10.06.2013 Views

Tabula Siarensis - Bollettino di archeologia on line - Ministero per i ...

Tabula Siarensis - Bollettino di archeologia on line - Ministero per i ...

Tabula Siarensis - Bollettino di archeologia on line - Ministero per i ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

MAFALDA CIPOLLONE, Senatus c<strong>on</strong>sultum de h<strong>on</strong>oribus Germanici decernen<str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>s<br />

<str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>ante una c<strong>on</strong>giunzi<strong>on</strong>e (atqui), ad un’altra frase infinitiva: de (h<strong>on</strong>oribus?) meritis Germani]ci<br />

Caesaris decernere.<br />

LINEE 12-14 = Tab. Siar. I, 3-8<br />

La Tab. Siar. I, 3-6 restituiva: 40 [- - - utique age/retur de] ea re c<strong>on</strong>silio Ti. Caesaris Aug.<br />

princ[ipis nostri ideoque ab hoc or<str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>ne] / copia sententiarum ipsi fieret. Atqui is, adsueta sibi<br />

[moderati<strong>on</strong>e, ex omnibus iis] / h<strong>on</strong>oribus, quos habendos esse censebat senatus, legerit eo[s -<br />

- -]. Alla fine della relatio, il Senato, prima <str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g> stabilire gli <strong>on</strong>ori funebri da decretarsi, aveva deciso<br />

<str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g> chiedere c<strong>on</strong>siglio a Tiberio, facendogli avere la relazi<strong>on</strong>e delle opini<strong>on</strong>i dei vari senatori.<br />

Tale procedura era chiaramente già avvenuta prima <str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g> questo senatoc<strong>on</strong>sulto. Ora possiamo aggiungere<br />

tre nuove parole che ri<str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>segnano in questo modo l’integrazi<strong>on</strong>e finale <str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g> Tab. Siar. I,<br />

4: de] ea re c<strong>on</strong>silio Ti. Caesaris Aug. princ[ipis nostri, utique ordo decreverit ut] / copia sententiarum<br />

ipsi fieret... Nel nostro caso, ricostruendo la struttura del <strong>per</strong>iodo a partire dal nuovo<br />

Hi[s? alla fine della <strong>line</strong>a 11, avremmo: Hi[s igitur / placuit uti ageretur de ea re c<strong>on</strong>silio Ti.<br />

Caesaris Aug. principis nostri, cum or]do decreverit ut copia sent[entiarum ipsi fieret, / atqui<br />

is, adsueta sibi moderati<strong>on</strong>e, ex omnibus iis h<strong>on</strong>oribus, quos haben]dos esse censebat senatus,<br />

leg[erit eos... L’aggiunta del cum causale-esplicativo relazi<strong>on</strong>erebbe fra loro i due verbi al c<strong>on</strong>giuntivo,<br />

l’im<strong>per</strong>fetto (ageretur) e il <strong>per</strong>fetto (decreverit), sec<strong>on</strong>do una struttura così ricostruibile:<br />

LIV. I: IND. PERF. 1) His igitur placuit uti<br />

LIV. II: CONG. IMPERF. 2) ageretur ..., 4) copia sententiarum ipsi fieret<br />

LIV. III: CONG. PERF. 3) cum ordo decreverit ut 5) atqui is, ..., legerit...<br />

Traducendo così: “A questi [allora sembrò opportuno <str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g> agire] riguardo a questo argomento<br />

su c<strong>on</strong>siglio <str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g> Tiberio Cesare Augusto, principe [nostro], [dato che] l’or<str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>ne (dei senatori)<br />

decretò <str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g> mandare a lui stesso la relazi<strong>on</strong>e delle opini<strong>on</strong>i e che egli, c<strong>on</strong> la sua c<strong>on</strong>sueta [moderazi<strong>on</strong>e,<br />

tra tutti] gli <strong>on</strong>ori che il Senato stimava doversi tenere, scegliesse quelli...”.<br />

Al posto del pr<strong>on</strong>ome <str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>mostrativo Hi[s] è possibile pensare anche all’avverbio Hi[c],<br />

nel senso <str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g> “a questo punto”, “allora”.<br />

Quanto all’uso del termine copia, c<strong>on</strong>vince l’attribuzi<strong>on</strong>e del significato <str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g> “relazi<strong>on</strong>e”,<br />

e n<strong>on</strong> <str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g> “possibilità”, sostenuta da G<strong>on</strong>zález 41 c<strong>on</strong>fr<strong>on</strong>tando il testo del senatus c<strong>on</strong>sultum de<br />

Cn. Pis<strong>on</strong>e patre, 42 in cui il Senato rende grazie agli dèi <strong>per</strong> aver c<strong>on</strong>servato la tranquillità dello<br />

Stato, e a Tiberio <strong>per</strong> aver proposto al Senato una “relazi<strong>on</strong>e (copiam) <str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g> tutte le cose che fur<strong>on</strong>o<br />

necessarie al raggiungimento della verità”. Era prassi abbastanza comune che il Senato o i magistrati<br />

che presiedevano la seduta potessero, dopo la relatio, astenersi dall’argomento e rimetterlo<br />

al principe. 43<br />

È c<strong>on</strong>fermata la lettura <str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g> Tab. Siar. I, 5-8. 44 Quanto alla virtù tipica <str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g> Tiberio, essa viene<br />

restituita variamente come [moderati<strong>on</strong>e] o come [prudentia]. 45<br />

S<strong>on</strong>o c<strong>on</strong>fermate anche la partecipazi<strong>on</strong>e, alla scelta degli <strong>on</strong>ori, <str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g> Ant<strong>on</strong>ia, madre <str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g><br />

Germanico, su c<strong>on</strong>vocazi<strong>on</strong>e <str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g> Tiberio e della famiglia im<strong>per</strong>iale (cfr. Tab. Siar. I, 6-8,), e naturalmente<br />

l’assenza <str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g> Agrippina. 46 Su questa riga verrebbe a inserirsi la riga 1 del frammento<br />

<strong>per</strong>duto CIL VI 31199a (- - -]ṛẹ[- - -), che in passato aveva dato luogo all’aggiunta della moglie<br />

40) GONZáLEZ 2002, pp. 299, 318 s.<br />

41) GONZáLEZ 2002, p. 318, c<strong>on</strong> letteratura precedente.<br />

42) CABALLOS 1996, <strong>line</strong>e 16-17.<br />

43) Tac. ann. III, 52, 2-3 e altre citazi<strong>on</strong>i in GONZáLEZ 2000a, pp. 99 s. Questa posizi<strong>on</strong>e <str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g> insicurezza e inferiorità del Senato,<br />

sec<strong>on</strong>do G<strong>on</strong>zález, n<strong>on</strong> può giustamente accostarsi all'altra definizi<strong>on</strong>e <str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g> copiam fieri, nel senso <str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g> “dare l'opportunità”.<br />

44) GONZáLEZ 2002, pp. 299, 318 s.<br />

45) GONZáLEZ 2002, pp. 318 s., e note 713-714: Tiberio era prudente e lento a prendere decisi<strong>on</strong>i, e ne era orgoglioso; la<br />

prudentia si riferirebbe alla facoltà <str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g> pianificare (provvidenza), la moderatio al modo <str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g> esercitare il potere: Tacito definisce<br />

l’im<strong>per</strong>atore prudens moderan<str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>.<br />

46) GONZáLEZ 2002, pp. 299 s., 319 ss., c<strong>on</strong> letteratura precedente, e pp. 147 s. c<strong>on</strong> il suggerimento che il coinvolgimento <str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g><br />

Ant<strong>on</strong>ia sia avvenuto tra la decisi<strong>on</strong>e <str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g> sentire l'im<strong>per</strong>atore e la redazi<strong>on</strong>e del senatoc<strong>on</strong>sulto, cioè sarebbe c<strong>on</strong>tenuto nella risposta<br />

<str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g> Tiberio al Senato, anteriore alla c<strong>on</strong>clusi<strong>on</strong>e del senatoc<strong>on</strong>sulto e espressa al passato (c<strong>on</strong>g. <strong>per</strong>f.: legerit).<br />

www.<str<strong>on</strong>g>archeologia</str<strong>on</strong>g>.beniculturali.it<br />

12<br />

Reg. Tribunale Roma 05.08.2010 n.30 ISSN 2039 - 0076

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!