15.06.2013 Views

La colpevole curiositas di Psiche: un volo in cielo e uno in acqua

La colpevole curiositas di Psiche: un volo in cielo e uno in acqua

La colpevole curiositas di Psiche: un volo in cielo e uno in acqua

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

<strong>La</strong> <strong>colpevole</strong> <strong>curiositas</strong> <strong>di</strong> <strong>Psiche</strong>: <strong>un</strong> <strong>volo</strong> <strong>in</strong> <strong>cielo</strong> e <strong>un</strong>o <strong>in</strong> <strong>acqua</strong><br />

<strong>Psiche</strong> vuole sapere tutto del suo misterioso amore, perché istigata dalle sorelle <strong>in</strong>vi<strong>di</strong>ose, ma anche per <strong>un</strong>a<br />

sua <strong>curiositas</strong> tipicamente femm<strong>in</strong>ile. Ma questa, come nel caso <strong>di</strong> Lucio, si rivela particolarmente costosa.<br />

Nel passo proposto assistiamo a due personificazioni eccezionali, che ci restituiscono la rappresentazione <strong>di</strong><br />

<strong>un</strong> mondo variamente animato e pieno <strong>di</strong> mistero. <strong>La</strong> prima, è quella della lampada con cui <strong>Psiche</strong> vuole il‐<br />

lum<strong>in</strong>are il suo amato sposo: quella goccia d'olio che lascia cadere sulla spalla <strong>di</strong> Cupido ci viene presentata<br />

<strong>in</strong>fatti come il segno o della sua <strong>in</strong>vi<strong>di</strong>a per tanta passione, o del suo desiderio <strong>di</strong> toccare anch'essa lo splen‐<br />

<strong>di</strong>do corpo del <strong>di</strong>o. L'altra, è quella del fiume dove <strong>Psiche</strong> si getta decisa a morire dopo essere stata abban‐<br />

donata da Cupido. Il corso d'<strong>acqua</strong>, <strong>in</strong>fatti, neutralizza volutamente quel tentativo <strong>di</strong> suici<strong>di</strong>o accogliendo la<br />

fanciulla <strong>in</strong> <strong>un</strong> suo gorgo <strong>in</strong>nocuo e restituendola illesa sulla riva. In mezzo, il <strong>volo</strong> verso il <strong>cielo</strong> <strong>di</strong> Cupido che<br />

fugge dalla consorte che ha tra<strong>di</strong>to la sua fiducia, e le sue parole <strong>di</strong> condanna.<br />

23. Quae dum <strong>in</strong>satiabili animo Psyche, satis<br />

et curiosa, rimatur atque pertrectat et mariti<br />

sui miratur arma, depromit <strong>un</strong>am de pharetra<br />

sagittam et p<strong>un</strong>ctu pollicis extremam aciem<br />

periclitab<strong>un</strong>da trementis etiam n<strong>un</strong>c articuli<br />

nisu fortiore pupugit altius, ut per summam<br />

cutem roraver<strong>in</strong>t parvulae sangu<strong>in</strong>is rosei gut‐<br />

tae. Sic ignara Psyche sponte <strong>in</strong> Amoris <strong>in</strong>ci<strong>di</strong>t<br />

amorem. T<strong>un</strong>c magis magisque cupi<strong>di</strong>ne fra‐<br />

glans Cupi<strong>di</strong>nis, prona <strong>in</strong> eum effIictim <strong>in</strong>hians<br />

patulis ac petulantibus saviis fest<strong>in</strong>anter <strong>in</strong>ge‐<br />

stis de somni mensura metuebat. Sed dum<br />

bono tanto percita saucia mente fIuctuat, lu‐<br />

cerna ilIa sive perfi<strong>di</strong>a pessima sive <strong>in</strong>vi<strong>di</strong>a no‐<br />

xia sive quod tale corpus cont<strong>in</strong>gere et quasi<br />

basiare et ipsa gestiebat, evomuit de summa<br />

lum<strong>in</strong>is sui stillam ferventis olei super ume‐<br />

rum dei dexterum. Hem audax et temeraria<br />

lucerna et amoris vile m<strong>in</strong>isterium, ipsum ignis<br />

totius deum aduris, cum te scilicet amator ali‐<br />

quis, ut <strong>di</strong>utius cupitis etiam nocte potiretur,<br />

primus <strong>in</strong>venerit. Sic <strong>in</strong>ustus exiluit deus visa‐<br />

que detectae fidei colluvie prot<strong>in</strong>us ex osculis<br />

et manibus <strong>in</strong>felicissimae coniugis tacitus<br />

avolavit.<br />

23. E mentre <strong>Psiche</strong>, con desiderio <strong>in</strong>saziabile e<br />

anche con <strong>un</strong>a certa curiosità, osserva e acca‐<br />

rezza, ammirandole, le armi del marito, tira fuori<br />

dalla faretra <strong>un</strong>a freccia e per provarne la p<strong>un</strong>ta ci<br />

appoggia sopra il pollice; ma siccome preme<br />

troppo forte perché il <strong>di</strong>to ancora le trema, si<br />

p<strong>un</strong>ge <strong>un</strong> po' <strong>in</strong> profon<strong>di</strong>tà, così che dalla superfi‐<br />

cie della pelle stillano piccole gocciol<strong>in</strong>e <strong>di</strong> sangue<br />

rosato. E fu così che spontaneamente, senza ac‐<br />

corgersene, <strong>Psiche</strong> si <strong>in</strong>namorò <strong>di</strong> Amore, bru‐<br />

ciando sempre più <strong>di</strong> desiderio per il <strong>di</strong>o del Desi‐<br />

derio, ch<strong>in</strong>a su <strong>di</strong> lui e desiderandolo perduta‐<br />

mente, prende a riempirlo, a <strong>di</strong>vorarlo <strong>di</strong> baci pie‐<br />

ni <strong>di</strong> passione, con furia, temendo che il suo sonno<br />

sia troppo breve. Ma mentre, eccitata da quel pia‐<br />

cere immenso, vi si abbandona completamente,<br />

ferita al cuore, la lampada, forse per vile tra<strong>di</strong>‐<br />

mento, forse per malvagia gelosia, o forse perché<br />

anche lei desiderava toccare e quasi baciare <strong>un</strong><br />

corpo così bello, lasciò cadere dalla sua p<strong>un</strong>ta lu‐<br />

m<strong>in</strong>osa <strong>un</strong>a goccia d'olio bollente sulla spalla de‐<br />

stra del <strong>di</strong>o. Ah, lampada sfrontata e temeraria! Tu<br />

che sei solo <strong>un</strong> volgare strumento dell'amore, che<br />

certamente sei stata <strong>in</strong>ventata da qualche <strong>in</strong>na‐<br />

morato che voleva godere più a l<strong>un</strong>go, anche <strong>di</strong><br />

notte, dell'oggetto del suo desiderio, tu osi bru‐<br />

ciare colui che è il <strong>di</strong>o <strong>di</strong> ogni fuoco? Al sentire la<br />

scottatura, il <strong>di</strong>o balzò su e, scoperta la macchia<br />

della sua fede tra<strong>di</strong>ta, senza <strong>di</strong>re neanche <strong>un</strong>a pa‐<br />

rola, volò via dai baci e dalle braccia della sua <strong>in</strong>‐<br />

felicissima moglie.<br />

23. • <strong>in</strong>satiabili animo ... satis et curiosa: variatio <strong>di</strong> costrutto: dapprima <strong>un</strong> complemento <strong>di</strong> modo, qu<strong>in</strong><strong>di</strong> <strong>un</strong> agget‐<br />

tivo (curiosa) concordato col soggetto Psyche. • et p<strong>un</strong>cto pollicis ... pupugit altius: or<strong>di</strong>na: et periclitab<strong>un</strong>da ("provan‐<br />

do") extremam aciem ("la p<strong>un</strong>ta della freccia") p<strong>un</strong>ctu pollicis ("con <strong>un</strong> tocco del pollice") nisu fortiore articuli ("a<br />

causa <strong>di</strong> <strong>un</strong>a pressione troppo forte del <strong>di</strong>to") etiam n<strong>un</strong>c trementis pupugit altius. • ignara ... sponte: potente anti‐<br />

tesi. • <strong>in</strong> Amoris <strong>in</strong>ci<strong>di</strong>t amorem: notevole l'accostamento del <strong>di</strong>o dell'amore (Amoris) con il sentimento (<strong>in</strong> ... amo‐<br />

rem) che egli <strong>in</strong>genera negli umani. • cupi<strong>di</strong>ne ... Cupi<strong>di</strong>nis: potente polìptoto, dove il primo term<strong>in</strong>e <strong>in</strong><strong>di</strong>ca il "deside‐<br />

rio", l'altro il "<strong>di</strong>o del Desiderio", cioè Cupido. Cupi<strong>di</strong>nis è genitivo oggettivo. • efflictim <strong>in</strong>hians: letteralmente:<br />

"stando ardentemente a bocca aperta". • patulis ... <strong>in</strong>gestis: ablativo assoluto, dove patulis ac petulantibus mo<strong>di</strong>fica<br />

<strong>in</strong> <strong>un</strong>a gradatio ascendente il sostantivo saviis. Letteralmente: "impressi affannosamente gran<strong>di</strong> e sfacciati baci". •<br />

sive ... gestiebat: con questa causale (quod) la lampada viene come "personificata", essendo soggetta allo stesso desi‐<br />

derio (gestiebat, "smaniava") <strong>di</strong> <strong>Psiche</strong> <strong>di</strong> toccare e baciare <strong>un</strong> corpo così bello. • cupitis: participio passato con valore<br />

<strong>di</strong> sostantivo da cupio. • visaque ... colluvie: ablativo assoluto.


24. At Psyche statim resurgentis eius crure<br />

dextero manibus ambabus adrepto sublimis<br />

evectionis adpen<strong>di</strong>x miseranda et per nubilas<br />

plagas penduli comitatus extrema consequia<br />

tandem fessa delabitur solo.<br />

Nec deus amator humi iacentem deserens <strong>in</strong>‐<br />

volavit proximam cupressum deque eius alto<br />

cacum<strong>in</strong>e sic eam graviter commotus adfatur:<br />

«Ego quidem, simplicissima Psyche, parentis<br />

meae Veneris praeceptorum immemor, quae<br />

te miseri extremique hom<strong>in</strong>is dev<strong>in</strong>ctam cupi‐<br />

<strong>di</strong>ne <strong>in</strong>fimo matrimonio ad<strong>di</strong>ci iusserat, ipse<br />

potius amator advolavi tibi. Sed hoc feci levi‐<br />

ter, scio, et praeclarus ille sagittarius ipse me<br />

telo meo percussi teque coniugem meam feci,<br />

ut bestia scilicet tibi viderer et ferro caput<br />

excideres meum, quod istos amatores tuos<br />

oculos gerit. Haec tibi identidem semper ca‐<br />

venda censebarn, haec benivole remonebam.<br />

Sed illae quidem consiliatrices egregiae tuae<br />

tam perniciosi magisterii dab<strong>un</strong>t actutum mihi<br />

poenas, te vero tantum fuga mea p<strong>un</strong>ivero».<br />

Et cum term<strong>in</strong>o sermonis p<strong>in</strong>nis <strong>in</strong> altum se<br />

proripuit.<br />

25. Psyche vero humi prostrata et, quantum<br />

visu poterat, volatus mariti prospiciens extre‐<br />

mis affligebat lamentationibus animum. Sed<br />

ubi remigio pIumae raptum maritum proceri‐<br />

tas spatii fecerat alienum. per proximi flum<strong>in</strong>is<br />

marg<strong>in</strong>em praecipitem sese de<strong>di</strong>t. Sed mitis<br />

fluvius <strong>in</strong> honorem dei scilicet, qui et ipsas<br />

aquas urere consueti, metuens sibi confestim<br />

eam <strong>in</strong>noxio volum<strong>in</strong>e super ripam florentem<br />

herbis exposuit.<br />

[ Metamorphoses, V, 23‐25 ]<br />

24. Ma proprio mentre si solleva, <strong>Psiche</strong> lo afferra<br />

con tutte e due le mani per la gamba destra e,<br />

come <strong>un</strong>a pietosa appen<strong>di</strong>ce <strong>di</strong> quel <strong>volo</strong> su nel<br />

<strong>cielo</strong>, lo accompagna penzolante tra le regioni<br />

delle nubi, <strong>in</strong>seguendolo f<strong>in</strong> che può; alla f<strong>in</strong>e<br />

però, stremata, si lascia cadere al suolo. Il suo<br />

amante <strong>di</strong>v<strong>in</strong>o non la abbandonò mentre giaceva<br />

lì per terra, ma volò a posarsi su <strong>un</strong> cipresso vic<strong>in</strong>o<br />

e stando sulla cima dell'albero le parlò, profon‐<br />

damente turbato: «Povera, <strong>in</strong>genua <strong>Psiche</strong>! lo per<br />

te ho <strong>di</strong>menticato gli or<strong>di</strong>ni <strong>di</strong> mia madre, che mi<br />

aveva comandato <strong>di</strong> <strong>in</strong>catenarti alla passione per<br />

l'uomo più umile e abietto, <strong>di</strong> condannarti al ma‐<br />

trimonio più ignobile, e io stesso <strong>in</strong>vece sono vo‐<br />

lato da te, per <strong>di</strong>ventare il tuo amante. Sono stato<br />

<strong>un</strong>o sciocco, lo so: io, il famosissimo arciere, mi<br />

sono colpito da solo con la mia stessa freccia, e ho<br />

fatto <strong>di</strong> te mia moglie, col risultato, a quanto pare,<br />

che tu credessi che io fossi <strong>un</strong> mostro e cercassi<br />

con quella lama <strong>di</strong> tagliarmi la testa, la testa dove<br />

stanno questi occhi <strong>in</strong>namorati <strong>di</strong> te! Questo è ciò<br />

da cui, come ti raccomandavo cont<strong>in</strong>uamente, do‐<br />

vevi guardarti, <strong>di</strong> questo ti avvertivo con affetto.<br />

Ma <strong>un</strong>a cosa è certa: quelle bravissime consigliere<br />

delle tue sorelle me la pagheranno presto per i<br />

loro rov<strong>in</strong>osi <strong>in</strong>segnamenti. Quanto a te, la mia<br />

fuga basterà a p<strong>un</strong>irti». E, con queste ultime pa‐<br />

role, spiccò il <strong>volo</strong> verso l'alto.<br />

25. <strong>Psiche</strong>, prostrata a terra, e seguendo con lo<br />

sguardo il <strong>volo</strong> del marito f<strong>in</strong> dove poteva vederlo,<br />

si straziava l'animo con lamenti <strong>di</strong>sperati; poi,<br />

quando lo sbatter d'ali e la grande altezza glielo<br />

rapirono, portandolo via lontano, si buttò a testa<br />

<strong>in</strong> giù dalla riva del fiume vic<strong>in</strong>o. Ma il fiume gen‐<br />

tile, <strong>di</strong> certo per rispetto al <strong>di</strong>o che fa bruciare<br />

pers<strong>in</strong>o le acque, temendo per se stesso, la prese<br />

subito <strong>in</strong> seno a <strong>un</strong> suo gorgo, senza farle male, e<br />

la depose sulla riva lussureggiante d'erba.<br />

[ Trad. <strong>di</strong> L. Nicol<strong>in</strong>i ]<br />

24. • sublimis evectionis: letteralmente: "<strong>di</strong> quel <strong>volo</strong> nell'alto". • et per nubilas plagas ... extrema consequia: or<strong>di</strong>na:<br />

et extrema consequia penduli comitatus per nubilas plagas. Letteralmente: "e ultima scorta (consequia) <strong>di</strong> quell'<strong>in</strong>sie‐<br />

me penzolante per le regioni nu<strong>volo</strong>se". Il passo è tuttavia piuttosto artificioso, poiché <strong>Psiche</strong>, essendo aggrappata alla<br />

gamba destra <strong>di</strong> Cupido come <strong>un</strong>'appen<strong>di</strong>ce, è sia il motivo per cui quell'<strong>in</strong>sieme appare pendulo sia la sua ultima<br />

scorta. • Nec deus amator ... <strong>in</strong>volavit proximam cupressum: è necessario conferire alla congi<strong>un</strong>zione negativa nec<br />

anche <strong>un</strong> valore avversativo: "Ma non abbandonandola (deserens) ... ", • quae te ... iusserat: or<strong>di</strong>na: quae iusserat te<br />

dev<strong>in</strong>ctam cupi<strong>di</strong>ne meseri extremique hom<strong>in</strong>is (genitivi oggetti) ad<strong>di</strong>ci ("fossi assegnata") <strong>in</strong>fimo matrimonio. • ut: ot‐<br />

tima la traduzione proposta <strong>di</strong> questa proposizione aff<strong>in</strong>e alla f<strong>in</strong>ale: "col risultato che ... ". • tibi ... cavenda: sott<strong>in</strong>‐<br />

ten<strong>di</strong> dopo cavenda l'ausiliare esse; tibi è dativo d'agente. • actutum: avverbio "subito", "presto".<br />

25. • quantum visu: visu è genitivo partitivo da visus. • remigio: è ablativo <strong>di</strong> causa da remigium. • qui et ipsas aquas<br />

urere consuevit: riferimento a mitici amori dei fiumi che app<strong>un</strong>to possono <strong>in</strong>fiammarsi della passione <strong>in</strong>dotta da Cu‐<br />

pido. • <strong>in</strong>noxio volum<strong>in</strong>e: letteralmente: "<strong>in</strong> <strong>un</strong> gorgo <strong>in</strong>nocuo".

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!