19.06.2013 Views

Lo status familiae

Lo status familiae

Lo status familiae

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

condizione giuridica delle persone può essere descritta anche dal<br />

particolare angolo visuale costituito dalle relazioni che le riguardano a<br />

causa della esistenza di una “familia” che le coinvolge. E in questo<br />

senso possiamo dunque continuare a farvi riferimento anche noi.<br />

4. Vediamo di guardare un momento allora al significato che i<br />

Romani attribuirono alla espressione “familia”.<br />

Essa ha certamente descritto – ad un certo stadio<br />

dell’evoluzione del linguaggio giuridico – un “insieme definito di<br />

persone”:<br />

D. 50.16.195.2 (Ulp. 46 ad ed.): …iure proprio familiam<br />

dicimus plures personas, quae sunt sub unius potestate aut natura aut<br />

iure subiectae, ut puta patrem familias, matrem familias, filium<br />

familias, filiam familias quique deinceps vicem eorum sequuntur, ut<br />

puta nepotes et neptes et deinceps…communi iure familiam dicimus<br />

omnium adgnatorum:…<br />

È altrettanto certo, tuttavia, che in un suo significato antico<br />

essa ha fatto riferimento anche ad un “insieme definito di cose”.<br />

In tale significato, ricorreva sicuramente ancora – anche se non<br />

esclusivamente – nelle XII tavole :<br />

D. 50.16.195.1 (Ulp. 46 ad ed.): <strong>familiae</strong> appellatio qualiter<br />

accipiatur, videamus. et quidem varie accepta est: nam et in res et in<br />

personas deducitur. in res, ut puta in lege duodecim tabularum his<br />

verbis adgnatus proximus familiam habeto. ad personas autem<br />

refertur <strong>familiae</strong> significatio ita, cum de patrono et liberto loquitur<br />

lex: ex ea familia, inquit, in eam familiam: et hic de singularibus<br />

personis legem loqui constat.<br />

È giustificato convincimento comune – sostenuto del resto da<br />

un cospicuo numero di testi che lo confortano – che nella disposizione<br />

ricordata da Ulpiano circa l’oggetto della successione dell’adgnatus<br />

proximus nella legislazione decemvirale, familia significasse<br />

“patrimonio” (ricchezza appartenente al pater ereditando) .<br />

Il contesto normativo che la comprendeva non dà, del resto,<br />

luogo a possibili dubbi.<br />

XII TAB. 5 .3-5: UTI LEGASSIT SUPER PECUNIA TUTELAVE SUAE<br />

REI, ITA IUS ESTO. SI INTESTATO MORITUR, CUI SUUS HERES NEC ESCIT,<br />

ADGNATUS PROXIMUS FAMILIAM HABETO. SI ADGNATUS NEC ESCIT,<br />

GENTILES FAMILIAM [HABENTO].<br />

La familia (in senso reale) spettava dunque, in morte del pater<br />

che non avesse fatto testamento, in primo luogo al suus (espressione

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!