La colpevole curiositas di Psiche: un volo in cielo e uno in acqua
La colpevole curiositas di Psiche: un volo in cielo e uno in acqua
La colpevole curiositas di Psiche: un volo in cielo e uno in acqua
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
<strong>La</strong> <strong>colpevole</strong> <strong>curiositas</strong> <strong>di</strong> <strong>Psiche</strong>: <strong>un</strong> <strong>volo</strong> <strong>in</strong> <strong>cielo</strong> e <strong>un</strong>o <strong>in</strong> <strong>acqua</strong><br />
<strong>Psiche</strong> vuole sapere tutto del suo misterioso amore, perché istigata dalle sorelle <strong>in</strong>vi<strong>di</strong>ose, ma anche per <strong>un</strong>a<br />
sua <strong>curiositas</strong> tipicamente femm<strong>in</strong>ile. Ma questa, come nel caso <strong>di</strong> Lucio, si rivela particolarmente costosa.<br />
Nel passo proposto assistiamo a due personificazioni eccezionali, che ci restituiscono la rappresentazione <strong>di</strong><br />
<strong>un</strong> mondo variamente animato e pieno <strong>di</strong> mistero. <strong>La</strong> prima, è quella della lampada con cui <strong>Psiche</strong> vuole il‐<br />
lum<strong>in</strong>are il suo amato sposo: quella goccia d'olio che lascia cadere sulla spalla <strong>di</strong> Cupido ci viene presentata<br />
<strong>in</strong>fatti come il segno o della sua <strong>in</strong>vi<strong>di</strong>a per tanta passione, o del suo desiderio <strong>di</strong> toccare anch'essa lo splen‐<br />
<strong>di</strong>do corpo del <strong>di</strong>o. L'altra, è quella del fiume dove <strong>Psiche</strong> si getta decisa a morire dopo essere stata abban‐<br />
donata da Cupido. Il corso d'<strong>acqua</strong>, <strong>in</strong>fatti, neutralizza volutamente quel tentativo <strong>di</strong> suici<strong>di</strong>o accogliendo la<br />
fanciulla <strong>in</strong> <strong>un</strong> suo gorgo <strong>in</strong>nocuo e restituendola illesa sulla riva. In mezzo, il <strong>volo</strong> verso il <strong>cielo</strong> <strong>di</strong> Cupido che<br />
fugge dalla consorte che ha tra<strong>di</strong>to la sua fiducia, e le sue parole <strong>di</strong> condanna.<br />
23. Quae dum <strong>in</strong>satiabili animo Psyche, satis<br />
et curiosa, rimatur atque pertrectat et mariti<br />
sui miratur arma, depromit <strong>un</strong>am de pharetra<br />
sagittam et p<strong>un</strong>ctu pollicis extremam aciem<br />
periclitab<strong>un</strong>da trementis etiam n<strong>un</strong>c articuli<br />
nisu fortiore pupugit altius, ut per summam<br />
cutem roraver<strong>in</strong>t parvulae sangu<strong>in</strong>is rosei gut‐<br />
tae. Sic ignara Psyche sponte <strong>in</strong> Amoris <strong>in</strong>ci<strong>di</strong>t<br />
amorem. T<strong>un</strong>c magis magisque cupi<strong>di</strong>ne fra‐<br />
glans Cupi<strong>di</strong>nis, prona <strong>in</strong> eum effIictim <strong>in</strong>hians<br />
patulis ac petulantibus saviis fest<strong>in</strong>anter <strong>in</strong>ge‐<br />
stis de somni mensura metuebat. Sed dum<br />
bono tanto percita saucia mente fIuctuat, lu‐<br />
cerna ilIa sive perfi<strong>di</strong>a pessima sive <strong>in</strong>vi<strong>di</strong>a no‐<br />
xia sive quod tale corpus cont<strong>in</strong>gere et quasi<br />
basiare et ipsa gestiebat, evomuit de summa<br />
lum<strong>in</strong>is sui stillam ferventis olei super ume‐<br />
rum dei dexterum. Hem audax et temeraria<br />
lucerna et amoris vile m<strong>in</strong>isterium, ipsum ignis<br />
totius deum aduris, cum te scilicet amator ali‐<br />
quis, ut <strong>di</strong>utius cupitis etiam nocte potiretur,<br />
primus <strong>in</strong>venerit. Sic <strong>in</strong>ustus exiluit deus visa‐<br />
que detectae fidei colluvie prot<strong>in</strong>us ex osculis<br />
et manibus <strong>in</strong>felicissimae coniugis tacitus<br />
avolavit.<br />
23. E mentre <strong>Psiche</strong>, con desiderio <strong>in</strong>saziabile e<br />
anche con <strong>un</strong>a certa curiosità, osserva e acca‐<br />
rezza, ammirandole, le armi del marito, tira fuori<br />
dalla faretra <strong>un</strong>a freccia e per provarne la p<strong>un</strong>ta ci<br />
appoggia sopra il pollice; ma siccome preme<br />
troppo forte perché il <strong>di</strong>to ancora le trema, si<br />
p<strong>un</strong>ge <strong>un</strong> po' <strong>in</strong> profon<strong>di</strong>tà, così che dalla superfi‐<br />
cie della pelle stillano piccole gocciol<strong>in</strong>e <strong>di</strong> sangue<br />
rosato. E fu così che spontaneamente, senza ac‐<br />
corgersene, <strong>Psiche</strong> si <strong>in</strong>namorò <strong>di</strong> Amore, bru‐<br />
ciando sempre più <strong>di</strong> desiderio per il <strong>di</strong>o del Desi‐<br />
derio, ch<strong>in</strong>a su <strong>di</strong> lui e desiderandolo perduta‐<br />
mente, prende a riempirlo, a <strong>di</strong>vorarlo <strong>di</strong> baci pie‐<br />
ni <strong>di</strong> passione, con furia, temendo che il suo sonno<br />
sia troppo breve. Ma mentre, eccitata da quel pia‐<br />
cere immenso, vi si abbandona completamente,<br />
ferita al cuore, la lampada, forse per vile tra<strong>di</strong>‐<br />
mento, forse per malvagia gelosia, o forse perché<br />
anche lei desiderava toccare e quasi baciare <strong>un</strong><br />
corpo così bello, lasciò cadere dalla sua p<strong>un</strong>ta lu‐<br />
m<strong>in</strong>osa <strong>un</strong>a goccia d'olio bollente sulla spalla de‐<br />
stra del <strong>di</strong>o. Ah, lampada sfrontata e temeraria! Tu<br />
che sei solo <strong>un</strong> volgare strumento dell'amore, che<br />
certamente sei stata <strong>in</strong>ventata da qualche <strong>in</strong>na‐<br />
morato che voleva godere più a l<strong>un</strong>go, anche <strong>di</strong><br />
notte, dell'oggetto del suo desiderio, tu osi bru‐<br />
ciare colui che è il <strong>di</strong>o <strong>di</strong> ogni fuoco? Al sentire la<br />
scottatura, il <strong>di</strong>o balzò su e, scoperta la macchia<br />
della sua fede tra<strong>di</strong>ta, senza <strong>di</strong>re neanche <strong>un</strong>a pa‐<br />
rola, volò via dai baci e dalle braccia della sua <strong>in</strong>‐<br />
felicissima moglie.<br />
23. • <strong>in</strong>satiabili animo ... satis et curiosa: variatio <strong>di</strong> costrutto: dapprima <strong>un</strong> complemento <strong>di</strong> modo, qu<strong>in</strong><strong>di</strong> <strong>un</strong> agget‐<br />
tivo (curiosa) concordato col soggetto Psyche. • et p<strong>un</strong>cto pollicis ... pupugit altius: or<strong>di</strong>na: et periclitab<strong>un</strong>da ("provan‐<br />
do") extremam aciem ("la p<strong>un</strong>ta della freccia") p<strong>un</strong>ctu pollicis ("con <strong>un</strong> tocco del pollice") nisu fortiore articuli ("a<br />
causa <strong>di</strong> <strong>un</strong>a pressione troppo forte del <strong>di</strong>to") etiam n<strong>un</strong>c trementis pupugit altius. • ignara ... sponte: potente anti‐<br />
tesi. • <strong>in</strong> Amoris <strong>in</strong>ci<strong>di</strong>t amorem: notevole l'accostamento del <strong>di</strong>o dell'amore (Amoris) con il sentimento (<strong>in</strong> ... amo‐<br />
rem) che egli <strong>in</strong>genera negli umani. • cupi<strong>di</strong>ne ... Cupi<strong>di</strong>nis: potente polìptoto, dove il primo term<strong>in</strong>e <strong>in</strong><strong>di</strong>ca il "deside‐<br />
rio", l'altro il "<strong>di</strong>o del Desiderio", cioè Cupido. Cupi<strong>di</strong>nis è genitivo oggettivo. • efflictim <strong>in</strong>hians: letteralmente:<br />
"stando ardentemente a bocca aperta". • patulis ... <strong>in</strong>gestis: ablativo assoluto, dove patulis ac petulantibus mo<strong>di</strong>fica<br />
<strong>in</strong> <strong>un</strong>a gradatio ascendente il sostantivo saviis. Letteralmente: "impressi affannosamente gran<strong>di</strong> e sfacciati baci". •<br />
sive ... gestiebat: con questa causale (quod) la lampada viene come "personificata", essendo soggetta allo stesso desi‐<br />
derio (gestiebat, "smaniava") <strong>di</strong> <strong>Psiche</strong> <strong>di</strong> toccare e baciare <strong>un</strong> corpo così bello. • cupitis: participio passato con valore<br />
<strong>di</strong> sostantivo da cupio. • visaque ... colluvie: ablativo assoluto.
24. At Psyche statim resurgentis eius crure<br />
dextero manibus ambabus adrepto sublimis<br />
evectionis adpen<strong>di</strong>x miseranda et per nubilas<br />
plagas penduli comitatus extrema consequia<br />
tandem fessa delabitur solo.<br />
Nec deus amator humi iacentem deserens <strong>in</strong>‐<br />
volavit proximam cupressum deque eius alto<br />
cacum<strong>in</strong>e sic eam graviter commotus adfatur:<br />
«Ego quidem, simplicissima Psyche, parentis<br />
meae Veneris praeceptorum immemor, quae<br />
te miseri extremique hom<strong>in</strong>is dev<strong>in</strong>ctam cupi‐<br />
<strong>di</strong>ne <strong>in</strong>fimo matrimonio ad<strong>di</strong>ci iusserat, ipse<br />
potius amator advolavi tibi. Sed hoc feci levi‐<br />
ter, scio, et praeclarus ille sagittarius ipse me<br />
telo meo percussi teque coniugem meam feci,<br />
ut bestia scilicet tibi viderer et ferro caput<br />
excideres meum, quod istos amatores tuos<br />
oculos gerit. Haec tibi identidem semper ca‐<br />
venda censebarn, haec benivole remonebam.<br />
Sed illae quidem consiliatrices egregiae tuae<br />
tam perniciosi magisterii dab<strong>un</strong>t actutum mihi<br />
poenas, te vero tantum fuga mea p<strong>un</strong>ivero».<br />
Et cum term<strong>in</strong>o sermonis p<strong>in</strong>nis <strong>in</strong> altum se<br />
proripuit.<br />
25. Psyche vero humi prostrata et, quantum<br />
visu poterat, volatus mariti prospiciens extre‐<br />
mis affligebat lamentationibus animum. Sed<br />
ubi remigio pIumae raptum maritum proceri‐<br />
tas spatii fecerat alienum. per proximi flum<strong>in</strong>is<br />
marg<strong>in</strong>em praecipitem sese de<strong>di</strong>t. Sed mitis<br />
fluvius <strong>in</strong> honorem dei scilicet, qui et ipsas<br />
aquas urere consueti, metuens sibi confestim<br />
eam <strong>in</strong>noxio volum<strong>in</strong>e super ripam florentem<br />
herbis exposuit.<br />
[ Metamorphoses, V, 23‐25 ]<br />
24. Ma proprio mentre si solleva, <strong>Psiche</strong> lo afferra<br />
con tutte e due le mani per la gamba destra e,<br />
come <strong>un</strong>a pietosa appen<strong>di</strong>ce <strong>di</strong> quel <strong>volo</strong> su nel<br />
<strong>cielo</strong>, lo accompagna penzolante tra le regioni<br />
delle nubi, <strong>in</strong>seguendolo f<strong>in</strong> che può; alla f<strong>in</strong>e<br />
però, stremata, si lascia cadere al suolo. Il suo<br />
amante <strong>di</strong>v<strong>in</strong>o non la abbandonò mentre giaceva<br />
lì per terra, ma volò a posarsi su <strong>un</strong> cipresso vic<strong>in</strong>o<br />
e stando sulla cima dell'albero le parlò, profon‐<br />
damente turbato: «Povera, <strong>in</strong>genua <strong>Psiche</strong>! lo per<br />
te ho <strong>di</strong>menticato gli or<strong>di</strong>ni <strong>di</strong> mia madre, che mi<br />
aveva comandato <strong>di</strong> <strong>in</strong>catenarti alla passione per<br />
l'uomo più umile e abietto, <strong>di</strong> condannarti al ma‐<br />
trimonio più ignobile, e io stesso <strong>in</strong>vece sono vo‐<br />
lato da te, per <strong>di</strong>ventare il tuo amante. Sono stato<br />
<strong>un</strong>o sciocco, lo so: io, il famosissimo arciere, mi<br />
sono colpito da solo con la mia stessa freccia, e ho<br />
fatto <strong>di</strong> te mia moglie, col risultato, a quanto pare,<br />
che tu credessi che io fossi <strong>un</strong> mostro e cercassi<br />
con quella lama <strong>di</strong> tagliarmi la testa, la testa dove<br />
stanno questi occhi <strong>in</strong>namorati <strong>di</strong> te! Questo è ciò<br />
da cui, come ti raccomandavo cont<strong>in</strong>uamente, do‐<br />
vevi guardarti, <strong>di</strong> questo ti avvertivo con affetto.<br />
Ma <strong>un</strong>a cosa è certa: quelle bravissime consigliere<br />
delle tue sorelle me la pagheranno presto per i<br />
loro rov<strong>in</strong>osi <strong>in</strong>segnamenti. Quanto a te, la mia<br />
fuga basterà a p<strong>un</strong>irti». E, con queste ultime pa‐<br />
role, spiccò il <strong>volo</strong> verso l'alto.<br />
25. <strong>Psiche</strong>, prostrata a terra, e seguendo con lo<br />
sguardo il <strong>volo</strong> del marito f<strong>in</strong> dove poteva vederlo,<br />
si straziava l'animo con lamenti <strong>di</strong>sperati; poi,<br />
quando lo sbatter d'ali e la grande altezza glielo<br />
rapirono, portandolo via lontano, si buttò a testa<br />
<strong>in</strong> giù dalla riva del fiume vic<strong>in</strong>o. Ma il fiume gen‐<br />
tile, <strong>di</strong> certo per rispetto al <strong>di</strong>o che fa bruciare<br />
pers<strong>in</strong>o le acque, temendo per se stesso, la prese<br />
subito <strong>in</strong> seno a <strong>un</strong> suo gorgo, senza farle male, e<br />
la depose sulla riva lussureggiante d'erba.<br />
[ Trad. <strong>di</strong> L. Nicol<strong>in</strong>i ]<br />
24. • sublimis evectionis: letteralmente: "<strong>di</strong> quel <strong>volo</strong> nell'alto". • et per nubilas plagas ... extrema consequia: or<strong>di</strong>na:<br />
et extrema consequia penduli comitatus per nubilas plagas. Letteralmente: "e ultima scorta (consequia) <strong>di</strong> quell'<strong>in</strong>sie‐<br />
me penzolante per le regioni nu<strong>volo</strong>se". Il passo è tuttavia piuttosto artificioso, poiché <strong>Psiche</strong>, essendo aggrappata alla<br />
gamba destra <strong>di</strong> Cupido come <strong>un</strong>'appen<strong>di</strong>ce, è sia il motivo per cui quell'<strong>in</strong>sieme appare pendulo sia la sua ultima<br />
scorta. • Nec deus amator ... <strong>in</strong>volavit proximam cupressum: è necessario conferire alla congi<strong>un</strong>zione negativa nec<br />
anche <strong>un</strong> valore avversativo: "Ma non abbandonandola (deserens) ... ", • quae te ... iusserat: or<strong>di</strong>na: quae iusserat te<br />
dev<strong>in</strong>ctam cupi<strong>di</strong>ne meseri extremique hom<strong>in</strong>is (genitivi oggetti) ad<strong>di</strong>ci ("fossi assegnata") <strong>in</strong>fimo matrimonio. • ut: ot‐<br />
tima la traduzione proposta <strong>di</strong> questa proposizione aff<strong>in</strong>e alla f<strong>in</strong>ale: "col risultato che ... ". • tibi ... cavenda: sott<strong>in</strong>‐<br />
ten<strong>di</strong> dopo cavenda l'ausiliare esse; tibi è dativo d'agente. • actutum: avverbio "subito", "presto".<br />
25. • quantum visu: visu è genitivo partitivo da visus. • remigio: è ablativo <strong>di</strong> causa da remigium. • qui et ipsas aquas<br />
urere consuevit: riferimento a mitici amori dei fiumi che app<strong>un</strong>to possono <strong>in</strong>fiammarsi della passione <strong>in</strong>dotta da Cu‐<br />
pido. • <strong>in</strong>noxio volum<strong>in</strong>e: letteralmente: "<strong>in</strong> <strong>un</strong> gorgo <strong>in</strong>nocuo".