira maculosa<br />

- Secondo paio <strong>di</strong> antenne corte, uropo<strong>di</strong> gran<strong>di</strong> e ventrali, a forma <strong>di</strong> “ante” <strong>di</strong> finestra (Fig. 37a, 37b)<br />

(gen. Idotea) 15<br />

15 - Pleotelson ben appuntito e, negli esemplari ben sviluppati, tridentato (Fig. 37c) Idotea baltica<br />

- Pleotelson solo lievemente appuntito anche negli esemplari adulti Idotea chelipes<br />

4.3. Tanaidacei (Tav. IV)<br />

1 - Corpo tozzo, primi due segmenti addominali con due serie semicircolari <strong>di</strong> setole dorsali (Fig. 38)<br />

Tanais dulongii<br />

- Corpo allungato, addome senza serie <strong>di</strong> setole 2<br />

2 - Capo molto allungato, che si assottiglia <strong>di</strong>stalmente (Fig. 39) Heterotanais oerste<strong>di</strong><br />

- Capo non allungato 3<br />

3 - Primo paio <strong>di</strong> antenne <strong>più</strong> lunghe del capo (Fig. 40) Leptochelia savignyi<br />

- Primo paio <strong>di</strong> antenne <strong>più</strong> corte del capo 4<br />

4 - Flagello degli uropo<strong>di</strong> allungato, capo a forma <strong>di</strong> botte allungata (Fig. 40)<br />

Leptochelia savignyi<br />

- Flagello degli uropo<strong>di</strong> corto, capo con larghezza <strong>di</strong>stale inferiore a quella prossimale (Fig. 39)<br />

Heterotanais oerste<strong>di</strong>


Stu<strong>di</strong> Trent. Sci. Nat., Acta Biol., 81 (2004): 79-89<br />

Fig. 4 - Colomastix pusilla.<br />

Fig. 5 - Chelura terebrans.<br />

Fig. 6 - Phtisica marina.<br />

Fig. 7 - Rostro frontale <strong>di</strong> Caprella.<br />

Fig. 7 - Frontal rostrum of Caprella.<br />

Tav. II - Anfipo<strong>di</strong>.<br />

Tav. II - Amphipods.<br />

Fig. 8 - Lamelle coxali in Caprella: a) tonde; b) allungate.<br />

Fig. 8 - Coxal gills in Caprella: a) round gills; b) elongate gills.<br />

Fig. 9 - Urosoma in Corophium: a) con segmenti saldati a<br />

formare un’unica placca; b) con segmenti ben <strong>di</strong>stinti.<br />

Fig. 9 - Urosome in Corophium: a) with coalesced segments<br />

to make a plate; b) with well <strong>di</strong>stinct segments.<br />

Fig. 10 - Antenne <strong>di</strong> Corophium acutum.<br />

Fig. 10 - Antennae of Corophium acutum.<br />

85


86 Sconfietti <strong>Chiave</strong> <strong>di</strong> <strong>riconoscimento</strong> <strong>di</strong> peracari<strong>di</strong> lagunari italiani<br />

Fig. 11 - Antenne <strong>di</strong> Corophium sextonae.<br />

Fig. 11 - Antennae of Corophium sextonae.<br />

Fig. 14 - Esempi <strong>di</strong> spine o denti:<br />

a) Dexamine spinosa;<br />

b) Dexamine spiniventris;<br />

c) Melita palmata;<br />

d) Gammarus sp.<br />

Fig. 14 - Examples of spines or teeth:<br />

a) Dexamine spinosa;<br />

b) Dexamine spiniventris;<br />

c) Melita palmata;<br />

d) Gammarus sp.<br />

Tav. II - Continua.<br />

Tav. II - Continued.<br />

Fig. 12 - Antenne <strong>di</strong> Corophium insi<strong>di</strong>osum.<br />

Fig. 12 - Antennae of Corophium insi<strong>di</strong>osum.<br />

Fig. 15 - Terzo uropode con segmenti<br />

<strong>di</strong>stali subuguali (a) o <strong>di</strong> lunghezza molto<br />

<strong>di</strong>fferente.<br />

Fig. 15 - Third uropode with subequal<br />

(a) or very <strong>di</strong>fferent (b) <strong>di</strong>stal segments.<br />

Fig. 17 - Phoxocephalus aquosus.<br />

Fig. 13 - Antenne <strong>di</strong> Corophium acherusicum.<br />

Fig. 13 - Antennae of Corophium acherusicum.<br />

Fig. 16 - Telson <strong>di</strong>: a) Gammarus aequicauda;<br />

b) Gammarus insensibilis.<br />

Fig. 16 - Telson of: a) Gammarus aequicauda;<br />

b) Gammarus insensibilis.<br />

Fig. 18 - Lysianassa costae.<br />

Fig. 19 - Gen. Stenothoe: a) forma tipica; b) S. valida<br />

(secondo gnatopode); c) S. tergestina (secondo<br />

gnatopode).<br />

Fig. 19 - Gen. Stenothoe: a) typical shape; b) S. valida<br />

(second gnatopode); c) S. tergestina (second gnatopode).


Stu<strong>di</strong> Trent. Sci. Nat., Acta Biol., 81 (2004): 79-89<br />

Fig. 20 - Antenne <strong>di</strong> Hyale perieri.<br />

Fig. 20 - Antennae of Hyale perieri.<br />

Fig. 21 - Primo gnatopode <strong>di</strong> Leucothoe<br />

spinicarpa.<br />

Fig. 21 - First gnatopode of Leucothoe<br />

spinicarpa.<br />

Fig. 23 - Particolari anatomici in specie <strong>di</strong>verse: a) terzo uropode <strong>di</strong> Amphitoe;<br />

b) secondo gnatopode <strong>di</strong> Leptocheirus pilosus; c) secondo gnatopode <strong>di</strong><br />

Microdeutopus; d) primo gnatopode <strong>di</strong> Microdeutopus gryllotalpa .<br />

Fig. 23 - Anatomical particulars in some species: a) third uropod of Amphitoe;<br />

b) second gnatopod of Leptocheirus pilosus; c) second gnatopod of Microdeutopus;<br />

d) first gnatopod of Microdeutopus gryllotalpa .<br />

Fig. 25 - Tipi <strong>di</strong>versi <strong>di</strong> flagello accessorio:<br />

a) ben evidente, pluriarticolato;<br />

b) poco evidente, corto.<br />

Fig. 25 - Different kind of accessory<br />

flagellum: a) well <strong>di</strong>stinct, pluriarticulate;<br />

b) short, not <strong>di</strong>stinct.<br />

Tav. II - Continua.<br />

Tav. II - Continued.<br />

Fig. 26 - Jassa marmorata.<br />

87<br />

Fig. 22 - Pereiopo<strong>di</strong> addominali e<br />

urosoma <strong>di</strong> Gammarella fucicola.<br />

Fig. 22 - Abdominal pereiopods and<br />

urosome of Gammarella fucicola.<br />

Fig. 24 - Secondo gnatopode <strong>di</strong> Ericthonius:<br />

a) E. punctatus; b) E. brasiliensis;<br />

c) E. <strong>di</strong>fformis.<br />

Fig. 24 - Second gnatopod of Ericthonius:<br />

a) E. punctatus; b) E. brasiliensis;<br />

c) E. <strong>di</strong>fformis.<br />

Fig. 27 - Sesto pereiopode <strong>di</strong> Elasmopus:<br />

a) E. pectenicrus; b) E. rapax.<br />

Fig. 27 - Sixth pereiopods of Elasmopus:<br />

a) E. pectenicrus; b) E. rapax.


88 Sconfietti <strong>Chiave</strong> <strong>di</strong> <strong>riconoscimento</strong> <strong>di</strong> peracari<strong>di</strong> lagunari italiani<br />

Fig. 28 - a) Munna sp.; b) Paragnathia<br />

formica.<br />

Fig. 31 - a) Sphaeroma serratum;<br />

b) Paracerceis sculpta.<br />

Fig. 32 - a) Lekanesphaera hookeri;<br />

b) Lekanesphaera ephippium.<br />

Fig. 34 - a) Anthura gracilis; b) telson <strong>di</strong> Cyathura carinata.<br />

Fig. 36 - Janira maculosa.<br />

Tav. III - Isopo<strong>di</strong>.<br />

Tav. III - Isopods.<br />

Fig. 29 - a) Jaera sp.; b) J. italica,<br />

pleotelson; c) J. hopeana, pleotelson.<br />

Fig. 30 - Dynamene bidentata a) ;<br />

b) .<br />

Fig. 33 - Cymodoce truncata.<br />

Fig. 35 - Limnoria lignorum.<br />

Fig. 37 - a, b) Idotea sp.; c) Idotea<br />

baltica.


Stu<strong>di</strong> Trent. Sci. Nat., Acta Biol., 81 (2004): 79-89<br />

Fig. 38 - Tanais dulongii.<br />

Fig. 39 - Heterotanais oerste<strong>di</strong>.<br />

Tav. IV - Tanaidacei.<br />

Tav. IV - Tanaids.<br />

RINGRAZIAMENTI<br />

Il lavoro è stato realizzato nell’ambito del progetto<br />

NITIDA “Nuovi in<strong>di</strong>catori <strong>di</strong> stato trofico e d’integrità<br />

ecologica <strong>di</strong> ambienti marini costieri e ambienti <strong>di</strong><br />

transizione” coor<strong>di</strong>nato dal prof. Roberto Danovaro<br />

dell’Università Politecnica delle Marche e co-finanziato<br />

dal MIUR per gli anni 2003-2005.<br />

BIBLIOGRAFIA<br />

Argano R., 1979 - Isopo<strong>di</strong>. Guide per il <strong>riconoscimento</strong> delle<br />

specie animali delle acque interne Italiane. C.N.R.<br />

AQ/1/43: 63 pp.<br />

Argano R., Ferrara F., Letterio G., Riggio S. & Ruffo S.,<br />

1995 - Crustacea Malacostraca II (Tanaidacea, Isopoda,<br />

Fig. 40 - Leptochelia savignyi.<br />

89<br />

Amphipoda, Euphasiacea). In: Minelli A., Ruffo S. &<br />

La Posta S. (a cura <strong>di</strong>), Checklist delle specie della fauna<br />

italiana. E<strong>di</strong>zioni Calderini, Bologna: 52 pp.<br />

Bellan-Santini D., 1999. Traité de zoologie: anatomie,<br />

systématique, biologie. Tome VII, fasc.-IIIA: Crustacés<br />

Péracarides. Mémoires de l’Institute océanographique,<br />

Monaco, 19: 93-176.<br />

Hol<strong>di</strong>ch D.M. & Jones J.A., 1983 - Tanaids. Synopses of the<br />

British Fauna n. 27, Cambridge University Press: 86 pp.<br />

Lincoln R.J., 1979 - British marine Amphipoda: Gammaridae.<br />

British museum (natural History), London: 657 pp.<br />

Naylor E., 1972 - British marine isopods. Synopses of the<br />

British Fauna n. 3, Academic Press, London and New<br />

York: 86 pp.<br />

Ruffo S. (ed.), 1982-1989-1993-1998 - The Amphipoda of<br />

the Me<strong>di</strong>terranean. Part 1-2-3-4. Mémoires de l’Institute<br />

océanographique, Monaco, 13: 959 pp.


90 Sconfietti <strong>Chiave</strong> <strong>di</strong> <strong>riconoscimento</strong> <strong>di</strong> peracari<strong>di</strong> lagunari italiani

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!