la legislazione suntuaria. secoli xiii-xvi. emilia-romagna - Direzione ...
la legislazione suntuaria. secoli xiii-xvi. emilia-romagna - Direzione ...
la legislazione suntuaria. secoli xiii-xvi. emilia-romagna - Direzione ...
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
PUBBLICAZIONI DEGLI ARCHIVI DI STATO<br />
FONTI XLI<br />
LA LEGISLAZIONE SUNTUARIA<br />
SECOLI XIII-XVI<br />
EMILIA-ROMAGNA<br />
a cura di<br />
MARIA GIUSEPPINA MUZZARELLI<br />
MINISTERO PER I BENI E LE ATTIVITÀ CULTURALI<br />
DIREZIONE GENERALE PER GLI ARCHIVI<br />
2002
DIREZIONE GENERALE PER GLI ARCHIVI<br />
SERVIZIO DOCUMENTAZIONE E PUBBLICAZIONI ARCHIVISTICHE<br />
Direttore generale per gli archivi: Salvatore Italia<br />
Direttore del Servizio: Antonio Dentoni-Litta<br />
Comitato per le pubblicazioni: Salvatore Italia, presidente; Pao<strong>la</strong> Carucci,<br />
Antonio Dentoni-Litta, Ferruccio Ferruzzi, Cosimo Damiano Fonseca,<br />
Guido Melis, C<strong>la</strong>udio Pavone, Leopoldo Puncuh, Isabel<strong>la</strong> Ricci, Antonio<br />
Romiti, Isidoro Soffietti, Giuseppe Ta<strong>la</strong>mo; Lucia Fauci Moro, segretaria.<br />
© 2002 Ministero per i beni e le attività culturali<br />
<strong>Direzione</strong> generale per gli archivi<br />
ISBN 88-7125-229-2<br />
Vendita: Istituto Poligrafico e Zecca dello Stato - Libreria dello Stato<br />
Piazza Verdi 10, 00198 Roma<br />
Finito di stampare nel mese di aprile 2002<br />
da CLUEB, Bologna con i tipi di<br />
Legoprint - Lavis (TN)
SOMMARIO<br />
Presentazione, di Antonio Dentoni-Litta IX<br />
Introduzione, di Maria Giuseppina Muzzarelli XI<br />
Criteri per l’edizione dei testi, di Maria Parente XXIX<br />
Indice delle abbreviazioni XXXIII<br />
Bologna<br />
a cura di Maria Giuseppina Muzzarelli 1<br />
INTRODUZIONE, di Maria Giuseppina Muzzarelli 3<br />
INDICE DELLE FONTI 19<br />
FONTI, a cura di Antonel<strong>la</strong> Campanini, Pao<strong>la</strong> Goretti, Maria Giuseppina<br />
Muzzarelli, Diana Tura, Maria Venticelli, Zita Zanardi 47<br />
Imo<strong>la</strong><br />
a cura di Enrico Angiolini 263<br />
INTRODUZIONE 265<br />
INDICE DELLE FONTI 273<br />
FONTI 275<br />
Ferrara<br />
a cura di Antonel<strong>la</strong> Campanini 287<br />
INTRODUZIONE, di Antonel<strong>la</strong> Campanini 289<br />
INDICE DELLE FONTI 295<br />
FONTI, a cura di Antonel<strong>la</strong> Campanini e Enrica Coser 297<br />
Forlì<br />
a cura di Elisa Tosi Brandi 311<br />
INTRODUZIONE, di Elisa Tosi Brandi 313<br />
INDICE DELLE FONTI 319<br />
FONTI, a cura di Antonel<strong>la</strong> Campanini, Enrica Coser, Elisa Tosi Brandi 323<br />
Cesena<br />
a cura di Elisa Tosi Brandi 339<br />
INTRODUZIONE 341<br />
INDICE DELLE FONTI 349<br />
FONTI 351
VI Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Modena<br />
a cura di Enrica Coser 369<br />
INTRODUZIONE 371<br />
INDICE DELLE FONTI 381<br />
FONTI 387<br />
APPENDICE 419<br />
Carpi<br />
a cura di Enrica Coser 425<br />
INTRODUZIONE 427<br />
INDICE DELLE FONTI 429<br />
FONTI 431<br />
Parma e Piacenza<br />
a cura di Danie<strong>la</strong> Romagnoli 435<br />
INTRODUZIONE, di Danie<strong>la</strong> Romagnoli 437<br />
Parma<br />
INDICE DELLE FONTI 445<br />
FONTI, a cura di Lucil<strong>la</strong> Amenta, Giuseppina Bacchi, Fabrizia Dalcò, Ade<strong>la</strong>ide<br />
Ricci 449<br />
APPENDICE 468<br />
Piacenza<br />
INDICE DELLE FONTI 473<br />
FONTI, a cura di Ade<strong>la</strong>ide Ricci 477<br />
APPENDICE 486<br />
Ravenna<br />
a cura di Enrico Angiolini 491<br />
INTRODUZIONE 493<br />
INDICE DELLE FONTI 501<br />
FONTI 503<br />
Faenza<br />
a cura di Enrico Angiolini 509<br />
INTRODUZIONE 511<br />
INDICE DELLE FONTI 523<br />
FONTI 527<br />
Reggio Emilia<br />
a cura di Antonel<strong>la</strong> Campanini 555<br />
INTRODUZIONE 557<br />
INDICE DELLE FONTI 569<br />
FONTI 579<br />
Rimini<br />
a cura di Elisa Tosi Brandi 637<br />
INTRODUZIONE 639
Sommario VII<br />
INDICE DELLE FONTI 649<br />
FONTI 655<br />
APPENDICE 681<br />
Montefiore<br />
INDICE DELLE FONTI 683<br />
FONTI 683<br />
Scorticata<br />
INDICE DELLE FONTI 685<br />
FONTI 685<br />
Romagna Toscana<br />
a cura di Enrico Angiolini 689<br />
Glossario 701<br />
Indici<br />
a cura di Ro<strong>la</strong>ndo Dondarini e Maria Venticelli 709<br />
Indice dei nomi di persona 711<br />
Indice dei nomi di luogo 731
L’edizione delle fonti costituisce l’espressione di maggior contenuto scientifico<br />
per <strong>la</strong> valorizzazione degli archivi di cui si fa carico da anni l’Amministrazione<br />
degli Archivi di Stato.<br />
Il volume La legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong> a differenza di altre edizioni presenta<br />
un’ulteriore caratteristica che aggiunge sicuramente un plusvalore all’edizione;<br />
quel<strong>la</strong> cioè di presentarsi come un repertorio di fonti re<strong>la</strong>tivo ad un tema peculiare.<br />
Il lettore avrà pertanto a disposizione <strong>la</strong> documentazione re<strong>la</strong>tiva al<strong>la</strong> normativa<br />
<strong>suntuaria</strong> che i ricercatori hanno in precedenza raccolto dopo uno scavo<br />
non indifferente nei fondi di archivio e nei testi editi ed inediti.<br />
Giustamente, Maria Giuseppina Muzzarelli, curatrice di questo primo volume<br />
e, direi, animatrice del progetto complessivo che prevede <strong>la</strong> pubblicazione di<br />
altri volumi re<strong>la</strong>tivi ad altre regioni italiane, ha voluto che ai <strong>la</strong>vori di ricerca,<br />
di trascrizione e di edizione, partecipassero storici ed archivisti, uniti dal comune<br />
intento di dar voce a documenti che illustrano un’epoca nelle sue diverse componenti.<br />
Quest’opera rappresenta un’ulteriore testimonianza di come sia possibile, partendo<br />
da finalità o posizioni diverse, pervenire ad un risultato unico posto in essere<br />
in nome del<strong>la</strong> ricerca e del<strong>la</strong> cultura in generale.<br />
Al<strong>la</strong> ricerca re<strong>la</strong>tiva a diverse aree storico-geografiche, oltre all’Emilia-Romagna,<br />
hanno partecipato, come si è detto, storici, archivisti e ricercatori che hanno<br />
re<strong>la</strong>zionato sul loro <strong>la</strong>voro periodicamente nel corso di riunioni regionali ed in<br />
occasione di incontri generali, nei quali si sono affrontati i problemi comuni e le<br />
questioni di carattere generale. Una consulenza per conto del Comitato per le<br />
pubblicazioni al cui parere per <strong>la</strong> pubblicazione era stato sottoposto il progetto è<br />
stata data dal prof. Dino Puncuh con il quale sono stati concordati i criteri paleografici.<br />
Ulteriore aiuto al progetto è stato infine conferito dal<strong>la</strong> circo<strong>la</strong>re inviata a
X Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
tutti gli Istituti archivistici dal prof. Salvatore Italia con <strong>la</strong> quale si comunicava<br />
l’intenzione di accogliere nelle Pubblicazioni degli Archivi di Stato i risultati<br />
delle ricerche, «nell’intento di valorizzare il ricco patrimonio documentario oggetto<br />
dell’indagine, ma anche in segno di riconoscimento del qualificato impegno<br />
degli operatori oltre che del notevole interesse rivestito dal tema».<br />
Al volume re<strong>la</strong>tivo all’Emilia-Romagna seguirà quello dedicato all’Umbria,<br />
già in avanzata fase di realizzazione, e quelli re<strong>la</strong>tivi ad altre aree a cominciare<br />
da quelli del centro nord ove più consistente sembra essere <strong>la</strong> documentazione re<strong>la</strong>tiva<br />
alle norme suntuarie.<br />
Non è da trascurare comunque che, a giudicare dalle risposte pervenute a seguito<br />
del<strong>la</strong> circo<strong>la</strong>re inviata agli istituti archivistici, documentazione non trascurabile<br />
anche se quantitativamente inferiore è presente negli Archivi dell’Italia<br />
meridionale ed in partico<strong>la</strong>re in quelli di Napoli e Palermo.<br />
Il mio auspicio, associandomi al proponimento contenuto nel<strong>la</strong> prima re<strong>la</strong>zione<br />
inviata da Giuseppina Muzzarelli al<strong>la</strong> <strong>Direzione</strong> Generale, è che «volume<br />
dopo volume, l’intera peniso<strong>la</strong> dovrebbe essere leggibile sub specie provisionum<br />
contra pompas et vanitates, un’impresa tutt’altro che futile dal<strong>la</strong> quale, penso,<br />
potremmo trarre gusto e soddisfazioni».<br />
Antonio Dentoni-Litta
INTRODUZIONE<br />
Alle spalle di ogni libro c’è un’idea, meglio se più d’una. Questo libro,<br />
che intende essere il capostipite di una serie dedicata regione per<br />
regione alle leggi suntuarie, nasce dall’idea di costituire un grande catalogo,<br />
un deposito di dati, nomi, cifre capaci di par<strong>la</strong>re di oggetti e soprattutto<br />
di persone, di uomini e di donne del Medioevo e del<strong>la</strong> prima<br />
Età moderna. Fra di essi vi sono quelli che cercavano di mettere ordine<br />
nell’universo delle apparenze e nell’ambito delle principali occasioni,<br />
non tutte festive, di sociabilità (funerali, matrimoni e banchetti in generale)<br />
e quelli che manifestavano un gusto e una volontà che mal si conciliava<br />
con il proposito dei legis<strong>la</strong>tori. In realtà si tratta di propositi diversi<br />
giacché nel tempo si assiste al cambiamento di almeno alcune delle<br />
finalità dell’intervento suntuario. Tale intervento, come si può intuire,<br />
non riguardava tutta <strong>la</strong> società ma solo coloro che disponevano di risorse<br />
economiche tali da poter essere investite in ricchi convivi o in abiti<br />
che costavano a volte quanto un appezzamento di terreno di alcune tornature.<br />
Non si tratta di un discorso rivolto solo a pochi privilegiati,<br />
giacché a riconoscere grande importanza alle apparenze, che quindi era<br />
opportuno governare, era l’intera società di quei <strong>secoli</strong> e <strong>la</strong> rego<strong>la</strong>mentazione<br />
che ne conseguì interessò anche, seppure indirettamente, chi non<br />
aveva più del necessario giacché consentiva a tutti di interpretare il<br />
mondo circostante. Se tutti infatti avessero accettato le regole, chiunque<br />
avrebbe potuto capire dall’abbigliamento chi aveva di fronte. Oggi da<br />
quelle stesse regole, raccolte, ordinate e confrontate, possiamo cogliere<br />
diversi aspetti del<strong>la</strong> società di quei <strong>secoli</strong>. Possiamo capire chi contava e<br />
chi era ai margini ma anche quali oggetti offriva il mercato e verso quali<br />
si orientava maggiormente il favore del<strong>la</strong> gente. Possiamo vedere persistenze<br />
e modificazioni.
XII Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
L’idea di una raccolta di leggi suntuarie 1 , nata nel 1996 in occasione di<br />
un seminario organizzato ad Orte da Massimo Miglio 2 , si è alimentata anche<br />
del<strong>la</strong> curiosità che suscitano spesso fatti e comportamenti lontani cronologicamente<br />
e mentalmente come il discorso sul disciplinamento suntuario.<br />
Oggi questo tipo di intervento appare improponibile in quanto giudicato<br />
un’irruzione in un settore del comportamento privato non rego<strong>la</strong>bile ope legis.<br />
Queste fonti rive<strong>la</strong>no una concezione del<strong>la</strong> separazione tra sfera pubblica<br />
e sfera privata diversa da quel<strong>la</strong> attuale e una forte valenza pubblica di talune<br />
odierne espressioni del<strong>la</strong> libertà individuale. L’intenzione quindi non era<br />
quel<strong>la</strong> di frugare nei cofani o di sbirciare, non invitati, nei locali nei quali si<br />
festeggiavano nozze e si banchettava con opulenza a dispetto dell’idea ancor<br />
dura a morire di un Medioevo del<strong>la</strong> fame. Tutto il discorso delle nostre fonti<br />
è di carattere pubblico e concerne i rapporti fra uomini e fra categorie sociali,<br />
rapporti “segnati” dalle vesti, vale a dire rappresentati emblematicamente<br />
e vorrei dire “ufficialmente” anche da strascichi, pellicce, doti o altri elementi<br />
esteriori.<br />
Queste vesti che “segnano” includendo, ma ne incontreremo anche altre<br />
che “marcano” escludendo 3 , costituiscono un linguaggio <strong>la</strong> cui grammatica<br />
sta scritta anche nelle pagine degli ordinamenti suntuari. In quelle stesse pagine<br />
trova espressione un discorso di distinzione necessaria (fra le categorie<br />
sociali, fra i generi, fra uomini ed animali, fra giovani e meno giovani, fra<br />
donne virtuose e di ma<strong>la</strong>ffare, fra cittadini e forestieri o fra appartenenti a<br />
comunità diverse) e di misura altrettanto necessaria nel<strong>la</strong> re<strong>la</strong>zione con le cose,<br />
in una forma di critica ad un “consumismo” derego<strong>la</strong>to che si fondava su<br />
basi etiche, politiche ed economiche. In tale critica <strong>la</strong> lotta ai vanagloriosi<br />
condotta da moralisti quali Bernardino da Siena o Bernardino da Feltre si<br />
saldava con le ragioni di quanti pensavano alle spese per i lussi come a “denaro<br />
morto”, come a una minaccia per il risparmio e come a un mancato investimento<br />
in settori economici ritenuti maggiormente produttivi.<br />
È vero che il cuore del discorso riguarda <strong>la</strong> questione del lusso 4 , ma è anche<br />
vero che intorno a tale questione cresce una scienza e una coscienza del-<br />
1 M.G. MUZZARELLI, Le leggi suntuarie, in Moda e società dal Medioevo al XX secolo, a cura<br />
di C.M. BELFANTI e F. GIUSBERTI, in corso di stampa negli Annali Einaudi.<br />
2 «La legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong> del Quattrocento nello Stato del<strong>la</strong> Chiesa», seminario di formazione<br />
e ricerca dell’Ente Ottava Medievale di Orte, 23-24 novembre 1996.<br />
3 R. JÜTTE, Stigma-Symbole. Kleidung als identitässtiftendes Merkmal bei spätmitte<strong>la</strong>lterlichen<br />
und frühneuzeitlichen Randgruppen (Juden, Dirnen, Aussätzige, Bettler), in «Saeculum»,<br />
44 (1993) (n. mon.: Zwischen Sein und Schein. Kleidung und Identität in der ständischen Gesellschaft,<br />
hrsg. von N. BULST und R. JÜTTE), pp. 65-89.<br />
4 F. POUILLON, Lusso, in Enciclopedia Einaudi, 8, Torino 1979, pp. 584-593.
Introduzione XIII<br />
l’uso degli apparati esteriori a fini sociali e politici che travalica il tema delle<br />
pompe o comunque lo intreccia con quello del privilegio e del<strong>la</strong><br />
distinzione 5 . Per distinguere può bastare una piuma d’airone, come pretesero<br />
i gentiluomini mi<strong>la</strong>nesi di pieno Cinquecento 6 , se è riservata ai soli appartenenti<br />
ad una ben precisa categoria, e ciò non comporta necessariamente<br />
sprechi. Osservo del tutto parenteticamente che le piume sono avversatissime<br />
dai nostri legis<strong>la</strong>tori, e in partico<strong>la</strong>re quelle di airone, come si può leggere<br />
nei provvedimenti presi a Rimini nel 1573.<br />
L’idea, si diceva, era quel<strong>la</strong> di ragionare su un lungo periodo di circa quattro<br />
<strong>secoli</strong> e di aprirsi a confronti non sempre omogenei. Il nostro discorso si<br />
arresta al<strong>la</strong> fine del XVI secolo, o subito all’inizio di quello successivo come<br />
nel caso di Parma dove è emanata nel 1602 una “Grida contro li ciuffi” che<br />
rappresenta emblematicamente i risvolti grotteschi di questa storia. La duchessa<br />
di Piacenza e di Parma, sensibile ai «buoni raccordi d’alcuni devoti religiosi»,<br />
vieta alle donne del territorio a lei sottoposto di «portare ciuffo in testa<br />
o altra conciatura alta ad imitatione di ciuffo così in casa come fuori».<br />
L’interruzione al<strong>la</strong> fine del Cinquecento nasce dall’intenzione di seguire le<br />
modificazioni che hanno avuto luogo al passaggio dall’Età medievale a quel<strong>la</strong><br />
moderna ma risente dei limiti di forze e di conoscenze del nostro gruppo costituito<br />
da medievisti. Non abbiamo potuto né voluto seguire <strong>la</strong> storia del disciplinamento<br />
fino al<strong>la</strong> fine del Settecento ma ci auguriamo che il nostro <strong>la</strong>voro<br />
induca altri al<strong>la</strong> “continuatio moderna”.<br />
Quanto al<strong>la</strong> disomogeneità dianzi accennata, essa nasce dalle diverse situazioni<br />
politiche di città che distano fra loro anche solo poche miglia. La<br />
disomogeneità è <strong>la</strong> conseguenza del<strong>la</strong> decisione di progettare una ricerca su<br />
base più ampia rispetto a quel<strong>la</strong> cittadina. Come perimetrare l’area del<strong>la</strong> ricerca<br />
fino a comprendere, come è nei progetti, tutta l’Italia? Come è noto, <strong>la</strong><br />
regione è una realtà modernissima, priva di re<strong>la</strong>zione con le distrettuazioni<br />
politiche degli ultimi <strong>secoli</strong> del Medioevo e del<strong>la</strong> prima Età moderna che<br />
avrebbero suggerito accostamenti diversi; pur consapevoli di ciò si è optato,<br />
a puri fini di praticità, per l’odierna distrettuazione regionale. Ne sono derivate<br />
esclusioni ed inclusioni non sempre convincenti ed accostamenti fra<br />
città diversamente governate: alcune, come Ferrara e Modena, a lungo sedi<br />
di corte ed altre, come Cesena o Bologna, che finiscono soggette al<strong>la</strong> Santa<br />
Sede l’una nel XIV e l’altra nel XV secolo. La disomogeneità degli assetti po-<br />
5 Si veda: «Cheiron», 31-32 (1999) (n. mon.: I giochi del prestigio. Modelli e pratiche del<strong>la</strong><br />
distinzione sociale, a cura di M. BIANCHINI), in partico<strong>la</strong>re l’introduzione del curatore e i<br />
saggi di M.G. Muzzarelli e E. Morato.<br />
6 C. DONATI, L’idea di nobiltà in Italia. Secoli XIV-XVIII, Roma-Bari 1995, pp. 128-<br />
136, in partico<strong>la</strong>re p. 136.
XIV Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
litici coevi si intreccia alle modificazioni che hanno avuto luogo nel<strong>la</strong> medesima<br />
città nel corso dei <strong>secoli</strong>. Tutto questo mi pare renda bene l’idea del<strong>la</strong><br />
molteplicità e del<strong>la</strong> complessità delle situazioni che trovano rappresentazione<br />
in questa raccolta di norme.<br />
Il problema del<strong>la</strong> disomogeneità torna anche a proposito del<strong>la</strong> scelta delle<br />
fonti: testi in prevalenza normativi, ma non solo, perché è vero che ci interessava<br />
il disciplinamento suntuario, ma nel<strong>la</strong> sua concretezza, nel<strong>la</strong> dialettica<br />
cioè che le norme instaurano con i normati in una re<strong>la</strong>zione fatta di resistenze,<br />
di inseguimenti, di de<strong>la</strong>zioni, di punizioni e così via. Possiamo supporre<br />
che ci fossero resistenze da parte dei produttori dei beni disciplinati,<br />
come <strong>la</strong>scia intendere un accenno nel<strong>la</strong> documentazione imolese del 1594<br />
ad un’eventuale “irrisione” da parte degli artigiani. Possiamo anche immaginare<br />
resistenze dei disciplinati tali da rendere poco praticati i provvedimenti,<br />
come si legge negli “Acta Consilii” di Faenza del 1553, là dove si allude alle<br />
difficoltà incontrate nel disciplinamento votato a maggioranza (41 a favore e<br />
32 contro) in questi termini: «nil ultra fuit processum propter difficultatem<br />
eiusdem materie».<br />
Un caso partico<strong>la</strong>re di “resistenza” è quello delle donne cesenati che in risposta<br />
alle limitazioni del 1575 scrissero un documento di protesta nel quale<br />
<strong>la</strong>mentavano <strong>la</strong> loro condizione di «cacciate da tutti gli uffici publici, spogliate<br />
di tutti li magistrati» nonché prive di ogni grande o picco<strong>la</strong> dignità.<br />
Secondo le cesenati, gli ornamenti erano una necessità a «sollevamento di<br />
tanta miseria». La loro iniziativa si inserisce in una serie di atti simili al<strong>la</strong><br />
quale vanno ricondotti tanto lo scritto commissionato a Bologna da Nicolosa<br />
Sanuti in polemica con le norme suntuarie volute dal cardinal Bessarione 7<br />
come anche tre orazioni viterbesi per <strong>la</strong> soppressione del<strong>la</strong> legge che vietava<br />
alle donne l’uso dell’oro e del<strong>la</strong> porpora 8 . Sono testimonianze importanti<br />
del<strong>la</strong> consapevolezza dell’emarginazione subita dalle donne ma anche del valore<br />
compensativo e conso<strong>la</strong>torio delle apparenze. Una resistenza femminile<br />
al disciplinamento suntuario emerge anche da una episto<strong>la</strong> del 1434 del noto<br />
francescano Alberto da Sarteano, ispiratore dei provvedimenti contro il<br />
lusso presi a Ferrara da Niccolò III d’Este nel 1434. In essa egli registra con<br />
7 C. KOVESI KILLERBY, ‘Heralds of a well-instructed Mind’: Nicolosa Sanuti’s Defence of<br />
Women and their Clothes, in “Renaissance Studies”, 13 (1999), pp. 255-282. Vedere anche:<br />
D. OWEN HUGHES, Le mode femminili e il loro controllo, in G. DUBY - M. PERROT, Storia<br />
delle donne. Il Medioevo, a cura di C. KLAPISCH-ZUBER, Roma-Bari 1990, pp. 166-193, in<br />
partico<strong>la</strong>re pp. 183-190.<br />
8 G. LOMBARDI, Galiane in rivolta. Una polemica umanistica sugli ornamenti femminili<br />
nel<strong>la</strong> Viterbo del Quattrocento, I, Introduzione; II, Testo e commento, Roma 1998, in partico<strong>la</strong>re<br />
I.
Introduzione XV<br />
sconcerto <strong>la</strong> notizia dell’abolizione del<strong>la</strong> legge da parte del principe che non<br />
riusciva più a sopportare i <strong>la</strong>menti delle donne («ut aiunt, muliebri importunitate<br />
devicto») 9 .<br />
Pur consapevoli delle trasgressioni e del<strong>la</strong> opportunità di valersi anche di<br />
altre fonti, di quelle iconografiche ad esempio, si è scelto di seguire <strong>la</strong> filiera<br />
delle norme suntuarie, frequentemente contenute negli statuti cittadini, per<br />
dipanare <strong>la</strong> matassa delle apparenze lungo il percorso tracciato dalle concessioni<br />
e dai divieti, ora nuovi, ora ripetuti, ma con variazioni che rive<strong>la</strong>no<br />
modificazioni istituzionali, cambiamenti di gusto o nuove prospettive nei<br />
mercati.<br />
Su queste leggi si innestano altre fonti: multe, ad esempio, o denunce di<br />
vesti possedute. Si tratta in questi ultimi casi di testi di natura diversa rispetto<br />
agli statuti ma da essi derivati o comunque strettamente collegati e fortemente<br />
attinenti al tema del<strong>la</strong> rego<strong>la</strong>mentazione tanto di vesti ed ornamenti<br />
come di banchetti o funerali. Sono fonti che <strong>la</strong>sciano intravedere una voglia<br />
di consumo e di esibizione al<strong>la</strong> quale fa da contrappunto una rego<strong>la</strong>mentazione<br />
ossessiva di pesi (dei bottoni), di lunghezze (degli strascichi), di <strong>la</strong>rghezza<br />
(delle maniche), di numero (delle vesti) e via precisando e definendo<br />
colori, fogge e forme o qualità delle portate dei banchetti. Questi ultimi cadono<br />
sotto <strong>la</strong> lente dei legis<strong>la</strong>tori soprattutto a partire dal<strong>la</strong> seconda metà del<br />
XVI secolo con alcune anticipazioni, come a Parma, dove troviamo regole<br />
sulle portate già nel 1452.<br />
In questa raccolta si par<strong>la</strong> molto di vesti e di ornamenti, eppure non è un<br />
libro di storia del costume. Si raccolgono e si confrontano leggi, ma non è<br />
un testo di storia del diritto. Non è nemmeno un libro di semiologia benché<br />
molto di quanto qui trova espressione si collochi alle origini del<strong>la</strong> scienza dei<br />
segni esteriori. Direi che l’insieme del materiale raccolto forma un testo per<br />
<strong>la</strong> c<strong>la</strong>ssificazione del<strong>la</strong> società tramite lo strumento delle apparenze che ci<br />
consente di compiere un viaggio nel mondo cittadino dell’ultimo Medioevo<br />
seguendo il filo delle regole suntuarie. Ne deriva <strong>la</strong> possibilità di capire chi si<br />
collocava all’apice del<strong>la</strong> piramide sociale e chi ne era ai margini, ma anche di<br />
cogliere le distanze fra i diversi gruppi sociali misurate in numero di gioielli<br />
o di capi d’abbigliamento come anche di valutare <strong>la</strong> disponibilità all’accoglienza<br />
di forestieri o di quanti, come gli ebrei, erano e non erano al tempo<br />
stesso cives. Ne deriva anche l’opportunità di capire il progetto di “ingegneria<br />
sociale” che animava i legis<strong>la</strong>tori intenzionati a perseguire una redistribuzione<br />
del<strong>la</strong> ricchezza a vantaggio di una rete assistenziale che ha preso forma<br />
9 Del<strong>la</strong> episto<strong>la</strong> 34 (del giugno 1434) edita in ALBERTO DA SARTEANO, Alberti a Sarteano<br />
opera, a cura di F. HAROLDUS, Romae 1688, pp. 244-247 ne par<strong>la</strong> G. LOMBARDI, Galiane in<br />
rivolta… cit., I, p. LXVII.
XVI Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
proprio nel periodo di più intenso disciplinamento dei lussi. A Parma nel<br />
1559 si stabilì che le «robbe (...) prohibite» confiscate andassero all’Ospedale<br />
del<strong>la</strong> Misericordia. Analogamente a Bologna si volle nel 1568 che le multe<br />
venissero attribuite a luoghi pii e nel 1570 che, in caso di ricorso, il deposito<br />
del<strong>la</strong> multa e dell’oggetto contestato avesse luogo presso il Monte di pietà.<br />
Sappiamo che a Faenza le multe applicate a chi disattendeva le proibizioni<br />
andavano a favore del Monte Pio 10 . Si cercava in questo modo di incana<strong>la</strong>re<br />
almeno parte delle risorse dei più abbienti verso i meno privilegiati.<br />
Se è interessante seguire lo sviluppo del disciplinamento all’interno di<br />
una so<strong>la</strong> città, ancor di più lo è <strong>la</strong> comparazione fra realtà diverse e prossime<br />
tra loro nelle quali non sono rari i caratteri comuni anche se non mancano<br />
elementi di diversificazione. Dal<strong>la</strong> comparazione emerge come vi siano città<br />
rego<strong>la</strong>te con zelo, Bologna ad esempio, ed altre, come Ferrara, assai meno.<br />
Analogamente sul piano nazionale vi sono regioni nelle quali questo tipo di<br />
materiale è abbondante, <strong>la</strong> Toscana e il Veneto sono fra queste, ed altre come<br />
<strong>la</strong> Lombardia nelle quali risulta piuttosto scarso. Già sul finire dell’Ottocento<br />
Ettore Verga, attento studioso di queste fonti, ne raccomandava <strong>la</strong> comparazione<br />
11 : è passato più di un secolo e finalmente ci accingiamo a seguire<br />
il consiglio. Oggi possiamo valerci di un maggior numero di edizioni di statuti<br />
e, grazie al computer, possiamo sperimentare diversi montaggi, ma soprattutto<br />
disponiamo di una sensibilità più allenata a valutare i significati<br />
delle apparenze ed a cogliere fenomeni quali il «significare per procura» 12 affidato<br />
all’estetica femminile, vale a dire l’uso dei corpi delle donne come<br />
manichini sui quali padri o mariti esponevano gli emblemi del loro privilegio.<br />
Oggi inoltre <strong>la</strong> storia materiale gode di maggiore credito e riconoscimenti<br />
e quindi, più studiata, offre un buon supporto a chi intende approfondire<br />
<strong>la</strong> conoscenza di fogge, tessuti o colori. Eppure non molti si sono<br />
applicati negli ultimi anni allo studio delle legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong>, forse scoraggiati<br />
dall’eccessivo zelo dei legis<strong>la</strong>tori che hanno emanato centinaia di<br />
provvedimenti per proibire ricami, cordelle o bottoni. Se fra Otto e Novecento<br />
non sono mancati studiosi che come Verga, Frati o Belgrano 13 hanno<br />
affrontato pionieristicamente <strong>la</strong> materia, successivamente si registra il vuoto<br />
10 V. MENEGHIN, Documenti vari intorno al beato Bernardino Tomitano da Feltre, in «Studi<br />
e testi francescani», 35 (1966), pp. 181-183.<br />
11 E. VERGA, Le leggi suntuarie mi<strong>la</strong>nesi, in «Archivio storico lombardo», XXV (1898),<br />
pp. 5-79, in partico<strong>la</strong>re p. 6.<br />
12 P. PERROT, Il sopra e il sotto del<strong>la</strong> borghesia. Storia dell’abbigliamento nel XIX secolo, Mi<strong>la</strong>no<br />
1982 (ed. orig., Paris 1981), p. 53.<br />
13 E. VERGA, Le leggi suntuarie… cit.; L. FRATI, La vita privata di Bologna dal secolo XIII<br />
al XVII, Bologna 1900 (rist. anast., Bologna 1986); L.T. BELGRANO, Del<strong>la</strong> vita privata dei<br />
Genovesi. Dissertazione, Genova 1875 (rist. anast. Roma 1970).
Introduzione XVII<br />
o quasi 14 . Da un’iniziativa come <strong>la</strong> nostra penso che possa prendere le mosse<br />
un “Rinascimento” di questi studi su base meno locale o almeno non solo<br />
locale in vista di confronti sempre più estesi fino ad essere di raggio<br />
europeo 15 .<br />
I confronti possono riguardare tanto le politiche dei consumi come le diverse<br />
situazioni delle arti o <strong>la</strong> configurazione dei ceti cittadini, ma anche gli<br />
usi locali: quali fogge, quali segnaletiche distintive o come si denominavano<br />
le cose. A quest’ultimo riguardo si è giudicato utile offrire un glossario dei<br />
termini meno comprensibili con indicazione del luogo e del<strong>la</strong> data del loro<br />
impiego. Si sa che l’agonia e <strong>la</strong> morte delle cose comincia con l’oblio del nome<br />
che le designa 16 , basti pensare che <strong>la</strong> denominazione stessa leggi suntuarie<br />
ai più oggi non evoca alcunché e ciò in quanto, superato il fenomeno del<br />
disciplinamento dei lussi, <strong>la</strong> paro<strong>la</strong> è diventata muta o quasi. Parole oggi dissolte<br />
o malvive compaiono frequentemente nelle nostre fonti e interrogarci<br />
su di esse porta a individuare corrispondenza con cose note ma magari dimenticate,<br />
con oggetti o fenomeni niente affatto conosciuti oppure con<br />
comportamenti dei quali in alcuni casi cogliamo le scaturigini. Da questo<br />
materiale si possono dunque ricavare informazioni per <strong>la</strong> storia tanto dei<br />
comportamenti come delle cose ma anche delle definizioni.<br />
Quali documenti inserire e quali scarti compiere? La linea di displuvio è<br />
costituita dal carattere direttamente o indirettamente normativo dei documenti:<br />
norme o atti derivanti da leggi o prodromici a provvedimenti legis<strong>la</strong>tivi<br />
e quindi provvisioni cittadine, statuti, bandi, denunce, multe. Nei fondi<br />
appropriati le ricerche sono state esaustive, in altri casi si è proceduto per<br />
14 Fa eccezione Rosita Levi Pisetzky, autrice di numerosi studi fra i quali segnalo: Storia<br />
del costume in Italia, Mi<strong>la</strong>no 1964-1969, voll. 5 (Istituto editoriale italiano Fondazione G.<br />
Treccani); Il costume e <strong>la</strong> moda nel<strong>la</strong> società italiana, Torino 1978; Moda e costume, in Storia<br />
d’Italia, V/1, I documenti, Torino 1973, pp. 937-979.<br />
15 Per paesi diversi dall’Italia vedere: F.E. BALDWIN, Sumptuary Legis<strong>la</strong>tion and personal<br />
Regu<strong>la</strong>tion in Eng<strong>la</strong>nd, Baltimore 1926; L.C. EISENBART, Kleiderordnungen der deutschen<br />
Städte zwischen 1350 und 1700. Ein Beitrag zur Kulturgeschichte des deutschen Bürgertums,<br />
Göttingen-Berlin-Frankfurt 1962; N. BULST, Zum Problem städtischer und territorialer Kleider-,<br />
Aufwands- und Luxusgesetzgebung in Deutsch<strong>la</strong>nd (13.-Mitte 16. Jahrhundert), in Reaissance<br />
du pouvoir légis<strong>la</strong>tif et genèse de l’Etat, par A. GOURON et A. RIGAUDIERE, Montpellier<br />
1988, pp. 29-57; N.B. HARTE, Silk and Sumptuary Legis<strong>la</strong>tion in Eng<strong>la</strong>nd, in La seta in Europa.<br />
Secc. XIII-XX, a cura di S. CAVACIOCCHI, Firenze 1993, pp. 801-816 (Atti del<strong>la</strong> 24a settimana dell’Istituto internazionale di storia economica «F. Datini»); N. BULST, Les ordinnances<br />
somptuaires en Allemagne: expression de l’ordre social urbain (XIV-XVI siècles), in Académie<br />
des Inscriptions et Belles Letteres. Comptes rendus des séances de l’anné 1993, Paris 1993,<br />
pp. 771-783.<br />
16 G.L. BECCARIA, I nomi del mondo. Santi, demoni, folletti e le parole perdute, Torino<br />
2000.
XVIII Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
sondaggi in considerazione sia dell’ampiezza del<strong>la</strong> documentazione sia degli<br />
esiti delle prove fatte. Niente cronache, niente prediche sui lussi, niente trattati<br />
sul tema, niente statuti delle arti e niente calmieri, ma con qualche eccezione<br />
suggerita dai curatori nei casi in cui – questo vale per Parma e Piacenza<br />
– il materiale, ancorché anomalo rispetto a quello normalmente cercato e<br />
pubblicato, potesse servire ad integrare fonti scarse o avare di informazioni.<br />
Quando però in sedi documentarie diverse da quelle usualmente control<strong>la</strong>te<br />
si sono trovate informazioni che gettavano luce su qualche aspetto del tema<br />
di nostro interesse ne abbiamo par<strong>la</strong>to nelle singole introduzioni concepite<br />
per dare le informazioni necessarie sul<strong>la</strong> storia politica delle città e sul<strong>la</strong> situazione<br />
documentaria oltre che sulle emergenze più rilevanti in materia<br />
<strong>suntuaria</strong>.<br />
La disposizione delle province secondo l’ordine alfabetico è sembrata<br />
inoppugnabile nel<strong>la</strong> sua ovvietà. Certo si sarebbe potuto seguire un altro ordine,<br />
ad esempio quello del<strong>la</strong> cronologia dei primi provvedimenti, ma tutto<br />
sommato non ci sembrava più convincente, considerato che in molti casi<br />
sappiamo che esistevano provvedimenti precedenti ai primi giunti fino a<br />
noi. In alcune città i primi provvedimenti suntuari risalgono al XIII secolo<br />
(a Reggio al 1242, a Bologna al<strong>la</strong> metà del Duecento, a Parma al 1258, a<br />
Ferrara al 1287), in altre l’avvio è di un secolo successivo (Piacenza 1323,<br />
Modena 1327, Rimini e Imo<strong>la</strong> 1334, Carpi 1353, Forlì tra il 1359 e il<br />
1373), mentre in alcuni casi le prime norme pervenuteci sono addirittura di<br />
Quattrocento inoltrato (Faenza tra il 1410 e il 1413, Cesena fra il 1467 e il<br />
1472). A Ravenna a una partenza precoce, una norma di carattere suntuario<br />
re<strong>la</strong>tiva ai funerali si trova fra i materiali normativi datati tra 1199 e 1267,<br />
segue un lungo silenzio fino allo statuto di Ostasio da Polenta (1327-1346).<br />
Vi sono casi in cui le prime norme superstiti sono le prime emanate. In<br />
altri casi è verosimile che non lo siano. In alcune città le prime norme suntuarie<br />
risalgono al comune popo<strong>la</strong>re: questo è quanto ha avuto luogo a Bologna.<br />
Non così in altri, basti pensare che a Ferrara troviamo <strong>la</strong> prima normativa<br />
(fra il 1287 e il 1291) negli statuti di Obizzo che intervengono a rego<strong>la</strong>mentare<br />
i doni dei padrini e le offerte fatte in occasione di ordinazioni e<br />
monacazioni ma non affrontano il tema delle vesti e degli ornamenti. È vero<br />
che <strong>la</strong> necessità di limitare tanto le spese come le esibizioni di potenza, non<br />
solo economica, prescinde dal tipo di governo ma l’intervento non è mai<br />
privo di significato politico. Il governo cittadino influisce molto sullo sviluppo<br />
di questo disciplinamento. Ciò spiega <strong>la</strong> carenza di norme a Ferrara<br />
dove le esigenze del<strong>la</strong> vita di corte, nel<strong>la</strong> quale erano apprezzate le belle vesti<br />
e selezionate le persone ammesse agli sfoggi, ridimensionavano l’esigenza di<br />
un minuzioso e ossessivo rego<strong>la</strong>mento diversamente da quanto accadde a<br />
Bologna. È bene in ogni caso ricordare che il nostro ragionamento si basa
Introduzione XIX<br />
sull’esistente o meglio sul reperito, che potrebbe essere solo una parte del<strong>la</strong><br />
documentazione prodotta all’epoca.<br />
La corte è un mondo a parte governato da regole proprie, ma l’amore per<br />
le belle vesti, da esibire e da ammirare in quello scenario, era una realtà che<br />
tracimava dall’ambiente cortese e di<strong>la</strong>gava nelle strade e in settori più estesi<br />
del<strong>la</strong> cittadinanza tanto che nel<strong>la</strong> Ferrara di metà Quattrocento, <strong>la</strong> stessa ritratta<br />
negli affreschi di pa<strong>la</strong>zzo Schifanoia, Borso d’Este dovette intervenire a<br />
rego<strong>la</strong>re le apparenze. Lo fece contestualmente o quasi al provvedimento<br />
preso a Bologna dal cardinale legato Bessarione che divise per <strong>la</strong> prima volta,<br />
ed era <strong>la</strong> prima volta non solo per Bologna, <strong>la</strong> popo<strong>la</strong>zione cittadina in sei<br />
categorie assegnando ad ognuna di esse una precisa estetica. La dettagliata<br />
legis<strong>la</strong>zione di Borso suscitò le <strong>la</strong>mentele del<strong>la</strong> popo<strong>la</strong>zione ferrarese tanto<br />
che una delibera del consiglio concesse, in merito ad alcuni aspetti, una dispensatio.<br />
Proprio questa reazione, analoga a quel<strong>la</strong> registratasi nel 1434 ad<br />
opera delle donne, consente di cogliere <strong>la</strong> norma nel<strong>la</strong> sua re<strong>la</strong>zione reale<br />
con <strong>la</strong> società mentre produce effetti che in qualche caso riescono a trasformar<strong>la</strong><br />
o addirittura a cassar<strong>la</strong>.<br />
Bologna, <strong>la</strong> cui ricchezza e varietà di materiali costituisce un unicum nell’ambito<br />
di questo volume, consente di ricostruire questa dialettica grazie ad<br />
esempio alle multe o alle pagine di registrazione di vesti presentate nel 1401<br />
agli appositi ufficiali per <strong>la</strong> bol<strong>la</strong>tura. Sappiamo che anche a Cesena si pensò,<br />
ma nel tardo Cinquecento, di ricorrere al<strong>la</strong> registrazione di tutte le vesti<br />
di seta possedute al tempo dell’emanazione, nel 1575, del<strong>la</strong> norma che le<br />
vietava, ma il registro con <strong>la</strong> «vera et fedel nota di tutti li loro vestimenti et<br />
habiti di seta con il nome del drappo del quale saranno fatti et delli (…) ornamenti»<br />
non è ritrovabile. Questo genere di registrazioni costituisce una ragionevole<br />
forma di compromesso fra <strong>la</strong> rigidità del<strong>la</strong> norma e <strong>la</strong> realtà spesso<br />
sfuggente del<strong>la</strong> quotidianità. A Faenza nel 1574 venne concesso alle donne<br />
che avevano «notabil numero di vesti» di portarne solo tre che dovevano essere<br />
«date in nota» agli Anziani «dechiarando che di poi non si possi valer né<br />
possi metter altre vesti, fintanto che le tre che saranno elette siano buone et<br />
atte a portarsi». I legis<strong>la</strong>tori spesso si mostrano consapevoli dell’esistenza di<br />
uno iato tra norma e realtà e cercano di colmarlo anche facendo ricorso a<br />
stratagemmi quali <strong>la</strong> “bol<strong>la</strong>tura” di ciò di cui verosimilmente non ci si sarebbe<br />
privati per conformarsi a nuove norme. Per realismo a Forlì nel 1556 si<br />
decise semplicemente che i vestiti già confezionati si potevano portare ma<br />
per un periodo limitato. Quando a Faenza si concepì nel 1574 una nuova e<br />
severa riforma <strong>suntuaria</strong>, il presidente di Romagna Filippo Sega osservò nel<strong>la</strong><br />
lettera di conferma dei capitoli che un ordinamento eccessivamente severo<br />
era destinato all’inosservanza e suggerì perciò di venire a patti con <strong>la</strong> realtà<br />
tramite <strong>la</strong> procedura del<strong>la</strong> registrazione di quanto posseduto.
XX Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Tanto a Forlì come a Reggio, ma anche a Modena, a Ferrara e in altre città<br />
taluni provvedimenti restrittivi sono da associare all’intervento di moralisti<br />
di gran fama come Bernardino da Siena a Forlì o a Reggio Emilia Bernardino<br />
da Feltre. Le loro prediche veementi ebbero certamente una parte non<br />
secondaria nel<strong>la</strong> volontà di limitare sprechi e ostentazioni. Il ruolo di Bernardino<br />
da Feltre è esplicitamente riconosciuto da un consigliere reggiano<br />
che nel 1489 parafrasa in consiglio i punti più salienti del<strong>la</strong> predicazione per<br />
sostenere <strong>la</strong> necessità di una provvisione contro il lusso.<br />
L’azione combinata di moralisti e legis<strong>la</strong>tori nel<strong>la</strong> lotta contro pompe e<br />
vanità registra una continuità seco<strong>la</strong>re: tanto nel Duecento come nel Trecento<br />
e nei due <strong>secoli</strong> successivi nelle stanze in cui si decide una limitazione del<br />
lusso sembrano risuonare le parole dei predicatori. Le norme degli statuti<br />
parmigiani del 1258 paiono una diretta emanazione dei frati predicatori che<br />
ottennero il risultato, ancorché momentaneo, di indurre le donne ad accorciare<br />
le “code” e a coprirsi il capo con un velo. In quegli stessi anni a Bologna<br />
Giovanni da Vicenza si scagliava contro l’uso femminile di porre fiori<br />
tra i capelli e ciò a breve distanza dai primi provvedimenti suntuari 17 . Quando<br />
a Modena nel 1549 il consiglio cittadino avverte l’esigenza di frenare il<br />
lusso dei modenesi, i conservatori si richiamano al<strong>la</strong> predicazione dell’agostiniano<br />
Boniforte da Pavia, l’eco del<strong>la</strong> cui voce era ancora nelle loro orecchie.<br />
Anche i consiglieri faentini all’atto di prendere provvedimenti nel 1555 «super<br />
inhonestatibus hebreorum, tam contra usuram quam mores, necnon super<br />
moderatione vestium hominum et mulierum» ricordano le parole del<br />
domenicano che evidentemente aveva agito con frutto sul<strong>la</strong> cittadinanza e<br />
sui suoi rappresentanti. Due anni dopo fu <strong>la</strong> volta di un francescano che impressionò<br />
grandemente pubblico e consiglieri. La cronachistica offre spesso<br />
testimonianza dell’influenza esercitata dai predicatori o perlomeno del tentativo<br />
di esercitar<strong>la</strong> e ci riferisce, per Modena, che nel 1530 il francescano<br />
Giovanni da Fano predicò lungamente e per più giorni contro le vanità e fece<br />
bruciare a Santa Cecilia «tuti li balci, capili morti, mascare, carte et altre<br />
vanità che ge sono state date questa quarexima pasata; et erage tanta zente<br />
quanta stare poteva in giesia e de fora» 18 .<br />
Se un famoso e valente predicatore è spesso alle origini di provvedimenti<br />
restrittivi, anche l’esempio delle altre città induceva a legiferare: così dichiarano<br />
i consiglieri reggiani nel 1420 come i conservatori modenesi nel 1563.<br />
I consiglieri di Parma nel 1575 si dicono indotti ad agire anche «per seguir<br />
17 M.G. MUZZARELLI, Gli inganni delle apparenze. Disciplina di vesti e ornamenti al<strong>la</strong> fine<br />
del medioevo, Torino 1996, in partico<strong>la</strong>re p. 138.<br />
18 Cronaca modenese di Jacopino de’ Bianchi de Lancellotti, in Monumenti di storia patria<br />
per le province modenesi. Serie delle Cronache, IV, III, Parma 1865, p. 44.
Introduzione XXI<br />
l’uso dell’altre buone cittadi che con misura et prudenza in ciò si governano».<br />
La spinta all’emu<strong>la</strong>zione o forse il timore che città ben rego<strong>la</strong>te sotto<br />
questo profilo potessero essere concorrenti temibili grazie a cospicui apporti<br />
di capitali sottratti alle spese superflue, inducono molti governi cittadini a<br />
emanare norme suntuarie. L’inefficacia di queste ultime era sotto gli occhi di<br />
tutti, tuttavia vuoi per inerzia vuoi per mancanza di valide alternative si continuò<br />
fino a tutto il Settecento, fra intermittenze e stanche ripetizioni, a perseguire<br />
l’obiettivo del disciplinamento dei lussi tramite questo strumento.<br />
Se una prima fase, che corre indicativamente da metà Duecento a metà<br />
Trecento, è caratterizzata da una sorta di invito generalizzato al<strong>la</strong> modestia,<br />
una seconda è invece segnata dal<strong>la</strong> ricchezza e dal<strong>la</strong> varietà delle norme, dal<strong>la</strong><br />
possibilità di sanare le trasgressioni pagando una multa e dal<strong>la</strong> definizione<br />
di un’area esentata dai divieti. Questa seconda fase dura circa fino al<strong>la</strong> metà<br />
del XV secolo, quando se ne avvia una nuova che prevede per ogni categoria<br />
cittadina un’estetica appropriata. È ciò che emerge con partico<strong>la</strong>re chiarezza<br />
dal<strong>la</strong> normativa bolognese ma che trova conferma anche in altre città 19 .<br />
A Bologna prende corpo al<strong>la</strong> metà del Quattrocento <strong>la</strong> suddivisione del<strong>la</strong><br />
società cittadina in categorie dall’estetica differenziata. A Forlì cent’anni dopo<br />
si propone una model<strong>la</strong>zione più ridotta all’interno del<strong>la</strong> quale ai dottori<br />
in legge e in medicina ma soprattutto ai cavalieri sono riservate ampie concessioni.<br />
Il provvedimento assunto nel 1559 dal consiglio cittadino considerava<br />
separatamente le donne dagli uomini ed elencava scrupolosamente gli<br />
oggetti consentiti alle une e agli altri: un anello d’oro, un ventaglio senza<br />
col<strong>la</strong>na, due cappelli ma senza piume e così via. I dottori possono vestire in<br />
maniera «condecente et conveniente al<strong>la</strong> dignità et essere suo» e ai cavalieri è<br />
concesso portare una spada, un pugnale, una correggia e speroni d’oro oltre<br />
a una col<strong>la</strong>na sempre d’oro al collo. Per il resto tanto per i cavalieri come per<br />
tutti gli altri, fatta eccezione per i dottori, vi sono prescrizioni dettagliate re<strong>la</strong>tive<br />
a berrette, calze, scarpe e vesti.<br />
Fin dagli anni Trenta del XIV secolo i dottori in legge e in medicina<br />
emergono dal<strong>la</strong> legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong> come categoria esente dalle restrizioni<br />
20 . A Bologna essi sono esclusi dai divieti per <strong>la</strong> prima volta nel 1335. Gli<br />
statuti di Modena nel 1420 dispensano dalle limitazioni le mogli di cavalie-<br />
19 L. BERTI, I capitoli “De vestibus mulierum” del 1460, ovvero “status” personale e distinzioni<br />
sociali nell’Arezzo di metà Quattrocento, in Studi in onore di A. D’Addario, a cura di L.<br />
BORGIA, F. DE LUCA, P. VITI, R.M. ZACCARIA, Lecce 1995, IV, pp. 1171-1214.<br />
20 O. CAVALLAR - J. KIRSHNER, “Licentia navigandi... prosperis ventibus af<strong>la</strong>ntibus”. L’esenzione<br />
dei “doctores” e delle loro mogli da norme suntuarie, in A Ennio Cortese, studi promossi<br />
da D. MAFFEI e raccolti a cura di I. BINOCCHI, M. CARAVALE, E. CONTE, U. PETRONIO, Roma<br />
2001, I, pp. 204-227.
XXII Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
ri, dottori e nobili. A Parma sono rego<strong>la</strong>rmente riproposte le eccezioni ai divieti<br />
per mogli, figlie e nipoti di marchesi, conti, capitani, cavalieri e avvocati.<br />
Se ciò in definitiva rappresenta una costante che a partire dal XIV secolo<br />
vena, seppure ad intermittenza, <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong>, un’altra linea di<br />
continuità è costituita dal<strong>la</strong> ferma intenzione di distinguere le donne di ma<strong>la</strong>ffare<br />
da quelle per bene ricorrendo a vari segni. I provvedimenti presi al riguardo<br />
dalle città variano non solo da un caso all’altro ma anche di secolo in<br />
secolo. A Modena una grida del 1549 considera insieme meretrici ed ebrei<br />
per proibire alle une e agli altri oro, argento, gioielli e sete, salvo poi consentire<br />
ciò agli ebrei purché indossino «un segno evidente, come sarebbe a dire<br />
una lettera o segno nelli petti loro di color giallo o azuro». Una grida di vent’anni<br />
più tardi (1570) impone agli ebrei come segno distintivo una cordicel<strong>la</strong><br />
color arancio sugli abiti e alle meretrici di non andare mai sole per <strong>la</strong><br />
città ma a braccetto, a capo scoperto e portando un paio di guanti in mano.<br />
Ravenna, che decreta nel 1475 <strong>la</strong> distanza dei postriboli dalle case degli uomini<br />
dabbene, non impone alle meretrici alcun segno eccettuativo. Neanche<br />
gli statuti faentini del 1410-1413, che vietano peraltro alle meretrici di vivere<br />
o stazionare presso luoghi centrali o sacri, impongono loro alcun segno.<br />
Alcuni decenni più tardi e cioè nel 1526-1527, tempo di governo pontificio,<br />
fu invece loro imposto un segno consistente nel tenere il capo ve<strong>la</strong>to e nell’andare<br />
in giro con un canestro in mano. A Reggio troviamo l’imposizione<br />
di un pannicello color del croco, cioè giallo, e chi di loro non lo avesse indossato<br />
non solo doveva pagare una multa ma poteva vedersi strappate di<br />
dosso le vesti da parte di chiunque. Era di fatto una sorta di autorizzazione<br />
all’aggressione di quelle non “protette” dal segno. Una linea di comportamento<br />
analoga è seguita anche a Bologna dove <strong>la</strong> normativa <strong>suntuaria</strong> esordisce<br />
proprio con indicazioni re<strong>la</strong>tive al modo di vestire delle meretrici e<br />
continua ininterrottamente a legiferare su questo tema imponendo ora un<br />
sonaglio da appendere all’estremità di un lungo cappuccio, ora pannicelli<br />
gialli, un colore che frequentemente segna<strong>la</strong>va <strong>la</strong> marginalità. A Cesena nel<br />
1433 è imposto infatti il segno giallo sul petto agli ebrei ai quali a Rimini<br />
nel 1515 è fatto obbligo di indossare un berretto pure giallo, se maschi, e<br />
una benda gial<strong>la</strong> in fronte, se femmine. Erano gialle anche a Imo<strong>la</strong> le berrette<br />
imposte nel 1516 21 .<br />
La polifunzionalità del segno che, secondo il volere delle norme cittadine,<br />
ora indica privilegio e ora marginalità va combinata, per rappresentare <strong>la</strong><br />
complessità del<strong>la</strong> materia, con l’atteggiamento ambivalente dei governanti<br />
21 Sui segni distintivi imposti a prostitute ed ebrei vedere: M.G. MUZZARELLI, Guardaroba<br />
medievale. Vesti e società dal XIII al XVI secolo, Bologna 1999, pp. 287-298.
Introduzione XXIII<br />
preoccupati tanto di sprechi ed eccessi quanto consapevoli del prestigio che<br />
arrecavano al<strong>la</strong> città le splendide vesti ostentate dai più ricchi. La preoccupazione<br />
li induceva a interventi disciplinatori in nome di un principio secondo<br />
il quale «l’utile e commodo publico dover esser anteposto al privato piacere»,<br />
come si legge nel<strong>la</strong> “Grida d’oro, cocchi et cavalli” emanata a Ferrara e a<br />
Modena il 5 agosto 1537, mentre all’opposto <strong>la</strong> consapevolezza del<strong>la</strong> funzione<br />
positiva dei lussi invitava ad atteggiamenti concessivi. Di ciò troviamo<br />
tracce nel<strong>la</strong> norma reggiana che impone nel 1242 ai cittadini più abbienti il<br />
possesso di almeno una veste a colori per accrescere il prestigio del comune.<br />
Un atteggiamento analogo è nel<strong>la</strong> mancata approvazione da parte di Sigismondo<br />
Pandolfo Ma<strong>la</strong>testa, signore di Rimini, dei capitoli contro il lusso<br />
ispirati da Giacomo da Monteprandone sul<strong>la</strong> base del<strong>la</strong> convinzione che le<br />
donne ornate a loro piacimento aggiungessero bellezza e prestigio al<strong>la</strong> città<br />
così come a corte rappresentavano lo splendore e il potere del signore. Vesti<br />
ricche e colorate inviavano messaggi di opulenza e vitalità apprezzati in tempi<br />
“ca<strong>la</strong>mitosi” per gli effetti che ci si augurava esse potessero suscitare. Fu<br />
con questo spirito che a Ferrara, dove nel 1528 si attendeva l’arrivo di Renata<br />
di Francia, il duca Alfonso, che era in lutto come molti in città a causa<br />
delle numerosissime morti determinate dal<strong>la</strong> peste, decretò l’abbandono dei<br />
panni lugubri «che ’l numero et l’obscurità di tale habito farà parere tutta <strong>la</strong><br />
cittade redotta et malcontenta». Volle che tutti, per festeggiare l’arrivo illustre<br />
ma anche per rallegrare il popolo e tentare di dimenticare i danni passati,<br />
abbandonassero le gramaglie «acciò che levato questo habito ognuno possa<br />
vivere più allegramente et attendere al<strong>la</strong> conservatione di sé stesso et al<strong>la</strong><br />
multiplicatione delle famiglie». Dal<strong>la</strong> opposizione al disciplinamento suntuario<br />
da parte di Sigismondo Pandolfo Ma<strong>la</strong>testa, che considerava le belle<br />
vesti un elemento di bellezza e prestigio per <strong>la</strong> città, con il proc<strong>la</strong>ma di Alfonso<br />
d’Este si passa al<strong>la</strong> “allegria” di stato imposta con l’abbandono dei<br />
panni del lutto all’insegna del principio che “<strong>la</strong> vita continua”.<br />
Al<strong>la</strong> base del<strong>la</strong> normazione stanno certamente tanto <strong>la</strong> difficoltà di distinguere<br />
i nobili dagli ignobili, come peraltro si dichiara nei provvedimenti<br />
presi a Bologna nel 1474 dal cardinale Francesco Gonzaga tesi a evitare che<br />
«nullum iam inter nobiles et ignobiles discrimen esse», quanto quel<strong>la</strong> di riconoscere<br />
gli appartenenti alle diverse categorie di cittadini. Ciò però non<br />
basta. A preoccupare era anche il fiume di denaro speso in vesti ed ornamenti<br />
e perciò sottratto ad usi più proficui.<br />
Tutte le città appaiono al<strong>la</strong>rmate dai consumi eccessivi che esauriscono<br />
somme impiegabili in maniera diversa anche se non meglio definita. Una<br />
precisazione è contenuta nel<strong>la</strong> grida emanata a Ferrara e a Modena nel 1537<br />
nel<strong>la</strong> quale il duca Ercole dichiara di temere che le spese superflue «circa il<br />
viver privato» si ripercuotano negativamente sul «commodo publico» sot-
XXIV Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
traendo risorse alle necessità cittadine conseguenti al<strong>la</strong> delicata fase di «movimenti<br />
di guerre et precipue (…) grandissimi apparati et imminenti periculi<br />
del Turco». La grida può essere così sintetizzata: meno vesti e più armi da<br />
fuoco.<br />
A Faenza a metà del Cinquecento si dice che il lusso era «corruttore de’<br />
costumi e cagione fortissima d’impoverimento» mentre a Cesena nel 1575 si<br />
dichiara che <strong>la</strong> città è sommersa dalle spese inutili. Senza dubbio, si legge<br />
nel<strong>la</strong> provvigione piacentina del 1567, molti hanno contratto debiti di notevole<br />
entità fino a diventare poveri «in eorum maximum preiudicium et detrimentum<br />
ac etiam ipsorum et publici dedecus et damnum». Molti, riferisce<br />
un consigliere imolese che prese parte nel 1541 al dibattito sull’opportunità<br />
di intervenire nuovamente a disciplinamento dei lussi, a causa delle spese<br />
disordinate in vesti ed ornamenti «ad summam egestatem devenerunt et,<br />
ut in vulgo dicitur, sono andati in ciatte». La rovina era per tanti dietro l’angolo<br />
e poteva annidarsi anche nelle pieghe di un abito costoso.<br />
Per <strong>secoli</strong> si è legiferato su vesti, ornamenti, funerali, convivi e, ma solo<br />
limitatamente, su lessi e arrosti con risultati certamente ridotti se non deludenti<br />
come prova anche <strong>la</strong> reiterata riproposizione di queste norme. La legis<strong>la</strong>zione<br />
attesta anche questo, cioè il disincanto quando non <strong>la</strong> stanchezza<br />
di chi si oppone a un nemico sfuggente e potente: <strong>la</strong> vanità degli uomini e<br />
delle donne, il bisogno di affermazione sociale, <strong>la</strong> voglia di ostentare dei<br />
privilegiati, il gusto per il piacere tattile e visivo di una veste di seta lucida e<br />
morbida e, perché no, <strong>la</strong> forza del mercato. Si legge nel proemio al<strong>la</strong> riforma<br />
«intorno il vestire delli huomini et delle donne» fatta a Rimini nel 1573<br />
che l’esperienza prova come «né <strong>la</strong> consideratione del<strong>la</strong> perdita et danno<br />
spirituale, né del danno temporale» frenano «l’inordinata voluntà dell’uomo».<br />
Ciò nonostante viene emanato un provvedimento fra i più artico<strong>la</strong>ti<br />
che divide le donne in quattro categorie: maritate, vedove, non maritate e<br />
donzelle. Sono consapevoli del<strong>la</strong> scarsa adesione ai principi delle leggi anche<br />
i consiglieri imolesi che nel 1541 raccomandano di emanare un decreto<br />
solo se si ha <strong>la</strong> forza di farlo osservare, altrimenti «melius est non condere<br />
leges quam a conditis turpiter desistere». Nonostante stanchezza e disincanto<br />
gli imolesi continuarono a legiferare per impedire che chiunque potesse<br />
vestire «cum auro» in tempi in cui si servono «di vestiti bordati d’oro anche<br />
i guardiani di pecore e di capre». È un paradosso, si intende, come quando<br />
a Modena nel 1538 si sostiene <strong>la</strong> necessità di limitare le doti e cioè che «sino<br />
ali carcio<strong>la</strong>ri ardiscono de domandare quel<strong>la</strong> dota che già era honorevo<strong>la</strong><br />
ale prime casate di Modona, cioè scuti 200». È credibile invece che molti<br />
vestissero, come è detto sempre a Imo<strong>la</strong>, «supra eorum conditionem et facultatem»<br />
o comunque liberamente, senza conformarsi a prescrizioni a tal<br />
punto puntigliose da indicare, come in una grida emanata a Modena nel
Introduzione XXV<br />
1564, cosa era lecito indossare nelle diverse parti del corpo suddividendolo<br />
in sezioni separatamente considerate. In capo una berretta del<strong>la</strong> quale si<br />
precisavano gli ornamenti, alle orecchie nessun orecchino «parendo esser<br />
cosa barbarica l’haver le orecchie forate et portare ad esse pendenti di gioie»<br />
(ricordiamo che nel<strong>la</strong> definizione del cardinale Paleotti, l’intransigente disciplinatore<br />
dei lussi dei bolognesi di metà Cinquecento, gli orecchini erano<br />
un ornamento «stomachevole»), al collo una col<strong>la</strong>na d’oro dal valore definito<br />
oppure di corallo se si trattava di una contadina, al petto nessun ornamento<br />
che fosse vietato al collo, alle braccia nessun braccialetto di materiali<br />
non concessi al collo e al petto, al dito non più di due o tre anelli, al<br />
«traverso» nessuna cintura d’oro o d’argento e così via. Quest’uomo o questa<br />
donna fatti a pezzi e distinti per categoria erano forse un buon oggetto<br />
per un’esercitazione retorica ma difficilmente sarebbero stati un modello<br />
per i cittadini di Modena o di qualsiasi altra città.<br />
Perché si arrivasse a teorizzare <strong>la</strong> libertà di vestire mancavano, a fine<br />
Cinquecento, circa due <strong>secoli</strong>. Bisognava ancora assistere a molti sfarzi e a<br />
molti sforzi di disciplinamento; i moralisti dovevano ancora e<strong>la</strong>borare riflessioni<br />
e i filosofi scrivere trattati 22 prima che venisse formu<strong>la</strong>ta il 18<br />
brumaio dell’anno II (29 ottobre 1793) nel<strong>la</strong> Francia che aveva conosciuta<br />
<strong>la</strong> rivoluzione una dichiarazione che suona così: «Nessuno potrà costringere<br />
un cittadino o una cittadina a vestirsi in maniera partico<strong>la</strong>re (...) ognuno<br />
è libero di portare il vestito o <strong>la</strong> guarnizione che gli pare» 23 . Sono le parole<br />
che segnano il termine ad quem del<strong>la</strong> storia del disciplinamento suntuario.<br />
Molti segnali annunciavano da tempo <strong>la</strong> fine di questa vicenda che<br />
abbiamo appena cominciato a ricostruire e che, se non mi fa velo <strong>la</strong> passione<br />
per il tema, è ricca di informazioni e di spunti per nuove riflessioni e<br />
approfondimenti. Il molto che resta da fare dovrebbe risultare assai facilitato<br />
dal nostro sforzo di raccogliere e ordinare i mattoni necessari alle costruzioni<br />
che verranno.<br />
Intorno a questa ricerca e dunque intorno a questo libro si sono realizzate<br />
molte convergenze di ambienti e persone che hanno contribuito a vario<br />
titolo a realizzare il progetto. Se riusciremo a mantenere questo clima di col<strong>la</strong>borazione<br />
e di fervore non dovremmo mancare l’obiettivo di ricostruire<br />
qualche tratto del<strong>la</strong> storia dell’Italia dell’ultimo Medioevo e del<strong>la</strong> prima Età<br />
moderna dall’ango<strong>la</strong>zione delle leggi suntuarie. Mi piacerebbe che questa ri-<br />
22 Si può vedere: La polemica sul lusso nel Settecento francese, a cura di C. BORGHERO, Torino<br />
1974.<br />
23 Vedere il Moniteur universel, n. 39, I Decade di brumaio, anno II (30 ottobre 1793)<br />
citato da P. PERROT, Il sopra e il sotto … cit., p. 32.
XXVI Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
cerca non gettasse una luce iso<strong>la</strong>ta in un campo di così singo<strong>la</strong>re interesse<br />
ma che all’intermittenza di qualche bagliore subentrasse una luminosità diffusa<br />
capace di rendere accessibile agli storici delle istituzioni come a quelli<br />
del<strong>la</strong> mentalità, ai cultori di storia del costume o dell’alimentazione e a<br />
quanti in generale provano interesse per questa materia il patrimonio di informazioni<br />
vastissimo, vario e suggestivo consegnateci dalle fonti che abbiamo<br />
scelto di rendere accessibili.<br />
Questo <strong>la</strong>voro fa parte del programma di ricerca universitaria cofinanziata<br />
dal Ministero dell’Università e del<strong>la</strong> ricerca scientifica e tecnologica “Ragione<br />
ed etica nel pensiero e nelle istituzioni tra Medioevo ed Età moderna:<br />
politica, economica e diritto” e coordinata nazionalmente da Paolo Prodi.<br />
L’unità locale di ricerca che fa capo al Dipartimento di Paleografia e Medievistica<br />
dell’Università di Bologna è da me coordinata scientificamente.<br />
Ringrazio <strong>la</strong> <strong>Direzione</strong> generale per gli archivi del Ministero per i beni e<br />
le attività culturali, e in partico<strong>la</strong>re Antonio Dentoni Litta per aver seguito<br />
e sostenuto l’intero progetto ed accettato di accogliere questo, come i volumi<br />
che seguiranno, fra le iniziative del Servizio V Documentazione e pubblicazioni<br />
archivistiche. Ringrazio gli amici e i colleghi delle Università, degli<br />
Archivi di Stato del<strong>la</strong> Regione, del<strong>la</strong> Sovrintendenza ai beni librari e del<strong>la</strong><br />
Soprintendenza archivistica che hanno preso parte al <strong>la</strong>voro al di là degli<br />
obblighi del loro ufficio. Ringrazio loro e quanti, non incardinati in alcuna<br />
istituzione, hanno <strong>la</strong>vorato per curiosità e passione; sono loro grata per<br />
averlo fatto con fervore. Ringrazio Leopoldo Puncuh per aver discusso con<br />
noi i criteri di edizione. Ringrazio sentitamente Antonel<strong>la</strong> Campanini, al<strong>la</strong><br />
quale è stato attribuito un assegno per <strong>la</strong> col<strong>la</strong>borazione ad attività di ricerca<br />
presso il Dipartimento di Paleografia e Medievistica dell’Università di<br />
Bologna diretto da Massimo Montanari che ringrazio del<strong>la</strong> fiducia in questo<br />
impegnativo <strong>la</strong>voro. Ringrazio dunque Antonel<strong>la</strong> per <strong>la</strong> costante cura<br />
che ha portato a quest’opera dedicata al suo piccolo Paolo che è venuto<br />
prendendo forma assieme a questo libro. Non so se un giorno sarà fra<br />
quanti apprezzeranno il nostro <strong>la</strong>voro, ma se avrà interesse e curiosità per<br />
alcune matrici tanto di comportamenti attuali come di forme del nostro<br />
pensiero forse ricaverà da questo libro utilità e gusto.<br />
Elencare in questa sede tutti coloro che si sono prodigati per contribuire al<br />
buon esito del<strong>la</strong> ricerca è praticamente impossibile. Desideriamo però ricordare con<br />
partico<strong>la</strong>re gratitudine innanzitutto il personale degli archivi di Stato, molto disponibile<br />
al<strong>la</strong> col<strong>la</strong>borazione, segna<strong>la</strong>ndo in partico<strong>la</strong>re Maria Rosaria Celli Giorgini,<br />
direttrice dell’Archivio di Stato di Bologna, che ha sempre ospitato le nostre riunioni<br />
e creduto nel nostro progetto, rendendo possibile a Diana Tura di fungere da referente<br />
interna; poi il direttore Gino Badini e Luciana Boni<strong>la</strong>uri dell’Archivio di
Introduzione XXVII<br />
Stato di Reggio Emilia, il direttore Angelo Spaggiari, Giuseppe Trenti e Riccardo<br />
Vaccari dell’Archivio di Stato di Modena, Giancarlo Di B<strong>la</strong>sio dell’Archivio di Stato<br />
di Piacenza, il direttore Marzio Dall’Acqua, Valentina Bocchi e Gabriele Nori<br />
dell’Archivio di Stato di Parma, <strong>la</strong> direttrice Fiorenza Danti dell’Archivio di Stato<br />
di Forlì – personalmente impegnatasi anche in verifiche e ricerche – e infine Irene<br />
Cotta dell’Archivio di Stato di Firenze: senza <strong>la</strong> cortese col<strong>la</strong>borazione di quest’ultima<br />
le verifiche sugli statuti dei comuni del<strong>la</strong> Romagna toscana difficilmente avrebbero<br />
potuto essere attuate, e certamente mai in tempi così ridotti.<br />
Presso <strong>la</strong> Soprintendenza archivistica per l’Emilia-Romagna abbiamo goduto<br />
dell’appoggio del<strong>la</strong> soprintendente Euride Fregni, che ha incaricato Maria Parente<br />
di redigere le norme e di revisionare i testi; grazie al sostegno del<strong>la</strong> sovrintendente ai<br />
beni librari Rosaria Campioni, Zita Zanardi ha potuto prendere parte a questo <strong>la</strong>voro.<br />
Tra il personale degli archivi storici comunali dei capoluoghi, non sempre conservati<br />
presso gli archivi di Stato, ci hanno aiutati partico<strong>la</strong>rmente Aldo Borsari di Modena,<br />
Gilberto Zacchè di Carpi e Laura Guidi di Ferrara, al<strong>la</strong> quale va il più sentito ringraziamento<br />
per avere svolto verifiche sul materiale sino all’ultimo. Anche il personale delle<br />
biblioteche è sempre stato cortesemente a nostra disposizione per consigli e chiarimenti:<br />
ricordiamo in partico<strong>la</strong>re Massimo Baucia, conservatore del Fondo Antico del<strong>la</strong> Biblioteca<br />
comunale “Passerini Landi” di Piacenza, e Pao<strong>la</strong> Del Bianco del<strong>la</strong> Biblioteca “Gambalunga”<br />
di Rimini.<br />
Ricordiamo poi <strong>la</strong> fruttuosa col<strong>la</strong>borazione con il gruppo De statutis e in partico<strong>la</strong>re<br />
con Ro<strong>la</strong>ndo Dondarini, del Comitato per gli studi e le edizioni delle fonti<br />
normative, che ringraziamo per i preziosi suggerimenti in corso d’opera.<br />
Anche altre persone, al di fuori delle istituzioni e del gruppo di <strong>la</strong>voro, hanno<br />
effettuato verifiche sul materiale o segna<strong>la</strong>to fondi o documenti. Ricordiamo in<br />
partico<strong>la</strong>re Nina Maria Liverani, ispettore archivistico onorario, incaricata personalmente<br />
da Euride Fregni, soprintendente archivistico per l’Emilia-Romagna, poi<br />
Susanna Ca<strong>la</strong>ndrini, Stefania Mazzotti, e, per l’area riminese, Rosita Copioli, Oreste<br />
Delucca, Gian Ludovico Masetti Zannini, Nico<strong>la</strong> Matteini e Luigi Vendramin.<br />
A tutti questi e ad altri, eventualmente non nominati, va il mio sentito ringraziamento.<br />
Maria Giuseppina Muzzarelli
CRITERI PER L’EDIZIONE DEI TESTI<br />
La correttezza filologica sta al<strong>la</strong> base di tutte le trascrizioni. Lo scopo del<strong>la</strong><br />
presente edizione non è tuttavia quello di fornire un testo filologico completo,<br />
ma una base per <strong>la</strong> ricerca storica sul<strong>la</strong> legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong>; per questo<br />
motivo i criteri di edizione adottati non sono quelli canonici e codificati<br />
dall’Istituto storico italiano per il Medioevo e dalle opere di Alessandro Pratesi<br />
e Giampaolo Tognetti, ma presentano variazioni significative sia pure<br />
nel rispetto più puntuale del testo originario. Tali variazioni riguardano<br />
principalmente le note, che non sono distinte in “filologiche” (a lettere) e<br />
“storiche” (a numeri), ma sono soltanto a numeri e comprendono le due tipologie.<br />
Quanto alle note filologiche, il lettore troverà che sono molto ridotte rispetto<br />
ad un’edizione filologica vera e propria. Innanzitutto si è deciso di<br />
non citare mai le correzioni apportate in origine al testo dal suo autore o trascrittore,<br />
le aggiunte in interlinea o nei margini e tantomeno le diverse lezioni<br />
seguite da editori precedenti; ovviamente il testo riproduce nel luogo<br />
esatto aggiunte e correzioni.<br />
Non ci si dilunga in questa sede in esemplificazioni che risultano poi evidenti<br />
dal<strong>la</strong> lettura dei testi. Quanto alle regole generali seguite, si ritiene opportuno<br />
evidenziare quanto segue.<br />
* Riguardo a spazi e punteggiatura:<br />
Gli spazi tra le parole sono collocati secondo l’uso comune; <strong>la</strong> punteggiatura<br />
è completamente adattata all’uso moderno.<br />
* Riguardo all’uso delle maiuscole e minuscole:<br />
L’uso delle maiuscole o minuscole dopo i segni di punteggiatura segue<br />
anch’esso l’uso moderno. Si ritiene opportuno in partico<strong>la</strong>re segna<strong>la</strong>re che:<br />
all’interno del testo, <strong>la</strong> maiusco<strong>la</strong> caratterizza i nomi di persona, di famiglia<br />
e di luogo, di religione e di popolo; per gli aggettivi riferiti al popolo, il <strong>la</strong>tino<br />
richiede <strong>la</strong> maiusco<strong>la</strong> ma il volgare <strong>la</strong> minusco<strong>la</strong> (populus Romanus ma
XXX Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
popolo romano); <strong>la</strong> maiusco<strong>la</strong> si usa solo per il nome del<strong>la</strong> divinità e delle<br />
persone sacre; tutti gli attributi che precedono tale nome richiedono <strong>la</strong> minusco<strong>la</strong>.<br />
Nel caso <strong>la</strong> divinità sia indicata solo con un vocabolo questo avrà<br />
l’iniziale maiusco<strong>la</strong>: In nomine Domini; In nomine domini Dei; In nomine<br />
domini Iesu Christi; interceptio Virginis; interceptio virginis Mariae; riguardo<br />
ai termini santo (<strong>la</strong>t. sanctus) e beato (<strong>la</strong>t. beatus) si è utilizzata <strong>la</strong> maiusco<strong>la</strong>,<br />
come di norma, se individuano un luogo oppure un’istituzione connotata<br />
dal<strong>la</strong> persona del santo stesso o dal luogo, ma <strong>la</strong> minusco<strong>la</strong> se riferiti al<strong>la</strong><br />
so<strong>la</strong> persona del santo o del beato (es. ecclesia Sancti Dominici, ma regu<strong>la</strong><br />
sancti Benedicti, terra Sancti Iohannis in Persiceto ma festo sancti Martini);<br />
per quanto riguarda gli ordini religiosi, si è utilizzata <strong>la</strong> maiusco<strong>la</strong> soltanto<br />
per il termine “caratterizzante” (es. fratres Predicatores e ordo fratrum Predicatorum).<br />
* Riguardo ad apostrofi ed accenti:<br />
Sono presenti secondo l’uso moderno soltanto nel<strong>la</strong> trascrizione dei testi<br />
in volgare.<br />
* Riguardo all’andare a capo:<br />
Si è deciso generalmente di rispettare il testo; <strong>la</strong> presenza di segni di paragrafo<br />
non è stata annotata in alcun modo, ma si è tradotta con il punto e a<br />
capo.<br />
Non si è ritenuto opportuno evidenziare in alcun modo <strong>la</strong> fine delle righe<br />
né quel<strong>la</strong> delle singole carte.<br />
* Riguardo ai segni abbreviativi:<br />
Essi sono stati tutti sciolti, senza l’uso delle parentesi tonde per integrare<br />
le lettere omesse. Quanto all’uso dei dittonghi <strong>la</strong>tini ae ed oe, <strong>la</strong> trascrizione<br />
“fotografa” il testo; contrariamente al<strong>la</strong> norma generale, le e caudate si sciolgono<br />
nel dittongo corrispondente; si fotografa il testo anche nel caso di c<br />
caudata.<br />
* Riguardo ai numerali:<br />
Se espressi in lettere, sono stati riportati in lettere anche nel<strong>la</strong> trascrizione<br />
(es. pena decem librarum bononinorum); se espressi in cifre romane, si sono<br />
utilizzati per <strong>la</strong> trascrizione caratteri maiuscoletti senza punteggiature (es. pena<br />
X librarum bononinorum); stesso criterio è stato seguito per le datazioni<br />
(es. MCCCXV); i numeri arabi sono stati trascritti come tali.<br />
* Riguardo all’uso delle parentesi:<br />
Quelle quadre segna<strong>la</strong>no le <strong>la</strong>cune in generale (guasti meccanici e dimenticanze<br />
del redattore), tanto colmate quanto <strong>la</strong>sciate in bianco, con tre punti<br />
in parentesi quadre sono stati segna<strong>la</strong>ti anche spazi <strong>la</strong>sciati in bianco dal redattore;<br />
tre punti tra parentesi tonde indicano l’omissione di parti del testo<br />
non pertinenti al<strong>la</strong> materia trattata.
Criteri per l’edizione dei testi XXXI<br />
Riguardo alle problematiche presentate dalle trascrizioni da testi a stampa<br />
si è deciso di seguire i medesimi criteri stabiliti per i manoscritti, in modo<br />
da realizzare il più possibile l’uniformità tra le due tipologie di fonti. Si segna<strong>la</strong><br />
in partico<strong>la</strong>re che: spazi e punteggiatura, apostrofi ed accenti seguono<br />
l’uso moderno; <strong>la</strong> scelta tra maiuscole e minuscole segue le regole sopra delineate<br />
per i manoscritti; gli “a capo” rispettano il testo; lo scioglimento delle<br />
abbreviazioni si uniforma alle regole per i manoscritti; si sono trasformate<br />
comunque <strong>la</strong> j in i e utilizzate u e v secondo l’uso corrente; i numerali vengono<br />
trascritti uniformandosi alle regole delineate per i manoscritti; quanto<br />
alle integrazioni, valgono i criteri seguiti per i manoscritti.<br />
Ove si sia resa necessaria <strong>la</strong> col<strong>la</strong>zione di più fonti, perché manoscritti recanti<br />
il medesimo testo o perché testi riproposti in tempi successivi sostanzialmente<br />
immutati, sono state riportate in nota le sole varianti significative<br />
presentate dai testi col<strong>la</strong>zionati, omettendo quelle puramente grafiche. Per<br />
evidenziare ulteriormente il caso dei medesimi testi riproposti in tempi successivi,<br />
senza perdere <strong>la</strong> scansione cronologica, in luogo dei testi omessi perché<br />
già col<strong>la</strong>zionati con i precedenti il lettore troverà comunque un’indicazione<br />
che rinvia al testo col<strong>la</strong>zionato, e questo sia nell’elenco delle fonti sia<br />
nell’edizione vera e propria. Nell’elenco delle fonti il rimando è reso più evidente<br />
da un quadratino vuoto che precede l’indicazione del<strong>la</strong> fonte che ha<br />
subito <strong>la</strong> col<strong>la</strong>zione.<br />
Un caso partico<strong>la</strong>re si è poi presentato per gli statuti di Bologna: nel corso<br />
delle diverse redazioni statutarie talune rubriche hanno subìto integrazioni<br />
e varianti, ma riportare per intero il testo di queste rubriche ogni volta<br />
avrebbe comportato un’apparente ripetitività e nel contempo fatto perdere<br />
di vista le varianti significative. Si è individuata perciò una soluzione alternativa:<br />
nel momento del<strong>la</strong> sua prima comparsa <strong>la</strong> rubrica è stata riportata<br />
normalmente, per intero e in carattere tondo; le volte successive si è utilizzato<br />
il carattere corsivo per evidenziare le parti in comune con il testo precedente<br />
e quello tondo per contraddistinguere le novità. Una nota a piè di pagina<br />
avverte comunque sempre del<strong>la</strong> scelta compiuta.<br />
Il corsivo è utilizzato anche per ogni intervento dei curatori sia nel testo<br />
che nelle note.<br />
Sono state elencate in corpo minore al<strong>la</strong> fine di ciascuna introduzione<br />
tutte le fonti consultate, con o senza profitto; l’indice che precede le trascrizioni<br />
riguarda esclusivamente le fonti trascritte.<br />
Maria Parente
INDICE DELLE ABBREVIAZIONI<br />
AA BO: Archivio arcivescovile di Bologna<br />
AS BO: Archivio di Stato di Bologna<br />
AS FE: Archivio di Stato di Ferrara<br />
AS FI: Archivio di Stato di Firenze<br />
AS FO: Archivio di Stato di Forlì<br />
AS FO - SEZ. CESENA: Archivio di Stato di Forlì - Sezione di Cesena<br />
AS MO: Archivio di Stato di Modena<br />
AS PC: Archivio di Stato di Piacenza<br />
AS PR: Archivio di Stato di Parma<br />
AS RA - SEZ. FAENZA: Archivio di Stato di Ravenna - Sezione di Faenza<br />
AS RN: Archivio di Stato di Rimini<br />
AS ROMA: Archivio di Stato di Roma<br />
ASC BAGNACAVALLO: Archivio storico comunale di Bagnacavallo (RA)<br />
ASC BRISIGHELLA: Archivio storico comunale di Brisighel<strong>la</strong> (RA)<br />
ASC CARPI: Archivio storico comunale di Carpi (MO)<br />
ASC FE: Archivio storico comunale di Ferrara<br />
ASC FORLIMPOPOLI: Archivio storico comunale di Forlimpopoli (FC)<br />
ASC IMOLA: Archivio storico comunale di Imo<strong>la</strong> (BO)<br />
ASC MO: Archivio storico comunale di Modena<br />
ASC RA: Archivio storico comunale di Ravenna<br />
ASC SANT’AGATA SUL SANTERNO: Archivio storico comunale di Sant’Agata<br />
sul Santerno (RA)<br />
BA FE: Biblioteca Ariostea di Ferrara<br />
BCA BO: Biblioteca comunale dell’Archiginnasio di Bologna<br />
BC FAENZA: Biblioteca comunale Manfrediana di Faenza (RA)<br />
BC FO: Biblioteca comunale di Forlì<br />
BC PC: Biblioteca comunale “Passerini Landi” di Piacenza<br />
BC RA: Biblioteca C<strong>la</strong>ssense di Ravenna<br />
BCR BO: Biblioteca del<strong>la</strong> Cassa di Risparmio di Bologna
XXXIV Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
BE MO: Biblioteca Estense di Modena<br />
BG RN: Biblioteca Gambalunghiana di Rimini<br />
BM CESENA: Biblioteca Ma<strong>la</strong>testiana di Cesena<br />
BM RE: Biblioteca municipale “A. Panizzi” di Reggio Emilia<br />
BP PR: Biblioteca Pa<strong>la</strong>tina di Parma<br />
BS ROMA: Biblioteca del Senato del<strong>la</strong> Repubblica<br />
BU BO: Biblioteca universitaria di Bologna<br />
BU PV: Biblioteca universitaria di Pavia
BOLOGNA<br />
a cura di Maria Giuseppina Muzzarelli
INTRODUZIONE<br />
La vicenda bolognese del disciplinamento suntuario è di lunga, anzi lunghissima<br />
durata – cinque <strong>secoli</strong> e più – e prende avvio assieme al<strong>la</strong> messa in<br />
forma del<strong>la</strong> vita cittadina tramite lo strumento statutario. Non diversamente,<br />
peraltro, da quanto è accaduto altrove in Emilia-Romagna e più in generale<br />
nel<strong>la</strong> peniso<strong>la</strong> italica.<br />
Le prime norme per disciplinare le apparenze compaiono infatti all’interno<br />
dei primi statuti cittadini al<strong>la</strong> metà del XIII secolo in età comunale, all’indomani<br />
del modesto scontro con Federico II del 1249 che ebbe però per<br />
Bologna, che registrò <strong>la</strong> vittoria, un alto valore 1 . La città, che assurse a livello<br />
di potenza regionale, si aprì a nuovi sviluppi e diede vita a molte iniziative<br />
tra le quali <strong>la</strong> compi<strong>la</strong>zione degli statuti, espressione del<strong>la</strong> volontà di disciplinare<br />
ogni aspetto del<strong>la</strong> vita cittadina, comprese le apparenze.<br />
La ricostruzione del tentativo pluriseco<strong>la</strong>re di normare modi di apparire,<br />
banchetti e cerimonie segue in definitiva, con alcune deviazioni, il percorso<br />
tracciato dal<strong>la</strong> filiera dei corpi statutari. Tanti sono gli statuti, più inediti che<br />
editi, tante sono le tappe del discorso medievale e moderno, o almeno del<strong>la</strong><br />
prima Età moderna, sul lusso disciplinato. Va detto che <strong>la</strong> maggior parte<br />
delle norme riguarda le apparenze, numerose quelle re<strong>la</strong>tive ai funerali e tendenzialmente<br />
più tardive e ripetitive le poche regole dettate per i banchetti.<br />
Per il gruppo che si è occupato del<strong>la</strong> normativa bolognese, ma in partico<strong>la</strong>re<br />
per Maria Venticelli, si è trattato di confrontare le norme contenute negli<br />
statuti del 1288 (non quelli precedenti nei quali una so<strong>la</strong> norma era di carattere<br />
suntuario) con quelle degli statuti del 1335, del 1352, del 1357, del<br />
1 Per i lineamenti generali del<strong>la</strong> storia di Bologna si può vedere: A. FERRI - G. ROVERSI,<br />
Bologna nell’età medievale (1115-1506), Bologna 1978, in partico<strong>la</strong>re G. FASOLI, Bologna<br />
nell’età medievale (1115-1506), pp. 127-196; F. BOCCHI, Il Duecento, Bologna 1995, pp. 9-<br />
106 (At<strong>la</strong>nte storico delle città italiane. Emilia Romagna, Bologna, II, a cura di F. BOCCHI);<br />
R. DONDARINI, Bologna medievale nel<strong>la</strong> storia delle città, Bologna 2000.
4 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
1376, del 1389 e del 1454. In una paro<strong>la</strong>, bisognava far par<strong>la</strong>re tra loro le indicazioni<br />
suntuarie di tre <strong>secoli</strong> contenute nell’intero corpo statutario bolognese:<br />
un’operazione tutt’altro che semplice. Si è presa <strong>la</strong> determinazione,<br />
dopo non pochi esperimenti, di trascrivere per intero le norme del 1288<br />
contenute in ben 12 rubriche e di far riferimento nel testo, con indicazioni<br />
in nota, ma senza trascriverle, alle norme identiche contenute negli statuti<br />
successivi. Sono state riportate invece per intero tutte le norme nuove e trascritte<br />
in corsivo quelle che, pur ricalcando le precedenti, presentavano differenze<br />
sensibili evidenziate in tondo. In questa maniera ci è sembrato che potessero<br />
risaltare sia <strong>la</strong> continuità (espressa dall’indicazione di una rubrica non<br />
riportata in quanto appunto identica a quel<strong>la</strong> precedente) sia le novità (che<br />
emergevano dalle rubriche nuove) senza sacrificare le modificazioni delle vecchie<br />
regole introdotte nel corso del tempo dai legis<strong>la</strong>tori e rese visibili dal<strong>la</strong><br />
modificazione del carattere. L’ordine cronologico ci è sembrato imperativo<br />
per dar conto delle novità progressivamente emergenti: nuovi assetti politici,<br />
nuovi protagonisti sul<strong>la</strong> scena, nuovi oggetti, nuove fogge, nuovi usi. Insomma<br />
un mondo che cambia osservato dal<strong>la</strong> speco<strong>la</strong> delle norme suntuarie.<br />
Il rispetto rigoroso del criterio cronologico ha imposto di interrompere <strong>la</strong><br />
continuità fra gli statuti inserendo fra l’uno e l’altro ulteriori tipologie documentarie.<br />
Questo ha consentito, tra l’altro, di cogliere le reazioni al<strong>la</strong> normativa,<br />
di vederne l’attuazione e gli esiti. Mi pare che <strong>la</strong> combinazione delle<br />
fonti offra <strong>la</strong> possibilità di cogliere <strong>la</strong> dialettica fra le istituzioni ma anche fra<br />
le singole persone e le istituzioni. Questo è forse il dato più vivace e realistico<br />
dell’intero discorso.<br />
È infatti di rilievo conoscere l’evoluzione delle leggi, perché taluni comportamenti<br />
continuino ad essere normati e in quali termini, perché altri non<br />
lo siano più e così via. Il discorso però rischierebbe di iso<strong>la</strong>rsi all’interno del<strong>la</strong><br />
visione propria ai legis<strong>la</strong>tori, certo non privi di contatto con <strong>la</strong> realtà, ma<br />
pur sempre legati al loro punto di vista. Come reagivano uomini e donne,<br />
colpiti nel loro gusto e nelle loro intenzioni, alle restrizioni suntuarie e come<br />
cercavano le autorità politiche di far rispettare le norme? E ancora, come nasceva<br />
l’idea del disciplinamento di vesti o di cerimonie?<br />
Se gli statuti costituiscono il filo rosso del discorso, le “derive”, vale a dire<br />
le multe, le inquisitiones o l’elencazione delle vesti bol<strong>la</strong>te rappresentano invece<br />
l’irruzione del<strong>la</strong> realtà nel<strong>la</strong> selva delle norme, sono l’attestazione e <strong>la</strong><br />
descrizione del reale versus l’indicazione astratta di quello che non si poteva<br />
sfoggiare. Fra le diverse tipologie di fonti corre <strong>la</strong> stessa differenza che esiste<br />
fra <strong>la</strong> grammatica di una lingua e <strong>la</strong> lingua par<strong>la</strong>ta, cioè tra le regole e l’uso.<br />
Ci si è posto il problema di quali documenti introdurre nel<strong>la</strong> raccolta e<br />
quali eventualmente scartare, ma anche di quali e quanti fondi sondare e<br />
quali no. È vero che l’Età medievale non offre una mole eccessiva di docu-
Bologna 5<br />
menti, eppure qualche rinuncia è parsa inevitabile: il fondo giudiziario, esteso<br />
e carente di strumenti di corredo coevi, è stato scartato senza indugi. È<br />
innegabile l’interesse di eventuali procedimenti giudiziari nei confronti di<br />
chi non rispettava le norme, ma senza elementi segna<strong>la</strong>tori avremmo dovuto<br />
affrontare lo spoglio dell’intero fondo. Ovviamente disponendo di una segna<strong>la</strong>zione<br />
<strong>la</strong> fonte è stata introdotta sebbene solo come mas erraticum.<br />
Nell’Ufficio corone ed armi deputato a diligenter et efficaciter inquirere in<br />
materia, come si legge negli statuti del 1335, sono state individuate le inquisizioni<br />
del 1300. Un’indicazione di Ludovico Frati che nel suo La vita privata<br />
di Bologna. Dal secolo XIII al XVII pubblicato nel 1900 2 tratta pionieristicamente<br />
anche il tema delle vesti, dei banchetti e del<strong>la</strong> loro rego<strong>la</strong>mentazione,<br />
ci ha condotto alle multe del 1365-66. In partico<strong>la</strong>re ci ha guidato una<br />
sua nota re<strong>la</strong>tiva a 74 contravvenzioni in materia d’ornamenti femminili<br />
contenute in un fondo dell’Archivio di Stato denominato Atti giudiziali del<br />
podestà 3 . Sono iniziate le ricerche facilitate dal<strong>la</strong> disponibilità, competenza e<br />
cortesia del personale dell’Archivio di Stato di Bologna, direttamente coinvolto<br />
nel<strong>la</strong> ricerca, e del<strong>la</strong> sua direttrice, Maria Rosaria Celli Giorgini che<br />
qui ringrazio per <strong>la</strong> col<strong>la</strong>borazione intelligente e generosa. Zelo e impegno<br />
non hanno portato a quello che <strong>la</strong> tenacia ma anche un po’ <strong>la</strong> fortuna di Antonel<strong>la</strong><br />
Campanini e di Diana Tura hanno invece raggiunto: le multe sono<br />
state individuate tra i registri di Curia del podestà. Ufficio acque, strade e fango.<br />
Alle multe suntuarie se ne alternano alcune re<strong>la</strong>tive al<strong>la</strong> detenzione illecita<br />
di capre ed altre denunce di danni arrecati. Il testo, rogato da tre diversi<br />
notai, è per noi di rilevante interesse in quanto i notai deputati all’Ufficio<br />
descrivono diversi casi di mancato rispetto delle regole (gli ultimi statuti<br />
suntuari erano stati emanati nel 1357) che vanno dal<strong>la</strong> denuncia di fibbie<br />
d’argento dorato a quel<strong>la</strong> di ricami o cordelle sempre di filo d’oro, da quel<strong>la</strong><br />
di cinture d’argento smaltato a quel<strong>la</strong> di cappucci proibiti. Risultano multati<br />
coloro che sfoggiavano bottoni d’argento dorato o catenelle con smalti ma<br />
anche chi eccedeva nel numero di invitati nei banchetti nuziali o chi non rispettava<br />
le regole che presiedevano ai funerali. L’esibizione di fibbie, ricami e<br />
cordelle proibite sono le infrazioni più frequenti e sve<strong>la</strong>no gli oggetti realmente<br />
posseduti da uomini e donne che, verosimilmente non ignari dei divieti,<br />
avevano deciso di non tenerne conto. L’ufficiale ha annotato scrupolosamente<br />
il nome del<strong>la</strong> donna – le persone multate sono quasi sempre donne<br />
– quello del marito, l’oggetto e il luogo nel quale <strong>la</strong> donna lo esibiva. La<br />
multa applicata è costantemente di 5 lire.<br />
2 L. FRATI, La vita privata di Bologna dal secolo XIII al XVII, Bologna 1900 (rist. anast.,<br />
Bologna 1986).<br />
3 Ibid., p. 35.
6 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
C’è un’altra fonte nel nostro dossier che consente di conoscere di quali<br />
capi fosse composto il guardaroba di alcune bolognesi e di connettere i capi<br />
a una famiglia e in qualche caso anche al mestiere esercitato dal padre o dal<br />
marito del<strong>la</strong> donna al<strong>la</strong> quale apparteneva <strong>la</strong> veste denunciata. La fonte è il<br />
“Registro del<strong>la</strong> bol<strong>la</strong>tura delle vesti” al<strong>la</strong> quale si era tenuti a rigore di legge.<br />
Di questo registro era nota l’esistenza da tempo ma se ne erano perse le tracce.<br />
Mi piace pensare che il nostro accanito interesse per il tema abbia contribuito<br />
a materializzarlo.<br />
La bol<strong>la</strong>tura fu uno stratagemma per permettere a chi possedeva una veste<br />
non consentita dai nuovi statuti suntuari di indossar<strong>la</strong> ugualmente se dichiarata<br />
all’apposito funzionario, cioè denunciata e segnata con un simbolo<br />
ad hoc che, essendo spesso un bollo, diede origine al<strong>la</strong> definizione di “vesti<br />
bol<strong>la</strong>te”. Già le norme senesi del 1330 introdussero <strong>la</strong> “marcatura” 4 prevista<br />
a Bologna tanto nel 1389 come appunto negli statuti del gennaio 1401. Il<br />
registro bolognese giunto fino a noi elenca 210 capi che vennero denunciati<br />
in due giorni, il 25 e il 26 gennaio, probabilmente sull’onda dell’effetto suscitato<br />
dall’emanazione di una nuova normativa. Il lettore vi troverà “sacchi”<br />
– sinonimo di sopravveste altrove denominata pel<strong>la</strong>nda o cioppa – di zetanino<br />
che era una stoffa leggera e preziosa di origine orientale, oppure di panno<br />
di <strong>la</strong>na ma anche di velluto di colore nero, cremisi, bianco, o azzurro. Il capo<br />
poteva essere ricamato, arricchito da frange dorate, con maniche a mantello<br />
o ad ali, foderate di seta o di vaio. Molti presentarono un unico sacco<br />
ma vi fu chi denunciò ben quattro vesti, alcune delle quali erano a tal punto<br />
ornate e sontuose da suscitare l’ammirazione dell’ufficiale incaricato del<strong>la</strong><br />
bol<strong>la</strong>tura 5 . L’idea del<strong>la</strong> denuncia e del<strong>la</strong> bol<strong>la</strong>tura fu di quelle che sopravvissero<br />
a lungo: ritroviamo <strong>la</strong> stessa pratica, che prova sia il realismo dei legis<strong>la</strong>tori<br />
sia il loro timore di essere gabbati, tanto nel 1525 come nel 1575.<br />
Col tempo le fogge sempre più e<strong>la</strong>borate e i numerosi oggetti resi disponibili,<br />
cinture, borse, gioielli e poi ventagli, zibellini con tanto di testa rifinita<br />
in oro, pizzi, cocchi e carrette, ispirano sempre più numerosi divieti mentre<br />
appare costante il disciplinamento di oro e perle. I pizzi definiti “profili fatti<br />
in te<strong>la</strong>ro overo agocchia” compaiono per <strong>la</strong> prima volta, elencati assieme ai ricami,<br />
nel 1559 6 . Di fronte a nuove mode il legis<strong>la</strong>tore si mostra in alcuni casi<br />
4 M.A. CEPPARI RIDOLFI - P. TURRINI, Il mulino delle vanità. Lusso e cerimonie nel<strong>la</strong> Siena<br />
medievale, Siena 1996, in partico<strong>la</strong>re p. 86.<br />
5 Si può vedere: M.G. MUZZARELLI, Guardaroba medievale. Vesti e società dal XIII al XVI<br />
secolo, Bologna 1999, in partico<strong>la</strong>re pp. 133-139.<br />
6 Sulle novità cinquecentesche vedere: P. GORETTI, La rego<strong>la</strong>mentazione delle apparenze: vesti<br />
e ornamenti nel<strong>la</strong> legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong> bolognese del XVI secolo, in “Schede Umanistiche. Rivista<br />
semestrale dell’Archivio Umanistico Rinascimentale Bolognese”, n.s., 1996, 2, pp. 117-137.
Bologna 7<br />
sconcertato soprattutto se, come per vesti “stratagliate” o fatte accostando tessuti<br />
e colori diversi, lo spreco era evidente non potendosi «più mai rivalere di<br />
cosa alcuna», non essendo cioè rimodernabile o riutilizzabile il capo o il tessuto<br />
(1525, cap. 20). Realisticamente il legis<strong>la</strong>tore concedeva un po’ di tempo,<br />
un paio di mesi, per togliere ornamenti o ridurre ampiezze.<br />
Con il XVI secolo, quando <strong>la</strong> città è sottoposta, a partire dal 1506, al diretto<br />
dominio del<strong>la</strong> Santa Sede, gli interventi disciplinatori diventano molto<br />
frequenti e nel fenomeno ha ovviamente qualche parte anche l’avvento del<strong>la</strong><br />
stampa. I bandi, emanazione del volere del legato e dei signori del reggimento,<br />
vale a dire del senato cittadino, sono infatti numerosissimi in generale e<br />
assai abbondanti quelli di carattere suntuario: dal 1508 al<strong>la</strong> fine del secolo se<br />
ne contano una cinquantina. Non era possibile né sensato pubblicarli tutti e<br />
perciò Pao<strong>la</strong> Goretti e Zita Zanardi hanno cercato di individuare i testi più<br />
significativi, quelli cioè innovativi o comunque non facilmente confrontabili<br />
con altri cronologicamente a loro prossimi per offrire solo questi ultimi. Il<br />
lettore viene reso comunque edotto, grazie all’apparato delle note, di quali e<br />
quanti altri testi sono disponibili e con quali varianti. Dopo il 1454 non esistono<br />
statuti ed i bandi, testi più applicativi che teorici, sono tutto quello di<br />
cui disponiamo, o quasi, per conoscere cosa e quanto volevano disciplinare<br />
in fatto di lussi i governanti del XVI secolo.<br />
Se gli statuti sono come i ganci infissi in una parete rocciosa per facilitarne<br />
<strong>la</strong> sca<strong>la</strong>ta, il nostro breve ragionamento sull’evoluzione del disciplinamento<br />
dei lussi dovrà fondarsi su queste fonti-gancio. Il discorso si avvia fra il<br />
1250 e il 1261 con il divieto per le donne che non esercitavano il meretricio<br />
di indossare gonnelle o guarnacche che toccassero terra o di portare nastri<br />
più lunghi di un braccio e mezzo. La pena, 25 lire, colpiva sia chi portava<br />
questi capi proibiti sia chi li aveva confezionati e al<strong>la</strong> multa si combinava <strong>la</strong><br />
scomunica (ritroveremo nel 1474 l’aggiunta del<strong>la</strong> scomunica al<strong>la</strong> pena). Caso<br />
unico, questa norma è accompagnata da una illustrazione, una forma di<br />
“visibile par<strong>la</strong>re” che in qualche caso ha <strong>la</strong>sciato tracce negli statuti o in altri<br />
documenti dell’epoca, che rappresenta una donna, verosimilmente una meretrice,<br />
che indossa il capo proibito.<br />
Tra le norme emanate al<strong>la</strong> metà del XIII secolo e gli statuti del 1288 compaiono<br />
le poche righe di un’inquisizione nei confronti di una certa Francesca<br />
sospettata di indossare una gonnel<strong>la</strong> di lunghezza eccessiva. La necessaria misurazione<br />
fu impedita «propter presuram gentium que ibi erat». Ciò ci consente<br />
di cogliere <strong>la</strong> prima norma al<strong>la</strong> prova immediata di un ostacolo: <strong>la</strong> gente fa<br />
quadrato intorno al<strong>la</strong> presunta colpevole e <strong>la</strong> verifica non può andare a buon<br />
fine. Un esordio che possiamo considerare emblematico del<strong>la</strong> distanza fra <strong>la</strong><br />
prescrizione teorica e <strong>la</strong> realtà ed anche del<strong>la</strong> difficoltà non solo di trasformare<br />
<strong>la</strong> norma in costume ma anche semplicemente di far rispettare <strong>la</strong> rego<strong>la</strong>.
8 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
La prima disciplina <strong>suntuaria</strong> organica è del 1288 e riguarda principalmente<br />
le cerimonie nuziali, i funerali, le vesti e gli ornamenti. Siamo, è bene<br />
ricordarlo, a pochi anni dagli “Ordinamenti sacrati” e da quelli “sacratissimi”<br />
che segnarono il predominio dei popo<strong>la</strong>ri. A Bologna come altrove le regole<br />
estetiche e più in generale gli ordinamenti suntuari costituivano parte di un<br />
discorso non solo morale. Si ricordi che le prime norme sono contemporanee<br />
agli esordi dell’aposto<strong>la</strong>to Mendicante capace di forti e suggestivi richiami al<strong>la</strong><br />
penitenza. Nelle norme si coglie il disegno di spegnere in una modestia generalizzata<br />
il privilegio dei precedenti e battuti detentori del potere. I divieti<br />
sono generali e colpiscono oro, argento e perle, una proibizione che dura sostanzialmente,<br />
seppure con varianti, fino a tutta l’Età moderna.<br />
Le inquisizioni del 1300 toccano sia esibizioni di capi proibiti sia casi di<br />
mancato rispetto delle norme per i funerali. Risalta il silenzio dei testimoni<br />
escussi: nessuno aveva visto niente o sapeva qualcosa. La norma si scontra<br />
con il muro di gomma del<strong>la</strong> popo<strong>la</strong>zione, disattenta o di corta memoria, che<br />
di fatto oppone una sorda resistenza.<br />
Gli statuti del 1335, epoca del ripristino dell’autonomia del<strong>la</strong> città pur in<br />
un quadro di sottomissione al<strong>la</strong> Chiesa, recepiscono molto di quanto decretato<br />
precedentemente ma introducono una novità di sole due righe nelle<br />
quali si dice che sono esonerati dai divieti «milites et doctores et advocatos<br />
iuris canonici vel civilis et uxores ac nurus et fillias cuiuslibet eorum». Comincia<br />
così una storia nel<strong>la</strong> storia, prende cioè avvio <strong>la</strong> vicenda dell’eccettuazione<br />
dai divieti di una ristretta area di privilegio costituita da cavalieri e<br />
dottori 7 . Chi erano costoro? I dottori in diritto o in medicina, verosimilmente<br />
poco numerosi, recavano fama e vantaggio al<strong>la</strong> città e nel nome di ciò<br />
venivano privilegiati. Quanto ai cavalieri, erano nobili per antica e notoria<br />
tradizione, che erano riusciti a recuperare quote di potere perduto nel<strong>la</strong> fase<br />
del comune popo<strong>la</strong>re. In questi aspetti <strong>la</strong> normativa <strong>suntuaria</strong> mostra <strong>la</strong> sua<br />
natura di strumento politico che agisce concedendo o sottraendo privilegi.<br />
Le norme del 1357, al tempo cioè del<strong>la</strong> signoria di Giovanni da Oleggio,<br />
contengono <strong>la</strong> medesima eccettuazione che scompare successivamente negli<br />
statuti promulgati nel 1376, l’anno del<strong>la</strong> rivolta promossa dalle corporazioni<br />
contro <strong>la</strong> Chiesa, figli del programma politico del restaurato comune all’interno<br />
del quale il potere non era più nelle mani dei rappresentanti delle società<br />
d’arti ma di quelli dei quartieri. I provvedimenti suntuari del 1389, periodo<br />
di dominio del<strong>la</strong> Chiesa, reintroducono l’esonero dai divieti per mogli<br />
7 O. CAVALLAR - J. KIRSHNER, “Licentia navigandi... prosperis ventibus af<strong>la</strong>ntibus”. L’esenzione<br />
dei “doctores” e delle loro mogli da norme suntuarie, in A Ennio Cortese, studi promossi<br />
da D. MAFFEI e raccolti a cura di I. BINOCCHI, M. CARAVALE, E. CONTE, U. PETRONIO, Roma<br />
2001, I, pp. 204-227.
Bologna 9<br />
e figlie di cavalieri autorizzate a portare sulle spalle una mantel<strong>la</strong> foderata di<br />
vaio o ad indossare vesti foderate con <strong>la</strong> stessa ambita pelliccia.<br />
Gli statuti del 1352 e quelli del 1357 non presentano novità rispetto al<strong>la</strong><br />
normativa del 1335 a sua volta fortemente debitrice di quel<strong>la</strong> del 1288. Non<br />
fu così <strong>la</strong> normativa del 1376 che segnò un passaggio importante. Nel nostro<br />
dossier essa è preceduta da una serie di denunce di donne trovate dall’ufficiale<br />
addetto ai controlli non in rego<strong>la</strong>. La città non si limitava dunque<br />
ad emettere leggi ma predisponeva ufficiali addetti al<strong>la</strong> sorveglianza ed al<strong>la</strong><br />
punizione di chi non le rispettava. Il registro riporta i risultati di inquisizioni<br />
condotte fra il luglio del 1365 e il giugno successivo. Vi fu chi venne vista<br />
con fibbie d’argento dorate «contra formam statutorum» e chi con ricami in<br />
filo d’oro o con cordelle dorate. Troviamo attestazioni di bottoni d’argento<br />
dorato guarniti di smalti e di catenelle pure con smalti pendenti dalle guarnacche:<br />
tutti oggetti proibiti. Gli ufficiali rilevarono anche casi di convivi<br />
con un numero eccessivo di invitati ma nel complesso sono gli ornamenti<br />
preziosi a prevalere nelle contestazioni che specificano, oltre al nome del<strong>la</strong><br />
colpevole (raramente del colpevole), anche il giorno e il luogo nel quale è<br />
stata colta in difetto. Al pagamento del<strong>la</strong> multa di 5 lire è sempre tenuto un<br />
uomo, marito o padre.<br />
Come si è anticipato, le norme del 1376 segnano una passaggio di rilievo<br />
sia per le novità che introducono, tanto nel<strong>la</strong> rubrica re<strong>la</strong>tiva alle esequie come<br />
in quel<strong>la</strong> che tratta di vesti ed ornamenti, sia per l’indicazione in ogni<br />
caso di infrazione al<strong>la</strong> rego<strong>la</strong> del<strong>la</strong> multa corrispondente. Si tratta di una democrazia<br />
a pagamento al<strong>la</strong> quale si accompagna <strong>la</strong> mancata indicazione di<br />
esonero dai divieti di cavalieri e dottori. In definitiva pagando cifre che variano<br />
da 29 soldi a 25 lire tutti potevano indossare tutto o quasi.<br />
A poco più di dieci anni di distanza, nel 1389, in periodo di dominio<br />
del<strong>la</strong> Chiesa, una nuova decretazione reintroduce l’eccezione per le mogli<br />
dei cavalieri e dei dottori che vengono autorizzate a portare una mantellina<br />
corta foderata di vaio. Se si esclude <strong>la</strong> riproposizione dell’esonero, il contenuto<br />
del<strong>la</strong> rubrica «De pena portantium ornamenta et aliis variis penis» non<br />
differisce in maniera sostanziale dalle norme precedenti. Diverso è invece il<br />
caso delle disposizioni suntuarie che compaiono al<strong>la</strong> fine degli statuti del<br />
1389. È probabile che queste ultime norme non abbiano rapporto con tali<br />
statuti, che si tratti cioè di regole dettate successivamente con aggiunte e<br />
modifiche rispetto a quelle del 1389 ed è possibile che abbiano circo<strong>la</strong>to autonomamente<br />
dagli statuti. Vi troviamo, tra l’altro, l’obbligo di «bol<strong>la</strong>re sceu<br />
stampare» vesti e ornamenti «contra formam presentium statutorum». Vesti,<br />
cinture e anche gioielli andavano bol<strong>la</strong>ti e per definire peso e valore di perle<br />
e preziosi era richiesta <strong>la</strong> col<strong>la</strong>borazione di un orefice. La de<strong>la</strong>zione era prevista<br />
e premiata con un terzo del<strong>la</strong> pena inflitta al colpevole.
10 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Le provvisioni di dieci anni dopo, cioè del 1398, preparano in definitiva<br />
le norme del 1401 che appaiono più complete e non del tutto sovrapponibili<br />
ai provvedimenti di due anni e mezzo prima. In caso di matrimonio, per<br />
esemplificare, mentre nel 1398 si consentiva un convivio di non più di 30<br />
invitate, il numero di queste ultime scende a 24 nel 1401 salvo il pagamento<br />
di 5 lire per ogni ulteriore invitata. Sono concesse due “imbandigioni” di<br />
carne per il banchetto nuziale tanto nel 1398 come nel 1401 ma a quest’ultima<br />
data si precisa che non si possono offrire più di due pernici ed un fagiano<br />
«pro incisorio sub pena decem librarum». Gli statuti prevedono rego<strong>la</strong>rmente<br />
le multe che le provvisioni invece non indicano.<br />
Si collegano alle norme del 1401 le denunce del 24 e 25 gennaio dello stesso<br />
anno di vesti “contra legem” già a disposizione dei proprietari al momento<br />
dell’emanazione delle nuove regole. Si tratta di denunce, già ricordate, di<br />
splendide sopravvesti ornate di frange oppure ricamate in seta con motivi di<br />
alberi o di animali quali leopardi o cervi ma anche di lettere, tutti espressamente<br />
vietati nel<strong>la</strong> normativa del 1401. Vi si annoverano anche vesti a frappe<br />
o divisate, fatte cioè di panni di diverso colore accostati fra loro, con maniche<br />
ampie foderate di seta o di vaio. La moglie di Castel<strong>la</strong>no, figlio di Nanni Gozzadini,<br />
presentò quattro capi. La moglie di Giovanni Boccadiferro ben cinque.<br />
Di alcuni denuncianti è specificata <strong>la</strong> professione: chi merciaio, chi calzo<strong>la</strong>io,<br />
chi barbiere chi orefice. Dal guardaroba di Usberto degli Usberti vennero tratti<br />
per essere denunciati tre capi che non è detto fossero femminili: un sacco di<br />
broccato d’oro in campo rosso con ricami in seta azzurra, motivi di raggi d’oro<br />
e di animali sempre in oro, un secondo sacco era fatto di baldacchino e rosato<br />
ad schaias cioè a motivi di rombi accostati mentre un terzo era a onda di velluto<br />
di panni di grana, cioè rosso e di velluto bianco con cordelle dorate. La fonte<br />
è ricchissima di suggestive informazioni su tessuti, colori, fogge, ornamenti.<br />
A questo tripudio di velluti e ori segue un lungo silenzio fino al 1453.<br />
Nei cinquant’anni che vanno dall’affermazione di Giovanni I Bentivoglio al<br />
dominio di Sante non vi sono tracce di legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong>. Le provvisioni<br />
del 1453 volute dal cardinal legato Bessarione sono subito seguite, nel 1454,<br />
dagli statuti che ne costituiscono un calco. Questi provvedimenti presentano<br />
una sostanziale novità non solo in re<strong>la</strong>zione al<strong>la</strong> precedente normativa bolognese<br />
ma anche in senso più generale. Essa consiste nel<strong>la</strong> suddivisione del<strong>la</strong><br />
società cittadina in sei categorie ad ognuna delle quali è attribuita un’estetica<br />
esattamente specificata. Anche altre città procederanno a una analoga partizione<br />
cittadina ma solo dopo tale data 8 . Le mogli e figlie dei cavalieri sono ai<br />
8 Vedere: L. BERTI, I capitoli “De vestibus mulierum” del 1460, ovvero “status” personale e<br />
distinzioni sociali nell’Arezzo di metà Quattrocento, in Studi in onore di A. D’Addario, a cura<br />
di L. BORGIA, F. DE LUCA, P. VITI, R.M. ZACCARIA, Lecce 1995, IV, pp. 1171-1214.
Bologna 11<br />
vertici del<strong>la</strong> piramide cittadina con una veste cremisina, una seconda di velluto<br />
ma non cremisi, un lucco di cremisino o di panno rosato ed un’altra veste<br />
di panno rosato. La lunghezza dello strascico concesso loro è di 2/3 di<br />
braccio. Alle donne dei dottori è accordato un numero minore di capi, uno<br />
strascico di mezzo braccio, meno gioielli e così via fino all’ultima categoria<br />
sociale costituita dalle donne del contado. Per chi non rispettava le regole<br />
era prevista una multa di 10 lire e di 5 per i sarti o i ricamatori che avevano<br />
confezionato o decorato le vesti. Questa normativa non si occupa di feste o<br />
funerali.<br />
Nel 1474, in pieno dominio bentivolesco, il cardinal legato Francesco<br />
Gonzaga, dichiarandosi preoccupato per <strong>la</strong> riduzione dei patrimoni cittadini<br />
ma forse soprattutto impensierito per <strong>la</strong> mancanza di distinzione «inter nobiles<br />
et ignobiles» emana nuovi provvedimenti suntuari simili per impostazione<br />
– estetica per categorie sociali definite – e contenuti a quelli del 1453<br />
ma con varianti. Una di esse riguarda le donne degli ebrei che per <strong>la</strong> prima<br />
volta cadono sotto lo sguardo del disciplinatore delle apparenze per essere da<br />
questi suddivise in due c<strong>la</strong>ssi (mogli e figlie di banchieri da una parte, tutte<br />
le altre dall’altra) ed equiparate rispettivamente alle donne del<strong>la</strong> quarta e del<strong>la</strong><br />
quinta categoria sociale cittadina 9 . Nel 1508, quando ormai Giulio II aveva<br />
conquistato <strong>la</strong> città da due anni, vennero emanati nuovi provvedimenti<br />
che consistevano nel<strong>la</strong> riedizione dei decreti del 1474 con piccole aggiunte.<br />
Una di esse riguarda un ritrovato moderno, le «faldee overo circhi» oggetti<br />
«reprobati et degni de biasmo» che si mettevano sotto alle vesti per enfatizzarne<br />
l’ampiezza.<br />
Per oltre cinquant’anni, in definitiva lungo tutto il periodo bentivolesco<br />
e più, “tiene” il modello di disciplinamento proposto dal cardinal Bessarione.<br />
Anche i provvedimenti presi nel 1514 sono sul<strong>la</strong> scia dei precedenti in<br />
quanto contengono <strong>la</strong> stessa partizione in categorie sociali anche se introducono<br />
diversi elementi di novità. È nuova l’indicazione delle doti per categoria:<br />
sino a 2.000 lire di bolognini d’argento per cavalieri, dottori o conti, sino<br />
a 1.500 per notai, cambiatori, drappieri e così via. Ai mariti era proibito<br />
«spendere intorno alle lor spose» più del<strong>la</strong> metà del<strong>la</strong> dote ricevuta. La pena<br />
per i trasgressori è fissata in 16 ducati d’oro e in 5 lire per i sarti, i ricamatori<br />
o gli orefici. Al<strong>la</strong> pena si somma <strong>la</strong> privazione «di ogni officio di utile et di<br />
honore del<strong>la</strong> magnifica comunità di Bologna».<br />
Un bando del 1525 copre <strong>la</strong> distanza fra <strong>la</strong> provvisione del 1514 e quel<strong>la</strong><br />
del 1545. Il bando si limita a ritoccare l’entità delle doti consentite ma è ne-<br />
9 Sugli ebrei a Bologna vedere: Banchi ebraici a Bologna nel XV secolo, a cura di M.G.<br />
MUZZARELLI, Bologna 1994; Verso l’epilogo di una convivenza. Gli ebrei a Bologna nel XVI secolo,<br />
a cura di M.G. MUZZARELLI, Firenze 1996.
12 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
cessario essere prudenti giacché i valori sono espressi in moneta diversa. Se<br />
nel 1514 ai notai o ai cambiatori era stato concesso di dare in dote alle proprie<br />
donne sino a 1.500 lire, ora il limite viene fissato al<strong>la</strong> cifra massima di<br />
600 ducati d’oro che dovrebbe essere di poco inferiore a 1.500 lire. Ai beccai,<br />
agli stracciaioli e agli appartenenti alle arti del<strong>la</strong> medesima categoria è<br />
consentito arrivare fino a 1.000 lire di bolognini mentre dieci anni prima il<br />
limite era 800. Gli appartenenti alle arti inferiori hanno un tetto che si<br />
mantiene a 500 lire. Dunque solo modesti spostamenti. A chi intende ridurre<br />
guardacuori o vesti per renderli compatibili con le nuove norme vengono<br />
concessi due mesi di tempo per i necessari adattamenti e a chi possiede vesti<br />
già confezionate utilizzando più di 28 braccia di tessuto, purché non «stratagliate<br />
né di pezzi conmessi né frappate» (il che rende il tessuto riutilizzabile),<br />
è consentito di continuare a portarle a patto che vengano presentate al<strong>la</strong><br />
cancelleria degli Anziani per essere registrate. Perdura dunque <strong>la</strong> pratica del<strong>la</strong><br />
registrazione anche se non si tratta di vera e propria bol<strong>la</strong>tura come nel<br />
1401 e come nuovamente nel 1575. Analogamente al 1514 si accenna alle<br />
donne degli ebrei, che non sono più divise come nel 1474 in due categorie,<br />
alle quali vengono consentite maniche di ogni sorta e di ogni colore, purché<br />
non cremisino o morello, e tre anelli o tre verghette. Questo è l’ultimo riferimento<br />
cronologico alle ebree anche se <strong>la</strong> parte ebraica ha continuato ancora<br />
per alcuni decenni a vivere in città. Le donne di ma<strong>la</strong>ffare sono distinte,<br />
esattamente come nel 1514 in “casarenghe” e meretrici del luogo pubblico e<br />
alle due categorie sono assegnate estetiche diversificate.<br />
La novità principale che si registra nel 1545 consiste nel superamento<br />
del<strong>la</strong> normazione per categoria (che troviamo per l’ultima volta nelle provvisioni<br />
del 27 maggio 1525) durata in definitiva poco meno di un secolo. Altri<br />
segni dei tempi mutati sono costituiti da nuovi capi ed accessori adottati<br />
dalle persone e quindi immediatamente disciplinati. Si tratta di ventagli,<br />
berrette piumate, menzionate direi per <strong>la</strong> prima volta, cocchi e “carrette” carichi<br />
di dorature e argentature secondo una moda evidentemente recente.<br />
Nuovo il divieto per le donne di portar fuori casa vesti da uomo («né curti<br />
né longhi, come seria robbe, o robboni, ciamare o altre simili veste»). Se si<br />
reitera <strong>la</strong> colpa aumenta <strong>la</strong> pena, così che <strong>la</strong> prima volta si devono pagare 25<br />
scudi, <strong>la</strong> seconda 50 e <strong>la</strong> terza 100 oltre al<strong>la</strong> confisca del<strong>la</strong> cosa proibita, «le<br />
quali cose perse si habbino a fendere in pezzi publicamente in piazza et poi<br />
distribuire et donare a luochi pii». Anche <strong>la</strong> destinazione degli oggetti sequestrati<br />
in pie cause è un’invenzione del Cinquecento con alcuni modesti precedenti.<br />
Altra novità è costituita dal<strong>la</strong> rego<strong>la</strong>mentazione dei banchetti. Per<br />
«dare conveniente ordine et meta al<strong>la</strong> pessima usanza introdutta di fare li pasti<br />
et banchetti talmente sontuosi che excedono il politico et costumato vivere»<br />
si proibiscono più di tre vivande d’arrosto e tre di lesso e si precisa che
Bologna 13<br />
fra gli arrosti una so<strong>la</strong> portata può essere «di selvaticine». Niente «pastici, né<br />
mangiare bianco», un solo tipo di torta al<strong>la</strong> volta, niente canditi e nessuna<br />
commistione con pesci e ostriche nei banchetti di carne. In definitiva dal<strong>la</strong><br />
metà del Cinquecento al<strong>la</strong> fine del secolo le regole che presiedono ai banchetti<br />
restano sostanzialmente inalterate.<br />
Dunque il bando del 1525 divideva le donne di ma<strong>la</strong>ffare in “casarenghe”<br />
e meretrici del luogo pubblico. Alle prime era concesso vestire di “zambellotto”,<br />
di “bavelle”, di panni di <strong>la</strong>na e sfoggiare qualsiasi colore fuorché il<br />
cremisi (oltre a molte altre prescrizioni). Alle seconde era fatto obbligo di<br />
portare sul<strong>la</strong> spal<strong>la</strong> una benda gial<strong>la</strong> in luogo del sonaglio precedente ma, indossata<br />
<strong>la</strong> benda, potevano «portare veste, foggie e galle d’oro, argento, seta,<br />
panno e drappi a suo modo e possano andare spettorate e sgo<strong>la</strong>te come a loro<br />
piace». Diversa <strong>la</strong> politica nei loro riguardi adottata vent’anni più tardi:<br />
una grida del 1545 sulle meretrici pubbliche, definite anche come cortigiane,<br />
consente loro al più una catena d’oro che fra oro e fattura non poteva<br />
valere più di 10 scudi. Per essere ben riconoscibili dovevano portare un<br />
drappo o un velo giallo che tuttavia, diversamente dal 1525, non era un <strong>la</strong>sciapassare<br />
per <strong>la</strong> piena libertà estetica. Norme suntuarie generali emanate<br />
dieci anni dopo, nel 1555, vietavano alle cortigiane lo strascico e imponevano<br />
loro un berretto oppure una cintura o una banda di taffettà rosso ben visibile.<br />
Nel 1566, dopo le norme suntuarie del 1560 prive di indicazioni alle<br />
donne di ma<strong>la</strong>ffare, venne emesso un bando espressamente a loro dedicato.<br />
Esso vietava non solo vesti d’oro, d’argento o di seta ma anche l’uso di carrette<br />
o di cocchi, imponeva di occupare nelle chiese o in altri luoghi un posto<br />
inferiore e separato dalle donne oneste, impediva di vestire con abiti maschili<br />
e obbligava al segno di riconoscimento. Sul finire del secolo (1596) se<br />
ne torna brevemente a par<strong>la</strong>re per ribadire <strong>la</strong> necessità del<strong>la</strong> distinzione e anche<br />
questa volta per sottrazione anziché per addizione e cioè non più imponendo<br />
loro segni bensì impedendo «di portare sorte alcuna d’oro fi<strong>la</strong>to o<br />
battuto» pena <strong>la</strong> multa di rito ma anche <strong>la</strong> perdita dell’oggetto, <strong>la</strong> frusta e<br />
l’essere bandite. Alle meretrici era inoltre proibito farsi precedere da servi o<br />
paggi e l’andare in cocchio o in carrozza. D’altronde già nel 1525 era loro<br />
proibito di «menare con seco per <strong>la</strong> terra massara, si bene possano andare<br />
con una compagna so<strong>la</strong> di simile conditione» e nel 1586 vietato di andare<br />
per <strong>la</strong> città «con servitori inanti» pena 100 scudi e l’essere staffi<strong>la</strong>te pubblicamente.<br />
Nel 1557 segnalerei fra le novità i «tre tratti di corda» per i cuochi o i soprastanti<br />
ai convivi che non erano in grado di pagare <strong>la</strong> multa di 10 scudi<br />
comminata a chi non rispettava le regole. È costante il divieto, per i funerali,<br />
di suonare le campane in più di una chiesa e il disciplinamento del numero<br />
delle regole di frati, delle compagnie spirituali e dei partecipanti alle esequie
14 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
nonché <strong>la</strong> limitazione degli apparati, dai drappi alle pareti al numero dei ceri<br />
e così via. La capacità di temperare per umanità l’intervento disciplinatore<br />
affiora là dove, nelle multe del 1365-1366, a un padre addolorato per <strong>la</strong><br />
morte del figlio ucciso da un cavallo si decide di non aggiungere l’afflizione<br />
di una multa per aver disatteso le norme sui funerali («Quia non est addenda<br />
aflicto aflictio»). La più ampia ed artico<strong>la</strong>ta provvisione per i funerali che<br />
sia giunta fino a noi è del 1573 ad opera del cardinale Paleotti che per più<br />
lustri – dal 1568 al 1591 – ha <strong>la</strong>sciato tracce nel<strong>la</strong> nostra documentazione<br />
del suo costante interesse per ogni forma di disciplinamento.<br />
Confrontando due bandi, uno emanato nell’aprile del 1559 ed uno di<br />
due anni successivo, si possono apprezzare le numerosissime somiglianze ma<br />
anche le non esigue diversità. In entrambi ricorrono gli stessi divieti: non si<br />
possono portare abiti con oro o argento, sono proibiti tutti i ricami come i<br />
frastagliamenti o le “affrappature” dal busto in giù per gli abiti femminili.<br />
Gli uomini possono “stratagliare” giubboni e cosciali ed usare e portare, si<br />
legge nelle norme del 1561, speroni, spade, pugnali, cinture «et li ferri delli<br />
carniroli dorati o argentati, ma senza ornamento prohibito, gioie né perle».<br />
Due anni prima <strong>la</strong> medesima concessione era fatta non agli uomini in generale<br />
ma ai gentiluomini: una picco<strong>la</strong>/grande differenza. Forse però gli “uomini”<br />
del 1561 altri non erano che i gentiluomini del 1559 dei quali si par<strong>la</strong>va<br />
già nel 1525 e prima ancora nel 1514 quando si precisò che per gentiluomini<br />
si intendevano i cittadini per tre generazioni («propria, paterna et<br />
de lolo insieme») che negli ultimi trent’anni non avessero esercitato alcuna<br />
arte o che essendo cittadini solo da due generazioni avessero o avessero avuto<br />
nel<strong>la</strong> loro casata uno o più dottori e cavalieri e che avessero esercitato alcuna<br />
arte negli ultimi trent’anni. Una dimostrazione dell’utilità di questa<br />
nostra documentazione anche per <strong>la</strong> storia delle condizioni sociali.<br />
Tornando ai bandi del 1559 e del 1561, in entrambi un vezzo di perle e<br />
due pendenti è tutto ciò che è concesso alle spose di indossare nei primi due<br />
anni di matrimonio. Comune era anche il divieto di portare il berretto in<br />
capo e quand’anche concesso, solo senza piume, forse in quanto ritenute,<br />
come i cappelli a corna e gli strascichi, ornamenti che rendevano gli uomini<br />
somiglianti agli animali. Per le donne niente zibellini o lupi cervieri e per<br />
uomini e donne niente cocchi o carrette dorati o argentati. Norme analoghe<br />
emanate nel 1568 presentano un maggior numero di varianti: è concesso un<br />
solo zibellino o un lupo cerviero semplice, divieto per uomini e donne di<br />
portare guanti profumati di ambra o di muschio e niente orecchini per le<br />
donne né in casa né fuori. Il bando del 1570 vieta i guanti se valgono più di<br />
due scudi, proibisce l’accostamento di più ornamenti quali “bonegratie”, zibellini,<br />
lupi cervieri o ventagli che erano consentiti solo separatamente. In<br />
molti casi il divieto è legato al valore: sì a cimase o frontali di qualunque ge-
Bologna 15<br />
nere purché di valore inferiore ai 25 scudi e senza gioielli o smalti. Nel giro<br />
di pochi anni una raffica di divieti colpisce oggetti uguali ed analoghi in maniera<br />
differenziata. Una selva di regole investe il campo dell’abbigliamento e<br />
degli ornamenti rischiando di confondere le menti dei cittadini ai quali vengono<br />
indirizzate regole su regole che si sovrappongono, si intrecciano e in<br />
definitiva si vanificano l’un l’altra.<br />
Anche le norme che presiedono ai banchetti presentano qualche seppur<br />
modesta disomogeneità. Nel 1570 troviamo il divieto, per combattere <strong>la</strong><br />
«pessima usanza introdotta in fare pasti (...) talmente sontuosi che eccedono<br />
le forze et politico vivere», di servire più di due portate di vivande «fra i quali<br />
non ci possi anco essere solo che una sorte di selvaticine, intendendo di<br />
pavoni et galline d’India». Queste ultime, da alcuni bandi tuttavia identificate<br />
con i pavoni, erano i tacchini, conosciuti da poco tempo ma evidentemente<br />
subito assai apprezzati forse anche in ragione del<strong>la</strong> novità da essi costituita.<br />
Fra le due portate non ci può essere che un pasticcio, una torta e<br />
una so<strong>la</strong> sorte di “potaggi”. Niente commistione di carne e pesci o ostriche e<br />
per chiudere il banchetto solo cotognata e una so<strong>la</strong> sorte di confetti o due al<br />
più in caso di banchetto nuziale.<br />
Gli orecchini proibiti nel 1568 tanto in casa come fuori, nel 1572 possono<br />
essere indossati se si tratta di anelli con pendenti d’oro purché non valgano più<br />
di 15 scudi. Le perle che nel 1568 erano proibite a tutti «né etiam alle orecchie»,<br />
nel 1572 sono consentite alle donne purché il filo non passi <strong>la</strong> fontanel<strong>la</strong><br />
del<strong>la</strong> go<strong>la</strong>. Le norme del 1573 concedono banchetti più ricchi ma per i funerali<br />
niente «campane a botti» in alcuna chiesa. Il bando si chiude con un breve di<br />
Gregorio XIII in <strong>la</strong>tino e in volgare, «per maggiore intelligenza di tutti», a rafforzamento<br />
dei provvedimenti presi in città per contenere le spese in vane<br />
pompe «sendo esse richezze annoverate fra i principali commodi del<strong>la</strong> città».<br />
Al cardinale Paleotti non sfuggì di certo <strong>la</strong> confusione che vigeva sulle regole<br />
in molti casi creata da norme che confliggevano l’una con l’altra. Fu per<br />
questo che tra le fine del 1572 e i primi giorni del 1573 emanò un corpo di<br />
leggi fra i più completi di quelli giunti fino a noi dedicando speciale attenzione<br />
non solo alle pompe ma anche ai funerali oggetto di un provvedimento<br />
specifico. Esso è comprensivo di tredici regole seguite da una «Lista di<br />
quello che per l’avenire s’havrà da fare» nel<strong>la</strong> quale si specifica con acribia<br />
l’entità delle elemosine consentite, in monete e in candele, al capitolo del<strong>la</strong><br />
cattedrale, al campanaro, ai chierici e così via.<br />
Era dal<strong>la</strong> fine degli anni Sessanta che il cardinale Gabriele Paleotti si occupava<br />
in varie sedi, non solo cioè in ambito legis<strong>la</strong>tivo, di vesti ed ornamenti,<br />
all’interno di un progetto di riforma morale generale che non poteva<br />
ignorare <strong>la</strong> passione diffusa per apparati esteriori costosi e «stomachevoli»,<br />
aggettivo usato dal cardinale per gli orecchini dei quali fu un tenace avversa-
16 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
rio. Tanto negli Avvertimenti per celebrare il sacramento del matrimonio come<br />
nel Discorso intorno alle Imagini sacre e profane 10 egli abbonda in raccomandazioni<br />
e divieti che riguardano fogge o acconciature rego<strong>la</strong>mentate nelle<br />
leggi coeve. In questi testi si delinea il progetto di radicare una cultura del<strong>la</strong><br />
misura estetica a sostegno e complemento delle leggi suntuarie che stancamente<br />
ormai da <strong>secoli</strong> inseguivano le variazioni del<strong>la</strong> moda e del gusto e <strong>la</strong><br />
inesausta volontà di uomini e donne di ornarsi e ostentare corpi e ricchezze.<br />
Nell’ultimo quarto di secolo almeno tre bandi (del 1575, del 1582 e del<br />
1596) risultano assai densi di regole e, sebbene composti di norme spesso ricorrenti,<br />
appaiono percorsi da differenze che <strong>la</strong>sciano trasparire resistenze,<br />
aggiustamenti, compromessi, incertezze. Mentre è assolutamente costante il<br />
divieto di portare drappi d’oro o d’argento, sulle perle si registrano alcune<br />
difformità: solo un filo alle spose e per due anni dal matrimonio purché non<br />
valga più di 300 scudi e dopo essere stato esaminato dagli stimatori (1575) e<br />
da essi marchiato con un bollo d’oro o d’argento che non si possa levare. Lo<br />
stesso, ma senza l’obbligo d’esame da parte degli stimatori, nel 1582. Nel<br />
1596 invece proibizione assoluta per le perle «le quali si levano in tutto et<br />
per tutto senza alcuna riserva». Le regole per i banchetti si ripetono invece<br />
con una certa costanza per buona parte del Cinquecento.<br />
Il secolo si chiude con <strong>la</strong> presa d’atto nel 1596, non solo dell’inosservanza<br />
dei bandi ma anche del continuo «andarsi trapassando ogni debito termine<br />
di vivere civile di sorte tale che ne segue offesa al signor Iddio e non poco<br />
danno a tutta questa città». Segue una normazione che definirei tiepida con<br />
<strong>la</strong> quale si vieta l’oro ma si concede di portare «sopra le vesti et sottane, che<br />
siano però senza fondo d’oro, ma di so<strong>la</strong> seta, una trena d’oro che non passi<br />
il valore di cento lire» e si tollera sulle vesti oro battuto ma niente smalto in<br />
una continua opera di definizione e precisazione.<br />
Ai sarti, ricamatori o orefici esecutori degli oggetti vietati è minacciata<br />
una pena 25 scudi accompagnata da tre tratti di corda oltre all’esser «cassi e<br />
privi delle lor compagnie». Si tratta di una dichiarazione di guerra a categorie<br />
che ricavavano grande vantaggio dalle “invenzioni” del<strong>la</strong> moda e dai desideri<br />
di clienti vanagloriosi, seguita da una precisazione che ne ridimensiona<br />
<strong>la</strong> severità: «Non intendendosi però derogato al<strong>la</strong> derogatione et dichiaratione<br />
altre volte fatta sopra gli orefici del<strong>la</strong> città, sopra il portare i lor <strong>la</strong>vori così<br />
10 G. PALEOTTI, Raccolta di varie cose, che in diversi tempi sono state ordinate da Monsign.<br />
Illustriss. e Reverendiss. Cardinale Paleotti Vescovo di Bologna per lo buon governo del<strong>la</strong> sua Città<br />
e Diocesi, Bologna, per Alessandro Benacci, 1580; ID., Discorso intorno alle Imagini sacre<br />
et profane diviso in cinque Libri, Bologna, per Alessandro Benacci. 1582. Intorno a quest’ultimo<br />
testo vedere: P. PRODI, Il cardinale Gabriele Paleotti (1522-1597), Roma 1967, in partico<strong>la</strong>re<br />
pp. 527-562: Il “Discorso intorno alle Imagini sacre e profane”.
Bologna 17<br />
nel<strong>la</strong> città come nel territorio». Ciò <strong>la</strong>scia intendere l’esistenza di una dialettica<br />
fra i legis<strong>la</strong>tori e le arti con <strong>la</strong> quale queste ultime cercavano di difendere<br />
gli interessi di chi, come gli artefici degli oggetti proibiti, rischiava <strong>la</strong> rovina<br />
a causa delle restrizioni suntuarie.<br />
Da questa miniera quasi inesauribile di informazioni sulle idee e i progetti<br />
dei legis<strong>la</strong>tori ma anche sui gusti e i desideri di individui vissuti tra Medioevo<br />
ed Età moderna e sulle disponibilità del mercato in quei <strong>secoli</strong> ognuno<br />
ora può scegliere cosa studiare, quali oggetti o comportamenti seguire. Se<br />
saremo capaci di interrogare efficacemente i testi, dal<strong>la</strong> piattezza dell’enunciato<br />
legis<strong>la</strong>tivo si staccheranno i profili di uomini e donne e dei loro comportamenti.<br />
Maria Giuseppina Muzzarelli<br />
L’area comitatina bolognese, caratterizzata dal<strong>la</strong> quasi totale assenza di statuti 11 ,<br />
non è stata per questo motivo inclusa nel campo d’indagine.<br />
L’elenco delle fonti consultate è il seguente:<br />
* Statuti cittadini: AS BO, Comune-Governo, Statuti, voll. I-XIV, nn. 34-47; vol.<br />
XVII, n. 50.<br />
* Riformagioni e provvisioni: AS BO, Comune-Governo, Riformagioni e provvigioni,<br />
Riformagioni del consiglio del popolo e del<strong>la</strong> massa, nn. 126-128, 130, 132,<br />
134, 136, 140, 143-146, 149-151, 160, 165, 170; AS BO, Comune-Governo,<br />
Signorie viscontea, ecclesiastica e bentivolesca, Provisiones, n. 305; AS BO, Comune-Governo,<br />
Signorie viscontea, ecclesiastica, bentivolesca, Liber novarum provisionum,<br />
n. 306; AS BO, Comune-Governo, Signorie viscontea, ecclesiastica, bentivolesca,<br />
Liber novissimarum provisionum, n. 307; AS BO, Senato, Diversorum; AS<br />
BO, Senato, Provvisioni.<br />
* Bandi: Si rimanda a Bononia manifesta. Catalogo dei bandi, editti, costituzioni e<br />
provvedimenti diversi, stampati nel XVI secolo per Bologna e il suo territorio, a cura<br />
di Z. ZANARDI, Firenze, 1996 (Biblioteca di bibliografia italiana, CXLII) e a<br />
tutti i fondi contemp<strong>la</strong>ti nel detto catalogo, spogliati per intero.<br />
* Altri fondi: AS BO, Curia del Podestà, Giudici ad maleficia, Libri inquisitionum<br />
et testium, b. 8 (1286/II semestre), reg. 16; AS BO, Curia del Podestà,<br />
11 Vedere: Territorio bolognese, a cura di R. RINALDI, in Repertorio degli statuti comunali<br />
<strong>emilia</strong>ni e romagnoli (secc. XII-XVI), a cura di A. VASINA, I, Roma 1997 (Istituto storico italiano<br />
per il Medio Evo, Fonti per <strong>la</strong> Storia dell’Italia medievale, Subsidia, 6*), pp. 89-93.
18 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Ufficio Corone ed Armi, b. 11 (1300-1301); AS BO, Curia del Podestà, Ufficio<br />
acque, strade e fango, b. 23 (1364-1368), reg. segnato 334; AS BO, Comune-<br />
Governo, Anziani Consoli, “Statuto suntuario” e “Registro del<strong>la</strong> bol<strong>la</strong>tura delle<br />
vesti”, n. 336.<br />
La ricerca e le trascrizioni sono state effettuate da Antonel<strong>la</strong> Campanini (AS<br />
BO, Comune-Governo, Signorie viscontea, ecclesiastica e bentivolesca, Provisiones, n.<br />
305; AS BO, Senato, Diversorum; AS BO, Senato, Provvisioni, AS BO, Curia del Podestà,<br />
Giudici ad maleficia, Libri inquisitionum et testium, b. 8 (1286/II semestre),<br />
reg. 16; AS BO, Curia del Podestà, Ufficio Corone ed Armi, b. 11 (1300-1301); AS<br />
BO, Curia del Podestà, Ufficio acque, strade e fango, b. 23 (1364-1368), reg. segnato<br />
334; AS BO, Comune-Governo, Anziani Consoli, “Statuto suntuario” e “Registro<br />
del<strong>la</strong> bol<strong>la</strong>tura delle vesti”, n. 336), Pao<strong>la</strong> Goretti e Zita Zanardi (Bandi), Maria<br />
Giuseppina Muzzarelli (AS BO, Comune-Governo, Signorie viscontea, ecclesiastica,<br />
bentivolesca, Liber novarum provisionum, n. 306; AS BO, Comune-Governo, Signorie<br />
viscontea, ecclesiastica, bentivolesca, Liber novissimarum provisionum, n. 307), Diana<br />
Tura (AS BO, Comune-Governo, Riformagioni e provvigioni, Riformagioni del consiglio<br />
del popolo e del<strong>la</strong> massa, nn. 126-128, 130, 132, 134, 136, 140, 143-146, 149-<br />
151, 160, 165, 170) e Maria Venticelli (Statuti cittadini).
INDICE DELLE FONTI<br />
1250-1261<br />
Statuti<br />
AS BO, Comune-Governo, Statuti, vol. V, n. 38.<br />
Ed.: Statuti di Bologna dall’anno 1245 all’anno 1267, a cura di L. FRATI, Bologna<br />
1869.<br />
Ne meretrices et earum receptrices maneant infra civitate et circ<strong>la</strong>, quod ministrales<br />
procurent (Lib. II, Rub. 106, c. 9r)<br />
1286, agosto 7-12<br />
Inquisizioni<br />
AS BO, Curia del Podestà, Giudici ad maleficia, Libri inquisitionum et testium, b. 8<br />
(1286/II semestre), reg. 16.<br />
Inquisizione contro una veste caudata (c. 38r)<br />
1288<br />
Statuti<br />
AS BO, Comune-Governo, Statuti, vol. IX, n. 42.<br />
Ed.: Statuti di Bologna dell’anno 1288, a cura di G. FASOLI e G. SELLA, 2 voll., Città<br />
del Vaticano 1937-1939 (Studi e testi del<strong>la</strong> Biblioteca Apostolica Vaticana, 73 e<br />
85), I, pp. 244-253.<br />
Tractatus de variis et extraordinariis criminibus et excessibus pertinentibus ad<br />
specialem notarium domini potestatis deputatum super coronis et vestibus<br />
dominarum et aliis infrascriptis (Lib. IV, Rubb. LXXXX-CI, cc. 28r-29r)<br />
De pena eius qui portaverit donaria alicui sponse (Rub. LXXXX, c. 28r)<br />
De penis plorantium seu se desmantantium ad exequias mortuorum vel<br />
emxenia mittentium et de modo servando in exequiis mortuorum. Rubrica<br />
(Rub. LXXXXI, c. 28r)
20 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
De pena portantium vel mittentium donaria alicui clerico vel religiose<br />
persone (Rub. LXXXXII, c. 28r-v)<br />
De pena facientium maiumam seu comitem vel comitissam. Rubrica<br />
(Rub. LXXXXIII, c. 28v)<br />
De pena portantium vestes, caudas, coronas de perlis et frixos vel gramitas vel<br />
fibag<strong>la</strong>s contra formam huius statuti et de pena sartorum et aurificum venientium<br />
contra formam huius statuti. Rubrica (Rub. LXXXXIIII, c. 28v)<br />
Quod ultra XX homines non possit aliquis ducere ad aliquam desponsandam<br />
(Rub. LXXXXV, c. 28v)<br />
Quod ex parte mulieris que debuerit desponsari non habeantur ultra XX<br />
homines (Rub. LXXXXVI, c. 28v)<br />
Quod ultra XX homines non invitentur alicui desponsationi. Rubrica<br />
(Rub. LXXXXVII, c. 28v)<br />
Quod nullus ad desponsationem alicuius vadat, nisi fuerit invitatus. Rubrica<br />
(Rub. LXXXXVIII, c. 28v)<br />
De scribendis iis qui interesse debuerint desponsationi alicuius (Rub.<br />
LXXXXVIIII, c. 28v)<br />
De nive vel remolo vel aliis rebus prohibitis habere tempore desponsationis<br />
et percussionibus prohibitis (Rub. C, cc. 28v-29r)<br />
Quod cuilibet liceat accusare venientes contra predicta ordinamenta<br />
(Rub. CI, c. 29r)<br />
1297, ottobre 25<br />
Riformagioni<br />
AS BO, Comune-Governo, Riformagioni e provvigioni, Riformagioni del consiglio del<br />
popolo e del<strong>la</strong> massa, IV/4 (1297-1298), n. 146.<br />
Riformagione re<strong>la</strong>tiva ai funerali (cc. 189r, 190r-v)<br />
1300, maggio 1 - ottobre 2<br />
Inquisizioni<br />
AS BO, Curia del Podestà, Ufficio Corone ed Armi, b. 11 (1300-1301), registro del<br />
podestà Pino de’ Rossi.<br />
Inquisitio contra dominas et sponsas et quosdam alios (cc. 75r-81v)<br />
1300, maggio 9 - giugno 4<br />
Inquisizioni<br />
AS BO, Curia del Podestà, Ufficio Corone ed Armi, b. 11 (1300-1301), registro del<br />
podestà Pino de’ Rossi.<br />
Contra heredes domine Iacope (cc. 20v-21v, 35r-36r)
Bologna 21<br />
1304, maggio 18 e giugno 5<br />
Riformagioni<br />
AS BO, Comune-Governo, Riformagioni e provvigioni, Riformagioni del consiglio del<br />
popolo e del<strong>la</strong> massa, VII/2 (1304), n. 160.<br />
Riformagione re<strong>la</strong>tiva al funerale di Lambertino Ramponi (cc. 96r, 98r)<br />
Riformagione re<strong>la</strong>tiva a spese funerarie a carico del comune (cc. 114r, 115v)<br />
1335<br />
Statuti<br />
AS BO, Comune-Governo, Statuti, vol. X, n. 43.<br />
Incipit tractatus de variis et extraordinariis criminibus pertinentibus ad notarium<br />
domini potestatis deputatum super coronis et vestimentis dominarum<br />
et alliis infrascriptis, et primo (Lib. VIII, Rubb. 131-140, cc. 255r-258r)<br />
De pena eius qui portaverit donaria alicui sponse. Rubrica (Rub. 131,<br />
c. 255r-v), vedi 1288. Statuti, De pena eius qui portaverit donaria alicui<br />
sponse<br />
De penis plorantium seu se desmantantium ad exequias mortuorum vel<br />
ensenia mitentium et de modo servando in exequiis mortuorum. Rubrica<br />
(Rub. 132, cc. 255v-256v)<br />
De pena facientium maiumam, comitem vel comitissam. Rubrica<br />
(Rub. 133, c. 256v), vedi 1288. Statuti, De pena facientium maiumam<br />
seu comitem vel comitissam. Rubrica<br />
De pena portancium ornamenta. Rubrica (Rub. 134, cc. 256v-257r)<br />
Quod ultra viginti homines non possit aliquis ducere ad desponsandum<br />
mulierem. Rubrica (Rub. 135, c. 257v), vedi 1288. Statuti, Quod<br />
ultra XX homines non possit aliquis ducere ad aliquam desponsandam<br />
Quod ex parte mulieris que debuerit desponsari non habeantur ultra<br />
viginti homines (Rub. 136, c. 257v), vedi 1288. Statuti, Quod ex parte<br />
mulieris que debuerit desponsari non habeantur ultra XX homines<br />
Quod ultra viginti homines non invitentur alicui disponsationi. Rubrica<br />
(Rub. 137, c. 257v), vedi 1288. Statuti, Quod ultra XX homines non<br />
invitentur alicui desponsationi. Rubrica<br />
Quod nullus ad desponsationem alicuius vadat, nisi fuerit invitatus.<br />
Rubrica (Rub. 138, c. 257v), vedi 1288. Statuti, Quod nullus ad desponsationem<br />
alicuius vadat, nisi fuerit invitatus. Rubrica<br />
De nive et remollo et alliis rebus prohybitis habere tempore desponsationis<br />
et percussionibus prohybitis (Rub. 139, c. 257v), vedi 1288. Statuti,<br />
De nive vel remolo vel aliis rebus prohibitis habere tempore desponsationis<br />
et percussionibus prohibitis<br />
De arbitrio domini potestatis et eius vicarii super contentis in statutis<br />
predictis (Rub. 140, c. 258r)
22 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
1352<br />
Statuti<br />
AS BO, Comune-Governo, Statuti, vol. XI, n. 44.<br />
De pena eius qui portaverit donaria alicui sponse. Rubrica (Lib. VI, Rub. 128,<br />
c. 184v), vedi 1288. Statuti, De pena eius qui portaverit donaria alicui sponse<br />
De penis plorantium seu se desmantantium ad exequias mortuorum vel<br />
ensenia mictentium et de modo servando in exequiis mortuorum. Rubrica<br />
(Lib. VI, Rub. 129, cc. 184v-185v), vedi 1335. Statuti, De penis plorantium<br />
seu se desmantantium ad exequias mortuorum vel ensenia mitentium<br />
et de modo servando in exequiis mortuorum. Rubrica<br />
De pena facientium maiumam vel comitem vel comitissam. Rubrica (Lib.<br />
VI, Rub. 130, c. 185v), vedi 1288. Statuti, De pena facientium maiumam<br />
seu comitem vel comitissam. Rubrica<br />
De pena portantium ornamenta. Rubrica (Lib. VI, Rub. 131, c. 186r-v),<br />
vedi 1335. Statuti, De pena portancium ornamenta. Rubrica<br />
Quod ultra viginti homines non possit aliquis ducere ad desponsandum<br />
mulierem. Rubrica (Lib. VI, Rub. 132, c. 186v), vedi 1288. Statuti, Quod<br />
ultra XX homines non possit aliquis ducere ad aliquam desponsandam<br />
Quod ex parte mulieris que debuerit desponsari non habeantur ultra viginti<br />
homines (Lib. VI, Rub. 133, c. 186v), vedi 1288. Statuti, Quod ex<br />
parte mulieris que debuerit desponsari non habeantur ultra XX homines<br />
Quod ultra viginti homines non invitentur alicui desponsationi. Rubrica<br />
(Lib. VI, Rub. 134, cc. 186v-187r), vedi 1288. Statuti, Quod ultra XX homines<br />
non invitentur alicui desponsationi. Rubrica<br />
Quod nullus ad desponsationem alicuius vadat, nisi fuerit invitatus. Rubrica<br />
(Lib. VI, Rub. 135, c. 187r), vedi 1288. Statuti, Quod nullus ad desponsationem<br />
alicuius vadat, nisi fuerit invitatus. Rubrica<br />
De nive et remollo et aliis rebus prohibitis habere tempore desponsationis<br />
et percusionibus prohibitis. Rubrica (Lib. VI, Rub. 136, c. 187r), vedi<br />
1288. Statuti, De nive vel remolo vel aliis rebus prohibitis habere tempore<br />
desponsationis et percussionibus prohibitis<br />
De arbitrio domini potestatis et eius vicarii super contentis in statutis predictis<br />
(Lib. VI, Rub. 137, c. 187r), vedi 1335. Statuti, De arbitrio domini<br />
potestatis et eius vicarii super contentis in statutis predictis<br />
1357<br />
Statuti<br />
AS BO, Comune-Governo, Statuti, vol. XII, n. 45.<br />
Tractatus de variis et extraordinariis criminibus pertinentibus ad notarium<br />
domini potestatis deputatum super coronis et vestimentis dominarum et<br />
aliis infrascriptis (Lib. VII, Rubb. 1-10, cc. 163r-165v)
Bologna 23<br />
De pena eius qui portaverit donaria alicui sponse. Rubrica (Rub. 1, c.<br />
163r-v), vedi 1288. Statuti, De pena eius qui portaverit donaria alicui<br />
sponse<br />
De penis plorantium seu se desmatantium ad exequias mortuorum vel ensenia<br />
mictentium et de modo servando in exequiis mortuorum. Rubrica<br />
(Rub. 2, cc. 163v-164r), vedi 1335. Statuti, De penis plorantium seu se<br />
desmantantium ad exequias mortuorum vel ensenia mitentium et de modo<br />
servando in exequiis mortuorum. Rubrica<br />
De pena facientium maiumam, comitem vel comitissam. Rubrica (Rub. 3,<br />
c. 164v), vedi 1288. Statuti, De pena facientium maiumam seu comitem<br />
vel comitissam. Rubrica<br />
De pena portantium ornamenta. Rubrica (Rub. 4, cc. 164v-165r), vedi<br />
1335. Statuti, De pena portancium ornamenta. Rubrica<br />
Quod ultra viginti homines non possit aliquis ducere ad desponsandum<br />
mulierem. Rubrica (Rub. 5, c. 165r), vedi 1288. Statuti, Quod ultra XX<br />
homines non possit aliquis ducere ad aliquam desponsandam<br />
Quod ex parte mulieris que debuerit desponsari non habeantur ultra viginti<br />
homines (Rub. 6, c. 165r), vedi 1288. Statuti, Quod ex parte mulieris<br />
que debuerit desponsari non habeantur ultra XX homines<br />
Quod ultra viginti homines non invitentur alicui desponsationi. Rubrica<br />
(Rub. 7, c. 165r), vedi 1288. Statuti, Quod ultra XX homines non invitentur<br />
alicui desponsationi. Rubrica<br />
Quod nullus ad desponsationem alicuius vadat, nisi fuerit invitatus. Rubrica<br />
(Rub. 8, c. 165v), vedi 1288. Statuti, Quod nullus ad desponsationem<br />
alicuius vadat, nisi fuerit invitatus. Rubrica<br />
De nive et remollo et aliis rebus prohibitis habere tempore desponsationis<br />
et percusionibus prohibitis. Rubrica (Rub. 9, c. 165v), vedi 1288. Statuti,<br />
De nive vel remolo vel aliis rebus prohibitis habere tempore desponsationis<br />
et percussionibus prohibitis<br />
De arbitrio domini potestatis et eius vicarii super contentis in statutis predictis<br />
(Rub. 10, c. 165v), vedi 1335. Statuti, De arbitrio domini potestatis<br />
et eius vicarii super contentis in statutis predictis<br />
1365, luglio - 1366, giugno<br />
Multe<br />
AS BO, Curia del Podestà, Ufficio acque, strade e fango, b. 23 (1364-1368), reg. segnato<br />
334.<br />
Multe in materia <strong>suntuaria</strong>, reg. 1 (cc. 2r-34v)
24 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
1376<br />
Statuti<br />
AS BO, Comune-Governo, Statuti, vol. XIII, n. 46.<br />
Ed.: M. VENTICELLI, Metodologie elettroniche per l’edizione di fonti. Lo Statuto del<br />
Comune di Bologna dell’anno 1376, tesi di dottorato, Università di Bologna, Dip. di<br />
Discipline Storiche, a.a. 1998-1999.<br />
Incipit tractatus de variis et extraordinariis criminibus pertinentibus ad notarium<br />
super coronis et infrascriptis deputatum, et primo (Lib. V, Rubb.<br />
121-127, cc. 257v-261r)<br />
De pena plorantium seu desbatentium ad exequias mortuorum et mittencium<br />
enxenia et de modo servando in exequiis mortuorum. Rubrica<br />
(Rub. 121, cc. 257v-258v)<br />
De pena facientium mariam, comitem vel comitissam. Rubrica (Rub.<br />
122, c. 258v), vedi 1288. Statuti, De pena facientium maiumam seu<br />
comitem vel comitissam. Rubrica<br />
Quod ultra quinqueginta homines non possit aliquis ducere ad sponsandum<br />
mulierem et quod ad desponsationem nullus eques accedat. Et propa<strong>la</strong>cio<br />
sponsaliciorum non fiat nisi in capellis sponsi et sponse et sine<br />
congregatione personarum. Rubrica (Rub. 123, cc. 258v-259r)<br />
Quod nullus ad desponsationem alicuius vadat, nisi fuerit vocatus. Rubrica<br />
(Rub. 124, c. 259r), vedi 1288. Statuti, Quod nullus ad desponsationem<br />
alicuius vadat, nisi fuerit invitatus. Rubrica<br />
De nive et remolo et aliis rebus prohibitis haberi tempore desponsationis<br />
et percusionibus prohibitis. Rubrica (Rub. 125, c. 259r), vedi 1288.<br />
Statuti, De nive vel remolo vel aliis rebus prohibitis habere tempore desponsationis<br />
et percussionibus prohibitis<br />
De pena portantium ornamenta vetita et aliis penis variis. Rubrica (Rub.<br />
126, cc. 259r-261r)<br />
De arbitrio domini potestatis et eius vicarii super contentis in statutis<br />
predictis. Rubrica (Rub. 127, c. 261r), vedi 1335. Statuti, De arbitrio<br />
domini potestatis et eius vicarii super contentis in statutis predictis<br />
1389<br />
Statuti<br />
AS BO, Comune-Governo, Statuti, vol. XIV, n. 47.<br />
Incipit tractatus de variis et extraordinariis criminibus pertinentibus ad notarium<br />
super coronis et infrascriptis deputatum, et primo (Lib. V, Rubb.<br />
120-126, cc. 335v-340v)<br />
De pena plorantium seu disbatentium ad exequias mortuorum vel mittentium<br />
exenia et de modo servando in exequiis mortuorum. Rubrica<br />
(Rub. 120, cc. 335v-336v), vedi 1376. Statuti, De pena plorantium seu<br />
desbatentium ad exequias mortuorum et mittencium enxenia et de modo<br />
servando in exequiis mortuorum. Rubrica
Bologna 25<br />
De pena fatientium mariam, comitem vel comitissam. Rubrica (Rub.<br />
121, cc. 336v-337r), vedi 1288. Statuti, De pena facientium maiumam<br />
seu comitem vel comitissam. Rubrica<br />
Quod ultra quinqueginta homines non possit aliquis ducere ad sponsandum<br />
mulierem et quod ad desponsationem nullus eques accedat.<br />
Et quod propa<strong>la</strong>cio sponsalitiorum non fiat nisi in capellis sponsi et<br />
sponse et sine congregatione personarum. Rubrica (Rub. 122, c.<br />
337r), vedi 1376. Statuti, Quod ultra quinqueginta homines non<br />
possit aliquis ducere ad sponsandum mulierem et quod ad desponsationem<br />
nullus eques accedat. Et propa<strong>la</strong>cio sponsaliciorum non fiat<br />
nisi in capellis sponsi et sponse et sine congregatione personarum.<br />
Rubrica<br />
Quod nullus ad desponsationem alicuius vadat, nisi fuerit vocatus. Rubrica<br />
(Rub. 123, c. 337r), vedi 1288. Statuti, Quod nullus ad desponsationem<br />
alicuius vadat, nisi fuerit invitatus. Rubrica<br />
De nive et remolo et aliis rebus prohibitis haberi tempore disponsationis<br />
et percussionibus prohibitis. Rubrica (Rub. 124, c. 337r-v), vedi<br />
1288. Statuti, De nive vel remolo vel aliis rebus prohibitis habere tempore<br />
desponsationis et percussionibus prohibitis<br />
De pena portantium ornamenta et aliis variis penis. Rubrica (Rub. 125,<br />
cc. 337v-340r)<br />
De arbitrio domini potestatis et eius vicarii super contentis in statutis<br />
predictis. Rubrica (Rub. 126, c. 340r-v), vedi 1335. Statuti, De<br />
arbitrio domini potestatis et eius vicarii super contentis in statutis<br />
predictis<br />
Disposizioni suntuarie (cc. 433r-436r)<br />
1398, luglio 18<br />
Provvisioni<br />
AS BO, Comune-Governo, Signorie viscontea, ecclesiastica e bentivolesca, Provisiones<br />
(1398), n. 305.<br />
De ornamentis (cc. 13v-16r)<br />
1401, gennaio<br />
Statuto suntuario<br />
AS BO, Comune-Governo, Anziani Consoli, “Statuto suntuario”, n. 336.<br />
Provisio super ornatu mulierum anni 1401, reg. 1 (num. orig. cc. 257r-<br />
263r)
26 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
1401, gennaio<br />
Registro del<strong>la</strong> bol<strong>la</strong>tura delle vesti<br />
AS BO, Comune-Governo, Anziani Consoli, “Registro del<strong>la</strong> bol<strong>la</strong>tura delle vesti”,<br />
n. 336.<br />
Registro del<strong>la</strong> bol<strong>la</strong>tura delle vesti, reg. 1 (cc. 1r-8v)<br />
1453, marzo 24<br />
Provvisioni<br />
AS BO, Comune-Governo, Signorie viscontea, ecclesiastica, bentivolesca, Liber novarum<br />
provisionum, n. 306.<br />
Provisio edita super luxu et intemperantia vestimentorum ac ceterorum ornamentorum<br />
muliebrium prohibitorum (cc. 211r-215v)<br />
1454<br />
Statuti<br />
AS BO, Comune-Governo, Statuti, vol. XVII, n. 50.<br />
Ed. parziale: PHILIPPUS CAROLUS SACCUS, Statuta civilia et criminalia civitatis Bononie…,<br />
Bononiae MDCCXXXV- MDCCXXXVII.<br />
De pena plorantium seu desbattentium ad exequias mortuorum vel mittentium<br />
[…] et de modo servando in exequiis mortuorum (Lib. IV, Rub.<br />
118, cc. 386v-388r), vedi 1376. Statuti, De pena plorantium seu desbatentium<br />
ad exequias mortuorum et mittencium enxenia et de modo servando<br />
in exequiis mortuorum. Rubrica<br />
De pena fatitantium mariam, comitem vel comitissam (Lib. IV, Rub. 119,<br />
c. 388v), vedi 1288. Statuti, De pena facientium maiumam seu comitem<br />
vel comitissam. Rubrica<br />
Quod ultra quinquaginta homines non possit aliquis ducere ad sponsandum<br />
mulierem et quod ad desponsationem nullus eques accedat. Et quod<br />
propa<strong>la</strong>cio sponsaliciorum non fiat nisi in capellis sponsi et sponse et sine<br />
congregatione personarum (Lib. IV, Rub. 120, cc. 388v-389r), vedi 1376.<br />
Statuti, Quod ultra quinqueginta homines non possit aliquis ducere ad<br />
sponsandum mulierem et quod ad desponsationem nullus eques accedat.<br />
Et propa<strong>la</strong>cio sponsaliciorum non fiat nisi in capellis sponsi et sponse et<br />
sine congregatione personarum. Rubrica<br />
Quod nullus ad desponsationem alicuius vadat, nisi fuerit vocatus. Rubrica<br />
(Lib. IV, Rub. 121, c. 389r), vedi 1288. Statuti, Quod nullus ad desponsationem<br />
alicuius vadat, nisi fuerit invitatus. Rubrica<br />
De nive et remolo et aliis rebus prohibitis tempore sponsationis et percussionis<br />
prohibimus (Lib. IV, Rub. 122, c. 389r), vedi 1288. Statuti, De nive
vel remolo vel aliis rebus prohibitis habere tempore desponsationis et percussionibus<br />
prohibitis<br />
De vestimentis et ornamentis mulierum civitatis et comitatus Bononie deferendis.<br />
Rubrica (Lib. IV, Rub. 123, cc. 389r-393v), vedi 1453. Provvisioni,<br />
Provisio edita super luxu et intemperantia vestimentorum ac ceterorum<br />
ornamentorum muliebrium prohibitorum<br />
De arbitrio domini potestatis et eius vicarii super contentis in statutis predictis.<br />
Rubrica (Lib. IV, Rub. 124, cc. 393v-394r), vedi 1335. Statuti, De<br />
arbitrio domini potestatis et eius vicarii super contentis in statutis predictis<br />
1474, maggio 11, luglio 3 e novembre 14<br />
Provvisioni<br />
AS BO, Comune-Governo, Signorie viscontea, ecclesiastica, bentivolesca, Liber novissimarum<br />
provisionum (1471-1514), n. 307.<br />
Provisio ornatus mulierum 1474 (cc. 61r-64r)<br />
1508, aprile 26<br />
Provvisioni<br />
AS BO, Comune-Governo, Signorie viscontea, ecclesiastica, bentivolesca, Liber novissimarum<br />
provisionum (1471-1514), n. 307.<br />
Ordo et provisio circa ornatum mulierum (cc. 213r-218v)<br />
1508, aprile 26<br />
Bandi<br />
AS BO, Archivio Boschi, b. 541.<br />
Ordo et provisio circa ornatum mulierum (cc. 1-6)<br />
[Sottoscrittore per il legato: B. Mastinus locumtenens]<br />
1514, aprile 6<br />
Provvisioni<br />
AS BO, Senato, Diversorum, 7 (1473-1584).<br />
Ordine et provisione de <strong>la</strong> limitatione de le dote et dello ornato delle donne<br />
MDXIIII (cc. 65r-69v)<br />
1514, aprile 7<br />
Bandi<br />
BCA BO, A.V.I.VII.1/II. Vol. 12.<br />
Bologna 27
28 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Ordine et provisione de <strong>la</strong> limitatione de le dote et dello ornato delle donne<br />
(cc. 1r-8v)<br />
[Sottoscrittore: Cristoforo Nascimbene notaio]<br />
1514, aprile 19<br />
Provvisioni<br />
AS BO, Senato, Provvisioni, 1 (1514-1522).<br />
Pro ornatu mulierum observetur provisio nuper edita (c. 11v)<br />
1514, ottobre 27<br />
Provvisioni<br />
AS BO, Senato, Provvisioni, 1 (1514-1522).<br />
Pro ornatu mulierum (c. 16r-v)<br />
1525, maggio 27<br />
Bandi<br />
BCA BO, 17. Storia civile e politica, Caps. P2, n. 3.<br />
Provisione novissima delle doti et dello ornato delle donne reformata al tempo<br />
del reverendissimo signore monsignor Goro Gherio dignissimo vicelegato<br />
del<strong>la</strong> città di Bologna et del<strong>la</strong> provincia di Romagna. MDXXV. In Bologna,<br />
per Giro<strong>la</strong>mo di Benedetti, 1525 del mese di giugnio<br />
1545, marzo 7<br />
Bandi<br />
AS BO, Archivio Boschi, b. 193; BC RA, 109.1 A/1.<br />
Provisione nuovamente fatta, nel<strong>la</strong> quale si moderano le eccessive spese, così<br />
del vivere, come del vestire, et altre pompe che si fanno nel<strong>la</strong> città et contado<br />
di Bologna<br />
[Sottoscrittori: Giovanni Morone legato, Antonio Bentivoglio gonfaloniere]<br />
1545, marzo 8<br />
Provvisioni<br />
AS BO, Senato, Provvisioni, 5 (1542-1545).<br />
Ornato, pompe et cetera (cc. 104r-110v), vedi 1545, marzo 7. Bandi, Provisione<br />
nuovamente fatta, nel<strong>la</strong> quale si moderano le eccessive spese, così<br />
del vivere, come del vestire, et altre pompe che si fanno nel<strong>la</strong> città et contado<br />
di Bologna
Bologna 29<br />
1545, marzo 28<br />
Bandi<br />
AS BO, Legato, Bandi speciali, 1, cc. 188-189; AS BO, Legato, Bandi speciali, 7, cc.<br />
114-115.<br />
Provisione delle meretrici publiche. MDXLV<br />
[Sottoscrittori: Giovanni Morone legato, Antonio Bentivoglio gonfaloniere]<br />
1545, ottobre 31<br />
Bandi<br />
AS BO, Archivio Boschi, b. 541, cc. 29-32; AS BO, Legato, Bandi speciali, 1, cc. 51-<br />
54; AS BO, Legato, Bandi speciali, 7, cc. 27-30; BC RA, 118.5.35/5.<br />
Provisione ultimamente reformata et stabilita sopra le eccessive spese così<br />
del vivere come del vestire, et altre pompe che si fanno nel<strong>la</strong> città et contado<br />
di Bologna, vedi 1545, marzo 7. Bandi, Provisione nuovamente fatta,<br />
nel<strong>la</strong> quale si moderano le eccessive spese, così del vivere, come del vestire,<br />
et altre pompe che si fanno nel<strong>la</strong> città et contado di Bologna<br />
[Sottoscrittore: Giovanni Morone legato]<br />
1553, marzo 25 e aprile 15<br />
Provvisioni<br />
AS BO, Senato, Provvisioni, 8 (1552-1554).<br />
Pompe et cetera (cc. 62r-66v), vedi 1545, marzo 7. Bandi, Provisione nuovamente<br />
fatta, nel<strong>la</strong> quale si moderano le eccessive spese, così del vivere, come<br />
del vestire, et altre pompe che si fanno nel<strong>la</strong> città et contado di Bologna<br />
1553, marzo 25<br />
Bandi<br />
AS BO, Archivio Boschi, b. 541, cc. 46-49; AS BO, Legato, Bandi speciali, 1, cc.<br />
198-201; AS BO, Legato, Bandi speciali, 6, cc. 15-18; BCA BO, 17. Storia civile e<br />
politica. Caps. P2, n. 10; BA FE, M.85.17; BC RA, 118.5.35/19.<br />
Provisione sopra l’eccessive spese così del vivere come del vestire, et altre<br />
pompe, publicata in Bologna li XXV de marzo MDLIII. In Bologna per Anselmo<br />
Giaccarello, MDLIII, vedi 1545, marzo 7. Bandi, Provisione nuovamente<br />
fatta, nel<strong>la</strong> quale si moderano le eccessive spese, così del vivere,<br />
come del vestire, et altre pompe che si fanno nel<strong>la</strong> città et contado di Bologna<br />
[Sottoscrittori: Giro<strong>la</strong>mo Sauli vicelegato, Antonio Bentivoglio gonfaloniere]
30 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
1553, aprile 15<br />
Bandi<br />
AS BO, Archivio Boschi, b. 193; BC RA, 118.5.35/23.<br />
Provisione sopra l’eccessive spese così del vivere, come del vestire, et altre<br />
pompe, publicata et riformata in Bologna li XV d’aprile MDLIII. In Bologna<br />
per Anselmo Giaccarello, vedi 1545, marzo 7. Bandi, Provisione<br />
nuovamente fatta, nel<strong>la</strong> quale si moderano le eccessive spese, così del vivere,<br />
come del vestire, et altre pompe che si fanno nel<strong>la</strong> città et contado<br />
di Bologna<br />
[Sottoscrittori: Giro<strong>la</strong>mo Sauli vicelegato, Antonio Bentivoglio gonfaloniere]<br />
1554, febbraio 27<br />
Provvisioni<br />
AS BO, Senato, Provvisioni, 8 (1552-1554).<br />
Pompe (pp. 155-170), vedi 1545, marzo 7. Bandi, Provisione nuovamente<br />
fatta, nel<strong>la</strong> quale si moderano le eccessive spese, così del vivere,<br />
come del vestire, et altre pompe che si fanno nel<strong>la</strong> città et contado di<br />
Bologna<br />
1555, gennaio 12 e 14<br />
Provvisioni<br />
AS BO, Senato, Provvisioni, 9 (1555-1559).<br />
Pompe (cc. 2v-6v), vedi 1545, marzo 7. Bandi, Provisione nuovamente<br />
fatta, nel<strong>la</strong> quale si moderano le eccessive spese, così del vivere, come del<br />
vestire, et altre pompe che si fanno nel<strong>la</strong> città et contado di Bologna<br />
1555, gennaio 12 e 14<br />
Bandi<br />
AS BO, Archivio Boschi, b. 541, cc. 41-44; AS BO, Legato, Bandi speciali, 6, cc. 22-<br />
25; BCA BO, A.V.I.VII.1/II. vol. 12; BC RA, 118.5.35/21.<br />
Provisione sopra l’eccessive spese così del vivere, come del vestire, et altre<br />
pompe, riformata et publicata in Bologna ali XII et reiterata ali XIIII di genaro<br />
MDLV, vedi 1545, marzo 7. Bandi, Provisione nuovamente fatta, nel<strong>la</strong><br />
quale si moderano le eccessive spese, così del vivere, come del vestire, et altre<br />
pompe che si fanno nel<strong>la</strong> città et contado di Bologna<br />
[Sottoscrittori: Giro<strong>la</strong>mo Sauli vicelegato, Cornelio Malvasia gonfaloniere]
1555, gennaio 12 e 14 e 1556, gennaio 4-6<br />
Provvisioni<br />
AS BO, Senato, Diversorum, 7 (1473-1584).<br />
Pompe. Provisione sopra l’eccessive spese così del vivere come del vestire et<br />
altre pompe riformata et publicata in Bologna ali 12 et reiterata ali 14 di<br />
genaro 1555. Et reiterata alli 4, 5 et 6 di genaro 1556 senza l’infrascripto<br />
capitolo delle corteggiane (cc. 346v-350r), vedi 1545, marzo 7. Bandi,<br />
Provisione nuovamente fatta, nel<strong>la</strong> quale si moderano le eccessive spese,<br />
così del vivere, come del vestire, et altre pompe che si fanno nel<strong>la</strong> città et<br />
contado di Bologna<br />
1556, gennaio 4-6<br />
Bandi<br />
BC RA, 109.1.A/8.<br />
Provisione sopra l’eccessive spese, così del vivere come del vestire, et altre<br />
pompe, riformata et publicata in Bologna alli IIII et reiterata alli V et VI di<br />
genaro MDLVI. Stampato in Bologna per Pelegrino Bonardo, vedi 1545,<br />
marzo 7. Bandi, Provisione nuovamente fatta, nel<strong>la</strong> quale si moderano le<br />
eccessive spese, così del vivere, come del vestire, et altre pompe che si fanno<br />
nel<strong>la</strong> città et contado di Bologna<br />
[Sottoscrittori: Lorenzo Lenzi vicelegato, Ercole Felicini gonfaloniere]<br />
1556, gennaio 12 e 14<br />
Bandi<br />
AS BO, Legato, Bandi speciali, 7, cc. 219-222.<br />
Provisione sopra l’eccessive spese così del vivere, come del vestire, et altre<br />
pompe, riformata et publicata in Bologna alli XII et reiterata alli XIIII di genaro<br />
MDLVI. In Bologna per Anselmo Giaccarello, vedi 1545, marzo 7.<br />
Bandi, Provisione nuovamente fatta, nel<strong>la</strong> quale si moderano le eccessive<br />
spese, così del vivere, come del vestire, et altre pompe che si fanno nel<strong>la</strong><br />
città et contado di Bologna<br />
[Sottoscrittori: Giro<strong>la</strong>mo Sauli vicelegato, Cornelio Malvasia gonfaloniere]<br />
1556, febbraio 28<br />
Provvisioni<br />
AS BO, Senato, Provvisioni, 9 (1555-1559).<br />
Pompe et cetera (c. 54r-v)<br />
Bologna 31
32 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
1557, marzo 24<br />
Provvisioni<br />
AS BO, Senato, Provvisioni, 9 (1555-1559).<br />
Pompe (cc. 88r-90r)<br />
1557, giugno 25<br />
Provvisioni<br />
AS BO, Senato, Provvisioni, 9 (1555-1559).<br />
Pompe (cc. 101v-106v)<br />
1557, giugno 25 e 30<br />
Bandi<br />
AS BO, Legato, Bandi speciali, 2, cc. 46-47; AS BO, Legato, Bandi speciali, 6, cc.<br />
39-40.<br />
Provisione sopra l’eccessive spese così del vivere et vestire, come de cocchi,<br />
et carrette, et funerali, riformata, et publicata in Bologna alli XXV et reiterata<br />
alli XXX di giugno MDLVII. In Bologna per Pellegrino Bonardo, vedi<br />
1557, giugno 25. Provvisioni, Pompe<br />
[Sottoscrittori: Tommaso Conturberi vicelegato, Giorgio Manzoli vicegonfaloniere]<br />
1558, giugno 1<br />
Provvisioni<br />
AS BO, Senato, Provvisioni, 9 (1555-1559).<br />
Pompe (c. 122v)<br />
1558, luglio 5<br />
Bandi<br />
AS BO, Legato, Bandi speciali, 1, cc. 258-261; AS BO, Legato, Bandi speciali, 2, cc.<br />
48-51; BCA BO, A.V.I.VII.1/II. vol. 12; BC RA, 118.5.35/22.<br />
Provisione sopra l’eccessive spese così del vivere, come del vestire, et altre<br />
pompe, riformata et publicata in Bologna alli IIII, di genaro MDLVI et reiterata<br />
il primo giugno MDLVIII. [Publicata alli V di luglio MDLVIII]. In Bologna per<br />
Alessandro Benazzi MDLVIII, vedi 1545, marzo 7. Bandi, Provisione nuovamente<br />
fatta, nel<strong>la</strong> quale si moderano le eccessive spese, così del vivere, come<br />
del vestire, et altre pompe che si fanno nel<strong>la</strong> città et contado di Bologna<br />
[Sottoscrittori: Tommaso Conturberi vicelegato, Camillo Paleotti gonfaloniere]
Bologna 33<br />
1559, aprile 29-30<br />
Bandi<br />
AS BO, Legato, Bandi speciali, 2, cc. 56-59; AS BO, Legato, Bandi speciali, 6, cc.<br />
50-53; BC RA, 109.1.A/11.<br />
Provisione sopra le pompe publicata in Bologna alli XXIX et reiterata alli XXX<br />
d’aprille MDLIX. In Bologna per Alessandro Benacio<br />
[Sottoscrittori: Giro<strong>la</strong>mo Melchiori governatore, Giacomo Orsi gonfaloniere]<br />
1560, gennaio 25-26<br />
Provvisioni<br />
AS BO, Senato, Provvisioni, 10 (1559-1568).<br />
Pompe (cc. 12r-17v), vedi 1559, aprile 29-30. Bandi, Provisione sopra le<br />
pompe publicata in Bologna alli XXIX et reiterata alli XXX d’aprille MDLIX.<br />
In Bologna per Alessandro Benacio<br />
1560, gennaio 25-26<br />
Bandi<br />
AS BO, Legato, Bandi speciali, 2, cc. 52-55; AS BO, Legato, Bandi speciali, 6, cc.<br />
79-82; BCA BO, A.V.I.VII.1/II. vol. 12; BCR BO, Bandi etc. del sec. XVI, n. 1.<br />
Provisione sopra le pompe publicata in Bologna alli XXV di genaro, et reiterata<br />
alli XXVI detto MDLX. In Bologna per Alessandro Benacio, vedi 1559,<br />
aprile 29-30. Bandi, Provisione sopra le pompe publicata in Bologna alli<br />
XXIX et reiterata alli XXX d’aprille MDLIX. In Bologna per Alessandro Benacio<br />
[Sottoscrittori: Giro<strong>la</strong>mo Melchiori governatore, Bartolomeo Castelli gonfaloniere]<br />
1560, agosto 3<br />
Bandi<br />
AS BO, Legato, Bandi speciali, 6, cc. 75-78; AS BO, Legato, Bandi speciali, 9, cc.<br />
105-108; BCA BO, A.V.I.VII.1/II. vol. 12.<br />
Provisione sopra le pompe reformata, et publicata alli III di agosto MDLX.<br />
In Bologna per Alessandro Benaccio, vedi 1559, aprile 29-30. Bandi, Provisione<br />
sopra le pompe publicata in Bologna alli XXIX et reiterata alli XXX<br />
d’aprille MDLIX. In Bologna per Alessandro Benacio<br />
[Sottoscrittori: Piero Donato Cesi vicelegato, Alfonso Fantuzzi gonfaloniere]<br />
1561, marzo 4<br />
Bandi<br />
AS BO, Legato, Bandi speciali, 6, cc. 88-91, 91-94; BCA BO, A.V.I.VII.1/II. vol.<br />
12; BCR BO, Bandi etc. del sec. XVI.I, n. 2.
34 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Provisione delle pompe publicata in Bologna li IIII di marzo MDLXI. In Bologna<br />
per Alessandro Benaccio 1561<br />
[Sottoscrittori: Piero Donato Cesi vicelegato, Cornelio Malvasia gonfaloniere]<br />
1563, febbraio 27-28<br />
Bandi<br />
AS BO, Archivio Boschi, b. 541, cc. 68-71; AS BO, Legato, Bandi speciali, 1, cc.<br />
382-385; AS BO, Legato, Bandi speciali, 2, cc. 86-89; AS BO, Legato, Bandi<br />
speciali, 6, cc. 65-68; BCA BO, A.V.I.VII.1/II. vol. 12; BC RA, 109.1.A/27.<br />
Provisione delle pompe, publicata in Bologna alli 27 e 28 de febraro 1563.<br />
Stampata in Bologna, per Alessandro Benaccio, vedi 1561, marzo 4. Bandi,<br />
Provisione delle pompe publicata in Bologna li IIII di marzo MDLXI. In<br />
Bologna per Alessandro Benaccio 1561<br />
[Sottoscrittori: Piero Donato Cesi vicelegato, Giovanni Maria Bolognini gonfaloniere]<br />
1565, gennaio 30-31<br />
Bandi<br />
AS BO, Legato, Bandi speciali, 3, cc. 11-14; AS BO, Legato, Bandi speciali, 6, cc.<br />
104-107; BCA BO, A.V.I.VII.1/II. vol. 12.<br />
Provisione sopra le pompe publicata in Bologna alli XXX et XXXI di genaro<br />
del MDLXV. In Bologna, per Alessandro Benaccio, vedi 1561, marzo 4.<br />
Bandi, Provisione delle pompe publicata in Bologna li IIII di marzo MDLXI.<br />
In Bologna per Alessandro Benaccio 1561<br />
[Sottoscrittori: Francesco Grassi governatore, Agostino Erco<strong>la</strong>ni gonfaloniere]<br />
1565, febbraio 5<br />
Provvisioni<br />
AS BO, Senato, Provvisioni, 10 (1559-1568).<br />
Pompe (cc. 165r-166r)<br />
1566, aprile 25<br />
Bandi<br />
AS BO, Bandi - Notificazioni, serie I, 4; AS BO, Archivio Boschi, b. 541, cc. 129-<br />
132; AS BO, Legato, Bandi speciali, 9, cc. 225-228; BCA BO, A.V.I.VII.1/II. vol.<br />
9, op. 11; BCA BO, A.V.I.VII.1/II. vol. 12; BCA BO, 17. Storia civile e politica,<br />
Caps. P2, n. 54; BCA BO, 17.E.II.38, op. 10.<br />
Provisione sopra le pompe publicata in Bologna alli XXV di aprile del<br />
MDLXVI. In Bologna, per Alessandro Benaccio, vedi 1561, marzo 4. Bandi,
Bologna 35<br />
Provisione delle pompe publicata in Bologna li IIII di marzo MDLXI. In Bologna<br />
per Alessandro Benaccio 1561<br />
[Sottoscrittori: Francesco Bossi governatore, Giovanni Andrea Calderini gonfaloniere]<br />
1566, agosto 28<br />
Bandi<br />
AS BO, Legato, Bandi speciali, 3, cc. 59-60; BCA BO, A.V.I.VII.1/II. vol. 12; BCA<br />
BO, 17.E.I.1/1, cc. 80-81; BCA BO, 17.E.II.38, op. 22.<br />
Provisione sopra le meretrici. Publicata in Bologna il dì XXVIII d’agosto<br />
MDLXVI. In Bologna per Alessandro Benaccio<br />
[Sottoscrittori: Francesco Bossi governatore, Lelio Vitali gonfaloniere]<br />
1566, ottobre 19<br />
Bandi<br />
AS BO, Congregazione di gabel<strong>la</strong> grossa, b. 380; AS BO, Legato, Bandi speciali, 6,<br />
cc. 150-151; AS BO, Legato, Bandi speciali, 9, cc. 265-266; BCA BO, 17.E.II.38,<br />
op. 29.<br />
Provisione sopra le meretrici. Publicata in Bologna il dì XIX ottobre<br />
MDLXVI. In Bologna per Alessandro Benaccio, vedi 1566, agosto 28. Bandi,<br />
Provisione sopra le meretrici. Publicata in Bologna il dì XXVIII d’agosto<br />
MDLXVI. In Bologna per Alessandro Benaccio<br />
[Sottoscrittori: Francesco Bossi governatore, Giovanni Armi gonfaloniere]<br />
1567, marzo 10-11<br />
Bandi<br />
AS BO, Congregazione di gabel<strong>la</strong> grossa, b. 380; AS BO, Legato, Bandi speciali, 3, cc.<br />
111-114; AS BO, Legato, Bandi speciali, 6, cc. 190-193; AS BO, Legato, Bandi speciali,<br />
9, cc. 287-290; BCA BO, A.V.I.VII.1/II. vol. 8, op. 9; BCA BO,<br />
A.V.I.VII.1/II. vol. 9, op. 17; BCA BO, A.V.I.VII.1/II. vol. 12; BCA BO,<br />
A.V.I.VII.1/II. vol. 14; BCA BO, 17. Storia civile e politica, Caps. P2, n. 61; BCA<br />
BO, 17.E.I.1/1, cc. 96-99; BCA BO, 17.E.II.38, op. 46.<br />
Provisione sopra le pompe publicata in Bologna alli X et reiterata alli XI di<br />
marzo MDLXVII. In Bologna, appresso Alessandro Benacci. Con licentia del<br />
reverendo vicario episcopale et reverendo padre inquisitore, vedi 1561,<br />
marzo 4. Bandi, Provisione delle pompe publicata in Bologna li IIII di<br />
marzo MDLXI. In Bologna per Alessandro Benaccio 1561<br />
[Sottoscrittori: Giovanni Battista Doria governatore, Camillo Paleotti gonfaloniere]
36 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
1568, gennaio 19-20 (I)<br />
Bandi<br />
BCA BO, A.V.I.VII.1/II. vol. 1, cc. 244-247; BCA BO, A.V.I.VII.1/II. vol. 12.<br />
Rinovatione del<strong>la</strong> provisione sontuaria delle pompe, e vestire, banchetti, et<br />
altri capi. Publicata in Bologna alli XIX et reiterata alli XX di genaro<br />
MDLXVIII. In Bologna, appresso Alessandro Benaci, vedi 1561, marzo 4.<br />
Bandi, Provisione delle pompe publicata in Bologna li IIII di marzo MDLXI.<br />
In Bologna per Alessandro Benaccio 1561<br />
[Sottoscrittori: Giovanni Battista Doria governatore, Giovanni Aldrovandi gonfaloniere]<br />
1568, gennaio 19-20 (II)<br />
Bandi<br />
AS BO, Legato, Bandi speciali, 9, cc. 321-324.<br />
Rinovatione del<strong>la</strong> publicatione sontuaria delle pompe et vestir banchetti et<br />
altri capi. Publicata in Bologna alli XIX et reiterata alli XX di genaro<br />
MDLXVIII. In Bologna, appresso Alessandro Benacci. MDLXVIII. Con licentia<br />
delli reverendi vicario et padre inquisitore, vedi 1561, marzo 4. Bandi,<br />
Provisione delle pompe publicata in Bologna li IIII di marzo MDLXI. In Bologna<br />
per Alessandro Benaccio 1561<br />
[Sottoscrittori: Giovanni Battista Doria governatore, Giovanni Aldrovandi gonfaloniere]<br />
1568, aprile 12<br />
Bandi<br />
AA BO, Bibl. A25/75; AS BO, Archivio Boschi, b. 541, cc. 184-189; AS BO, Congregazione<br />
di gabel<strong>la</strong> grossa, b. 380; AS BO, Legato, Bandi speciali, 6, cc. 230-235;<br />
AS BO, Legato, Bandi speciali, 9, cc. 349-354; BCA BO, A.V.I.VII.1/II. vol. 1, cc.<br />
252-256; BCA BO, A.V.I.VII.1/II. vol. 12.<br />
Provisione sopra le pompe riformata ultimamente, et publicata in Bologna,<br />
alli XII aprile 1568. In Bologna, per Alessandro Benacci. Con licenza de’ superiori<br />
[Sottoscrittori: Gabriele Paleotti vescovo, Giovanni Battista Doria governatore,<br />
Vincenzo Campeggi gonfaloniere]<br />
1568, aprile 29<br />
Bandi<br />
AA BO, Bibl. A25/75; AS BO, Archivio Boschi, b. 541, cc. 191-196; AS BO, Legato,<br />
Bandi speciali, 9, cc. 355-360; BCA BO, A.V.I.VII.1/II. vol. 9, op. 21; BCA<br />
BO, A.V.I.VII.1/II. vol. 12; BCA BO, 17. Storia civile e politica. Caps. P2, n. 69.
Bologna 37<br />
Provisione, et moderatione delle pompe, banchetti, et funerali. Nuovamente<br />
riformata. Publicata in Bologna alli 29 d’aprile 1568. In Bologna,<br />
appresso Alessandro Benacci. Con licenza de’ reverendi vicario<br />
episcopale et inquisitore, vedi 1568, aprile 12. Bandi, Provisione sopra<br />
le pompe riformata ultimamente, et publicata in Bologna, alli XII aprile<br />
1568. In Bologna, per Alessandro Benacci. Con licenza de’ superiori<br />
[Sottoscrittori: Gabriele Paleotti vescovo, Giovanni Battista Doria governatore,<br />
Vincenzo Campeggi gonfaloniere]<br />
1570, luglio 3 e 5<br />
Bandi<br />
AS BO, Legato, Bandi speciali, 10, cc. 72-75; BCA BO, A.V.I.VII.1/II. vol. 12;<br />
BCA BO, A.V.I.VII.1/XII, op. 3; BCA BO, 17. Storia civile e politica. Caps. P2, n.<br />
81; BU BO, Raro C.88/34; BU BO, Raro D.50.27/7.<br />
Provisione sopra le pompe, e vestire si delle donne come de gli huomini,<br />
apparati di dote, et de banchetti. Publicata alli III et reiterata alli V di luglio<br />
MDLXX<br />
[Sottoscrittori: Alessandro Sforza legato, Gaspare Bianchi gonfaloniere]<br />
1572, ottobre 31 - novembre 1<br />
Bandi<br />
BCA BO, A.V.I.VII.1/II. vol. 1, cc. 297-314; BCA BO, A.V.I.VII.1/II, vol. 12;<br />
BCA BO, 17. Storia civile e politica. Caps. P2, n. 92.<br />
Provisione reformata sopra le pompe, e vestire si delle donne come de gli<br />
huomini, apparati di doti, et de banchetti. Publicata alli XXXI di ottobre et<br />
reiterata al primo di novembre MDLXXII. In Bologna, per Alessandro Benacci.<br />
Con licenza de’ superiori<br />
[Sottoscrittori: Gabriele Paleotti vescovo, Alessandro Sforza legato, Alticozzo Alticozzi<br />
vicelegato, Filippo Carlo Ghislieri gonfaloniere]<br />
1573, gennaio 13<br />
Bandi<br />
AA BO, Bibl. A26/28; AA BO, Stampe. Cart. 451; AS BO, Legato, Bandi speciali,<br />
3, cc. 263-268; BCA BO, A.V.D.I. Caps. XXVIII, n. 69; BCA BO, 17. Storia ecclesiastica<br />
bolognese. Caps. D2, n. 23; BCR BO, Bandi etc. del sec. XVI. II, n. 54; BU<br />
BO, A.V. Caps. XIX/32.<br />
Provisione sopra i funerali per ordine di monsignor illustrissimo et reverendissimo<br />
cardinale Paleotti vescovo di Bologna. Confirmata per breve di no-
38 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
stro signore papa Gregorio XIII. [Bologna, 13 gennaio 1573] In Bologna per<br />
Alessandro Benacci MDLXXIII<br />
[Sottoscrittori: Gabriele Paleotti vescovo, Ludovico Nucci segretario, Ludovico<br />
Ostesani notaio]<br />
1573, gennaio 21<br />
Provvisioni<br />
AS BO, Senato, Provvisioni, 11 (1568-1590).<br />
Pompe (c. 42r)<br />
1574, gennaio 7-8<br />
Bandi<br />
AS BO, Archivio Boschi, b. 541, cc. 285-288; BCA BO, A.V.I.VII.1/II. vol.12;<br />
BCA BO, 17. Storia civile e politica. Caps. P2, n. 101.<br />
Provisione reformata sopra le pompe, e vestire così delle donne come de<br />
gli huomini, apparati di doti, et de banchetti. Publicata alli VII et reiterrata<br />
alli VIII di genaro MDLXXIIII. In Bologna, per Alessandro Benacci. Con licenza<br />
de’ superiori, vedi 1572, ottobre 31 - novembre 1. Bandi, Provisione<br />
reformata sopra le pompe, e vestire si delle donne come de gli huomini,<br />
apparati di doti, et de banchetti. Publicata alli XXXI di ottobre et reiterata<br />
al primo di novembre MDLXXII. In Bologna, per Alessandro Benacci. Con<br />
licenza de’ superiori<br />
[Sottoscrittori: Lattanzio Lattanzi governatore, Giovanni Armi gonfaloniere]<br />
1574, febbraio 7-8 e 17<br />
Bandi<br />
AS BO, Congregazione di gabel<strong>la</strong> grossa, b. 381; AS BO, Legato, Bandi speciali, 3, cc.<br />
283-286; AS BO, Legato, Bandi speciali, 10, cc. 102-105.<br />
Provisione reformata sopra le pompe, et vestire così delle donne, come de<br />
gli huomini apparati di doti, et de banchetti, publicata alli 7 et reiterata alli<br />
8 di febraro MDLXXIIII. Con una nuova gionta publicata alli 17 del suddetto<br />
mese, et anno, vedi 1572, ottobre 31 - novembre 1. Bandi, Provisione<br />
reformata sopra le pompe, e vestire si delle donne come de gli huomini,<br />
apparati di doti, et de banchetti. Publicata alli XXXI di ottobre et reiterata<br />
al primo di novembre MDLXXII. In Bologna, per Alessandro Benacci. Con<br />
licenza de’ superiori<br />
[Sottoscrittori: Lattanzio Lattanzi governatore, Giovanni Armi gonfaloniere]
Bologna 39<br />
1575, aprile 6-7 e 9<br />
Bandi<br />
AS BO, Congregazione di gabel<strong>la</strong> grossa, b. 381; AS BO, Legato, Bandi speciali, 8, cc.<br />
22-25; AS BO, Legato, Bandi speciali, 10, cc. 153-156; BCA BO, 17. Storia civile e<br />
politica. Caps. P2, n. 108, n. 109; BC RA, 109.1.A/64.<br />
Provisione, et ordine sopra le pompe, et vestire così di donne, come de gli<br />
huomini, apparati di dote, et banchetti fatta. Et riformata dall’illustrissimo<br />
et reverendissimo monsignore arcivescovo di Nazzarette governatore di Bologna,<br />
di ordine espresso di nostro signore. Publicata alli VI di aprile, et reiterata<br />
alli VII et VIIII del medesimo MDLXXV. In Bologna per Alessandro Benacci.<br />
Con licentia de’ superiori<br />
[Sottoscrittori: Fabio Mirti Frangipani governatore, Camillo Paleotti gonfaloniere,<br />
Giulio Cesare Giovannini cancelliere]<br />
1575, maggio 6 e 13<br />
Bandi<br />
AS BO, Archivio Boschi, b. 541, cc. 301-304; AS BO, Legato, Bandi speciali, 4, cc.<br />
12-15; AS BO, Legato, Bandi speciali, 8, cc. 32-35.<br />
Provisione, et ordine sopra le pompe, et vestire così di donne, come de gli<br />
huomini, apparati di dote, et banchetti, fatta, et riformata dall’illustrissimo<br />
et reverendissimo monsignore arcivescovo di Nazarette governatore di<br />
Bologna, di ordine espresso di nostro signore. Publicata alli VI d’aprile, et<br />
reiterata alli VII et VIIII, del medesimo 1575. Con una aggiunta, et dichiaratione<br />
fatta da nostro signor, in alcuni capi di detta provisione. Publicata<br />
il dì VI del mese di maggio, et reiterata alli XIII detto 1575. In Bologna<br />
per Alessandro Benacci. Con licentia de’ superiori, vedi 1575, aprile 6-7 e<br />
9. Bandi, Provisione, et ordine sopra le pompe, et vestire così di donne,<br />
come de gli huomini, apparati di dote, et banchetti fatta. Et riformata<br />
dall’illustrissimo et reverendissimo monsignore arcivescovo di Nazzarette<br />
governatore di Bologna, di ordine espresso di nostro signore. Publicata alli<br />
VI di aprile, et reiterata alli VII et VIIII del medesimo MDLXXV. In Bologna<br />
per Alessandro Benacci. Con licentia de’ superiori<br />
[Sottoscrittori: Fabio Mirti Frangipani governatore, Camillo Paleotti gonfaloniere,<br />
Giulio Cesare Giovannini cancelliere]<br />
1575, giugno 19 e 22<br />
Bandi<br />
AS BO, Bandi-Notificazioni, serie I, 4; AS BO, Legato, Bandi speciali, 10, c. 166.<br />
Agionta al<strong>la</strong> riforma delle pompe circa il vestito de procuratori. Publicata in
40 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Bologna alli XIX et reiterata alli XXII di giugno MDLXXV. In Bologna per Alessandro<br />
Benacci. Con licentia de’ superiori<br />
[Sottoscrittori: Fabio Mirti Frangipani governatore, Emilio Zambeccari gonfaloniere]<br />
1576, maggio 2-3<br />
Bandi<br />
AS BO, Assunteria di sanità, Bandi bolognesi sopra <strong>la</strong> peste, n. 204; AS BO, Legato,<br />
Bandi speciali, 8, cc. 96-99; BCA BO, A.V.I.VII.1/II. vol.12; BCA BO, 18. Belle<br />
arti. Caps. IV, n. 50.<br />
Provisione, et ordine sopra le pompe, et vestire così di donne, come de gli<br />
huomini, apparati di dote, et banchetti, fatta, et riformata dall’illustrissimo<br />
et reverendissimo monsignore arcivescovo di Nazarette governatore di<br />
Bologna, di ordine espresso di nostro signore. Publicata alli VI d’aprile, et<br />
reiterata alli VII et VIIII del medesimo 1575. Con una aggiunta, et dichiaratione<br />
fatta da nostro signore, in alcuni capi di detta provisione. Publicata<br />
il dì VI del mese di maggio, et reiterata alli XIII detto 1575. Et di nuovo<br />
publicata, per ordine di nostro signore alli II et III di maggio MDLXXVI. In<br />
Bologna per Alessandro Benacci. Con licenza de’ superiori, vedi 1575,<br />
aprile 6-7 e 9. Bandi, Provisione, et ordine sopra le pompe, et vestire così<br />
di donne, come de gli huomini, apparati di dote, et banchetti fatta. Et riformata<br />
dall’illustrissimo et reverendissimo monsignore arcivescovo di<br />
Nazzarette governatore di Bologna, di ordine espresso di nostro signore.<br />
Publicata alli VI di aprile, et reiterata alli VII et VIIII del medesimo MDLXXV.<br />
In Bologna per Alessandro Benacci. Con licentia de’ superiori<br />
[Sottoscrittori: Fabio Mirti Frangipani governatore, Emilio Zambeccari gonfaloniere,<br />
Ottavio Mirti Frangipani vicegovernatore, Angelo Maria Angelelli gonfaloniere]<br />
1579, gennaio<br />
Bandi<br />
AS BO, Archivio Boschi, b. 541, cc. 340-343; AS BO, Legato, Bandi speciali, 11, cc.<br />
52-55.<br />
Provisione et ordine sopra le pompe, et vestire così di donne come de gli<br />
huomini, apparati di dote et banchetti. Di espresso ordine di nostro signore<br />
con una gionta et dichiaratione fatta, da sua signoria in alcuni capi di<br />
detta provisione altre volte publicata sino l’anno 1575 del mese di maggio,<br />
et di ordine di monsignore illustrissimo et reverendissimo Sangiorgio governatore<br />
di Bologna. Ristampata il mese di genaro 1579. In Bologna per<br />
Alessandro Benacci, vedi 1575, aprile 6-7 e 9. Bandi, Provisione, et ordine<br />
sopra le pompe, et vestire così di donne, come de gli huomini, apparati di<br />
dote, et banchetti fatta. Et riformata dall’illustrissimo et reverendissimo
Bologna 41<br />
monsignore arcivescovo di Nazzarette governatore di Bologna, di ordine<br />
espresso di nostro signore. Publicata alli VI di aprile, et reiterata alli VII et<br />
VIIII del medesimo MDLXXV. In Bologna per Alessandro Benacci. Con licentia<br />
de’ superiori<br />
[Sottoscrittori: Fabio Mirti Frangipani governatore, Camillo Paleotti gonfaloniere,<br />
Giulio Cesare Giovannini cancelliere, Francesco Sangiorgio governatore, Emilio<br />
Zambeccari gonfaloniere, Annibale Bianchi gonfaloniere]<br />
1579, marzo 29<br />
Provvisioni<br />
AS BO, Senato, Provvisioni, 11 (1568-1590).<br />
Additione al<strong>la</strong> provisione delle pompe ristampata di genaro 1579 (cc. 94v-<br />
95r)<br />
1580, dicembre 23 e 30<br />
Bandi<br />
AS BO, Archivio Boschi, b. 542, cc. 18-21; AS BO, Legato, Bandi speciali, 4, cc.<br />
162-165.<br />
Provisione et ordine sopra le pompe, et vestire così di donne come de gli<br />
huomini, apparati di dote et banchetti. Di ordine dell’illustrissimo et reverendissimo<br />
signor cardinale Cesi legato di Bologna. Publicato alli 23 et 30<br />
di decembre 1580. In Bologna per Alessandro Benacci. Con licenza de’<br />
superiori, vedi 1575, aprile 6-7 e 9. Bandi, Provisione, et ordine sopra le<br />
pompe, et vestire così di donne, come de gli huomini, apparati di dote, et<br />
banchetti fatta. Et riformata dall’illustrissimo et reverendissimo monsignore<br />
arcivescovo di Nazzarette governatore di Bologna, di ordine espresso di<br />
nostro signore. Publicata alli VI di aprile, et reiterata alli VII et VIIII del medesimo<br />
MDLXXV. In Bologna per Alessandro Benacci. Con licentia de’ superiori<br />
[Sottoscrittori: Erulo Eroli vicelegato, Francesco Maria Casali gonfaloniere]<br />
1581, giugno 29-30<br />
Bandi<br />
AS BO, Legato, Bandi speciali, 11, cc. 138-141; BCA BO, 17. Storia civile e<br />
politica. Caps. P3, n. 5.<br />
Provisione et ordine sopra le pompe, et vestire così di donne come de gli<br />
huomini, apparati di dote et banchetti. Di ordine dell’illustrissimo et reverendissimo<br />
signor cardinale Cesi legato di Bologna. Publicato alli 23 et 30
42 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
di decembre 1580. Et reiterata alli 29 et 30 di giugno 1581. Con <strong>la</strong> nuova<br />
gionta. In Bologna, per Alessandro Benacci, vedi 1575, aprile 6-7 e 9.<br />
Bandi, Provisione, et ordine sopra le pompe, et vestire così di donne, come<br />
de gli huomini, apparati di dote, et banchetti fatta. Et riformata dall’illustrissimo<br />
et reverendissimo monsignore arcivescovo di Nazzarette governatore<br />
di Bologna, di ordine espresso di nostro signore. Publicata alli VI di<br />
aprile, et reiterata alli VII et VIIII del medesimo MDLXXV. In Bologna per<br />
Alessandro Benacci. Con licentia de’ superiori<br />
[Sottoscrittori: Erulo Eroli vicelegato, Ercole Marescotti gonfaloniere]<br />
1582, dicembre 24 e 30<br />
Bandi<br />
AS BO, Congregazione di gabel<strong>la</strong> grossa, b. 383; AS BO, Legato, Bandi speciali, 11,<br />
cc. 163-166; BCA BO, 17. Storia civile e politica. Caps. P3, n. 3, n. 8.<br />
Provisione et ordine sopra le pompe, et vestire così di donne come de gli huomini,<br />
apparati di dote et banchetti. Di ordine dell’illustrissimo et reverendissimo<br />
signor cardinale Cesi legato di Bologna. Publicata in Bologna alli 24 et reiterata<br />
alli 30 di decembre MDLXXXII. In Bologna per Alessandro Benacci<br />
[Sottoscrittori: Erulo Eroli vicelegato, Ercole Bandini gonfaloniere]<br />
1583, dicembre 4 e 7<br />
Bandi<br />
AS BO, Archivio Boschi, b. 542, cc. 111-114; BCA BO, A.V.I.VII.1/II. vol.12;<br />
BCA BO, 17. Storia civile e politica. Caps. P3, n. 25.<br />
Provisione et ordine sopra le pompe, et vestire così di donne come de gli<br />
huomini, apparati di dote et banchetti. Di ordine dell’illustrissimo et reverendissimo<br />
signor Fabio Mirto gubernator di Bologna. Publicata in Bologna<br />
alli 4 et reiterata alli 7 di decembre MDLXXXIII. In Bologna per Alessandro<br />
Benacci, vedi 1582, dicembre 24 e 30. Bandi, Provisione et ordine sopra<br />
le pompe, et vestire così di donne come de gli huomini, apparati di dote<br />
et banchetti. Di ordine dell’illustrissimo et reverendissimo signor cardinale<br />
Cesi legato di Bologna. Publicata in Bologna alli 24 et reiterata alli 30<br />
di decembre MDLXXXII. In Bologna per Alessandro Benacci<br />
[Sottoscrittori: Fabio Mirti Frangipani governatore, Cornelio Lambertini gonfaloniere]<br />
1584, dicembre 19 e 23<br />
Bandi<br />
AS BO, Archivio Boschi, b. 542, cc. 152-155; BCA BO, Miscel<strong>la</strong>nea bolognese, vol.<br />
2, pp. 75-82; BCA BO, 17. E.I.1/1, pp. 176-183; BU BO, A.V.Tab.I.D.II.334/7.
Bologna 43<br />
Provisione et ordine sopra le pompe, et vestire così di donne, come de gli<br />
huomini, apparati di dote, et banchetti. Di ordine dell’illustrissimo et reverendissimo<br />
monsignor Giovanni Battista Castagna cardinale di San<br />
Marcello legato di Bologna. Publicata in Bologna alli 19 et reiterata alli 23<br />
di decembre MDLXXXIIII. In Bologna per Alessandro Benacci, vedi 1582,<br />
dicembre 24 e 30. Bandi, Provisione et ordine sopra le pompe, et vestire<br />
così di donne come de gli huomini, apparati di dote et banchetti. Di ordine<br />
dell’illustrissimo et reverendissimo signor cardinale Cesi legato di Bologna.<br />
Publicata in Bologna alli 24 et reiterata alli 30 di decembre MDLXXXII.<br />
In Bologna per Alessandro Benacci<br />
[Sottoscrittori: Giovanni Battista Castagna legato, Tommaso Cospi gonfaloniere]<br />
1586, marzo 13 e 15<br />
Bandi<br />
AS BO, Archivio Boschi, b. 193/6; AS BO, Archivio Boschi, b. 543, cc. 62-65; BCA<br />
BO, Miscel<strong>la</strong>nea bolognese, vol. 2, pp. 157-164; BCA BO, 17. Storia civile e politica.<br />
Caps. P3, n. 6.<br />
Provisione et ordine sopra le pompe, et vestire così di donne, come de gli<br />
huomini apparati di dote, et banchetti. Di ordine dell’illustrissimo et reverendissimo<br />
monsignor Antonio Maria cardinale Salviati legato di Bologna.<br />
Publicata in Bologna alli 13 et reiterata alli 15 di marzo MDLXXXVI.<br />
In Bologna per Alessandro Benacci 1586, vedi 1582, dicembre 24 e 30.<br />
Bandi, Provisione et ordine sopra le pompe, et vestire così di donne come<br />
de gli huomini, apparati di dote et banchetti. Di ordine dell’illustrissimo<br />
et reverendissimo signor cardinale Cesi legato di Bologna. Publicata in<br />
Bologna alli 24 et reiterata alli 30 di decembre MDLXXXII. In Bologna per<br />
Alessandro Benacci<br />
[Sottoscrittori: Antonio Maria Salviati legato, Antonio Lignani gonfaloniere]<br />
1586, giugno 30<br />
Bandi<br />
AA BO, Stampe, Cart. 450; AS BO, Archivio Boschi, b. 543, cc. 81-82; BCA BO,<br />
Bandi Malvezzi, 1500.I, p. 17; BCA BO, Bandi Mer<strong>la</strong>ni, I, c. 391.<br />
Aggionta al bando delle pompe altre volte publicato. Di ordine dell’illustrissimo<br />
et reverendissimo monsignor legato, di consenso come nelli altri bandi.<br />
Publicato in Bologna alli 30 di giugno 1586. In Bologna per Alessandro<br />
Benacci<br />
[Sottoscrittori: Antonio Maria Salviati legato, Ruggero Ghiselli gonfaloniere]
44 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
1587, febbraio 22-23<br />
Bandi<br />
AS BO, Legato, Bandi speciali, 5, cc. 73-76; AS BO, Legato, Bandi speciali, 12,<br />
cc.16-19; BCA BO, 17. Storia civile e politica. Caps. P3, n. 54.<br />
Provisione et ordine sopra le pompe, et vestire così di donne, come de gli huomini<br />
apparati di dote, et banchetti. Di ordine dell’illustrissimo, et reverendissimo<br />
monsignor Henrico cardinale Caetano legato di Bologna. Publicata in Bologna<br />
alli 22 et reiterata alli 23 di febraro MDLXXXVII. In Bologna per Alessandro<br />
Benacci, vedi 1582, dicembre 24 e 30. Bandi, Provisione et ordine sopra le<br />
pompe, et vestire così di donne come de gli huomini, apparati di dote et banchetti.<br />
Di ordine dell’illustrissimo et reverendissimo signor cardinale Cesi legato<br />
di Bologna. Publicata in Bologna alli 24 et reiterata alli 30 di decembre<br />
MDLXXXII. In Bologna per Alessandro Benacci<br />
[Sottoscrittori: Enrico Caetani legato, Giovanni Galeazzo Bargellini gonfaloniere]<br />
1588, gennaio 30-31<br />
Bandi<br />
AS BO, Archivio Boschi, b. 193; AS BO, Archivio Boschi, b. 544, cc. 18-21; AS BO,<br />
Legato, Bandi speciali, 5, cc. 95-98; BCA BO, 17. Storia civile e politica. Caps. P3,<br />
n. 64.<br />
Provisione et ordine sopra le pompe, et vestire così di donne, come de gli<br />
huomini apparati di dote, et banchetti. Di ordine del molto illustre, et reverendissimo<br />
monsignor Anselmo Dandino vicelegato di Bologna. Publicata<br />
in Bologna alli 30 et reiterata alli 31 di genaro MDLXXXVIII. In Bologna<br />
per Alessandro Benacci, vedi 1582, dicembre 24 e 30. Bandi, Provisione<br />
et ordine sopra le pompe, et vestire così di donne come de gli huomini,<br />
apparati di dote et banchetti. Di ordine dell’illustrissimo et reverendissimo<br />
signor cardinale Cesi legato di Bologna. Publicata in Bologna alli 24 et reiterata<br />
alli 30 di decembre MDLXXXII. In Bologna per Alessandro Benacci<br />
[Sottoscrittori: Anselmo Dandini vicelegato, Cesare Fachinetti gonfaloniere]<br />
1589, maggio 24 e 26<br />
Bandi<br />
AS BO, Archivio Boschi, b. 544, cc. 138-141; AS BO, Legato, Bandi speciali, 5, cc.<br />
133-136; AS BO, Legato, Bandi speciali, 12; BCA BO, A.V.I.VII.1/II. vol. 12;<br />
BCA BO, 17. Storia civile e politica. Caps. P2, n. 131; BCA BO, 17. Storia civile e<br />
politica. Caps. P3, n. 10.<br />
Provisione et ordine sopra le pompe, et vestire così di donne, come de gli<br />
huomini apparati di dote, et banchetti. Di ordine dell’illustrissimo, et reverendissimo<br />
signor cardinale Mont’alto legato di Bologna, et per sua signoria
Bologna 45<br />
illustrissima monsignor reverendissimo signor Camillo Borghese suo meritissimo<br />
vicelegato. Publicata in Bologna alli 24 et reiterata alli 26 di maggio<br />
MDLXXXIX. In Bologna, per Alessandro Benacci, vedi 1582, dicembre 24 e<br />
30. Bandi, Provisione et ordine sopra le pompe, et vestire così di donne come<br />
de gli huomini, apparati di dote et banchetti. Di ordine dell’illustrissimo<br />
et reverendissimo signor cardinale Cesi legato di Bologna. Publicata in<br />
Bologna alli 24 et reiterata alli 30 di decembre MDLXXXII. In Bologna per<br />
Alessandro Benacci<br />
[Sottoscrittori: Camillo Borghese vicelegato, Scipione Zambeccari gonfaloniere]<br />
1591, settembre 28<br />
Bandi<br />
BCA BO, 17. Biografie ed elogi. Cart. Paleotti Gabriele, n. 1; BCA BO, 17. Storia<br />
ecclesiastica bolognese. Caps. D2, n. 26; BCA BO, 17. E.I.1/3, pp. 140-149; BU<br />
BO, A.V. Caps. XIX/33.<br />
Ordine et pragmatica sopra i funerali fatta per ordine dell’illustrissimo et<br />
reverendissimo signor cardinale Paleotti all’hora vescovo di Bologna. Confermata<br />
per breve da papa Gregorio XIII santa memoria et publicata in Bologna<br />
sotto li XIII di gennaro 1573. Con <strong>la</strong> riforma hora aggiunta del presente<br />
anno 1591 da monsignor reverendissimo coadiutore di Bologna, per<br />
ordine del sudetto illustrissimo et reverendissimo signor cardinale Paleotti<br />
arcivescovo, per causa degli abusi, introdutti dopo <strong>la</strong> publicatione del<strong>la</strong> predetta<br />
pragmatica. [Bologna, 28 settembre 1591] In Bologna per Vittorio<br />
Benacci, vedi 1573, gennaio 13. Bandi, Provisione sopra i funerali per ordine<br />
di monsignor illustrissimo et reverendissimo cardinale Paleotti vescovo<br />
di Bologna. Confirmata per breve di nostro signore papa Gregorio XIII.<br />
[Bologna, 13 gennaio 1573] In Bologna per Alessandro Benacci MDLXXIII<br />
[Sottoscrittori: Alfonso Paleotti coadiutore]<br />
1596, aprile 6 e 8<br />
Bandi<br />
AS BO, Bandi-Notificazioni, serie I, vol. 6; AS BO, Archivio Boschi, b. 193/34; AS<br />
BO, Congregazione di gabel<strong>la</strong> grossa, b. 387; BCA BO, A.V.I.VII.1/II. vol. 12; BCA<br />
BO, 17. Storia civile e politica. Caps. P3, n. 80.<br />
Provisione et ordine sopra le pompe, et vestire così di donne, come de gli<br />
huomini apparati di dote, et banchetti. Di ordine espresso del<strong>la</strong> santità di<br />
nostro signore. Publicata in Bologna alli 6 et reiterata alli 8 d’aprile 1596. In<br />
Bologna, per Vittorio Benacci<br />
[Sottoscrittori: Annibale Rucel<strong>la</strong>i vicelegato, Agostino Marsili gonfaloniere]
FONTI<br />
1250-1261<br />
Statuti<br />
Ne meretrices et earum receptrices maneant infra civitate et circ<strong>la</strong>, quod<br />
ministrales procurent<br />
Ad removendas turpitudines ma<strong>la</strong>rum mulierum et ganearum et civitas sit purgata<br />
omni turpitudine de contratis in quibus infra civitatem et infra circ<strong>la</strong>m habitare<br />
expel<strong>la</strong>ntur, statuimus quod publice meretrices et earum deceptrices non debeant<br />
manere infra fossata civitatis et circle et quod earum accusationes non recipiantur<br />
de iniuria verborum vel etiam de offensionibus que fient eis dum vadunt ad hospitia<br />
sco<strong>la</strong>riorum, nisi de rebus si que essent ab<strong>la</strong>te vel de sanguine vel de livido vel<br />
debilitatione membrorum.<br />
Item statuimus quod non vadant amantate per civitatem vel suburbia nisi pelle<br />
vel c<strong>la</strong>mide sine taxellis afib<strong>la</strong>tis ad collum et si que contrafecerint cuilibet sit licitum<br />
eis auferre c<strong>la</strong>midem vel velum vel pellem sine pena.<br />
Addimus huic statuto quod ul<strong>la</strong> femina vel domina vel aliqua alia persona de<br />
civitate Bononie nisi fuerit publica meretrix non debeat portari aliquam gonel<strong>la</strong>m<br />
vel guarnachiam seu guarnaçonem, pellem vel mantellum aut çuppam vel<br />
aliud indumentum sive mantaturam quod tangat terram vel possit tangere terram<br />
ab aliqua parte, nec regoglum aliquod quod sit triplica ultra medium brachium,<br />
et si qua contrafecerit debeat ipso iure perdere dotem suam, que dos perveniat<br />
in comuni si nupta fuerit, et maritus condempnetur in L libris bononinorum,<br />
et si non fuerit nupta condempnetur mulier in XXV libris bononinorum. Et<br />
nullus sartor vel aliqua alia persona debeat facere aliquod indumentum incidere<br />
seu sui vel sui facere contra predictam formam, sub pena et banno XXV librarum<br />
bononinorum quotiens contrafecerit, cuius banni medietas sit comunis et alia<br />
accusantis, et si solvere non poterit fustigetur. Et potestas precise teneatur singulis<br />
mensibus scilicet bis in mense facere inquiri per suos familiares et maxime in<br />
diebus festivis ire debeant inquirendo et contrafatientes denuntiare potestati. Et<br />
potestas cum consilio comunis Bononie procuret quod dominus episcopus exco-
48 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
municet contrafatientes et denuntiare fatiat excomunicatos unicuique presbitero<br />
sive rectori cuiusque ecclesie civitatis Bononie quilibet in dicta excomunicatione<br />
omnes et singu<strong>la</strong>s contrafatientes, et hec additio in omnibus suis partibus sit<br />
pretisa et pretisa debeat observari. Item statuimus quod nullus domum suam<br />
concedat eis infra fossa civitatis et circle et qui contrafecerit solvat nomine banni<br />
XXV libras bononinorum, medietas sit comunis et alia accusantis, et dominus<br />
domus dictam penam solvere teneatur nec ingnorantia excusetur dum constiterit<br />
vel per vicinos probari poterit quod dicte male mulieres in domo per VIII dies<br />
steterint.<br />
Addimus huic statuto quod duos homines eligi debeant […]ctis comunis per<br />
curiales, qui sint etate a XL annorum, addimus qui iurare debeant denuntiare et accusare<br />
omnes receptatores quos in domo in quibus morarentur et morabuntur et<br />
denuntient domino domus quod ipsas de domo expel<strong>la</strong>t, qui si dominus domus<br />
non extraet et ignorentur per sacramentum illicitos quis esset dominus domus sufitiat<br />
denuntiatio et preconiçatio facta per ipsam contratam seu capelle in qua domus<br />
fuerit, et potestas dictam condempnationem continenter in statutis infra XV dies<br />
postquam eis fuerit facta teneatur pretise.<br />
Et predictam condempnationem domino domus solvi facere secundum formam<br />
statutorum, videlicet in termino statuto de condempnatione solvenda, aut domum<br />
diruat domui fatiat si domino domus non inveniretur cuius esset domus, et si predicti<br />
predicta non denuntiaverint et fecerint eadem pena in servitute aposita puniantur<br />
et post sit cuilibet licitum accusare.<br />
Et specialiter circa ecclesiam Sancti Nicho<strong>la</strong>i Predicatorum et Minorum fratrum<br />
stare non sinantur, nec in parochia Sancte Marie de Baroncel<strong>la</strong> et Sancti Archangeli,<br />
nec ad domum principum scilicet a beccariis supra usque ad domum domini<br />
Çanelli quondam Calcagnili, nec in parochia Sancte Marie de Carariis, nec Sancte<br />
Marie de Bulgaris et Sancti Damiani et Sancti de Ansaldis, nec in curia Sancti Ambrosii,<br />
nec in pertinentiis eius a V domibus iuxta curiam Sancti Ambrosii, nec a domo<br />
Bonaventure Ta<strong>la</strong>matii usque Sancte Tecle per il<strong>la</strong>m viam rectam, nec ad curiam<br />
comunis usque ad ecclesiam Sancte Tecle et ad domum domini Iuliani de Voscereriis,<br />
quod nec morentur nec sinantur morari, et in pertinentia Sancti Ieminiani,<br />
nec in parochia Sancte Marie Rotunde, nec in parochia Sancti Barbatiani, nec<br />
in parochia Sancte Marie de Caritate, nec in capel<strong>la</strong> Sanctorum Symonis et Iude,<br />
nec in capel<strong>la</strong> Sancti Martini de porta Nova, nec Sancti Benedicti iuxta domum<br />
Palmiroli. Que omnia curent ministrales contratarum singulis mensibus, et provideant<br />
et teneantur ministrales in suis contratis accusare et denunciare potestati illos<br />
qui locant domos suas publicis meretricibus sub banno XXV librarum bononinorum,<br />
et si invenerint expel<strong>la</strong>nt.<br />
Et dicimus quod non debeant stare in tubatis molendinorum, et legatur in concione<br />
in omnibus capitulis supradictis, et hoc totum sit pretisum.
Bologna 49<br />
1286, agosto 7-12<br />
Inquisizioni<br />
Inquisizione contro una veste caudata<br />
Die mercurei VII intrante augusto.<br />
Domina Francisca uxor Feudi draperii capelle Sancte Lucie accusata per Iacobum<br />
de Stanfonti nuntium comunis Bononie quod hodie per totam diem sit coram<br />
notarium domini potestatis actenus quia ipsa domina Francisca trahebat post<br />
se caudam unius gonelle m[…]ni viridi et non permisit sibi eam mensurari et hoc<br />
fuit die predicto.<br />
Domina Francisca uxor Fey domini Bonacursi de capel<strong>la</strong> Sancte Lucie negat se<br />
habere caudam gonelle sue quam in dorso habebat tunc quando scripta fuit per notarium<br />
domini potestatis in die festivitatis beati sancti Dominici mayorem quam<br />
contineatur in statutis seu ordinamentis comunis Bononie. Item dicit quod per<br />
eam non remansit quin mensurata esset per dictum notarium domini potestatis,<br />
sed propter tumultum gencium non potuit mensurari.<br />
Die lune XII intrante augusto.<br />
Dominus Petrus de Boetis capelle Sancte Lucie quia interrogatus precepta<br />
domini potestatis et de veritate dicenda qui suo sacramento dixit quod die mercurei<br />
predicto quando domina Francisca preditta inventa fuit penes ecclesiam<br />
Sancti Dominici per notarium domini potestatis et scripta per ipsum notarium<br />
habere caudam gonelle sue mayorem quam contineatur in statuto comunis Bononie,<br />
quod ipsa cauda non fuit ei mensurata per dictum notarium nec per<br />
nuncios qui secum erant et hoc propter presuram gentium que ibi erat propter<br />
festum.<br />
Petrus Petrizoli Tancredi capelle Sancti Mani qui interrogatus die predicto<br />
precepta domini potestatis et de veritate dicenda qui suo sacramento dixit quod<br />
die mercurei predicto quando domina Francisca preditta inventa fuit per notarium<br />
domini potestatis penes ecclesiam Sancti Dominici et scripta per ipsum notarium<br />
habere caudam gonelle sue mayorem quam contineatur in statuto comunis<br />
Bononie, quod ipsa cauda non fuit ei mensurata per dictum notarium nec per<br />
nuncios qui secum erant et hoc propter presuram gentium que ibi erat propter<br />
festum.
50 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
1288<br />
Statuti<br />
Tractatus de variis et extraordinariis criminibus et excessibus pertinentibus<br />
ad specialem notarium domini potestatis deputatum super coronis et<br />
vestibus dominarum et aliis infrascriptis<br />
De pena eius qui portaverit donaria alicui sponse 1<br />
Prohibemus quod aliquis vel aliqua persona portare non debeat vel mittere vel<br />
portari facere per se vel alium quocumque modo, cauxa vel ingenio alicui sponse<br />
vel alteri persone occaxione sponse 2 , aliqua donaria in aliqua quantitate, re vel<br />
specie; et quicumque contrafecerit condempnetur pro qualibet vice qua contrafecerit<br />
in vigintiquinque libris bononinorum. Item dicimus quod aliqua sponsa,<br />
nec aliqua alia persona pro sponsa debeat recipere aliquo modo vel ingenio de<br />
dictis donariis sub dicta pena XXV librarum bononinorum ipsi sponse vel alteri<br />
recipienti pro ea et ei in cuius domo dicta donaria reciperentur vel ponerentur 3 .<br />
Et dicimus quod ad aliquod convivium quod fieret causa sponsaliciarum vel nuptiarum<br />
non possint interesse ultra decem homines, si fieret convivium hominibus,<br />
vel decem domine, si fieret mulieribus ex utroque <strong>la</strong>tere, silicet sponsi et<br />
sponse. Et qui contrafecerit puniatur et condempnetur et ille qui fieri fecerit convivium<br />
in vigintiquinque libris bononinorum et quilibet sacramento teneatur<br />
contrafacientes denunciare et accusare. Et sponsus non possit secum ducere nisi<br />
tres socios ad convivium, ita quod computata persona sponsi sint quatuor ad<br />
plus. Item dicimus quod tempore dictorum conviviorum non exibeantur nisi tria<br />
genera ferculorum deductis fructibus. Et quod nullus mittere debeat aliquod ensenium<br />
ferculorum vel mitti possit extra domum convivii. Et qui contra predicta<br />
fecerit, condempnetur pro quolibet et qualibet vice in centum solidis bononinorum<br />
et quilibet teneatur contrafacientes denunciare et accusare. Et predicta habeant<br />
locum in civitate Bononie et burgis. Et predicta teneatur potestas publice<br />
facere preconiçari per civitatem Bononie et burgos in locis consuetis infra quindecim<br />
dies ab introhitu sui regiminis. Et procuret dominus potestas cum venerabili<br />
patre domino Bononiensi episcopo, quod ipse venerabilis pater proferre dignatur<br />
excomunicationis sententiam in facientes contra predicta vel aliquod predictorum.<br />
Et quod dicta excomunicationis sententia denuntietur per capel<strong>la</strong>s et<br />
1 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
1335. Statuti, De pena eius qui portaverit donaria alicui sponse. Rubrica.<br />
1352. Statuti, De pena eius qui portaverit donaria alicui sponse. Rubrica.<br />
1357. Statuti, De pena eius qui portaverit donaria alicui sponse. Rubrica.<br />
2 1357 omette vel … sponse.<br />
3 ponerentur] donarentur vel portarentur 1335, 1357.
Bologna 51<br />
ecclesias civitatis Bononie et burgorum in nativitate Domini et in pascate resurectionis<br />
Domini omni anno 4 .<br />
De penis plorantium seu se desmantantium ad exequias mortuorum vel emxenia<br />
mittentium et de modo servando in exequiis mortuorum. Rubrica<br />
Item statuimus quod nul<strong>la</strong> persona de civitate Bononie vel suburbiis ad<br />
exequias alicuius mortui seu ad domum mortui se debeat desmantare vel plorare<br />
c<strong>la</strong>mando vel vociferendo nec sibi manus percuttere ad domum mortui vel mortue<br />
extra domo et eundo vel reddeundo ad ecclesiam. Item quod nul<strong>la</strong> mulier que sit<br />
coniuncta vinculo parentele mortuo vel mortue, venire debeat ad ecclesiam cum<br />
mortuo, seu post mortuum, vel ante ea die qua sepultus fuerit mortuus vel<br />
mortua; et si quis vel si qua contrafecerit condempnetur in XXV libris<br />
bononinorum pro qualibet vice, et quilibet possit accusare et denuntiare et habeat<br />
medietatem banni. Item dicimus quod pro aliquo defuncto vel defuncta<br />
seppelliendis non pulsetur campane nisi illius ecclesie ad quam debuerit seppelliri<br />
et illius de cuius capel<strong>la</strong> fuerit mortuus vel mortua et pulsentur campane ad sogam<br />
tantum. Item dicimus quod non debeat aliqua persona defuncta preconiçari per<br />
civitatem. Item dicimus quod ad exequias alicuius defuncti non portetur nisi il<strong>la</strong><br />
crux ad cuius ecclesiam debuerit sepelliri et crux sue capelle. Item quod ad<br />
exequias alicuius defuncti non debeant portari ultra quatuor cerei de libra quilibet<br />
ad plus. Et quicumque contrafecerit vel fieri fecerit, si fuerit heres defuncti sive<br />
commissarius sive executor sive alius, condempnetur pro singulis quatuor capitulis<br />
proximis et pro qualibet vice in XXV libris bononinorum. Item quod nul<strong>la</strong> mulier<br />
mortua portari debeat ad sepulturam cum facie discoperta et quicumque eam<br />
deportabit vel deportari fecerit condempnetur in XXV libris bononinorum. Item<br />
quod corpus postquam fuerit sepultum nul<strong>la</strong> persona se debeat congregare<br />
sedendo ad domum defuncti et redditu facto ab ecclesia, incontinenti se debeant<br />
separare nisi essent pater, frater aut filius vel alius sibi coniunctus usque in<br />
quartum gradum vel nisi essent de vicinis eius. Et quicumque contrafecerit<br />
condempnetur pro qualibet vice in centum solidis bononinorum. Item quod ad<br />
corpus alicuius defuncti non debeant portari vel esse aliqua dopleria nec ultra<br />
unum pannum sete sive pallium sive cultram. Item dicimus quod postquam<br />
defunctus vel defuncta fuerit traditus vel tradita sepulture et homines redderint<br />
qui affuerint dicte sepulture ad domum defuncti vel defuncte, quod omnes<br />
mullieres que fuerunt ad exequias defuncti vel defuncte incontinenti discedere<br />
debeant a domo defuncti vel defuncte, ita quod ibi nulle remaneant nisi fuerit<br />
mater vel novercha vel soror vel filia vel socrus vel cognata vel filia fratris vel<br />
sororis defuncti vel defuncte vel viduate, sub pena X librarum bononinorum pro<br />
4 per civitatem … omni anno] singullis annis infra octo dies mensis ianuarii 1335,<br />
1352, 1357.
52 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
qualibet, que ultra predictas remanserit, de dote sua solvenda. Et dominus<br />
potestas procuret quod dominus episcopus tales mulieres contrafacientes<br />
denuntietur in pascalibus diebus in ecclesiis excomunicate esse. Prohibemus etiam<br />
aliquos mortuos sepelliri indutos de scarleto, nisi fuerit milex vel legum aut<br />
decretorum 5 doctor, sub pena centum librarum bononinorum pro qualibet vice<br />
filiis descendentibus vel heredibus mortui. Item quod nullus debeat arrengare ad<br />
aliquod corpus seu ocaxione alicuius defuncti comendando defunctum vel aliqua<br />
alia exponendo in modum arrengandi. Item quod nullus ducat secum ad aliquod<br />
corpus defuncti ultra decem homines ad plus per se vel alium modo aliquo vel<br />
ingenio pena et banno XXV librarum bononinorum ei qui duceret et cuilibet eunti<br />
ad corpus ultra predictum numerum centum solidorum bononinorum pro<br />
quolibet et qualibet vice, exceptis societatibus artium et armorum et societatibus<br />
fraternitatum. Item quod nullus civis faciat venire aliquos comitatinos sive rusticos<br />
pro comuni vel singu<strong>la</strong>riter ad aliquod corpus seppelliendum vel plorandum sive<br />
ad domum suam pena et banno centum librarum bononinorum cuilibet comuni,<br />
et cuilibet venienti XXV librarum bononinorum, et successoribus defunti C<br />
librarum bononinorum pro qualibet vice, salvo quod coniuncti vincullo parentele<br />
usque ad quintum gradum possint venire, dummodo observent formam superius<br />
denotatam in non plorando et palmas verberando. Item prohibemus omnibus<br />
habere in exequiis alicuius seu sepulture ultra numerum octo sacerdotum, si<br />
contingat defunctum seppelliri ad ecclesiam sive capel<strong>la</strong>m suam. Et si contingerit<br />
sepelliri ad aliam ecclesiam vel capel<strong>la</strong>m, tunc non liceat habere ultra illos<br />
sacerdotes vel clericos qui sunt de ecclesia ubi seppellitur et illos qui sunt de<br />
capel<strong>la</strong> seu ecclesia mortui, sub pena heredibus vel successoribus defuncti XXV<br />
librarum bononinorum. Et quilibet possit accusare; medietas eius banni sit<br />
accusatoris et alia comunis, et teneatur in credenciam. Et super predictis omnibus<br />
et singullis potestas possit inquirere per se et tabellionem, quem deputaverit ad<br />
predicta et per famam et per aspectum, per probationes, inditia et presumptiones<br />
et quolibet alio modo quo melius fieri poterit, mittendo tabellionem personaliter,<br />
publice et secrete ad exequias mortuorum et ad sponsas et monachos et sacerdotes<br />
et sorrores et ad festivitates pro coronis et vestibus dominarum interdictis, qui<br />
notarius refferrat contrafacientes et ipsos puniat potestas predictis penis. Item<br />
quod nullus portet vel mittat aliqua exenia cruda vel cocta ad domum alicuius<br />
mortui vel suorum ascendentium vel descendentium vel heredum, vel recipiat<br />
antequam corpus tradatur sepulture, vel etiam post per octo dies, pena cuilibet<br />
mittenti et cuilibet recipienti XXV libris bononinorum et predicta faciat dominus<br />
potestas publice preconiçari infra XV dies regiminis ipsius et sit precisum.<br />
5 aut decretorum aggiunto in margine, seguito dal<strong>la</strong> nota Ego Vinciguerra Bovixii addidi<br />
in dicto statuto «aut decretorum» quia reformatum extitit in consilio populi tempore domini<br />
Bindi, capitanei populi Bononie.
Bologna 53<br />
De pena portantium vel mittentium donaria alicui clerico vel religiose<br />
persone<br />
Ordinamus quod nul<strong>la</strong> persona parva vel magna audeat vel presumat portare vel<br />
mittere, vel portari seu mitti facere alicui presbitero de novo faciendo, vel monacho<br />
vel monache, vel fratri vel sorori, vel alicui religiose persone cereos vel candel<strong>la</strong>s vel<br />
fogacias vel toag<strong>la</strong>s vel aliquod aliud dare et quicumque contrafecerit condempnetur<br />
pro qualibet vice in decem libris bononinorum. Item quod nul<strong>la</strong> persona possit<br />
vel debeat coadunationem facere personarum, vel invitare vel invitari facere aliquem<br />
vel aliquos occasione predicta. Et quicumque contrafecerit condempnetur in<br />
XXV libris bononinorum pro qualibet vice, et potestas infra quindecim dies ab ingressu<br />
regiminis teneatur facere preconiçari predicta et super predictis et quolibet<br />
predictorum dominus potestas habeat plenum et liberum arbitrium et super hiis<br />
semper presit notarius specialis ipsius domini potestatis super donis sponsarum et<br />
monachorum et sit precisum.<br />
De pena facientium maiumam seu comitem vel comitissam.<br />
Rubrica 6<br />
Ordinamus quod maiuma 7 , vel comitisse, vel comites sive ludus ipsarum fieri<br />
non debeat in civitate Bononie vel burgis, nec temptoria sive curtine ipsius ocaxione.<br />
Et qui pateretur in domo sua vel sub porticu domus sue vel ante domum suam<br />
fieri 8 , solvat nomine pene et banni centum 9 solidos bononinorum. Et maiuma 10 seu<br />
comitissa vel comes XX solidos bononinorum, cuius medietas sit comunis 11 et alia<br />
accusantis. Et potestas teneatur predicta inhibere et banniri facere per civitatem Bononie<br />
de mense aprilis et maii. Ad quam condempnationem solvere teneatur pater<br />
pro filia et ille in cuius potestate est.<br />
6 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
1335. Statuti, De pena facientium maiumam, comitem vel comitissam. Rubrica.<br />
1352. Statuti, De pena facientium maiumam vel comitem vel comitissam. Rubrica.<br />
1357. Statuti, De pena facientium maiumam, comitem vel comitissam. Rubrica.<br />
1376. Statuti, De pena facientium mariam, comitem vel comitissam. Rubrica.<br />
1389. Statuti, De pena fatientium mariam, comitem vel comitissam. Rubrica.<br />
1454. Statuti, De pena fatitantium mariam, comitem vel comitissam.<br />
7 maiuma] marie 1376, 1389, 1454.<br />
8 1335, 1352, 1357, 1376 aggiungono vel sue habitationis.<br />
9 centum] quadraginta 1352, 1357, 1376, 1389, 1454.<br />
10 maiuma] marie 1376, 1389, 1454.<br />
11 comunis] camere Bononie 1454.
54 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
De pena portantium vestes, caudas, coronas de perlis et frixos vel gramitas<br />
vel fibag<strong>la</strong>s contra formam huius statuti et de pena sartorum et aurificum<br />
venientium contra formam huius statuti. Rubrica<br />
Statuimus quod nul<strong>la</strong> domina seu mulier in civitate Bononie, vel burgis aut comitatu<br />
Bononie, audeat vel presumat portare pelles, vel aliquod vestimentum quod<br />
habeat caudam que trahatur vel trahi possit aliquo modo per terram, longiorem tribus<br />
quartis brachii, vel regoglum quod possit esse longius uno brachio 12 sine taxellis.<br />
Et si qua vestimenta reperientur facta actenus, reducantur ad predictam mensuram,<br />
seu modum superius dec<strong>la</strong>ratum, pena et banno cuilibet contravenienti vigintiquinque<br />
librarum bononinorum et pro qualibet vice et nichilominus reducatur vestimentum<br />
ad modum predictum, et nullus civis vel forensis aut nul<strong>la</strong> audeat vel presumat<br />
in civitate Bononie vel comitatu incidere aliquod vestimentum contra predictam<br />
formam, pena et banno decem librarum bononinorum cuilibet qui incideret aliquod<br />
vestimentum contra predictam formam et pro qualibet vice et quolibet vestimento.<br />
Et quod nul<strong>la</strong> persona civitatis vel comitatus Bononie aut aliunde, audeat vel presumat<br />
aliquod vestimentum contra predictam formam incisum suere alicui civi vel comittatino,<br />
in civitate Bononie vel comittatu aut extra comittatum, pena et banno<br />
cuilibet qui contrafecerit et pro qualibet vice et quolibet vestimento centum solidorum<br />
bononinorum. Item quod aliqua domina civitatis vel comitatus Bononie, magna<br />
vel parva, de cetero non audeat vel presumat portare aliquam coronam seu sertum<br />
compositum de perlis aut circlelum batutum de auro vel argento, aut super se<br />
portare vel habere aliquod ornamentum de perlis, in aliqua parte persone, excepto<br />
quam in anullo, nec bindas aliquam vel aliquas in quibus sit aurum insertum, vel<br />
tessutum vel treceram aliquam vel redexel<strong>la</strong>m in quibus sit aliquod aurum vel argentum<br />
fabricatum preterquam aurum vel argentum fi<strong>la</strong>tum, pena et banno XXV librarum<br />
bononinorum pro qualibet et qualibet vice qua contrafactum fuerit et amittat<br />
coronam seu circlelum vel ornamentum de perlis. Item quod nul<strong>la</strong> persona silicet<br />
masculus maior etatis XII annorum, vel aliqua femina maritata seu postquam fuerit<br />
maritata, audeat vel presumat ad aliquod vestimentum habere vel portare aliquod<br />
ornamentum de frixis seu frixum, vel gramitas vel gramitam aliquam vel aliquas, pena<br />
et banno cuilibet contrafacienti et pro qualibet vice X librarum bononinorum.<br />
Permittimus autem et concedimus de urbanitate cuilibet domicelle non maritate<br />
posse habere et portare frixos seu ornamentum de frixis, quorum frixorum brachium<br />
sit et esse possit valoris duorum soldorum bononinorum et abinde infra. Abinde vero<br />
supra eis prohibemus sub pena et banno proxime dicto, pro quolibet contrafaciente,<br />
et pro qualibet vice ipso facto incurrere volumus. Preterea precipimus quod<br />
aliqua domina magna vel parva civitatis Bononie vel comittatus non audeat vel presumat<br />
habere vel portare ad aliquod vestimentum vel aliqua vestimenta affib<strong>la</strong>turas<br />
12 uno brachio aggiunto sul margine sinistro corregge tribus quartis brachii. Prosegue così:<br />
Additum fuit per reformationem propter quod ubi dicebat tribus quartis esse goglum dicant<br />
uno brachio. Ego Vinciguerra Bovixii notarius huic officio scripsi et caçavi tribus quartis<br />
brachii et addidi uno brachio.
Bologna 55<br />
ad collum de auro vel argento, vel aliquid aliud loco affib<strong>la</strong>ture, que affib<strong>la</strong>ture sint<br />
ad gonel<strong>la</strong>m vel aliud vestimentum sive guarnachiam maioris valoris XX solidorum<br />
bononinorum et ad guarnachiam maioris valoris XL solidorum bononinorum, habita<br />
ratione prime extimationis affib<strong>la</strong>turarum predictarum quando de novo facte fuerint.<br />
Et quod nul<strong>la</strong> persona civis vel forensis audeat vel presumat componere ad aliquod<br />
vestimentum alicuius domine civitatis Bononie vel comitatus aliquas affib<strong>la</strong>turas<br />
maioris extimationis et precii quam superius dictum est, pena et banno cuilibet<br />
domine seu mulieri vel femine portanti affib<strong>la</strong>turas aliquas contra predictam formam,<br />
et pro qualibet vice, et cuilibet qui componeret aliquas affib<strong>la</strong>turas contra predictam<br />
formam X librarum bononinorum. Et de predictis dominus potestas teneatur<br />
per se et suum notarium ad hoc deputatum inquirere per civitatem et comitatum, et<br />
habeat arbitrium inquirendi, puniendi et condempnandi in predictis penis quoslibet<br />
venientes seu contrafacientes contra formam huius statuti vel alicuius capituli eiusdem<br />
non tamen possit absolvere. Et insuper teneatur potestas habere secretos denuntiatores<br />
pro qualibet capel<strong>la</strong> prout sibi videbitur de melioribus civitatis et burgorum.<br />
Et dominus potestas teneatur infra quindecim dies ingressus sui regiminis predicta<br />
facere preconizari per civitatem Bononie et burgos et quod dominus potestas et<br />
dominus capitaneus, ançiani et consules procurent cum effectu cum venerabili patre<br />
domino Bononiensi episcopo, quod in contrafacientes contra formam huius statuti<br />
excomunicationis sententiam proferat, et ipsam excomunicationis sententiam per<br />
singu<strong>la</strong>s capel<strong>la</strong>s dignetur facere publicari et denuntiare omni anno in festo nativitatis<br />
Domini et in paschate resurretionis Domini et in festo omnium Sanctorum. Et<br />
sit precisum in omni sui parte.<br />
Quod ultra XX homines non possit aliquis ducere ad aliquam<br />
desponsandam 13<br />
Ordinamus quod quicumque desponsare voluerit de cetero aliquam in suam<br />
sponsam et uxorem vel facere desponsari alicui suo filio, nepoti vel descendenti vel<br />
col<strong>la</strong>terali per dationem seu impositionem anuli vel consensu, eciam sine anuli impositione,<br />
non debeat secum ducere ad dictam desponsationem faciendam ultra XX homines<br />
vel permittere secum venire 14 , pena et banno cuilibet contrafacienti, scilicet<br />
sponso qui secum duxerit ultra dictum numerum seu patri vel avo sponsi, vel ei qui<br />
13 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
1335. Statuti, Quod ultra viginti homines non possit aliquis ducere ad desponsandum<br />
mulierem. Rubrica.<br />
1352. Statuti, Quod ultra viginti homines non possit aliquis ducere ad desponsandum<br />
mulierem. Rubrica.<br />
1357. Statuti, Quod ultra viginti homines non possit aliquis ducere ad desponsandum<br />
mulierem. Rubrica.<br />
14 1335, 1352, 1357 aggiungono absque licentia domini potestatis quam concedere possit<br />
considerata conditione personarum.
56 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
fuerit principalis ratione alicuius proximitatis vel vicinantie vel parentele ad dictam<br />
desponsationem faciendam vel fieri faciendam, centum solidorum bononinorum pro<br />
quolibet quem secum duxerit, vel venire permiserit, ultra predictum numerum 15 .<br />
Quod ex parte mulieris que debuerit desponsari non habeantur ultra<br />
XX homines 16<br />
Statuimus quod nul<strong>la</strong> mulier que se voluerit 17 deponsari facere 18 , nec aliquis qui<br />
voluerit de cetero aliquam suam filliam, neptem, sororem sive propinquam vel vicinam<br />
facere desponsare, tempore dicte deponsationis faciende, debeat habere in dicta<br />
domo deponsationis vel extra iuxta dictam domum ultra numerum XX hominum 19<br />
sub pena et banno C solidorum bononinorum pro quolibet quem habuerit ultra dictum<br />
numerum in ipsa domo vel extra iuxta dictam domum 20 , nec habere in domo in<br />
qua fiet desponsatio ultra decem dominas, sub pena et banno predictis.<br />
Quod ultra XX homines non invitentur alicui desponsationi. Rubrica 21<br />
Ordinamus quod nullus vel nul<strong>la</strong> ex parte sponsi vel sponse debeat invitare homines<br />
qui intersint vel debeant interesse deponsationibus faciendis uni vel pluribus<br />
ultra predictum numerum 22 , sub pena et banno C solidorum bononinorum pro<br />
quolibet quem invitaverit ultra numerum predictum 23 .<br />
15 1335, 1352, 1357 aggiungono et sine licentia predicta.<br />
16 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
1335. Statuti, Quod ex parte mulieris que debuerit desponsari non habeantur ultra viginti<br />
homines.<br />
1352. Statuti, Quod ex parte mulieris que debuerit desponsari non habeantur ultra viginti<br />
homines.<br />
1357. Statuti, Quod ex parte mulieris que debuerit desponsari non habeantur ultra viginti<br />
homines.<br />
17 se voluerit] debuerit 1335, 1352, 1357.<br />
18 1335, 1352, 1357 omettono facere.<br />
19 1335, 1352, 1357 aggiungono absque licencia domini potestatis quam concedere possit<br />
de maiori numero, considerata condictione personarum.<br />
20 1335, 1352, 1357 aggiungono sine licentia predicta.<br />
21 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
1335. Statuti, Quod ultra viginti homines non invitentur alicui disponsationi. Rubrica.<br />
1352. Statuti, Quod ultra viginti homines non invitentur alicui desponsationi. Rubrica.<br />
1357. Statuti, Quod ultra viginti homines non invitentur alicui desponsationi. Rubrica.<br />
22 1335, 1352, 1357 aggiungono absque licencia domini potestatis quam concedere possit<br />
secundum conditionem personarum.<br />
23 1335, 1357 aggiungono et sine licentia predicta.
Bologna 57<br />
Quod nullus ad desponsationem alicuius vadat, nisi fuerit invitatus.<br />
Rubrica 24<br />
Statuimus quod nullus de cetero ire vel accedere debeat vel esse ad aliquam desponsationem<br />
faciendam, nisi fuerit invitatus per ipsum sponsum vel sponsam, vel<br />
eius speciales nuntios, vel patrem vel matrem 25 vel alium vel aliam qui sit principalis,<br />
vel ad quem videatur principaliter pertinere ipsa desponsatio, ratione alicuius<br />
affinitatis vel parentele vel proximitatis vel vicinantie, sub pena et banno cuilibet<br />
contrafacienti C 26 solidorum bononinorum.<br />
De scribendis iis qui interesse debuerint desponsationi alicuius<br />
Ordinamus quod nullus parvus vel magnus ire debeat ad desponsationem<br />
alicuius sponse, vel pro parte sponsi vel pro parte sponse, ultra numerum XX<br />
hominum predictum. Et qui contrafecerit puniatur et condempnetur in centum<br />
solidis bononinorum pro quolibet et qualibet vice. Et quod quilibet sponsus vel<br />
sponsa vel eius pater, frater, soror, avus vel avia vel propinquus aut affinis sponsi<br />
vel sponse teneatur scribere et scribi facere et in scripturam publicam reducere<br />
nomina et cognomina omnium illorum XX hominum, quos ad dictam<br />
desponsationem invitaverit faciendam et secum ducere voluerit, antequam ad ipsa<br />
sponsalia procedatur. Et dare nomina illorum quos secum ducere voluerit ad ipsa<br />
sponsalia facienda ministrali sue capelle, silicet de capel<strong>la</strong> unde fuerit sponsus et de<br />
capel<strong>la</strong> unde fuerit sponsa, infra tercium diem a die desponsationis sub pena et<br />
banno centum solidorum pro quolibet sponso et qualibet sponsa et pro qualibet<br />
vice qua contrafecerit.<br />
24 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
1335. Statuti, Quod nullus ad desponsationem alicuius vadat, nisi fuerit invitatus. Rubrica.<br />
1352. Statuti, Quod nullus ad desponsationem alicuius vadat, nisi fuerit invitatus. Rubrica.<br />
1357. Statuti, Quod nullus ad desponsationem alicuius vadat, nisi fuerit invitatus. Rubrica.<br />
1376. Statuti, Quod nullus ad desponsationem alicuius vadat, nisi fuerit vocatus. Rubrica.<br />
1389. Statuti, Quod nullus ad desponsationem alicuius vadat, nisi fuerit vocatus. Rubrica.<br />
1454. Statuti, Quod nullus ad desponsationem alicuius vadat, nisi fuerit vocatus. Rubrica.<br />
25 1376 omette vel matrem.<br />
26 C] viginti 1376, 1389, 1454.
58 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
De nive vel remolo vel aliis rebus prohibitis habere tempore desponsationis<br />
et percussionibus prohibitis 27<br />
Statuimus quod nullus de cetero qui iverit vel fuerit vel intererit alicui desponsationi<br />
faciende debeat prohycere tempore dicte desponsationis ante vel post, nivem<br />
vel remolum vel rasuram cartarum vel segaturam ligni vel garnadellos vel ruschum<br />
28 vel putredinem 29 aliquam vel aliquod aliud 30 quacumque de causa, vel percutere<br />
aliquem cum manibus vel alio modo, sub pena et banno cuilibet contrafacienti<br />
et qualibet vice C solidorum 31 bononinorum.<br />
Quod cuilibet liceat accusare venientes contra predicta ordinamenta<br />
Ordinamus quod quilibet teneatur, possit et debeat accusare et denuntiare omnes<br />
et quoslibet qui fecerint contra predicta ordinamenta et statuta vel aliquod predictorum<br />
ordinamentorum loquentium de sponsis et habeat medietatem banni et<br />
accusans in credentiam teneatur. Et nichilominus dominus potestas possit, teneatur<br />
et debeat de predictis omnibus et singulis inquirere et inquisitionem facere. Et si<br />
invenerit aliquos facere contra aliquem de predictis ordinamentis vel capitulis, teneatur<br />
quemlibet eorum punire et condempnare in penis predictis, salvo statuto loquente<br />
de tondolo et tormento.<br />
27 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
1335. Statuti, De nive et remollo et alliis rebus prohybitis habere tempore desponsationis<br />
et percussionibus prohybitis.<br />
1352. Statuti, De nive et remollo et aliis rebus prohibitis habere tempore desponsationis<br />
et percusionibus prohibitis. Rubrica.<br />
1357. Statuti, De nive et remollo et aliis rebus prohibitis habere tempore desponsationis<br />
et percusionibus prohibitis. Rubrica.<br />
1376. Statuti, De nive et remolo et aliis rebus prohibitis haberi tempore desponsationis<br />
et percusionibus prohibitis. Rubrica.<br />
1389. Statuti, De nive et remolo et aliis rebus prohibitis haberi tempore disponsationis<br />
et percussionibus prohibitis. Rubrica.<br />
1454. Statuti, De nive et remolo et aliis rebus prohibitis tempore sponsationis et percussionis<br />
prohibimus. Rubrica.<br />
28 1352, 1357, 1376, 1389, 1454 omettono vel ruschum.<br />
29 putredinem] pulverem 1335, 1352, 1357, 1376] de pulvere in 1389, 1454.<br />
30 1335, 1352, 1357, 1376, 1389, 1454 aggiungono turpe vel dampnoxum.<br />
31<br />
C solidorum] decem librarum 1335, 1352, 1357] quinque librarum 1376, 1389,<br />
1454.
Bologna 59<br />
1297, ottobre 25<br />
Riformagioni<br />
Riformagione re<strong>la</strong>tiva ai funerali<br />
Item quid p<strong>la</strong>cet conscilio et masse populi providere et facere super infrascripta<br />
propoxitione seu posta, cuius tenor talis est. Cum inhonestum sit luctus tempore<br />
crapu<strong>la</strong>ri et convivia facere et inutilles ex hoc expense sequantur et inhoneste consuetudines<br />
inutilesque expense sint radicitus extirpande, quid p<strong>la</strong>cet conscilio et<br />
masse populi quod si contingat aliquam personam mori in civitate Bononie, burgis<br />
vel subburbiis nul<strong>la</strong> persona, masculus vel femina, que non sit familiaris defunte<br />
persone seu que non habitaverit cum persona defunta in eadem domo tempore<br />
mortis audeat vel presummat in die mortis et die antecedenti vel postea usque ad<br />
octo dies comedere, exenia mittere seu stare ad comedendum cum heredibus seu<br />
propinquioribus defunte persone in domo defunte persone vel alibi ubicunque exceptis<br />
ascendentibus et descendentibus in infinitum defunte persone seu suorum<br />
heredum ac eciam fratribus et sororibus et primis et secundis consanguineis ex<br />
utroque parente defunte persone vel suorum heredum et socero et socra, genero et<br />
nuru ac eciam cognatis et cognatas predictorum defunte persone seu suorum heredum,<br />
intelligendo cognatos maritos sororum defunti et maritos sororum heredum<br />
defunti, item fratres uxoris defunti et uxores heredum defunti, et intelligendo cognatos<br />
sorores uxoris defunti et uxores fratrum defunti, ac eciam exceptis duobus<br />
proximioribus vicinis ex qualibet parte domus habitationis defunti et duobus vicinis<br />
existentibus ex oppoxito domus habitationis defunti, et quod dicti proximiores<br />
et heredes defunti non recipiant aliqua exenia nec recipi paciantur, nec admittant<br />
vel recipiant aliquam personam ad comedendum secum dicto tempore exceptis personis<br />
superius exceptatis, et quod nullus masculus vadat ad induendum uxorem defunti<br />
aliquibus vestibus vel sit quando et ubi induatur, nec eciam vadat ad ducendum<br />
uxorem defunti seu aliquam dominam supra corpus defunti seu sit vel stet ubi<br />
dicte domine ducantur supra corpus, et quod supra corpus vel circha corpus non<br />
ponantur aliqui doplerii in domo vel extra, in ecclesia vel extra in aliquo loco, set<br />
solummodo cerei secundum formam statutorum, et quod non dentur due candele<br />
alicui clericho, fratri vel sacerdoti seu ecclesiastice persone vel alii pro eis set una so<strong>la</strong>,<br />
et quod occaxione mortis alicuius sepulture vel obsequiorum non fiat nisi unicha<br />
coadunatio hominum, scilicet ea hora qua debet portari corpus ad ecclesiam et<br />
aliis horis in die mortis defunti et die antecedenti mortem eius et sequentibus diebus<br />
post mortem defunti omnis cesset congregatio et adunatio hominum et quod<br />
ad accipiendum corpus de domo et portandum extra non intrent aliqui homines<br />
nisi illi qui debent corpus portare et quod nul<strong>la</strong> persona occaxione mortis alicuius<br />
faciat vel portet de novo nigras vestes, capucium sive capillinam excepta uxore defunti<br />
et quod incontinenti corpore defunti tradito sepulture vel iuxta sepulturam<br />
poxito omnes et singule persone que sociaverunt corpus de domo ad sepulturam separent<br />
se et revertantur ad proprias domos, habitationes vel locha absque eo quod<br />
consocient heredes vel proximiores defunti dum revertuntur ad domum, et quod
60 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
heredes seu proximiores defunti tunc possint et debeant sociari solum per predictas<br />
personas exceptatas que possunt comedere cum eisdem et per decem proximiores<br />
vicinos, pena et banno cuilibet facienti contra predicta vel aliquo predictorum et<br />
quociens fuerit contrafactum vigintiquinque librarum bononinorum, de quibus<br />
omnibus et singulis dominus potestas et sua familia teneatur et debeat inquirere et<br />
inquiri facere ad suum arbitrium et voluntatem et contrafacientes dicta pena punire,<br />
et quod ministrales contractarum teneantur contrafacientes denunctiare domino<br />
potestati vel sue familie et specialiter notario ad hoc deputato, pena et banno cuilibet<br />
ministrali qui non denunctiaverit decem librarum bononinorum, et quod dominus<br />
potestas faciat observari statutum quod est in quarto libro sub rubricha «De<br />
penis plorantium».<br />
Item p<strong>la</strong>cuit quasi toti conscilio facto partito per dictum dominum Iacobum de<br />
sedendo ad levandum et postmodum ad scrutinium cum fabis albis et nigris datis,<br />
restitutis et numeratis ut supra dictum est p<strong>la</strong>cuit ponentibus fabas albas qui fuerunt<br />
ducentioctuagintaquinque quod posta sive propoxitio que loquitur de mortuis<br />
que incipit «Cum inhonestum sit luctus tempore crapu<strong>la</strong>ri et convivia facere et<br />
inutilles ex hoc expense sequantur et inhoneste consuetudines inutilesque expense<br />
sint radicitus extirpande, quid p<strong>la</strong>cet conscilio et masse populi quod si contingat<br />
aliquam personam mori in civitate Bononie, burbis vel subburbiis nul<strong>la</strong> persona,<br />
masculus vel femina, que non sit familiaris deffunte persone seu que non habitaverit<br />
cum persona deffunta in eadem domo tempore mortis audeat vel presummat in<br />
die mortis et die antecedenti vel postea usque ad octo dies comedere, exenia mittere<br />
seu stare ad comedendum cum heredibus seu propinquioribus defunte persone<br />
in domo deffunte persone vel alibi ubicunque exceptis ascendentibus et descendentibus<br />
in infinitum deffunte persone seu suorum heredum ac eciam fratribus et sororibus<br />
et primis» et cetera auctoritate presentis conscilii firma sit, valeat et teneat<br />
et habeat plenum robur et effectui demandetur in omnibus et per omnia prout<br />
scripta est et lecta fuit in presenti conscilio cum illis additionibus quas dominus<br />
Schanabicus de Bannixiis legum doctor voluerit addere et quod ipse dominus Scanabicus<br />
possit presentibus propositioni sive poste addere secundum quod ei videbitur<br />
expedire et quod ipse addictiones per dictum dominum Scanabicum faciende<br />
possint per me Albertum notarium scribi et poni in dicta propositione seu posta sine<br />
pena non obstantibus aliquibus statutis, ordinibus et cetera, illi qui poxuerunt<br />
fabas nigras in contrarium viginti numero extiterunt.<br />
1300, maggio 1 - ottobre 2<br />
Inquisizioni<br />
Inquisitio contra dominas et sponsas et quosdam alios<br />
Hec est inquisitio que fit et fieri intenditur ex officio nobilis et sapientis militis<br />
domini Pini condam domini Stoldi de Rubeis de Florencia honorabilis potestatis<br />
civitatis Bononie et eius familie et Cenni notarii et scribe ipsius ad hec deputati se-
Bologna 61<br />
cundum formam infrascriptorum statutorum, ordinum seu provisionum, videlicet<br />
statuti, ordinis vel provisionis posite in statuto comunis sub rubrica «Ordo de vestimentis<br />
et ornamentis dominarum» et secundum formam ordinis et statuti que sunt<br />
in quarto libro statutorum comunis Bononie loquentium de vestibus dominarum<br />
et de caudis et reliquis frixiis et coronis, ghir<strong>la</strong>ndis, fribaglis, perlis, gemmis, sponsis<br />
et sponsabus, quorum unum est sub rubrica «De pena dominarum portantium vestes,<br />
coronas de perlis et frixiis vel gramitas vel fibrag<strong>la</strong>s contra formam huius statuti<br />
et de pena sartorum et aurificum venientium contra formam huius statuti» et<br />
aliud est sub rubrica «De pena eius qui portaverit donaria alicui sponse» et aliud est<br />
sub rubrica «Quod ultra viginti homines non possit aliquis ducere ad aliquam disponsandam»<br />
et aliud est sub rubrica «Quod ex parte mulieris que debuerit disponsari<br />
non habeantur ultra viginti homines» et aliud est sub rubrica «Quod ultra viginti<br />
homines non invitentur alicui desponsationi» et aliud est sub rubrica «Quod<br />
nullus ad desponsationem accedat nisi fuerit invitatus» et aliud est sub rubrica «De<br />
scribendis hiis qui debuerint interesse desponsationi» et aliud est sub rubrica «De<br />
nive vel remulo vel aliis rebus prohibitis habere tempore desponsationis et percussionibus<br />
prohibitis» infrascriptis diebus festivis per civitatem Bononie et ecclesias<br />
dicte civitatis secundum formam dictorum statutorum, ordinamentorum et provisionum<br />
contra omnes et singu<strong>la</strong>s personas que contra predicta vel aliquod predictorum<br />
facerent vel fecissent in aliqua parte dictorum statutorum, ordinum et provisionum<br />
vel alicuius eorum.<br />
Hii sunt testes examminati die dominico kalendarum maii super dicta inquisitione<br />
ad ecclesiam Sancti Francischi de Bononia.<br />
Albertus Iacomini cappelle Sancti Ysaie testis iuratus de veritate dicenda, examminatus<br />
super dicta inquisitione diligenter, dixit se nichil scire de contentis in ea.<br />
Michelinus Michelis cappelle Sancti Leonardi testis iuratus de veritate dicenda,<br />
examminatus super dicta inquisitione sibi lecta, dixit se nichil scire de contentis<br />
in ea.<br />
Bencivennis Albertini cappelle Sancte Lucie testis iuratus dicere veritatem, die<br />
predicta ante dictam ecclesiam examminatus super dicta inquisitione sibi lecta, dixit<br />
se inde nichil scire.<br />
Semprebene domini Alberti cappelle Sancti Andree testis iuratus dicere veritatem,<br />
die predicta ad ecclesiam Sancti Dominici de Bononia examminatus super<br />
dicta inquisitione sibi lecta, dixit se nichil inde scire.<br />
Ventura Iohannis cappelle Sancti Bartoli testis iuratus dicere veritatem, die predicta<br />
ad ecclesiam Sancti Dominici predicti examminatus super dicta inquisitione<br />
sibi lecta, dixit se nichil scire de contentis in ea.<br />
Die dominica octava maii.<br />
Iannellus Dondidei cappelle Sancti Iorii testis iuratus dicere veritatem, ad ecclesiam<br />
Sancti Petri de Bononia examminatus super dicta inquisitione sibi vulgariçata,<br />
dixit se nichil scire de contentis in ea.<br />
Bectinus ser Iacomi Spig<strong>la</strong>ti cappelle Sancti Georgii testis iuratus dicere veritatem,<br />
ad dictam ecclesiam examinatus super dicta inquisitione ei exposita, dixit se<br />
nichil scire de contentis in ea.
62 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Gherardus Pagani cappelle Sancti Ambrosii testis iuratus de veritate dicenda, ad<br />
ecclesiam Sancti Bartoli in pa<strong>la</strong>tio examminatus super dicta inquisitione ei exposita,<br />
dixit se nichil scire de contentis in ea.<br />
Gilius Bolongnipti cappelle Sancti Benedicti testis iuratus de veritate dicenda,<br />
ad dictam ecclesiam examminatus super dicta inquisitione eidem vulgariçata, dixit<br />
se nichil scire de contentis in ea.<br />
Die dominica quintadecima maii.<br />
Pierus Gherardi cappelle Sancti Alberti testis iuratus dicere veritatem, examminatus<br />
super dicta inquisitione sibi vulgariçata ad ecclesiam Sancti Martini de Avisa,<br />
dixit se nichil scire de contentis in ea.<br />
Iohannes Bolongnipti cappelle Sancti Alberti testis iuratus dicere veritatem,<br />
examminatus dicta die super dicta inquisitione sibi exposita ad ecclesiam Sancti<br />
Martini predicti, dixit se nichil scire de contentis in ea.<br />
Rambaldus domini Ramberti cappelle Sancti Andree testis iuratus dicere veritatem,<br />
die predicta ante ecclesiam Sancti Petri et examminatus super dicta inquisitione<br />
sibi lecta, dixit se nichil scire de contentis in ea.<br />
Balduccius Ilderini cappelle predicte testis iuratus de veritate dicenda super dicta<br />
inquisitione et examminatus super ea sibi lecta ad dictam ecclesiam dicta die, dixit<br />
se nichil scire de contentis in ea.<br />
Bictinus ser Iacobi cappelle Sancti Iorii testis iuratus dicere veritatem super dicta<br />
inquisitione, examminatus super ea diligenter ad ecclesiam predictam dicta die,<br />
dixit se nicchil scire de contentis in ea.<br />
Die nonodecimo maii ad festum Assensionis ad ecclesiam Sancti Michaellis de<br />
Bosco.<br />
Barthalomeus Iohannis cappelle Sancti Michaellis testis iuratus ad dictam ecclesiam<br />
super dicta inquisitione, examminatus super ea, dixit se nichil scire de contentis<br />
in ea.<br />
Michele Thommasi cappelle Sancti Viti testis iuratus dicere veritatem ad dictam<br />
ecclesiam, examminatus ad dictam ecclesiam dicta die super dicta inquisitione, dixit<br />
se nichil scire de contentis in ea.<br />
Die dominica vigesimasecunda maii.<br />
Iacominus ser Raynerii cappelle Sancti Ysaie testis iuratus dicere veritatem,<br />
examminatus super dicta inquisitione ad ecclesiam Sancti Iohannis sive monasterium<br />
suum, iuratus dixit se nichil scire de contentis in ea.<br />
Pierus Stefani dicte cappelle Sancti Ysaie testis iuratus dicere veritatem, ante<br />
dictam ecclesiam dicti Sancti Iohannis dicta die super dicta inquisitione examminatus,<br />
dixit se nicchil scire de contentis in ea.<br />
Grimaldus Arloccini cappelle Sancti Ysaie testis iuratus dicere veritatem, dicta<br />
die ad dictam ecclesiam examminatus super dicta inquisitione, dixit se nichil scire<br />
de contentis in ea.<br />
Stefanus Bonacursi cappelle Sancti Ysaie testis iuratus dicere veritatem, dicta die<br />
ad dictam ecclesiam examminatus super dicta inquisitione, dixit se inde nil scire.<br />
Die dominico vigesimonono maii.<br />
Bertus Peçini cappelle Sancte Marie maioris testis iuratus dicere veritatem,
Bologna 63<br />
examminatus ad dictam ecclesiam Sancte Marie super dicta inquisitione, dixit se nil<br />
scire de contentis in ea.<br />
Bonaventura Gilioli cappelle predicte testis iuratus dicere veritatem, ad dictam ecclesiam<br />
examminatus super dicta inquisitione, dixit se nichil scire de contentis in ea.<br />
Salustius Gherardi cappelle Sancti Felicis testis iuratus dicere veritatem, examminatus<br />
dicta die ad ecclesiam Sancti Francisci super dicta inquisitione, dixit se nichil<br />
scire de contentis in ea.<br />
Orsellus Iacobini cappelle Sancti Braxii testis iuratus dicere veritatem dicta die<br />
ad dictam ecclesiam Sancti Francisci, et examminatus super dicta inquisitione, dixit<br />
se nichil scire de contentis in ea.<br />
Die kalendarum iunii ad festum Sancti Proculi.<br />
Iohannes Alberti cappelle predicte testis iuratus dicere veritatem super dicta inquisitione<br />
et examminatus super ea, dixit se inde nichil scire.<br />
Iacomus Albertini cappelle Sancte Christine testis iuratus dicere veritatem et<br />
examminatus super dicta inquisitione, dixit se inde nichil scire.<br />
Die dominico quinto iunii.<br />
Ugolinus Iacomini cappelle Sancti Thomasi testis iuratus dicere veritatem et<br />
examminatus super dicta inquisitione ad ecclesiam Sancti Martini de Avisa, dixit se<br />
nicchil scire de contentis in ea.<br />
Thomasinus Petri cappelle Sancti Bartoli testis iuratus dicere veritatem et examminatus<br />
super dicta inquisitione ad ecclesiam Sancti Martini predicti, dixit se inde<br />
nichil scire.<br />
Guilielmus Iohannis cappelle Sancti Bartoli testis iuratus dicere veritatem et<br />
examminatus dicta die ad ecclesiam Sancti Bartoli super dicta inquisitione, dixit se<br />
inde nichil scire.<br />
Colus fratris Prosperini dicte cappelle testis iuratus dicere veritatem et examinatus<br />
dicta die ad dictam ecclesiam super dicta inquisitione, dixit se inde nichil scire.<br />
Die dominico duodecimo iunii.<br />
Nicco<strong>la</strong>us Amidei cappelle Sancti Iuliani testis iuratus dicere veritatem et examminatus<br />
ad ecclesiam Servorum sancte Marie super dicta inquisitione, dixit se inde<br />
nichil scire.<br />
Lapus domini Iuntini notarii cappelle Sancti Braxii testis iuratus dicere veritatem<br />
et examminatus super dicta inquisitione ante dictam ecclesiam Servorum sancte<br />
Marie, dixit se inde nichil scire.<br />
Gregorius ser Iohannis cappelle Sancte Marie maioris testis iuratus dicere veritatem<br />
ad dictam ecclesiam Sancte Marie maioris et ibidem examinatus super dicta inquisitione,<br />
dixit se inde nichil scire.<br />
Gilius Aldibrandini de Argel<strong>la</strong>ta dicte cappelle testis iuratus dicere veritatem et<br />
examminatus super dicta inquisitione ante dictam ecclesiam Sancte Marie maioris,<br />
dixit se nichil scire de contentis in ea.<br />
Die dominica nonadecima iunii.<br />
Balduccius Alderini cappelle Sancti Salvatoris testis iuratus dicere veritatem et<br />
examminatus ad ecclesiam Sancti Petri super dicta inquisitione, dixit se nicchil scire<br />
de contentis in ea.
64 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Michele domini Petriçoli cappelle Sancti Thome testis iuratus dicere veritatem<br />
et examminatus ad ecclesiam Sancti Petri super dicta inquisitione, dixit se nicchil<br />
scire de contentis in ea.<br />
Franciscus Borghesini cappelle Sancti Lunardi testis iuratus dicere veritatem et<br />
examminatus super dicta inquisitione ad ecclesiam Sancti Domini die predicta, dixit<br />
se inde nichil scire.<br />
Iacomus Ma<strong>la</strong>necti cappelle Sancti Iohannis in Monte testis iuratus dicere veritatem<br />
et examminatus super dicta inquisitione dicta die ad dictam ecclesiam, dixit<br />
se inde nichil scire.<br />
Die dominico vigesimosexto iunii.<br />
Dinadamus de Gogiadinis cappelle Sancti Michaellis de Lebroseto testis iuratus<br />
dicere veritatem et examminatus super dicta inquisitione ad ecclesiam Sancti Bartoli<br />
porte Ravennatis, dixit se nicchil scire de contentis in ea.<br />
Iacominus Albertini cappelle Sancti Thome testis iuratus dicere veritatem et<br />
examminatus ad ecclesiam Sancti Bartoli super dicta inquisitione, dixit se nichil<br />
scire de contentis in ea.<br />
Bertone fratris Iohannis cappelle Sancti Thome testis iuratus dicere veritatem et<br />
examminatus super dicta inquisitione dicta die ad ecclesiam Sancti Thome, dixit se<br />
nil scire de contentis in ea.<br />
Thomasinus Iacomini cappelle Sancti Thomasi testis iuratus dicere veritatem et<br />
examminatus super dicta inquisitione ad ecclesiam Sancti Thome, dixit quod nichil<br />
scit de contentis in ea.<br />
Die vigesimonono iunii ad festum sancti Petri.<br />
Dominus Petriççolus Michelis cappelle Sancti Thome testis iuratus dicere veritatem<br />
et examminatus super dicta inquisitione ad dictam ecclesiam, dixit se nil scire<br />
de contentis in ea.<br />
Santus domini Antonii cappelle Sancti Iosep testis iuratus dicere veritatem et<br />
examminatus super dicta inquisitione ad dictam ecclesiam, dixit se nicchil scire de<br />
contentis in ea.<br />
Die dominico tertio iulii.<br />
Semprebene ser Alberti cappelle Sancti Andree testis iuratus dicere veritatem et<br />
examminatus super dicta inquisitione ad ecclesiam Sancti Dominici, dixit se nichil<br />
scire de contentis in ea.<br />
Ventura Iohannis cappelle Sancti Proculi testis iuratus dicere veritatem et examminatus<br />
super dicta inquisitione ad ecclesiam Sancti Dominici, dixit se nichil scire<br />
de contentis in ea.<br />
Michele Thommasini cappelle Sancti Viti testis iuratus dicere veritatem et<br />
examminatus super dicta inquisitione ad ecclesiam Sancti Bartoli, dixit se nichil<br />
scire de contentis in ea.<br />
Gualmaccus Foscararii cappelle Sancte Marie de Carrariis testis iuratus dicere<br />
veritatem et examminatus super dicta inquisitione ad ecclesiam Sancti Bartoli predictam,<br />
dixit se nichil inde scire.<br />
Die dominico decimo iulii.<br />
Ugolinus Martini cappelle Sancti Ysaie testis iuratus dicere veritatem et exam-
Bologna 65<br />
minatus super dicta inquisitione ad dictam ecclesiam, dixit se nicchil scire de contentis<br />
in ea.<br />
Gilius Bolongnicti capelle Sancti Benedicti testis iuratus dicere et examminatus<br />
super dicta inquisitione ad ecclesiam Sancti Bartoli in pa<strong>la</strong>tio, dixit se nichil scire<br />
de contentis in ea.<br />
Gherardus Pagani cappelle Sancti Ambrosii testis iuratus dicere veritatem et<br />
examminatus super dicta inquisitione ad dictam ecclesiam Sancti Bartoli, dixit se<br />
nicchil scire de contentis in ea.<br />
Iannellus Dondidii cappelle Sancti Iorii testis iuratus dicere veritatem et examminatus<br />
super dicta inquisitione ad ecclesiam Sancti Petri dicta die, dixit se nichil<br />
scire de contentis in ea.<br />
Bectinus ser Iacobi Spig<strong>la</strong>ti cappelle Sancti Georgii testis iuratus dicere veritatem<br />
et examminatus super dicta inquisitione ad dictam ecclesiam Sancti Petri, dixit<br />
se nichil scire de contentis in ea.<br />
Die dominico septimodecimo iulii.<br />
Sopramare condam Iacobini cappelle Sancti Siri testis iuratus dicere veritatem et<br />
examminatus super dicta inquisitione ad ecclesiam Sancti Francisci, dixit se nichil<br />
scire de contentis in ea.<br />
Orsellus Iacobini cappelle Sancti Brasii testis iuratus dicere veritatem et examminatus<br />
super dicta inquisitione ad ecclesiam Sancti Francisci, dixit se nichil scire<br />
de contentis in ea.<br />
Bonaventura Gilioli cappelle Sancte Marie maioris testis iuratus dicere veritatem<br />
ad ecclesiam Sancte Marie predicte et examminatus super dicta inquisitione, dixit<br />
se nichil scire de contentis in ea.<br />
Petrus Peçini cappelle predicte testis iuratus dicere veritatem ad dictam ecclesiam<br />
et examminatus dicta die super dicta inquisitione, dixit se nichil scire de contentis<br />
in ea.<br />
Die vigesimosecundo iulii.<br />
Iacobus Vandi cappelle Sancte Marie Matalene testis iuratus dicere veritatem et<br />
examminatus ad ecclesiam et dicta die ad festum sancte Marie predicte super dicta<br />
inquisitione, dixit se nichil scire de contentis in ea.<br />
Benvenutus Galdentis cappelle predicte testis iuratus dicere veritatem et examminatus<br />
dicta die ad dictam ecclesiam, respondit et dixit se nichil scire de contentis<br />
in ea.<br />
Die dominico vigesimoquarto iulii.<br />
Balduccius Alderini cappelle Sancti Petri testis iuratus dicere veritatem et examminatus<br />
super dicta inquisitione ad ecclesiam Sancti Petri, dixit se nichil scire de<br />
contentis in ea.<br />
Rambaldus domini Ramberti cappelle Sancti Andree testis iuratus dicere veritatem<br />
et examminatus super dicta inquisitione ad ecclesiam Sancti Petri, dixit se inde<br />
nichil scire.<br />
Iamboninus Martini cappelle Sancti Sirii testis iuratus dicere veritatem et examminatus<br />
super dicta inquisitione ad ecclesiam Sancti Columbani, dixit se nichil scire<br />
de contentis in ea.
66 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Bonsostengna Iacobi cappelle Sancti Georgii testis iuratus dicere veritatem et<br />
examminatus super dicta inquisitione ad ecclesiam Sancti Columbani dicta die, dixit<br />
se nichil scire inde.<br />
Die lune kalendarum augusti.<br />
Iacobus domini Pieri cappelle Sancte Marie maioris testis iuratus dicere veritatem<br />
et examminatus super dicta inquisitione ad ecclesiam Sancti Petri, dixit se nichil<br />
scire de contentis in ea.<br />
Iohannes Vandini cappelle Sancti Petri testis iuratus dicere veritatem et examminatus<br />
ante dictam ecclesiam super dicta inquisitione, dixit se nichil scire de contentis<br />
in ea.<br />
Bertholomeus Marchesini cappelle Sancte Cecilie testis iuratus dicere veritatem<br />
et examminatus super dicta inquisitione dicta die ad ecclesiam Sancti Martini de<br />
Avisa, dixit quod nichil inde scit.<br />
Guido Alberti Alberti cappelle Sancte Marie de Mascarel<strong>la</strong> testis iuratus dicere<br />
veritatem et examminatus super dicta inquisitione dicta die ad ecclesiam predictam<br />
Sancti Martini, dixit nichil inde se scire.<br />
Nome domini Nicco<strong>la</strong>y cappelle Sancti Fabiani testis iuratus dicere veritatem et<br />
examminatus super dicta inquisitione die quinto augusti ad ecclesiam et festum<br />
sancti Dominici, dixit se nil scire inde.<br />
Filippus Bulgari cappelle Sancti Martini de Aposa testis testis iuratus dicere veritatem<br />
et examminatus super dicta inquisitione dicta die ad dictam ecclesiam et festum<br />
sancti Dominici, dixit quod nichil scit de contentis in ea.<br />
Die dominico septimo augusti.<br />
Iohannes Bonafedis cappelle Sancti Bartoli testis iuratus dicere veritatem et<br />
examminatus super dicta inquisitione ad ecclesiam Sancti Bartoli, dixit se nicchil<br />
scire de contentis in ea.<br />
Iohannes Biscontini cappelle Sancte Marie de Turrionibus testis iuratus dicere<br />
veritatem et examinatus super dicta inquisitione ad ecclesiam Sancti Bartoli, dixit<br />
se nichil scire de contentis in ea.<br />
Michele Pieri de Argel<strong>la</strong>ta testis cappelle Sancte Marie maioris testis iuratus dicere<br />
veritatem et examminatus ante ecclesiam dicte Sancte Marie die predicta, dixit<br />
quod inde nichil scit.<br />
Masoptus ser Pieri Mussolini cappelle predicte testis iuratus dicere veritatem et<br />
examminatus super dicta inquisitione ad dictam ecclesiam die dominico septimo<br />
augusti predicto, dixit se inde nichil scire.<br />
Die dominico quartodecimo augusti.<br />
Iohannellus Dondidii cappelle Sancti Iorii testis iuratus dicere veritatem et<br />
examminatus super dicta inquisitione ad ecclesiam Sancti Petri, dixit se nichil scire<br />
de contentis in dicta inquisitione.<br />
Masus ser Vandini cappelle Sancte Cecilie testis iuratus dicere veritatem et<br />
examminatus super dicta inquisitione ad ecclesiam Sancti Petri dicta die, dixit se<br />
nichil scire de contentis in ea.<br />
Inghilerius Petri cappelle Sancti Georgii testis iuratus dicere veritatem et examminatus<br />
super dicta inquisitione ad ecclesiam Sancti Ypoliti dicta die, dixit se nichil<br />
scire de contentis in ea.
Bologna 67<br />
Petrus Iuliani cappelle Sancti Georgii testis iuratus dicere veritatem et examminatus<br />
super dicta inquisitione dicta die ad ecclesiam Sancti Ypoliti, dixit se inde nichil<br />
scire.<br />
Die lune quintodecimo augusti festivitatis beate Marie.<br />
Gandus domini Iacobi cappelle Sancti Stefani testis iuratus dicere veritatem et<br />
examminatus super dicta inquisitione ad ecclesiam Sancti Martini de Avisa, dixit se<br />
inde nichil scire.<br />
Salvestrus Corvolini cappelle Sancti Stefani testis iuratus dicere veritatem et<br />
examminatus super dicta inquisitione dicta die ad ecclesiam Sancti Martini predicti,<br />
dixit quod nichil inde scit.<br />
Die dominico vigesimoprimo augusti.<br />
Monte Guidacchini cappelle Sancti Ysaie testis iuratus dicere veritatem et<br />
examminatus super dicta inquisitione ad ecclesiam Sancti Dominici, dixit se inde<br />
nichil scire.<br />
Gerardus Çambrasii cappelle Sancti Donati testis iuratus dicere veritatem et<br />
examminatus super dicta inquisitione ad ecclesiam Sancti Dominici, dixit quod nichil<br />
scit de contentis in ea.<br />
Die<strong>la</strong>y Falecaççe cappelle Sancti Michaellis testis iuratus dicere veritatem et<br />
examminatus super dicta inquisitione ad ecclesiam Sancte Marie Matalene, dixit se<br />
inde nichil scire.<br />
Pierus Iohannini cappelle Sancte Marie predicte testis iuratus dicere veritatem et<br />
examinatus super dicta inquisitione dicta die ad ecclesiam predictam, dixit se inde<br />
nichil scire.<br />
Die vigesimoquarto augusti in festivitate sancti Bartoli.<br />
Nicco<strong>la</strong>us Bonaiunte cappelle Sancti Sismondi testis iuratus dicere veritatem et<br />
examminatus super dicta inquisitione ad ecclesiam Sancti Bartoli porte Ravenatis,<br />
dixit se inde nichil scire.<br />
Iulianus Dentacani cappelle Sancti Bartoli testis iuratus dicere veritatem et<br />
examminatus super dicta inquisitione dicta die ad dictam ecclesiam, dixit se nichil<br />
scire de contentis in ea.<br />
Die dominico vigesimooctavo augusti.<br />
Iohannes Bonaiuti cappelle Sancti Sismondi testis iuratus dicere veritatem et<br />
examminatus super dicta inquisitione ad ecclesiam dicti Sancti Bartoli, dixit se inde<br />
nichil scire.<br />
Magister Gerardinus magistri Ugoli cappelle Sancti Christofari testis iuratus dicere<br />
veritatem et examminatus super dicta inquisitione ad ecclesiam Sancti Bartoli<br />
predictam, dixit se inde nichil scire.<br />
Anno Domini millesimo trecentesimo, inditione tertiadecima, die predicta.<br />
Misinus domini Prinçevalli cappelle Sancti Petri testis iuratus dicere veritatem et<br />
examminatus die dominico vigesimooctavo augusti ad ecclesiam Sancti Petri super<br />
dicta inquisitione sibi lecta, dixit se inde nichil scire.<br />
Geremia Castelli cappelle Sancte Marie de Castello testis iuratus suprascripta<br />
die dicere veritatem et examminatus super dicta inquisitione ad dictam ecclesiam,<br />
dixit se inde nichil scire.
68 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Die dominico quarto septembris.<br />
Guido Ramondi cappelle Sancte Marie maioris testis iuratus dicere veritatem<br />
et examminatus ad ecclesiam Sancti Petri super dicta inquisitione, dixit se inde nichil<br />
scire.<br />
Iannolinus Ugolini cappelle Sancti Andree testis iuratus dicere veritatem ad ecclesiam<br />
Sancti Petri super dicta inquisitione et examminatus super ea, dixit se inde<br />
nichil scire.<br />
Iacominus Guerrecti de cappel<strong>la</strong> Sancti Laurençii testis iuratus dicere veritatem<br />
et examminatus dicta die ad ecclesiam Sancte Marie maioris super dicta inquisitione<br />
et contentis in ea, respondit et dixit se nichil scire de contentis in ea.<br />
Antonius ser Iacomini de cappel<strong>la</strong> Sancti Laurençii testis iuratus dicere veritatem<br />
et examminatus ad dictam ecclesiam Sancte Marie super dicta inquisitione, respondit<br />
et dixit se inde nichil scire.<br />
Die festivitatis beate Marie de mense septembris.<br />
Guilielmus Benvenuti cappelle Sancti Stefani testis iuratus dicere veritatem et<br />
examminatus ante ecclesiam Servorum beate Marie super dicta inquisitione, dixit<br />
se nichil scire de contentis in ea.<br />
Righeptus Albertini cappelle Sancti Brasii testis iuratus dicere veritatem et<br />
examminatus dicta die ad dictam ecclesiam Servorum beate Marie virginis super<br />
dicta inquisitione, dixit se inde nichil scire.<br />
Die dominico undecimo septembris.<br />
Ugolinus Boniçi de cappel<strong>la</strong> Sancti Ysaie testis iuratus dicere veritatem et examminatus<br />
dicta die ad ecclesiam Sancti Francisci super dicta inquisitione, dixit se nichil<br />
scire de contentis in ea.<br />
Laurentius Bertini de cappel<strong>la</strong> Sancte Marie de Caritade testis iuratus dicere veritatem<br />
et examminatus ante ecclesiam predictam Sancti Francisci, dixit se inde<br />
nicchil scire.<br />
Bertuccius Iacomini de cappel<strong>la</strong> Sancti Columbani testis iuratus dicere veritatem<br />
et examminatus super dicta inquisitione ad ecclesiam Sancti Fabiani, dixit se<br />
nicchil scire de contentis in ea.<br />
Bernardinus Benvenuti de cappel<strong>la</strong> Sancti Columbani testis iuratus dicere veritatem<br />
et examminatus super dicta inquisitione ad ecclesiam Sancti Fabiani, dixit se<br />
nichil scire de contentis in ea.<br />
Die dominico octavodecimo septembris.<br />
Tebaldinus Iohannis cappelle Sancti Stefani testis iuratus dicere veritatem et examminatus<br />
super dicta inquisitione ad ecclesiam Sancti Stefani, dixit se inde nichil scire.<br />
Iohannes Gherardi cappelle Sancti Brasii testis iuratus dicere veritatem et examminatus<br />
super dicta inquisitione ad ecclesiam Sancti Stefani, dixit se nichil scire de<br />
contentis in ea.<br />
Guglelmus Aldibrandini cappelle Sancti Iohannis in Monte testis iuratus dicere<br />
veritatem et examminatus super predicta inquisitione ad ecclesiam Sancti Iohannis<br />
predicti, dixit se nichil scire de contentis in ea.<br />
Ugolinus Aldobrandini cappelle Sancti Iohannis predicti testis iuratus dicere veritatem<br />
et examminatus super dicta inquisitione ad dictam ecclesiam, dixit se inde<br />
nichil scire.
Bologna 69<br />
Die dominico vigesimoquinto septembris.<br />
Petrobonus condam domini Petri de cappel<strong>la</strong> Sancti Martini de Aposa testis iuratus<br />
dicere veritatem et examminatus super dicta inquisitione ad ecclesiam Sancti<br />
Martini predicti, dixit se nichil inde scire.<br />
Thommasius ser Guidi de cappel<strong>la</strong> predicta testis iuratus dicere veritatem et<br />
examminatus super dicta inquisitione ad dictam ecclesiam Sancti Martini de Aposa,<br />
dixit nichil scire de contentis in ea.<br />
Duccius Martelli cappelle Sancti Stefani testis iuratus dicere veritatem et examminatus<br />
super dicta inquisitione ad ecclesiam Sancti Stefani predictam, dixit inde<br />
nicchil scire.<br />
Francesschus Iannocti cappelle Sancte Tecchie testis iuratus dicere veritatem et<br />
examminatus super dicta inquisitione ad dictam ecclesiam Sancti Stefani, dixit se<br />
inde nichil scire.<br />
Die dominico secundo octubris.<br />
Bonnatinus Gherardi cappelle Sancti Prosperi testis iuratus dicere veritatem et<br />
examminatus super dicta inquisitione ad ecclesiam Sancti Francisci, dixit se inde<br />
nichil scire.<br />
Iohannes Raymondini cappelle Sancti Martini testis iuratus dicere veritatem et<br />
examminatus super dicta inquisitione ad ecclesiam Sancti Francisci, dixit quod inde<br />
nichil scit.<br />
Franceschus Michelis cappelle Sancti Martini de Apoxa testis iuratus dicere veritatem<br />
et examminatus super dicta inquisitione ad dictam ecclesiam Sancti Francisci,<br />
dixit se inde nicchil scire.<br />
Thomas Useppi cappelle Sancti Michaellis de Albaris testis iuratus dicere veritatem<br />
et examminatus super dicta inquisitione ad ecclesiam Sancti Martini predictam,<br />
dixit se inde nichil scire.<br />
Lippus Branchipti cappelle Sancti Stefani testis iuratus dicere veritatem et<br />
examminatus super dicta inquisitione ad predictam ecclesiam Sancti Martini, dixit<br />
se inde nichil scire.<br />
1300, maggio 9 - giugno 4<br />
Inquisizioni<br />
Contra heredes domine Iacope<br />
Die nono maii.<br />
Hec est inquisitio que fit ex officio dicti domini potestatis et sue curie contra<br />
heredes, comissarios et executores infrascripte domine Iacope defunte super eo<br />
quod dicitur quod campane ecclesie Sancte Marie maioris et campane ecclesie<br />
Sancti Petri maioris ecclesie civitatis Bononie die predicta pulsate fuerunt ad martellum<br />
pro corpore domine Iacope uxoris domini Bactagluççi de Bactagluççis defunte<br />
contra formam statutorum.<br />
Die predicta.
70 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Guido Baldicciotus cappelle Sancti Useppi testis iuratus de veritate dicenda, receptus,<br />
examminatus et diligenter interrogatus super dicta inquisitione, respondit<br />
et dixit quod campane ecclesie Sancti Petri predicte dicta die pulsate fuerunt ad<br />
martellum, sed nescit pro cuius corpore.<br />
Iacobus Laçarini qui moratur in ecclesia Sancti Petri predicta testis iuratus de<br />
veritate dicenda, receptus, examminatus et diligenter interrogatus super dicta inquisitione<br />
sibi lecta, respondit et dixit quod campane ecclesie Sancti Petri predicti<br />
dicta die pulsate fuerunt ad martellum et quod nescit pro corpore cuius defunti.<br />
Die predicta.<br />
Ugolinus Melegoctus cappelle Sancte Marie maioris testis iuratus dicere veritatem,<br />
receptus, examminatus et diligenter interrogatus super dicta inquisitione, respondit<br />
et dixit quod pro corpore ipsius domine Iacope defunte pulsate fuerunt die<br />
predicta campane ecclesie Sancte Marie maioris ad martellum, ad quam ecclesiam<br />
Sancte Marie debet seppelliri corpus ipsius domine Iacobe, et nescit si campane ecclesie<br />
Sancti Petri maioris pulsate fuerunt ad martellum.<br />
Die predicta.<br />
Minus domini Ro<strong>la</strong>ndini de Divisa testis iuratus de veritate dicenda, receptus,<br />
examminatus et diligenter interrogatus super dicta inquisitione, dixit quod credit<br />
quod campane ecclesie Sancte Marie maioris pulsate fuerunt die predicta pro dicto<br />
corpore ad martellum et idem credit de campanis ecclesie Sancti Petri maioris quod<br />
pulsate fuerint ad martellum.<br />
Iohannes Cambii cappelle Sancti Andree de P<strong>la</strong>teris testis iuratus de veritate dicenda,<br />
receptus, examminatus et diligenter interrogatus super dicta inquisitione,<br />
respondit et dixit quod corpus predicte domine Iacope defunte sepellietur ad dictam<br />
ecclesiam Sancte Marie maioris et quod campane ipsius ecclesie pulsate fuerunt<br />
dicta die ad martellum, sed nescit pro quo corpore et nescit si pulsate fuerunt<br />
campane ecclesie Sancti Petri.<br />
Die predicta.<br />
Ranerius ser Iacopini de Argel<strong>la</strong>ta testis iuratus de veritate dicenda, super dicta<br />
inquisitione et super ea receptus et examminatus et interrogatus, dixit quod dictum<br />
corpus debet sepelliri ad ecclesiam dicte Sancte Marie maioris et credit quod campane<br />
ipsius ecclesie fuerint pulsate ad sogam.<br />
Die predicta.<br />
Antonius Vitalis cappelle Sante Marie maioris testis iuratus de veritate dicenda,<br />
receptus, examminatus et diligenter interrogatus super dicta inquisitione, respondit<br />
et dixit quod campane dicte ecclesie Sancte Marie maioris dicta die pulsate fuerunt<br />
cum martello pro dicto corpore dicte domine Iacobe defunte.<br />
Die predicta.<br />
Ceccus ser Çaccarie cappelle dicte ecclesie Sancte Marie maioris iuratus dicere<br />
veritatem, receptus, examminatus et diligenter interrogatus super dicta inquisitione<br />
sibi lecta et exposita, respondit et dixit campane ecclesie dicte Sancte Marie maioris<br />
pulsate fuerunt ad martellum dicta die pro corpore predicte domine Iacobe defunte.<br />
Die predicta.<br />
Dinus quondam Çaccarie testis iuratus de veritate dicenda, super dicta inquisitione<br />
examminatus et diligenter interrogatus super dicta inquisitione, respondit et
Bologna 71<br />
dixit quod campane ecclesie Sancti Petri maioris suprascripti die predicta pulsate<br />
fuerunt ad martellum, sed nescit pro quo corpore.<br />
Bonianinus Aderardi testis iuratus de veritate dicenda, receptus et interrogatus<br />
super dicta inquisitione, respondit et dixit quod campane Sancti Petri predicti dicta<br />
die pulsate fuerunt ad martellum, sed nescit pro quo corpore.<br />
Die vigesimo maii.<br />
Bactagluççius domini Petroboni de Bactagluççis cappelle Sancte Marie maioris<br />
iuratus de veritate dicenda coram vicario suprascripto, examminatus et interrogatus<br />
ad bancum malleficiorum in pa<strong>la</strong>tio veteri super dicta inquisitione et contentis in<br />
ea, dixit et confessus fuit quod ipse est heres suprascripte domine Iacobe olim uxoris<br />
sue et quod corpus eius sepultum fuit ad ecclesiam Sancte Marie maioris tempore<br />
in dicta inquisitione contento, et dixit quod ipse non fecit pulsari campanas ipsius<br />
ecclesie Sancte Marie maioris et quod donnus Pace frater eius naturalis est canonicus<br />
dicte ecclesie Sancte Marie et nescit si pulsari fecit ipsas campanas, et quod<br />
ipse nescit nec credit quod pulsate fuerint ad martellum.<br />
Qui Bactagluççius promisit stare mandatis dicti domini potestatis et sue curie<br />
seu solvere omnem condemnationem que eo fieret occasione predicta.<br />
Iacobus domini Ugolini Alberti cappelle Sancte Marie maioris fideiussorem pro<br />
eo et cetera approbatus per Lombardum approbatorem dicti comunis.<br />
Die vigesimoprimo maii.<br />
Dicto Bactagluççio datus et assignatus fuit terminus quactor dierum ad omnem<br />
suam defensionem faciendam de predictis.<br />
Die vigesimooctavo maii.<br />
Dicto Bactagluççio presenti et petenti data est secunda di<strong>la</strong>tio dierum trium ad<br />
suam defensionem faciendam de predictis.<br />
Die vigesimooctavo maii.<br />
Intendit probare Bactagluççius filius domini Petroboni de Bactagluççis ad sui<br />
defensionem super eo quod inquisitum est contra eum per dictum dominum potestatem<br />
et eius curiam ipsum fecisse sive fieri fecisse pulsari campanas ad martellum<br />
tempore mortis domine Iacobe condam uxoris dicti Bactagluççi.<br />
Im primis quod domina Alpexana filia domini Iohannis Cambii est uxor domini<br />
Petroboni de Bactagluççis et eam retinuit pro sua uxore iam sunt triginta anni et<br />
ultra ornatam indumentis ut alii cives tenent uxores eorum.<br />
Item quod Bactagluççius predictus est filius predicti domini Petroboni et predicte<br />
domine Alpexane et quod natus fuit ex predictis.<br />
Item quod predictus dominus Petrobonus et dicta domina Alpexana retinuerunt<br />
dictum Bactagluçium pro eorum filio toto tempore vite dicti Bactagluççi ut<br />
alii tenent suos filios pro filiis, vocando eum suum filium et ipse vocando eum<br />
suum patrem.<br />
Item quod de predictis omnibus et singulis est publica vox et fama.<br />
Porrecta fuit dicta intentio dicto vicario ad bancum pal<strong>la</strong>tii veteris dicta die.<br />
Die trigesimo maii.<br />
Retulit Petrus Iohannis numptius comunis citasse et invenisse et pignorasse dominum<br />
Robacontem de Pançonibus, dominum Cambium domini Ugolini Osberti,
72 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
dominum Nigrino Petri de Galleria, dominum Raynerium Iacobini de Argel<strong>la</strong>ta,<br />
testes quos producit dictus Bactagluççius super dicta intentione ut dicta die compareant<br />
coram dicto vicario ad perhibendum testimonium super ipsa intentione et ad<br />
iurandum ipsam attestationem bene et legaliter perhibere et cetera.<br />
Dicta die.<br />
Predicti testes coram dicto vicario presente dicto Bactagluççio iuraverunt corporaliter<br />
ad sancta Dei evangelia tacto libro eorum attestatione bene et legaliter facere<br />
et cetera.<br />
Die secundo iunii.<br />
Dominus Nigrus Petri testis predictus iuratus ut superius, contra receptus, examminatus<br />
et diligenter interrogatus super primo articulo dicte intentionis, respondit<br />
et dixit quod domina Alpesana filia domini Iohannis Cambii est uxor domini Petroboni<br />
de Bactagluççis et eam retinuit pro sua uxore iam sunt triginta anni et ultra ornatam<br />
indumentis et aliis ornamentis ut alii cives tenent uxores eorum. Interrogatus<br />
quomodo scit, respondit visu quia iam stetit cum eo.<br />
Item interrogatus super secundo articulo dicte intentionis, respondit et dixit quod<br />
Bactagluççius predictus est filius predicti domini Petroboni et predicte domine Alpexane<br />
et quod natus fuit ex eis. Interrogatus quomodo scit, respondit quia ita censetur<br />
et habetur per homines contrate ipsius et per cognoscentes eum et quia ita tenetur ab<br />
omnibus personis et quia erat in domo in qua natus fuit dictus Bactagluççius.<br />
Item interrogatus super tertio articulo dicte intentionis, respondit et dixit quod<br />
predictus dominus Petrobonus et dicta domina Alpexana retinuerunt dictum Bactagluççium<br />
pro eorum filio toto tempore vite dicti Bactagluççi ut alii tenent suos filios<br />
pro filiis, vocando eum suum filium et ipse vocando eum suum patrem. Interrogatus<br />
quomodo scit, respondit visu et auditu.<br />
Item interrogatus super ultimo articulo dicte intentionis, respondit et dixit<br />
quod de predictis omnibus et singulis est publica vox et fama. Interrogatus quomodo<br />
scit, respondit auditu, et dixit quod non testificatur hodio, amore, pretio vel<br />
precibus et quod non spectat ad eum de predictis dampnum vel lucrum.<br />
Die predicta.<br />
Ranerius domini Iacopini de Argel<strong>la</strong>ta testis iuratus ut superius, contra examminatus<br />
et interrogatus super primo articulo dicte intentionis, respondit et dixit quod<br />
domina Alpexana filia domini Iohannis Cambii est uxor domini Petroboni de Bactagluçis<br />
et eam retinuit pro sua uxore iam sunt triginta anni et ultra ornatam indumentis<br />
et aliis ornamentis ut alii cives tenent uxores eorum. Interrogatus quomodo<br />
scit, respondit visu et quia eorum vicinus est.<br />
Item interrogatus super secundo articulo dicte intentionis, respondit et dixit<br />
quod Bactagluççius predictus est filius predicti domini Petroboni et predicte domine<br />
Alpesane et quod natus fuit ex predictis. Interrogatus quomodo scit, respondit<br />
quia sic retinetur et dicitur ob omnibus eorum cognoscentibus.<br />
Item interrogatus super tertio articulo dicte intentionis, respondit et dixit quod<br />
predictus dominus Petrobonus et dicta domina Alpexana retinuerunt dictum Bactagluççium<br />
pro eorum filio toto tempore vite dicti Bactagluççi ut alii tenent suos filios<br />
pro filiis, vocando eum suum filium et ipse vocando eum suum patrem. Interrogatus<br />
quomodo scit, respondit visu et auditu.
Bologna 73<br />
Item interrogatus super ultimo articulo dicte intentionis, respondit quod de<br />
predictis omnibus et singulis est publica vox et fama. Interrogatus quomodo scit,<br />
dixit quia publice dicitur, et dixit quod non testificatur hodio et cetera.<br />
Die predicta.<br />
Dominus Cambius domini Ugolini Osberti testis iuratus ut superius, contra receptus<br />
et examminatus super primo articulo dicte intentionis sibi lecte, respondit et<br />
dixit quod domina Alpesana filia domini Iohannis Cambii est uxor domini Petroboni<br />
de Bactagluçis et retinuit pro sua uxore iam sunt triginta anni et ultra ornatam<br />
indumentis et aliis ornamentis ut alii cives tenent uxores eorum. Interrogatus quomodo<br />
scit, respondit visu et quia vidit eam desponsari.<br />
Item interrogatus super secundo articulo dicte intentionis, respondit et dixit<br />
quod dictus Bactagluççius est filius predicti domini Petroboni et predicte domine<br />
Alpexane et quod natus fuit ex predictis. Interrogatus quomodo scit, respondit quia<br />
sic reputatur et nominatur ab omnibus qui eum cognoscunt.<br />
Item interrogatus super tertio articulo dicte intentionis, respondit et dixit quod<br />
predictus dominus Petrobonus et dicta domina Alpexana retinuerunt dictum Bactagluccium<br />
pro eorum filio toto tempore vite dicti Bactagluçi ut alii tenent suos filios<br />
pro filiis, vocando eum suum filium et ipse vocando eum suum patrem. Interrogatus<br />
quomodo scit, respondit visu et auditu.<br />
Item interrogatus super ultimo articulo dicte intentionis, respondit et dixit<br />
quod de predictis omnibus et singulis est publica vox et fama. Interrogatus quomodo<br />
scit, dixit auditu, et dixit quod non testificatur hodio et cetera.<br />
Die quarto iunii.<br />
Dominus vicarius ad bancum malleficiorum in pa<strong>la</strong>tio veteri presente et petente<br />
dicto Bactagluçio pronumptiavit testes predictos et testes super inquisitione contra<br />
Bactagluççium facta receptos et eorum dicta et totum dictum processum fore aperta,<br />
lecta et publicata.<br />
1304, maggio 18 e giugno 5<br />
Riformagioni<br />
Riformagione re<strong>la</strong>tiva al funerale di Lambertino Ramponi<br />
In primis quid p<strong>la</strong>cet dicto consilio providere super infrascripta posta seu petitio<br />
cuius tenor talis est. Cum dominus Lanbertinus Ranponus doctor legum sit mortuus,<br />
suplicatur vobis domino capitaneo, ançianis et consulibus populi Bononie<br />
quod vobis p<strong>la</strong>ceat proponere in consilio populi et in eo facere reformationem<br />
quod non obstante statuto quod loquitur sepulturis et obsequiis mortuorum civium<br />
civitatis Bononie possit super sepulturam ipsius domini Lanbertini expendi<br />
ad voluntatem filiorum ipsius, et quod domini potestas et capitaneus possint personaliter<br />
cum earum familiis sine pena ire ad osequia ipsius, et quod cera in ceriis,<br />
dupleriis et candelis et aliis rebus vetitis per statuta comunis possint esse ad voluntatem<br />
heredum ad hoc ut honorifice possit sepeliri non obstantibus aliquibus statutis<br />
et cetera.
74 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
In reformatione cuius consilii facto partito per dictum dominum capitaneum<br />
de sedendo ad levandum et etiam ad scrutinium cum fabis albis et nigris datis hominibus<br />
dicti consilii per banitores comunis et populi Bononie et restitutis per eos<br />
fratribus Heremitanis Sancti Iacobi strate Sancti Donati et numeratis per duos ex<br />
ançianis et consulibus populi Bononie in presentia dictorum fratrum et dicti consilii<br />
p<strong>la</strong>cuit ponentibus fabas albas qui fuerunt numero trecentiduodecim quod suprascripta<br />
posta que incipit «Cum dominus Lanbertinus Ranponus doctor leguum<br />
sit mortuus» et cetera sit firma, valeat et teneat in omnibus et per omnia prout<br />
scripta est et lecta fuit in presenti consilio non obstantibus aliquibus statutis, ordinibus,<br />
provisionibus et reformationibus comunis et populi Bononie, nigre in contrarium<br />
fuerunt decem et octo.<br />
Riformagione re<strong>la</strong>tiva a spese funerarie a carico del comune<br />
Item quid p<strong>la</strong>cet dicto conscilio providere et firmare. Cum hoc sit quod per<br />
quindecim sapientes pro quolibet quarterio eletti per ançianos et consules presentes<br />
fuerit deliberatum, provisum et firmatum quod per dominos potestatem, capitaneum,<br />
ançianos et consules populi Bononie et per comune Bononie honorificeretur<br />
et honor fieret corpori et sepulture domini Lamfranchi de Rangonibus qui de hoc<br />
seculo transmigravit et quod expensis dicti comunis eius corpus honorificetur et sepiliatur<br />
et quod super ipsa sepultura exspendantur centum libras bononinorum de<br />
pecunia et avere comunis Bononie, quid p<strong>la</strong>cet dicto conscilio providere et firmare<br />
quod dominus Bonbolongnus de Pegolottis generalis depositarius averis comunis et<br />
pecunie Bononie possit, teneatur et debeat dare et solvere et solutionem facere sine<br />
suo preiuditio et gravamine de omni pecunia et avere dicti comunis que est vel erit<br />
penes eum quacumque de causa fratri Mattheo de Saliceto centum libras bononinorum<br />
expensas iam in sepultura dicti domini Lamfranchi secundum formam provixionis<br />
et deliberationis et firmationis dictorum ançianorum et consulum et sapientum,<br />
quas quidem centum libras bononinorum dictus frater Mattheus de Saliceto<br />
dicta de causa dicto comuni mutuaverat non obstantibus aliquibus statutis et<br />
cetera.<br />
Item facto partito per dictum dominum capitaneum eodem modo ut supra de<br />
sedendo ad levandum et ad scruptinium cum fabis albis et nigris p<strong>la</strong>cuit ponentibus<br />
fabas albas qui fuerunt numero ducentitrigintaotto quod posta seu prepositio<br />
superius scripta que incipit «Item quid p<strong>la</strong>cet dicto conscilio providere et firmare.<br />
Cum hoc scit quod per quindecim sapientes pro quolibet quarterio elettos per ançianos<br />
et consules presentes fuerit deliberatum, provisum et firmatum quod per dominos<br />
potestatem, capitaneum, ançianos et consules populi Bononie et per comune<br />
Bononie honorificetur et honor fieret corpori et sepulture domini Lanfranchi de<br />
Rangonibus» et cetera sit firma, valeat et teneat et effectui demandetur in omnibus<br />
et per omnia ut superius in ea continetur et quod dictus frater Mattheus de Saliceto<br />
dicta occasione aliqua ratione vel causa non possit sindicari, agravari, inquietari,
Bologna 75<br />
molestari nec condempnari per aliquos officiales comunis vel populi Bononie, illi<br />
vero qui posuerunt fabas nigras in contrarium fuerunt numero LXIII.<br />
1335<br />
Statuti<br />
Incipit tractatus de variis et extraordinariis criminibus pertinentibus ad notarium<br />
domini potestatis deputatum super coronis et vestimentis dominarum<br />
et alliis infrascriptis, et primo<br />
De pena eius qui portaverit donaria alicui sponse. Rubrica 32<br />
De penis plorantium seu se desmantantium ad exequias mortuorum vel ensenia<br />
mitentium et de modo servando in exequiis mortuorum. Rubrica 33<br />
Item statuimus quod nul<strong>la</strong> persona de civitate Bononie vel burgis 34 ad exequias alicuius<br />
persone mortue ad domum persone mortue debeat desmantare vel plorare c<strong>la</strong>mando<br />
vel vociferendo nec sibi manus percutere ad domum mortui vel mortue vel eundo vel<br />
reddeundo ad ecclesiam. Item quod nul<strong>la</strong> mulier que sit coniuncta vincullo parentele<br />
mortuo vel mortue, venire debeat extra domum nec ad ecclesiam cum mortuo, seu post<br />
mortuum, vel ante quod sepultus fuerit mortuus vel mortua quando portabitur et si<br />
quis vel si qua contrafecerit condempnetur in XXV libris bononinorum pro qualibet vice<br />
et quilibet possit accusare et denuntiare et habeat medietatem banni. Item quod ad funus<br />
alicuius defuncti non debeant portari nisi ultra quam quatuor cerei de libra quilibet<br />
ad plus et candelle necessarie et tres cruces ad plus. Et si contrafactum fuerit,<br />
qui fuerit heres eius condempnetur in vigintiquinque libris bononinorum. Item<br />
quod nul<strong>la</strong> mullier mortua portari debeat ad sepulturam cum facie discuperta et quicumque<br />
eam portaverit condempnetur in XXV 35 libris bononinorum. Item quod, post-<br />
32 Vedi 1288. Statuti, De pena eius qui portaverit donaria alicui sponse.<br />
33 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
1352. Statuti, De penis plorantium seu desmantantium ad exequias mortuorum vel ensenia<br />
mictentium et de modo servando in exequiis mortuorum. Rubrica.<br />
1357. Statuti, De penis plorantium seu se desmatantium ad exequias mortuorum vel ensenia<br />
mictentium et de modo servando in exequiis mortuorum. Rubrica.<br />
In corsivo le parti in comune con 1288. Statuti, De penis plorantium seu se desmantantium<br />
ad exequias mortuorum vel emxenia mittentium et de modo servando in exequiis<br />
mortuorum. Rubrica.<br />
34 burgis] suburbiis 1352.<br />
35 XXV] tribus 1352, 1357.
76 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
quam fuerit sepultum corpus, nul<strong>la</strong> persona se debeat congregare sedendo ad domum defuncti<br />
et redditu facto ab ecclesia, incontinenti se debeant separare, nisi essent pater, frater<br />
aut fillius vel allius sibi coniunctus usque in quartum gradum, vel nisi esset de vicinis<br />
eius. Et quicumque contrafecerit condempnetur pro qualibet vice in centum solidis<br />
bononinorum. Item quod ad corpus alicuius non debeant portari aliqua dlopleria vel<br />
teneri in domo aut in ecclesia acensa sub eadem pena 36 .<br />
Item dicimus quod postquam defunctus vel defuncta traditus vel tradita fuerit<br />
sepulture et homines qui adfuerint sepulture redierint ad domum in qua morabatur<br />
defunctus vel defuncta, quod omnes mullieres que fuerunt ad exequias defuncti vel<br />
defuncte incontinenti discedere debeant a domo defuncti vel defuncte, ita quod nulle ibi<br />
remaneant, nisi fuerit mater vel novercha vel soror vel fillia vel socrus vel cognata vel<br />
fillia fratris vel sororis defuncti vel defuncte vel viduate, sub pena decem librarum<br />
bononinorum pro qualibet, que ultra predictas remanserit, de dote sua solvenda. Et<br />
dominus potestas procuret quod cum domino eppiscopo quod tales mullieres<br />
contrafacientes denuntientur in paschalibus diebus in ecclesiis excomunicate.<br />
Prohibemus etiam quemlibet mortuum sepeliri vestitum de scarleto, sub pena centum 37<br />
librarum bononinorum pro qualibet vice heredibus mortui. Item quod nullus debeat<br />
arengare ad aliquod corpus seu ocaxione alicuius defuncti comendando defunctum vel<br />
aliqua allia exponendo in modum arengandi. Item quod nullus ducat secum ad aliquod<br />
corpus defuncti ultra octo homines ad plus per se vel allium, modo aliquo vel ingenio,<br />
computata persona ducentis, pena et banno vigintiquinque 38 librarum bononinorum<br />
ei qui duceret et cuilibet qui duceretur ad corpus ultra dictum numerum centum 39<br />
solidorum bononinorum pro quolibet et qualibet vice, exceptis societatibus artium et<br />
armorum 40 et societatibus fraternitatum. Item quod nullus civis faciat venire<br />
comitatinos aliquos seu rustichos pro comuni vel singul<strong>la</strong>riter ad aliquod corpus<br />
seppelliendum vel plorandum sive ad domum suam, pena et banno centum 41 librarum<br />
bononinorum cuilibet comuni, et cuilibet venienti vigintiquinque 42 librarum<br />
bononinorum, et successoribus defunti centum 43 librarum bononinorum. Salvo quod<br />
coniuncti vincullo parentele usque ad quartum gradum possint venire. Item<br />
prohybemus omnibus habere in exequiis seu sepultura allicuius ultra numerum viginti<br />
clericorum inter religiossos et secul<strong>la</strong>res vel religiossos tantum vel secu<strong>la</strong>res tantum,<br />
36 1352, 1357 aggiungono Item dicimus quod nullum funus seu cadaver possit sociari,<br />
nisi usque ad hostium vel ianuam ecclesie ubi sepeliri debet et, cum ibi fuerit, incontinenti<br />
astantes et sociantes recedant et portantes intrent ecclesiam et ibi stare quousque corpus traditum<br />
fuerit sepulture et hoc sub pena cuilibet contrafacienti quinque librarum bononinorum.<br />
37 centum] vigintiquinque 1352, 1357.<br />
38 vigintiquinque] quinque 1352, 1357.<br />
39 centum] viginti 1352, 1357.<br />
40 1352, 1357 omettono artium et armorum.<br />
41 centum] vigintiquinque 1352, 1357.<br />
42 vigintiquinque] quinque 1352, 1357.<br />
43 centum] vigintiquinque 1352, 1357.
Bologna 77<br />
si contingat defunctum sepelliri ad ecclesiam sive capel<strong>la</strong>m suam. Et si contingerit<br />
sepeliri ad alliam ecclesiam vel capel<strong>la</strong>m, tunc ultra dictum numerum viginti, liceat<br />
habere illos sacerdotes vel religioxos vel cllericos qui sunt de ecclesia ubi sepelietur et<br />
illos qui sunt de capel<strong>la</strong> seu ecclesia mortui, sub pena heredibus vel successoribus<br />
defuncti vigintiquinque librarum bononinorum. Et quilibet possit accusare et<br />
denunciare, medietas cuius banni sit accusatoris et allia comunis, et teneatur in<br />
credenciam denunciator. Et super predictis omnibus et singullis dominus potestas possit<br />
et teneatur inquirere per se vel per tabellionem quem deputaverit ad predicta et per<br />
famam et per aspectum, per probationes, inditia et presumptiones et quolibet allio modo<br />
quo mellius fieri poterit, mitendo tabellionem personaliter, publice et secrete ad exequias<br />
mortuorum, qui notarius refferat contrafacientes et ipsos puniat potestas predictis penis.<br />
Item quod nullus portet vel mitat aliqua exenia cruda vel cocta ad domum olim alicuius<br />
mortui vel suorum assendentium vel dessendentium vel heredum nec ad alliam<br />
domum in fraudem, vel recipiat antequam corpus tradatur sepulture, vel etiam post<br />
per octo dies.<br />
Nec etiam possit esse in prandio vel in cena cum sucessoribus vel aliquibus assendentibus<br />
vel descendentibus persone defunte infra terminum decem dierum, exceptis<br />
agnatis vel cognatis defunte persone proximis usque ad sestum gradum incluxive;<br />
et etiam exceptis vicinis, de quibus, inter omnes, possint esse numero sex et<br />
non ultra qualibet vice, excepta famillia defuncti, pena cuilibet mitenti et cuilibet<br />
recipienti et cuilibet existenti in prandio vel in cena contra predictam formam, vigintiquinque<br />
44 librarum bononinorum. Et predicta et quodlibet predictorum faciat<br />
dominus potestas publice preconiçari infra quindecim dies ab introytu regiminis<br />
ipsius potestatis; et eos, quos repererit contrafacientes, punire in penis predictis teneatur,<br />
sub pena centum librarum bononinorum. Salvo quod predicta non inteligantur<br />
in exequiis millitum vel doctorum vel advocatorum iuris civillis vel canonici<br />
vel doctorum medicine vel uxorum eorum, vel patrum 45 vel matrum ipsorum vel<br />
alicuius eorum. Addicientes quod ad exequias alicuius civis vel habitatoris civitatis<br />
Bononie vel ad ecclesias pro ipsius exequiis, ire non debeant dominus potestas vel<br />
dominus capitaneus populli Bononie vel alicuius eorum familie vel ançiani et consulles<br />
populli Bononie, durantibus eorum officiis, nisi esset eppiscopus Bononie vel<br />
allius eppiscopus vel maior pre<strong>la</strong>tus seu baro; nec tunc nisi hoc firmatum fuerit per<br />
dominum capitaneum, ançianos et consulles populli Bononie qui pro tempore fuerint<br />
46 , sub pena contrafacientibus quingentarum librarum bononinorum pro quolibet<br />
et qualibet vice.<br />
44 vigintiquinque] quinque 1352, 1357.<br />
45 patrum] parentum 1357.<br />
46 dominum … fuerint] dominum capitaneum et locum tenentem domini nostri 1352]<br />
prefatum dominum nostrum 1357.
78 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
De pena facientium maiumam, comitem vel comitissam. Rubrica 47<br />
De pena portancium ornamenta. Rubrica 48<br />
Volentes obviare vanitatibus mundi, ex quibus hominum corda ad interiorem<br />
<strong>la</strong>bem, et inhonesta plerumque flectuntur, et ne etiam hominum burse per intolerabilles<br />
et inmoderatas vacuentur expenssas, hac editali lege in perpetuum valitura<br />
mandamus, quod nul<strong>la</strong> persona, cuiuscumque status aut conditionis existat, possit<br />
vel debeat de ceptero portare ad aliquod vestimentum vel in capite aliquod ornamentum<br />
de auro vel de argento, videlicet frixos, chanel<strong>la</strong>s, flubetas, cordel<strong>la</strong>s, botonçellos<br />
aut margaritas sive per<strong>la</strong>s, nacharas, smaltum, coralium, ambras, cristallos,<br />
çemas aut aliquos <strong>la</strong>pides preciossos vel aliquod aliud ornamentum de auro vel de<br />
argento cuiuscumque generis, speciei, qualitatis aut forme existat 49 , salvo quam maspillos<br />
de auro vel de argento, quos ei liceat portare ad colum et ad manichas pro<br />
aflubatura, ponderis trium 50 unciarum et non ultra pro qualibet veste. Possint tamen<br />
mulieres quecumque portare centuram de auro vel argento, precii et extimationis<br />
decem librarum bononinorum et non ultra 51 ; et bursam de seta seu siricho,<br />
valoris et extimationis quadraginta solidorum 52 bononinorum, vel ab inde infra,<br />
in qua tamen non sit aurum vel argentum sutum vel contestum 53 , et si qua predictarum<br />
personarum contrafecerit, puniatur pro qualibet et qualibet vice, in vigintiquinque<br />
54 libris bononinorum. Et quod nul<strong>la</strong> mulier maior quadraginta annorum<br />
55 cuiuscumque status et condictionis existat, de cetero posit vel debeat<br />
portare de die 56 caputeum extra domum, patentem caputeum discopertum, seu<br />
capilinam discopertam in capite 57 , pena cuilibet que contrafecerit, pro qualibet vice,<br />
vigintiquinque 58 librarum bononinorum. Et quod nul<strong>la</strong> persona, cuiuscumque<br />
47 Vedi 1288. Statuti, De pena facientium maiumam seu comitem vel comitissam. Rubrica.<br />
48 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
1352. Statuti, De pena portantium ornamenta. Rubrica.<br />
1357. Statuti, De pena portantium ornamenta. Rubrica.<br />
49 1352, 1357 aggiungono sive ipsi vestimento a <strong>la</strong>tere exteriori super ponere vel suere<br />
varium vel armelinum.<br />
50 trium] quinque 1352, 1357.<br />
51 precii … et non ultra] ponderis quindecim unciarum ad plus 1352, 1357.<br />
52 quadraginta solidorum] trium librarum 1352, 1357.<br />
53 1352, 1357 omettono in qua … contestum.<br />
54 vigintiquinque] quinque 1357.<br />
55 1352, 1357 omettono maior quadraginta annorum.<br />
56 1352, 1357 omettono de die.<br />
57 1352, 1357 aggiungono vel treceriam de auro.<br />
58 vigintiquinque] quinque 1352, 1357.
Bologna 79<br />
status et conditionis existat, de cetero possit vel debeat portare aliquod vestimentum<br />
ad intaglum sutum de panis diversorum collorum, excepto quam de medietate<br />
per longum equaliter. Et quod aliquod vestimentum alicuius predictorum<br />
non habeat aliquam imaginem vel figuram, seu literas aut cordel<strong>la</strong>s sutas seu contestas<br />
de auro. Et quod nul<strong>la</strong> persona audeat vel presumat portare in dorso vestem<br />
de veluto samito, vel camucato, pena decem 59 librarum bononinorum cuilibet<br />
contrafacienti, et pro qualibet vice. Et quod in quolibet predictorum casuum, ubi<br />
dicte mullieres penas ex facto huiusmodi incurerint, teneatur pater pro fillia, avus<br />
pro nepte in potestate existentibus non nuptis, et maritus pro uxore 60 , ita quod<br />
dimidiam eius quod solverit ipse maritus pro dicta eius uxore 61 , ipso facto de dote<br />
ipsius lucretur 62 , et frater pro sorore in domo secum habitante et non nupta, ad<br />
quas penas solvendas predicti et quilibet predictorum quociens contrafactum fuerit,<br />
per dominum potestatem civitatis Bononie realiter et personaliter compel<strong>la</strong>ntur.<br />
Preterea statuentes quod nullus 63 aurifex 64 , civis vel forenssis, in civitate vel<br />
comitatu Bononie de cetero audeat vel presummat aliquod predictorum ornamentorum<br />
super ponere alicui vestimento alicuius predictarum personarum. Et<br />
quod nullus sartor vel sartris in civitate vel comitatu Bononie de ceptero audeat<br />
vel presummat aliquod ex vestimentis predictis incidere vel suere, aut aliquem<br />
pannum ad aliquam ex formis ut supra prohibitis, reducere, facere vel construere,<br />
pena cuilibet contrafacienti et pro qualibet vice decem 65 librarum bononinorum.<br />
Et quod potestas presens et futurus, seu eius notarius officio coronarum 66 , teneatur<br />
et debeat de predictis dilligenter et efficaciter inquirere 67 . Et etiam mictere<br />
qualibet festivitate solempni unum ex militibus suis, sive sociis, vel plures, si sibi<br />
videbitur et necessarium fuerit per civitatem Bononie, et specialiter ad eccllesiam<br />
seu eccllesias ubi tale festum cellebrabitur, pro executione omnium predictorum 68 .<br />
Et contra predicta vel aliquod predictorum facientes punire et condempnare iuxta<br />
penas prescriptas. Ab hiis omnibus excipimus milites et doctores et advocatos iuris<br />
canonici vel civilis 69 et uxores ac nurus et fillias 70 cuiuslibet eorum, salvo quod<br />
non possint dicte uxores portare caputeum vel capilinam patentem, nisi ut supra<br />
59 decem] quinque 1352, 1357.<br />
60 1352, 1357 aggiungono et nurum in eius familia existente.<br />
61 1352, 1357 aggiungono sive socer pro nuru.<br />
62 lucretur] deducatur 1352, 1357.<br />
63 1352, 1357 aggiungono merçarius vel.<br />
64 1352, 1357 aggiungono aut sartor.<br />
65 decem] quinque 1352, 1357.<br />
66 1352, 1357 omettono officio coronarum.<br />
67 1352, 1357 aggiungono seu inquiri facere.<br />
68 1352, 1357 aggiungono quorum inventioni et re<strong>la</strong>tioni credatur et stetur nisi contrarium<br />
probaretur.<br />
69 1352, 1357 aggiungono et doctorum medicine.<br />
70 1352, 1357 aggiungono non nuptas.
80 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
dictum est 71 . Additientes quod predicta que de vestibus dicta sunt, non vendicent<br />
sibi locum in vestibus iam factis, quibus supradicte persone uti possint 72 , usque<br />
ad annum 73 a die publicationis presentium statutorum, quas quelibet ex dictis<br />
personis teneatur in scriptis dare vel dari facere notario coronarum 74 infra quindecim<br />
dies a die proc<strong>la</strong>mationis fiende, allias eis uti non valeant quoquo modo, de<br />
quibus teneatur dictus notarius 75 facere unum librum. Quam proc<strong>la</strong>mationem de<br />
omnibus et singullis in presenti statuto contentis, teneatur fieri facere dominus<br />
potestas pressens facta publicatione predicta et qui pro tempore fuerit singullis<br />
duobus mensibus sui regiminis, pena quingentarum librarum bononinorum, inminente<br />
dicto domino potestati, non observanti predicta vel aliquod predictorum,<br />
eidem tempore sui syndicatus auferenda.<br />
Quod ultra viginti homines non possit aliquis ducere ad desponsandum<br />
mulierem. Rubrica 76<br />
Quod ex parte mulieris que debuerit desponsari non habeantur ultra viginti<br />
homines 77<br />
Quod ultra viginti homines non invitentur alicui disponsationi. Rubrica 78<br />
Quod nullus ad desponsationem alicuius vadat, nisi fuerit invitatus.<br />
Rubrica 79<br />
71 salvo quod … ut supra dictum est] que possint impune portare maspillos et alia ornamenta<br />
de auro vel argento ponderis unciarum vigintiquinque et non ultra pro qualibet veste<br />
et centuram de auro vel argento ponderis unciarum vigintiquinque et non ultra, nec non<br />
varium et ermelinum a <strong>la</strong>tere exteriori vestibus suis pro sue libito voluntatis non obstantibus<br />
supradictis 1352, 1357.<br />
72 1352, 1357 aggiungono sine ornamentis supra prohibitis.<br />
73 annum] quinquenium 1352, 1357.<br />
74 notario coronarum] officiali ad hec deputato 1352, 1357.<br />
75 notarius] officiales 1352, 1357.<br />
76 Vedi 1288. Statuti, Quod ultra XX homines non possit aliquis ducere ad aliquam desponsandam.<br />
77 Vedi 1288. Statuti, Quod ex parte mulieris que debuerit desponsari non habeantur ultra<br />
XX homines.<br />
78 Vedi 1288. Statuti, Quod ultra XX homines non invitentur alicui desponsationi. Rubrica.<br />
79 Vedi 1288. Statuti, Quod nullus ad desponsationem alicuius vadat, nisi fuerit invitatus.<br />
Rubrica.
Bologna 81<br />
De nive et remollo et alliis rebus prohybitis habere tempore desponsationis<br />
et percussionibus prohybitis 80<br />
De arbitrio domini potestatis et eius vicarii super contentis in statutis<br />
predictis 81<br />
Preterea dicimus quod ministrales capel<strong>la</strong>rum civitatis Bononie et burgorum<br />
teneantur in scriptis denunciare domino potestati seu eius vicario, omnes et singullos<br />
qui in eorum capellis delinquerent vel facerent contra precedentia statuta, posita sub<br />
rubrica generali que incipit «Incipit tractatus de variis et extraordinariis criminibus<br />
pertinentibus ad notarium domini potestatis vel aliquem eorum» vel in aliquibus<br />
capitullis in eis contentis, infra quinque dies a die qua contrafactum fuerit et ad<br />
noticiam pervenerit vel verisimille sit potuisse pervenire, prout et sicud tenentur<br />
malleficia allia que necessitate sui officii denunciare tenentur, sub pena centum<br />
solidorum 82 pro qualibet vice inter ipsos ministralles 83 dividenda, ut in statutis de<br />
denunciatione ipsorum malleficiorum continetur. Super quibus denunciationibus ipse<br />
dominus potestas seu eius vicarius teneatur inquirere, etiam non servata forma statuti<br />
de inquisitionibus loquentis; tam per se ipsum quam per notarium domini potestatis<br />
officio coronarum 84 et etiam de predictis inquirere sine denunciatione vel accusatione,<br />
eundo 85 per contratas et capel<strong>la</strong>s prout expedire videretur et eius invenctioni et<br />
re<strong>la</strong>tioni credatur et stetur et pro plena probatione habeatur. Et contra delinquentes<br />
procedatur comparentes vel non, etiam non servata forma statuti de procesibus fiendis<br />
in criminalibus et etiam ad denunciationem seu notifficationem cuiuscumque 86 .<br />
80 Vedi 1288. Statuti, De nive vel remolo vel aliis rebus prohibitis habere tempore desponsationis<br />
et percussionibus prohibitis.<br />
81 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
1352. Statuti, De arbitrio domini potestatis et eius vicarii super contentis in statutis predictis.<br />
1357. Statuti, De arbitrio domini potestatis et eius vicarii super contentis in statutis predictis.<br />
1376. Statuti, De arbitrio domini potestatis et eius vicarii super contentis in statutis predictis.<br />
Rubrica.<br />
1389. Statuti, De arbitrio domini potestatis et eius vicarii super contentis in statutis predictis.<br />
Rubrica.<br />
1454. Statuti, De arbitrio domini potestatis et eius vicarii super contentis in statutis predictis.<br />
Rubrica.<br />
82 centum solidorum] quinque librarum 1389, 1454.<br />
83 ministralles] equaliter solvenda et 1376, 1389, 1454.<br />
84 1352, 1357, 1376, 1389, 1454 omettono officio coronarum.<br />
85 eundo] omni die 1376, 1389, 1454.<br />
86 1376, 1389, 1454 aggiungono Et teneantur dicti ministrales denunciare dicto domino<br />
potestati vel notario vel officiali eius ad hoc deputato vel deputando omnes sponsos et sponsas<br />
et diem sponsaliciorum et disponsationis antequam disponsentur et etiam defuntas personas<br />
antequam fiant exequie, sub pena cuilibet ministrali quinque librarum bononinorum et<br />
si plures fuerint ministrales in cape<strong>la</strong> ipsa pena predicta inter omnes ipsos pro rata dividatur.
82 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
1352<br />
Statuti<br />
De pena eius qui portaverit donaria alicui sponse. Rubrica 87<br />
De penis plorantium seu se desmantantium ad exequias mortuorum vel ensenia<br />
mictentium et de modo servando in exequiis mortuorum. Rubrica 88<br />
De pena facientium maiumam vel comitem vel comitissam. Rubrica 89<br />
De pena portantium ornamenta. Rubrica 90<br />
Quod ultra viginti homines non possit aliquis ducere ad desponsandum<br />
mulierem. Rubrica 91<br />
Quod ex parte mulieris que debuerit desponsari non habeantur ultra viginti<br />
homines 92<br />
Quod ultra viginti homines non invitentur alicui desponsationi. Rubrica 93<br />
Quod nullus ad desponsationem alicuius vadat, nisi fuerit invitatus.<br />
Rubrica 94<br />
87 Vedi 1288. Statuti, De pena eius qui portaverit donaria alicui sponse.<br />
88 Vedi 1335. Statuti, De penis plorantium seu se desmantantium ad exequias mortuorum<br />
vel ensenia mitentium et de modo servando in exequiis mortuorum. Rubrica.<br />
89 Vedi 1288. Statuti, De pena facientium maiumam seu comitem vel comitissam. Rubrica.<br />
90 Vedi 1335. Statuti, De pena portancium ornamenta. Rubrica.<br />
91 Vedi 1288. Statuti, Quod ultra XX homines non possit aliquis ducere ad aliquam desponsandam.<br />
92 Vedi 1288. Statuti, Quod ex parte mulieris que debuerit desponsari non habeantur ultra<br />
XX homines.<br />
93 Vedi 1288. Statuti, Quod ultra XX homines non invitentur alicui desponsationi. Rubrica.<br />
94 Vedi 1288. Statuti, Quod nullus ad desponsationem alicuius vadat, nisi fuerit invitatus.<br />
Rubrica.
Bologna 83<br />
De nive et remollo et aliis rebus prohibitis habere tempore desponsationis et<br />
percusionibus prohibitis. Rubrica 95<br />
De arbitrio domini potestatis et eius vicarii super contentis in statutis<br />
predictis 96<br />
1357<br />
Statuti<br />
Tractatus de variis et extraordinariis criminibus pertinentibus ad notarium<br />
domini potestatis deputatum super coronis et vestimentis dominarum et<br />
aliis infrascriptis<br />
De pena eius qui portaverit donaria alicui sponse. Rubrica 97<br />
De penis plorantium seu se desmatantium ad exequias mortuorum vel<br />
ensenia mictentium et de modo servando in exequiis mortuorum. Rubrica 98<br />
De pena facientium maiumam, comitem vel comitissam. Rubrica 99<br />
De pena portantium ornamenta. Rubrica 100<br />
Quod ultra viginti homines non possit aliquis ducere ad desponsandum<br />
mulierem. Rubrica 101<br />
95 Vedi 1288. Statuti, De nive vel remolo vel aliis rebus prohibitis habere tempore desponsationis<br />
et percussionibus prohibitis.<br />
96 Vedi 1335. Statuti, De arbitrio domini potestatis et eius vicarii super contentis in statutis<br />
predictis.<br />
97 Vedi 1288. Statuti, De pena eius qui portaverit donaria alicui sponse.<br />
98 Vedi 1335. Statuti, De penis plorantium seu se desmantantium ad exequias mortuorum<br />
vel ensenia mitentium et de modo servando in exequiis mortuorum. Rubrica.<br />
99 Vedi 1288. Statuti, De pena facientium maiumam seu comitem vel comitissam. Rubrica.<br />
100 Vedi 1335. Statuti, De pena portancium ornamenta. Rubrica.<br />
101 Vedi 1288. Statuti, Quod ultra XX homines non possit aliquis ducere ad aliquam desponsandam.
84 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Quod ex parte mulieris que debuerit desponsari non habeantur ultra viginti<br />
homines 102<br />
Quod ultra viginti homines non invitentur alicui desponsationi. Rubrica 103<br />
Quod nullus ad desponsationem alicuius vadat, nisi fuerit invitatus.<br />
Rubrica 104<br />
De nive et remollo et aliis rebus prohibitis habere tempore desponsationis et<br />
percusionibus prohibitis. Rubrica 105<br />
De arbitrio domini potestatis et eius vicarii super contentis in statutis<br />
predictis 106<br />
1365, luglio - 1366, giugno<br />
Multe<br />
Multe in materia <strong>suntuaria</strong><br />
In Christi nomine, amen. Anno a nativitate eiusdem millesimo trecentessimo<br />
sexagesimo quinto, indictione tercia. Invenziones facte ac eciam acuse recepte per<br />
me Luchinum condam ser Petri de Panevinis de Cremona notarium deputatum<br />
per magnificum militem dominum Rossum de Riccis de Florenzia honorabilem<br />
potestatem civitatis et districtus Bononie pro Sancta Romana Ecclesia ad officium<br />
corenarum et vinearum diebus menssibus infrascriptis, videlicet tempore sanctissimi<br />
in Christo patris et domini nostri domini Urbani divina providencia pape quinti,<br />
die primo menssis iullii et cetera.<br />
Die dominico tredecimo iullii.<br />
102 Vedi 1288. Statuti, Quod ex parte mulieris que debuerit desponsari non habeantur<br />
ultra XX homines.<br />
103 Vedi 1288. Statuti, Quod ultra XX homines non invitentur alicui desponsationi. Rubrica.<br />
104 Vedi 1288. Statuti, Quod nullus ad desponsationem alicuius vadat, nisi fuerit invitatus.<br />
Rubrica.<br />
105 Vedi 1288. Statuti, De nive vel remolo vel aliis rebus prohibitis habere tempore desponsationis<br />
et percussionibus prohibitis.<br />
106 Vedi 1335. Statuti, De arbitrio domini potestatis et eius vicarii super contentis in statutis<br />
predictis.
Bologna 85<br />
Nico<strong>la</strong>us Manzolini capelle Sancte Malgarite sive Sancti Archangeli. Inventa fuit<br />
uxor ipsius per me Luchinum de Cremona notarium et officialem infrascriptum<br />
una cum Panza nunzio comunis Bononie cum zertis afub<strong>la</strong>turis de ariento deaurato<br />
contra formam statutorum comunis Bononie, cui Nico<strong>la</strong>o statutus fuit terminus ad<br />
omnem suam defenssionem faciendam et nul<strong>la</strong>m fecit ipse nec aliquis pro eo, condempnatus<br />
in libras quinque bononinorum 107 .<br />
Die eodem.<br />
Bartolomeus merzarius capelle Sancte Marie maioris, eo quia inventa fuit uxor<br />
ipsius Bartolomei cum afub<strong>la</strong>turis deauratis contra formam statutorum comunis<br />
Bononie per me officialem suprascriptum una cum Panza suprascripto nunzio comunis<br />
Bononie, cui Bartolomeo statutus fuit terminus trium dierum ad omnem<br />
suam defensionem faciendam et nul<strong>la</strong>m fecit ipse nec aliquis pro eo, condempnatus<br />
libras quinque bononinorum.<br />
Die eodem.<br />
Colus de Recevutis capelle Sancti Nico<strong>la</strong>y Sancti Felicis, eo quia inventa fuit<br />
uxor dicti Coli cum afub<strong>la</strong>turis de ariento deaurato per notarium et officialem suprascriptum<br />
una cum Panza nunzio comunis Bononie, cui Colo statutus fuit terminus<br />
trium dierum ad omnem suam defenssionem faciendam et nul<strong>la</strong>m fecit ipse<br />
nec aliquis pro eo, condempnatus in libras quinque bononinorum.<br />
Die dominico decimotercio iullii.<br />
Iohannes ser Decii capelle Sancti Fabiani. Inventa fuit uxor ipsius cum afub<strong>la</strong>turis<br />
de ariento deaurato contra formam statutorum comunis Bononie per me officialem<br />
suprascriptum una cum Panza nunzio dicti comunis, cui Iohanni statutus fuit<br />
terminus trium dierum ad omnem suam defenssionem faciendam et nul<strong>la</strong>m fecit<br />
ipse nec aliquis pro eo, condempnatus in libras quinque bononinorum.<br />
(…)<br />
Die menssis suprascripto 108 .<br />
Petrus Nicole de Albergatis capelle Sancte Chatarine de Seragozia. Inventa fuit<br />
uxor ipsius cum afub<strong>la</strong>turis de ariento deaurato per me Luchinum officialem suprascriptum<br />
contra formam statutorum comunis Bononie et per nunzios suprascriptos,<br />
cui Petro statutus fuit terminus trium dierum ad omnem suam deffenssionem<br />
faciendam et nul<strong>la</strong>m fecit ipse nec aliquis pro eo, condempnatus libras quinque bononinorum.<br />
(…)<br />
Die vigesimoquinto iullii.<br />
107 Cassato con righe. Nel margine interno: De mandato domini legati vero lecta fuit condempnatio<br />
dicti Nico<strong>la</strong>y ut retulit canzelerius suprascripti domini, quam re<strong>la</strong>tionem fecit<br />
mihi notario coram domino potestati dominum Iohannem de Regio militem et sozium dicti<br />
domini potestatis die ultimo iullii, presente domino Iohanni de Carmignano et dominum<br />
Tramontanum de Lefusinis iudicem malleficiorum suprascripti domini potestatis et de<br />
mandato dicti domini potestatis canze<strong>la</strong>ta per me notarium suprascriptum ea die et cetera.<br />
108 Si tratta del 17 luglio.
86 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Petrus aurifex capelle Sancti Martini, cuius uxor inventa fuit per me notarium<br />
et officialem suprascriptum una cum Dominico nunzio comunis ad officium corenarum<br />
et vinearum cum zertis afub<strong>la</strong>turis sive cuculgis contra formam statutorum<br />
comunis Bononie, cui Petro statutus fuit terminus trium dierum ad omnem suam<br />
defenssionem faciendam et nul<strong>la</strong>m fecit ipse nec aliquis pro eo, condempnatus in<br />
libras quinque bononinorum.<br />
(…)<br />
Die III augusti.<br />
Nerius de Cazeptis speziallis capelle Sancti Iohannis in Monte, cuius uxor inventa<br />
fuit per me officialem suprascriptum, presentes nunzios ad officium comunis deputatos<br />
cum frexios deauratos contra formam statutorum comunis Bononie, cui Neri<br />
statutus fuit terminus trium dierum ad omnem suam defenssionem faciendam et<br />
nul<strong>la</strong>m fecit ipse nec aliquis pro eo, condempnatus in libris quinque bononinorum.<br />
Die eodem.<br />
Gabriellus Bartolomei Arighi capelle Sancte Marie porte Ravenatis. Inventa fuit<br />
domina Misina uxor ipsius per me notarium et officialem suprascriptum una cum<br />
numptiis predictis cum cuculgis de ariento deaurato ad manicas contra formam statutorum<br />
comunis Bononie, cui Gabriello statutus fuit terminus trium dierum ad<br />
omnem suam defenssionem faciendam et nul<strong>la</strong>m fecit ipse nec aliquis pro eo, condempnatus<br />
libras quinque bononinorum.<br />
Die V augusti.<br />
Franzischus Mathioli becharius capelle Sancti Thome de Brayna. Inventa fuit<br />
domina Malgarita uxor ipsius per me notarium et officialem suprascriptum una<br />
cum nunziis comunis ad dictum officium deputatis cum frixios sive cordel<strong>la</strong>s deauratos<br />
contra formam statutorum comunis Bononie, cui Franzischo statutus fuit terminus<br />
trium dierum ad omnem suam defenssionem faciendam et nul<strong>la</strong>m fecit ipse<br />
nec aliquis pro eo, condempnatus secundum formam statutorum libras quinque<br />
bononinorum.<br />
Die V augusti.<br />
Christofalus Zontini capelle Sancti Georgii de Pozali, cuius inventa fuit uxor ipsius<br />
per me officialem antedictum una cum nunziis meis cum cordellis deauratis<br />
contra formam statutorum comunis Bononie, cui Christofalo statutus fuit terminus<br />
trium dierum ad omnem suam defenssionem faciendam et nul<strong>la</strong>m fecit ipse<br />
nec aliquis pro eo, condempnatus secundum formam statutorum libras quinque<br />
bononinorum.<br />
Die eodem.<br />
Maginnardus de Chansaldis strazarolus capelle Sancti Thome de Brayna, cuius<br />
uxor inventa fuit per me officialem una cum nunziis predictis cum trezerina de seta<br />
et de auro insimul <strong>la</strong>borati, videlicet inbiso<strong>la</strong>ti, contra formam statutorum comunis<br />
Bononie, cui Maginardo statutus fuit terminus trium dierum ad omnem suam defensionem<br />
faciendam et nul<strong>la</strong>m fecit ipse nec aliquis pro eo, condempnatus secundum<br />
formam dicti statuti libras quinque bononinorum.<br />
Die suprascripto.<br />
Betinus de Panzonibus capelle Sancti Syrii, cuius inventa fuit uxor ipsius cum<br />
cuculgis deauratis contra formam statutorum comunis Bononie, cui Betino statutus
Bologna 87<br />
fuit terminus trium dierum ad omnem suam defenssionem faciendam et nul<strong>la</strong>m fecit<br />
ipse nec aliquis pro eo, inventa fuit per me officialem una cum nunziis comunis<br />
suprascriptis, condempnatus libras quinque bononinorum.<br />
Die suprascripto.<br />
Maxolinus de Lanceis capelle Sancti Columbani notarius domini episcopi Bononiensis.<br />
Inventa fuit domina Bartolomea uxor ipsius cum frixios deauratos sive cordel<strong>la</strong>s<br />
contra formam statutorum comunis Bononie per me officialem suprascriptum<br />
una cum nunziis suprascriptis, cui Maxolino statutus fuit terminus trium dierum ad<br />
omnem suam defenssionem faciendam et nul<strong>la</strong>m fecit ipse nec aliquis pro eo, condempnatus<br />
secundum formam statutorum libras quinque bononinorum.<br />
(…)<br />
Die XVII augusti.<br />
Augustinus de Barzelinis capelle Sancti Sigismondi, cuius inventa fuit uxor ipsius<br />
cum botonis de ariento deaurato cum smaltis contra formam statutorum comunis<br />
Bononie per me officialem suprascriptum et nunziis suprascriptis, cui Augustino statutus<br />
terminus trium dierum ad omnem suam defenssionem faciendam et nul<strong>la</strong>m<br />
fecit ipse nec aliquis pro eo, condempnatus secundum formam statutorum libras<br />
quinque bononinorum.<br />
Die dominico XXIIII augusti.<br />
Merchione de Bernardino Bereta pischator capelle Sancti Tomaxii de Brayna,<br />
cuius inventa fuit domina Alena uxor ipsius cum botonis de ariento deaurato cum<br />
smaltis contra formam statutorum comunis Bononie per me officialem et nunzii<br />
suprascripti, cui Merchione statutus fuit terminus trium dierum ad omnem suam<br />
defenssionem faciendam et nul<strong>la</strong>m fecit ipse nec aliquis pro eo, condempnatus libras<br />
quinque bononinorum.<br />
Die suprascripto.<br />
Chechus strazarolus capelle Sancte Marie Magdalene, cuius inventa fuit domina<br />
Lucia uxor ipsius cum una chadenel<strong>la</strong> cum smaltis ad unam guarnaziam contra formam<br />
statutorum comunis Bononie per me officialem et nunzii suprascripti, cui<br />
Checho statutus fuit terminus trium dierum ad omnem suam defenssionem faciendam<br />
et nul<strong>la</strong>m fecit ipse nec aliquis pro eo, condempnatus libras quinque bononinorum.<br />
Die suprascripto.<br />
Chixinellus magister lignaminis capelle Sancti Proculi. Inventa domina Iacoba<br />
uxor ipsius cum una chadenel<strong>la</strong> cum smaltis contra formam statutorum comunis<br />
Bononie per me officialem una cum nunzii suprascripti, cui Chixinello statutus fuit<br />
terminus trium dierum ad omnem suam defenssionem faciendam et nul<strong>la</strong>m fecit<br />
ipse nec aliquis pro eo, condempnatus secundum formam statutorum libras quinque<br />
bononinorum.<br />
Die suprascripto.<br />
Iohannes Manfredini mulinarius capelle Sancti Iulliani. Inventa domina Iacoba<br />
uxor ipsius cum una chadenel<strong>la</strong> cum smaltis contra formam statutorum comunis<br />
Bononie per officialem una cum nunzii suprascripti, cui Iohanni statutus fuit terminus<br />
trium dierum ad omnem suam defenssionem faciendam et nul<strong>la</strong>m fecit ipse
88 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
nec aliquis pro eo, condempnatus secundum formam statutorum libras quinque<br />
bononinorum.<br />
Die XXVII augusti.<br />
Torus Sandri de Vezo habitator dicte terre inventus super pa<strong>la</strong>tio veteris comunis<br />
Bononie cum canellis de ariento ad c<strong>la</strong>midem contra formam statutorum comunis<br />
Bononie per officialem et nunzii suprascripti, cui Toro statutus fuit terminus<br />
trium dierum ad omnem suam defenssionem faciendam et nul<strong>la</strong>m fecit ipse nec<br />
aliquis pro eo, condempnatus secundum formam statutorum libras quinque bononinorum.<br />
(…)<br />
Die VIII setembris.<br />
Iacobus Bonoxonus habitator castri Sancti Iohannis in Persiceto. Inventa fuit<br />
domina Iohana uxor ipsius in dicto castro cum una chadenel<strong>la</strong> arienti deaurati contra<br />
formam statutorum comunis Bononie, cui Iacobo statutus fuit terminus sex<br />
dierum ad omnem suam defenssionem faciendam et nu<strong>la</strong>m fecit ipse nec aliquis<br />
pro eo, condempnatus libras quinque bononinorum.<br />
Die suprascripto.<br />
Dominicus de Chasis habitator castri Sancti Iohannis in Persiceto. Inventa fuit<br />
domina Anthonia uxor ipsius in dicto castro cum cordellis deauratis contra formam<br />
statutorum comunis Bononie per me officialem et nunzium dicti officii, cui Dominico<br />
statutus fuit terminus trium dierum vel sex ad omnem suam defenssionem faciendam<br />
et nul<strong>la</strong>m fecit ipse nec aliquis pro eo, condempnatus libras quinque bononinorum.<br />
Die VIII setembris.<br />
Iohannes de Casis habitator castri Sancti Iohannis in Persiceto. Inventa fuit domina<br />
Bartolomea uxor ipsius in dicto castro cum cordellis deauratis contra formam<br />
statutorum comunis Bononie per officialem et nunzii suprascripti, cui Iohanni statutus<br />
fuit terminus sex dierum ad omnem suam defenssionem faciendam et nul<strong>la</strong>m<br />
fecit ipse nec aliquis pro eo, condempnatus libras quinque bononinorum.<br />
Die suprascripto.<br />
Domina Agnesia uxor Petri habitator chastri Sancti Iohannis in Persiceto, inventa<br />
in dicto castro per officialem et nunzii suprascripti cum una chadenel<strong>la</strong> de ariento<br />
deaurato contra formam statutorum comunis Bononie, cui Petro sive eius uxori statutus<br />
fuit terminus sex dierum ad omnem suam defenssionem faciendam et nul<strong>la</strong>m<br />
fecit ipse nec aliquis pro eo, condempnatus libras quinque bononinorum.<br />
Die suprascripto.<br />
Iacobus Donati habitator castri Sancti Iohannis in Persiceto. Inventa domina<br />
Malgarita uxor ipsius in dicto castro per officialem et nunzii suprascripti cum una<br />
chadenel<strong>la</strong> cum smaltis de ariento deaurato contra formam statutorum comunis<br />
Bononie, cui Iacobo statutus fuit terminus sex dierum ad omnem suam defenssionem<br />
faciendam et nul<strong>la</strong>m fecit ipse nec aliquis pro eo, condempnatus libras quinque<br />
bononinorum.<br />
Die suprascripto.<br />
Bartolomeus de Magnanis habitator castri Sancti Iohannis in Persiceto. Inventa<br />
fuit domina Malgarita uxor ipsius in dicto castro per officialem et nunzii supra-
Bologna 89<br />
scripti cum cordellis deauratis contra formam statutorum comunis Bononie, cui<br />
Bartolomeo statutus fuit terminus sex dierum ad omnem suam defenssionem faciendam<br />
et nu<strong>la</strong>m fecit ipse nec aliquis pro eo, condempnatus libras quinque bononinorum.<br />
Die VIII setembris.<br />
Boatinus de Boatis habitator castri Sancti Iohannis in Persiceto. Inventa domina<br />
Iohana uxor ipsius in dicto castro per officialem et nunzii suprascripti cum frixios<br />
sive cordel<strong>la</strong>s deauratos contra formam statutorum comunis Bononie, cui Boatino<br />
statutus fuit terminus sex dierum ad omnem suam defenssionem faciendam et nul<strong>la</strong>m<br />
fecit ipse nec aliquis pro eo, condempnatus libras quinque bononinorum.<br />
(…)<br />
Die XIIII setembris.<br />
Andreas Iuliani Canbii capelle Sancti Leonardi inventus super trivigio porte Ravenatis<br />
per officialem et nunzii suprascripti cum botonis de ariento cum smaltis ad<br />
c<strong>la</strong>midem contra formam statutorum comunis Bononie, cui Andrea statutus fuit<br />
terminus trium dierum ad omnem suam defenssionem faciendam et nul<strong>la</strong>m fecit<br />
ipse nec aliquis pro eo, condempnatus libras quinque bononinorum.<br />
(…)<br />
Die V otubris.<br />
Dominus Thadeus de Azoguidis militis capelle Sancti […] 109 habebat in convivio<br />
quod fecit dicta die ad nupzias in quo filiam sororem nuxerunt decem dominas<br />
contra formam statutorum comunis Bononie, facta inventione per ser Iohannem<br />
de Montechatinno notarium et officialem dicti domini potestatis et re<strong>la</strong>cionem factam<br />
per dictum ser Iohannem mihi Luchino notario et officiali antedictum, cui domino<br />
Tadeo statutus fuit terminus trium dierum ad omnem suam defenssionem faciendam<br />
et nul<strong>la</strong>m fecit ipse nec aliquis pro eo, condempnatus secundum formam<br />
statutorum in libras vigintiquinque bononinorum.<br />
(…)<br />
Die XIII otubris.<br />
Magister Valdesera domini Guillielmi de Confortis capelle Sancti Laurencii porte<br />
Sterii inventus in domo ipsius ad nupzias suas quam faciebat in domo sua quinque<br />
dominas habere in dicto convivio ultra formam statutorum comunis Bononie,<br />
videlicet habuit in totum quindecim dominas, per me officialem suprascriptum,<br />
cui magistro suprascripto statutus fuit terminus trium dierum ad omnem suam deffensionem<br />
faciendam et nul<strong>la</strong>m fecit ipse nec aliquis pro eo, condempnatus secundum<br />
formam statutorum libras vigintiquinque bononinorum.<br />
Die XIII octubris.<br />
Bertolinus Simonis de Ture de Regio hospes capelle Sancti Michaelis de Limbroseto<br />
inventus in pa<strong>la</strong>cio comunis veteris Bononie per me officialem antedictum cum<br />
canonzellis ad c<strong>la</strong>midem de ariento, cui Bertolino statutus fuit terminus trium dierum<br />
ad omnem suam defenssionem faciendam et nul<strong>la</strong>m fecit ipse nec aliquis pro<br />
eo, condempnatus secundum formam statutorum libras quinque bononinorum.<br />
109 Manca il nome del<strong>la</strong> cappel<strong>la</strong>.
90 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
(…)<br />
Die XVIII otubris.<br />
Iohannes Muzolini qui solebat esse supra custodiis et habitat in burgo Lamarum<br />
capelle Sancti Laurentii porte Sterii. Inventa domina Malgarita uxor ipsius cum frixios<br />
de auro ad unam cottam per dictum officialem contra formam statutorum, cui<br />
Iohanni statutus terminus trium dierum ad omnem suam defenssionem faciendam<br />
et nu<strong>la</strong>m fecit ipse nec aliquis pro eo, condempnatus secundum formam statutorum<br />
in libras quinque bononinorum.<br />
(…)<br />
Die primo novembris.<br />
Christofalus de Osmeris forenssis de Papia qui habitat in Bononia circha per<br />
unum annum ut confessus fuit capelle Sancte Lucie. Inventa fuit uxor ipsius per<br />
me officialem cum frixios, smaltos, varium contra formam statutorum comunis<br />
Bononie, cui Christofalo statutus fuit terminus trium dierum ad omnem suam defenssionem<br />
faciendam et nul<strong>la</strong>m fecit ipse nec aliquis pro eo, condempnatus in libras<br />
quinque bononinorum.<br />
Pro quo fidem ser Ugolinus condam Landi capelle Sancte Lucie predicte promisit<br />
et cetera respondit et cetera approbata per Maxolinum approbatorem comunis.<br />
Die II novembris.<br />
Franzeschinus quondam Mini de Pisa habitator civitatis Bononie capelle Sancti<br />
Proculi apud Asandrinum Çiponerium dicte capelle inventus per officialem cum<br />
maspillis de ariento cum smaltis ad c<strong>la</strong>midem contra formam statutorum comunis<br />
Bononie, cui Franzischo statutus fuit terminus trium dierum ad omnem suam defenssionem<br />
faciendam et nul<strong>la</strong>m fecit ipse nec aliquis pro eo, condempnatus secundum<br />
formam statutorum in libras quinque bononinorum.<br />
Pro quo fidem ser Simon Iohannis capelle Sancti Proculi promisit et cetera respondit<br />
et cetera.<br />
Die VIII novembris.<br />
Petrus condam ser Menghi de Crevalchorio inventus super pa<strong>la</strong>cio veteris comunis<br />
Bononie per me officialem suprascriptum cum maspillos et frixios, videlicet<br />
cordel<strong>la</strong>s de ariento, ad guneam ipsius contra formam statutorum comunis Bononie,<br />
cui Petro statutus fuit terminus trium dierum ad omnem suam defenssionem<br />
faciendam et nul<strong>la</strong>m fecit ipse nec aliquis pro eo, condempnatus secundum formam<br />
dicti statuti in libras quinque bononinorum.<br />
Pro quo fidem Anbrosius condam Petri de Capiziis notarius capelle Sancti Martini<br />
de Aposa promisit et cetera respondit et cetera.<br />
Die XI novembris.<br />
Ser Masius Bianchetus capelle Sancti Donati prope dictam ecclesiam apud sartor.<br />
Inventa fuit noria ipsius, videlicet uxor Franzischi eius nati, cum maspillis de<br />
ariento deaurato cum smalto super hostium domus sue per me officialem, cui ser<br />
Masio statutus fuit terminus trium dierum ad omnem suam defenssionem faciendam<br />
et nul<strong>la</strong>m fecit ipse nec aliquis pro eo, condempnatus secundum formam statutorum<br />
in libras quinque bononinorum.<br />
(…)
Bologna 91<br />
Die XVI novembris.<br />
Nico<strong>la</strong>us condam magistri Marchixini de Mutina hospes et habitator capelle<br />
Sancti Nico<strong>la</strong>y de Alberis de Bononia ad osspicium Angelli, cuius inventa fuit uxor<br />
ipsius super hostium domus sue cum una chadenel<strong>la</strong> de ariento deaurato contra<br />
formam statutorum per dictum officialem et cetera, cui Nico<strong>la</strong>o statutus fuit terminus<br />
trium dierum ad omnem suam defenssionem faciendam et nul<strong>la</strong>m fecit ipse<br />
nec aliquis pro eo, condempnatus secundum formam dicti statuti libras quinque<br />
bononinorum.<br />
Pro quo fidem ser Bonbolognius de Abate capelle Sancti Bartoli porte Ravenatis<br />
promisit et cetera respondit et cetera aprobata et cetera.<br />
Die suprascripto.<br />
Paulus de Romanziis capelle Sancti Zervassii de Bononia, cuius inventa fuit domina<br />
Zoana uxor ipsius cum cuculgis de ariento deaurato ad manichas super selegatam<br />
fratrum Minorum per dictum officialem contra formam statutorum, cui<br />
Paulo statutus fuit terminus trium dierum ad omnem suam defenssionem faciendam<br />
et nul<strong>la</strong>m fecit ipse nec aliquis pro eo, condempnatus secundum formam dicti<br />
statuti libras quinque bononinorum.<br />
Die dominico XVI novembris.<br />
Guilistanus de Bechadellis capelle Sancti Dominici de Bononia et ministrallis<br />
dicte capelle dicti menssis, constituendo se principallem personaliter per se et soziis<br />
suis ministralibus coram me officiale in eo et super eo quia dictus Guilistanus conduxit<br />
ad domum suam filiam domini Thomaxii de Ghixileriis per suam uxorem et<br />
nichil denunziavit mihi officiali predicto antequam ipse Guillistanus conduxerit<br />
predictam uxorem, qui Guilistanus non observavit preceptum seu cridam factam ex<br />
parte domini potestatis iam pluribus diebus e<strong>la</strong>pssis facta per banditorem publicum<br />
comunis Bononie et cetera, videlicet quod nullus debeat sponssare nec sponsari facere<br />
nec conducere nec conduci facere aliquam sponssam nisi prius denuncietur<br />
predicto officiali ante predictam disponssationem danti et recipienti, sub pena in<br />
statutis contenta et plus et minus ad voluntatem dicti domini potestatis et cetera,<br />
pro eo condempnatus libras duas bononinorum, cui Guilistano statutus fuit terminus<br />
trium dierum ad suam defenssionem faciendam et nul<strong>la</strong>m fecit ipse nec aliquis<br />
pro eo.<br />
Die XXI novembris.<br />
Ser Calorius condam Iohannis de Castagnolo notarius capelle Sancte Cicilie inventus<br />
super pa<strong>la</strong>cio comunis Bononie per dictum officialem cum maspillis de<br />
ariento cum smaltis ad c<strong>la</strong>midem contra formam statutorum comunis Bononie, cui<br />
ser Calorio statutus fuit terminus trium dierum ad omnem suam defenssionem faciendam<br />
et nul<strong>la</strong>m fecit ipse nec aliquis pro eo, condempnatus secundum formam<br />
statuti predicti libras quinque.<br />
(…)<br />
Die primo decembris.<br />
Bertolomeus Coluzini de <strong>la</strong> Seta capelle Sancte Marie de C<strong>la</strong>viga porte Sancti<br />
Proculi inventus fuit per officialem suprascriptum in pa<strong>la</strong>cio veteris comunis Bononie<br />
cum maspillis de ariento cum smalto ad c<strong>la</strong>midem contra formam statutorum
92 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
comunis Bononie, cui Bertolomeo statutus fuit terminus trium dierum ad omnem<br />
suam defenssionem faciendam et nul<strong>la</strong>m fecit ipse nec aliquis pro eo, condempnatus<br />
in libras quinque bononinorum.<br />
Die VIIII menssis decembris.<br />
Meliadus condam Guilmuzii de Guastavi<strong>la</strong>nis de Bononia et nunc habitator<br />
castri Sancti Iohannis in Persiceto comitatus Bononie inventus fuit cum frixiis sive<br />
cordellis de ariento ad caputeum per dictum officialem contra formam statutorum<br />
comunis Bononie, cui Meliadus statutus fuit terminus trium dierum ad omnem<br />
suam defenssionem faciendam et nul<strong>la</strong>m fecit ipse nec aliquis pro eo, condempnatus<br />
in libras quinque.<br />
Pro quo fidem Azo filio et emanzipatus ser Contri de Guastavi<strong>la</strong>nis capelle<br />
Sancti Isaye porte Sterii promisit et cetera respondit et cetera ut aparet predictam<br />
emanzipacionem per instromentum factum per Bondominicum condam Iohannis<br />
de Cento notarium capelle Sancti Laurencii et stipu<strong>la</strong>tum MCCCLXIII, indictione<br />
prima, die XVIII menssis augusti et cetera per me officialem visa et lecta et cetera.<br />
Die XII decembris.<br />
Anthoniolus de Bentevoliis capelle Sancte Cicilie de Bononia inventus fuit cum<br />
cordellis de ariento ad c<strong>la</strong>midem per officialem suprascriptum contra formam statutorum<br />
comunis Bononie, cui Anthoniollo statuitus fuit terminus trium dierum<br />
ad omnem suam defenssionem faciendam et nul<strong>la</strong>m fecit legiptimam ipse nec aliquis<br />
pro eo, condempnatus in libras quinque bononinorum.<br />
Die sabati XIII decembris.<br />
Lippus Baroni qui habitat ad Laygunam comitatus Bononie inventus fuit per<br />
officialem suprascriptum cum frixio sive cordel<strong>la</strong> de ariento ad caputeum contra<br />
formam statutorum comunis Bononie, cui Lippo statutus fuit terminus il<strong>la</strong> die et<br />
sequenti ad omnem suam defenssionem faciendam et nul<strong>la</strong>m fecit ipse nec aliquis<br />
pro eo, condempnatus libras quinque bononinorum.<br />
Die eodem.<br />
Ansoysius de Lolyano habitator dicti loci comitatus Bononie inventus fuit per<br />
dictum officialem cum cordellis de ariento ad Sanctam Luciam contra formam statutorum<br />
comunis Bononie, cui Ansoysio statutus fuit terminus il<strong>la</strong> die et sequenti<br />
ad omnem suam defenssionem faciendam et nul<strong>la</strong>m fecit ipse nec aliquis pro eo,<br />
condempnatus in libras quinque bononinorum.<br />
(…)<br />
Die XIII decembris.<br />
Ser Mengholus condam Iso<strong>la</strong>ni capelle Sancti Michaellis de Linbroseto, cuius<br />
inventa fuit domina Alegne uxor Iohannis filius dicti ser Mengholi cum cuculgiis<br />
de ariento deaurato ad manicas contra formam statutorum comunis Bononie per<br />
me officialem una cum nunzio suprascripto, cui ser Mengholo statutus fuit terminus<br />
trium dierum ad omnem suam defenssionem faciendam et nul<strong>la</strong>m fecit legiptimam<br />
ipse nec aliquis pro eo.<br />
Die XIIII decembris.<br />
Dominus Reganus filius domini Guidi de Lambertinis ambo milites capelle<br />
Sancti Chataldi de Lanbertinis de Bononia, eo quia inventa fuit per dictum officia-
Bologna 93<br />
lem uxor ipsius Regani in ecclesia Sancti Petri maioris de Bononia cum uno caputeo<br />
in capite contra formam statutorum comunis Bononie, cui domino Regano statutus<br />
fuit terminus trium dierum ad omnem suam defenssionem faciendam et nul<strong>la</strong>m<br />
fecit ipse nec aliquis pro eo.<br />
(S.T.) Ego Luchinus condam ser Petri de Panevinis de Cremona publicus imperiali<br />
auctoritate notarius hiis omnibus interfui et propria mea manu scribere rogatus<br />
scripsi et ad execucionem mandavi cum deliberatione totius curie predicti domini<br />
potestatis, salvo quam predictus Mengolus et dominus Reganus, et propria<br />
manu circumdationem et signum meum consuetum apposui et cetera. Carte decimanona<br />
signate.<br />
In nomine Domini, amen. Anno Domini millesimo CCCLXVI, indictione IIII. Invenciones<br />
facte ac eciam acuse recepte per me Bertolomeum Vayrolium de Ast notarium<br />
et officialem ad officium corenarum et vinearum deputatum per magnificum<br />
et potentem millitem dominum Rossum de Riciis de Florentia honorabillem potestatem<br />
civitatis et distritus Bononie pro Sancta Romana Ecclesia diebus et menssibus<br />
infrascriptis, videlicet tempore sanctissimo in Christo patris domini nostri domini<br />
Urbani divina providencia pape quinto, die primo menssis ianuarii.<br />
Die XXI menssis decembris.<br />
Iohannes Berti Ferandi capelle Sancti Petri maioris de Bononia, eo quia inventus<br />
fuit in ecclesia Sancti Petri maioris per dominum Luchinum olim officialem ad<br />
officium coronarum et vinearum, quod ipse portabat ad c<strong>la</strong>midem cordel<strong>la</strong>s argenteas<br />
aut cabanum contra formam statutorum comunis Bononie, cui Berto pro fillio<br />
statutum fuit terminum trium dierum ad omnem suam deffensionem faciendam et<br />
nul<strong>la</strong>m fecit ipse nec aliquis pro eo, condempnatus in libris quinque bononinorum.<br />
Die XIII menssis ianuarii.<br />
Boniffacius condam Vandullini de B<strong>la</strong>nchis capelle Sancti Stephani inventus<br />
fuit per me Bertolomeum Vayrolium notarium et officialem super pa<strong>la</strong>tio comunis<br />
Bononie, quod ipse portabat ad c<strong>la</strong>midem canel<strong>la</strong>s argenteas contra formam statutorum<br />
comunis Bononie, cui Boniffacio statutum fuit terminum trium dierum ad<br />
omnem suam deffenssionem faciendam et nul<strong>la</strong>m fecit ipse nec aliquis pro eo, et<br />
vigore ut esset nobis c<strong>la</strong>rum si supradicte erant canelle, citavimus et requirimus infrascriptos<br />
homines ad testimoniandum, in primo 110 :<br />
Domenichus Francissci capelle Sancti Thome de Brayna testis iuratus dato sibi<br />
sacramento per me Bertolomeum supradictum si predicte quod portabat Boniffacium<br />
suprascriptum erant canelle iuravit quod erant canelle.<br />
Mannus Horeboni capelle Sancti Thome de Mercato testis dato sibi sacramentum<br />
per me officialem supradictum si predicte quod portabat Boniffacium supradictum<br />
erant canelle iuravit quod erant canelle.<br />
Lencius Berna[r]di capelle Sanctorum Simonis et Iude testis dato sibi sacramentum<br />
per me officialem supradictum si predicte erant canelle iuravit quod erant canelle.<br />
110 Nel margine destro è aggiunto: condempnatus in libris quinque bononinorum.
94 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Die XIII menssis ianuarii.<br />
Anthoniollus Minocii ministrallis capelle Sancte Lucie porta Sancti Proculli,<br />
contra quem procedimus in eo quod non denunciavit nobis quandam sponsam que<br />
fiebat et fecit in domo Domenici condam Nanis de Vizano capelle Sancte Lucie, et<br />
hoc est contra formam statutorum comunis Bononie et contra bannum domini potestatis,<br />
cui statutum fuit terminum trium dierum ad omnem suam defenssionem<br />
faciendam et nul<strong>la</strong>m fecit ipse nec aliquis pro eo, condempnatus in libris duabus<br />
bononinorum.<br />
Die XVII menssis ianuarii.<br />
Domina Tedora uxor domini Geronimi domini Iohannis Andree capelle Sancti<br />
Proculii, inventum fuit per me officialem suprascriptum veniendi ab ecclesia Sancti<br />
Anthonii quod ipsa portabat unum capucium in capite discopertum contra formam<br />
statutorum comunis Bononie, cui domina Tedora statutum fuit terminum<br />
trium dierum ad omnem suam defenssionem faciendam et nul<strong>la</strong>m fecit ipsa nec<br />
aliquis pro ea, condempnata in libris quinque bononinorum.<br />
Die XVIII menssis ianuarii.<br />
Domina Novel<strong>la</strong> uxor domini Iohannis de Lignano capelle Sancti Proculii, inventum<br />
fuit per me officialem supradictum quod ipsa portabat et tenebat in capite<br />
unum capucium discopertum contra formam statutorum comunis Bononie, cui<br />
domina Novel<strong>la</strong> statutum fuit terminum trium dierum ad omnem suam defenssionem<br />
faciendam et nul<strong>la</strong>m fecit ipsa nec aliquis pro ea, condampnata in libris quinque<br />
bononinorum.<br />
Die XXIX menssis ianuarii.<br />
[…] 111 uxor Ricardini de Log<strong>la</strong>no de castro P<strong>la</strong>norii, inventum fuit per me officialem<br />
supradictum apud hospitalem Vite quod ipsa portabat ad unam robam vayrum<br />
rebocatum cum fibietis argenteis contra formam statutorum comunis Bononie,<br />
cui domina […] 112 statutum fuit terminum trium dierum ad omnem suam defenssionem<br />
faciendam et nul<strong>la</strong>m fecit ipsa nec aliquis pro ea, condempnata in libris<br />
quinque bononinorum.<br />
Die XXIX menssis ianuarii.<br />
Domina Francesscina uxor Nicho<strong>la</strong>i Rogerii capelle Sancti Andree de Ansaldis,<br />
inventum fuit per me officialem supradictum apud hospitalem Vite comunis Bononie<br />
quod ipsa portabat ad unam vestem vayrum rebocatum cum fibietis argenteis<br />
contra formam statutorum comunis Bononie, cui domina Francesscina statutum<br />
fuit terminum trium dierum ad omnem suam defenssionem faciendam et nul<strong>la</strong>m<br />
fecit ipsa nec aliquis pro ea, condempnata in libris quinque bononinorum.<br />
Die XXIX menssis ianuarii.<br />
Domina Francisscina uxor magistri Fabiani capelle Sancti Antolini, inventum<br />
fuit per me officialem suprascriptum quod ipsa portabat per civitatem Bononie et<br />
in p<strong>la</strong>tea comunis unam coronam perl<strong>la</strong>rum et unam botonaduram perl<strong>la</strong>rum con-<br />
111 Spazio bianco nel testo.<br />
112 Spazio bianco nel testo.
Bologna 95<br />
tra formam statutorum comunis Bononie, cui domina Francisscina statutum fuit<br />
terminum trium dierum ad omnem suam defenssionem faciendam et nul<strong>la</strong>m fecit<br />
ipsa nec aliquis pro ea, condempnata in libris quinque.<br />
Die XXXI menssis ianuarii.<br />
Domina Lipa uxor Henrici de Taurellis capelle Sancti Martini de Sanctis, inventum<br />
fuit per me officialem supradictum quod ipsa portabat ad unam vestem vayrum<br />
rebocatum contra formam statutorum comunis Bononie et erat apud postam<br />
domini Guidonis de Lambertinis, cui domina Lipa statutum fuit terminum trium<br />
dierum ad omnem suam defenssionem faciendam et nul<strong>la</strong>m fecit ipsa nec aliquis<br />
pro ea, condempnata in libris quinque bononinorum 113 .<br />
Die XXXI menssis ianuarii.<br />
Domina Tomaxia uxor domini Egani de Lanbertinis capelle Sancti Cataldi, inventum<br />
fuit per me officialem supradictum apud eius domus quod ipsa portabat ad<br />
unam vestem unam botenaduram perl<strong>la</strong>rum et unum capucium in capite contra<br />
formam statutorum comunis Bononie, cui domina Tomaxia statutum fuit terminum<br />
trium dierum ad omnem suam deffensionem faciendam et nul<strong>la</strong>m fecit ipsa<br />
nec aliquis pro ea, condempnata in libris quinque bononinorum.<br />
(…)<br />
Die primo menssis fiebruarii.<br />
Domina Agnixina uxor Vuillielmi de Log<strong>la</strong>no de castro P<strong>la</strong>norii, inventum fuit<br />
per me officialem suprascriptum quod ipsa portabat in capite unam coronam perl<strong>la</strong>rum<br />
per mercatum medei contra formam statutorum comunis Bononie, cui domina<br />
Agnixina statutum fuit terminum trium dierum ad omnem suam defenssionem<br />
faciendam et nul<strong>la</strong>m fecit legiptimam ipsa nec aliquis pro ea, condempnata in<br />
libris quinque bononinorum.<br />
Die suprascripto.<br />
Bertus Ferandus capelle Sancti Petri maioris, inventus fuit per me officialem suprascriptum<br />
quod ipse portabat ad c<strong>la</strong>midem botonos ysmatos et cordel<strong>la</strong>s de argento<br />
contra formam statutorum comunis Bononie, cui Bertus statutum fuit terminum<br />
trium dierum ad omnem suam defenssionem faciendam et nul<strong>la</strong>m fecit ipse<br />
nec aliquis pro eo, condempnatus in libris quinque bononinorum.<br />
Die II menssis fibruarii.<br />
Domina Pau<strong>la</strong> uxor Petri Domineçone capelle Sancti Fabiani, inventum fuit per<br />
me officialem suprascriptum quod ipsa portabat in dorsum veniendo ab ecclesia<br />
Sancte Marie de Mascarel<strong>la</strong> unam robam de medietate per lungum que una pars<br />
erat de camucato contra formam statutorum comunis Bononie, cui domina Pau<strong>la</strong><br />
statutum fuit terminum trium dierum ad omnem suam defenssionem faciendam<br />
nul<strong>la</strong>m fecit ipsa nec aliquis pro ea, condempnata in libris quinque bononinorum.<br />
Die XI menssis fibruarii.<br />
113 Cassato con righe e seguito dal<strong>la</strong> scritta in caratteri più piccoli Cancel<strong>la</strong>tum fuit de mandato<br />
domini potestatis, presentibus domino Baudo de Figudis vicario domini potestatis, domino<br />
Iohanne de Carmignano de civitate Bellonie et domino Andrea omnibus iudicibus<br />
domini potestatis.
96 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Domina Biatrixia uxor domini Tadei de Acivillis capelle Sancti Nicho<strong>la</strong>i de Arberiis,<br />
inventum fuit per me officialem suprascriptum quod ipsa portabat in capite<br />
unam coronam perl<strong>la</strong>rum per civitatem Bononie contra formam statutorum comunis<br />
Bononie, cui domina Biatrixia statutum fuit terminum trium dierum ad omnem<br />
suam deffenssionem faciendam et nul<strong>la</strong>m fecit ipsa nec aliquis pro ea, condempnata<br />
in libris quinque bononinorum.<br />
Die ut supra.<br />
Domina Agnixina uxor Vuillielmi de Log<strong>la</strong>no, inventum fuit per me officialem<br />
suprascriptum quod ipsa portabat in capite per civitatem Bononie unum capuceum<br />
de velluto contra formam statutorum comunis Bononie, cui domine Agnixine statutum<br />
fuit terminum trium dierum ad omnem suam defenssionem faciendam et<br />
nul<strong>la</strong>m fecit ipsa nec aliquis pro ea, condempnata in libris quinque bononinorum.<br />
Die ut supra.<br />
Domina Iohanna fillia domini Tadei de Açivillis, inventum fuit per me officialem<br />
suprascriptum quod ipsa portabat in capite per civitatem Bononie unam coronam<br />
de perllis contra formam statutorum comunis Bononie, cui domine Iohanne<br />
statutum fuit terminum trium dierum ad omnem suam defenssionem faciendam<br />
nul<strong>la</strong>m fecit ipsa nec aliquis pro ea, condempnata in libris quinque bononinorum.<br />
(…)<br />
Die XV menssis fiebruarii.<br />
Domina Liardina uxor Bartolomei de Cacanimissis, inventum fuit per me officialem<br />
suprascriptum quod ipsa habebat in ecclesia Sancti Petri maioris unam robam<br />
sparata et abotenata de botonis de argento ponderis ultra formam statutorum<br />
comunis Bononie, cui domine Liardine statutum fuit terminum trium dierum ad<br />
omnem suam defenssionem faciendam et nul<strong>la</strong>m fecit ipsa nec aliquis pro ea, condempnata<br />
in libris quinque bononinorum.<br />
Die XVII fibruarii.<br />
Domina Biatri[xia] uxor Bertolomei condam domini Pauli de Liaçariis, inventum<br />
fuit per me officialem suprascriptum quod ipsa portabat per civitatem Bononie<br />
unam centuram de argento ysmatato et robam unam frexata cum frexiis de auro<br />
et argento contra formam statutorum comunis Bononie, cui domine Biatrixie statutum<br />
fuit terminum trium dierum ad omnem suam defenssionem faciendam et<br />
nul<strong>la</strong>m fecit ipsa nec aliquis pro ea, condempnata in libris quinque bononinorum.<br />
Die XXIII menssis fibruarii.<br />
Domina Margarita Simonis Aldrovandini capelle Sancte Marie maioris, inventum<br />
fuit per me officialem suprascriptum quod ipsa tenebat in capite unam capellinam<br />
ante domus dicti Simonis contra formam statutorum comunis Bononie, cui<br />
domine Margarite statutum fuit terminum trium dierum ad omnem suam defenssionem<br />
faciendam et nul<strong>la</strong>m fecit ipsa nec aliquis pro ea, condempnata in libris<br />
quinque bononinorum.<br />
Die XXIIII menssis fibruarii.<br />
Iohannem de Ferra habitator civitatis Bononie capelle Sancti Giminiani, inventum<br />
fuit per me officialem suprascriptum quod ipsa portabat ad unam c<strong>la</strong>midem et<br />
ad scalcham canel<strong>la</strong>s et frexiis de argento contra formam statutorum comunis Bo-
Bologna 97<br />
nonie, cui Iohanni statutum fuit terminum trium dierum ad omnem suam defenssionem<br />
faciendam et nul<strong>la</strong>m fecit ipse nec aliquis pro eo, condempnatus in libris<br />
quinque bononinorum.<br />
Die suprascripto.<br />
Domina Pinna uxor domini Guidonis de Lambertinis capelle Sancti Cataldi, inventum<br />
fuit per me officialem suprascriptum quod ipsa portabat in capite unam<br />
capellinam veniendo ab ecclesia Sancte Marie in Monte contra formam statutorum<br />
comunis Bononie, cui domine Pine statutum fuit terminum trium dierum ad omnem<br />
suam defenssionem faciendam et nul<strong>la</strong>m fecit ipsa nec aliquis pro ea, condempnata<br />
in libris quinque bononinorum.<br />
Die suprascripto.<br />
Domina Tomaxia uxor domini Egani domini Guidonis de Lambertinis capelle<br />
[Sancti] Cataldi, inventum fuit per me officialem suprascriptum quod ipsa portabat<br />
in capite unum capucium veniendo ab ecclesia Sancte Marie in Monte contra formam<br />
statutorum comunis Bononie, cui domine Tomaxie statutum fuit terminum<br />
trium dierum ad omnem suam defenssionem faciendam et nul<strong>la</strong>m fecit ipsa nec<br />
aliquis pro ea, condempnata in libris quinque bononinorum.<br />
(S.T.) Ego Bertolomeus Alberti de Vaytoliis de Ast notarius publicus hiis omnibus<br />
interfui et manu mea propria scripsi et circundationem et signum meum consuetum<br />
apossui. Carte XXIIII signate.<br />
In nomine Domini, amen. Hic est liber seu quaternus in se continens omnes et<br />
singu<strong>la</strong>s inventiones, re<strong>la</strong>tiones, accusationes et denumptiationes, terminos di<strong>la</strong>tos,<br />
excusationes, defenssiones et quamplures varias et diversas scripturas ad officium<br />
coronarum et danorum datorum ac etiam caprarum pertinentes et spettantes factus,<br />
editus et compositus tempore regiminis et potestarie magnifici et potentis militis<br />
domini Rossi de Ricciis de Florentia honorabilis potestatis civitatis Bononie<br />
eiusque comitatus, fortie et districtus pro Sancta Romana Ecclesia, et scriptus et<br />
publicatus per me Iohannem condam Martini ser Vannis de Montecatino notarium<br />
et nunc notarium et officialem predicti domini potestatis per ipsum dominum potestatem<br />
ad officium prelibatum specialiter deputatum, sub anno Domini ab eius<br />
nativitatis millesimo trecentesimo sexagesimo sexto, indictione quarta, tempore<br />
pontificatus sanctissimi in Christo patris et domini nostri domini Urbani divina<br />
providentia pape quinti, die et mense infrascriptis, et cetera.<br />
Die XII menssis martii.<br />
Hec sunt quedam inquisitiones que fiunt et fieri intendunt per nobilem militem<br />
dominum Rossum potestatem civitatis Bononie et me Iohannem notarium infrascriptum<br />
contra infrascriptos homines et personas pro infrascriptis malleficiis et<br />
culpis per eos et eorum dominas et bestias comissis et perpetratis et ex inventione<br />
mei Iohannis predicti et infrascriptorum famulorum et cetera.<br />
Die XII mensis martii.<br />
Dominum Eganum filium domini Guidonis de Lambertinis, contra quem processum<br />
est in eo et super eo quod uxor eius inventa fuit per me Iohannem notarium<br />
infrascriptum ad festum sancti Gregorii portare in capite unum caputeum contra
98 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
formam statutorum comunis Bononie, cui domine ad eius domum datus et assignatus<br />
fuit terminus per Dominicum de Medicis numptium mei notarii trium dierum<br />
ad omnem eius defensionem de predictis faciendam et nu<strong>la</strong>m fecit et cetera.<br />
Cionem Abatini de Florentia capelle Sancti Stefani vel Sancte Marie porte Ravenatis,<br />
contra quem processum est in eo et super eo quod uxor eius inventa fuit per<br />
me Iohannem notarium infrascriptum una cum Dominico de Medicis numptio ad<br />
festum sancti Gregorii portare in capite unam ghir<strong>la</strong>ndam sive frenelium de perlis<br />
contra formam statutorum comunis Bononie, cui uxori dicti Cionis incontinenti<br />
per dictum Dominichum ex parte mei notarii infrascripti datus et assignatus fuit<br />
terminus trium dierum ad omnem eius defensionem faciendam de supradictis et<br />
nul<strong>la</strong>m fecit et cetera.<br />
Margheritam famu<strong>la</strong>m sive conchubinam domini Iohannis de Confortis capelle<br />
Sancti Columbani, contra quam processum est in eo et super eo quod dicta concubina<br />
seu eius fantescha inventa fuit per me Iohannem notarium infrascriptum ante<br />
hostium eius domus una cum Dominico de Medicis habere in capite unum frigium<br />
de auro contra formam statutorum comunis Bononie, propter quod predicto domino<br />
Iohanni de Confortis datus et assignatus fuit terminus trium dierum ad omnem<br />
eius defensionem faciendam de predictis per me Iohannem notarium infrascriptum<br />
in pa<strong>la</strong>tio comunis Bononie et nul<strong>la</strong>m fecit et cetera.<br />
(…)<br />
Die VI aprilis.<br />
Masum Bianchetti contra quem processum est in eo et super eo quod nurus<br />
dicti Masii inventa fuit per me Iohannem notarium infrascriptum per civitatem<br />
Bononie portare in dorso unam vestem de cambucato contra formam statutorum<br />
et ordinum comunis Bononie, cui domine incontinenti datus et assignatus fuit terminus<br />
III dierum ad omnem eius defensionem faciendam de predictis et nul<strong>la</strong>m fecit<br />
et cetera.<br />
(…)<br />
Die XXIII aprilis.<br />
(…)<br />
Nicho<strong>la</strong>um Antonii de Çamponibus de Cultellinis capelle Sancte Marie maioris<br />
contra quem per modum inquisitionis processum est in eo et super eo quod ipse<br />
Nicho<strong>la</strong>us inventus fuit per me notarium infrascriptum portare per civitatem Bononie<br />
unam abotonaturam de argento ultra pondus quinque unciarum contra formam<br />
statutorum comunis Bononie, cui datus et assignatus fuit terminus III dierum<br />
ad omnem eius defensionem faciendam de predictis et nul<strong>la</strong>m legiptimam fecit et<br />
cetera.<br />
(…)<br />
Die XXVII aprilis.<br />
Bernardum de Lombardis capelle Sancte Marie porte Ravennatis contra quem<br />
per viam et modum inquisitionis processum est in eo et super eo quod uxor dicti<br />
Bernardi inventa fuit per me Iohannem notarium infrascriptum una cum Dominico<br />
de Medicis numptio comunis Bononie portare in dorso per civitatem Bononie<br />
unam guarnacham veluti rubei et unam tunicam velluti viridis contra formam sta-
Bologna 99<br />
tutorum comunis Bononie, cui Bernardo datus fuit terminus III dierum ad omnem<br />
eius defensionem faciendam de predictis et nul<strong>la</strong>m fecit et cetera.<br />
Die XXVII aprilis.<br />
Ambrosium spetialem de Tencha capelle Sancti Marini contra quem per viam et<br />
modum inquisitionis processum est in eo et super eo quod ipse Ambroxius est ministralis<br />
predicte capelle et ratus sui officii tenetur et debet denumptiare et in scritis<br />
dare omnes expensas que fiunt in eius capel<strong>la</strong> infra certum terminum notario coronarum<br />
secundum formam cride que in actis civilibus domini potestatis continetur<br />
et quia una sponsa fatta fuit in sua capel<strong>la</strong> et non denumptiavit ipsam nec in scritis<br />
reduxit mihi notario infrascripto prout tenebatur et debet citatus et requisitus fuit<br />
per Dominicum de Medicis numptium comunis Bononie coram me notario infrascripto<br />
ad se excusandum et defendendum a dicta inquisitione et contentis in ea et<br />
cetera. Comparuit dictus Ambroxius coram me notario infrascripto dicta die, cui<br />
datus fuit terminus III dierum ad omnem eius defensionem faciendam de predictis<br />
et nul<strong>la</strong> fecit legiptimam et cetera.<br />
(…)<br />
Die XIIII may.<br />
Hec sunt quedam inquisitiones que fiunt et cetera.<br />
Dominum Taddeum de Aççoguidis contra quem per viam et modum inquisitionis<br />
processum est in eo et super eo quod uxor predicti domini Taddei inventa<br />
fuit per me Iohannem notarium infrascriptum una cum Dominico de Medicis<br />
numptio ad festum Assensionis quod fit ad ecclesiam Sancti Antonii portare in capite<br />
unum cerchiellum per<strong>la</strong>rum contra formam statutorum comunis Bononie, cui<br />
domine incontinenti datus et assignatus fuit terminus per predictum Dominicum<br />
numptium quod sequenti die omnem eius defenssionem de predictis faceret et nul<strong>la</strong>m<br />
fecit et cetera.<br />
Dominum Iohannem de Lignano capelle Sancti Proculi contra quem per viam<br />
et modum inquisitionis processum est in eo et super eo quod uxor dicti domini Iohannis<br />
inventa fuit per me notarium infrascriptum ad ecclesiam Sancti Antonii habere<br />
in capite unum caputeum contra formam statutorum comunis Bononie, cui<br />
domine datus fuit terminus III dierum ad omnem eius defensionem faciendam de<br />
predictis et nu<strong>la</strong>m fecit et cetera.<br />
Dominum Ieronimum condam domini Iohannis Andree contra quem per viam<br />
et per modum inquisitionis processum est in eo et super eo quod uxor predicti domini<br />
Ieronimi inventa fuit per me Iohannem notarium infrascriptum una cum predicto<br />
Dominico ad festum sancti Antonii die Ascensionis cum una guarnacha velluti<br />
rubei contra formam statutorum comunis Bononie, cui domine et ad dictam<br />
domini Iohannis de Lignano datus et assignatus fuit terminus III dierum per predictum<br />
Dominicum numptium ad omnem eius defensionem faciendam de predictis<br />
et nul<strong>la</strong>m fecit legiptimam et cetera.<br />
(…)<br />
Die XXIIII may.<br />
Magistrum Francischum de Granellis contra quem per viam et modum inquisitionis<br />
processum est in eo et super eo quod ipsius magistri Francisci inventam fuit
100 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
uxorem extra domum cum uno caputeo in capite descopertum contra formam statutorum<br />
comunis Bononie per me Iohannem notarium infrascriptum una cum Dominico<br />
de Medicis numptio, cui domine statutus et incontinenti datus et assignatus<br />
fuit terminus trium dierum ad omnem eius defensionem faciendam de predictis et<br />
nul<strong>la</strong>m fecit legiptimam et cetera.<br />
(…)<br />
Die primo iunii.<br />
Dominum Antolinum filium domini Ormanni de Spettine contra quem per<br />
viam et modum inquisitionis processum est in eo et super eo quod uxorem dicti<br />
domini Antolini et filiam Mengoli de Ogel<strong>la</strong>no inventam fuit per me Iohannem<br />
notarium infrascriptum ire per civitatem Bononie cum una guarnachia velluti de<br />
medio coloris bruni et açurrini contra formam statutorum comunis Bononie, cui<br />
domine assignatus fuit terminus trium dierum ad omnem eius defensionem faciendam<br />
de predictis et nul<strong>la</strong>m fecit ipsa nec aliquis pro ea et cetera.<br />
(…)<br />
Die X iunii.<br />
Dominam Aldam que manet in domo uxoris domini Cata<strong>la</strong>ni de Sa<strong>la</strong> posita in<br />
contrata Vivarii capelle Sancti Stefani contra quam per viam et modum inquisitionis<br />
processum est in eo et super eo quod ipsa domina Alda inventa fuit per me Iohannem<br />
notarium infrascriptum extra domum habere et tenere in capite unam capellinam<br />
descopertam contra formam statutorum comunis Bononie, cui domine<br />
datus et statutus fuit terminus trium dierum ad omnem eius defensionem faciendam<br />
de predictis et nul<strong>la</strong>m fecit ipsa nel aliquis pro ea et cetera.<br />
(…)<br />
Die X iunii.<br />
Bettinum de Trievi 114 capelle Sancti Donati contra quem per viam et modum<br />
inquisitionis processum est in eo et super eo quod ipse Bettinus habuit ad exequias<br />
eius filii dum portabatur ad ecclesiam Sancti Donati ad sepelliendum vigintiotto<br />
clericos ultra numerum per formam statutorum sibi limitatum contra formam<br />
statutorum comunis Bononie et hoc inventum fuerit per me Iohannem no-<br />
114 Capoverso cassato con righe. Nel margine interno: Non condempnatus quia habuit decretum<br />
a domino nostro legato ut infra aparet in presenti foleo, tenor cuius decreti talis est.<br />
R.p.v. suplicatur parte vestri servitoris et factoris paramentorum vestrorum et vestre capel<strong>la</strong>nie<br />
Bittini condam Iohannis de Trevi drapperii civis Bononie de capel<strong>la</strong> Sancti Donati quatenus<br />
mandare dignemini ac comictere domino potestati Bononie quod contra eum non<br />
procedatur nec etiam condempnetur ex eo quod cum quidam Bartolomeus eius filius infortunate<br />
ab equo occiderit defuntus portaretur ad sepulturam de presenti mense iunii ad ipsius<br />
exequias interfuerunt fratres servorum beate Marie virginis ultra numerum presbiterorum<br />
ordinatorum et in statutis comunis Bononie comprensum que ordinati fuerunt per vicinos<br />
ipsius Bittini credentes dictos fratres posse ivisse et nescio dicti Bettini. Responsio domini:<br />
Quia non est addenda aflicto aflictio concessum quod liberetur suplicans ulterius non<br />
molestetur nec condepnetur. Concessum Bononie V kalendas iulii, pontificatus et cetera anno<br />
quarto.
Bologna 101<br />
tarium infrascriptum una cum Dominico de Medicis numptio comunis Bononie,<br />
qui Dominicus dictum Betinum delinquentem de dicto delicto mihi denuntiavit<br />
et accusavit, cui Bettino datus et assignatus fuit terminus III dierum ad omnem<br />
eius defensionem faciendam de predictis et nul<strong>la</strong>m fecit, nixi quod ipse dixit predictos<br />
clericos ad dictas exequias habuisse et non credebat esse nec facere contra<br />
formam statutorum et id quod fecit ignoravit et sine malitia ab ipso processit et<br />
non malitiose.<br />
Dominum Taddeum de Açoguidis contra quem per viam et modum inquisitionis<br />
processum est in eo et super eo quod uxorem predicti domini Taddei inventa<br />
fuit per me Iohannem notarium infrascriptum ire ad ecclesiam Marie cum una corona<br />
cum perlis in capite contra formam statutorum comunis Bononie, cui domine<br />
datus et assignatus fuit terminus trium dierum ad omnem eius defensionem faciendam<br />
de predictis per Dominicum de Medicis numptium et cetera et nul<strong>la</strong>m fecit<br />
legiptimam et cetera.<br />
Luchinum Savium contra quem per viam et modum inquisitionis processum<br />
est in eo et super eo quod uxorem predicti Luchini inventam fuit per me Iohannem<br />
notarium infrascriptum ad festum Marie ire cum una guarnachia cum cordellis<br />
de auro circundata contra formam statutorum comunis Bononie, cui domine<br />
datus et assignatus fuit terminus III dierum per Dominicum de Medicis<br />
numptium ad omnem eius defensionem faciendam de predictis et nul<strong>la</strong>m fecit legiptimam<br />
et cetera.<br />
Dominum Cata<strong>la</strong>num de Sa<strong>la</strong> contra quem per viam et modum inquisitionis<br />
processum est in eo et super eo quod ipsius domini Cata<strong>la</strong>ni uxorem inventam<br />
fuit per me Iohannem notarium infrascriptum ire ad eclesiam Marie cum una<br />
guarnachia de veluto viridi contra formam statutorum comunis Bononie, cui<br />
domine datus et assignatus fuit terminus III dierum per me notarium infrascriptum<br />
ad omnem eius defensionem faciendam de predictis et nul<strong>la</strong>m fecit legiptimam<br />
et cetera.<br />
(…)<br />
Die XXI iunii.<br />
Dominum Iohannem de Lignano capelle Sancti Proculi contra quem per viam<br />
et modum inquisitionis processum est in eo et super eo quod ipsius domini Iohannis<br />
inventam fuit uxorem extra domum cum uno caputeo in capite per me Iohannem<br />
notarium infrascriptum contra formam statutorum comunis Bononie, cui domine<br />
datus et assignatus fuit terminus III dierum ad omnem eius defensionem faciendam<br />
de predictis per me Iohannem notarium infrascriptum et nul<strong>la</strong>m fecit et<br />
cetera.<br />
(S.T.) Ego Iohannes quondam Martini ser Vannis de Montecatino imperiali<br />
auctoritate notarius iudexque ordinarius et officialis predicti domini potestatis ipsius<br />
mandato scripsi et publicavi fideliter et circundavi cartas undecim.
102 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
1376<br />
Statuti<br />
Incipit tractatus de variis et extraordinariis criminibus pertinentibus<br />
ad notarium super coronis et infrascriptis deputatum, et primo<br />
De pena plorantium seu desbatentium ad exequias mortuorum et mittencium<br />
enxenia et de modo servando in exequiis mortuorum.<br />
Rubrica 115<br />
Statuimus quod nul<strong>la</strong> persona de civitate Bononie vel burgis ad exequias alicuius<br />
persone mortue debeat se desbatere vel plorare c<strong>la</strong>mando vel vocificando nec sibi manus<br />
percutere ad domum mortui vel mortue, vel eundo vel reddeundo ad ecclesiam.<br />
Item quod nul<strong>la</strong> mulier que sit coniuncta vinculo parentele mortuo vel mortue, venire<br />
debeat extra domum vel ad ecclesiam cum mortuo, seu post mortuum, vel antequam<br />
fuerit sepultus mortuus vel mortua, quando portabitur et si qua contrafecerit condemnetur<br />
in decem libris bononinorum pro qualibet vice, et quilibet possit accusare et denuntiare<br />
et habeat medietatem banni. Item dicimus quod ad funus alicuius non debeant<br />
haberi vel portari quatuor 116 dupleria cerea et candele necessarie et quinque<br />
cruces tantum. Et si contrafactum fuerit, heres defunte persone puniatur de facto<br />
in vigintiquinque libris bononinorum et similem penam incurant gestores heredis<br />
in exequiis predictis. Item quod nul<strong>la</strong> mulier mortua portari debeat ad sepulturam<br />
cum facie discuperta et quicumque eam portaverit condemnetur in viginti solidis bononinorum.<br />
Item quod postquam sepultum fuerit corpus, nul<strong>la</strong> persona se debeat congregare<br />
sedendo ad domum defuncti, set reditu facto ab ecclesia incontinenti se debeant seperare<br />
nisi esset pater, frater aut filius vel alius sibi coniunctus usque ad quartum gradum,<br />
vel nisi esset de vicinis eius. Et quicumque contrafecerit condempnetur pro qualibet<br />
vice in viginti solidis bononinorum.<br />
Item dicimus quod nullum funus seu cadaver possit sociari, nisi usque ad hostium<br />
vel ianuam ecclesie ubi sepeliri debet et, cum ibi fuerit, incontinenti astantes et sociantes<br />
recedant et portantes intrent ecclesiam et ibi stent quousque corpus traditum fuerit sepulture<br />
et hoc sub pena cuilibet contrafacienti viginti solidorum bononinorum 117 . Et si<br />
115 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
1389. Statuti, De pena plorantium seu disbatentium ad exequias mortuorum vel mittentium<br />
exenia et de modo servando in exequiis mortuorum. Rubrica.<br />
1454. Statuti, De pena plorantium seu desbattentium ad exequias mortuorum vel mittentium<br />
[…] et de modo servando in exequiis mortuorum.<br />
In corsivo le parti in comune con 1335. Statuti, De penis plorantium seu desmantantium<br />
ad exequias mortuorum vel ensenia mitentium et de modo servando in exequiis mortuorum.<br />
Rubrica.<br />
116 quatuor] octo 1454.<br />
117 Item dicimus quod nullum funus … bononinorum aggiunto dal 1352.
Bologna 103<br />
intraverint ecclesiam, statim et sine mora per eamdem vel aliam portam ecclesie<br />
exire debeant.<br />
Item dicimus quod postquam defunctus vel defuncta traditus vel tradita fuerit sepulture<br />
et homines qui affuerint sepulture redierint ad domum in qua morabatur defunctus<br />
vel defuncta, quod omnes mulieres que fuerunt ad exequias defuncti vel defuncte incontinenti<br />
disedere debeant a domo defuncti vel defuncte, ita quod nulle remaneant ibi,<br />
nisi fuerit mater vel noverca vel soror vel filia vel socrus vel cognata vel filia fratris vel<br />
sororis vel coniuncte usque ad quartum gradum defuncti vel defuncte vel viduate, sub<br />
pena viginti solidorum bononinorum pro qualibet, que ultra predicta remanserit, de<br />
dote sua solvenda. Item quod nullus debeat arengare ad aliquod corpus seu ocasione alicuius<br />
defuncti comendando defunctum vel aliqua alia exponendo in modum arengandi<br />
nisi fuerit milex vel doctor 118 mortuus. Item quod nullus ducat secum ad aliquod corpus<br />
defuncti ultra decem homines ad plus per se vel alium modo aliquo vel ingenio,<br />
computata persona conducentis, pena et banno quinque librarum bononinorum ei qui<br />
duceret, et cuilibet qui duceretur ad corpus ultra dictum numerum viginti solidorum<br />
bononinorum pro quolibet et qualibet vice, exceptis societatibus artium et societatibus<br />
fraternitatum 119 . Item quod nullus civis faciat venire comitatinos aliquos seu rusticos<br />
pro comuni et singu<strong>la</strong>riter ad aliquod corpus seppeliendum vel plorandum sive ad domum<br />
suam, pena et banno vigintiquinque librarum bononinorum cuilibet comuni, et<br />
cuilibet venienti quinque librarum bononinorum, et successoribus defunti vigintiquinque<br />
librarum bononinorum pro qualibet vice. Salvo quod coniuncti vinculo parentele<br />
usque ad quartum gradum possint venire. Et super predictis omnibus et singulis dominus<br />
potestas possit et teneatur inquirere per se vel per tabellionem vel per quem deputaverit<br />
ad predicta et per famam et per aspectum, per probationes, inditia et presumptiones<br />
et quolibet alio modo quo melius fieri poterit, mittendo tabellionem personaliter,<br />
publice et secrete ad exequias mortuorum; qui notarius referat contrafacientes et ipsos<br />
puniat potestas predictis penis.<br />
Prohibemus etiam quemlibet mortuum indui vel vestiri de scar<strong>la</strong>to vel de panno<br />
francigeno vel alio extimationis ultra treginta solidorum bononinorum pro quolibet<br />
brachio, sub pena vigintiquinque librarum bononinorum heredi defunte persone<br />
de facto auferenda et eius gestori per dominum potestatem Bononie vel alium ex<br />
officialibus ipsius domini potestatis.<br />
Item quod nullus portet vel mittat aliqua exenia cruda vel cocta ad domum olim<br />
alicuius mortui vel suorum ascendentium vel descendentium vel heredum nec ad aliam<br />
domum in fraudem recipiat antequam corpus tradatur sepulture, vel etiam post per octo<br />
dies. Nec etiam possit esse in prandio vel in cena cum sucessoribus vel aliquibus assendentibus<br />
vel descendentibus persone defunte infra terminum decem dierum, exceptis<br />
agnatis vel cognatis defunte persone proximis usque ad sestum gradum incluxive; et<br />
etiam exceptis vicinis de quibus, inter omnes, possint esse numero sex et non ultra qualibet<br />
vice, excepta famillia defuncti, pena cuilibet mittenti et cuilibet recipienti et cuilibet<br />
118 1454 aggiunge vel alius vir insignis.<br />
119 1454 aggiunge et battutorum.
104 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
existenti in prandio vel in cena contra predictam formam quadraginta solidorum bononinorum.<br />
Et predicta et quodlibet predictorum faciat dominus potestas publice preconizari<br />
infra mensem a die introytus regiminis ipsius potestatis et eos, quos repererit contrafacientes,<br />
punire in penis predictis teneatur, sub pena centum librarum bononinorum.<br />
Addicientes quod ad exequias alicuius civis vel habitatoris civitatis Bononie vel ad<br />
ecclesias pro ipsis exequiis, ire non debeant dominus potestas vel dominus capitaneus populi<br />
vel alicuius eorum familie vel anciani 120 Bononie, durantibus eorum officiis 121 , nisi<br />
esset episcopus Bononiensis vel alius episcopus vel maior pre<strong>la</strong>tus seu baro vel unus ex<br />
ancianis qui mortuus fuerit, nec tunc nisi hoc firmatum fuerit per dominos 122 ancianos<br />
Bononie, sub pena contrafacientibus centum librarum bononinorum pro quolibet et<br />
qualibet vice.<br />
Item quod nulli liceat comodare, locare, concedere vel recipere aliquos pannos<br />
vel palia in domo vel extra domum alicuius defunti pro eius exequiis nisi unum palium<br />
tantum sive panum et duo origleria ad plus sub pena trium librarum bononinorum<br />
cuilibet danti et recipienti pro quolibet et qualibet vice. Item quod nul<strong>la</strong><br />
mulier cuiuscumque conditionis existat audeat vel presumat portare velum aliquod<br />
de lino subtile vel trafi<strong>la</strong>tum in capite in domo vel extra domum, sub pena quadraginta<br />
solidorum bononinorum pro quolibet et qualibet vice, volese<strong>la</strong>m tamen portare<br />
possint impune, set de sirico tantum. Item quod nul<strong>la</strong> mulier possit portare<br />
pro aliquo defunto velum ultra octo dies, sub pena predicta, salvo quam pro omnibus<br />
ascendentibus et descendentibus et co<strong>la</strong>teralibus usque ad terminum predictum<br />
inclusive et etiam pro socero seu genero et nuru portare possint usque ad mensem<br />
et non ultra a die obitus defunti sine aliqua pena. Nec possit aliqua mulier portare<br />
velum cum capitibus pendentibus supra pectus, nisi eundo et redeundo ab exequiis<br />
sub pena viginti solidorum bononinorum. Vidue autem portare possint velum<br />
cuiuscumque generis quomodocumque voluerint extimationis quinque librarum<br />
bononinorum tantum et non ultra sub pena predicta pro qualibet et qualibet vice.<br />
Item cum aliquis moritur non possit per heredem vel successorem ipsius dari, concedi<br />
vel numerari usori defunti vel alteri pro ea recipienti, pro roba et velis et aliis<br />
necessariis, ultra quantitatem seu extimationem quadraginta 123 librarum bononinorum<br />
ad plus, sub pena vigintiquinque librarum bononinorum tam danti quam recipienti<br />
etiam si per defuntum relictum fuerit in sua ultima voluntate sub pena predicta.<br />
De quibus diligenter inquirere teneatur dominus potestas per se et notarium<br />
et officialem suum deputatum ad officium coronarum et stratarum et contrafacientes<br />
punire et condemnare in penis predictis, salvo semper in omnibus et singulis<br />
predictis statutis.<br />
120 1454 aggiunge et consulles populli.<br />
121 1454 omette vel … officiis.<br />
122 1454 aggiunge capitaneum.<br />
123 quadraginta] sexaginta 1454.
Bologna 105<br />
De pena facientium mariam, comitem vel comitissam. Rubrica 124<br />
Quod ultra quinqueginta homines non possit aliquis ducere ad sponsandum<br />
mulierem et quod ad desponsationem nullus eques accedat. Et propa<strong>la</strong>cio<br />
sponsaliciorum non fiat nisi in capellis sponsi et sponse et sine<br />
congregatione personarum. Rubrica 125<br />
Ordinamus quod quicumque desponsare voluerit aliquam in suam sponsam vel uxorem<br />
vel facere desponsari alicui suo filio, nepoti vel descendenti vel co<strong>la</strong>terali per dationem<br />
seu impositionem anulli vel consensu, etiam sine anulli impositione, non debeat secum<br />
ducere ad dictam desponsationem faciendam 126 ultra quinqueginta 127 homines vel<br />
permitere secum venire, pena et banno cuilibet contrafacienti, scilicet sponso qui secum<br />
duxerit vel habuerit ultra dictum numerum seu patri vel avo sponsi, vel ei qui fuerit<br />
principalis ratione alicuius proximitatis vel vicinantie vel parentele ad dictam desponsationem<br />
faciendam vel fieri faciendam, viginti 128 solidorum bononinorum pro quolibet<br />
quem secum duxerit, vel venire permiserit vel secum habuerit ultra dictum numerum.<br />
Et idem observetur ex parte sponse in omnibus et singulis suprascriptis quatenus<br />
melius possit adattari. Prohibemus etiam aliquem accedere ad disponsandum<br />
aliquam mulierem eques, set tantum pedes, cum tota sua comitiva predicta accedere<br />
ad ipsam disponsationem teneatur, sub pena vigintiquinque librarum pro quolibet<br />
sponso et qualibet vice et cuilibet accedenti eques ad ipsam disponsationem<br />
quinque librarum bononinorum, que pene de facto auferantur. Adicientes quod<br />
pro parte sponsi vel sponse non possit fieri propa<strong>la</strong>tio aliquorum sponsalium vel<br />
sponsorum unius vel plurium nisi dumtaxat in cape<strong>la</strong> sponsi et cape<strong>la</strong> sponse in<br />
quibus capelis per presbiterum fiat propa<strong>la</strong>tio predicta et ob id nul<strong>la</strong> fiat congregatio<br />
personarum, sub pena vigintiquinque librarum bononinorum cuilibet sponso et<br />
cuilibet sponse de facto auferenda.<br />
124 Vedi 1288. Statuti, De pena facientium maiumam seu comitem vel comitissam. Rubrica.<br />
125 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
1389. Statuti, Quod ultra quinqueginta homines non possit aliquis ducere ad sponsandum<br />
mulierem et quod ad desponsationem nullus eques accedat. Et quod propa<strong>la</strong>cio sponsalitiorum<br />
non fiat nisi in capellis sponsi et sponse et sine congregatione personarum. Rubrica.<br />
1454. Statuti, Quod ultra quinquaginta homines non possit aliquis ducere ad sponsandum<br />
mulierem et quod ad desponsationem nullus eques accedat. Et quod propa<strong>la</strong>cio sponsaliciorum<br />
non fiat nisi in capellis sponsi et sponse et sine congregatione personarum.<br />
In corsivo <strong>la</strong> parte in comune con 1288. Statuti, Quod ultra XX homines non possit aliquis<br />
ducere ad aliquam desponsandam.<br />
126 1454 aggiunge vel fieri faciendam viginti solidos bononinorum pro quolibet quem secum<br />
duxerit vel venire permiserit vel secum habuerit ultra dictum numerum.<br />
127 quinqueginta] viginti 1454.<br />
128 viginti] centum 1454.
106 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Quod nullus ad desponsationem alicuius vadat, nisi fuerit vocatus.<br />
Rubrica 129<br />
De nive et remolo et aliis rebus prohibitis haberi tempore desponsationis et<br />
percusionibus prohibitis. Rubrica 130<br />
De pena portantium ornamenta vetita et aliis penis variis. Rubrica<br />
Volentes obviare vanitatibus mulierum ac etiam sumptuosis et inordinatis expensis,<br />
statuerunt quod aliqua mulier cuiuscumque conditionis et status existat non<br />
possit portare sub figura vel forma alicuius ornamenti ad aliquod vestimentum in<br />
dorsum vel in capite, aliquas per<strong>la</strong>s, nacharas, gemas seu aliquos <strong>la</strong>pides preciosos,<br />
nec ad ipsum vestimentum vel in capite sub dicta figura vel forma aurum vel argentum,<br />
deauratum vel non, smaltatum vel non, ultra pondus ipsorum auri vel argenti<br />
prohibiti ut supra deferi duodecim unciarum ad plus pro quibuscumque ornamentis<br />
vestium et capitis, sub pena trium librarum bononinorum pro qualibet vice qua<br />
fuerit contrafactum.<br />
Nec liceat alicui mulieri cuiuscumque conditionis et status existat portare et deferre<br />
triçerias aliquas auri vel argenti in capite vel infra spatu<strong>la</strong>s modo aliquo; liceat<br />
tamen cuilibet domine nupte vel non portare et defere in capite unam corde<strong>la</strong>m<br />
seu duplonem de auro vel argento ponderis unius uncie ad plus, pena cuilibet contrafacienti<br />
trium librarum bononinorum pro qualibet vice.<br />
Item non possint portare vel supra se habere aliquam bursam de auro vel argento<br />
seu sirico maioris precii librarum quinque bononinorum, sub pena viginti solidorum<br />
bononinorum pro quolibet et vice qualibet qua fuerit contrafactum.<br />
Item non possint portare in digitis ultra tres anullos quos portare possint cum<br />
gemis, perlis et aliis <strong>la</strong>pidibus preciosis vel sine, sub pena viginti solidorum bononinorum<br />
pro quolibet anullo quem plus haberet seu portaret vice qualibet.<br />
Item non possint portare aliquam centuram de auro vel argento deaurato vel<br />
non, que sit maioris ponderis viginti unciarum, cum smaltis vel sine, in qua centura<br />
non possint esse affise vel c<strong>la</strong>vate alique gemme, perle vel <strong>la</strong>pides aliqui preciosi,<br />
computatis in dicto pondere tessuto, smaltis et omnibus unitis et affissis dicte centure,<br />
sub pena trium librarum bononinorum pro quolibet et qualibet vice.<br />
Item non possint portare aliquas vestes de veluto samitto, tartarino, camucato vel<br />
baldachino, in quo camuchato vel baldachino sit contestum aurum vel argentum,<br />
129 Vedi 1288. Statuti, Quod nullus ad desponsationem alicuius vadat, nisi fuerit invitatus.<br />
Rubrica.<br />
130 Vedi 1288. Statuti, De nive vel remolo vel aliis rebus prohibitis habere tempore desponsationis<br />
et percussionibus prohibitis.
Bologna 107<br />
nec de alio quovis panno contesto cum auro vel argento, sub pena trium librarum<br />
bononinorum pro qualibet deferente et vice qualibet qua fuerit contrafactum.<br />
Liceat tamen portare vestes non prohibitas deferi foderatas de pano sirici et taffetadi<br />
sive de pano sirici cuiuscumque maneriei non prohibite, dummodo non sit<br />
relevatum vel contestum cum auro vel argento.<br />
Nec liceat alicui mulieri portare caputeum vel capelinam in capite discopertam<br />
seu discopertum in totum excepto quam si mulier aliqua habuerit et portaverit<br />
vestes in forma mulieris in eius dorsum, quod tunc et eo casu liceat sibi portare<br />
caputeum absque gaibano; cui caputeo habere liceat maspilos argenti deauratos<br />
ponderis duarum unciarum ad plus computandos in dictis duodecim unciis portari<br />
permissis in qua forma sibi p<strong>la</strong>cuerit.<br />
Nec liceat sibi aliud aurum vel argentum habere ad dictum caputeum nec talem<br />
caputeum modo aliquo portare possit ad gotas, sub pena viginti solidorum bononinorum<br />
vice qualibet qua fuerit contrafactum, nisi fuerit mulier maior quadraginta<br />
annorum, cui liceat portare ad gotas sine gabano.<br />
Liceat tamen cuilibet mulieri portare vel deferre gabanum de pannis non prohibitis<br />
ex forma presentis statuti, dummodo non sit perfi<strong>la</strong>tum nec apertum in aliqua<br />
sui parte.<br />
Nec liceat alicui mulieri portare vel defere in dorso aliquem vi<strong>la</strong>num alicuius<br />
forme vel mantelum vel mantelinam ad formam hominis nec centuram aliquam<br />
alicuius forme portare cintam supra aliquem gabanum, sub pena quadraginta solidorum<br />
bononinorum pro qualibet vice qua fuerit contrafactum.<br />
Item non possint portare aliquam vestem super qua sint alique ymagines vel figure<br />
vel alique littere recamate sirici seu maspili recamati de auro vel argento, sub<br />
pena trium librarum bononinorum vice qualibet qua fuerit contrafactum.<br />
Liceat autem cuilibet mulieri, cuiuscumque status et conditionis existat, vestes<br />
quascumque de pano scar<strong>la</strong>ti et de pano nuve<strong>la</strong>to habere et etiam de quolibet genere<br />
pani <strong>la</strong>ne, gentilis vel non, dummodo in eo non sint aliqua <strong>la</strong>boreria sirici vel alia<br />
ornamenta prohibita ex forma presentis nostri statuti.<br />
Prohibentes etiam quod aliqua mulier non possit habere aliquod perfilum ad<br />
aliquam vestem quod excedat mediam pançiam de vario seu varota, pena trium librarum<br />
bononinorum pro qualibet et vice qualibet qua fuerit contrafactum.<br />
Item non possint portare aliquam vestem ad intaglium de panis diversorum colorum,<br />
sub pena trium librarum bononinorum vice qualibet qua fuerit contrafactum,<br />
nisi dicte vestes essent ad medietatem per longum seu ad circulos vel schisones<br />
vel fectas, quo casu defere liceat et non aliter, sub pena trium librarum bononinorum<br />
pro qualibet et qualibet vice.<br />
Item non possint portare aliquas vestes foderatas seu perfi<strong>la</strong>tas de armelino modo<br />
aliquo, sub pena quadraginta solidorum bononinorum pro qualibet deferente et<br />
vice qualibet.<br />
Item non possint portare maneghotos ad aliquas vestes suas quovis modo <strong>la</strong>titudinis<br />
ultra trium unciarum ad mensuram comunis Bononie. Nec defere liceat maneghotos<br />
retagliatos vel rande<strong>la</strong>tos modo aliquo; liceat tamen tales vestes et maneghotos<br />
non prohibitos portare et defere foderatos et perfi<strong>la</strong>tos de vario vel varota,
108 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
dummodo aliquod perfilum non excedat mediam varotam vel panzam. Et hoc sub<br />
pena viginti solidorum bononinorum pro qualibet et vice qualibet.<br />
Dec<strong>la</strong>rantes quod liceat cuilibet mulieri cuiuscumque conditionis et status existat<br />
portare et defere in dorsum quascumque vestes non prohibitas or<strong>la</strong>tas de una<br />
corde<strong>la</strong> aurea vel argentea, dummodo cordele, quas apponi contigerit in vestibus<br />
noviter fiendis, non excedant pondus quatuor unciarum ad plus pro ornatu ipsius<br />
vestis, sub pena et ad penam trium librarum bononinorum pro qualibet et vice<br />
qualibet qua fuerit contrafactum. Et idem servetur in vestibus veteribus et iam factis,<br />
sub pena predicta, quas aliter deferi prohibemus. Adhicientes et dec<strong>la</strong>rantes<br />
quod presens statutum non se estendat ad uxores, nurus, filias, neptes non nuptas<br />
in eadem familia habitantes aliquorum officialium provisionatorum stipendiariorum<br />
forensium vel aliorum forensium, qui non sint seu essent habitatores continui<br />
civitatis Bononie per spacium unius anni. Et in quolibet casuum predictorum, ubi<br />
dicte mulieres penas ex facto huiusmodi incurerent, teneatur pater pro filia, avus<br />
pro nepte in potestate existentibus non nuptis et maritus pro uxore sive socer pro<br />
nuru et ipso facto de dote ipsius mulieris deducatur et frater pro sorore in domo<br />
sue habitationis existente et non nupta, ad quas penas solvendas predicti et quilibet<br />
predictorum per dominum potestatem civitatis Bononie nec non dominum capitaneum<br />
populi, qui pro tempore fuerint, realiter et personaliter compel<strong>la</strong>ntur. Quam<br />
proc<strong>la</strong>mationem de omnibus et singulis in presenti statuto contentis teneantur fieri<br />
facere prefati domini potestas et capitaneus, qui per tempora fuerint, ab introytu<br />
eorum officii infra mensem, ut omnibus sepe deveniat ad noticiam et ne contentorum<br />
in presenti statuto nullus valeat ingnoranciam pretendere et hoc sub pena centum<br />
librarum bononinorum ab eisdem dominis potestate et capitaneo et quolibet<br />
eorum tempore eorum sindicatus auferenda per sindicum vel sindicos qui predictos<br />
sindicare debuerint. Qui sindicus seu sindici teneantur et debeant tempore dicti<br />
sindicatus legitime et solemniter inquirere ex officio suo etiam nullo instante vel<br />
petente utrum prefati domini potestas et capitaneus et eorum officiales ad predicta<br />
specialiter deputati fuerint negligentes vel remissi in eorum officiis, rimando et solemniter<br />
inquirendo de facientibus contra formam presentis statuti et contentorum<br />
in eo et si reperiretur ipsos vel aliquem eorum fuisse negligentes et remissos puniat<br />
et condemnet in centum libris bononinorum applicandis comuni Bononie et de<br />
eorum sa<strong>la</strong>rio retinendis tempore sindicatus per officiales comunis Bononie.<br />
Preterea statuerunt quod nullus merçarius vel aurifex, sartor vel subtrix seu aliqua<br />
quevis persona cuiuscumque status, sexus et conditionis existat, audeat vel<br />
presumat aliquod ex vestimentis predictis incidere, suere aut aliquem pannum ad<br />
aliquam ex formis supra prohibitis reducere vel facere, sub pena quinque librarum<br />
bononinorum cuilibet contrafacienti et vice qualibet. Et quod predicti dominus<br />
potestas et capitaneus presentes et qui pro tempore erunt teneantur deputare<br />
unum notarium et officialem discretum pro quolibet eorum, qui teneantur et debeant<br />
de predictis omnibus et singulis diligenter et efficaciter inquirere et inquiri<br />
facere ac etiam mittere ipsos officiales maxime diebus festivis et solemnibus ad ecclesias<br />
et specialiter ad ecclesiam ubi festum singu<strong>la</strong>re vel solemne fieret, seu sacerdos<br />
aliquis novelus misam primam celebraret pro executione omnium predicto-
Bologna 109<br />
rum. Necnon ire teneantur dicti notarii et officiales ad domos cuiuslibet sponsi et<br />
sponse tempore nuciarum et diligenter inquirere de contrafacientibus contra formam<br />
presentis statuti, quorum officialium re<strong>la</strong>tioni stetur et credatur. Iniungentes<br />
ac exprese mandantes universsis et singulis sponsis, quos et quas contigerit de cetero<br />
matrimonio coniungi et copu<strong>la</strong>ri, quod ante disponsationem per eos faciendam<br />
notificare et intimare debeant ministralibus cape<strong>la</strong>rum, in quibus eos vel eas habitare<br />
contingerit matrimonium et disponsationem, quod et quam facere intendunt,<br />
per unum diem ante disponsationem vel nucias, qua notificatione facta, teneatur<br />
dictus ministralis notificare et intimare tale matrimonium et nucias prefatis domino<br />
potestati, capitaneo vel eius officialibus ad hec deputatis, ut de eis ignoranciam<br />
pretendere non valeant et eorum officiales destinare possint, teneantur et debeant<br />
ad domum sponsi et sponse rimandi et inquirendi causa de contrafacientibus contra<br />
formam presentis statuti.<br />
Item providere volentes sumptibus ordinatis tenore presentium, statuerunt<br />
quod nemini civi forensi, incole vel habitatori civitatis Bononie, etiam occasione<br />
alicuius matrimonii celebrati, contracti, facti vel fiendi, liceat quolibet etiam tempore<br />
sponsalium, nuciarum et matrimonii contrahendi vel in alio quocumque convivio<br />
dominarum, habere ultra viginti dominas, in his dominabus etiam in eadem<br />
domo et familia existentibus computatis, tam ex parte sponsi quam sponse, quibus<br />
dominabus in convivio parando more comensali liceat unicuique civi providere in<br />
dictis nuciis vel conviviis de duabus impandionibus et non ultra, super quibus stetur<br />
re<strong>la</strong>tioni officialium deputatorum ad hec vel alterius eorum, nisi contrarium<br />
probaretur. Inhibentes exprese quod nemini liceat ex parte sponsi vel sponse aliqua<br />
ensenia facere de pannis, iocalibus et ornamentis vel alia re, salvo quod liceat sponso<br />
donare sponse res reportandas per eam in domum sponsi. Nec etiam liceat ex<br />
parte sponsi vel sponse tempore convivii nupcialis aliqua ensenia comestibilia publice<br />
vel occulte mitere cuicumque persone. Contrafacientes autem penam ipso facto<br />
incidant et incidisse inteligantur librarum quinque bononinorum pro quolibet et<br />
qualibet vice ab eisdem de facto auferenda et comuni Bononie applicanda.<br />
Item providere cupientes vanitatibus mulierum, que nedum in vita tempore sponsalium<br />
et nuciarum, set etiam nitebantur et nituntur tempore mortis et exequiarum in<br />
eis habundare non modicum, statuerunt quod nulli mulieri, vidue vel viduande de aliquo<br />
cive Bononie, inco<strong>la</strong> vel habitatore, qui beneficio civilitatis gaudere debeat, liceat<br />
etiam tempore exequiarum habere vel portare vestes lugubres vel viduales foderatas de<br />
vario vel varota, armelino, dossis de vario, squiratulis vel marturelis aut velos in capite<br />
et pro ornatu capitis ipsius mulieris vidue habere vel portare maioris precii ad plus decem<br />
librarum bononinorum, etiam pretestu cuiuscumque relicti facti, quod ultra summam<br />
predictam occasione predicta volumus non valere, sub pena et ad penam vigintiquinque<br />
librarum bononinorum cuilibet partium predictarum, etiam tam danti quam<br />
recipienti, ipso facto auferenda et exigenda et comuni Bononie applicanda.<br />
Item providere volentes ut predicta statuta ut perpetuum et plenum sortiri possint<br />
effectum, providerunt quod nullus civis vel forensis dicere, proponere vel arengare<br />
vel consulere possit, audeat vel presumat contra contenta in hoc statuto, vel<br />
aliqua contenta in ipso statuto, vel propter quod possit derogari aliquibus contentis
110 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
in hoc statuto. Et quilibet qui contrafecerit in predictis ipso facto incidat in penam<br />
centum librarum bononinorum comuni Bononie applicandam et exigendam per<br />
prefatos dominos potestatem et capitaneum vel alterum eorum.<br />
Preterea statuerunt quod quilibet possit accusare, denunciare et notificare quascumque<br />
personas delinquentes contra predicta statuta vel aliquod predictorum publice,<br />
pa<strong>la</strong>m et secrete pro libito ipsorum denunciare volentium domino potestati<br />
et eius curie ac domino capitaneo populi et eius curie, qui teneantur in secreto per<br />
dictos officiales, si voluerint et habeant et habere debeant tales denunciatores medietatem<br />
pene que exigeretur ex tali denunciatione.<br />
Item statuerunt quod prefati dominus potestas et capitaneus et quilibet eorum possint,<br />
teneantur et debeant inquirere eorum mero officio contra omnes et quoscumque<br />
delinquentes et facientes contra formam presentis statuti et omnium contentorum in<br />
eo ac etiam ad denunciationem cuiuscumque denunciare volentis et quocumque modo<br />
procedatur, et habeant et habere debeant de condemnationibus fiendis per eos exigendis<br />
tempore eorum officii solidos duos bononinorum pro qualibet libra.<br />
Inhibentes officialibus predictorum dominorum potestatis et capitanei quod in<br />
exercendo eorum officium arrestare non possint vel debeant quovis modo, ratione<br />
vel causa, aliquam mulierem vel cum eis loqui, set cauto et honesto modo investigare<br />
nomen et prenomen ipsius mulieris, demum eius officium exercere possit in<br />
puniendo et condemnando secundum formam presentis statuti.<br />
Item statuerunt quod omnes et singuli patres familias vel sic et pro talibus habiti,<br />
in quorum domibus propriis vel conductis de cetero contigerit aliquas nuptias,<br />
sponsalia et convivia fieri tempore ipsarum nuciarum, sponsalium et convivii, teneantur<br />
officialibus predictis aditum, accessum et ingressum prestare in domo eorum<br />
habitationis ratione officii ipsius officialis exercendi de contrafacientibus contra<br />
formam presentis statuti, sub pena decem librarum bononinorum cuilibet contrafacienti<br />
comuni Bononie applicanda ut supra. Decernentes et per presentes dec<strong>la</strong>rantes<br />
ex nunc prout ex tunc predicta omnia et singu<strong>la</strong> suprascripta vires et robur<br />
habere ac observari debere in omnibus et per omnia ut superius continetur.<br />
De arbitrio domini potestatis et eius vicarii super contentis in statutis<br />
predictis. Rubrica 131<br />
1389<br />
Statuti<br />
Incipit tractatus de variis et extraordinariis criminibus pertinentibus ad<br />
notarium super coronis et infrascriptis deputatum, et primo<br />
131 Vedi 1335. Statuti, De arbitrio domini potestatis et eius vicarii super contentis in statutis<br />
predictis.
Bologna 111<br />
De pena plorantium seu disbatentium ad exequias mortuorum vel<br />
mittentium exenia et de modo servando in exequiis mortuorum. Rubrica 132<br />
De pena fatientium mariam, comitem vel comitissam. Rubrica 133<br />
Quod ultra quinqueginta homines non possit aliquis ducere ad sponsandum<br />
mulierem et quod ad desponsationem nullus eques accedat. Et quod<br />
propa<strong>la</strong>cio sponsalitiorum non fiat nisi in capellis sponsi et sponse et sine<br />
congregatione personarum. Rubrica 134<br />
Quod nullus ad desponsationem alicuius vadat, nisi fuerit vocatus. Rubrica 135<br />
De nive et remolo et aliis rebus prohibitis haberi tempore disponsationis et<br />
percussionibus prohibitis. Rubrica 136<br />
De pena portantium ornamenta et aliis variis penis. Rubrica 137<br />
Volentes obviare vanitatibus mulierum ac etiam sumptuosis et inordinatis expensis<br />
et fatuitatibus et stultitiis plurimorum hominum uxores habentium, statuerunt<br />
quod aliqua mulier cuiuscumque conditionis et status existat non possit portare sub figura<br />
vel forma alicuius ornamenti ad aliquod vestimentum in dorsum vel in capite, aliquas<br />
per<strong>la</strong>s, nacharas, gemas seu aliquos <strong>la</strong>pides preciosos, nec ad ipsum vestimentum vel<br />
132 Vedi 1376. Statuti, De pena plorantium seu desbatentium ad exequias mortuorum et<br />
mittencium enxenia et de modo servando in exequiis mortuorum. Rubrica.<br />
133 Vedi 1288. Statuti, De pena facientium maiumam seu comitem vel comitissam. Ru-<br />
brica.<br />
134 Vedi 1376. Statuti, Quod ultra quinqueginta homines non possit aliquis ducere ad<br />
sponsandum mulierem et quod ad desponsationem nullus eques accedat. Et propa<strong>la</strong>cio<br />
sponsaliciorum non fiat nisi in capellis sponsi et sponse et sine congregatione personarum.<br />
Rubrica.<br />
135 Vedi 1288. Statuti, Quod nullus ad desponsationem alicuius vadat, nisi fuerit invitatus.<br />
Rubrica.<br />
136 Vedi 1288. Statuti, De nive vel remolo vel aliis rebus prohibitis habere tempore desponsationis<br />
et percussionibus prohibitis.<br />
137 In corsivo le parti in comune con 1376. Statuti, De pena portantium ornamenta vetita<br />
et aliis penis variis. Rubrica.
112 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
in capite sub dicta figura vel forma aurum vel argentum deauratum vel non, smaltatum<br />
vel non, ultra pondus ipsorum auri vel argenti prohibiti ut supra deferi, duodecim<br />
unciarum ad plus pro quibuscumque ornamentis vestium de dorso sub pena quinque<br />
librarum bononinorum pro qualibet vice qua fuerit contrafactum dividenda et applicanda<br />
ut infra.<br />
Nec liceat alicui mulieri cuiuscumque conditionis et status existat portare et deferre<br />
triçerias aliquas in cordellis auri vel argenti in capite vel infra spatu<strong>la</strong>s modo aliquo;<br />
liceat tamen cuilibet domine nupte vel non portare et defere in capite unam corde<strong>la</strong>m<br />
seu duplonem de auro vel argento ponderis unius uncie ad plus, pena cuilibet contrafacienti<br />
quinque librarum bononinorum pro qualibet vice, cuius pene medietas comuni<br />
Bononie applicetur et quarta pars ipsius pene potestati Bononie et reliqua quarta<br />
pars notario coronarum applicetur. Et quod dictum est de domino potestate et eius<br />
notario, idem dicimus de domino capitaneo et eius notario.<br />
Item non possint portare vel supra se habere aliquam bursam de auro vel argento seu<br />
sirico maioris precii librarum quinque bononinorum, sub pena quinque librarum bononinorum<br />
pro quolibet et vice qualibet qua fuerit contrafactum dividenda et applicanda<br />
ut supra.<br />
Item non possint portare in digitis ultra quattuor anullos quos portare possint cum<br />
gemis, perlis et aliis <strong>la</strong>pidibus preciosis vel sine, sub pena quinque librarum bononinorum<br />
pro quolibet anullo quem plus haberet seu portaret vice qualibet, que pena debeat<br />
dividi et applicari ut supra.<br />
Item non possint portare aliquam centuram de auro vel argento deaurato vel non,<br />
que sit maioris ponderis viginti unciarum, cum smaltis vel sine, in qua centura non<br />
possint esse affise vel c<strong>la</strong>vate alique gemme, perle vel <strong>la</strong>pides aliqui preciosi, computatis<br />
in dicto pondere tessuto, smaltis et omnibus unitis et affissis dicte centure, sub pena<br />
quinque librarum bononinorum pro quolibet et qualibet vice, que pena debeat dividi<br />
et applicari ut supra.<br />
Item non possint portare aliquas vestes de veluto samitto, tartarino, camucato vel<br />
baldachino in quo camuchato vel baldachino sit contestum aurum vel argentum, nec de<br />
alio quovis panno contesto cum auro vel argento nec de dalmasco deaurato vel non<br />
deaurato, sub pena quinque librarum bononinorum pro qualibet deferente et vice qualibet<br />
qua fuerit contrafactum dividenda et applicanda ut supra.<br />
Liceat tamen portare vestes non proibitas deferi foderatas de pano sirici et taffetadi<br />
sive de pano sirici cuiuscumque manieriei non prohibite, dummodo non sit relevatum<br />
vel contestum cum auro vel argento.<br />
Nec liceat alicui mulieri portare caputeum vel capelinam in capite discopertam seu discopertum<br />
in totum excepto quam si mulier aliqua habuerit et portaverit vestes in forma<br />
mulieris in eius dorsum, quod tunc et eo casu liceat sibi portare caputeum absque gaibano,<br />
cui caputeo habere liceat maspilos argenti deauratos ponderis duarum unciarum ad plus<br />
computandos in dictis duodecim unciis portari permissis in qua forma sibi p<strong>la</strong>cuerit, sub<br />
pena quinque librarum bononinorum dividenda et applicanda ut supra.<br />
Nec liceat sibi aliud aurum vel argentum habere ad dictum caputeum nec talem caputeum<br />
modo aliquo portare possit ad gotas, sub pena viginti solidorum bononinorum<br />
vice qualibet qua fuerit contrafactum nisi fuerit mulier maior quadraginta annorum,<br />
cui liceat portare ad gotas sine gabano.
Bologna 113<br />
Liceat tamen cuilibet mulieri portare vel deferre gabanum de pannis non prohibitis<br />
ex forma presentis statuti, dummodo non sit perfi<strong>la</strong>tum nec apertum in aliqua sui parte,<br />
sub pena pro qualibet vice librarum quinque bononinorum dividenda et applicanda<br />
ut supra.<br />
Nec liceat alicui mulieri portare vel defferre in dorsum aliquam mantelinam<br />
curtam alicuius forme vel maneriei, sub pena librarum quinque bononinorum dividenda<br />
et applicanda ut supra, set portare eisdem liceat mantellum lungum duntamen<br />
non sit foderatus varo vel varota, nisi sit uxor militis vel doctoris.<br />
Item non possint portare aliquam vestem super qua sint alique ymagines vel figure<br />
vel alique littere recamate sirici seu maspili recamati de auro vel argento, sub pena<br />
quinque librarum bononinorum vice qualibet qua fuerit contrafactum dividenda et<br />
applicanda ut supra.<br />
Liceat autem cuilibet mulieri cuiuscumque status et conditionis existat vestes<br />
quascumque de pano scar<strong>la</strong>ti et de pano nuve<strong>la</strong>to habere et etiam de quolibet genere<br />
pani <strong>la</strong>ne gentilis vel non, dummodo in eo non sint alia ornamenta prohibita ex forma<br />
presentis nostri statuti. Prohibentes etiam quod aliqua mulier non possit habere aliquod<br />
perfilum ad aliquam vestem quod excedat medium pançiam de vario seu varota, pena<br />
quinque librarum bononinorum pro qualibet et vice qualibet qua fuerit contrafactum<br />
dividenda et applicanda ut supra, nisi sit uxor doctoris decretorum vel legum vel<br />
alicuius militis.<br />
Item non possint portare aliquam vestem ad intaglium de panis diversorum colorum<br />
nec co<strong>la</strong>retam vel gurgiro<strong>la</strong>m recamatam vel modo aliquo <strong>la</strong>boratam sirico vel argento,<br />
sub pena quinque librarum bononinorum vice qualibet qua fuerit contrafactum<br />
dividenda et applicanda ut supra, nisi dicte vestes essent ad medietatem per longum<br />
seu ad circulos vel schisones vel ad animam vel falçonem vel fictas, quo casu defere liceat<br />
et non aliter, sub pena qua supra pro qualibet et qualibet vice dividenda et applicanda<br />
ut supra.<br />
Item non possint portare aliquas vestes foderatas seu perfi<strong>la</strong>tas de armelino modo aliquo,<br />
sub pena quinque librarum bononinorum pro qualibet differente et vice qualibet<br />
dividenda et applicanda ut supra.<br />
Item non possint portare manighotos ad aliquas vestes suas quovis modo <strong>la</strong>titudinis<br />
ultra trium unciarum ad mensuram comunis Bononie. Liceat tamen tales vestes et maneghotos<br />
non prohibitos portare et defere foderatos et perfi<strong>la</strong>tos de vario vel varota, dummodo<br />
aliquod perfilum non excedat mediam varotam vel panzam. Et hoc sub pena<br />
quinque librarum bononinorum pro qualibet et vice qualibet dividenda et applicanda<br />
ut supra.<br />
Dec<strong>la</strong>rantes quod liceat cuilibet mulieri cuiuscumque conditionis et status existat portare<br />
et defere in dorsum quascumque vestes non prohibitas or<strong>la</strong>tas de una corde<strong>la</strong> aurea<br />
vel argentea, dummodo cordele, quas apponi contigerit in vestibus fiendis non excedant<br />
pondus quatuor unciarum ad plus pro ornatu ipsius vestis, sub pena et ad penam quinque<br />
librarum bononinorum pro qualibet et vice qualibet qua fuerit contrafactum dividenda<br />
et applicanda ut supra. Et idem servetur in vestibus veteribus et iam factis, sub<br />
pena predicta dividenda et applicanda ut supra, quas aliter deferi prohibemus. Ab hiis<br />
excipimus vestes de dalmasco iam factas, quas portare liceat a die publicationis pre-
114 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
sentium statutorum usque ad decennium. Adhicientes et dec<strong>la</strong>rantes quod presens statutum<br />
non se estendat ad uxores, nurus, filias, neptes non nuptas in eadem familia habitantes<br />
aliquorum officialium provisionatorum stipendiariorum forensium vel aliorum forensium<br />
qui non sint seu essent habitatores continui civitatis Bononie per spacium unius<br />
anni. Et in quolibet casuum predictorum, ubi dicte mulieres penas ex facto huiusmodi<br />
incurerent, teneatur pater pro filia, avus pro nepte in potestate existentibus non nuptis et<br />
maritus pro uxore sive socer pro nuru et ipso facto de dote ipsius mulieris deducatur et<br />
frater pro sorore in domo sue habitationis existente et non nupta, ad quas penas solvendas<br />
predicti et quilibet predictorum per dominum potestatem civitatis Bononie nec non dominum<br />
capitaneum populi, qui pro tempore fuerint realiter et personaliter compel<strong>la</strong>ntur.<br />
Quam proc<strong>la</strong>mationem de omnibus et singulis in presenti statuto contentis teneantur fieri<br />
facere prefati domini potestas et capitaneus, qui per tempora fuerint, ab introytu eorum<br />
officii infra mensem, ut omnibus sepe deveniat ad noticiam et ne contentorum in<br />
presenti statuto nullus valeat ingnoranciam pretendere et hoc sub pena centum librarum<br />
bononinorum ab eisdem dominis potestate et capitaneo et quolibet eorum tempore eorum<br />
sindicatus auferenda per sindicum vel sindicos qui predictos sindicare debuerint. Qui sindicus<br />
seu sindici teneantur et debeant tempore dicti sindicatus legitime et solemniter inquirere<br />
ex officio suo etiam nullo instante vel petente utrum prefati domini potestas et capitaneus<br />
et eorum officiales ad predicta specialiter deputati fuerint negligentes vel remissi<br />
in eorum officiis, rimando et solemniter inquirendo de facientibus contra formam presentis<br />
statuti et contentorum in eo et si reperiretur ipsos vel aliquem eorum fuisse negligentes<br />
et remissos puniat et condemnet in centum libris bononinorum applicandis comuni Bononie<br />
et de eorum sa<strong>la</strong>rio retinendis tempore sindicatus per officiales comunis Bononie.<br />
Preterea statuerunt quod nullus merçarius vel aurifex, sartor vel subtrix seu aliqua quevis<br />
persona cuiuscumque status, sexus et conditionis existat, audeat vel presumat aliquod ex<br />
vestimentis predictis incidere, suere aut aliquem pannum ad aliquam ex formis supra<br />
prohibitis reducere vel facere, sub pena quinque librarum bononinorum cuilibet contrafacienti<br />
et vice qualibet. Et quod predicti dominus potestas et capitaneus presentes et qui<br />
pro tempore erunt teneantur deputare unum notarium et officialem discretum pro quolibet<br />
eorum, qui teneantur et debeant de predictis omnibus et singulis diligenter et efficaciter<br />
inquirere et inquiri facere ac etiam mittere ipsos officiales maxime diebus festivis et<br />
solemnibus ad ecclesias et specialiter ad ecclesiam ubi festum singu<strong>la</strong>re vel solemne fieret,<br />
seu sacerdos aliquis novelus misam primam celebraret pro executione omnium predictorum.<br />
Necnon ire teneantur dicti notarii et officiales ad domos cuiuslibet sponsi et sponse<br />
tempore nuciarum et diligenter inquirere de contrafacientibus contra formam presentis<br />
statuti, quorum officialium re<strong>la</strong>tioni stetur et credatur. Iniungentes ac exprese mandantes<br />
universsis et singulis sponsis, quos et quas contigerit de cetero matrimonio coniungi et copu<strong>la</strong>ri,<br />
quod ante disponsationem per eos faciendam notificare et intimare debeant ministralibus<br />
cape<strong>la</strong>rum in quibus eos vel eas habitare contingerit matrimonium et disponsationem<br />
quod et quam facere intendunt, per unum diem ante disponsationem vel nucias,<br />
qua notificatione facta, teneatur dictus ministralis notificare et intimare tale matrimonium<br />
et nucias prefatis domino potestati capitaneo vel eius officialibus ad hec deputatis,<br />
ut de eis ignoranciam pretendere non valeant et eorum officiales destinare possint, teneantur<br />
et debeant ad domum sponsi et sponse rimandi et inquirendi causa de contrafacientibus<br />
contra formam presentis statuti.
Bologna 115<br />
Item providere volentes sumptibus inordinatis tenore presentium, statuerunt quod<br />
nemini civi forensi, incole vel habitatori civitatis Bononie etiam occasione alicuius matrimonii<br />
celebrati, contracti, facti vel fiendi liceat quolibet etiam tempore sponsalium,<br />
nuciarum et matrimonii contrahendi vel in alio quocumque convivio dominarum, habere<br />
ultra treginta dominas in his dominabus etiam in eadem domo et familia existentibus<br />
computatis, tam ex parte sponsi quam sponse, quibus dominabus in convivio<br />
parando more comensali liceat unicuique civi providere in dictis nuciis vel conviviis de<br />
duabus impandionibus et non ultra, super quibus stetur re<strong>la</strong>tioni officialium deputatorum<br />
ad hoc vel alterius eorum, nisi contrarium probaretur. Inhibentes exprese quod nemini<br />
liceat ex parte sponsi vel sponse aliqua ensenia facere de pannis, iocalibus et ornamentis<br />
vel alia re, salvo quod liceat sponso donare sponse res reportandas per eam in domum<br />
sponsi. Nec etiam liceat ex parte sponsi vel sponse tempore convivii nupcialis aliqua<br />
ensenia comestibilia publice vel occulte mitere cuicumque persone. Contrafacientes<br />
autem penam ipso facto incidant et incidisse inteligantur librarum quinque bononinorum<br />
pro quolibet et qualibet vice ab eisdem de facto auferenda et comuni Bononie applicanda.<br />
Item providere cupientes vanitatibus mulierum, que nedum in vita tempore sponsalium<br />
et nuciarum, set etiam nitebantur et nituntur tempore mortis et exequiarum in eis<br />
habundare non modicum, statuerunt quod nulli mulieri, vidue vel viduande de aliquo<br />
cive Bononie, inco<strong>la</strong> vel habitatore qui beneficio civilitatis gaudere debeat, liceat etiam<br />
tempore exequiarum habere vel portare vestes lugubres vel viduales foderatas de vario vel<br />
varota, armelino, dossis de vario, squiratulis vel marturelis aut velos in capite et pro ornatu<br />
capitis ipsius mulieris vidue habere vel portare maioris precii ad plus decem librarum<br />
bononinorum etiam pretestu cuiuscumque relicti facti cuilibet ultra summam predictam<br />
occasione predicta volumus non valere, sub pena et ad penam vigintiquinque librarum<br />
bononinorum cuilibet partium predictarum, etiam tam danti quam recipienti,<br />
ipso facto auferenda et exigenda et comuni Bononie applicanda, ab hiis excipimus uxores<br />
militum et doctorum iuris canonici et civilis.<br />
Nolumus etiam quod alicui mulieri liceat propter obitum alicuius ex parentibus<br />
vel fratris deffere velos et vestes seu aparatus lugubres ultra duos menses a die mortis<br />
talis parentis vel fratris; propter obitum vero sororis vel alterius persone quam<br />
suprascriptarum vel mariti, ultra unum mensem a die mortis, et intelligatur deffere<br />
propter obitum, nisi probetur aliud, sub pena quadraginta solidorum bononinorum<br />
quod solvatur de dote sua.<br />
Item providere volentes ut predicta statuta ut perpetuum et plenum sortiri possint effectum,<br />
providerunt quod nullus civis vel forensis dicere, proponere vel arengare vel consulere<br />
possit, audeat vel presumat contra contenta in hoc statuto vel aliqua contenta in<br />
ipso statuto vel propter quod possit derogari aliquibus contentis in hoc statuto. Et quilibet<br />
qui contrafecerit in predictis ipso facto incidat in penam centum librarum bononinorum<br />
comuni Bononie applicandam et exigendam per prefatos dominos potestatem et<br />
capitaneum vel alterum eorum.<br />
Preterea statuerunt quod quilibet possit accusare, denunciare et notificare quascumque<br />
personas delinquentes contra predicta statuta vel aliquod predictorum publice, pa<strong>la</strong>m<br />
et secrete pro libito ipsorum denunciare volentium domino potestati et eius curie ac
116 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
domino capitaneo populi et eius curie, qui teneantur in secreto per dictos officiales, si<br />
voluerint et habeant et habere debeant tales denunciatores medietatem pene que exigeretur<br />
ex tali denunciatione.<br />
Item statuerunt quod prefati dominus potestas et capitaneus et quilibet eorum possint,<br />
teneantur et debeant inquirere eorum mero officio contra omnes et quoscumque delinquentes<br />
et facientes contra formam presentis statuti et omnium contentorum in eo ac<br />
etiam ad denunciationem cuiuscumque denunciare volentis et quocumque modo procedatur,<br />
et habeant et habere debeant de condemnationibus fiendis per eos exigendis tempore<br />
eorum officii solidos duos bononinorum pro qualibet libra.<br />
Inhibentes officialibus predictorum dominorum potestatis et capitanei quod in exercendo<br />
eorum officium arrestare non possint vel debeant quovis modo, ratione vel causa,<br />
aliquam mulierem vel cum eis loqui, set cauto et honesto modo investigare nomen et<br />
prenomen ipsius mulieris, demum eius officium exercere possit in puniendo et condemnando<br />
secundum formam presentis statuti.<br />
Item statuerunt quod omnes et singuli patres familias vel sic et pro talibus habiti, in<br />
quorum domibus propriis vel conductis de cetero contigerit aliquas nuptias, sponsalia et<br />
convivia fieri tempore ipsarum nuciarum, sponsalium et convivii, teneantur officialibus<br />
predictis aditum, accessum et ingressum prestare in domo eorum habitationis ratione officii<br />
ipsius officialis exercendi de contrafacientibus contra formam presentis statuti, sub<br />
pena decem librarum bononinorum cuilibet contrafacienti comuni Bononie applicanda<br />
ut supra. Decernentes et per presentes dec<strong>la</strong>rantes ex nunc prout ex tunc predicta omnia<br />
et singu<strong>la</strong> suprascripta vires et robur habere ac observari debere in omnibus et per omnia<br />
ut superius continetur.<br />
Et ad obviandum fraudibus et novis inventionibus mulierum circa vestes sumptuosas<br />
quas asidue satagunt reperire, statuimus quod magnifici domini antiani una<br />
cum collegiis possint circa vestes et ornamenta mulierum in non dispositis in presenti<br />
statuto et penas apponere contrafatientibus et prout eisdem p<strong>la</strong>cuerit disponere.<br />
De arbitrio domini potestatis et eius vicarii super contentis in statutis<br />
predictis. Rubrica 138<br />
Disposizioni suntuarie<br />
Volentes obviare vanitatibus mulierum ac etiam sumptuosis et inordinatis expensis<br />
et fatuitatibus et stultitiis mulierum et plurimorum hominum uxores habentium,<br />
statuerunt quod nul<strong>la</strong> mulier cuiuscunque conditionis et status existat possit<br />
portare sub figura vel forma alicuius ornamenti ad aliquod vestimentum in dorso<br />
138 Vedi 1335. Statuti, De arbitrio domini potestatis et eius vicarii super contentis in statutis<br />
predictis.
Bologna 117<br />
vel supra capud vel ad colum vel trecerias sceu triçias vel in aliqua parte sue persone<br />
aliquas gemas sceu aliquos <strong>la</strong>pides preciosos, per<strong>la</strong>s, nacharas, aurum vel argentum<br />
deauratum vel non, smaltatum vel non, nec aliquam coronetam, çoglietum, gri<strong>la</strong>ndam<br />
vel fraschatam de auro vel argento nisi modo et forma infrascriptis videlicet,<br />
quod portent in capite quascunque cordel<strong>la</strong>s aureas et argenteas cuiuscunque ponderis,<br />
videlicet in treceriis et cordel<strong>la</strong> de capite et ultra per<strong>la</strong>s valoris et extimationis<br />
treginta librarum bononinorum et non ultra nec alia iochalia vel ornamenta.<br />
Item non possint portare vel supra habere in dorso vel aliqua parte sue persone<br />
aurum vel argentum smaltatum vel non, auratum vel non, salvo quod possint portare<br />
argentum smaltatum vel non, deauratum vel non in maspiliis, cuculiis, fiobetis<br />
sceu aliis aflobaturis vel abotonaturis sceu ornamentis ipsarum vestium usque ad<br />
pondus sexdecim untiarum pro qualibet veste et non ultra. In hiis non computatis<br />
aliquibus cordellis deauratis vel non deauratis, que tamen excedere non possint<br />
pondus octo untiarum.<br />
Item possint portare unam centuriam de argento deaurato vel non deaurato,<br />
smaltato vel non smaltato, duntamen pondus ipsius centure deferende tessuto et<br />
omnibus eidem suttis vel affixis computatis non excedat pondus viginti untiarum<br />
nec eidem sint c<strong>la</strong>udate sive c<strong>la</strong>vate aliqui perle, geme vel <strong>la</strong>pides pretiosi.<br />
Item non possint portare vel supra se habere aliquam bursam de auro vel argento<br />
maioris pretii quinque librarum bononinorum vel in qua sint alique perle anese<br />
vel in ea <strong>la</strong>borate.<br />
Item non possint portare in dicitis ultra tres annullos quos portare possint cum<br />
gemis, perlis et aliis <strong>la</strong>pidibus preciosis vel sine.<br />
Item non possint portare aliquas vestes de veluto affigurato de aliquibus figuris sirici,<br />
auri vel argenti sceu brocato de auro vel argento aut de tartarino sceu getanino, camucato<br />
vel baldachino, in quo camucato vel baldachino sit contestum aurum vel argentum<br />
vel quod habeat saldam nec alio quovis pano contesto cum auro vel argento<br />
nec de dalmascho deaurato vel non deaurato nisi ut infra describitur, nec portare gabanum<br />
extra pani non prohibiti profil<strong>la</strong>tum <strong>la</strong>tiori profillo quam sit <strong>la</strong>titudo unius untie.<br />
Nec etiam liceat alicui mulieri portare vel defferre in dorsum dum incedat pedes<br />
aliquam mantelinam curtam que non atingat ad genua alicuius forme vel maneriei,<br />
set portare eisdem liceat mantellum longum duntamen non sit foderatus varo vel<br />
varota, nisi sit uxor militis vel doctoris.<br />
Item non possint portare aliquam vestem, col<strong>la</strong>retum vel gurgiro<strong>la</strong>m super qua<br />
vel quo sint alique ymagines vel figure vel alique litere recamate de auro, argento<br />
vel sirico sceu aliqui maspili recamati ut supra de sirico aut auro vel argento, nisi essent<br />
veteres ut infra dicetur.<br />
Item non possint portare aliquas vestes in quibus sint pelles armelini vel in parte<br />
sutas vel non suttas ipsis vestibus de subtus vel de super, nisi sit uxor vel filia non<br />
nupta militis vel doctoris ut supra proxime.<br />
Item non possint portare manigotos ad aliquas suas vestes quovis modo <strong>la</strong>titudinis<br />
maioris mensure trium untiarum ad mensuram comunis Bononie, foderatos vel<br />
non foderatos. Liceat tamen cuilibet mulieri cuiuscunque status et conditionis existat<br />
portare et deferre in dorsum quascunque vestes non prohibitas ornatas de cor-
118 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
del<strong>la</strong> aurea vel argentea dummodo cordelle, quas apponi contigerit, non excedat<br />
pondus octo untiarum ad plus. Ac etiam possint portare panos de pano <strong>la</strong>ne vel de<br />
sirico iam factos tempore publicationis presentis statuti, duntamen in eis non sit<br />
contestum aurum vel argentum et sit etiam sine perlis, non obstante quod in vel<br />
super dictas vestes essent cordelle de auro vel argento sutte eidem ultra pondus quatuor<br />
untiarum vel essent in aliqua parte earum recamate. Que vestes ut supra facte<br />
cum cordellis sceu recamatoris portari possint usque ad octo annos solum a die<br />
proc<strong>la</strong>mationis fiende de predictis pro parte domini potestatis Bononie. Ita tamen<br />
quod ipse vestes veteres portande ut supra et que permisse sunt portari dentur et<br />
porigantur in scriptis coram domino potestate Bononie vel alio per ipsum deputando<br />
infra decem dies a die cride fiende et bullentur et bul<strong>la</strong>te reperiantur bul<strong>la</strong> ordinanda<br />
per magnificos dominos nostros dominos antianos, de quibus vestibus porigendis<br />
fieri debeat unus liber in forma publica deputandus ad camaram actorum<br />
populi et comunis Bononie.<br />
Item etiam vestes de dalmascho vel dalmaschino iam factas quas portare liceat a<br />
die publicationis presentis statuti usque ad decennium dummodo in eis non sit<br />
contestum aurum vel argentum.<br />
Adhitientes et dec<strong>la</strong>rantes quod presens statutum non se extendat ad uxores, nurrus,<br />
filias, neptes non nuptas in eadem familia habitantes aliquorum offitialium,<br />
provisionatorum, stipendiariorum forensium vel aliorum forensium, qui non sint vel<br />
fuerint sceu essent incolle et habitatores continui civitatis Bononie per spatium quatuor<br />
annorum, dummodo tales uxores, nurrus et filie aut neptes sint etiam forenses.<br />
Et in quolibet casuum predictorum ubi dicte mulieres penas ex facto huiusmodi<br />
incurrerent teneatur pater pro filia, avus et patruus pro nepote in potestate vel secum<br />
in familia existente non nuptis et maritus pro uxore sive socer pro nurru et ipso<br />
facto de dote ipsius mulieris deducantur et frater pro sorore in domo sue habitationis<br />
existente et non nupta.<br />
Ad quas penas solvendas predicti et quilibet predictorum per dominum potestatem<br />
civitatis Bononie, dominum capitaneum populi vel alterum eorum qui per<br />
tempora fuerint realiter et personaliter compel<strong>la</strong>ntur, de quibus omnibus fieri debeat<br />
proc<strong>la</strong>matio per civitatem Bononie et super triviis consuetis ex parte domini<br />
potestatis et domini capitanei. Quam proc<strong>la</strong>mationem de omnibus et singulis in<br />
presenti statuto contentis teneantur fieri facere prefati domini potestas et capitaneus<br />
et qui per tempora fuerint ab introitu eorum offitii infra mensem et in kalendas<br />
mensis ianuarii et in octava pasce Resurectionis annis singulis ut omnibus sepe<br />
deveniat ad notitiam et ut contentorum in presenti statuto nullus valeat ingnorantiam<br />
pretendere, et hoc sub pena centum librarum bononinorum ab eisdem domino<br />
potestate et capitaneo et quolibet eorum tempore eorum sindicatus aufferenda<br />
per sindicum vel sindicos, qui predictos sindicare debuerint. Qui sindicus sceu sindici<br />
teneantur et debeant tempore dicti sindicatus legiptime et solemniter inquirere<br />
etiam nullo instante vel petente utrum prefati domini potestas et capitaneus et eorum<br />
offitiales ad predicta solemniter deputati fuerint negligentes vel remissi in eorum<br />
offitiis rimando et solenniter inquirendo de fatientibus contra formam presentis<br />
statuti et contentorum in eo. Et si reperiretur ipsos vel aliquem eorum fuisse ne-
Bologna 119<br />
gligentes et remissos, puniantur et condamnentur in centum libris bononinorum<br />
applicandis communi Bononie et de eorum sa<strong>la</strong>rio retinendis tempore sindicatus<br />
predicti per offitiales comunis Bononie.<br />
Preterea statuerunt quod nullus, cuiuscunque status et sexus vel conditionis existat,<br />
audeat vel presumat aliquod ex vestimentis predictis incidere, suere aut aliquem<br />
panum ad aliquam ex formis supra prohibitis reducere vel facere aut res supra prohibitas<br />
apponere sceu applicare vel aliquas coronas, fraschatas vel figuras aut ymagines<br />
liliorum, avium, animalium, arborum vel erbarum aut coronel<strong>la</strong>s, giglielos vel<br />
iocalia facere nec facta pa<strong>la</strong>m tenere, sub pena quinque librarum bononinorum cuilibet<br />
contrafatienti et vice qualibet dividenda et applicanda ut infra.<br />
Et quod prefatus dominus potestas et capitaneus presentes et qui pro tempore<br />
erunt et quilibet eorum teneantur et debeant deputare unum notarium et offitialem<br />
discretum pro quolibet eorum qui teneantur et debeant de predictis omnibus<br />
et singulis dilligenter inquirere et inquiri facere. Ac etiam mittere ipsos offitiales<br />
maxime diebus festivis et solemnibus ad ecclesias et specialiter ad ecclesiam ubi festum<br />
singu<strong>la</strong>re vel solenne fieret sceu sacerdos aliquis novellus missam primam cellebraret<br />
pro executione omnium predictorum, duntamen non possit neque valeat<br />
vigore sui offitii aliquam intrare ecclesiam.<br />
Item ne teneantur dicti notarii et offitiales ad domum cuiuscunque sponsi et<br />
sponse tempore nuptiarum et dilligenter inquirere contra formam presentis statuti<br />
vel contentorum in eo. Quorum offitialium re<strong>la</strong>tioni stetur et credatur duntamen<br />
non intrent domum sceu domos alicuius civis vel habitatoris civitatis Bononie.<br />
Item providere volentes sumtibus inordinatis tenore presentium, statuerunt<br />
quod nemini civi, incole, forensi vel habitatori civitatis Bononie etiam occasione<br />
alicuius matrimonii celebrati, contracti, facti vel fiendi, liceat tempore sponsalium,<br />
nutiarum et matrimonii contrahendi vel in aliquo quocunque convivio dominarum<br />
habere ultra treginta dominas. In hiis dominabus etiam in eadem familia et domo<br />
existentibus computatis tam ex parte sponsi quam sponse nisi esset dies qua domine<br />
vadunt pro reducenda sponsa ad domum patris vel matris vel parentum ipsius<br />
sponse, quo casu euntes pro sponsa non debeant numerari. Quibus dominabus in<br />
convivio parando in ora comensali liceat unicuique civi providere in dictis nutiis<br />
vel conviviis de duabus impendionibus et non ultra, super quibus stetur rel<strong>la</strong>tioni<br />
offitialium ad hoc deputatorum vel alterius eorum nisi contrarium probaretur. Prohibentes<br />
tamen cuicunque offitiali quod non intrent aliquam domum aliquorum<br />
civium civitatis Bononie vel forensium habitantium in dicta civitate.<br />
Inhibentes expresse quod nemini liceat ex parte sponsi vel sponse aliqua emsenia<br />
facere de pannis, iocalibus et ornamentis et alia re. Salvo quod liceat sponso donare<br />
sponse res reportandas per eam in domum sponsi nec etiam liceat ex parte<br />
sponsi vel sponse tempore convivii nuptialis aliqua emxenia comestibillia publice<br />
vel oculte mittere alicui persone. Contrafatientes autem penam ipso facto incidant<br />
et incidisse intelligantur libras quinque bononinorum pro quolibet et qualibet vice,<br />
ab eisdem de facto auferenda et applicanda ut infra.<br />
Item providere cupientes vanitatibus mulierum que nedum in vita tempore<br />
sponsalium et nuptiarum sed etiam nittebantur et nittuntur tempore mortis et exe-
120 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
quiarum in eis habundare non modicum. Statuerunt quod nulli mulieri vidue vel<br />
viduande de aliquo cive Bononie, inco<strong>la</strong> vel habitatore, qui benefitio civilitatis gaudere<br />
debeat, liceat etiam tempore exequiarum vel postea habere vel portare vestes<br />
lugubres vel viduales maioris extimationis quatraginta librarum bononinorum nec<br />
etiam aliquas vestes foderatas de varo vel armelino, dossis de varo, squiratollis vel<br />
martorelis aut etiam habere vellos in capite et pro ornatu capitis ipsius mulieris vidue<br />
vel portare maioris pretii pro ipsis velis ad plus decem librarum bononinorum<br />
etiam sub pretestu cuiuscumque relicti facti ultra summam predictam occasionibus<br />
predictis vel aliqua earum. Que legata sceu relicta volumus ipso iure non valere nec<br />
heres ea prestare sceu dare possit sub infrascripta pena nec ad ea prestanda heres<br />
quolibet cogi possit nec ipsa mulier cui reliqueretur recipere possit vel audeat quoquomodo,<br />
sub pena et ad penam vigintiquinque librarum bononinorum cuilibet<br />
partium predictarum etiam tam danti quam recipienti ipso facto exigenda et applicanda<br />
ut supra.<br />
Volumus tamen quod nulli mulieri liceat portare vellos vel vellum terçarolum<br />
vel terçarolos, orditum sceu textum orditos sceu textos in totum vel in partem de lino,<br />
nisi duntaxat pro morte mariti et tunc valoris decem librarum bononinorum ad<br />
plus ut supra. Sub dicta pena auferenda et applicanda et exigenda ut infra proxime.<br />
Possint tamen mulieres portare panisellos et vellose<strong>la</strong>s modo consueto absque velis<br />
lini pendentibus supra pectus. Nulli etiam mulieri liceat portare vestes lugubres simul<br />
cum vellis etiam sibi permissis in habitu lugubri, nisi modo, tempore et forma<br />
infrascripta videlicet, quod possint dictas vestes et velos, qui tamen non sint de lino<br />
ut supra portare pro morte parentum suorum aut parentum mariti usque ad tres<br />
menses ad plus et pro morte fratris et sororis aut consanguineorum carnalium<br />
utriusque sexus tam mariti quam ipsarum mulierum usque ad duos menses. Pro<br />
morte vero aliarum personarum possint portare per unum mensem ad plus, sub pena<br />
et ad penam vigintiquinque librarum bononinorum pro qualibet et qualibet vice<br />
exigenda et applicanda ut infra. Vestes tamen licet facte fuerint pro luctu possint<br />
portare sine velis quantum eis p<strong>la</strong>cuerint.<br />
Et ne sub pretestu veterorum panorum vel centurarum et minoris ponderis per<strong>la</strong>rum<br />
et centurarum predictarum mullieres prosiliant ad aliqua portanda contra<br />
formam presentium statutorum et ut ipse vestes valeat discerni.<br />
Ordinamus quod per magnificos dominos antianos elligatur et deputetur unus<br />
offitialis qui bul<strong>la</strong>re sceu stampare debeat vestes veteres que sunt contra formam<br />
presentium statutorum et permissas defferi usque ad tempus secundum formam ipsorum<br />
statutorum limitatam et quod nul<strong>la</strong> mulier deferre possit seu supra se habere<br />
aliquas de dictis vestibus veteribus permissis, nisi solum usque ad tempus ut supra<br />
vel infra nec aliquod reale de perlis sceu cum perlis vel aliquam centuram permissam,<br />
nisi primo sit stampata sceu bu<strong>la</strong>ta dicta bul<strong>la</strong> sceu stampa deputanda dicto<br />
offitiali, sub pena quinque librarum bononinorum pro qualibet vice qua fuerit contrafactum<br />
et quod non possit tale repertum contra formam presentium statutorum<br />
amplius deferri. Statuimus etiam quod dictus offitialis teneatur et debeat bul<strong>la</strong>re<br />
sceu stampare eas vestes, centuras et etiam iocalia taliter quod ipsis iocalibus nichil<br />
addi possint quin expresse videatur et cognoscatur quotiens fuerit requisitus. Et ad
Bologna 121<br />
taxandum pondus et extimationem iocalium et per<strong>la</strong>rum sit presens massarius<br />
campsorum et aurificum cum sacramento vel deputati per dictos massarios videlicet,<br />
unus pro quolibet cum sacramento et habeant predicti cives et extimatores et<br />
habere debeant pro qualibet stampitura seu bul<strong>la</strong>tura denarios sex tantum, non tamen<br />
aliquam centuram vel iocale per<strong>la</strong>rum contra formam predictorum statutorum<br />
factam et factum stampare vel bul<strong>la</strong>re, sub pena quinqueginta librarum bononinorum<br />
pro qualibet vice qua fuerit contrafactum. Et de predictis vestibus, centuris et<br />
iocalibus que bul<strong>la</strong>ntur sceu stampantur fiat unus [liber] in quo per ordinem scribantur<br />
predicta et cuius sunt ponendo nomen, prenomen et capel<strong>la</strong>m taliter quod<br />
persona cuius erit sciri et cognosci possit et res stampanda sceu bul<strong>la</strong>nda.<br />
Item voluerunt et statuerunt quod non aliqua domina cuiuscunque conditionis<br />
et status existat que de cetero possit nec debeat in dorso aliquam vestem de panno<br />
divisato de seta <strong>la</strong>borato nisi fuerint stampate et facte ut supra.<br />
Item statuerunt et ordinaverunt quod liceat cuicunque persone cuiuscunque<br />
status et conditionis si contingat aliquem mori habere ad corpus sceu exequia octo<br />
funalia sceu dupleria et non ultra. Salvo quod predicta non intelligantur si fuerit<br />
millex vel doctor cui et quibus liceat habere viginti et non ultra.<br />
Insuper volentes ut predicta statuta perpetuum et plenum sortiri possint effectum<br />
providerunt quod nullus civis vel forensis dicere, proponere vel arengare vel<br />
consulere possit, audeat vel presumat contra contenta in hoc statuto vel aliqua contenta<br />
in ipso vel propter quod derogari possit aliquibus contentis in hoc statuto et<br />
quilibet qui contrafecerit in predictis, ipso facto incidat in penam centum librarum<br />
bononinorum communi Bononie applicandam et exigendam de facto per prefatos<br />
dominum potestatem et capitaneum vel alterum eorum.<br />
Preterea statuerunt quod quilibet possit accusare, denuntiare vel notifficare quascunque<br />
personas delinquentes contra predicta vel aliquod predictorum publice, pa<strong>la</strong>m<br />
et secrete pro libito ipsorum denuntiare volentium domino potestati et eius curie<br />
et domino capitaneo populi et eius curie, cuius denuntiatoris dicto cum sacramento<br />
credatur cum dicto et sacramento duorum testium fidedignorum et habeant<br />
et habere debeant tales denuntiatores tertiam partem pene que exigetur de tali denuntiatione.<br />
Item statuerunt quod prefati domini potestas et capitaneus et quilibet ipsorum<br />
possint, teneantur et debeant inquirere eorum mero offitio contra omnes et singulos<br />
delinquentes et fatientes contra formam presentis statuti et omnium contentorum<br />
in eo. Ac etiam ad denuntiationem cuiuscunque denuntiare volentis et quocunque<br />
modo procedatur sumarie de p<strong>la</strong>no simpliciter et de facto sine strepitu et<br />
figura iuditii et veritate reperta possit condennare omni iuris et statutorum solenniter<br />
et substantialiter. Et habeant et habere debeant dicti potestas et capitaneus qui<br />
condennationes fecerint de condennationibus fiendis per eos et exigendis tempore<br />
eorum offitii de predictis vel aliquo predictorum tertiam partem condennationis<br />
que exigetur de predictis. Inhibentes offitialibus, nuntiis et famulis et notariis ad<br />
hoc deputandis predictorum dominorum potestatis et capitanei quod in exercendo<br />
eorum offitium camuffatos, travestitos vel solos non debeant incedere, set semper<br />
secum habere debeant unum nuntium portantem in capite cappellinam discoper-
122 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
tam secundum quod portare debent ex forma statuorum et arestare non possint<br />
quovis modo, ratione vel causa aliquam mulierem vel cum eis loqui, set cauto et<br />
honesto modo investigare nomen et prenomen ipsius mulieris demum eius offitium<br />
exercere possit in puniendo et condennando secundum formam presentis statuti.<br />
Qui offitialis deputandus habeat de qualibet inventione quam fecerit terciam<br />
partem condennationis fiende si exacta fuerit condennatio tempore eius offitii,<br />
quam terciam partem depositarius disco Ursii deputatus debeat servare et conservare<br />
usquequo finitum sit offitium, quo finito et finito sindicatu eius de condennatione<br />
in qua nullus denuntiator fuerit depositarius ad dischum Ursii predictus ad<br />
petitionem ipsius offitialis compel<strong>la</strong>tur per sindicos realiter et personaliter de facto<br />
ad solvendum dictam terciam partem dicto offitiali, de qua parte potestas vel capitaneus<br />
nichil possint habere directo vel obliqum. Cui notario potestas sceu capitaneus<br />
teneatur ultra predictam terciam partem dare debitum et concedens sa<strong>la</strong>rium<br />
arbitrio sindicorum ad quod solvendum compel<strong>la</strong>tur tempore sindicatus non obstante<br />
aliqua promissione vel pacto inter eos habito.<br />
1398, luglio 18<br />
Provvisioni<br />
De ornamentis<br />
I. In Christi nomine, amen. Anno nativitatis eiusdem millesimo trecentesimo<br />
nonagesimo octavo, inditione sesta, die decimo octavo mensis iulii, tempore pontificatus<br />
domini Bonifacii divina providentia pape noni. Volentes inmoderatis sumptibus<br />
vestibus et ornamentis mulierum salubriter obviare, quos nec etiam mariti interdum<br />
valent suportare, desiderantesque quod res publica bonis et honestis moribus<br />
poleat et maxime Deo p<strong>la</strong>centibus, statuerunt quod nul<strong>la</strong> mulier cuiuscumque<br />
condicionis et status existat possit alicuius ornatus causa portare vel super se habere<br />
aliquas gemas sceu aliquos <strong>la</strong>pides preciosos, per<strong>la</strong>s, nacaras, aurum vel argentum<br />
deauratum vel smaltatum vel non, nec aliquam coronetam, zoglielum, ghirandam<br />
vel frascatam de auro vel argento sceu perlis nixi ut infra continetur. Liceat tamen<br />
eis supra capud portare unam unciam cum dimidia argenti aut auri fi<strong>la</strong>ti quocumque<br />
modo vellint et nusto et non nusto, cum siricho vel alia re non prohibita. Liceat<br />
autem dominabus etatis quadraginta annorum et ultra portare trecias tam<br />
deauratas quam non deauratas modo consueto.<br />
II. Item non possint portare et super se ornatus causa habere aureum vel argentum,<br />
salvo quod possint portare argentum tam deauratum quam non vel smaltatum<br />
in et super ornamentis usque ad pondus duodecim untiarum et non ultra, in<br />
hiis vero computatis aliquibus cordellis deauratis vel non deauratis, quas portare et<br />
super se ornatus causa habere possunt usque ad pondus sex untiarum et non ultra<br />
et prout eis p<strong>la</strong>cuerit ut infra.<br />
III. Item quod possint portare ultra predictas duodecim untias et sex untias in<br />
cordellis unam centuram vel tesutum de argento deaurato vel non deaurato, smal-
Bologna 123<br />
tato vel non smaltato, dum tamen pondus argenti et auri smaltati ipsarum centure<br />
et tesuti defferendum tesuto et omnibus eidem sutis vel afixis computatis non excedat<br />
pondus decem untiarum, nec eidem sint c<strong>la</strong>udate vel cavate aut afixe alique<br />
perle vel <strong>la</strong>pides preciosi.<br />
IIII. Item non possint portare aliquod perfilum maioris <strong>la</strong>titudinis sceu altitudinis<br />
pancie in gabano vel sacho observetur capitulum in et super hoc descriptum.<br />
V. Item non possint portare in digitis ultra tres anulos, quos portare possint<br />
cum gemis, perlis et aliis <strong>la</strong>pidibus preciosis vel non.<br />
VI. Item non possint portare aliquas vestes de veluto afigurato vel cum pilo lungo<br />
quovis modo sceu brochato de auro vel argento aut de aliquo panno de <strong>la</strong>na vel<br />
de siricho vel nusto cuntesto de auro vel argento vel qui habeat saldam, nec aliquas<br />
vestes ad torlos, undas, mando<strong>la</strong>s, saglias, gradas, schaiones et similes nixi ut infra<br />
describitur, nec portare gabanum sceu sachum perfi<strong>la</strong>tum ad collum vel ad pedes<br />
<strong>la</strong>tiori perfilo quam sit <strong>la</strong>titudo unius uncie, manice autem cuiuscumque vestis non<br />
possint esse <strong>la</strong>tiores uno brachio et tercio mensurando circhum circha, et non possint<br />
esse longiores quam sit brachium cum manu mulieris vestem deferentis, salvo<br />
quam ad pannos veteres et iam factos dum tamen sint bo<strong>la</strong>ti.<br />
VII. Item non possint portare sceu vestitam habere aliquam vestem in aliqua sui<br />
parte rechamatam, nel aliquos botones sceu maspilos rechamatos, nixi essent vestes<br />
veteres ut infra dicetur et bu<strong>la</strong>tas ut supra, nec etiam deffere ad collum vel ad petus<br />
nec ad brachia aliquem zoglielum nec aliquam divixiam vel col<strong>la</strong>rinum alicuius precii.<br />
VIII. Item non possint portare aliquas vestes foderatas de aliquibus pellibus, videlicet<br />
armelini, varii et dosubus varii, squira<strong>la</strong>torum, varotarum et martirelorum<br />
in totum vel pro parte sute vel non sute ipsis vestibus de suptus vel de super nec alterius<br />
generis foderationis eiusdem vel maioris valoris, salvo quod liceat eis portare<br />
de dictis pellibus, excepto et armelino pro vistis manicharum vel perfilis sceu filitis,<br />
predicta autem huius capituli non se extendant ad mulieres et dominas cuiuscumque<br />
conditionis etatis quadraginta annorum et abinde supra, de qua etate stetur sacramento<br />
ipsarum, nec ad uxores vel filias non nuptas militum vel doctorum iuris<br />
civilis vel canonici, medicine sceu phisice.<br />
VIIII. Item non possint portare manigotos ad aliquas suas vestes quovis modo<br />
<strong>la</strong>titudinis maioris mensure trium untiarum ad mensuram comunis Bononie<br />
foderatas vel non foderatas. Item quod possint portare vestes iam factas tempore<br />
proc<strong>la</strong>mationis facte, non obstante quod sint prohibite ex forma presentium<br />
capitulorum, dum tamen manice que essent <strong>la</strong>tiores vel longiores quam supra<br />
reducantur atque bulentur ad formam permissam de qua supra continetur, et dum<br />
tamen in eis non sint perle vel aliquod argentum ultra pondus argenti supra<br />
permissum, non computatis in hiis recamaturis vel cordellis, que vestes ut supra<br />
facte portari possint usque ad octo annos solum a die proc<strong>la</strong>mationis facte et fiende<br />
de predictis pro parte domini potestatis Bononie et capitanei, ita tamen quod ipse<br />
vestes veteres que ut supra permisse sunt portari dentur et porigantur in scriptis<br />
coram domino potestate et capitaneo vel alio eorum officiali deputando infra<br />
terminum cride et bulentur et bu<strong>la</strong>te reperiantur bul<strong>la</strong> ordinata per magnificos<br />
dominos nostros antianos, de quibus vestibus porigendis fieri debeat unus liber in
124 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
forma publica deputandus ad cameram actorum comunis et populi Bononie, in<br />
quo scribi debeat qualitas panni et nomen persone mulieris et eius viri si est nupta<br />
allias eius patris, et cape<strong>la</strong> in qua habitat et sic quod cognosci possit et sciri tam<br />
mulier cuius est vestis quam vir sive eius pater, et alia mulier quam in dicto libro<br />
descripta portare sceu induere et indutam habere sceu portari vel inducta haberi<br />
possit per aliquam mulierem, sub pena cuilibet contrafacienti in aliquo<br />
predictorum tam in presenti capitullo quam precedentium vice qualibet librarum<br />
quinque bononinorum, que pena et etiam infrascripte aplicentur et dividantur ut<br />
infra in ultimo capitullo continetur, et hoc in vestibus aliis quam brochatis, auro<br />
vel argento, et earum de<strong>la</strong>tione quas portare non permittuntur nixi quantum per<br />
statuta compi<strong>la</strong>ta per sexdecim officiales tunc super reformatione status in<br />
millesimo trecentesimo nonagesimo quarto, que statuta quoad dictas vestes et eas<br />
deferentes firma permaneant.<br />
X. Adicientes et dec<strong>la</strong>rantes quod presens statutum non se extendat ad uxores,<br />
nurus, filias, neptes non nuptas in eadem familia habitantes aliquorum officialium<br />
provisionatorum, stipendiariorum forensium vel aliorum forensium non inco<strong>la</strong>rum<br />
sceu habitatorum civitatis Bononie minori spatio quinque annorum, dummodo tales<br />
uxores, nurus vel filie aut neptes sint etiam forenses.<br />
XI. Item in quolibet casuum predictorum ubi dicte mulieres penas in facto huiusmodi<br />
incurerent, teneatur pater pro filia, avus et patruus pro nepte secum in familia<br />
existentibus sceu habitantibus non nuptis, et maritus pro uxore sive socer pro<br />
nuru, et ipso facto de dote ipsius mulieris deducantur, et frater pro sorore in domo<br />
sue habitationis et non nupta. Aditientes quod si tamen semel in unaquaque die<br />
qua mulier aliqua contrafecisse predictis fuerit inventa penam predictam dicatur incurisse.<br />
Et ut mariti diligentiores existant providerunt quod pro unaquaque vice<br />
qua uxore alicuius fuerit inventa contrafecisse predictis extimum mariti augeatur in<br />
libris vigintiquinque bononinorum.<br />
XII. Preterea statuerunt quod nullus cuiuscumque status, masculus vel femina,<br />
vel condicionis existat, audeat vel presumat aliquod ex vestimentis predictis superius<br />
prohibitis incidere, suere aut aliquem pannum ad aliquam ex formis supra prohibitis<br />
reducere vel facere aut res supra prohibitas ei apponere sceu applicare, sub<br />
pena cuilibet sartori et cuicumque alteri masculo vel femine qui in predictis contrafecerit<br />
decem librarum bononinorum. Similiter statuerunt et providerunt ne aliquis<br />
possit aliquas coronas, fraschatas, sagliotas vel figuras sceu imagines liliorum,<br />
avium, animalium, arborum vel erbarum et corone<strong>la</strong>s facere nec factas pa<strong>la</strong>m tenere<br />
sub pena quinque librarum bononinorum cuilibet contrafacienti et vice qualibet<br />
dividenda et aplicanda ut supra, nixi facerent vel fecissent ad petitionem alicuius<br />
forensis extra comitatum portare volentis vel nixi facerent vel fecissent pro aliquo<br />
masculo portare pro se volente.<br />
XIII. Et quod prefati dominus potestas et capitaneus presentes et qui pro tempore<br />
erunt et quilibet eorum teneantur et debeant deputare unum ex notariis suis discretum<br />
pro quolibet eorum qui teneantur et debeant de predictis omnibus et singullis<br />
diligenter et efficaciter inquirere et inquiri facere ac etiam mittere ipsos officiales<br />
maxime diebus festivis et solennibus ad ecclesias et specialiter ad ecclesiam
Bologna 125<br />
ubi festum singu<strong>la</strong>re et solenne fieret sceu sacerdos aliquis novus missam primam<br />
celebraret pro executione omnium predictorum, dum tamen non possint neque valeant<br />
in aliqua ecclesia ipsum officium exercere.<br />
XIIII. Item ire teneantur dicti notarii et officiales ad domos cuiuscumque sponsi<br />
et sponse tempore nuptiarum et diligenter inquirere de facientibus contra formam<br />
presentis statuti vel contentorum in eo, quorum officialium re<strong>la</strong>ptioni stetur et credatur<br />
dum tamen non intrent domum sceu domos alicuius civis vel habitatoris civitatis<br />
Bononie pro predicto officio exercendo.<br />
Item providere volentes sumptibus inordinatis tenore presentium statuerunt<br />
quod nemini civi, incole, forensi vel habitatori civitatis Bononie etiam occaxione<br />
alicuius matrimonii celebrati, contracti, facti vel fiendi liceat quolibet tempore<br />
sponsalium, nuptiarum vel matrimonii contrahendi vel in aliquo quocumque convivio<br />
habere ultra treginta dominas, in hiis dominabus etiam in eadem domo et familia<br />
existentibus computatis tam ex parte sponsi quam sponse, nixi esset dies qua<br />
domine vadunt ad reducendam sponsam ad domum patris vel matris vel parentum<br />
ipsius sponse, quo casu euntes pro sponsa non debeant numerari, quibus dominabus<br />
in convivio sceu prandio more comensali liceat unicuique civi providere in dictis<br />
nuptiis vel convittiis de duabus imbandisonibus carnium et non ultra, super<br />
quibus stetur re<strong>la</strong>tioni officialium ad hoc deputatorum vel alterius eorum nixi contrarium<br />
probaretur, prohibentes tamen cuicumque officiali quod non intrent domum<br />
aliquorum civium civitatis Bononie vel forensium habitancium in dicta civitate<br />
pro dicto eorum officio exercendo.<br />
Inhibentes expresse quod nemini liceat ex parte sponsi vel sponse aliqua ensenia<br />
facere de pannis, iocalibus et ornamentis et alia re, salvo quod liceat sponso donare<br />
sponse res repportandas per eam in domo sponsi, nec etiam liceat ex parte sponsi<br />
vel sponse tempore convii nuptialis aliqua ensenia comestibilia publice vel oculte<br />
mittere alicui persone nixi eis qui sponsam duxerint ad domum sponsi, nam tunc<br />
possit sponsus ensenium aliquod mittere sed non teneatur. Contrafacientes autem<br />
in penam ipso facto incidant et incidisse intelligantur unius bononini auri pro quolibet<br />
ensenio et qualibet vice ab eisdem de facto auferenda et aplicanda ut infra.<br />
Item providere cupientes inmoderatis sumptibus viduarum et que fiunt tempore<br />
viduitatis ipsarum, statuerunt quod nulli mulieri vidue vel viduande de aliquo cive<br />
Bononie inco<strong>la</strong> vel habitante qui beneficio civilitatis gaudere debeat, liceat etiam<br />
tempore exequiarum vel postea, habere vel portare vestes lugubres vel viduales<br />
maioris exstimacionis quinquaginta librarum bononinorum, nec etiam aliquas vestes<br />
foderatas de vario vel armelino, dossis de vario, squiratollis vel martorellis aut<br />
etiam habere velos in capite et pro ornatu capitis ipsius mulieris vidue, vel portare,<br />
maioris precii pro ipsis velis ad plus maioris exstimationis decem librarum bononinorum,<br />
etiam pretestu cuiuscumque relicti facti ultra sumam predictam occaxionibus<br />
predictis vel aliqua earum, que legata sceu relicta esse[n]t ultra quantitatem<br />
predictam, et ex predicta causa volumus ipso iure non valere in quantitate excedente<br />
sumam dictarum decem librarum bononinorum et dictarum quinquaginta librarum<br />
bononinorum, nec heres ea prestare sceu dare possit sub infrascripta pena, nec<br />
ad ea prestanda heres ipse quomodolibet cogi possit, nec ipsa mulier cui relinquere-
126 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
tur recipere possit vel audeat quoquo modo sub pena et ad penam quinque librarum<br />
bononinorum cuilibet partium predictarum, etiam tam danti quam recipienti<br />
ipso facto auferenda et exigenda ac aplicanda ut infra. Ipsam tamen mulierem ita<br />
demum in penam incidere providerunt si heres ipsi mulieri prothestatus fuerit et<br />
presens statutum eidem ostendiderit.<br />
Item statuerunt et ordinaverunt quod liceat cuicumque persone cuiuscumque<br />
condicionis et status existat si contingat aliquem mori habere ad corpus sceu exequias<br />
octo funeralia sceu dupleria et non ultra, salvo quod predicta non intelligantur<br />
si fuerit miles vel doctor, cui et quibus liceat habere viginti et non ultra, nixi<br />
otempta licentia a dominis antianis et dominis de collegiis.<br />
Insuper, volentes ut predicta statuta perpetuum et plenum sortiri possint effectum,<br />
providerunt quod nullus civis vel forensis dicere, proponere vel arengare aut<br />
consulere possit contra contempta in presenti statuto vel aliqua contempta in ipso<br />
vel propter quod derogari possit aliquibus contentis in hoc statuto, et quilibet qui<br />
contrafecerit in predictis ipso facto incidat in penam vigintiquinque librarum bononinorum<br />
comuni Bononie aplicandam et exigendam de facto per prefatos dominum<br />
potestatem et capitaneum vel alterum ipsorum.<br />
Preterea statuerunt quod quilibet possit acuxare, denuntiare et notificare quascumque<br />
personas delinquentes contra predicta vel aliquod predictorum publice,<br />
pa<strong>la</strong>m et secrete pro libito ipsorum denuntiare volentium domino potestati Bononie<br />
et eius curie, cuius denuntiantis dicto cum sacramento credatur et cum dicto et<br />
sacramento unius testis fidedigni, et habeant et habere debeant tres tales denuntiatores<br />
terciam partem pene que exigetur de tali denuntiatione.<br />
Item statuerunt quod prefati dominus potestas et capitaneus et quilibet eorum<br />
possint, teneantur et debeant inquirere eorum mero officio contra omnes et quoscumque<br />
delinquentes et facientes contra formam presentis statuti vel contentorum in<br />
eo, ac etiam ad denuntiationem cuiuscumque denuntiare volentis et quocumque modo<br />
procedatur sumarie, simpliciter et de p<strong>la</strong>no, sine strepitu et figura iudicii, et veritate<br />
reperta possint condemnare omni iuris et statutorum solemnitate et substancialitate<br />
obmissa, et habeant et habere debeant dicti potestas sceu capitaneus qui condemnationes<br />
fecerint de condemnationibus fiendis per eos et exigendis tempore eorum<br />
officii de predictis terciam partem dicte pene per eos vel alterum eorum exigende dividendam<br />
inter ipsum potestatem vel capitaneum et notarium qui inventor fuerit ubi<br />
ex inventione condemnatio sequatur, alias si sine inventione condemnatio sequeretur<br />
tunc tota il<strong>la</strong> tercia pars pene sit ipsius potestatis vel capitanei condemnationem facientis.<br />
Inhibentes officialibus, nuntiis, famulis et notariis ad hoc deputandis predictorum<br />
dominorum potestatis et capitanei quod in exercendo eorum officium camufati,<br />
transvestiti vel soli non debeant incedere, sed semper habere secum debeant unum<br />
nuntium portantem in capite capelinam discopertam secundum quod portare debent<br />
ex forma statutorum. Et arestare non possint quovis modo, ratione vel causa aliquam<br />
mulierem vel cum eis loqui, sed cauto et honesto modo investigare nomen et pronomen<br />
ipsius mulieris demum eius officium exercere possint in puniendo et condemnando<br />
secundum formam presentis statuti et cetera.<br />
Et ne turbetur divinum officium vel predicationes prohibuerunt ne dicti officiales<br />
intrent eclesiis nec alia loca religiosa pro inventionibus faciendis et ne aliquod
Bologna 127<br />
aliud inconveniens eveniat similiter prohibuerunt ne intrent domos privatarum<br />
personarum.<br />
Ad quas penas predicti et quilibet predictorum per dominum potestatem civitatis<br />
Bononie et dominum capitaneum populi vel alterum eorum qui per tempora<br />
fuerint realiter et personaliter compe<strong>la</strong>ntur, et sindicus sceu scindici dictorum domini<br />
potestatis et capitanei teneantur et debeant tempore dicti sindicatus legiptime<br />
et solenniter inquirere etiam nullo instante vel petente utrum prefati dominus potestas<br />
et capitaneus et eorum officiales ad predicta specialiter deputati fuerint negligentes<br />
et remissi in eorum officiis rimando et solenniter inquirendo de facientibus<br />
contra formam presentis statuti et contentorum in eo. Et si reperiretur ipsos vel aliquem<br />
ipsorum fuisse negligentes et remissos puniantur et condemnentur in centum<br />
libris bononinorum aplicandis comuni Bononie et de eorum sa<strong>la</strong>rio retinendis<br />
tempore sindicatus predicti per officiales comunis Bononie.<br />
Et ut predictorum notitia habeatur providerunt quod dominus potestas vel<br />
capitaneus debeat in locis publicis et consuetis facere publice proc<strong>la</strong>mari sono tube ut<br />
est moris et omnia et singu<strong>la</strong> capitu<strong>la</strong> huius statuti vulgariter legi per unum ex suis<br />
notariis et exponi ipsi banitori et per banitorem alta voce dici. Et postea in principio<br />
regiminis uniuscuiusque eorum ille qui preerit debeat facere proc<strong>la</strong>mari in locis<br />
consuetis generaliter quod omnes quiuscumque condicionis et status existant de<br />
vestibus et ornamentis mulierum disposita et ordinata debeant observare et in aliquo<br />
non contravenire sub pena in statuto contenta. Scientes quod dilligens discusio et<br />
inquisicio fiet de predictis et repertus culpabilis inremisibiliter punietur. Et ut quilibet<br />
possit faciliter examinare et videre dictum statutum in qualibet sui parte providerunt<br />
et statuerunt quod notarius deputatus ad provisorem iusta portam Ravenatem debeat<br />
tenere continuo unam copiam quam cuilibet hostendere possit et ad hanc copiam<br />
tenendam dominus potestas et dominus capitaneus eos compel<strong>la</strong>nt remediis<br />
opportunis.<br />
1401, gennaio<br />
Statuto suntuario<br />
Provisio super ornatu mulierum anni 1401<br />
In Christi nomine, amen. Eiusdem nativitatis anno millesimo quatricentesimo<br />
primo, inditione nona, die penultima mensis ianuarii, tempore pontificatus domini<br />
Bonifacii divina providentia pape noni. Quia decet quoslibet rem publicam gubernantes<br />
subdittos suos conservare locupletes et eorum utilitates et comoda promovere<br />
curamque et diligentiam adhibere possetenus ut per ambitiosas, inutiles et immoderatas<br />
expensas suas non dissipent facultates, ideo sapientes et discreti viri domini<br />
Thomas de Sancto Iohanne et Nico<strong>la</strong>us de Aççoguidis legum doctores, Iohannes<br />
de Monterinzoli, Iacobus Plevalis et Matheus Fucii notarii et procuratores, Bartolomeus<br />
Bolognini de Seta, Laurentius de Mattase<strong>la</strong>nis, Zannus de Malviciis et
128 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Georgius de Bonsignoribus mercatores, omnes cives Bononienses, statutarii et officiales<br />
ad statuta comunis Bononie revidenda, corrigenda et de novo etiam ut expediens<br />
eis videbitur compi<strong>la</strong>nda legitime electi et deputati etiam auctoritate generalis<br />
consilii sexcentorum populi et comunis Bononie ut supra in generali titulo statutorum<br />
plenius continetur.<br />
Volentes immoderatis sumptibus, vestibus et ornamentis mulierum salubriter<br />
obviare, quos nec etiam interdum mariti valent supportare, desiderantesque quod<br />
res publica bonis et honestis moribus poleat et maxime Deo p<strong>la</strong>centibus, statuerunt<br />
quod nul<strong>la</strong> mulier cuiuscumque conditionis et status existat possit alicuius ornatus<br />
causa portare vel super se habere aliquas zemmas seu aliquos <strong>la</strong>pides preciosos, per<strong>la</strong>s,<br />
nacharas, aurum vel argentum deauratum vel smaltatum vel non, nec aliquam<br />
coronetam, zugliellum, ghir<strong>la</strong>ndam vel frascatam de auro vel de argento seu perlis,<br />
nisi ut infra continetur. Liceat tamen eis supra capud portare tres untias argenti aut<br />
auri fi<strong>la</strong>ti quocumque modo velint et mixti et non mixti, cum sirico vel alia re non<br />
prohibita. Possint tamen portare tretias tam deauratas quam non deauratas modo<br />
consueto.<br />
Item non possint portare super se vel ornatus causa habere aurum vel argentum,<br />
salvo quam possint portare argentum tam deauratum quam non, vel smaltatum, in<br />
et super vestibus seu ornamentis usque ad pondus duodecim unciarum et non ultra,<br />
in hiis non computatis aliquibus cordellis deauratis vel non deauratis quas portare<br />
et super se ornatus causa habere possint usque ad pondus sex unciarum et non<br />
ultra et prout eis p<strong>la</strong>cuerit ut infra, ita tamen quod super aliqua veste veluti vel sirici<br />
alicuius maneriei de novo fienda habere et deferre non possint ultra duas uncias<br />
argenti deaurati vel non deaurati affixi dictis vestibus, sub pena ammissionis ipsius<br />
argenti prohibiti et decem librarum bononinorum.<br />
Item quod possint portare ultra predictas duodecim uncias et sex uncias in cordellis<br />
ut supra unam centuram vel tessutum seu cinto<strong>la</strong>m de argento deaurato vel<br />
non deaurato, smaltato vel non smaltato, dum tamen pondus argenti, auri et smalti<br />
centure, tessuti vel cintole deferendum cum omnibus eidem sutis vel affixis non excedat<br />
quindecim uncias, nec eidem centure, tessuto vel cintole sint vel esse possint<br />
c<strong>la</strong>udate vel chiavate aut affixe alique perle vel <strong>la</strong>pides preciosi, sub pena ammissionis<br />
centure, tessuti et cuiuscumque alterius cintole prohibite ut supra portari.<br />
Item non possint portare aliquod perfilum maioris <strong>la</strong>titudinis seu altitudinis<br />
pancie vari vel varotte ad aliquam vestem sub pena quinque librarum bononinorum,<br />
ita tamen quod ad aliquem gambanum vel saccum portare non possint aliquod<br />
perfilum pellis alicuius animalis silvestris.<br />
Item non possint portare in digitis ultra tres annulos quos portare possint cum<br />
zemmis, perlis et aliis <strong>la</strong>pidibus preciosis vel non, prout eis p<strong>la</strong>cuerit. Et si fuerit reperta<br />
portare in digitis ultra dictos tres annulos incidat penam librarum decem bononinorum<br />
pro quolibet alio annulo et ammissionis annuli ultra numerum predictum.<br />
Item non possint portare aliquam vestem de veluto affigurato vel cum pilo longo<br />
vel levato non polito quovismodo nec aliquam vestem de brochato de auro vel de argento<br />
aut de pano <strong>la</strong>ne vel sirici contesto et misto auro vel argento, sub pena ammissionis<br />
vestis prohibite et librarum decem bononinorum. Nec possint portare gabanum<br />
seu sachum perfi<strong>la</strong>tum ad collum <strong>la</strong>tiori perfilo quam sit <strong>la</strong>titudo unius uncie,
Bologna 129<br />
sub pena librarum quinque bononinorum. Manice autem cuiuscumque vestis non<br />
possint esse <strong>la</strong>tiores in aliqua sua parte duobus brachiis mensurando circumcirca, et<br />
non possint esse longiores quam sit brachium cum manu mulieris vestem deferrentis.<br />
Manichas autem ad formam manteghelli portare possint, ita tamen quod talis manica<br />
in aliqua parte non sit <strong>la</strong>tior vel longior quam de aliis manicis supra proxime dictum<br />
est, sub pena decem librarum bononinorum. Manice tamen vestium uxorum, nuruum<br />
et filiarum militum seu doctorum iuris civilis, canonici vel medicine esse possint<br />
<strong>la</strong>titudinis duorum brachiorum cum dimidio mensurando circumcirca ut supra.<br />
Item non possint portare seu vestitam habere aliquam vestem in aliqua sui parte<br />
recamatam nec aliquos bottones seu maspillos rechamatos nisi essent vestes veteres<br />
descriptas et bul<strong>la</strong>tas ut infra dicetur. Nec etiam deferre ad collum, ad pectus vel ad<br />
brachia nec in aliqua parte persone aliquem zugliellum vel aliquam divisam vel col<strong>la</strong>rium<br />
alicuius precii vel generis sub pena ammissionis talis rei prohibite portari ut<br />
supra et decem librarum bononinorum.<br />
Item non possint portare aliquas vestes foderatas de aliquibus pellibus, videlicet<br />
armelini, varii et dossibus varii, squiratullorum, varottarum et martirellorum vel alterius<br />
animalis silvestris in totum vel pro parte sute vel non sute ipsis vestibus de<br />
subtus vel de super sub pena ammissionis ipsius vestis et decem librarum bononinorum.<br />
Salvo quod liceat eis portare de pellibus dossorum varii, squiratullorum,<br />
varottarum et martirellorum non tamen armelini pro vistis manicarum vel perfilis<br />
seu filitis. Viste enim manicarum esse non possint ultra quam sint tres dossi varorum<br />
in longitudine sub pena librarum decem bononinorum 139 .<br />
Item non possint portare aliquos maneghettos sub manicis longiores quam sint<br />
brachia mulieris deferrentis sub pena librarum quinque bononinorum, qui tamen<br />
maneghetti non possint esse de pano auri vel argenti vel in quo aurum vel argentum<br />
sint contextum et mistum 140 .<br />
Item non possint portare manigottos ad aliquas suas vestes quovismodo <strong>la</strong>titudinis<br />
maioris mensure trium unciarum, foderatos vel non foderatos, sub pena librarum<br />
quinque bononinorum 141 .<br />
Item non possint portare gabanum vel vestem aliquam que sit circa pedes maioris<br />
<strong>la</strong>titudinis decem brachiorum, sub pena perditionis dicte vestis, nec etiam possint<br />
portare aliquas vestes novas factas ad turlos, scaglias, undas vel ad intaglios vel<br />
ad aliam formam seu figuram novam, quam ad formam et fogiam que hucusque<br />
fuerit comuniter, publice et pa<strong>la</strong>m facta et portata per civitatem Bononie per dominas<br />
huius civitatis seu magnam partem earum, sub pena decem librarum bononinorum<br />
et perditionis talis vestis. Nove autem vestes inteliguntur que facte fuerint<br />
post XXV presentis mensis ianuarii, nec etiam vestes veteres ex forma huius capituli<br />
prohibitas portare possint nisi descripte fuerint et bul<strong>la</strong>te ut infra 142 .<br />
139 Nel margine destro del paragrafo De foderibus.<br />
140 Nel margine destro del paragrafo De manigittis.<br />
141 Nel margine destro del paragrafo De manigottis.<br />
142 Nel margine destro del paragrafo De <strong>la</strong>titudine vestium.
130 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Item non possint portare ad manicas vel ad aliquam partem vestis aliquam frangiam<br />
de sirico vel de auro vel de aliquo filo preterquam de lino vel de <strong>la</strong>na.<br />
Item non possint portare aliquam vestem que sit longior quam sit domina cum<br />
p<strong>la</strong>nellis, possint tamen non obstantibus supra dispositis portare vestes factas per<br />
totam vigesimam quartam diem presentis mensis ianuarii non obstante quod sint<br />
prohibite ex forma presentis ordinamenti, exceptis tamen diebus quatragesime, quibus<br />
diebus et etiam ad nuptias aliquas seu festum nuptiale tales vestes factas alias<br />
prohibitas portare non possint, sub pena ammissionis talis vestis, dumtamen manice<br />
talium vestium factarum que essent <strong>la</strong>tiores vel longiores quam supra dictum sit<br />
reducantur ad formam permissam de qua supra continetur, et dumtamen in eis vel<br />
super eis aut super aliqua veste non sint perle vel aliquod aurum vel argentum ultra<br />
pondus supra permissum, non computatis in ipso pondere recamaturis vel cordellis<br />
vel auro contesto et misto ut supra. Que vestes ut supra facte et reducte portari possint<br />
et non aliter sub pena predicta, et si deferrerentur contra formam predictam<br />
inteligantur esse prohibite, ita tamen quod ipse vestes veteres que ut supra permisse<br />
sunt portari et que si nove fierent prohibite sunt portari ut supra dari debeant in<br />
scriptis modo et forma deputandis per dominos antianos presentes infra terminum<br />
per ipsos dominos antianos statuendum et bul<strong>la</strong>ri bul<strong>la</strong> ordinanda per dictos dominos<br />
antianos. De quibus vestibus factis fieri debeat unus liber in forma publica qui<br />
debeat deponi ad cameram actorum comunis et populi Bononie, in quo scribi debeant<br />
qualitas pani et vestis et nomen persone, mulieris et eius viri si est nupta,<br />
alias eius patris, et capel<strong>la</strong> in qua habitat sic quod cognosci possit et sciri tam mulier<br />
cuius est vestis quam viri seu eius pater.<br />
Item non possint portare aliquam vestem super alios panos de dorso earum que<br />
sint sine manicis vel que non habeant manicas longas saltem quantum est longitudo<br />
brachii domine ipsam vestem deferentis. Dec<strong>la</strong>rantes insuper quod si qua vestis<br />
vetus ad usum domine seu mulieris de pano <strong>la</strong>ne vel sirici facta reperiretur que haberet<br />
seu super qua affixa, suta vel anexa esset aliqua quantitas argenti deaurati vel<br />
non, seu cordel<strong>la</strong>rum auri ultra pondus supra ordinatum seu que esset recamata<br />
alio recamo quam de perlis, talis vestis deferri possit impune si ipsa vestis ex sui inspetione<br />
vel per probationes que legitime fierent facta esse reperiretur a tribus annis<br />
proxime retroactis retro. Et idem inteligatur de mantellis et cappis ad usum mulierum<br />
veteribus per totam XXV diem huius mensis ianuarii factis, foderatis de vario,<br />
varottis vel dossibus varii vel alia pelle qui et que impune deferri possint quamvis<br />
vestes in hoc capitulo descripte non fuerint bul<strong>la</strong>te vel date in scriptis. Uxores autem<br />
et matres militum vel doctorum vidue vel uxorate ut supra mantellos et cappas<br />
etiam in futurum fiendas et fiendos foderatos et foderatas de varotta, varo vel dossibus<br />
vari aut alia pelle quam armelino impune deferre possint etiam si non sint bul<strong>la</strong>te<br />
vel aliqualiter scripte. Decernentes insuper quod alicui mulieri tempore nuptiarum<br />
vel postea quandocumque fieri non possint nec habere ultra quam duas vestes<br />
de sirico non tamen prohibitas ex forma presentis ordinamenti, sub pena ammissionis<br />
vestis prohibite et decem librarum bononinorum.<br />
Item non possint portare aliquos paternoster vel aliquid aliud loco paternoster,<br />
quorum seu cuius extimatio et valor in totum excedat sumam quindecim librarum<br />
bononinorum sub pena ammissionis eorum.
Bologna 131<br />
Item non possint de cetero portare in pedibus aliquos subtu<strong>la</strong>res nec aliquas p<strong>la</strong>nel<strong>la</strong>s<br />
cum punctis longioribus media uncia vel que sint picte, intagliate vel recamate<br />
seu sbuciate in totum vel pro parte aut que sint de aliquo corio quam de corio<br />
nigro vel albo. Nec etiam deferre possint aliquas caligas so<strong>la</strong>tas vel scofones so<strong>la</strong>tos<br />
nec contisatos in aliqua forma sub pena cuilibet contrafacienti librarum quinque<br />
bononinorum pro qualibet vice. Et eandem seu similem penam incurrat quilibet<br />
calzo<strong>la</strong>rius qui aliquod de supra prohibitis fecerit. Et ad obviandum fraudibus que<br />
comitti possent per dominas providerunt quod si aliqua domina de cetero per aliquem<br />
ex officialibus deputandis ad predicta inventa fuerit aliquam vestem prohibitam<br />
deferre et seu inductam esse de aliqua veste prohibita seu deferre pro ornatu<br />
sue persone aliquod ex supra prohibitis et talis domina mutaverit sibi nomen vel<br />
mariti, talis domina incidat pro qualibet vice penam librarum decem bononinorum<br />
et quod per dominum potestatem seu capitaneum populi seu per aliquem alium officialem<br />
condemnatio aliqua occaxione aliquorum contentorum in presenti ordinamento<br />
fieri non possit de contrafaciente in aliquo casuum predictorum nisi ante<br />
condemnationem ex parte talis officialis domina vel persona condenanda et eius<br />
maritus et seu alius quilibet qui ad condemnationem seu solutionem condemnationis<br />
fiende teneretur ex forma huius ordinamenti citentur semel inventi et bis non<br />
inventi ad eorum defensionem faciendam cum assignatione termini trium dierum.<br />
Et si domina citata vel alius citatus ut supra comparuerit per se vel alium et allegaverit<br />
dominam citatam non esse il<strong>la</strong>m que per officialem inventa et scripta fuisset<br />
tunc am sit il<strong>la</strong> et eadem domina vel non, stetur dec<strong>la</strong>rationi officialis predicti,<br />
prius revisa per talem officialem qui inventionem fecisset domina ut supra citata ad<br />
petitionem comparentis in aliqua ecclesia civitatis Bononie vel in domo habitationis<br />
talis domine citate, et si contrafecerit non valeat condemnatio ipso iure.<br />
Item quia in mobiliis, scrineis, chofanis et chofanellis que fiunt pro sponssis expense<br />
immoderate et excessive fiunt et occurrunt, quibus obviare volentes providerunt<br />
quod expensa que pro parte vel ex <strong>la</strong>tere sponse fieret in scrineis seu coffanis et<br />
coffanello ac mobiliis et aliis que in coffanello ponuntur in totum excedere non<br />
possit summam centum librarum bononinorum. Ita tamen quod aliqui scrinei vel<br />
coffani qui pro parte vel ex <strong>la</strong>tere sponse mitterentur ad domum sponsi non possint<br />
fieri vel esse tarsiati nec aliqua quantitas auri fini vel argenti deaurati possit eis affigi,<br />
annetti vel imponi sub pena contrafacienti ammissionis scrineorum et coffanorum,<br />
et cuilibet magistro lignaminis scrinea predicta seu chofanos facienti contra<br />
formam predictam librarum decem bononinorum pro quolibet scrineo vel chofano.<br />
Chofanellus autem cuiuslibet sponse possit esse deauratus et pictus, ita tamen quod<br />
expensa ipsius chofanelli et scrineorum seu chofanorum et omnium mobiliarum ut<br />
supra excedere non possint dictam summam librarum centum bononinorum.<br />
Item in quolibet casuum predictorum ubi dicte mulieres in facto huiusmodi penas<br />
incurrerent teneatur patre pro filia, avus et patruus pro nepte non nuptis secum<br />
in domo et familia habitantibus, et maritus pro uxore sive socer pro nuru in eadem<br />
domo et familia habitantibus, et ipso facto de dote ipsius mulieris que nupta esset<br />
deducantur, et frater maior vigintiquinque annis pro sorore non nupta in familia et<br />
domo ipsius fratris habitante. Additientes quod semel tantum in unaquaque die
132 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
qua mulier aliqua contrafecisse predictis fuerit inventa penam predictam dicatur incurrisse.<br />
Et ut mariti diligentiores existant providerunt quod pro unaquaque vice<br />
qua uxor alicuius fuerit inventa contrafecisse predictis extimum mariti in comuni<br />
Bononie ipso iure augeatur et auctum esse inteligatur in libris centum bononinorum.<br />
Et dominus potestas vel capitaneus et quilibet alius qui de predictis cognoverit<br />
hoc in condenatione exprimere teneatur et facere et curare ita et taliter quod in<br />
libro extimorum predicta additio extimi scribatur.<br />
Preterea statuerunt quod nullus cuiuscumque status, masculus vel femina, cuiuscumque<br />
conditionis existat, audeat vel presumat aliquod ex vestimentis predictis<br />
superius prohibitis incidere, suere aut aliquem panum ad aliquam ex feminis supra<br />
prohibitis reducere vel facere aut res supra prohibitas ei apponere seu applicare, sub<br />
pena cuilibet sartori et cuicumque alteri masculo vel femine qui in predictis contrafecerit<br />
decem librarum bononinorum. Et similiter statuerunt et providerunt quod<br />
nullus possit aliquas coronas, frascatas, sagliottas vel figuras seu ymagines liliorum,<br />
avium, animalium, arborum vel herbarum, vel coronel<strong>la</strong>s prohibitas facere nec factas<br />
pa<strong>la</strong>m tenere, suendas, ponendas vel affigendas ad vestes alicuius mulieris vel<br />
pro aliqua muliere contra formam presentis ordinamenti, sub pena vigintiquinque<br />
librarum bononinorum cuilibet contrafacienti. Et quod prefati domini potestas et<br />
capitaneus presentes et qui pro tempore erunt teneantur et debeant deputare unum<br />
vel plures ex officialibus suis discretum pro quolibet eorum, qui teneantur et debeant<br />
de predictis omnibus et singulis prohibitis diligenter et eficatiter inquirere et<br />
inquiri facere ac etiam mittere ipsos officiales, maxime diebus solemnibus et festivis<br />
ad ecclesias et spetialiter ad ecclesiam ubi festum singu<strong>la</strong>re et solemne fieret seu sacerdos<br />
novus missam primam celebraret pro executione omnium predictorum,<br />
dumtamen non possint neque valeant in aliqua ecclesia aliquid dicere vel facere<br />
propter quod divinum officium possit impediri vel turbari. Possint tamen quilibet<br />
denuntiare et accusare portantes predicta vel aliquod predictorum etiam in ecclesia.<br />
Item ire teneantur dicti officiales ad domos et in domibus cuiuscumque sponsi et<br />
sponse tempore nuptiarum et diligenter inquirere de facientibus contra formam<br />
presentis statuti vel contentorum in eo, quorum officialium re<strong>la</strong>tioni stetur et credatur.<br />
Et quod nullus audeat vel presumat prohibere aliqui dictorum officialium<br />
accessum et introytum talium domorum, sub pena vigintiquinque librarum bononinorum,<br />
ad quam penam caput domus in qua talis prohibitio fieret teneatur et in<br />
ea condenari possit et ab eo exigi.<br />
Item statuerunt quod nemini civi, incole, forensi vel habitatori civitatis Bononie,<br />
etiam occasione alicuius matrimonii celebrati, contracti, facti vel de cetero<br />
fiendi liceat tempore sponsalium, nuptiarum vel matrimonii contrahendi vel alio<br />
tempore vel in aliquo quocumque convivio habere ultra vigintiquatuor dominas<br />
non habitantes in familia et domo convivium celebrantis sub pena quinque librarum<br />
bononinorum pro qualibet domina quam ultra numerum predictum in domo<br />
reperiretur habere, ad quam penam teneatur pater familias domus in qua convivium<br />
tale fieret. Et quod alique domine ire vel mitti non possint modo aliquo tempore<br />
nuptiarum vel post ad domum sponsi seu in qua fuisset sponsa ad reducendum<br />
sponsam ad domum patris vel matris vel parentum ipsius sponse seu alterius
Bologna 133<br />
in cuius domo fuerit seu fuisset sponsa ipsa disponsata, sub pena cuilibet domine<br />
contra formam predictam eunti et cuicumque dominas mittenti contra formam<br />
predictam pro qualibet domina librarum quinque bononinorum, nec etiam sponsa<br />
aliqua de domo sponsi ad domum patris vel matris seu alterius in cuius domo fuisset<br />
disponsata reduci vel ire possit eques. Et idem servetur quando ipsa sponsa de<br />
domo patris vel matris vel alterius ut supra revertitur ad domum sponsi, non inteligendo<br />
de prima vice qua post disponsationem sponse ipsa sponsa conducitur ad<br />
domum sponsi, qua prima vice ipsa sponsa eques et pedes accedere et conduci possit<br />
ad domum sponsi prout sponso p<strong>la</strong>cuerit, sub pena decem librarum bononinorum,<br />
quam penam sponsus incurrat et ab eo exigi debeat. Dec<strong>la</strong>rantes quod in convivio<br />
aliquo nuptiarum vel aliquo alio convivio quod fieret dominabus dari non<br />
possint plusquam due impandiones, sub pena decem librarum bononinorum pro<br />
qualibet impandione. Et quod ad aliquod convivium dominarum non possint dari<br />
in aliqua dictarum impandionum de perdicibus vel fasianis plusquam due perdices<br />
vel unus fasianus pro incisorio quolibet sub pena decem librarum bononinorum,<br />
ad quam penam teneatur capud domus in qua convivium tale fieret et in ea debeat<br />
condenari et ab eo exigi que ultra daretur, super quibus stetur re<strong>la</strong>tioni cuiuscumque<br />
officialis ad hoc deputati. Inhibentes expresse quod nemini liceat ex parte<br />
sponsi vel sponse aliqua ensenia facere de panis, iocalibus et ornamentis vel alia re,<br />
salvo quod liceat sponso donare sponse iocalia et res non prohibitas ex forma huius<br />
ordinamenti reportandas per eam in domo sponsi. Nec etiam liceat ex parte sponsi<br />
vel sponse tempore convivii nuptialis aliqua ensenia comestibilia publice vel occulte<br />
mittere alicui persone nisi eis qui sponsam duxerint ad domum sponsi vel ei qui dixerit<br />
verba matrimonialia vel de cuius domo sponsa fuerit extracta et capel<strong>la</strong>no vel<br />
fornario, nam hiis possit sponsus ensenium mittere, sed non teneatur nisi ei qui dixerit<br />
verba matrimonii ut supra. Contrafacientes autem ipso facto penam incidant<br />
et incidisse inteligantur duorum bononinorum auri pro quolibet ensenio et qualibet<br />
vice ab eisdem de facto auferrenda et applicanda ut infra.<br />
Item providere cupientes immoderatis sumptibus viduarum et que fiunt tempore<br />
viduitatis earum, statuerunt quod nulli mulieri vidue vel viduande de aliquo cive<br />
Bononie, inco<strong>la</strong> vel habitante, qui beneficio civilitatis gaudere debeat tempore exequiarum<br />
vel postea liceat habere vel portare vestes lugubres vel viduales maioris extimationis<br />
quinquaginta librarum bononinorum computatis foderibus, nec etiam<br />
habere velos in capite et pro ornatu capitis ipsius mulieris vidue maioris extimationis<br />
quindecim librarum bononinorum sub pena ammissionis talium vestium et velorum,<br />
nec a predictis penis valeant excusari etiam pretextu cuiuscumque relicti facti<br />
ultra summam predictam occasionibus predictis vel aliqua earum, que legata seu<br />
relicta que essent ultra quantitatem predictam et ex predicta causa volumus non valere<br />
ipso iure in quantitate excedente summam dictarum quindecim librarum bononinorum<br />
et dictarum quinquaginta librarum bononinorum, nec heres ea prestare<br />
teneatur ultra quantitates predictas. Verum quia plerumque occurrit quod viri uxorati<br />
moriuntur nullo condito testamento relictis uxoribus et heredes ab intestato talis<br />
morientis aliquando recusant uxorem morientis vestire et ve<strong>la</strong>re tempore funeris<br />
morientis vestibus et velis lugubribus, pro tanto providerunt quod si deinceps ali-
134 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
quis civis vel habitator civitatis Bononie habens extimum seu extimatus ad extima<br />
comunis et civitatis Bononie in quantitate trecentarum librarum bononinorum vel<br />
abinde supra decesserit intestatus relicta uxore, quod heres talis morientis ad vestiendum<br />
et ve<strong>la</strong>ndum ipsam uxorem tempore funeris talis morientis teneatur arbitrio<br />
boni viri, considerata facu<strong>la</strong>te hereditatis et conditione dicti morientis, dum tamen<br />
expensa in talibus vestibus et velis fienda in casu predicto excedere non possit<br />
quantitatem librarum vigintiquinque bononinorum si ex moriente filii successerint,<br />
nisi ipse moriens ante sui obitum in presentia duorum vel plurium testium dixerit<br />
eius uxorem non debere vestiri vel ve<strong>la</strong>ri, quo casu vestiri vel ve<strong>la</strong>ri expensis morientis<br />
non debeat.<br />
Item statuerunt et ordinaverunt quod si contingat aliquem mori ad corpus seu<br />
funus ipsius esse non possint ultra octo dupleria, salvo quod predicta non inteligantur<br />
si fuerit miles vel doctor, in cuius funere possint haberi viginti dupleria et<br />
non ultra.<br />
Insuper ut predicta ordinamenta perpetuum et plenum sortiri possint efectum,<br />
providerunt quod nullus civis vel forensis dicere, proponere vel arrengare aut consulere<br />
possit contra contenta in presenti ordinamento vel aliqua contenta in ipso<br />
vel propter quod derogari possit aliquibus contentis in hoc statuto. Et quilibet qui<br />
contrafecerit in predictis ipso facto incidat in penam vigintiquinque librarum bononinorum<br />
comuni Bononie applicandam et exigendam de facto per prefatos dominum<br />
potestatem et capitaneum vel alterum ipsorum. Preterea statuerunt quod<br />
quilibet possit accusare, denuntiare et notificare quascumque personas delinquentes<br />
et vestes seu iocalia ut supra prohibitas et prohibita portantes et quoscumque facientes<br />
contra predicta vel aliquod predictorum publice, pa<strong>la</strong>m vel secrete domino<br />
potestati Bononie aut domino capitaneo, et habeant et habere debeant tales denuntiantes<br />
tertiam partem pene que exigetur de tali denuntiatione.<br />
Item statuerunt quod prefati dominus potestas et capitaneus et quilibet eorum<br />
possint, teneantur et debeant inquirere eorum mero officio contra omnes et quoscumque<br />
delinquentes et facientes contra formam presentis statuti vel contentorum<br />
in eo vel aliqua eius parte, ac etiam ad denuntiationem cuiuscumque denuntiare volentis<br />
et quocumque modo procedatur sumarie, simpliciter et de p<strong>la</strong>no, sine strepitu<br />
et figura iudicii, et veritate reperta possint condemnare omni alia iuris et statutorum<br />
solemnitate obmissa, preterquam in presenti ordinamento descripta et tradita. Et habeant<br />
et habere debeant dicti potestas et eorum officiales ad hoc deputati qui condemnationes<br />
fecerint de condemnationibus fiendis per eos et exigendis tempore eorum<br />
officii eis exactis terciam partem, et reliquas duas partes habeat comune Bononie<br />
nisi esset denuntiator, qui habere debeat terciam partem condemnationis et exactionis<br />
pene fiende. Inhibentes officiali, numptiis et famullis et notariis ad hoc deputandis<br />
predictorum dominorum potestatis et capitanei quod in exercendo eorum officium<br />
camuffati, transvestiti vel soli non debeant incedere, sed semper secum habere<br />
debeant unum nuntium. Et arrestare non possint quovismodo ratione vel causa<br />
aliquam mulierem, officialis tamen ea inventa cum ea honesto modo publice loqui<br />
possit et de eius nomine eam interogare, et si eius nomen officiali dicere denegaret<br />
ipse officialis investigare possit nomen et pronomen ipsius mulieris, et habito nomi-
Bologna 135<br />
ne mulieris et eius nomine et prenomine et cognomine citetur mulier et eius maritus<br />
et pater et socer et frater si habet tales vel aliquem talium qui tenentur ut supra pro<br />
ipsa muliere ad penam et etiam ipse talis qui pro muliere ut supra tenetur et predicta<br />
citatio fiat bis, nisi ipse talis vel alius pro eo in prima citatione comparuerit, quibus<br />
citationibus factis ei qui pro muliere tenetur ut supra mandetur quod vestes et iocalia<br />
portata et inventa contra formam presentis ordinamenti debeat presentare, qui si<br />
fuerit negligens seu contumas condemnetur in extimatione pannorum et iocalium<br />
prohibitorum et inventorum. Quam extimationem officialis qui de predictis condemnationem<br />
fecerit dec<strong>la</strong>rare in condemnatione teneatur, quam tamen extimationem<br />
et dec<strong>la</strong>rationem facere non possit ipse talis officialis in condemnatione fienda<br />
in maiori quantitate quinquaginta librarum bononinorum. Demum dictus officialis<br />
eius officium exercere possit in condemnando et puniendo secundum formam presentis<br />
ordinamenti. Ad quas penas solvendas supra et impositas predicti et quilibet<br />
predictorum et infrascriptorum per dominum potestatem civitatis Bononie et dominum<br />
capitaneum populi vel alterum eorum qui per tempora fuerint realiter et personaliter<br />
incontinenti e<strong>la</strong>psis decem diebus a die condemnationis compel<strong>la</strong>ntur, facta<br />
sibi remissione quinte partis si solverit infra decem dies. Et ille qui talem condemnationem<br />
exegerit etiam si non fuerit ille qui condemnaverit sed fuerit eius successor<br />
vel alius officialis condemnante negligente vel eius officio functo seu finito habeat<br />
partem dicte condemnationis quam habere debebat his qui condemnationem fecit.<br />
Item statuerunt quod quilibet dictorum officialium debeat sollicite de predictis<br />
inquirere et repertas et denuntiatas culpabiles condemnare et suum officialem mittere<br />
ad loca ad que fuerit requisitus et condemnationes exigere et nulli ignoscere, sub<br />
pena centum bononinorum auri ab ipso officiali negligente vel remisso exigenda<br />
tempore sui sindicatus, et sindicus seu sindici dictorum domini potestatis et capitanei<br />
teneantur et debeant tempore sindicatus talis officialis legitime et solemniter inquirere<br />
etiam nullo instante vel petente utrum dicti domini potestas et capitaneus et<br />
eorum officiales ad predicta spetialiter deputati fuerint negligentes vel remissi in eorum<br />
officiis rimando et solemniter inquirendo de facientibus contra formam presentis<br />
statuti et contentorum in eo et inventiones ad efectum non perducendo. Et si reperiretur<br />
ipsos vel aliquem ipsorum fuisse negligentes vel remissos, puniantur et<br />
condemnentur in pena predicta centum bononinorum auri applicanda comuni Bononie.<br />
Et quilibet possit accusare et denuntiare dictum officialem de predictis et<br />
quolibet predictorum tempore sui sindicatus et habeat quartam partem condemnationis<br />
fiende cum exacta fuerit. Et iniungimus sindico comunis Bononie qui pro<br />
tempore sindicatui talium officialium fuerit ut in petitione quam fecerit et porexerit<br />
sindicis contra tales officiales teneatur de predictis facere spetiale capitulum, quod si<br />
fecerit et eo vel propter illud secuta fuerit condemnatio habeat quartam partem condemnationis<br />
predicte condemnatione exacta. Et ne dicti officiales vel aliquis eorum<br />
de predictis vel aliquo predictorum possint ygnorantiam pretendere, statuerunt et<br />
ordinaverunt quod notarii ad cameram actorum deputati vel unus eorum pro omnibus<br />
teneantur presentibus dominis potestati et capitaneo et cuilibet eorum infra<br />
quindecim dies postquam fuerint presentia ordinamenta ad cameram actorum posita<br />
et novis et futuris rectoribus predictis et cuilibet eorum infra decem dies ab in-
136 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
troytu eorum officii dare et presentare unam copiam presentium ordinamentorum<br />
in bambace et eis et cuilibet eorum dicere quod debeant presentia ordinamenta facere<br />
observari, de qua presentatione fieri faciant publicum instrumentum, sub pena vigintiquinque<br />
librarum bononinorum notariis dicte camere.<br />
Item providerunt et statuerunt quod condemnati vel condemnate ex vel pro aliquo<br />
ex suprascriptis supra prohibitis non possint appel<strong>la</strong>re vel rec<strong>la</strong>mare vel supplicare<br />
vel de nullitate dicere in principio, medio vel fine processus vel post condemnationem,<br />
sed predictis vel aliquo predictorum non obstantibus fiat condemnatio<br />
et exactio ut supra.<br />
Additientes quod presens ordinamentum vestium et aliorum portari vel haberi<br />
prohibitorum ut supra non se extendat ad uxores vel nurus aut ad filias vel sorores<br />
vel neptes non nuptas aliquorum officialium provisionatorum, stipendiariorum forensium<br />
vel aliorum forensium non inco<strong>la</strong>rum seu habitatorum civitatis Bononie<br />
minori spatio quinque annorum, nec ad ipsas tales forenses, que vestes et ornamenta<br />
deferre et habere possint impune non obstantibus prohibitionibus supradictis,<br />
dummodo tales uxores, nurus vel filie aut neptes sint etiam forenses ut supra.<br />
Ut autem predictorum notitia habeatur, providerunt quod presentes domini potestas<br />
vel capitaneus ad cuius notitiam fuerint per superstitem vel notarios camere<br />
actorum hec ordinamenta deducta ut supra et eorum in officio successores debeant<br />
in locis publicis et consuetis per alterum ex bannitoribus comunis Bononie facere<br />
publice proc<strong>la</strong>mari et efectum huius o[r]dinamenti vulgariter legi in proc<strong>la</strong>matione<br />
fienda in locis consuetis per civitatem Bononie, et quod omnes cuiuscumque conditionis<br />
et status existant omnia et singu<strong>la</strong> supra disposita et ordinata debeant observare<br />
et in aliquo non contravenire, sub pena et penis in hoc ordinamento contentis.<br />
Salvo tamen quod dictum est de forensibus et eorum uxoribus, nurubus, filiis,<br />
sororibus et neptibus, et similiter salvis et exceptatis in presenti ordinamento<br />
dispositis et dec<strong>la</strong>ratis. Scientes quod diligens discussio et inquisitio fiet de predictis,<br />
et reperti culpabiles punientur secundum formam presentis ordinamenti. Non<br />
obstantibus in predictis vel aliquo predictorum aliquibus statutis, provisionibus vel<br />
ordinamentis comunis Bononie de vestibus mulierum et aliis supradispositis, disponentibus<br />
seu aliquibus aliis contra vel aliter disponentibus, quibus omnibus expresse<br />
et spetialiter derogatum esse voluerunt, et presens ordinamentum debere decreverunt<br />
et mandaverunt ceteris prevalere et pro statuto comunis Bononie debere ab<br />
omnibus efficaciter et invio<strong>la</strong>biliter observari atque censeri et statuti vires et robur<br />
plenius obtinere.<br />
(S.T.) Ego Manentinus B<strong>la</strong>nchi Manentis olim domini Bagarotti publicus imperiali<br />
et comunis Bononie auctoritate notarius et nunc notarius pro comuni Bononie<br />
suprascriptorum dominorum statutariorum et officialium predictis omnibus interfui<br />
et ea statuta de ornamentis et aliis sub precedenti titulo comprehensa omnia de<br />
predictorum officialium mandato scripsi et publicavi et ea incipere habere vires voluerunt<br />
et mandaverunt ipsi statutarii et officiales die ultima ianuarii millesimi quatricentesimi<br />
primi, inditione nona, qua die deposita et consignata fuere ad cameram<br />
actorum populi et comunis Bononie suprascripti, signumque meum apposui<br />
consuetum in robur et testimonium omnium premissorum.
Bologna 137<br />
1401, gennaio<br />
Registro del<strong>la</strong> bol<strong>la</strong>tura delle vesti<br />
In Christi nomine, amen. In hoc libro cartarum septuagintaquatuor scultarum<br />
bul<strong>la</strong> comunis Bononie continentur et descripte sunt omnes et singule vestes et<br />
ornamenta hinc retro facta, suta et iam portata omnium et singu<strong>la</strong>rum<br />
infrascriptarum dominarum et mulierum infrascriptorum civium et habitantium in<br />
civitate Bononie porectarum et productarum per infrascriptos homines et personas<br />
coram et presentibus fratribus de sigillo presentium magnificorum dominorum<br />
dominorum antianorum populli et comunis Bononie et per ipsos fratres bul<strong>la</strong>te bul<strong>la</strong><br />
eis ordinata secundum formam statutorum super hoc disponentium et cride pro<br />
parte regiminum civitatis Bononie emanate sub annis Domini millesimo<br />
quadringentesimo primo, inditione VIIII, diebus et mensibus infrascriptis, et scripte<br />
per me Gandulfum Nico<strong>la</strong>i de Fantutiis notarium et nunc notarium dictorum<br />
dominorum antianorum et cetera.<br />
Die vigesimo quinto mensis ianuarii.<br />
1. Domina Chaterina uxor Iacobi filii Pauli de Bonfigliis presentavit unam vestem<br />
silicet sacum zetalini avelutati albi affigurati, que fuit bul<strong>la</strong>ta bul<strong>la</strong> ordinata,<br />
que domina Chaterina moratur in capel<strong>la</strong> Sancti Zervasii.<br />
2. Domina Camil<strong>la</strong> filia olim domini Eghani de Lambertinis et uxor olim Andree<br />
Bartholomei Bolognini capelle Sancti Stephani presentavit unum saccum<br />
zetalini crimisini brochati a brochis magnis de auro, que fuit bul<strong>la</strong>ta bul<strong>la</strong> predicta,<br />
cum uno fileto frangie a collo.<br />
3. Domina Camil<strong>la</strong> predicta presentavit unum saccum panni <strong>la</strong>ne viridis scuri<br />
recamatum ad acum de auro fino cum avibus, zervis et arboribus in recamatura,<br />
que bu<strong>la</strong>ta fuit bul<strong>la</strong> predicta.<br />
4. Domina Billia uxor Bartolomei Bolognini presentavit unum saccum zetalini<br />
crimisini brochati a brochis magnis de auro cum certis avibus de sirico intermistis,<br />
que fuit bu<strong>la</strong>ta bul<strong>la</strong> predicta.<br />
5. Domina Lutia uxor Thomi B<strong>la</strong>sii de Calcina capelle Sancti Felicis presentavit<br />
unum sachum zetalini avelutato nigri, que fuit bul<strong>la</strong>ta bul<strong>la</strong> qua supra.<br />
6. Domina Iacoba uxor Iacobi filii B<strong>la</strong>sii de Calcina capelle Sancti Felicis presentavit<br />
unam vestem zetanini avelutata nigri, que fuit bul<strong>la</strong>ta bul<strong>la</strong> qua supra.<br />
Die XXV ianuarii.<br />
7. Iohannes Bolognini de Sirico capelle Sancte Marie Roverse presentavit unum<br />
saccum panni <strong>la</strong>ne albi recamatum de sirico cum arboribus, animalibus et aliis<br />
literis cum bandelis iuxta pedes, que fuit bul<strong>la</strong>ta bul<strong>la</strong> predicta usitata, que vestis<br />
est ad usum Misine sue filie domicelle.<br />
8. Iohannes predictus presentavit unam aliam vestem panni albi mediam recamatam<br />
ut supra et aliam mediam non recamatam, que est deputata usui Philippe<br />
sue filie domicelle, que fuit bul<strong>la</strong>ta bul<strong>la</strong> predicta.<br />
9. Iohannes predictus presentavit unam vestem a turlo afrapatam divisati et panni<br />
rubei usui Misine sue filie, que fuit bu<strong>la</strong>ta ut supra.
138 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
10. Domina Iacoba uxor Baldesarre de Bove presentavit unam vestem seu sachum<br />
veluti affigurati in campo nigro cum listis rubeis per traversum cum una frangia<br />
a collo, que est capelle Sancti Martini de Aposa.<br />
11. Item unam cottam panni de auro in campo vermiglio cum duobus maneghotis<br />
affrapatis cum radiis aureatis.<br />
12. Item unum sachum medium de panno celestino et alium dimidium dalmasche<br />
azuri ad schaiones, cum panno celestino, cum manicis a mantighello et<br />
cum frangia a collo.<br />
13. Item unum sachum veluti nigri foderatum baldinel<strong>la</strong> azurra cum manghis foderatis<br />
dossorum varii, cum dossis de varo circha collum, presentatum per dominam<br />
Bartolomeam Ludoyci Bertucini.<br />
14. Domina Doratea uxor Mixini de Arengheria presentavit unum gabanum getani<br />
aveludati de grana, cum manighis <strong>la</strong>rghis foderatis dossiis varii, cum frangia<br />
iuxta collum aureata.<br />
15. Item unum sachum veluti viridis cum manighis <strong>la</strong>rghis foderatis panciis varii,<br />
cum francia viridi deaureata circha collum.<br />
16. Item unum sachum a scaglis sive scaglionibus divixati azurri et panni rubei.<br />
17. Domina Francisscha uxor Baxigli de Arengheria presentavit unum sachum a<br />
turlis divixati viridis et panni rubei.<br />
18. Domina Antonia uxor Iohannis de P<strong>la</strong>norio presentavit unum sachum a turlis<br />
panni paonacii et viridis cum maspillis argenti a <strong>la</strong>tere anteriori.<br />
Dicta die.<br />
19. Domina Nicoloxa uxor Andree Guilielmi de Bove presentavit unum sachum<br />
a turlis chamuchati azurri et virmigli et panni rubei cum frangia rubea circha<br />
collum.<br />
20. Domina Gexia uxor Bartholomei de Gomburutis presentavit unam vestem<br />
seu sachum veluti carmesini figurato, cum pilo rufato, cum frangia grane<br />
deaurata, que fuit bul<strong>la</strong>ta ut supra, et est capelle Sancti Marini.<br />
21. Item unum sachum de panno deaurato zetalini grane cum leopardis ac zervis<br />
aureis ac certis filis et arboribus sirico intermistis.<br />
22. Domina Isota uxor Iacobi Cari de Caro mercatoris sirici capelle Sancte Marie<br />
Roverse presentavit unum sacum a schagliis panni <strong>la</strong>ne et dalmaschi zelesti et<br />
albi, que fuit bul<strong>la</strong>ta bul<strong>la</strong> ordinata.<br />
23. Domina Chaterina uxor Gerardini de Cavaglii presentavit unum saccum zetalini<br />
carmesini aveludatum, capelle Sancti B<strong>la</strong>sii.<br />
24. Domina Yxabetta uxor Zeorzii de Ghisileriis presentavit unum saccum medium<br />
divisati et medium ad turlum cum dalmascho, capelle Sancti Fabiani.<br />
25. Item predicta presentavit unum sacum ad scaias fatum veluti de azuro et veluti<br />
de grana afrapatum.<br />
26. Domina Iohanna uxor Petri filii Henrici de Felixinis presentavit unum sacum<br />
veluti a pilo carmesini de grana, capelle Sancti Salvatoris, que fuit bu<strong>la</strong>ta ut<br />
supra.<br />
27. Domina Chaterina filia Iohannis Franchini capelle Sancti Stephani presentavit<br />
unum saccum a turlo cum fasiis rubeis de panno et zambeloto cum certis<br />
frapis insertis.
Bologna 139<br />
28. Domina Iohanna uxor Iohannis de Boccadeferris capelle Sancti Zervasii presentavit<br />
unum saccum veluti carmesini grane affigurati et pilosi, que fuit bul<strong>la</strong>ta<br />
bul<strong>la</strong> predicta.<br />
29. Item unam vestem seu sacum panni de auro in zetalino grane cum figuris et<br />
arboribus aureis intertestis, que fuit bu<strong>la</strong>ta ut supra.<br />
30. Item unum saccum carmesini albi affigurati et pilosi cum arboribus et certis<br />
figuris aveludatis in compassibus, qui ut supra bu<strong>la</strong>tus fuit.<br />
31. Item unum sacum veluti viridis cum duabus manicis foderatis de varo, qui<br />
fuit bul<strong>la</strong>tus ut supra.<br />
32. Item unum sacum factum ad undas cum panno virgato et rubeo cum stellis<br />
argenteis super ipsum.<br />
33. Domina Lippa uxor domini Nico<strong>la</strong>i de Azoguidis capelle Sancti Nico<strong>la</strong>i de<br />
Albaris presentavit unum sacum panni de auro in panno sirici avibus circumtesto<br />
de grana, que fuit bu<strong>la</strong>ta ut supra, cum manicis foderatis de varota.<br />
34. Item unum sacum panni <strong>la</strong>ne album recamatum arboribus pluribus deauratis<br />
filo aureo cum duabus alis et ca<strong>la</strong>mis apertis, rosa quadam in medio cum botoncinis<br />
de sirico in fine cuiuslibet broche de sirico.<br />
35. Domina uxor Marchi Zuntini capelle Sancti […] 143 presentavit unam vestem<br />
beretina et azura factam ad scagliones.<br />
Die vigesimo sexto ianuarii.<br />
36. Domina Malgarita uxor Petri Martelli capelle Sancti Salvatoris presentavit<br />
unum sachum a schaglis albis et rubeis cum frangiis circha ipsas scaglias.<br />
37. Item unum sachum beretini cum manighis <strong>la</strong>rghis.<br />
38. Domina Mathea filliastra Ture Petri Boni capelle Sancte Marie Magdalene<br />
presentavit unum gabanum.<br />
39. Domina Biatrixia Alberti de Griffonibus presentavit unum sachum brochati<br />
aureati in campo vermiglio.<br />
40. Domina Elixia uxor Iohannis de Grifonibus presentavit unum sachum brochati<br />
auri in campo albo.<br />
41. Domina Gunda uxor Iohannis de Tachonibus presentavit unum sachum panni<br />
viridis rechamatum a collo et circhum circha a foleis et alliis aureis et de seta.<br />
42. Domina Fixia uxor domini Iohannis de Campsaldis presentavit unam vestem<br />
panni dalmasschi alesandrini cum maspillis argenti et cordellis auri.<br />
43. Item unam vestem mediam dalmaschi et mediam panni rubei cum manigottis<br />
rechamatis cum cordellis auri desuper ipsam vestem.<br />
44. Domina Caterina Iacobi strazaroli capelle Sancti Georgii presentavit unum<br />
sachum coloris monachini cum manighis ad mantegellum.<br />
45. Item unum sachum veluti nigri cum manighi[s] foderatis de doxiis cum frangia<br />
azurra apud collum.<br />
46. Domina Donina uxor Caste<strong>la</strong>ni filii Nannis de Gozadinis presentavit unum<br />
sacum veluti azuri recamatum ab alicornis intermediatis quadam arbore au-<br />
143 Spazio bianco nel testo.
140 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
reas, capelle Sancti Micaelis de Lebroxeto, que bu<strong>la</strong>ta fuit ut supra, cum certis<br />
maspillis de perlis.<br />
47. Domina C<strong>la</strong>ra uxor Gabionis Nannis de Gozadinis presentavit unum sacum<br />
panni auri de sirico rubeo seu grane <strong>la</strong>boratum cum mastinis et floribus aureis.<br />
48. Domina Antonia uxor Antonii barberii capelle Sancti Prosperi presentavit<br />
unum sacum rubei et celestri factum ad undas afrapatum, qui fuit bul<strong>la</strong>tus ut<br />
supra.<br />
49. Domina Lixia uxor Iohannis olim Iacobi de Griffonibus presentavit unum<br />
saccum veluti azuri a schaiis cum camuchato intermisto cum frangiis et torzigliolis<br />
aureis, capelle Sancti Salvatoris.<br />
50. Domina Iacoba uxor domini Iohannis de Castro Sancti Petri capelle Sancte<br />
Marie maioris presentavit unum saccum panni aurei cum frangia iuxta collum<br />
foderatum armelinis albis.<br />
51. Item presentavit unum saccum veluti azuri factum ad schaias cum chamucato<br />
sirici et auri, frangia a collo rubea, foderatum de dossis de vario.<br />
52. Domina Iacoba uxor Mini Augustini aurificis capelle Sancti Zervasii presentavit<br />
unum sacum veluti de grana cum dossiis de varo ad manicas, qui bu<strong>la</strong>tus<br />
fuit ut supra.<br />
53. Item unum sacum veluti de nigro cum panciis varii ad manicas, qui fuit bu<strong>la</strong>tus<br />
ut supra.<br />
54. Domina Donina uxor Caste<strong>la</strong>ni filii Nannis de Gozadinis presentavit unum<br />
sacum divisati azurini cum frappis auratis ac dossis ad manicas.<br />
55. Item unum sacum de panno moneghino cum manighis froderatis squiratolis.<br />
56. Item unum sacum veluti azuri vergati cum manicis fodratis dossiis de varo.<br />
57. Item unum sacum rosati cum frangia a collo schietum.<br />
58. Domina Ado<strong>la</strong> fillia Iohannis de Sancto Georgio et uxor futura domini Antonii<br />
de Log<strong>la</strong>no presentavit unum sachum brochati auri in cremixi cum manighis<br />
foderatis doxiorum varii.<br />
59. Item unum sachum veluti cramixi a pilo longo cum manighis foderatis de<br />
varota.<br />
60. Domina Malgarita de Guidottis uxor futura Iohannis de Bentevoglis presentavit<br />
unum gabanum veluti nigri brochati de auro cum manighis a menteghello.<br />
61. Domina Lucia uxor Gerardi de Passipoveris presentavit unum sachum a schaglis<br />
rosati et panni paonacii cum frangiis a collo.<br />
62. Item unum sachum panni nigri et camuchati recamatum cum maspillis argenti<br />
a <strong>la</strong>tere anteriori.<br />
63. Domina Sibil<strong>la</strong> fillia Baldini dicte capelle presentavit unum sachum panni<br />
azurri cum frangia a collo.<br />
64. Domina Iacoba uxor Iohannis Francisci <strong>la</strong>naroli capelle Sancti Felicis presentavit<br />
unum sacum veluti alexandrini foderatum in manicis de dossiis cum<br />
frangia a collo.<br />
65. Item unum saccum de scar<strong>la</strong>to cum manicis foderatis de sirico ac una frangia<br />
ad collum.<br />
66. Domina Lena uxor Pauli Paulini presentavit unum sacum zetalini aveludati<br />
cum frangia et manicis de dosso, capelle Sancti Yoxep.
Bologna 141<br />
67. Item unum sacum veluti de nigro cum manicis foderatis de dossiis afrapatis<br />
de panno ornato stellis argenteis deauratis et cum frangia a collo.<br />
68. Item unum sacum panni moneghini cum manicis ad manteghelum et cum<br />
frangia sirizi azuri.<br />
69. Item unum sacum panni nigri cum frangia a collo nigra deaurata, cum manicis<br />
foderatis sirico et cum stellis argenteis super frappas manicarum.<br />
70. Domina Migliore uxor Iacobi Luchini capelle Sancti Felicis presentavit unum<br />
saccum medium de rosato et medium de baldachino cum maspilis argenteis<br />
deauratis ex parte anteriori et frangia rubea ad collum 144 .<br />
72. Item unum sacum dalmaschi viridis cum manicis <strong>la</strong>rgis foderatis vario.<br />
73. Domina Iacoba Cambii capelle Sancti Marini seu Bartholi presentavit unum<br />
saccum veluti nigri cum frangia ad collum.<br />
74. Domina Iohanna uxor Francisci de Ludovixiis presentavit unum sacum panni<br />
viridis rechamatum cum literis aureis et duobus leonibus, que est capelle<br />
Sancti Bartholi.<br />
75. Item unum saccum de albo rechamatum de sirico et auro ad burselitos.<br />
76. Item unum saccum medium de panno <strong>la</strong>neo azuro et medium zetalini afigurati<br />
cum manicis ad mantechelum.<br />
77. Domina Zanna uxor Petri Dominici merzarii presentavit unam cottam panni<br />
roseati cum tribus cordelis iuxta pedes ac perfilo de vario, cum maspilis fili argentei<br />
ac duobus manegotis afrapatis et aliquo filo aureo intermistis, capelle<br />
Sancti Yoxep.<br />
78. Domina Bitina Iacobi Antonini de <strong>la</strong> Turre capelle Sancti Thome de Mercato<br />
presentavit unum saccum veluti nigri cum frangia nigra ad collum de sirico.<br />
79. Item unum saccum rosati coloris cum una frangia vermeglia.<br />
80. Domina Thomasia uxor Petri de Pizano capelle Sancte Marie maioris presentavit<br />
unum sacum panni nigri recchamatum auro.<br />
81. Domina Cil<strong>la</strong> uxor Musotti de Malvitiis capelle Sancti Sismondi presentavit<br />
unum saccum zetalini brochati auro.<br />
82. Domina Bartholomea Anthonini de Castro Sancti Petri presentavit unum sacum<br />
factum ad undas de veluto scar<strong>la</strong>to atque rosato.<br />
83. Domina Iacoba uxor Berthi Quarti capelle Sancte Lutie presentavit unum sacum<br />
de nigro et rubeo ad turlos.<br />
84. Item unum sacum de rubeo et beretino ad turlos afrapatum deputatum usui<br />
Madalene filie sue.<br />
85. Domina Francisca uxor Iohannis Ieronimi calegarii capelle Sancti Thome de<br />
Mercato presentavit unum saccum veluti carmisini aveludati cum frangia ad<br />
collum aureata et de sirico grane.<br />
86. Domina Lucia Petri de Bisellis presentavit unum vestitum a fettis.<br />
87. Domina Chaterina uxor Dominici Iohannis sartoris capelle Sancte Marie de<br />
Turlionibus presentavit unum sacum paonatii et nigri factum ad schaias et ad<br />
turlos, bu<strong>la</strong>tum ut supra.<br />
144 Nel<strong>la</strong> numerazione è omesso il 71.
142 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
88. Domina Lutia uxor Petri de Ursellis capelle Sancti Iuliani presentavit unum<br />
vestitum maspi<strong>la</strong>tum maspilis argenteis ad manicas et anteriori parte a summo<br />
deorsum factum ad turlos coloris mischii et paonatii cum cordelitis auri<br />
tor<strong>la</strong>tis.<br />
89. Domina Guasparina uxor B<strong>la</strong>sii de <strong>la</strong> Cura capelle Sancti Felicis presentavit<br />
unum sacum panni baldachini cum manicis fodratis dosiis de varo.<br />
90. Domina Fixia uxor olim Iacobi Betutii presentavit unum sacum rechamatum<br />
ad bronginos cum arboribus super panno viridi arande<strong>la</strong>tum cum filis aureis<br />
iuxta pedes.<br />
91. Domina Lucia uxor Gerardi de Pasipoveris capelle Sancte Marie de Carariis<br />
presentavit unum saccum ad schaias rosati et paonacii cum frangia ad collum.<br />
92. Item unum saccum de nigro et de camuchato rechamatum cum maspilis argenteis<br />
qui est ad usum Sibille filie Baldini de Passipoveris.<br />
93. Domina Andriucia uxor Pasii de Mezavachis presentavit unum sacum panni<br />
prohibitum.<br />
94. Domina Elena uxor Iohannis Franceschini de Malvasia presentavit unum saccum<br />
ad scaias nigras et rubeas, capelle Sancti Iohannis in Monte.<br />
95. Domina Iacoba uxor Ugolini de Chazanimicis capelle Sancti Thome de Mercato<br />
presentavit unum saccum divisati albi et azurli factum ad turlos.<br />
96. Domina Bartholomea uxor Iohannis magistri Lentii piliparii veteris capelle<br />
Sancte Caterine de Saragotia presentavit unum sacum veluti de grana cum<br />
frangia ad collum cum manicis foderatis dossis varii.<br />
97. Nico<strong>la</strong>us Andree de Crespe<strong>la</strong>no capelle Sancti Yxaie presentavit unum sacum dalmaschi<br />
et rosati factum ad schaias afrapatum qui fuit olim Casandre sue uxoris.<br />
98. Dominus Gozadinus de Gozadinis presentavit unum sacum veluti cremisini<br />
avelutati cum manicis foderatis dossis varii.<br />
99. Item unum alium sacum veluti magliati de auro cum manicis <strong>la</strong>rghis.<br />
100. Item unum sacum rosati cum frangis circa collum et manicas.<br />
101. Domina Lucia uxor Pauli Marchixini presentavit unum gabanum a coppis<br />
panni rubei et divixati azurri.<br />
102. Item presentavit unum gabanum panni viridis ad turlos.<br />
103. Item unum gabanum.<br />
104. Domina Francisscha uxor Iohannis Ieronimi presentavit unum sachum veluti<br />
de grana cum manighis ad mantegellum cum frangia ad collum.<br />
105. Item presentavit unum sachum panni albi cum frangia circha collum cum foglittis<br />
argenti aureatis ad manighas.<br />
106. Domina Caterina uxor Bartolomei de Sibaldinis presentavit unum gabanum<br />
brochati auri cum maspillis de perlis.<br />
107. Item sachum a turlis albis et paonacii.<br />
108. Domina Lucia uxor Sibaldini de Sibaldinis presentavit unum gabanum brochati<br />
auri cum una manicha veluti nigri rechamata a perlis.<br />
109. Domina Lixaphile uxor Tome Andree Iuliani Cambii presentavit unum gabanum<br />
a turlis veluti vergati et dalmaschi viridis et scar<strong>la</strong>tti.<br />
110. Domina Bartholomea uxor Iacobi de Doctore capelle Sancti Bartoli porte Ra-
Bologna 143<br />
venatis presentavit unum saccum veluti nigri cum varota ad manichas et cum<br />
franzia nigra aureata.<br />
111. Item unum sacum roxiati cum dosiis varii ad manicas et cum frangia rubea<br />
auri ad collum.<br />
112. Item unum sacum a mantighellis et ad scaias divisati rubei et paonacii cum<br />
certis randelinis aureis deputatum ad usum Thonie uxoris filii dicti Iacobi.<br />
113. Item unum sacum veluti carmesini cum dosiis de vario ad manichas, frangia<br />
rubea, ad usum dicte domine Bartolomee.<br />
114. Item unum sacum veluti zetalini rubei affigurati cum frangia rubea ad collum<br />
et cum varota ad manicas.<br />
115. Domina Antonia uxor magistri Iohannis medici capelle Sancti Vitalis presentavit<br />
unum sacum carmesini et cum dossiis ad manichas.<br />
116. Item unum sacum panni de auro cum manicis foderatis de varota.<br />
117. Domina Bartholutia uxor Zeorzii de Sanguinis capelle Sancte Marie maioris<br />
presentavit unum sacum veluti carmesini cum manicis foderatis dossiis et<br />
cum frangia aureata ad collum.<br />
118. Domina Zanna uxor B<strong>la</strong>xii de Bastis capelle Sancti Micaelis de Lebroseto presentavit<br />
unum sacum scar<strong>la</strong>ti cum maspillis argenteis deauratis, cum manicis<br />
frodatis de varota.<br />
119. Item unum sacum monighini foderatura cuius manicarum est de dosiis de vario.<br />
120. Domina Antonia uxor Montini de Cultris presentavit unum sacum cramesini<br />
cum manicis foderatis dossiis de varo.<br />
121. Item unum sacum veluti de nigro foderatum ad manicas de varota, de capel<strong>la</strong><br />
Sancti Proculi.<br />
122. Nico<strong>la</strong>us Aymerici pro domina Mina sua uxore capelle Sancti Antolini presentavit<br />
unam cottam de veluto grane maspi<strong>la</strong>tam maspillis argenteis a <strong>la</strong>tere<br />
anteriori et per manicas cum una cordel<strong>la</strong> aurea iuxta pedes ac perfilo varote<br />
ac duobus manegotis recamatis et perfi<strong>la</strong>tis et foderatis varota.<br />
123. Domina Margarita uxor Perdoni pe<strong>la</strong>cani capelle Sancte Marie porte Ravenatis<br />
presentavit unum sacum ad turlos de panno rubeo et nigro cum frapis incisis<br />
super ipsum.<br />
124. Item unum sacum ad schisas pro dimidia et pro alia dimidia de divisato cum<br />
cordeletis ad schisas.<br />
125. Domina Ada<strong>la</strong> uxor domini Antonii de Loiano capelle Sancti Proculi presentavit<br />
unum sacum rosati cum franzia ad collum.<br />
126. Domina Lutia uxor Pauli Marchesini capelle Sancti Martini de Apposa presentavit<br />
unum sacum zetalini aveludati cum una frangia ad collum.<br />
127. Domina Selvagia Andree de Sesaniti capelle Sancti Marci presentavit unum<br />
saccum de scar<strong>la</strong>to et veluto azurro factum ad schaias.<br />
128. Masius Calorii de Ottobonis presentavit unum saccum de divisato de sirico<br />
ad turlos.<br />
129. Domina Bitisia filia Benvenuti capelle Sancti Nico<strong>la</strong>i de Albaris presentavit<br />
unum saccum moneghini cum foliis argenteis deauratis.
144 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
130. Item unum saccum ad turlos zambeloti verghati et moneghini ad usum dicte<br />
domine Bitisie deputatum.<br />
131. Domina Lena uxor domini Antonii Cosole Frontis capelle Sancti Micaelis<br />
de Lebroseto presentavit unum sacum drapi de auro cum manicis de varota.<br />
132. Item unum sacum panni divisati ad intaglios cum panno grane ad turlos cum<br />
trifogliis.<br />
133. Domina Bartholomea uxor Andree de Talentis capelle Sancte Marie porte<br />
Ravenatis presentavit unum sacum ad turlos panni scar<strong>la</strong>ti et baldachini.<br />
134. Item unam cottam panni divisati et paonacii cum cordelitis aureis et cum maspillis<br />
argenteis ante et ad manicas.<br />
135. Domina Ursolina uxor Bartholomei Zenzanini capelle Sancte Marie de Mascarel<strong>la</strong><br />
presentavit unum sacum paonatii foderatum in manicis de varota cum<br />
frangia ad collum de sirico rubeo.<br />
136. Andreas de Talentis presentavit pro sua filia unum sacum ad schaias scar<strong>la</strong>ti et<br />
azuri.<br />
137. Domina Francisca uxor Christophori de Canonicis presentavit unum saccum<br />
ad turlos scar<strong>la</strong>ti et viridis, capelle Sancti Martini de Apposa.<br />
138. Item unum sacum veluti grane cum una frangia ad collum.<br />
139. Domina Chaterina uxor Petri Nico<strong>la</strong>i de Quarto capelle Sancte Marie de Turlionibus<br />
presentavit unum sacum ad turlos albi et divisati.<br />
140. Domina Bartholomea uxor Iacobi aurificis capelle Sancti Iuliani presentavit<br />
unam cottam scar<strong>la</strong>ti abotonatam maspilis argenteis.<br />
141. Domina Francisca uxor Bernardi de Rege speciarii capelle Sancti Mamme presentavit<br />
unum sacum veluti grane cum manicis foderatis dossis varii cum<br />
frangia fili aurei et sirici.<br />
142. Item unum sacum veluti nigri cum manicis foderatis dossiis ac frangia aureata.<br />
143. Domina Bartholomea uxor Palmerii fabri capelle Sancti B<strong>la</strong>sii presentavit<br />
unam cottam dalmaschi afigurati cum frisis et maspilis albis argenteis.<br />
144. Domina Chaterina Vitalis mercharii capelle Sancti Micaelis de Lebroseto presentavit<br />
unum sacum ad schaiones veluti et scar<strong>la</strong>ti cum cordellis aureis.<br />
145. Domina Bartholomea uxor Rainerii filii Lippi de Castro Sancti Petri capelle<br />
Sancti Proculi presentavit unum sacum veluti de nigro cum manicis <strong>la</strong>rgis.<br />
146. Item unum sacum scar<strong>la</strong>ti et divisati ad schaias ad eius usum.<br />
147. Domina Lippa uxor Iacobi Salvolini capelle Sancti B<strong>la</strong>sii presentavit unam<br />
cottam veluti azuri vergati et de panno azurino cuperto de figuretis argenti<br />
deaurati et cum corde<strong>la</strong> circum circha desuptus, maspi<strong>la</strong>ta maspillis argenteis<br />
et cum cordellis ad co<strong>la</strong>rinam.<br />
148. Domina Antonia uxor Masii filii Iacobi de Doctore capelle Sancti Bartoli presentavit<br />
unum sacum baldachini cum una frangia sirici rubei.<br />
149. Domina Zanna uxor Nico<strong>la</strong>i magistri B<strong>la</strong>sii de Bastis capelle Sancti Micaelis<br />
de Lebroseto presentavit unum sacum veluti cremesini foderatum de dosiis de<br />
vario ad manicas.
Bologna 145<br />
150. Domina Iacoba uxor Antonii de Ghisileriis 145 capelle Sancti Sirri presentavit<br />
unum saccum aureatum panni auri brasati ad aurum cum manicis foderatis<br />
de varota.<br />
151. Item unum saccum ad turlos ad schaias rubei et zelestri afrapatum.<br />
152. Item unum sacum rubei et zelestri ad turlos.<br />
153. Domina Chaterina filia Bonvixini capelle Sancte Marie maioris presentavit<br />
unum sacum ad turlos viridis panni et azuri pilotatum.<br />
154. Domina Oliana uxor Melchionis de Bambace capelle Sancti […] 146 presentavit<br />
unum saccum ad schaias panni nigri et zambeloti implotati.<br />
155. Domina Masina uxor Iacobi de Cazanimicis capelle Sancte Marie maioris presentavit<br />
unam guarnazam de scar<strong>la</strong>to maspi<strong>la</strong>tam maspillis argenteis rotondis<br />
cum uno friso auri ac uno perfilo unius panzie varote et duabus manicis brunis<br />
cum duabus cordelis circum circa et maspilis antedictis.<br />
156. Domina Antonia uxor Nico<strong>la</strong>i de Cazanimicis presentavit unum sacum paonacii<br />
et azuri ad turlos afrapatum.<br />
157. Item unum sacum divisati azuri et manicis nigris cum argento superius cum<br />
una frangia rubea.<br />
158. Domina Christina uxor Palmerii Gulielmi presentavit unum sacum ad schaias<br />
azuri et rubei.<br />
159. Domina Cil<strong>la</strong> uxor B<strong>la</strong>sii Iohannis de Feraria capelle Sancte Marie maioris<br />
presentavit unum sacum paonatii cum frangia ad collum.<br />
160. Domina Madalena filia que fuit domini Francisci de Capellis presentavit<br />
unum saccum veluti alesandrini rechamatum ad cervos auri et arbores.<br />
161. Item unum alium sacum panni viridis rechamatum a rosariis et roxis aureis.<br />
162. Domina Gexia uxor Bartholomei Bonfantis capelle Sancte Marie de Madalena<br />
strate Sancti Donati presentavit unum saccum veluti prohibitum.<br />
163. Item unum saccum de scar<strong>la</strong>to prohibitum.<br />
164. Domina Gexia uxor Iohannis de Colona capelle Sancti B<strong>la</strong>sii presentavit<br />
unam cottam dalmaschi cum maspilis argenteis que est prohibita.<br />
165. Domina Donina uxor Petri de Nobilibus capelle Sancti Leonardi presentavit<br />
unum sacum ad turlos de rubeo et paonacio.<br />
166. Domina Belda uxor Nobilis de Nobilibus capelle Sancti Vitalis presentavit<br />
unum saccum ad schaias de divisato et rubeo.<br />
167. Domina Bertolucia uxor Fabiani capelle Sancti Leonardi presentavit unum sacum<br />
veluti de grana cum frangia sirici aureati.<br />
168. Item predicta unum sacum dalmasci cum frangia viridi deaurata.<br />
169. Item predicta unum saccum coloris cardenaleschi cum frangia rubea de siricho.<br />
170. Domina Honesta uxor Iacobi de Barbiano capelle Sancti Bartoli in Pa<strong>la</strong>zo<br />
presentavit unum sacum veluti de nigro cum frangia aurea ad collum.<br />
171. Item predicta unum saccum chamuchati cum frangia viridi prohibita.<br />
145 Domina … Ghisileriis corretto su Domina Mona uxor magistri Fabrutii de Argenta.<br />
146 Spazio bianco nel testo.
146 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
172. Domina Mathea uxor Iacobi de Saliceto capelle Sancti Martini de Apposa<br />
presentavit unum saccum panni cupi cum manicis foderatis dossiis varii.<br />
173. Domina Francisca uxor Guaspari de Buchis presentavit unum sacum panni<br />
auri, capelle Sancti Nico<strong>la</strong>i de Albaris.<br />
174. Domina C<strong>la</strong>ra uxor Bartholomei de Mazolis capelle Sancti Donati presentavit<br />
unum saccum panni de auro in campo veluti.<br />
175. Item predicta unum saccum panni ad turlos albi et nigri rechamatum.<br />
176. Item predictus unum saccum veluti vermiglii cum pilo lungo.<br />
177. Domina Ursina uxor Rodulfi de Lambertinis capelle Sancti Bartholi in Pa<strong>la</strong>zo<br />
presentavit unum saccum veluti viridis cum frangia ad collum prohibitum.<br />
178. Item predicta unum saccum ad schaias paonatii et cupi.<br />
179. Item predicta unum sacum veluti carmesini cum frangia prohibita.<br />
180. Item predicta unum sacum ad schaias rubeum et paonatium scurum cum<br />
frangia prohibita.<br />
181. Domina Margarita uxor Petri fabri presentavit unum saccum veluti charmesini<br />
cum manichis foderatis dossiis varii, capelle Sancti Micaelis de Lebroseto.<br />
182. Domina Fixia uxor Francisci fabri presentavit unum saccum veluti grane cum<br />
manicis foderatis dossiis varii, dicte capelle.<br />
183. Domina Lutia uxor Mathei de Controlis presentavit unum sacum veluti de grana<br />
cum manicis foderatis de varota, capelle Sancti Christophori de Saragotia.<br />
184. Domina Margarita uxor Iacobi de Ghisileriis capelle Sancti Fabiani presentavit<br />
unum saccum ad ondas rubei et vio<strong>la</strong>ti cum frangia ad collum.<br />
185. Item unum saccum ad undas veluti nigri et scar<strong>la</strong>ti cum argento super ipsum.<br />
186. Domina Chaterina uxor Rainaldi calzo<strong>la</strong>rii capelle Sancte Margarite presentavit<br />
unum saccum veluti nigri cum frangia ad collum et cum manicis foderatis<br />
dossiis varii.<br />
187. Item predicta unum saccum rosati cum frangia ad collum prohibita.<br />
188. Domina Bona uxor Lazarini Freschi becarii capelle Sancti Archangeli presentavit<br />
unum saccum veluti charmesini cum frangia ad collum prohibita.<br />
189. Item predicta unum saccum coloris cardenaleschi cum frangia ad collum prohibita.<br />
190. Domina Anthonia uxor Stasii capelle Sancti Vitalis presentavit unum saccum<br />
veluti de grana cum frangia ad collum prohibita.<br />
191. Domina Francisca uxor Guaspari de Buchis capelle Sancti Nico<strong>la</strong>i de Albaris<br />
presentavit unum saccum antiquum rechamatum ad radios auri.<br />
192. Domina Masina uxor Zeorgii de Paltroneriis capelle Sancti Micaelis de Lebroseto<br />
presentavit unum saccum veluti nigri cum frangia ad collum prohibita et<br />
cum manicis foderatis de varota.<br />
193. Item unum sacum panni auri cum frangia et manicis foderatis dosiis prohibitis.<br />
194. Item unum gabanum panni paonatii cum stellis aureis et cum frangia ad collum<br />
prohibita.<br />
195. Item unum saccum ad turlos nuvo<strong>la</strong>ti et viridis prohibitum.<br />
196. Item unum sacum ad turlos de nigro et divisato azuro et scuro.<br />
197. Domina Francischa uxor Nico<strong>la</strong>i de Sellis capelle Sancti Senexii presentavit<br />
unum sacum veluti chermesini cum dossiis et franzia ad collum.
Bologna 147<br />
198. Item unum aliud rosiati grane foderatum dossiis cum frangia ad collum prohibita.<br />
199. Domina Iacoba uxor Iacobi de Boccadecanibus capelle Sancti Petri Marcelini<br />
presentavit unum sacum zelestrinum et viridem pro dimidia, pro alia dimidia<br />
ad schixas virides et zelestes.<br />
200. Domina Elena uxor domini Antonii Cosole Frontis capelle Sancti Micaelis de<br />
Lebroxeto presentavit unum sacum sive vestem ad turlos cum rosis rubeis de<br />
veluto grane et dalmaschi azuri ab uno <strong>la</strong>tere.<br />
201. Domina Antonia de Fantuciis capelle Sancti Micaelis de Lebroseto presentavit<br />
duas vestes ad turlos cum folietis argenteis super ipsas deputatas usui Manotie<br />
et Miate suarum filiarum.<br />
202. Domina Francisca uxor Iacobi de Sanutis notarii dominorum defenssorum artium<br />
et libertatis civitatis Bononie presentavit ex diletione quam gerit dicte<br />
sue uxori sibi gratiam faciendo unam vestem turlizatam ad undas de veluto<br />
grane cum foliis auratis ac scar<strong>la</strong>to misto cum veluto in dictis undis, qui licentiam<br />
habet navigandi in dicta veste et per dictas undas prosperis ventis af<strong>la</strong>ntibus.<br />
203. Hosbertus de Hosbertis capelle Sancte Marie maioris presentavit unum sacum<br />
brochati de auro in campo grane cum <strong>la</strong>boreriis sirici azuri, cum radiis auri et<br />
animalibus aureis.<br />
204. Item unum sacum de baldachino et rosato factum ad schaias cum X unciis argenti.<br />
205. Item unum sacum veluti de grana et panni albi factum ad undas cum V unciis<br />
corde<strong>la</strong>rum aurearum.<br />
206. Domina Doratea uxor Misini de Arengheria capelle Sancte Marie maioris presentavit<br />
unum sacum veluti nigri cum manicis foderatis dossiis varii frapatis<br />
radiis aureatis et cum frangia deaurata de sirico ad collum.<br />
207. Item unum sacum de biretino cum manicis ad mantichelum cum frangia<br />
deaurata de sirico ad collum.<br />
208. Item unum sacum cardenaleschi cum frangia aurata ad collum.<br />
209. Domina Anna uxor Bartholomei filii Nico<strong>la</strong>i de Boniohaninis capelle Sancti<br />
Martini de Aposa presentavit unum sacum viridis coloris <strong>la</strong>nei cum uno breve<br />
a literis aureis, cum uno leone aureo super qualibet manicha.<br />
210. Domina Paresina uxor Alberthi filii Nico<strong>la</strong>i de Boniohaninis capelle Sancti<br />
Martini de Aposa presentavit unam vestem ad turlos de rosato <strong>la</strong>neo et paonacio.<br />
211. Iacoba filia Berthi de Albaris capelle Sancti Columbani presentavit unum saccum<br />
ad turlos scar<strong>la</strong>ti et panni sirici aschacati factum ad undas.
148 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
1453, marzo 24<br />
Provvisioni<br />
Provisio edita super luxu et intemperantia vestimentorum ac ceterorum<br />
ornamentorum muliebrium prohibitorum 147<br />
Provisio pro hornatu virorum et mulierum et comitatinorum habitantium<br />
in comitatu Bononie 148<br />
BESSARION miseratione divina episcopus Tuscu<strong>la</strong>nus, Sanctae Romanae Ecclesiae<br />
cardinalis, apostolicae sedis legatus in civitate Bononiae exarchatuque Ravennate<br />
et provintiae Romandio<strong>la</strong>e et cetera in temporalibus vicarius generalis.<br />
Ad perpetuam rei memoriam. Memores quod de nobis commisso grege quem<br />
regendum et moderandum sumpsimus rationem sumus reddituri, nec solum eo<br />
modo quo secu<strong>la</strong>res principes solent, sed tanto magis quanto animae nobiliores<br />
praestantioresque sunt quam corpora, iugi sollicitudine penitus rimamur et excogitamus<br />
ut universa civitas Bononiae eiusque ager, comitatus et districtus signanter<br />
inter caetera nobis a sede apostolica commissus, ab erroribus deviis ad rectam semitam<br />
normamque honeste et recte vivendi, quantum cum favore divino possumus<br />
traducatur.<br />
Cum igitur inter caetera multa quae bonos mores corrumpere solent, nobis<br />
praecipua visa fuerint luxus et intemperantia vestimentorum ac caeterorum ornamentorum<br />
muliebrium quae maximorum malorum ac scelerum causa et quasi seminarium<br />
semper fuere, cum nul<strong>la</strong> res publica tam recte tamque bonis moribus instituta<br />
sit quae si hoc morbo inficiatur non facile corrumpatur, <strong>la</strong>befectetur et corruat,<br />
convertendos ad hunc populum nostrum paterno affectu oculos existimavimus<br />
quod non solum utilitati et commodo eius, verum etiam saluti animarum suarum<br />
consulendum, animadvertentes igitur optimates, nobiles atque ignobiles et<br />
universum populum Bononiae ac comitatinos omnes adeo pro<strong>la</strong>psos in hanc pompam<br />
et luxum vestitus, ornamentorum, iocalium et rerum preciosarum ut exinde<br />
civitas ipsa et comitatus maximum suscipiat detrimentum, nec ullum discrimen<br />
nec ul<strong>la</strong> praerogativa inter nobilem atque ignobilem, inter bonis artibus praeditum<br />
147 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
1454. Statuti, De vestimentis et ornamentis mulierum civitatis et comitatus Bononie<br />
deferendis. Rubrica.<br />
148 Provisio … in comitatu Bononie] Insuper attendentes <strong>la</strong>udabiliter et sancte fuisse et<br />
esse statutum et provisum super vestimentis et ornamentis mulierum civitatis et comitatus<br />
Bononie deferendis per reverendissimum in Christo patrem dominum Bessarionem Sacrosancte<br />
Romane Ecclesie cardinalem et legatum in civitate Bononie de presentia, consensu et<br />
voluntate magnificorum spectabilium dominorum sedecim reformatorum et quamplurium<br />
nobilium, mercatorum et artificum civitatis Bononie per ipsorum specialem provisionem<br />
tenoris qui sequitur hac forma, videlicet 1454.
Bologna 149<br />
et mechanicum presertimque inter eorum uxores appareat, et propterea multos<br />
parare vi, fraude et scelere opes in quibus felicitatem existimant ex qua iusti ordinis<br />
perturbatione nova consilia commutandarum rerum pau<strong>la</strong>tim serpunt et omne mali<br />
genus quasi morbo et contagione quadam civitates invadit, corrumpit, frangit atque<br />
effeminat, attendentes praeterea quod dominus noster Iesus Christus in sacris<br />
suis evangeliis omnem mollitiem et superfluitatem in vestimentis damnat, insequitur,<br />
detestatur, et Petrus apostolus mulierum ornatum non extrinsecus capil<strong>la</strong>turam<br />
aut comam aut circundationem auri aut indumenti vestimentorumque cultum, sed<br />
hominem cordis absconditum et incorruptibilitatem quieti et modesti spiritus,<br />
quod est in conspectu Dei locuples earumque erga viros subiectionem et obedientiam<br />
esse vult. Sic enim ait et sanctae mulieres sperantes in Deo ornabant se subiecte<br />
propriis viris. Nam cum secundum Paulum apostolum caput mulieris sit vir, decet<br />
eas hoc solo ornatu ornari, hac gemma decorari: subiectione scilicet erga viros et<br />
virtutibus eorum, ne si cultum exteriorem querant, diffidere de virtutibus virorum<br />
videantur.<br />
Unde etiam sacri canones omnem luxum vestium abhorrent et insectantur, dicentes<br />
quod necesse est eas mulieres ornamenta cordis et decorem animi perdidisse quae<br />
auro, monilibus et margaritis se ornant, talem enim cultum impudicis mulieribus<br />
convenire earumque insignia sericum, aurum et purpuram esse dicunt. Matronas vero<br />
et virgines pudicitia et castitate insignes esse. In qua sententia gentiles etiam et philosophi<br />
priscique legum <strong>la</strong>tores fuere hanc ornamentorum superfluitatem tanquam<br />
bonis moribus contrariam et rebus publicis damnosam resecantes qui nulli portare<br />
auream vestem vel anulum aureum licere voluerunt nisi esset meretrix, nulli plusquam<br />
unam pedisequam post se habere permiserunt nisi esset ebria. Et enim quemadmodum<br />
ex se vestes calere non possunt, sed quem a natura calorem accipiunt<br />
conservantes ita calefaciunt corpora. Sic illum ornatum vestimenta possunt afferre<br />
quem ab induto receperint. Qui si virtuosus est omni ornatu praeditus erit etiam vilissimis<br />
vestibus opertus. Si vitiosus, eius deformitatem et vitia non modo aliquis vestimentorum<br />
cultus ce<strong>la</strong>re non potest, sed publicat, manifestat, auget, crescit et magis<br />
nocet. Iuxta illud Horatianum, Eutrapolus cuicunque nocere volebat vestimenta dabat<br />
preciosa. Beatus enim iam cum pulchris tunicis sumet nova consilia et spes dormiet<br />
in lucem, scorto postponet honestum officium mimos alienos pascet.<br />
Hinc est quod nos tanquam pii et misericordes, quaerentesque non solum commodum<br />
civium nostrorum, verum etiam salutem animarum ipsorum, matura consideratione<br />
his succurrendum erroribus et moderationi consulendum existimavimus,<br />
in qua praecipue consistit humanae societatis conservatio.<br />
Et propterea auctoritate qua fungimur apostolica, de praesentia, consensu et voluntate<br />
magnificorum dominorum antianorum civitatis Bononiae ac dominorum<br />
de collegio et spectabilium dominorum sedecim reformatorum et quamplurium<br />
nobilium, mercatorum et artificum dicte civitatis Bononiae ad praesentiam nostram<br />
ex causa praedicta specialiter vocatorum.<br />
Ad <strong>la</strong>udem et reverentiam omnipotentis Dei, Patris et Filii et Spiritus Sancti ac<br />
gloriosae virginis matris Mariae et gloriosi episcopi et confessoris beati Petronii venerabilis<br />
patris et protectoris huius almae civitatis Bononiae et ad salutare commo-
150 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
dum civium et inco<strong>la</strong>rum civitatis, guardiae et comitatus predictae et ad salutem<br />
animarum eorum statuimus, decernimus et firmamus.<br />
I. Quod primo nul<strong>la</strong> sponsa, uxor vel filia cuiuscunque civis vel habitatoris in<br />
civitate Bononie, guardia, comitatu vel districtu et cuiuscunque status vel condictionis<br />
existat possit portare supra se aliquem drapum auro vel argento contextum<br />
nec superius nec subtus pro fodera, nec aliquas alias vestes ornatus causa, nec aliqua<br />
alia ornamenta nisi modo, forma et cum qualitatibus infrascriptis, videlicet.<br />
II. Secundo quod sponsa, uxor vel filia militum possint habere et portare unam<br />
vestem crimisini dumtaxat et aliam de quocunque veluto preterquam de cremesino,<br />
unum auchum de cremesino vel de panno roxato. Item aliam vestem de panno roxato,<br />
quarum due solum sint cum manicis apertis, videlicet il<strong>la</strong> de cremesino et alia<br />
quam magis vellent, neque sint foderate de gibellinis vel armellinis. Caudam non<br />
habeant in aliqua earum veste nisi duorum tertiorum brachii ad plus. Item habere<br />
possint manicas de cremesino, unum guardacorium de panno sirici. De panno autem<br />
<strong>la</strong>ne cum manicis non apertis faciant quotquot volunt. Item unum çogliellum<br />
in fronte et aliud in pectore, anulos sex et verghetas sex, unam filciam de corallis,<br />
balcios de quocunque drapo volunt, dummodo non habeant per<strong>la</strong>s neque <strong>la</strong>pides<br />
preciosos et quod omnino nul<strong>la</strong>s per<strong>la</strong>s portent in capite, texuta de quacunque condictione<br />
volunt preterquam de perlis.<br />
III. Tertio quod sponsa, uxor vel filia doctorum possint habere et portare unam<br />
vestem de veluto cremesino dumtaxat vel de alio veluto alterius coloris cum manicis<br />
apertis non foderatis de armellinis nec gibellinis neque marturibus, aliam de panno<br />
grane cum manicis apertis, dum tamen alique earum vestes non habeant caudam<br />
ultra mensuram medii brachii, unum auchum de veluto non cremesino et unum<br />
guardacorium siricum, manicas de veluto cremesino, unum çogliellum vel unam<br />
col<strong>la</strong>nam, anulos quatuor et verghetas quatuor, unam filciam de corallis decem unciarum,<br />
balcios de quocunque drapo volunt preterquam de auro, dummodo non<br />
habeant per<strong>la</strong>s, texuta de quocunque volunt exceptis perlis.<br />
IIII. Nobilium qui a treginta annis citra vel non fecerunt aliquam artem manualem<br />
vel si fecerunt et faciunt neque fecerunt neque faciunt nisi quatuor artes infrascriptas<br />
immediate dicendas et infra hoc tempus treginta annorum habuerunt in<br />
domo sua militem vel doctorem, item illorum qui sunt de societate notariorum,<br />
campsorum, draperiorum et artis sirici dummodo draperii quidem et artis sirici<br />
non faciant artem manibus propriis, campsores vero sint patroni et magistri. Omnes<br />
autem omnium istarum quatuor artium homines sint cives origine propria, paterna<br />
et avita vel saltem duabus ex eis. Horum omnium habentium istas condictiones<br />
sponse, uxores et filie possint portare omnia que de uxoribus doctorum dicta<br />
sunt, preterquam auchum siricum, nisi dictum auchum de cremesino vel alio drapo<br />
habere velint loco dicte vestis de cremesino.<br />
V. Omnium autem exceptorum in quatuor superioribus artibus ac beccariorum,<br />
spetiariorum, <strong>la</strong>narolorum, straçarolorum, merçariorum, bambasariorum et aurificum<br />
sponse, uxores et filie possint habere unam dumtaxat vestem de veluto que<br />
non sit coloris cremesini nec morelli cum manicis apertis foderatis de dossiis vel<br />
panciis varri sine griso aut taffetato non cremesino cum uno tertio brachii de cau-
Bologna 151<br />
da. Aliam vestem de panno de grana non cremesino cum manicis non apertis, anulos<br />
duos, verghetas quatuor, unam filciam de corallis sex unciarum, manicas de veluto<br />
non cremesino nec morello, texuta sine auro et sine perlis.<br />
VI. Unicuique civium suprascriptorum liceat facere rechamatum super una veste<br />
predictarum dumtaxat, dumtamen non excedat valorem in militibus ducatorum<br />
tregintaquinque, doctoribus et nobilibus et aliis equiperatis ut supra doctoribus vigintiquinque,<br />
illis de septem artibus ducatorum duodecim.<br />
VII. Magistrorum lignaminis, calço<strong>la</strong>riorum, sa<strong>la</strong>rolorum, muratorum, fabrorum,<br />
pellipariorum, sartorum, barberiorum, carto<strong>la</strong>riorum, pel<strong>la</strong>canorum, piscatorum,<br />
cimatorum, rechamatorum et tinctorum et quatuor artium et aliorum inferiorum<br />
seu viliorum ministeriorum et artium ac etiam aliorum non existentium de<br />
nobilibus suprascriptis et non exercentium artem aliquam et etiam aliorum non<br />
comprehensorum in supra vel infrascriptis capitulis sponse, uxores et filie possint<br />
portare unam vestem panni roxati non cremesini vel panni morelli cum manicis<br />
apertis foderatam panciis de varro cum griso vel taffetato de grana et non alio drapo<br />
cum cauda tertii unius brachii, manicas de roxato vel morello ut supra, anulos<br />
duos et verghetas duas et texutum sine auro contextum.<br />
VIII. Comitatinorum nul<strong>la</strong> mulier habitatrix civitatis, guardie vel comitatus Bononie,<br />
que publice pro comitatina habeatur et que sit filia, sponsa vel uxor alicuius<br />
qui non habeatur pro cive et qui exerceat opera rusticalia audeat, possit vel presumat<br />
habere vel portare supra se aliquam vestem aut aliquod aliud ornamentum de<br />
sirico cuiuscunque valoris vel condictionis, pannum grane alicuius coloris nec aliquos<br />
friçios auri, vel texuta de cremesino vel contexta auro vel argento, nec aliquam<br />
quantitatem argenti in maspillis vel fulcimento texutorum vel in aliis que sit in totum<br />
maioris ponderis octo unciarum, concedentes eis illos suos friçios qui non excedant<br />
valorem trium librarum pro qualibet veste.<br />
VIIII. Item dec<strong>la</strong>ramus quod in his que supra licita vel prohibita sunt filiabus vel<br />
uxoribus seu sponsis predictorum attendi et considerari debeat hoc modo, videlicet<br />
quod antequam sint sponse vel nupte attendi et considerari debeat qualitas et condicio<br />
earum patris, et an fuerit vel sit miles vel doctor seu de non exercentibus vel<br />
exercentibus supraspecificatas artes vel non. Postea vero quam sponse vel nupte fuerint,<br />
attendi debeat qualitas et condicio sponsi vel mariti ut supra de patre dictum<br />
est, sive pater vel maritus vivens vel mortuus sit.<br />
X. Item statuimus super omnia quod ex nunc et in futurum non excedendo regu<strong>la</strong>s<br />
suprascriptas nullus maritorum possit exponere supra suam sponsam vel uxorem<br />
maiorem quantitatem quam sit medietas dotis illius, intelligendo dotem usque<br />
ad mille libras bononinorum, et de mille libris et ulterius pro quolibet centenario<br />
viginti libras plus. Hoc autem non intelligatur de comitatinis et similiter de habitatoribus<br />
civitatis, quorum dos non excedit centum libras bononinorum.<br />
XI. Item volumus quod ab regulis suprascriptis et moderatione vestium excepte<br />
sint omnes domicelle et uxores civium que sint forenses, non cives, filie aliquorum<br />
dominorum alicuius civitatis que veniant ad civitatem hanc ad maritos cum quibuscunque<br />
et qualibuscunque vestibus suis.<br />
Sub pena maritis, sponsis et uxoribus, patribus et filiabus librarum decem bononinorum<br />
si ipse vel earum aliqua in predictis vel eorum aliquo contrafecerint, ac
152 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
etiam sartoribus et rechamatoribus in aliquo contrafacientibus librarum quinque<br />
totiens quotiens aliquis vel aliqua ipsarum contrafecerit, dummodo pro qualibet vice<br />
unica pene predicte solutio seu exactio sufficiat facta a marito uxore vel sponsa<br />
pro ipsis ambobus et similiter una a patre vel filia pro ambobus.<br />
Concedimus tamen mulieribus supradictis loco vestium eis ut supra concessarum<br />
habere viliores si dictas suprascriptas habere noluerint, servatis tamen in eis<br />
aliis modificationibus suprascriptis.<br />
Que statuta ut firmiorem observantiam sortiantur preter indictas et supranarratas<br />
penas temporales harum serie et prefata apostolica auctoritate omnes et singulos<br />
utriusque sexus qui omnia et singu<strong>la</strong> in dictis nostris statutis et provisionibus contenta<br />
non observaverint infra terminum sex dierum proxime futurorum si cives fuerint<br />
et intra civitatem Bononie habitaverint, quorum duos pro primo, duos pro secundo<br />
et duos pro ultimo et peremptorio termino assignamus. Si vero sint comitatini<br />
aut in comitatu, guardia et districtu predictis habitantes infra terminum quindecim<br />
dierum postquam ad eorum notitiam pervenerit, quorum quinque pro primo,<br />
quinque pro secundo et quinque pro tertio et peremptorio termino assignamus,<br />
sive parentes fuerint, sive mariti seu quivis alii hortantes vel cum possint non<br />
prohibentes ipso facto excommunicationis penam incidisse decernimus et firmamus,<br />
de qua a nemine nobis inferiore possint absolvi.<br />
Mandantes venerabili viro domino .. vicario episcopi Bononiensis quatenus<br />
hanc nostram excommunicationem et hoc nostrum decretum per omnes et singu<strong>la</strong>s<br />
ecclesias tam civitatis quam comitatus Bononiae faciat publicari et rectoribus il<strong>la</strong>rum<br />
expresse committat quod observationem predictorum populis et parochianis<br />
suis suadeant sub interminatione pene divini iudicii et ultionis.<br />
Datum Bononiae in pa<strong>la</strong>tio nostrae residentiae, anno nativitatis domini nostri<br />
Iesu Christi millesimo quadringentesimo quinquagesimo tertio, indictione prima,<br />
die vigesimoquarto mensis martii, pontificatus sanctissimi in Christo patris et domini<br />
nostri domini Nico<strong>la</strong>i divina providentia pape quinti anno septimo.<br />
Et in predictorum omnium et singulorum fidem, robur et testimonium presentes<br />
nostras litteras seu presens publicum dictarum litterarum nostrarum et statutorum<br />
et ordinamentorum nostrorum predictorum instrumentum fieri per Albertum<br />
de Parisiis, Iacobum Gulielmi et Cesarem de Pançachiis cives notarios publicos Bononienses<br />
et per eos subscrivi et publicari et nostri consueti sigilli munimine roborari,<br />
illudque seu il<strong>la</strong>s in camera actorum populi et comunis Bononiae deponi et<br />
perpetuo conservari iussimus et mandavimus ad perpetuam memoriam et validitatem<br />
omnium et singulorum premissorum. Presentibus omnibus et singulis infrascriptis<br />
egregiis viris Baptista Ludovici de Maçolis, Bartholomeo Laurentii de Cospis,<br />
Michaele Frigirini de Sancto Venantio, Bartholomeo Cesaris de Pançachiis,<br />
Hieronimo Antonii de Canonicis, Iohanne Gasparis de Luporis et aliis quam plurimis<br />
testibus ad predicta vocatis, adhibitis et rogatis 149 .<br />
149 Seguono le sottoscrizioni notarili. 1454 sostituisce Et in predictorum omnium … adhibitis<br />
et rogatis con Volentes dictam provisionem tamquam sanctam et <strong>la</strong>udabilem suum debitum<br />
perpetuum consequi et obtinere effectum et observantiam perpetuam, statuimus et<br />
ordinamus provisionem predictam observari debere in civitate, guardia et comitatu Bononie
Bologna 153<br />
1454<br />
Statuti<br />
De pena plorantium seu desbattentium ad exequias mortuorum vel<br />
mittentium […] 150 et de modo servando in exequiis mortuorum 151<br />
De pena fatitantium mariam, comitem vel comitissam 152<br />
Quod ultra quinquaginta homines non possit aliquis ducere ad sponsandum<br />
mulierem et quod ad desponsationem nullus eques accedat. Et quod<br />
propa<strong>la</strong>cio sponsaliciorum non fiat nisi in capellis sponsi et sponse et sine<br />
congregatione personarum 153<br />
Quod nullus ad desponsationem alicuius vadat, nisi fuerit vocatus.<br />
Rubrica 154<br />
De nive et remolo et aliis rebus prohibitis tempore sponsationis<br />
et percussionis prohibimus 155<br />
modo et forma superius in ea descriptis. Et mandamus, dec<strong>la</strong>ramus et providemus magnificos<br />
dominos antianos et honorabiles dominos de collegio teneri et obligatos esse sub vinculo<br />
iuramenti per eos in principio eorum officii solemniter prestandi ad faciendum et observandum<br />
taliter et cum effectu quod dicta provisio et presens nostrum statutum invio<strong>la</strong>biliter<br />
ab omnibus observetur et observari facere teneatur.<br />
150 Spazio bianco nel testo.<br />
151 Vedi 1376. Statuti, De pena plorantium seu desbatentium ad exequias mortuorum et<br />
mittencium enxenia et de modo servando in exequiis mortuorum. Rubrica.<br />
152 Vedi 1288. Statuti, De pena facientium maiumam seu comitem vel comitissam. Ru-<br />
brica.<br />
153 Vedi 1376. Statuti, Quod ultra quinqueginta homines non possit aliquis ducere ad<br />
sponsandum mulierem et quod ad desponsationem nullus eques accedat. Et propa<strong>la</strong>cio<br />
sponsaliciorum non fiat nisi in capellis sponsi et sponse et sine congregatione personarum.<br />
Rubrica.<br />
154 Vedi 1288. Statuti, Quod nullus ad desponsationem alicuius vadat, nisi fuerit invitatus.<br />
Rubrica.<br />
155 Vedi 1288. Statuti, De nive vel remolo vel aliis rebus prohibitis habere tempore desponsationis<br />
et percussionibus prohibitis.
154 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
De vestimentis et ornamentis mulierum civitatis et comitatus<br />
Bononie deferendis. Rubrica 156<br />
De arbitrio domini potestatis et eius vicarii super contentis in statutis<br />
predictis. Rubrica 157<br />
1474, maggio 11, luglio 3 e novembre 14<br />
Provvisioni<br />
Provisio ornatus mulierum 1474<br />
Benedictus Mastinus iuris utriusque doctor et comes reverendissimi in Christo<br />
patris et domini domini Francisci de Gonzaga miseratione divina Sancte Marie Nove<br />
diaconi cardinalis Mantuani in civitate Bononie eiusque comitatu et districtu et<br />
exharcatu Ravenne ac provintia Romandiole et cetera apostolice sedis legati locumtenens.<br />
Ad perpetuam rei memoriam, cogitantes alias saluberrimam <strong>la</strong>tam fuisse legem<br />
in civitate et comitatu Bononie que nimios ac superfluos mulierum ornatus<br />
moderaretur, que, licet abrogata nunquam fuerit, permissione tamen ac indulgentia<br />
quadam factum est ut mulieres ipse in priorem luxum pro<strong>la</strong>pse fuerint eique plura<br />
insuper adiecisse videantur, ita ut sumptibus modus nullus existat hanc muliebrem<br />
mollitiem et ornamentorum superfluitatem cum sacre littere insequantur, damnent<br />
et detestentur astipu<strong>la</strong>ri sane eis probe videntur graves philosophorum sententie<br />
suadentes matronas hec ornamenta missa facere que luxurie instrumenta sunt et<br />
existimare vera ornamenta in pudicitiam ipsam esse locata. Accedunt ad hec patrimoniorum<br />
consumptiones que magnum civitati et comitatui detrimentum afferunt,<br />
ne illud pretereamus quod hec <strong>la</strong>bes tam omnium promiscue mentes invasit,<br />
ut nullum iam inter nobiles et ignobiles discrimen esse appareat quod sane ut invidiosum<br />
est, ita minus tolerabile esse videtur. Nos vero quibus una cum aliis magistratibus<br />
cura regiminis huius civitatis demandata est, predicta considerantes, memores<br />
etiam quod de huius civitatis administratione rationem Deo reddituri sumus,<br />
honori simul et utilitati civitatis ipsius atque comitatus consulere volentes ornamentaque<br />
ipsa muliebria ad regu<strong>la</strong>m et ordinem quendam redigere cum consilio<br />
et diligenti examinatione magnificorum dominorum … antianorum consulum et<br />
… vexilliferi iusitie populi et communis Bononie ac magnificorum dominorum sedecim<br />
reformatorum status libertatis civitatis Bononie et cetera re ipsa in consulta-<br />
156 Vedi 1453. Provvisioni, Provisio edita super luxu et intemperantia vestimentorum ac<br />
ceterorum ornamentorum muliebrium prohibitorum.<br />
157 Vedi 1335. Statuti, De arbitrio domini potestatis et eius vicarii super contentis in statutis<br />
predictis.
Bologna 155<br />
tionem sepius adducta cum voluntate et consensu eorum, hanc legem novam tulimus<br />
ac promulgavimus priore abolita per quam et ornamentis ipsis et sumptibus<br />
eorum modus adhibetur et personarum condicionis ratio habetur, quam quia nos<br />
et prefati magnifici domini saluberrimam esse censemus. Ideo eam ab omnibus servandam<br />
esse decrevimus sub penis in ea contentis quam infra describi ac materno<br />
sermone exprimi iussimus ut eius notitia c<strong>la</strong>rior omnibus fiat quamque publicari<br />
mandavimus et in camera actorum populi et communis Bononie deponi ibique<br />
servari ad perpetuam memoriam et validitatem omnium et singulorum in ea contentorum,<br />
videlicet.<br />
In primis che li cavalieri non possano spendere nello ornato, veste et omne altra<br />
cosa atorno <strong>la</strong> soa sposa o mogliere oltra li tri quarti del<strong>la</strong> dota et li docturi et gentilhomini<br />
li quali qui apresso se dechiarirano et quilli exercitano le quatro prime arte,<br />
zoè nodari, cambiaduri, drappieri et arte de seta non possano spendere più che li<br />
dui terci del<strong>la</strong> dota. Tutti li altri inferiori non possano spendere più del<strong>la</strong> mità del<strong>la</strong><br />
dote, <strong>la</strong> quale dote quando <strong>la</strong> fusse fino al<strong>la</strong> summa de milledosento lire et da lì in<br />
zoso se possa spendere como è dicto, et essendo de magiore summa da lì in suso se<br />
possa spendere oltra le dicte rate et parte lire vinte per centonaro de quello più fusse<br />
<strong>la</strong> dote et niente più se possa spendere.<br />
Item che le donne, spose et figliole di cavalieri fim che le sonno in podestà del<br />
padre et delli soi possano portare brocato d’oro et de argento in vestimente, auchi<br />
et guardacori et maniche como a loro piase, pure che tale brocato non portino in<br />
fodera de maniche, le quale maniche non possano etiam essere foderate de martori<br />
né de gebellini, et possano portare tri ornamenti de zoglie, zoè zogliello da spal<strong>la</strong>,<br />
zogliello da testa et vezolo da collo de perle o voleno una col<strong>la</strong>na de perle in loco de<br />
una delle dicte cose, sì che elegendo dicte zoglie non possano più portare dicta col<strong>la</strong>na<br />
et elegendo dicta col<strong>la</strong>na debbano <strong>la</strong>ssare una de dicte zoglie et quel<strong>la</strong> che <strong>la</strong>ssarano<br />
non possano più portare, et possano portare veste de drappo de seta de omne<br />
colore et omne altra cosa menore de quelle sonno dicte ma mazore non. Possano<br />
etiam portare texuti de brocato d’oro. Possano ancora portare chiavacori, cordelle<br />
d’oro, col<strong>la</strong>ri et recami che in tutto non excedano <strong>la</strong> valuta de ducati trentacinque<br />
d’oro, sempre intendendo che non se possa spendere delle dote più che de sopra sia<br />
determinato.<br />
Item che le donne, figliole et spose de docturi et gentilhomini non possano portare<br />
veste, auchi, fodere né guardacori de brocato d’oro né de argento, né possano<br />
portare se non uno zogliello da spal<strong>la</strong> et uno da trezza o voleno uno vezolo de perle<br />
in loco de uno de dicti zoglielli, sì che electo una volta l’uno non possano più portare<br />
l’altro. Possano etiam portare maniche de brocato d’oro et de argento et texuto<br />
de brocato d’oro. Possano etiam portare veste, auchi, maniche et guardacori de cremesino<br />
et de altro drappo et panno et possano portare chiavacori, cordelle d’oro,<br />
col<strong>la</strong>ri et recami che in tutto non excedano <strong>la</strong> valuta de ducati vintecinque, pure<br />
che non exceda in tutto <strong>la</strong> spesa <strong>la</strong> limitatione del<strong>la</strong> dota antedicta. Et possano portare<br />
et usare le cose menore de queste ma le mazore non. Maneghe non possano<br />
portare foderate de brocato d’oro né de argento como è dicto né de martori né de<br />
gebelini.
156 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Item che li gentilhomini se intendano essere quilli che per origine propria, paterna<br />
et de lolo inseme siano citadini de Bologna et che da trenta anni in qua mai<br />
per alcuno tempo loro proprii non habiano exercitato alcuna arte, overo che havendo<br />
doe so<strong>la</strong>mente delle predicte origine non habiando mai exercitato arte alcuna da<br />
trenta anni in qua como è dicto et habiano havuto o habiano de presente docturi o<br />
cavalieri uno o più del<strong>la</strong> casada soa. Ma quilli che non haverano una delle condicione<br />
predicte siano et se intendano essere nel grado qui apresso dechiarito.<br />
Item che le donne, figliole et spose di nodari, cambiaduri, drappieri et de quilli<br />
de l’arte del<strong>la</strong> seta, li quali siano delle tre origine antedicte, zoè propria, paterna et<br />
de lolo inseme, et de quilli che non hano le condicioni delli gentilhomini predicti,<br />
li quali cadeno in questo grado possano portare uno paro de maniche de brocato<br />
d’oro o de argento, sì che electo uno drappo non possano più portare l’altro, et possano<br />
portare texuto de brocato d’oro, uno solo zogliello o col<strong>la</strong>na de perle o uno vezolo<br />
de perle, pure che non habiano né possano usare se non una delle cose antedicte,<br />
et quel<strong>la</strong> electa non possano più usare l’altre. Et possano havere veste de<br />
drappo de seta de omne colore et maniche, auchi et guardacori per lo simile pure<br />
che non siano foderate de brocato d’oro né de argento né de martori né de gebelini.<br />
Ma quando li predicti non fusseno delle tre origine antedicte ma de qualcheuna<br />
meno, le dicte loro donne, figliole o spose debbano observare quanto nel capitolo<br />
proximo subsequente serà scripto et ordinato, intendendose sempre dove è permesso<br />
el più et le mazore cose essere permesse le menore. Possano etiam portare chiavacori,<br />
cordelle d’oro, col<strong>la</strong>ri et recami che in tutto non excedano <strong>la</strong> valuta de ducati<br />
vinti, mesurate però al<strong>la</strong> limitatione del<strong>la</strong> dota como de sopra.<br />
Item che le donne, spose et figliole de quilli che exercitano le altre arte oltra le<br />
quatro predicte, zoè becari, spetiali, <strong>la</strong>naroli, strazaroli, merzari, mercadanti da ferro<br />
et simili, bambasari, orevesi, sa<strong>la</strong>roli, bisilieri et de quilli che in le quatro prime arte<br />
non fusseno de tre origine antedicte, zoè propria, de patre et de lolo inseme, possano<br />
portare una vesta so<strong>la</strong> de cremesino a maniche strecte ma non a maniche aperte<br />
et de altro drappo et panno a maniche aperte. Ma non possano portare brocato d’oro<br />
né de argento in alcuno modo. Possano bene havere et portare texuto de brocato<br />
et uno zogliello da testa so<strong>la</strong>mente o vole uno vezolo de perle, pure che non possano<br />
portare se non uno et electo el zogliello o vezolo predicti non possano più usare<br />
l’altro, et che o l’uno o l’altro non exceda <strong>la</strong> valuta de ducati trenta et quisti siano<br />
de tre origine como de sopra, altramente se intendano compresi in lo capitolo et<br />
grado proximo sequente, et dove è concesso el più et più pretiose cose se intenda<br />
ancora essere concesso le menore et più vile ma più non. Possano etiamdio portare<br />
chiavacori, cordelle d’oro, col<strong>la</strong>ri et recami che in tutto non excedano <strong>la</strong> valuta de<br />
ducati quindese, sempre remanendo ferma <strong>la</strong> limitatione delle dote.<br />
Item che le donne, figliole et spose delli mestri de legname, calzo<strong>la</strong>ri, muraduri,<br />
fabri, pelizari, sarti, barbieri, cartho<strong>la</strong>ri, pe<strong>la</strong>cani, pescaduri, cimaduri, tincturi,<br />
recamaduri et de simile et menore arte et etiam de quilli che fusseno delle altre arte<br />
inferiori overo qui non descripte possano portare uno paro et più de maniche<br />
de seta et de cremesino morello et non de altro cremesino. Ma non possano havere<br />
né portare vestimente, guardacori né auchi de seta de alcuno colore, né vestimente
Bologna 157<br />
de grana né de altro panno a maniche aperte, né recami, né texuti de brocato d’oro<br />
né de argento, né perle né zoglie de alcuna facta, né cose mazore de queste, menore<br />
sì. Possano bem portare chiavacore, cordelle d’oro et col<strong>la</strong>ri, pure che in tutto<br />
non excedano <strong>la</strong> valuta de ducati diese, sempre servando però <strong>la</strong> metà soprascripta<br />
delle dote.<br />
Et se alcuno de essi citadini fusse nato o nascesse per l’avenire fuora de Bologna<br />
o del Bolognese per tempo de peste o de altro caso inopinato, non se intenda essere<br />
minuita né lesa <strong>la</strong> soa civilità né de soi descendenti.<br />
Item che le donne, figliole et spose delli forastieri habitanti in questa cità da<br />
quaranta anni in qua et che per l’avenire li venesseno ad habitare possano elegere<br />
quale condictione voleno seguire, o quel<strong>la</strong> del grado haveano dicti soi homini in <strong>la</strong><br />
loro patria o quel<strong>la</strong> segondo l’arte fano al presente et farano dicti loro homini in<br />
questa cità, et quale de quelle doe haverano electe se debbano governare nel vestire<br />
et altre cose sopradicte segondo <strong>la</strong> presente provisione. Ma le donne, figliole et spose<br />
de forastieri habitanti in questa cità da quaranti anni in là servino <strong>la</strong> provisione<br />
segondo che nelli altri capituli grado per grado se contene.<br />
Item che le donne, figliole et spose delli figlioli de fameglia debbano seguire <strong>la</strong><br />
condicione et grado delli patri de dicti figlioli de fameglia fino che stano in soa podestà,<br />
salvo se tali figlioli de fameglia non havesseno magiore grado di patri, nel<br />
quale caso possano seguire <strong>la</strong> condicione de tale grado. Ma se fusseno figlioli de cavalieri<br />
et loro non fusseno cavalieri, debbano servare <strong>la</strong> condicione del grado delli<br />
gentilhomini sempre non excedando <strong>la</strong> limitatione del<strong>la</strong> dota soprascripta.<br />
Item che le donne che già sonno maritate nel vestire et altre cose soprascripte,<br />
quanto a l’uso et portare solo debbano servare <strong>la</strong> presente provisione segondo li gradi<br />
antedicti. Ma non siano tenute servare <strong>la</strong> limitatione delle dote.<br />
Item che le donne non havesseno dato et per l’avenire non desseno dote siano tenute<br />
servare <strong>la</strong> presente provisione segondo li gradi soprascripti solo quanto allo habito<br />
et uso delle veste et altre cose concesse, ma non quanto al<strong>la</strong> quantità del<strong>la</strong> spesa.<br />
Item che le donne, spose et figliole delli capitanei et squadreri delle gente d’arme<br />
del<strong>la</strong> communità de Bologna servino l’ordine primo delli gentilhomini. Ma essendo<br />
de menore grado o contestabili et inferiori servino el grado delle arte descripte<br />
nel capitolo di merzari et strazaroli.<br />
Item che alli contadini del contado de Bologna sia licito spendere in le soe spose<br />
et donne fino al<strong>la</strong> summa de lire quaranta de bolognini et non più, salvo che quilli<br />
exercitasseno una delle vintequatro arte collegiate et non fesseno arte rusticale possano<br />
spendere solo <strong>la</strong> mità del<strong>la</strong> dota et non più in lo ornamento de dicte loro donne<br />
et spose, le quale donne et spose non possano portare brocato d’oro in veste né<br />
in texuti né in chiavacori né in alcuna altra cosa, né veluto de alcuna rasone, né vestimente<br />
né guardacore né cotte de grana. Maisi che le donne de quilli che exercitasseno<br />
arte rusticale possano portare solo le maniche de grana et quelle de chi exercitasse<br />
alcuna delle arte soprascripte non possano portare cosa alcuna de grana excepto<br />
che le cotte et uno paro de maniche de dalmasco, pure che non siano de cremesino<br />
né de morello, le quale donne cussì delli contadini et exercitanti alcuna delle<br />
dicte arte como exercitanti arte rusticale non possano portare freso d’oro delli
158 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
quali <strong>la</strong> valuta exceda lire tre de bolognini, né possano portare in bottoni, in fornimenti<br />
de texuti et simile altre cose più che el peso de octo unce de argento in tutto.<br />
Dechiarando che <strong>la</strong> presente provisione, regole et ordeni et altre cose che se contengono<br />
in essa non se intenda per le dongelle et mogliere de citadini, le quale fusseno<br />
forastiere figliole de alcuni signuri de cità et venesseno a marito a Bologna, alle<br />
quale sia licito havere et portare zascuna soa vestimenta et zoglie de qualunqua condicione<br />
se siano.<br />
Item se statuisse et ordena che li mariti, spose, mogliere, patri et figliole se loro<br />
o alcuno de loro contrafarano in le predicte cose voluntariamente et non sforzate<br />
cadano in pena de lire diese de bolognini. Et li sarti, recamaduri, varotari, orevesi<br />
che contrafesseno alle predicte cose scientemente in fare dicte veste, recami et altre<br />
cose prohibite cadano in pena de lire cinque de bolognini, le quale pene tante volte<br />
a tutti li soprascripti serano facte pagare quante volte per loro o alcuno de loro serà<br />
contrafacto, pure che per zascuna volta se contrafesse uno pagamento solo delle pene<br />
predicte basti facto dal marito o mogliere overo sposa per tutti loro. Et similemente<br />
basti che uno pagamento del<strong>la</strong> pena sia facto dal patre o dal<strong>la</strong> figlio<strong>la</strong> per<br />
tutti loro.<br />
Et azoché <strong>la</strong> presente provisione habia più ferma observanza oltra le dicte pene<br />
pecuniarie, messer lo locotenente per tenore del<strong>la</strong> presente per auctorità del suo officio<br />
dechiara et ordena che tutti et zascaduno cussì maschi como femene, li quali<br />
cussì nel spendere delle dote oltra <strong>la</strong> limitatione facta, como nel vestire et portare<br />
zoglie, le sopradicte cose o alcuna de quelle se contengono nel<strong>la</strong> presente provisione<br />
non observarano et non haverano mandato ad executione fra el termine de sei dì<br />
proximi a venire se elli serano citadini et habitanti dentro al<strong>la</strong> cità de Bologna, di<br />
quali sei dì, dui per lo primo, dui per lo secundo et li altri dui per lo ultimo et peremptorio<br />
termine se assignano. Et se fusseno contadini et habitanti in lo contado<br />
et guardia de Bologna infra el termine de quindese dì doppo che a loro notitia serà<br />
pervenuto <strong>la</strong> presente provisione, delli quali quindese dì, cinque per lo primo, cinque<br />
per lo secundo et li altri cinque per lo terzo et peremptorio termine se assignano,<br />
o siano patre o matre, overo mariti o qualunqua altro confortasse a contravenire<br />
al<strong>la</strong> presente provisione, o veramente possendo non lo prohibisse, ipso facto cadano<br />
in pena de excommunicatione, <strong>la</strong> quale solo se extenda et habia effecto quanto allo<br />
preiudicio delle anime et non quanto alli damni et nullità delli iudicii, lite, carte et<br />
testamenti o altre scripture, acti et etiam altre simile cose occurrente, le quale però<br />
se intendano valere non obstante tale excommunicatione. Ma chi serà excommunicato<br />
haverà <strong>la</strong> maledictione da Dio, non poterà intrare in ghiesia et intrandoli serà<br />
cazato fuora, et serà privato de omne gratia et sacramento spirituale, dal<strong>la</strong> quale excommunicatione<br />
chi contrafarà non possa essere absolto se non dallo reverendissimo<br />
monsignore legato overo suo locotenente, <strong>la</strong> quale absolutione per modo alcuno<br />
non se possa fare se prima tale contrafaciente non haverà cum effecto pagato <strong>la</strong><br />
pena pecuniaria allo depositario del<strong>la</strong> camera tante volte quante in quel<strong>la</strong> fusse incorso.<br />
Et facendose dicta absolutione altramente ipso iure sia nul<strong>la</strong>. Et per executione<br />
delle predicte cose se deputa lo officio delli honorevoli signuri de collegio del<strong>la</strong><br />
cità de Bologna, li quali possano et siano tenuti sopra le predicte cose sotto pena de
Bologna 159<br />
periurio fare debita inquisitione et fare pagare le pene a chi contrafesse como è dicto<br />
de sopra. Et sia licito a zascuno denunzare chi contrafarà et serà tenuto secreto se<br />
a lui piaserà che ’l se trovi essere vero quello che lui dirà. Delle quale pene rescosse<br />
per dicti signuri de collegio, <strong>la</strong> terza parte debba essere sua et l’altra terza parte dello<br />
denuntiatore et l’altra terza parte del<strong>la</strong> camera, et non li essendo denuntiatore <strong>la</strong><br />
mità sia delli prefati signuri de collegio et l’altra mità del<strong>la</strong> camera. Dechiarandose<br />
che contra tali contrafacienti non possa essere inquisito per alcuno officiale del<br />
commune de Bologna se non o per messer lo podestà del<strong>la</strong> cità de Bologna o per li<br />
prefati honorevoli signuri de collegio.<br />
Insuper se notifica como è commesso allo venerabile messer lo vicario del vescovo<br />
de Bologna che questa excommunicatione, decreto et provisione debba fare publicare<br />
per tutte et zascadune ghiesie cussì del<strong>la</strong> cità como del contà et guardia de<br />
Bologna et comandare expressamente alli recturi de dicte ghiesie vogliano et debbano<br />
suadere et confortare li soi populi et parrochiani al<strong>la</strong> observatione del<strong>la</strong> presente<br />
provisione cum protestatione del<strong>la</strong> vendecta et divino iudicio.<br />
Ultimo se determina et statuisse che le donne, spose et figliole delli hebrei habitante<br />
de presente in <strong>la</strong> cità de Bologna et che publicamente tengono bancho et che<br />
per l’avenire venerano ad habitare in dicta cità et tenerano bancho et di soi compagni<br />
possano so<strong>la</strong>mente portare uno guardacore de veluto non cremesino né morello.<br />
Nessuna vesta de veluto de qualunqua colore possano portare. Possano bem portare<br />
veste et guardacori de panno de qualunqua colore de grana che non sia cremesino<br />
né de rosato cum maniche strecte et non aperte. Non possano etiam portare<br />
zoglielli né perle, né texuti de brocato d’oro né de argento né cum perle, né maniche<br />
de veluto rosso né morello né de altro panno cum oro overo argento. Possano<br />
bene portare maniche de veluto de altro colore como a loro piaserà et tre annelle et<br />
tre verghette. Ma le donne, spose et figliole delli hebrei predicti che non tenesseno<br />
bancho como de sopra debbano seguire <strong>la</strong> condicione delle arte infime de sopra descripte.<br />
Ma non possano portare veste de panno de grana excepto guardacori che<br />
non siano de rosato. Possano bem portare maniche de omne veluto excepto che de<br />
cremesino et de morello. Possano etiam portare doe annelle et doe verghette. Sotto<br />
pena a chi contrafarà de lire vintecinque de bolognini per qualunqua volta contrafarà<br />
da pagare et distribuire como de sopra se contene. Datum Bononie in pa<strong>la</strong>tio<br />
residentie nostre sub sigillo reverendissimi domini legati die undecimo mensis maii<br />
MCCCCLXXIIII.<br />
Suprascripta omnia processerunt de voluntate magnificorum dominorum antianorum<br />
ac sedecim reformatorum status libertatis civitatis Bononie. Datum ut supra.<br />
A. Parisius cancel<strong>la</strong>rius mandato firmavi.<br />
Alexander Arrivabenus.<br />
A. Parisius cancel<strong>la</strong>rius.<br />
Benedictus Mastinus Bononie et cetera locumtenens.<br />
Considerando nui et li magnifici et possenti signuri signuri … antiani consuli et<br />
confaloniero de iustitia et li magnifici signuri sedese reformaturi del stato del<strong>la</strong> libertà<br />
del<strong>la</strong> cità de Bologna havere facto cussì degna et necessaria provisione sopra lo
160 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
ornato delle donne, <strong>la</strong> quale intendemo per omne modo se observi per lo bene et<br />
utile del<strong>la</strong> dicta cità et suo contado, et essere alcuni li quali contrafanno al<strong>la</strong> dicta<br />
provisione dandose ad intendere non errare producendo alcuni decreti de civilità,<br />
per li quali dicono de rasone potere godere el beneficio del<strong>la</strong> civilità come se propriamente<br />
fusseno citadini per origine propria, de padre et de lolo, <strong>la</strong> quale cosa<br />
non è né fu de voluntà et intentione nostra né delli prefati magnifici signuri quando<br />
fecemo dicta provisione. Et pertanto de voluntà et consentimento delli prefati<br />
magnifici signuri, volendo chiarire in ciò <strong>la</strong> mente et intentione nostra azò che <strong>la</strong> se<br />
intenda et zascaduno se guardi da errare et contrafare al<strong>la</strong> predicta provisione, per<br />
tenore del<strong>la</strong> presente dechiaremo che, quando dicta provisione se fe, <strong>la</strong> voluntà et<br />
intentione nostra fo et è che quanto so<strong>la</strong>mente ad essa provisione nel facto del<strong>la</strong> civilità<br />
non dovesse né debba valere né zovare decreto né privilegio alcuno, ma solo<br />
tale civilità se debba intendere secundo <strong>la</strong> lettera como in essa provisione se contiene,<br />
zoè che quanto alle tre origine, lui, el padre et el lolo, et quanto alle doe, zoè<br />
che delli tri de loro li dui siano nati nel<strong>la</strong> cità de Bologna como sta scripto et notado<br />
nel<strong>la</strong> dicta provisione, <strong>la</strong> quale non se possa et non se debia intendere in alcuna<br />
soa parte se non tanto quanto per quel<strong>la</strong> è statuito, disposto et ordinato et zascaduno<br />
nel facto del<strong>la</strong> dicta provisione se governi secundo li gradi et condicioni sue.<br />
Ancora considerando multi per volere excedere li termini del<strong>la</strong> condicione soa,<br />
benché facino et exercitano alcuna arte bassa farse mettere et descrivere nelle compagnie<br />
de più alte et degne arte, le quale però poco o niente exercitano ma solo fano<br />
questo per fraudare et contrafare al<strong>la</strong> provisione cum qualche iusto colore, il che<br />
tuto è contra <strong>la</strong> mente et voluntà nostra et delli prefati magnifici signuri, volendo a<br />
ciò provedere et fare che ogni homo stia contento del<strong>la</strong> sorte soa, dechiaremo per <strong>la</strong><br />
presente che <strong>la</strong> intentione nostra fu et è et cussì deliberemo che quanto al<strong>la</strong> dicta<br />
provisione dello ornato quilli debbano stare et subzasere al<strong>la</strong> rego<strong>la</strong> et condicione<br />
de quel<strong>la</strong> arte <strong>la</strong> quale faceano, fano et farano per lo avenire per <strong>la</strong> mazore parte del<br />
tempo et dove hanno et haveranno magiore cavedale bemché se habino facto et facino<br />
mettere et scrivere nelle compagnie delle altre arte. Et perché multi nelle predicte<br />
cose hanno contrafacto non credendo errare, dechiaremo che per lo passato<br />
non siano incursi in pena alcuna, ma per lo avenire volemo, statuimo et comandemo<br />
che omne persona debba observare <strong>la</strong> dicta provisione nelle predicte cose secondo<br />
el tenore et dechiaratione del<strong>la</strong> presente sotto le pene se contengono nel<strong>la</strong> sopradicta<br />
provisione, <strong>la</strong> quale intendemo che per omne modo se debia cum effecto perpetuamente<br />
observare. Datum Bononie in pa<strong>la</strong>tio residentie nostre sub sigillo reverendissimi<br />
domini legati die tertio iulii MCCCCLXXquarto.<br />
Que omnia suprascripta processerunt de voluntate magnificorum dominorum<br />
antianorum populi et comunis Bononie ac sedecim reformatorum status libertatis<br />
civitatis Bononie. Datum ut supra.<br />
Alexander Arrivabenus.<br />
A. Parisius cancel<strong>la</strong>rius mandato firmavi.<br />
A. Parisius cancel<strong>la</strong>rius.<br />
Benedictus Mastinus Bononie et cetera locumtenens.
Bologna 161<br />
Perché nel<strong>la</strong> provisione alli dì passati facta circa l’ornato delle donne dove se tracta<br />
del<strong>la</strong> pena delli contrafacienti a quel<strong>la</strong> vi sonno fra l’altre queste parole, zoè che li<br />
mariti, spose, mogliere, padri et figliole, se loro o alcuno de loro contrafarano nelle<br />
predicte cose voluntariamente et non sforzate, cadano in pena de lire diese de<br />
bolognini et cetera, et per questo multi padri et mariti <strong>la</strong>ssino transcorrere le soe<br />
figliole et mogliere et forsi a ciò molte volte le persuadeno dandose ad intendere<br />
poterse defendere dallo incorso del<strong>la</strong> dicta pena cum dire che non hanno contrafacto<br />
voluntariamente ma che le dicte soe figliole et mugliere hanno transgresse <strong>la</strong> provisione<br />
contra loro voluntà, el che tutto se comprehende essere facto malitiosamente et in<br />
fraude del<strong>la</strong> dicta provisione, cum zò sia che como se debbe credere dicte figliole et<br />
mogliere essendo sotto lo imperio et podestà delli soi patri et mariti non fariano cosa<br />
alcuna contra loro voluntà quando li facesseno li debiti recordi et li desseno le<br />
conveniente admonitioni como debbeno fare, volendo nui a tale malitia et fraude<br />
provedere, intendendo che dicta provisione ad omne modo realemente et cum effecto<br />
et senza cavi<strong>la</strong>tione se observi cum voluntà et consentimento delli magnifici signuri …<br />
antiani consuli et confaloniero de iustitia del populo et commune del<strong>la</strong> cità de<br />
Bologna et etiamdio delli magnifici signori … sedese reformaturi del stato del<strong>la</strong> libertà<br />
del<strong>la</strong> dicta cità, provedemo, ordinemo et statuimo che da mo inanti, contrafacendo<br />
dicte figliole et mogliere al<strong>la</strong> dicta provisione, li padri et mariti loro siano tenuti per<br />
elle pagare <strong>la</strong> dicta pena nel<strong>la</strong> quale se intendano essere incursi o habbino dicte figliole<br />
et mugliere contrafacto al<strong>la</strong> provisione cum soa voluntà o contra. Et cussì venendo el<br />
caso serano constricti dicti padri et mariti per li deputati a zò a pagare <strong>la</strong> dicta pena per<br />
le dicte soe figliole et mugliere, le quale per l’avenire per alcuno modo contrafarano<br />
al<strong>la</strong> dicta provisione. Et questo medesemo se intende et serà mandato ad effecto contra<br />
qualunqua havesse in suo governo sue cusine, necce, sorelle overo altre sue parenti, o<br />
veramente altre donne le quale contrafesseno al<strong>la</strong> dicta provisione, li quali serano<br />
constricti a pagare dicta pena sì como è dicto di sopra del padre per <strong>la</strong> figlio<strong>la</strong> et del<br />
marito per <strong>la</strong> mogliere. Datum Bononie sub sigillo reverendissimi domini legati die<br />
quartodecimo mensis novembris MCCCCLXXquarto.<br />
Suprascripta provisionis additio processit de voluntate magnificorum dominorum<br />
antianorum populi et comunis Bononie ac etiam magnificorum dominorum<br />
sedecim reformatorum status libertatis civitatis Bononie. Datum ut supra.<br />
Alexander Arrivabenus.<br />
A. Parisius cancel<strong>la</strong>rius.<br />
A. Parisius cancel<strong>la</strong>rius mandato firmavi.<br />
1508, aprile 26<br />
Provvisioni<br />
Ordo et provisio circa ornatum mulierum<br />
L. de Fusco episcopus Brugnatensis Bononie et cetera gubernator<br />
Considerantes una cum magnificis ac potentibus dominis dominis antianis consulibus<br />
et vexillifero iusticie populi et comunis Bononie et magnificis dominis qua-
162 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
draginta consiliariis status libertatis civitatis eiusdem salubrem et commendabilem<br />
provisionem circa ornatum mulierum de anno 1474 editam per tunc magnifica regimina<br />
Bononie et quandam dec<strong>la</strong>rationem eidem provisioni de eodem anno adiectam<br />
circa illos contra quos exigenda est pena pecuniaria si contingat fieri ul<strong>la</strong>m<br />
transgressionem a nonnullis annis citra exolere quodamodo cepisse in damnum et<br />
dedecus publicum et privatum, et cognoscentes utile ac necessarium admodum esse<br />
providere ut provisio ipsa cum illius additione prenarrata de cetero observetur, et ut<br />
eidem provisioni ac dec<strong>la</strong>rationi infrascripte additiones fiant hac lege perpetuo valitura,<br />
de consensu et voluntate prefatorum magnificorum dominorum antianorum<br />
ac vexilliferi iusticie nec non magnificorum dominorum quadraginta, statuimus ac<br />
decernimus ut predicta provisio una cum dec<strong>la</strong>ratione antedicta et etiam additiones<br />
infrascripte quas per presentem nostram constitutionem vim legis habere volumus<br />
de cetero ad omnibus plene observentur cum effectu in omnibus et per omnia<br />
prout in illis continetur. Quas additiones annecti fecimus dicte priori provisioni et<br />
dec<strong>la</strong>rationi editis de dicto anno 1474 et quam quidem provisionem et dec<strong>la</strong>rationem<br />
una cum additionibus nostris vulgari sermone infra notari et describi fecimus<br />
ad omnium c<strong>la</strong>riorem intelligentiam. Quarum tenores de verbo ad verbum sequuntur<br />
hoc modo, videlicet.<br />
Segue Ordo et provisio circa ornatum mulierum, che corrisponde perfettamente<br />
al<strong>la</strong> provvisione dell’11 maggio 1474, sottoscrizioni escluse, esclusa l’aggiunta del 3 luglio<br />
ma compresa quel<strong>la</strong> del 14 novembre.<br />
Anchora hanno deliberato, statuito et ordinato che oltra le parte che se contengono<br />
in <strong>la</strong> soprascripta provisione se debiano etiamdio observare le infrascripte additioni<br />
novamente factoli per le sue signorie, et prima che nessuna donna de qualunque<br />
conditione voglia essere o sia presuma portare faldee overo circhi né altre<br />
foggie de simile sorte de sotto né de sopra a guardacori né ad altri capi de panni,<br />
ma debbia usare le portadure et le vestimente senza tale faldee et habiti reprobati et<br />
degni de biasmo, li quali per niente possono essere <strong>la</strong>udati da chi vole vivere civilmente<br />
et cum <strong>la</strong> debita modestia et temperantia como è conveniente et debito.<br />
Item che donna alcuna non possa portare a li guardacori né etiamdio a le altre<br />
sue veste le code, le quale como superflue et detestande et onerose debiano dismettere<br />
et tra<strong>la</strong>xare ad omne modo como quelle che sono incommode, damnose et da<br />
non comportare.<br />
Non possano anchora portare <strong>la</strong>rghe le maniche de le camise, ma le debbiano<br />
fare misurate in forma che in ciascuno paro non sia più de doe braza et mezo de te<strong>la</strong><br />
et siano assettate al brazo et non pendente. Et per lo simile non possano portare a<br />
li guardacori maniche de drappo né de panno ne le quali sia più de due braza et<br />
mezo de drappo et uno brazo et mezo a quelle de panno de <strong>la</strong>na.<br />
Et non possano portare a le veste et guardacori in balce né in filetti se non uno<br />
brazo et mezo de drappo in tutto et non più oltra.<br />
Item che le donne non possano portare brette, cinti d’oro né de argento, né pugnali.<br />
Et perché in <strong>la</strong> provisione vecchia se fa mentione de le col<strong>la</strong>ne overo vezzi di<br />
perle, el se dichiarisse che dove è dicto de perle se intenda etiam le col<strong>la</strong>ne d’oro, in
Bologna 163<br />
modo che o siano di perle o siano d’oro dicte col<strong>la</strong>ne possa essere electo una de esse<br />
col<strong>la</strong>ne per una zoglia.<br />
Le quale provisione inseme cum le additioni sopradicte voleno che cominciano<br />
ad havere effecto a mezo el mese de magio proximo advenire, al qual tempo chi serà<br />
trovato contrafare a le predicte cose o ad alcuna de epse incorrerà ne <strong>la</strong> pena descripta<br />
ne <strong>la</strong> prima provisione. Et etiamdio incorrerà in pena de libre vinticinque de<br />
bolognini per <strong>la</strong> transgressione de le presente additioni, <strong>la</strong> quale pena serà facta pagare<br />
de facto a chi serà trovato in fallo et se rescoderà et se applicarà nel modo et<br />
forma et contra de quilli che è chiarito et ordinato per <strong>la</strong> dicta prima provisione che<br />
fu facta del dicto anno 1474.<br />
Et che li magistrati et officiali tutti del commune de Bologna possano essere iudici<br />
et executori de dicte provisione, et chi de loro <strong>la</strong> exequirà habbia <strong>la</strong> terza parte<br />
de <strong>la</strong> pena pecuniaria de le executioni quali haverà facto.<br />
Dechiarando nientedimeno che le vestimente che pendesseno in terra a <strong>la</strong> mesura<br />
de mezo piede ch’è uncie sei et non più no siano prohibite né comprese in el numero<br />
de le vestimente da <strong>la</strong> coda et de quelle che sono vedate per casone de epsa<br />
coda. Ma siano permesse et concesse purché non excedano in longheza <strong>la</strong> predicta<br />
mesura de mezo piede, et se possano portare impune, et non se possa né debbia<br />
molestare persona alchuna che usarà habito de <strong>la</strong> predicta mesura non excedente <strong>la</strong><br />
metà del dicto mezo piede overo sei uncie.<br />
Statuendo etiamdio et ordinando che ne le mobilie de le spose circa li panni<br />
cussì d’oro, de argento et de seta como de lino et de <strong>la</strong>na et circa li apparati,<br />
scrigni overo forcieri et altre simile cose non se possa spendere se non tanta<br />
quantità de denari quanto seria <strong>la</strong> terza parte de quelle dote che non passano <strong>la</strong><br />
summa de milleducento lire de bolognini. Ma se le dote fusseno de magiore<br />
summa de dicte mille e ducento lire de bolognini, se possa oltra <strong>la</strong> quantità overo<br />
rata de <strong>la</strong> predicta terza parte spendere in dicte mobilie, apparati et altre cose<br />
predicte libre vinti de bolognini per ciascuno centonaro et non più, sotto quelle<br />
pene che se contengono in <strong>la</strong> dicta provisione facta del predicto anno 1474 et ne<br />
<strong>la</strong> presente provisione de le additione supracripte. Non obstante alcuna cosa che<br />
disponesse in contrario.<br />
Datum Bononie die XXVI mensis aprilis MDVIII<br />
L. de Fusco episcopus Bononie gubernator.<br />
Albertus Albergatus vexillifer iustitie.<br />
Suprascripta provisio et omnia et singu<strong>la</strong> in ea contenta processerunt de consensu<br />
et voluntate magnificorum dominorum quadraginta consiliariorum status libertatis<br />
civitatis Bononie. Datum ut supra.<br />
Bernardus Fasaninus.<br />
Bonifacius.
164 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
1508, aprile 26<br />
Bandi<br />
Ordo et provisio circa ornatum mulierum<br />
Si tratta dell’edizione a stampa del<strong>la</strong> provvisione precedente.<br />
Manca l’incipit da L. de Fusco a hoc modo, videlicet.<br />
L’incipit del<strong>la</strong> provvisione del 1474, da Benedictus Mastinus a in ea contentorum,<br />
videlicet è sostituito da: Considerando el reverendissimo monsignore gubernatore<br />
et li magnifici et possenti signori signori antiani consuli et confaloniero de iustitia<br />
del popolo et comune del<strong>la</strong> cità de Bologna, et etiandio li magnifici signori<br />
quaranta consiglieri del stato de <strong>la</strong> libertà del<strong>la</strong> dicta cità, <strong>la</strong> salutifera provisione de<br />
lo ornato delle donne facta de l’anno 1474 et una dechiaratione factali di poi circa<br />
quelli contra de li quali se habia ad exigere <strong>la</strong> pena pecuniaria essere stata posta in<br />
desuetudine in modo che da molti anni in qua non si è observata, il che è stato<br />
cum preiudicio et damno universale de questa cità et cum non poco detrimento<br />
delli subditi, et cognoscendo essere necessario ritornar<strong>la</strong> in observantia, hano deliberato<br />
che epsa provisione et dechiaratione sia da ciascuno per lo advenire punctualmente<br />
observata nel modo et forma che per quel<strong>la</strong> e provisto et ordinato, el tenore<br />
delle quale provisione et dechiaratione e lo infrascripto cioè. Ordo et provisio<br />
circa ornatum mulierum.<br />
Manca <strong>la</strong> sottoscrizione dell’11 maggio 1474 da Suprascripta omnia processerunt<br />
a A. Parisius cancel<strong>la</strong>rius.<br />
Manca, come nel<strong>la</strong> provvisione del 1508, l’aggiunta del 3 luglio 1474.<br />
Manca <strong>la</strong> sottoscrizione del 14 novembre 1474 da Suprascripta provisionis additio<br />
processit a A. Parisius cancel<strong>la</strong>rius mandato firmavi.<br />
Manca <strong>la</strong> sottoscrizione del 26 aprile 1508 da L. de Fusco episcopus a Bonifacius.<br />
1514, aprile 6<br />
Provvisioni<br />
Ordine et provisione de <strong>la</strong> limitatione de le dote et dello ornato delle donne<br />
MDXIIII 158<br />
Considerando el reverendissimo in Christo patre et signore monsignore governatore<br />
et li magnifici et possenti signori signori anciani consuli et confaloniero de<br />
giustitia del populo et commune del<strong>la</strong> città de Bologna et etiamdio li magnifici signori<br />
quaranta reformatori del stato del<strong>la</strong> libertà del<strong>la</strong> dicta città de quanto detri-<br />
158 Nel margine sinistro: Approbata per S.E. Factum die 22 aprilis 1514 et fuit registrata<br />
in archivo.
Bologna 165<br />
mento, incommodo et damno sia el sumptuoso et excessivo ornato de le donne che<br />
si è tracto in usanza in questa città dal tempo che fu abrogata <strong>la</strong> provisione altre<br />
volte sopra ciò fatta. Il che ha generato tanta confusione che non si provedendo seria<br />
et è cagione de consumare molti cittadini et subditi di questa città in le substantie<br />
loro: unde ne segue non pico<strong>la</strong> iactura et dispendio publico di essa città, et volendo<br />
le loro signorie rimediare a tanta abusione hanno reformato <strong>la</strong> presente <strong>la</strong>udabile<br />
et degna provisione così circa el moderare de le dote come etiam del ornato<br />
et pompe delle donne con <strong>la</strong> limitatione delle spese che condecentemente potranno<br />
accadere a tale bisogno et hanno statuito et deliberato et cossì voleno et comandano<br />
che debbia essere da ciaschuno per lo advenire invio<strong>la</strong>bilmente observata nel modo<br />
et forma che in essa se contiene, il tenore de <strong>la</strong> quale provisione et limitatione seguita<br />
come qui di sotto se contiene.<br />
Im prima che li cavalieri, doctori o conti che sono gentilhomini bolognesi et li<br />
altri veri gentilhomeni de Bologna possano dare in dote alle sue donne da maritare<br />
insino al<strong>la</strong> somma de lire due millia de bolognini de argento et non più.<br />
Item che li notari, cambiatori, drappieri et quelli dell’arte del<strong>la</strong> seta cittadini bolognesi<br />
per origine propria, paterna et de lolo et li doctori che non hanno le tre origine<br />
delli gentilhomini possano dare sino al<strong>la</strong> somma de lire mille et cinquecento<br />
de bolognini et non più. Se mancaranno de alcuna de queste tre origine, possano<br />
dare libre mille de bolognini et non più.<br />
Se seranno forestieri habitanti in Bologna et che qui habbiano el domicilio, possano<br />
dare sino al<strong>la</strong> summa de libre ottocento de bolognini et non più.<br />
Item che li beccari, speciali, <strong>la</strong>naroli, strazaroli, merzari, mercadanti da ferro et<br />
simili, bombasari, aurifici, sa<strong>la</strong>roli et bisilieri se seranno de le tre origine predicte<br />
possano dare fino al<strong>la</strong> somma de lire ottocento de bolognini et non più. Se mancaranno<br />
de alcuna de tale origine possano dare libre seicento de bolognini et non più.<br />
Se seranno forestieri come è dicto possano dare fino al<strong>la</strong> summa de libre cinquecento<br />
de bolognini et non più.<br />
Item che li mestri de ligname, calzo<strong>la</strong>ri, muratori, fabri, pellizari, sarti, barbieri,<br />
carto<strong>la</strong>ri, pel<strong>la</strong>cani, pescatori, cimatori, tintori, recamatori et de simili et minori arti<br />
et inferiore alle preditte qui non descritte li quali siano delle tre origine predicte insieme<br />
possano dare insino al<strong>la</strong> summa de libre cinquecento de bolognini et non<br />
più. Se mancaranno de alcuna delle dicte origine non possano dare più de lire trecento<br />
de bolognini.<br />
Item che in le mobilie delle spose circa li panni cossì d’oro, d’argento et de seta<br />
come de lino et de <strong>la</strong>na et circa li apparati, scrigni overo forcieri et altre simili cose<br />
non se possa spendere dal canto delli suoi de qualuncha dignità, grado o conditione<br />
se siano più de quanto sia el terzo de <strong>la</strong> dota che serà data o promessa 159 sotto pena<br />
a qualunche excedesse in dare le dote o mobilie oltra <strong>la</strong> limitatione predicta de pagare<br />
altrotanto quanto serà lo excesso overo quello sopra più che haverà dato in <strong>la</strong><br />
159 Nel margine sinistro: Apparati delle spose non eccedano il valore del<strong>la</strong> terza parte del<strong>la</strong><br />
dote.
166 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
dote o speso ne le mobilie; in <strong>la</strong> qual pena cada ancora il sposo o el padre s’el fosse<br />
sotto <strong>la</strong> podestà del patre se accettarà quel più ch’è prohibito a dare sì de <strong>la</strong> dote come<br />
de le mobilie. Et tale pene per <strong>la</strong> mità debbano applicarsi al<strong>la</strong> camera de Bologna,<br />
per l’altra mità al<strong>la</strong> fabrica de messer San Petronio. Et siano tenuti et debbano<br />
li notari che fusseno rogati de tali contracti denonciarli incontinenti al magnifico<br />
signor confaloniero de iustitia che serà per lo tempo. Et non li denunciando siano<br />
et se intendano ipso facto essere privi del<strong>la</strong> compagnia di notari et de <strong>la</strong> autorità de<br />
fare contracti o instrumenti et più cadano in pena de ducati diece d’oro da applicarsi<br />
per <strong>la</strong> terza parte al<strong>la</strong> camera predicta, per <strong>la</strong> terza parte allo exequutore et per<br />
l’altra terza parte allo acusatore, il quale piacendo a lui serà tenuto secreto.<br />
Item che li sposi o vero mariti di qualuncha condictione, grado o dignità se siano<br />
non possano spendere intorno alle lor spose più de quanto sia <strong>la</strong> mitade de <strong>la</strong><br />
dote che riceverà, servandosi però <strong>la</strong> dechiaratione et ordine infrascritto dello ornato<br />
delle donne a grado per grado. Et quando accadesse ch’a una sposa fusse stato<br />
<strong>la</strong>ssato dal padre o da altri delli suoi heredità o legati che excedesseno <strong>la</strong> mità del<strong>la</strong><br />
dote secundo <strong>la</strong> sua condictione, non possa essa sposa spendere dal canto suo in le<br />
mobilie et apparati se non secondo el grado et conditione predicta, et per lo simile<br />
el sposo non possa spendere se non quanto comporta <strong>la</strong> sua conditione in l’ornato<br />
de <strong>la</strong> sposa sua, zoè so<strong>la</strong>mente quanto sia <strong>la</strong> mità de <strong>la</strong> dote secundo <strong>la</strong> limitatione<br />
soprascripta.<br />
Item che le donne, spose et figliole de cavalieri fino che le sono in podestà del<br />
patre o de li suoi possano portare brocato d’oro et de argento in vestimenti et maniche<br />
come a lor piace, purché tal brocato non portino in fodra de maniche, et possano<br />
portare dui ornamenti de zoglie, intendendosi sempre che uno vecio de perle o<br />
una go<strong>la</strong>na d’oro sia per una gioglia, et poscia ch’haveranno elletto una volta le gioglie<br />
che vorranno portare più non le possano cambiare in altra sorte de gioglie. Possano<br />
portare veste de drappo de seta de ogni colore et ogni altra cosa minore ma<br />
maggiore non, sempre intendendosi che non si possa spendere oltra <strong>la</strong> limitatione<br />
di sopra chiarita, sì dal canto del sposo come dal canto del<strong>la</strong> donna o de li suoi.<br />
Item che le donne, figliole et spose de doctori et gentilhomeni non possano portare<br />
vestimenti d’alcuna sorte de brocato d’oro né d’argento né fodre de dicti brocati,<br />
né possano portare se non due gioglie intendendosi come è ditto che uno vezzo<br />
de perle o una go<strong>la</strong>na d’oro sia per una gioglia, et quello che elegieranno una volta<br />
non le possano più mutare. Ma possano portare maniche de brocato d’oro et de argento<br />
et cinture de brocato d’oro. Possano etiam portare vestimenti de cremesino et<br />
de altro drappo o panno et altri ornamenti minori pure che in tutto <strong>la</strong> spesa non<br />
exceda <strong>la</strong> limitatione antidetta.<br />
Item che li gentilhomini se intendano essere quelli che per origine propria, paterna<br />
et de lolo insieme siano cittadini de Bologna et che da trenta anni in qua mai per<br />
alcuno tempo loro proprii non habbiano exercitato alcuna arte, overo che havendo<br />
due so<strong>la</strong>mente delle predicte origine habbiano havuto o habbiano de presenti doctori<br />
o cavallieri uno o più de <strong>la</strong> casata sua et non habbiano però mai exercitato arte alcuna<br />
da trenta anni in qua come è dicto. Ma quelli che non haveranno le predicte<br />
conditione se comprehendano nel grado del seguente capitulo. Dechiarandossi non-
Bologna 167<br />
dimeno che li figlioli de gentilhomeni qualificati come di sopra non se intendano<br />
perdere <strong>la</strong> nobilità se bene li padri loro per freno del<strong>la</strong> gioventù gli havesseno fatto o<br />
facesseno exercitare per alcuno tempo alcuna honesta arte o mercantia, ma se intendano<br />
restare ne <strong>la</strong> nobilità delli lor padri et avi et de li altri suoi maggiori.<br />
Item che le donne, fiole et spose de notari, cambiatori, drappieri et de quelli de<br />
l’arte de <strong>la</strong> seta, li quali siano de le tre origine antedicte insieme et de quelli che non<br />
hano le qualità de li gentilhomeni predicti li quali sono comprehesi in questo grado,<br />
possano portare uno paro de maniche de brocato d’oro o d’argento sì che ellecto<br />
uno drappo non possano più portare l’altro. Et possano portare tessuto de brocato<br />
d’oro, una so<strong>la</strong> gioglia o vezzo de perle o col<strong>la</strong>na d’oro, purché non habbiano né<br />
possano usare se non una delle gioglie antedicte et quel<strong>la</strong> electa non possano più<br />
usare le altre, et possano havere veste de drappo de seta d’ogni colore et maniche et<br />
guardacori per lo simile, purché non siano foderate de brocato d’oro né de argento.<br />
Ma quando li predicti non fusseno delle tre origine antedicte ma de qualchuna meno,<br />
le dicte lor donne, figliole o spose debbano observare quanto nel capitulo qui<br />
appresso serà scritto et ordinato, intendendo sempre che dove è permesso el più et<br />
le maggiori cose siano anchora permesso le menori, mesurando però il tutto al<strong>la</strong> limitatione<br />
de <strong>la</strong> dota como di sopra.<br />
Item che le donne, figliole et spose de quelli che exercitano le altre arte oltra le<br />
quattro predicte, zoè bechari, speciali, merzari, <strong>la</strong>naroli, strazaroli, mercadanti da<br />
ferro et simili, bambasari, aurifici, sa<strong>la</strong>roli, bisilieri et de quelli delle quattro prime<br />
arte che non fusseno delle tre origine antedicte, zoè propria, de padre et de lolo insiemme<br />
possano portare una vesta so<strong>la</strong> de seta pure che non sia de cremesino et le<br />
altre veste de panno, ma non possano portare brocato d’oro né d’argento in alcun<br />
modo. Possano bene portare tessuto de brocato et una gioglia so<strong>la</strong> o vezzo di perle o<br />
col<strong>la</strong>na d’oro, et una gioglia electa non possano mutar<strong>la</strong>, et che quel<strong>la</strong> non exceda<br />
<strong>la</strong> valuta de ducati trenta, et questi siano de le tre origine como di sopra. Ma se li<br />
predicti mancaranno de alchuna de le dicte origini se intendano compresi in lo capitulo<br />
del grado proximo seguente et dove è concesso el più et più preciose cose se<br />
intendano anchora essere concesse le menori et più vile, sempre remanendo ferma<br />
<strong>la</strong> limitatione de <strong>la</strong> dota. Et per obviare alli fraudi se dechiara che le gioglie che portarano<br />
le donne secondo li gradi o siano comprate o tolte impresto o a pisone o per<br />
altro modo se intendano per quanto pigliarà <strong>la</strong> loro extima doversi computare in<br />
quel<strong>la</strong> summa che serà licita a spendere, attenta <strong>la</strong> condictione de <strong>la</strong> persona, in<br />
modo che se intenda doversi spendere nel resto del ornato de le donne sì dal canto<br />
del sposo o marito come dal canto delli suoi tanto meno de <strong>la</strong> somma concessa<br />
quanto serà il valore et stima de le gioglie antedicte. Alle quale gioglie etiam che le<br />
fusseno false o contrafacte se darà <strong>la</strong> extima come se elle fusseno vere et bone gioglie<br />
et non fincte.<br />
Item che le donne, figliole et spose delli maestri de ligname, calzo<strong>la</strong>ri, muratori,<br />
fabri, pellizari, sarti, barbieri, carto<strong>la</strong>ri, pel<strong>la</strong>cani, piscatori, cimatori, tinctori, recamatori<br />
et de simili et minori arti et etiam de quelli che fusseno de le altre arte inferiore<br />
o vero qui non descritte possano portare un paro o più de maniche de seta et<br />
de cremesino morello et non altro cremesino, ma non possano portare né havere
168 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
vestimenti de seta de alcuno colore, né recami, né tessuti de brocato d’oro né d’argento,<br />
né perle, né gioglie de alcuna fatta, né cose maggiore de queste, ma menori<br />
sì. Et possano portare vestimenti de grana et de altro panno, sempre servando però<br />
<strong>la</strong> spesa de li ornamenti predicti et altri menori de quelli <strong>la</strong> mità de le dote sopradicte,<br />
dechiarando che se alchuno cittadino fosse nato o nascesse per lo advenire fora<br />
de Bologna o de Bolognese per tempo de peste o per altro caso inopinato non se<br />
intenda essere diminuita né lesa per alchuno modo <strong>la</strong> sua civilità né de li suoi descendenti.<br />
Item che le donne, figliole et spose de li forastieri habitanti in Bologna da quaranta<br />
anni in qua et che per lo advenire gli venisseno ad habitare posseno elegiere<br />
quale conditione voleno seguire, o quel<strong>la</strong> del grado ch’haveano con li suoi in <strong>la</strong> lor<br />
patria o quel<strong>la</strong> secondo l’arte fanno al presente et faranno dicti suoi in questa città,<br />
et quale de quelle due haveranno eletto se debbano governare nel vestire et altre cose<br />
sopradicte secondo <strong>la</strong> presente provisione. Ma le donne, fiole et spose 160 de forastieri<br />
habitanti in questa città da quaranta anni in là servino <strong>la</strong> provisione secondo<br />
che nelli altri capituli a grado per grado se contiene.<br />
Item che le donne, figliole et spose de li figlioli de fameglia debbano seguire <strong>la</strong><br />
condictione et li gradi delli patri de dicti fioli de fameglia fin che stanno in sua podestà,<br />
salvo se tali figlioli de fameglia non havesseno maggiore grado delli padri, nel<br />
quale caso possano seguire <strong>la</strong> condictione de tale grado. Ma se fusseno figlioli de cavalieri<br />
et loro non fusseno cavalieri debbano servare <strong>la</strong> condictione del grado delli<br />
gentilhomini sempre servando <strong>la</strong> limitatione sopradicta delle dote.<br />
Item che le donne che già sono maritate nel vestire et altre cose sopradicte,<br />
quanto allo uso et portare so<strong>la</strong>mente debbano servare <strong>la</strong> provisione presente secondo<br />
li gradi antedicti, ma non siano tenute servar<strong>la</strong> secondo <strong>la</strong> limitatione delle dote.<br />
Item che le donne che non havesseno dato et per lo advenire non desseno dote<br />
siano tenute servare <strong>la</strong> presente provisione secundo li gradi sopradicti solo quanto<br />
allo habito et uso de le veste et altre cose concesse, ma non quanto al<strong>la</strong> quantità<br />
del<strong>la</strong> spesa.<br />
Item che le donne, spose et figliole delli capitanei et squadreri delle gente d’arme<br />
del<strong>la</strong> comunità de Bologna servino l’ordine primo de li gentilhomeni. Ma essendo<br />
de minore grado o contestabili et inferiori servino el grado delle arte descritte<br />
nel capitulo de merzari et strazaroli.<br />
Item che alli contatini del contato de Bologna sia licito spendere in le sue spose<br />
et donne fino in <strong>la</strong> summa de lire quaranta de bolognini et non più, salvo che quelli<br />
che exercitasseno una delle vintequattro arte collegiate et non facesseno arte rusticale<br />
possano spendere solo <strong>la</strong> mità de <strong>la</strong> dota et non più in ornamento de dicte loro<br />
donne o spose, le quale donne o spose non possano portare brocato d’oro in veste,<br />
né in tessuti, né in chiavacori, né in balze, né in filletti, né in alcuna altra cosa, né<br />
velluti de alcuna rasone. Maisì che le donne de quelli che exercitasseno arte rusticale<br />
possano portare solo le maniche de grana et quelle de chi exercitasse alcuna delle<br />
160 Nel testo, erroneamente, spese (!).
Bologna 169<br />
arte soprascritte non possano portare alcuna cosa de grana excetto che le cotte et<br />
uno paro de maniche de damasco o raso pure che non siano de cremesino né de<br />
morello cremesino. Le quale donne cussì de li contatini exercitanti alcuna de le dicte<br />
arte come de li exercitanti arte rusticale non possano portare fregio d’oro de che<br />
<strong>la</strong> valuta exceda libre tre de bolognini, né possano portare in bottoni, in fornimenti<br />
de tessuti et simile altre cose più che el peso de octo uncie d’argento in tutto.<br />
Se dechiara che <strong>la</strong> presente provisione, regole et ordini che se contengono in essa<br />
non se intenda per le dongielle et mogliere de cittatini, le quale fusseno forastiere<br />
figliole de alcuni signori de cittade o de castelle et venissono a marito a Bologna, alle<br />
quale sia licito havere et portare ciascuna sua vestimenta et gioglie de qualunche<br />
valore o qualità se siano.<br />
Item perché se habbia ad servare modestia et honestate nelle foggie et portature<br />
delle donne, le quale quanto sono più nobile et da bene tanto più se gli conviene<br />
usare habiti et portamenti costumati et honesti <strong>la</strong>sciando gli habiti et le foggie <strong>la</strong>scive<br />
et reprobate alle femine triste et impudiche, acciò che cum questo meggio le cative<br />
siano conosciute dalle donne da bene, per <strong>la</strong> presente provisione se è deliberato,<br />
statuito et ordinato che donna alchuna de qualunche conditione o grado se sia<br />
presuma né gli sia licito portare faldee né altre simile foggie sotto li panni, né berette,<br />
né pugnaletti, cose a loro non conveniente, et non possano portare alli guardacori<br />
o altre sue veste le code più longhe che sia <strong>la</strong> misura de un mezzo piede de comune<br />
in terra. Né ancora possano portare né porre in un paro de maniche de camisa<br />
più de quattro brazza de te<strong>la</strong> de che qualità se sia, et non possano portare né porre<br />
alle veste o guardacori di seta o de <strong>la</strong>na imbalze, fillitti o altre galle più de due<br />
brazza de brocato o te<strong>la</strong> o panno d’oro né più de due brazza de drappo o velluto o<br />
raso di seta in tutto et non più oltra.<br />
Item che li mariti, spose et mogliere, padri et figliole se loro o alchuno di loro<br />
contrafacciano in le predicte cose cadano in pena de ducati sedeci d’oro, et li sarti,<br />
recamatori, varotari, aurifici che contrafacciano alle predicte cose scientemente in<br />
fare dicte veste, recami et altre cose prohibite cadano in pena de libre cinque de bolognini,<br />
le quale pene tante volte a tutti li soprascritti seranno facte pagare quante<br />
volte per loro o alchuno di loro serà contrafatto, purché per ciaschuna volta che se<br />
contrafacesse uno pagamento solo delle pene predicte basti facto dal marito o mogliere<br />
o vero sposa o padre di essa per tutti loro, <strong>la</strong> quale pena se habbia a dividere<br />
in quattro parte et se applichi per una parte al<strong>la</strong> fabrica de messer San Petronio, per<br />
un’altra parte al<strong>la</strong> camera del comun de Bologna, per <strong>la</strong> terza parte alli honorabili<br />
signori di collegio facendone loro <strong>la</strong> debita exequutione o ad altri officiali che <strong>la</strong> facessono,<br />
et l’altra quarta parte allo accusatore, et mancando lo accusatore <strong>la</strong> parte<br />
ch’a lui tocaria sia del<strong>la</strong> camera antedicta. Così venendo il caso li padri et mariti<br />
delle donne contrafacienti possano essere constretti a pagare <strong>la</strong> pena per le dicte sue<br />
figliole, mogliere o spose, <strong>la</strong> qual pena possa similmente exequirsi contra a qualunche<br />
havesse in suo governo sue cusine, nezze, sorelle o altri parenti over altre donne<br />
che non observasseno <strong>la</strong> provisione. Et oltra <strong>la</strong> pena pecuniaria tutti li soprascritti<br />
respective serano privati di ogni officio di utile et di honore del<strong>la</strong> magnifica communità<br />
de Bologna. Dalli quali officii debbano essere strazati quando serano extrac-
170 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
ti se a quel tempo se trovaranno non havere satisfatto al<strong>la</strong> pena pecuniaria antedicta,<br />
et più non possano né debbiano essere auditi in iudicio né da alcuno iudice o<br />
magistrato a suo beneficio, et qualunqua acti in qualunque causa fusseno fatti ad<br />
loro instantia o favore siano nulli et invallidi et di nessuno vigore o momento finché<br />
non haveranno satisfatto come di sopra.<br />
Et per executione delle predicte cose se deputa l’officio delli honorabili signori<br />
di collegio antedicti, li quali possano et debbiano et siano tenuti sotto pena de periurio<br />
fare <strong>la</strong> debita inquisitione et fare pagare le pene a chi contrafacesse, et sia licito<br />
a ciascuno denunciare chi contrafarà, et serà tenuto secreto se a lui piacerà et<br />
guadagnarà <strong>la</strong> parte sua pure che se trovi esser vero quello che lui dirà. Avisando<br />
ciaschuno che seranno specialmente deputati et sa<strong>la</strong>riati alchuni officiali secreti homeni<br />
legali et da bene et divisi per li quarteri de <strong>la</strong> città, li quali per virtù de loro<br />
officio habbiano ad inquirere diligentemente et stare con li occhi aperti et bene advertire<br />
chi contrafacesse in alchuno modo, et alle denuncie loro serà creduto con el<br />
suo iuramento et contra a chi serà accusato per loro o alchun di loro serà exequita<br />
incontinenti <strong>la</strong> pena senza altro processo o citatione. Dechiarandose nondimeno<br />
che contra tali contrafacienti non possa essere inquisito per alchuno officiale del comune<br />
de Bologna se non per messer lo podestà de <strong>la</strong> città de Bologna o per li prefati<br />
honorabili signori di collegio et in contado per li capitanei, podestà et vicarii<br />
dentro alle loro iurisdictione.<br />
Item se determina et statuisse che le donne, spose et figliole delli hebrei habitanti<br />
al presente o per lo advenire in <strong>la</strong> città de Bologna generalmente non possano<br />
portare vestimenti de drappo d’oro né de argento, né de seta, né oro né gioglie de<br />
alcuna rasone; possano bene portare maniche de ogni sorte, velluto, rasi et damaschi<br />
di ogni colore excetto cremesino o morello in cremesino et tre anelle o tre verghette,<br />
sotto <strong>la</strong> pena pecuniaria antedicta de applicare come di sopra.<br />
Item che le femine dishoneste, impudiche che tengano cativa vita, cioè le casarenghe,<br />
non possano portare vestimenti, guardacori né maniche de drappo né de alchuna<br />
sorte di seta né de zambellotti né di grana et non possano portare balce né<br />
filletti d’oro né de argento né di seta alle lor veste, né alli guardacori possano portare<br />
maniche <strong>la</strong>rghe né etiamdio <strong>la</strong> coda, ma debbano essere tutti li loro vestimenti<br />
tondi a terra et equali che non siano più longhi di drieto che dinanzi. Et non gli sia<br />
licito anchora menare con seco per <strong>la</strong> terra massara alcuna né compagna in loco de<br />
massara sotto pena de libre sei de bolognini, et sotto pena alle massare o compagne<br />
de vinticinque stafil<strong>la</strong>te che li serano date incontinenti al<strong>la</strong> rhenghiera del pa<strong>la</strong>zzo<br />
de messer lo potestà publicamente et de stare dieci dì in pregione.<br />
Et che le meretrice del loco publico et quelle che se reducano in l’androna dalle<br />
oche siano obligate et debbano portare in su <strong>la</strong> spal<strong>la</strong> uno sonaglio da falcone apparente<br />
et che se possa ben vedere da ciaschuno et che non sia chiuso ma possa sonare,<br />
sotto pena de lire tre de bolognini a qualunche femina delle predicte che serà ritrovata<br />
senza tale sonaglio o che lo havesse o tenesse coperto et non potesse sonare.<br />
In le quale pene tutte le predicte femine caschino tante volte quante serano ritrovate<br />
in fallo da applicare per <strong>la</strong> terza parte al<strong>la</strong> camara de Bologna et per l’altra allo officiale<br />
che exequirà et per l’altra terza parte allo acusatore. Et si concede et dà piena
Bologna 171<br />
licentia alle femine predicte del loco publico che possano portare veste, foggie et<br />
galle d’oro, argento, seta et panno a suo modo, et possano andare spectorate et sgo<strong>la</strong>te<br />
come a lor piace et secundo <strong>la</strong> sua voluntà senza pena alchuna.<br />
Le quale provisioni se ordina et statuisse che comenciano havere effetto <strong>la</strong> domenica<br />
de <strong>la</strong> spina che serà <strong>la</strong> octava de Pasqua de resurectione adì XXIII del presente<br />
mese de aprile. Et comenciando da quel dì che serà ritrovato contrafare alle predicte<br />
cose o ad alcuna di esse incorrerà nelle pene scripte di sopra che de fatto gli<br />
seranno fatte pagare et se applicaranno nel modo et forma che si è stabilito et ordinato.<br />
Datum Bononie die 6 aprilis MDXIIII.<br />
1514, aprile 7<br />
Bandi<br />
Ordine et provisione de <strong>la</strong> limitatione de le dote et dello ornato delle donne<br />
Si tratta dell’edizione a stampa del<strong>la</strong> provvisione precedente.<br />
Manca il quarto paragrafo da Item che li beccari, speciali, <strong>la</strong>naroli a libre cinquecento<br />
de bolognini et non più.<br />
Al termine del<strong>la</strong> provvisione, il bando aggiunge: Datum Bononie die VII mensis<br />
aprilis MDXIIII et publicatum eodem die ad arengheriam feream pa<strong>la</strong>cii residentiae<br />
magnificorum dominorum antianorum.<br />
Per Christophorum Nascimbenes comunis Bononiae.<br />
In Bologna, in <strong>la</strong> bottegha di mastro Benedetto de Hectore libraro.<br />
1514, aprile 19<br />
Provvisioni<br />
Pro ornatu mulierum observetur provisio nuper edita<br />
Havendo il reverendissimo monsignore gubernatore et li magnifici et possenti<br />
signori signori antiani consuli et confallonieri de iustitia dil popolo et comune del<strong>la</strong><br />
cità di Bologna et li magnifici signori quaranta reformatori del stato del<strong>la</strong> libertà<br />
del<strong>la</strong> dicta cità promulgato, stabilito et ordinato <strong>la</strong> utilissima et saluberima lege et<br />
provisione delle dote et dello ornato delle donne del<strong>la</strong> cità et contato di Bologna et<br />
per tutti li subditi al<strong>la</strong> iurisdictione di questa magnifica communità, et essendosi<br />
publicata dicta provisione fim adì […] 161 del presente mese cum dichiaratione facta<br />
che essa provisione et lege debbia incominciare ad havere suo debito effecto dallo<br />
octavo giorno del<strong>la</strong> Pasca de resurectione proxima passata che serà domenica proxi-<br />
161 Spazio bianco nel testo.
172 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
ma a venire adì 23 del mese presente, nel qual giorno se intende che incominci ad<br />
essere observata essa provisione, per parte del prefato reverendissimo monsignore<br />
gubernatore et magnifici signori antedicti accioché persona alcuna possa per verummodo<br />
pretendere de ignorantia né allegare excusatione alcuna se fa bandire,<br />
notificare et di novo ricordare come loro ferma intentione, proposito et deliberatione<br />
è che <strong>la</strong> legge et provisione antedicta delle dote et ornato delle donne sì nel<strong>la</strong> città<br />
come per il contato sia da tutti li subditi di qualunque conditione intieramente<br />
observata in tutto et per tutto et nel modo et forma che sta stabilito et ordinato per<br />
essa provisione et sotto a quelle pene cussì peccuniarie come personale che se conteneno<br />
in essa, le quale pene senza exceptione o differentia di persone serano intieramente<br />
exequite contra a qualunque havesse prosumptione di contrafare per alcuno<br />
modo in alcuna parte del<strong>la</strong> dicta provisione et delli capitoli in essa descripti et ordinati,<br />
incominciando el dì predicto del<strong>la</strong> octava di pasca alias <strong>la</strong> domenica del<strong>la</strong> spina<br />
proxima a venire inclusive et da lì inanci in perpetuo, in modo che ’l termine<br />
dato in <strong>la</strong> publicatione de dicta provisione sia et se intenda essere finito per tutto<br />
sabato proximo a venire. Et perché ciascuno possa meglio intendere et considerare<br />
quanto habiano ad observare per vigore de dicta provisione se notifica come <strong>la</strong> sie<br />
facta stampare et vendesi publicamente a chi ne vole al<strong>la</strong> botega de maestro Benedecto<br />
libraro.<br />
1514, ottobre 27<br />
Provvisioni<br />
Pro ornatu mulierum<br />
Essendo intentione del reverendissimo monsignore gubernatore et delli magnifici<br />
et possenti signori signori antiani consuli et confalloniero de iustitia et cetera et<br />
etiandio delli magnifici signori quaranta et cetera che <strong>la</strong> <strong>la</strong>udabile provisione del ornato<br />
delle donne facta del mese de aprile del anno presente sia invio<strong>la</strong>bilmente observata,<br />
et che li honorabili signori de collegio como executori de quel<strong>la</strong> debiano<br />
constrengere ciascuno a fare suo debito et observare le conditione specificate et expresse<br />
in essa provisione et punire li contrafacienti facendoli pagare <strong>la</strong> pena sì como<br />
per lo iuramento datoli sono debitori de fare, pertanto per parte delle loro signorie<br />
el se fa bandire et notificare a tutti et a ciascuna persona de qualunque stado, grado<br />
et conditione se sia como per lo advenire per li prefati honorabili signori de collegio<br />
se farà diligente inquisitione per intendere se alcuno se ritrovarà contrafare a dicta<br />
provisione et chi serà trovato in fallo serà condemnato et punito nel modo et forma<br />
che vole et dispone essa provisione, et per questo ciascuno se guardi de non contrafare<br />
perocché como è decto senza fare più altra crida se farà pagare <strong>la</strong> pena a chi serà<br />
trovato in fallo.
Bologna 173<br />
1525, maggio 27<br />
Bandi<br />
Provisione novissima delle doti et dello ornato delle donne reformata al<br />
tempo del reverendissimo signore monsignor Goro Gherio dignissimo<br />
vicelegato del<strong>la</strong> città di Bologna et del<strong>la</strong> provincia di Romagna. MDXXV.<br />
In Bologna, per Giro<strong>la</strong>mo di Benedetti, 1525 del mese di giugnio<br />
Considerando il reverendissimo in Christo padre e signore monsignore monsignor<br />
Goro Gherio episcopo di Fano et vicelegato dignissimo e li magnifici et possenti<br />
signori signori antiani consoli et confaloniero di giustitia del popolo et commune<br />
del<strong>la</strong> città di Bologna et etiandio li magnifici signori quaranta reformatori<br />
del stato del<strong>la</strong> libertà del<strong>la</strong> detta città le provvisioni che altre volte si sono fatte in<br />
moderare li superflui ornamenti delle donne e le gran doti che si danno loro per le<br />
male influentie e conditioni de tempi essere ite in desuetudine e non si osservare, et<br />
conoscendo per vera isperientia di quanto incommodo e danno sia tale abusione in<br />
questa città come potissima cagione di consumare molti cittadini e sudditi di quel<strong>la</strong><br />
con non piccio<strong>la</strong> iattura e dispendio universale, hanno deliberato le lor signorie per<br />
ogni modo rimediare a così fatto disordine e hanno riformata e rinovata <strong>la</strong> presente<br />
<strong>la</strong>udabile e degna provisione, così circa il moderare le doti come etiandio l’ornato e<br />
pompe delle donne con <strong>la</strong> limitatione delle spese che condecevolmente possano accadere<br />
d’intorno a quelle che di novo si maritano. Et hanno statuito e deliberato e<br />
così voleno e commandano che el<strong>la</strong> debbia essere per lo avenire da ciascuno invio<strong>la</strong>bilmente<br />
osservata nel modo e forma che in essa è ordinato. Al tenore del<strong>la</strong> quale<br />
provisione e limitatione seguita come qui dappresso per capitoli distintamente si<br />
contiene.<br />
Capitolo primo<br />
Im prima che li cavallieri, dottori o conti che habbiano giurisdittione delle lor<br />
contee, gentilhomini di Bologna, e gli altri gentilhomini bolognesi li quali per lo<br />
avenire voranno maritare sue donne, possano darle in dota fin al<strong>la</strong> somma di ducati<br />
mille d’oro e non più.<br />
Capitolo secondo<br />
Item che li notari, cambiatori, drappieri e quelli dell’arte del<strong>la</strong> seta cittadini bolognesi<br />
per origine propria, paterna e di rolo, e li dottori che non hanno le tre origini<br />
delli gentilhomini, possano dare fin al<strong>la</strong> somma di ducati seicento d’oro e non più.<br />
Se mancaranno di alcuna di queste tre origini, possano dare ducati quattro cento<br />
d’oro e non più.<br />
Se seranno forestieri habitanti in Bologna e che qui habbiano il domicilio, possano<br />
dare fin al<strong>la</strong> somma di ducati trecento e non più.<br />
Ma in questa limitatione non si comprendano li dottori forestieri famosi e di<br />
eminente scientia, né gli condottieri di gente d’arme, né altri gentilhuomini o mercatanti<br />
esterni dimoranti in Bologna, li quali rimangano in arbitrio loro di restituire<br />
alle sue donne <strong>la</strong> dota quanta a essi piacerà.
174 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Capitolo terzo<br />
Item che li beccari, strazzaroli, speciali, <strong>la</strong>naroli, merzari, mercatanti da ferro e<br />
simili, bombasari, orefici, sa<strong>la</strong>roli e bisellieri, se seranno delle tre origini predette,<br />
possano dare fin al<strong>la</strong> somma di libre mille di bolognini e non più.<br />
Se mancaranno di alcuna di tali origini, possano dare libre ottocento del<strong>la</strong> detta<br />
moneta e non più.<br />
Se seranno forestieri, come è detto, possano dare fin al<strong>la</strong> somma di libre cinquecento<br />
di bolognini e non più.<br />
Capitolo quarto<br />
Item che li maestri di legname, calzo<strong>la</strong>ri, muratori, fabri, pellizzari, sarti, barbieri,<br />
carto<strong>la</strong>ri, pe<strong>la</strong>cani, piscatori, cimatori, tintori, ricamatori e simili e minori arti e<br />
inferiori alle predette qui non descritte, li quali siano delle tre origini insieme, possano<br />
dare fin al<strong>la</strong> somma di libre cinquecento di bolognini e non più.<br />
Se mancaranno di alcuna di dette origini, non possano dare più di libre trecento<br />
di bolognini.<br />
Item che in le mobilie nuptiali delle spose circa li panni così di oro, di argento o<br />
di seta, come di lino o di <strong>la</strong>na e circa li apparati, scrigni overo forcieri e altre simili<br />
cose, non si possa spendere dal canto delli suoi di qualunque dignitade, grado o<br />
conditione si siano più di quanto sia il terzo del<strong>la</strong> dota che serà data o promessa.<br />
Sotto pena a qualunque eccedesse in dare dote o mobilie oltre <strong>la</strong> limitatione predetta<br />
di pagare altrettanto quanto serà lo eccesso, overo quello fra più che havrà dato<br />
in <strong>la</strong> dota o speso in le mobilie, in <strong>la</strong> qual pena cada anchora il sposo o suo padre,<br />
sel fosse sotto <strong>la</strong> podestà del padre, se accettarà quel più che prohibito a darsi, così<br />
del<strong>la</strong> dota come delle mobilie. Et tal pene per <strong>la</strong> terza parte debbiano applicarsi al<strong>la</strong><br />
camera di Bologna, per l’altra terza parte al<strong>la</strong> fabrica di messer San Petronio e per<br />
l’altra terza parte allo accusatore. Et siano tenuti li notari che fossino rogati di tali<br />
contratti a denontiarli incontinenti al reverendissimo monsignore vicelegato e magnifico<br />
signore confaloniero di giustitia che serà per il tempo. Et non li denontiando<br />
siano e si intendano ipso fatto essere privi del<strong>la</strong> compagnia de notari e del<strong>la</strong> auttorità<br />
di fare contratti e instrumenti, et più cadano in pena di ducati diece d’oro da<br />
applicarsi per <strong>la</strong> terza parte al<strong>la</strong> camera predetta, per l’altra terza parte allo essequutore<br />
e per lo resto allo accusatore, il quale piacendo a lui serà tenuto secreto.<br />
Et per obviare alle malitie che commettere si potrebbono in fraude delle predette<br />
limitationi delle dote, si dechiara che qualunque in qual grado esser si voglia delli<br />
compresi in li precedenti capitoli e etiam li contadini, delli quali si dirà al capitolo<br />
XVII, desse o per via di donatione o di <strong>la</strong>ssi o per altro indiretto modo oltra <strong>la</strong> dota<br />
limitata al<strong>la</strong> sua conditione, quel sopra più immediate sia applicato per <strong>la</strong> terza parte<br />
al<strong>la</strong> camera di Bologna, per l’altra terza parte allo accusatore e per lo resto allo essequutore.<br />
Et siano tenuti li notari che di tali contratti fosseno rogati denontiarli incontenenti<br />
alli prefati reverendissimo monsignore vicelegato e confaloniero di giustitia,<br />
sotto pena di privatione dello officio e di ducati vinticinque d’oro al notaro per<br />
ogni volta che havesse mancato. Et in <strong>la</strong> medesima pena pecuniaria cadano qualun-
Bologna 175<br />
que altri che ne fesseno scritti privati et per libri rego<strong>la</strong>ti di voluntà de contrahenti,<br />
non li denontiando, come di sopra, et nondimeno simili donationi promissioni o<br />
<strong>la</strong>ssi insieme con li instrumenti contratti o scritti privati che indi se ne trahessero o<br />
libri, come fraudanti <strong>la</strong> presente saluberrima provisione, siano nulli, invalidi e di<br />
nessun vigore né possano far fede in giudicio. Et più volte il prefato reverendissimo<br />
monsignor che tali li contrahenti come notari o altri scribenti e testimonii, oltra le<br />
pene respective dette di sopra, incorrano in <strong>la</strong> pena di excommunicatione dal<strong>la</strong><br />
quale non possano essere absoluti se non dal sommo pontifice eccetto che in articolo<br />
di morte.<br />
Et non di meno siano anchor tenuti e obligati li contrahenti sì dal canto del<br />
sposo come del<strong>la</strong> sposa, poi che seranno d’accordo insieme del<strong>la</strong> convenuta e promessa,<br />
se fra tre dì prossimi seguenti immediate dopo lo accordo fatto non si farà<br />
tra essi lo instrumento del<strong>la</strong> dota, andare infra li detti tre dì a denontiare <strong>la</strong> conventione<br />
fatta al soprastante del registro nel pa<strong>la</strong>zzo de notari o al suo compagno, sotto<br />
pena di ducati vinticinque d’oro da pagarsi <strong>la</strong> mitade per ciascuna delle parti, ma<br />
fatta che sia tale denontia nel termine o dall’una parte o dall’altra basti e non si incorra<br />
in pena alcuna.<br />
Debbiano anchora li notari che seranno rogati delli instrumenti delle doti o<br />
promesse o pagare fra tre dì dopo <strong>la</strong> rogatione andare medesimamente al prefato soprastante<br />
al registro e allui o al suo compagno manifestare <strong>la</strong> somma del<strong>la</strong> dota pagata<br />
o promessa. Et da lì a duo mesi prossimi seguenti presentarli il contratto in<br />
forma autentica, sotto pena di ducati vintecinque d’oro per ogni volta che ’l notaro<br />
mancasse di osservare quanto di sopra, e di essere sospeso dallo officio del notariato<br />
per uno anno. Et li prefati soprastante o compagno debbiano tenere un libro da<br />
parte dove scrivano e facciano chiara mentione di tutte le denontie predette.<br />
Capitolo sesto<br />
Item che li sposi overo mariti delli gradi compresi nel primo capitolo e nell’ultima<br />
parte del secondo non possano spendere intorno alle sue spose più di quanto<br />
sia <strong>la</strong> mitade del<strong>la</strong> dota che riceveranno, servandosi perciò <strong>la</strong> dechiaratione e ordine<br />
infrascritto dell’ornato de le donne a grado per grado. Et tutti li altri di qualunque<br />
grado, conditione o arte essere si vogliano non possano spendere più del terzo<br />
del<strong>la</strong> dota.<br />
Et quando accadesse che a una sposa fosse stato <strong>la</strong>ssato dal padre defunto o da<br />
altri delli suoi heredità o legati che eccedesseno <strong>la</strong> metà del<strong>la</strong> dota secondo <strong>la</strong> sua<br />
conditione, non possa essa sposa spendere dal canto suo in mobile e apparati se non<br />
secondo il suo grado e conditione.<br />
Et per lo simile il sposo non possa spendere se non quanto comporta <strong>la</strong> conditione<br />
sua in lo ornato del<strong>la</strong> sua sposa: cioè so<strong>la</strong>mente quanto sia <strong>la</strong> mitade o il terzo del<strong>la</strong><br />
dota secondo le conditioni distinte di sopra nel principio del presente capitolo.<br />
Capitolo settimo<br />
Item che le donne, spose e figliole de cavallieri o conti che hanno iurisdittione e<br />
di dottori e gentilhomini fin che sono in podestà del padre o delli suoi possano<br />
portare broccato d’oro e di argento in vestimenti e maniche come alloro piace, pur<br />
che tale broccato non portino in fodre di maniche né di veste, e possano portare
176 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
duo ornamenti di gioie. Intendendosi sempre che un vezzo di perle o una col<strong>la</strong>na<br />
d’oro sia per una gioia. Nondimeno si concede che al vezzo o al<strong>la</strong> col<strong>la</strong>na possano<br />
havere uno pendente o una crocietta. Ma poi che una volta haveranno eletto le<br />
gioie che voranno portare più non le possano cambiare in altra sorte di gioie.<br />
Possano etiam portare veste di drappo di seta di ogni colore e ogni altra cosa<br />
minore, ma maggiore no, sempre intendendosi che non si possa spendere oltra le<br />
limitationi di sopra chiarite sì del canto dal sposo, come dal canto del<strong>la</strong> donna e<br />
delli suoi.<br />
Capitolo ottavo<br />
Item che li gentilhuomini si intendano essere quelli che per origine propria, paterna<br />
e di lolo insieme siano cittadini di Bologna, et che da trenta anni in qua mai<br />
per alcun tempo essi proprii non habbiano essercitato alcuna arte, overo che havendo<br />
due so<strong>la</strong>mente delle predette origini habbiano de presenti dottori o cavallieri o<br />
conti uno o più del<strong>la</strong> casa sua, non habbiano perciò mai essercitato arte alcuna da<br />
trenta anni in qua come è detto. Ma quelli che non haveranno le predette conditioni<br />
si comprendano nel grado del seguente capitolo. Dechiarandosi non di meno<br />
che li figlioli de gentilhomini qualificati come di sopra non si intendano perdere <strong>la</strong><br />
nobilità, se bene li padri loro o altri suoi maggiori per freno del<strong>la</strong> gioventù gli havesseno<br />
fatto o facesseno essercitare per alcun tempo qualche honesta arte, o mercantia,<br />
ma si intendano restare nel<strong>la</strong> nobilità delli loro padri e avi e degli altri suoi<br />
maggiori.<br />
Capitolo nono<br />
Item che le donne, figliole e spose de notari, cambiatori, drappieri e di quelli<br />
dell’arte del<strong>la</strong> seta, li quali siano delle tre origini antidette insieme, et di quelli<br />
gentilhuomini che non hanno le qualitati del prossimo precedente capitolo, li<br />
quali sono compresi in questo grado, possano portare un paro di maniche di<br />
broccato d’oro e di argento, sì che eletto un drappo non possano più portare l’altro.<br />
Et possano portare tessuto di broccato d’oro, una so<strong>la</strong> gioia, o vezzo di perle,<br />
o col<strong>la</strong>na d’oro senza altro pendente. Et non habbiano né possano usare se non<br />
una delle gioie antidette, et quel<strong>la</strong> eletta più non possano usare le altre. Et possano<br />
havere veste di drappo di seta di ogni colore e maniche e guardacori per lo simile,<br />
purché non siano fodrate di broccato d’oro né di argento. Ma quando li<br />
predetti non fosseno delle tre origini, ma di qualchuna meno, le loro donne figliuole<br />
o spose debbiano osservare quanto nel prossimo seguente capitolo serà descritto.<br />
Intendendosi sempre che dove è permesso il più e le maggiori cose siano<br />
anchora permesse le minori, misurando non di meno il tutto al<strong>la</strong> limitatione del<strong>la</strong><br />
dota come di sopra.<br />
Capitolo decimo<br />
Item che le donne, figliuole e spose di quelli che essercitano le altre arti oltra le<br />
quattro predette, cioè beccari, strazzaroli, speciali, <strong>la</strong>naroli, merzari, mercatanti da<br />
ferro e simili, bombasari, orefici, sa<strong>la</strong>roli, bisellieri et di quelli delle quattro prime<br />
arti, che non fosseno delle tre origini, cioè propria e di padre e di lolo insieme, possano<br />
portare una vesta so<strong>la</strong> di seta purché non sia di cremesino, né tinta in cremesi-
Bologna 177<br />
no, et le altre veste di panno. Ma non possano portare broccato d’oro né di argento<br />
in alcun modo. Possano ben portare tessuto di broccato e una gioia so<strong>la</strong>, o vezzo di<br />
perle, o col<strong>la</strong>na d’oro senza altro pendente, e una gioia eletta non possano mutar<strong>la</strong>.<br />
Et questi siano delle tre origini come di sopra. Ma se li mancarà alcuna di queste tre<br />
origini si intendano compresi in lo capitolo e grado prossimo seguente, e dove è<br />
concesso il più e più pretiose cose si intendano anchora essere concesse le minori e<br />
più vili, sempre fermo restando <strong>la</strong> limitatione del<strong>la</strong> dota.<br />
Capitolo undecimo<br />
Per obviare alle fraudi si dechiara che le gioie che portaranno le donne secondo li<br />
gradi, o siano comprate o tolte in presto, o a pigione, o per altro modo si intendano,<br />
per quanto pigliarà <strong>la</strong> loro stima doversi computare in quel<strong>la</strong> somma che serà licita<br />
a spendersi, attenta <strong>la</strong> conditione del<strong>la</strong> persona, in modo che si intenda doversi<br />
spendere nel resto dell’ornato sì dal canto del sposo o marito del<strong>la</strong> donna come dal<br />
canto delli suoi tanto meno del<strong>la</strong> somma concessa quanto sarà il valore e stima delle<br />
gioie antidette; alle quali gioie anchora che fossino false o contrafatte si darà non di<br />
meno <strong>la</strong> stima come se fossino bone e vere gioie e non finte né cattive.<br />
Capitolo 12<br />
Item che le donne, figliuole e spose delli maestri di legname, calzo<strong>la</strong>ri, muratori,<br />
fabri, pellizzari, sarti, barbieri, carto<strong>la</strong>ri, pe<strong>la</strong>cani, tintori, recamatori, cimatori, piscatori<br />
e di simili e minori arti e etiam di quelli che fosseno delle altre arti inferiori,<br />
over qui non descritte, possano portare un paro o più di maniche di seta e di cremesi<br />
morello e non altro cremesi, ma non possano portare né havere vestimenti di<br />
seta di alcuno colore, né ricami, né tessuti di broccato d’oro, né di argento, né perle,<br />
né gioie di alcuna fatta, né cose maggiori di queste ma minori. Et possano portare<br />
vestimenti di grana e di altro panno. Servando però sempre in <strong>la</strong> spesa delli ornamenti<br />
predetti <strong>la</strong> limitatione e metà delle dote.<br />
Dechiarando che se alcuno cittadino fosse nato o nascesse per lo avenire fora di<br />
Bologna o vil bolognese per tempo di peste, o di altro caso inopinato, non si intenda<br />
perciò essere diminuita né lesa per alcuno modo <strong>la</strong> sua civiltà né delli suoi discendenti.<br />
Capitolo 13<br />
Item che le donne, figliuole e spose delli forestieri habitanti in Bologna da quaranta<br />
anni in qua e che per lo avenire gli venessino ad habitare, possano eleggere<br />
quale conditione vogliono seguire: o quel<strong>la</strong> del grado che havevono così li suoi nel<strong>la</strong><br />
loro patria, o quel<strong>la</strong> secondo l’arte che fanno al presente e faranno detti suoi in questa<br />
città. Et quale di quelle due haveranno eletta si debbiano governare nel vestire e<br />
nelle altre cose secondo <strong>la</strong> presente provisione. Ma le donne, figliuole o spose de forestieri<br />
habitanti in questa città da quaranta anni in là servino <strong>la</strong> provisione secondo<br />
che nelli capitoli di essa a grado per grado si contiene.<br />
Capitolo 14<br />
Item che le donne che già sono maritate nel vestire e altre cose soprascritte<br />
quanto allo uso e portare so<strong>la</strong>mente debbano servare <strong>la</strong> presente provisione secondo<br />
li gradi antidetti. Ma non siano tenute di servar<strong>la</strong> secondo <strong>la</strong> limitatione del<strong>la</strong> dota.
178 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Capitolo 15<br />
Item che le donne che non havesseno dato o non desseno per lo avenire dota<br />
siano tenute servare <strong>la</strong> presente provisione secondo li gradi soprascritti solo quanto<br />
allo habito e uso delle veste e altre cose concesse, ma non quanto al<strong>la</strong> quantità de<br />
<strong>la</strong> spesa.<br />
Capitolo 16<br />
Item che le donne, spose e figliole delli capitani e quadrieri delle genti d’arme<br />
del<strong>la</strong> communità di Bologna e delli dottori eccellentissimi e de gentilihuomini, se<br />
serano forestieri, restino in libertà loro così circa l’ornato come circa le dote, delle<br />
quali è disposto nell’ultima parte del secondo capitolo. Ma essendo di minore<br />
grado o contestabili e inferiori, debbiano il grado delle arti descritte nel decimo<br />
capitolo.<br />
Capitolo 17<br />
Item che li contadini del contado di Bologna che habitasseno dentro dal<strong>la</strong> città<br />
possano dare di dota fin al<strong>la</strong> somma di libre trecento; li habitanti nelle castelle del<br />
contado possano dare fin a libre ducento. Li altri contadini fora de le castelle libre<br />
cento di dota e non più. Alli quali contadini del contado in genere sia licito spendere<br />
in le sue spose e donne fin al<strong>la</strong> somma di libre quaranta di bolognini e non<br />
più. Salvo che quelli che essercitasseno una delle 24 arti collegiate e non facesseno<br />
arte rusticale possano spendere solo <strong>la</strong> mitade del<strong>la</strong> dota e non più in ornamento di<br />
dette loro donne o spose, non passando però <strong>la</strong> dota libre ducento, altramente non<br />
gli sia licito spendere più del terzo del<strong>la</strong> dota. Le quali donne e spose de contadini<br />
non possano portare broccato d’oro né in veste, né in tessuti, né in chiavacori, né in<br />
balze, né in filetti, né in alcuna altra cosa, né velluti di alcuna ragione, eccetto che<br />
in tessuti. Sì bene le donne di quelli che essercitasseno arte rusticale possano portare<br />
solo le maniche di grana. Et quelle di che essercitasse alcuna delle arti soprascritte<br />
possano portare guardacore di grana e non altro di grana e un paro di maniche di<br />
damasco o raso pur che non siano di cremisi né di morello in cremesi. Le quali<br />
donne di contadini così essercitanti alcuna delle dette arti, come le arti rusticali,<br />
non possano portare fregio d’oro che passi di valuta libre tre di bolognini, né possano<br />
portare in bottoni in fornimenti di tessuti e altre simili cose più che il peso di<br />
otto oncie di argento in tutto.<br />
Capitolo 18<br />
Per rimovere ogni dubio si dechiara che le mogliere de cittadini le quali fosseno<br />
forestiere figliuole di signori di città o di castelle et venisseno a marito a Bologna,<br />
debbiano nello ornato loro seguire <strong>la</strong> norma e rego<strong>la</strong> delli gradi et condittioni delli<br />
mariti, né si possa spendere intorno a quelle più che sia <strong>la</strong> mitade di quel<strong>la</strong> somma<br />
che dar potrebbe il marito in dota, o il terzo, secondo le distintioni delle conditioni<br />
et gradi predetti divisati per <strong>la</strong> presente provisione.<br />
Capitolo 19<br />
Sia prohibito a portare o porre in uno par di maniche di camicia più di quatro<br />
braccia di te<strong>la</strong> di che qualità si sia, et non si possa portare né porre alle veste o guar-
Bologna 179<br />
dacori di seta o di <strong>la</strong>na in balze, filetti o altre galle più di duo braccia di drappo o<br />
velluto o raso di seta in tutto et non più oltra.<br />
Capitolo 20<br />
Et perché si ritrova in questi tempi essersi introdutta una vana et detestabile abusione<br />
circa <strong>la</strong> veste et habiti delle donne con stratagliarli e <strong>la</strong>vorarli con varii disegni<br />
e foggie sì per mano di ricamatori come etiandio di sarti, e alcuni altri habiti farsi di<br />
diversi colori e pezzi; oltra di questo essere venuta un’altra foggia di veste quali chiamano<br />
sottane fatte di seta e di panni rosati e di altre sorti recamate e galleggiate con<br />
gran spesa, li quali habiti oltra che non si convengono a donne honeste e savie che<br />
anzi a vane e <strong>la</strong>scive si converrebbono, sono anchora di molto dispendio e per <strong>la</strong><br />
maggior parte da non potersene più mai rivalere di cosa alcuna; per tanto, essendo<br />
per ogni modo da provedere per <strong>la</strong> publica utilitade a tale abusione, per <strong>la</strong> presente<br />
provisione e legge si prohibisce e commanda che per lo avenire più non si facciano<br />
simili vestimenti stratagliati, né recamati, né etiamdio di più pezzi o colori, né sottane<br />
di seta o di panno <strong>la</strong>vorate a recami, ma si debbiano fare li vestimenti tanto da<br />
portare di sopra quanto di sotto di un solo colore e di una sorte panno o seta, intieri<br />
e senza tagli o pezzi comessi o frappe, né metter si possa per galleggiare li detti vestimenti<br />
e habiti oltra al<strong>la</strong> quantità di dua braccia di broccato, drappo o raso come di<br />
sopra è diffinito e quello adattare per lungo o per traverso come più piacerà senza<br />
altri disegni né recami, ne li quali vestimenti e habiti non si possa mettere niente<br />
più di braccia venti otto di velluto, raso o damasco, e siano comprese e computate<br />
in questa quantità le balze o filetti che andaranno a detti vestimenti insieme con le<br />
maniche, sì che in tutto possino essere braccia venti otto e non più. Et le sottane si<br />
possano usare di qualunque sorte panno, ma non di seta né broccato, e siano schiette<br />
e senza galle o ornamento alcuno.<br />
Capitolo 21<br />
Ben si concede e tolera che li guardacori, veste e habiti predetti che si trovano<br />
fatti fin a qui, li quali hanno ad essere prohibiti per <strong>la</strong> presente provisione anchora<br />
per duo mesi proximi a venire, licitamente si possano usare e portare senza incorso<br />
di pena alcuna, et questo per dar spatio da poterli adattare e accomodare al<strong>la</strong> legge,<br />
ma passato il detto tempo di duo mesi non sia più licito ad usarli né portarli sotto<br />
quelle pene che nel<strong>la</strong> presente provisione sono specificate.<br />
Capitolo 22<br />
Si consente anchora e si tolera che gli altri habiti e veste che si trovano fatte fin<br />
al dì presente con più di braccia ventotto di robba, ma che non sono stratagliate, né<br />
di pezzi conmessi, né frappate, né in altro prohibite per <strong>la</strong> presente provisione, si<br />
possano usare e portare licitamente etiam oltre li duo mesi quanto si vuole, con<br />
conditione non di meno che fra un mese proximo avenire siano presentati al<strong>la</strong> cancel<strong>la</strong>ria<br />
delli magnifici signori antiani, dove per mano delli notari delle reformationi<br />
delli presenti magnifici signori serano scritti e signati secondo che a detti notari serà<br />
ordinato; li quali per sua fatica debbiano havere uno bolognino per capo di vesta e<br />
non più. Et questo ad effetto che sotto questo colore non se ne habbiano a fare delle<br />
altre in fraude del<strong>la</strong> presente provisione.
180 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Capitolo 23<br />
Item che li mariti, spose o mogliere, padri e figliole, se da loro o da alcun di loro<br />
serà contrafatta in le predette cose, cadano in pena di ducati 25 d’oro. Et li sarti, ricamatori,<br />
varotari, orefici, che contrafacesseno alle cose predette scientemente in fare<br />
dette veste, ricami e altre cose prohibite, cadano in pena a volte tutti li soprascritti<br />
seranno fatte pagare quante volte per loro o alcuno di loro serà contrafatto.<br />
Nondimeno si dichiara che con un pagamento solo si intenda esser satisfatto al<strong>la</strong><br />
pena, il quale pagamento basti si facia dal marito o mogliere o vero dal<strong>la</strong> sposa o<br />
padre di essa per tutti loro. La qual pena si habbia a dividere in quattro parti e applicarsi<br />
per una parte al<strong>la</strong> fabrica di messer San Petronio, per un’altra al<strong>la</strong> camera di<br />
Bologna, per un altro quarto a qualunque magistrato o officiale che ne farà <strong>la</strong> debita<br />
essecutione e l’altra quarta parte allo accusatore, ma mancando lo accusatore <strong>la</strong><br />
sua parte sia del<strong>la</strong> camera. Così, venendo il caso, li padri o mariti delle donne contrafacienti<br />
possano essere constretti a pagare <strong>la</strong> pena per le figliole o mogliere o spose.<br />
La quale pena possa similmente exequirli contra a qualunque havesse in suo governo<br />
sue cusine, nezze, sorelle o altre parenti overo altre donne che non osservasseno<br />
<strong>la</strong> provisione.<br />
Et oltra <strong>la</strong> pena peccuniaria tutti li soprascritti respective siano privi di ogni officio<br />
da utile e da honore del<strong>la</strong> magnifica communità di Bologna, dalli quali officii<br />
debbiano essere strazzati, quando seranno tratti, se a quel tempo si ritroverà che<br />
non habbiano satisfatto al<strong>la</strong> pena pecuniaria antidetta.<br />
Et per essecutione delle predette ordinationi tutti li giudici e officiali ordinarii<br />
del commune di Bologna possano farne <strong>la</strong> debita inquisitione o essecutione, che da<br />
un giudice o magistrato serà prima incominciata non possa essere intercetta né impediata<br />
da un altro e sia luogo al<strong>la</strong> preventione. Et sia licito a ciascuno denontiare<br />
che contrafarà e serà tenuto segreto e guadagnarà <strong>la</strong> parte sua pur che <strong>la</strong> denonza si<br />
possa verificare. Avisando ciascuno che seranno specialmente deputati e sa<strong>la</strong>riati alcuni<br />
officiali segreti, huomeni leali e da bene, divisi per quartieri, li quali anderano<br />
per <strong>la</strong> città investigando e cercando diligentemente, e staranno con gli occhi aperti,<br />
per ritrovare chi contrafesse per alcun modo; alle denontie delli quali sarà creduto<br />
con il suo giuramento e contra a chi serrà accusato per loro o per alcuno di loro serà<br />
esseguita incontenenti <strong>la</strong> pena senza altra citazione o processo.<br />
Capitolo 24<br />
Item si determina e statuisce che le donne, spose o figliole delli hebrei habitanti<br />
al presente o che habitaranno per lo avenire in <strong>la</strong> città di Bologna generalmente<br />
non possano portare vestimenti di drappo d’oro, né di argento, né di seta, né oro,<br />
né gioie di alcuna ragione. Possano bene portare maniche di ogni sorte veluto, rasi<br />
e damaschi di ogni colore, eccetto di cremisino, e tre anelle e tre verghette, sotto <strong>la</strong><br />
pena pecuniaria antidetta da applicarsi come di sopra.<br />
Capitolo 25<br />
Item che le femine dishoneste e impudiche che tengono cattiva vita, cioè le casarenghe,<br />
non possano portare veste di drappo d’oro, né di argento, né di seta, né<br />
di raso, né damasco, né cinture d’oro, né di argento o cremesino. Ma sì bene possa-
Bologna 181<br />
no vestire di zambellotto, di bavelle e di panni di <strong>la</strong>na e di ogni altra sorte da seta in<br />
fuora, e possano portare ogni colore che alloro piacerà, eccetto che cremisi, e possano<br />
gallezzare li vestimenti con drappo e seta di ogni sorte, eccetto che di oro, argento<br />
o cremesino, e possano mettere in ditte gale, cioè in balze, perfili, ozelli, divise o<br />
altre lor fantasie, fin al<strong>la</strong> misura di dua braccia di detti drappi o seta in tutto o no<br />
poi. Et in capo non possano portare drappi né velli di seta, né di bombace, né di fi<strong>la</strong>dini<br />
greggi, né crespi, né sia lor licito anchora menare con seco per <strong>la</strong> terra massara,<br />
sì bene possano andare con una compagna so<strong>la</strong> di simile conditione, sotto pena<br />
alle contrafacienti per ogni volta di libre sei di bolognini, et alle massare che fosseno<br />
ritrovate accompagnarle di staffi<strong>la</strong>te vintecinque che le serano date incontenenti<br />
al<strong>la</strong> renghiera del pa<strong>la</strong>zzo del magnifico podestà publicamente e di stare anchora<br />
diece dì in pregione.<br />
Capitolo 26<br />
Item che le meretrici del luogo publico e quelle che si riducono in <strong>la</strong> via dal<strong>la</strong><br />
Caselvatica e sul fossato siano obbligate e debbiano portar in su <strong>la</strong> spal<strong>la</strong> una benda<br />
gial<strong>la</strong> longa due braccia e <strong>la</strong>rga un quarto in luogo del sonaglio che altre volte portavano,<br />
e sì che tal benda si possa ben vedere da ciascuno, sotto pena di libre tre di<br />
bolognini a qualunque femina delle predette serà ritrovata senza tal benda, o che <strong>la</strong><br />
havesse e tenesse coperta. In le quali pene tutte le predette femine così casarenghe<br />
come altre meretrici caschino tante volte quante seranno ritrovate in fallo, da applicarsi<br />
per <strong>la</strong> terza parte al<strong>la</strong> camera di Bologna, per lo altro terzo allo officiale che essequirà,<br />
e il resto sia dello accusatore. Concedendosi alle dette meretrici del luogo<br />
publico e de gli altri dui luoghi predetti piena licentia che possano portare veste,<br />
foggie e galle di oro, argento, seta, panno e drappi a suo modo e possano andare<br />
spettorate e sgo<strong>la</strong>te come a loro piace e a voler suo senza pena alcuna. Ma con <strong>la</strong><br />
benda predetta.<br />
Ultimo si notifica a ciascuna persona che con ogni rigore si faranno osservare gli<br />
ordini del<strong>la</strong> presente provisione e qualunque serà ritrovato contrafare alle predette<br />
cose o ad alcuna di esse incorrerà ne le pene soprascritte, le quali di fatto seranno<br />
essequite tante volte quante si contrafarà senza alcuna remissione o rispetto di persona,<br />
e si applicaranno nel modo e forma che si è statuito e ordinato. Datum Bononie<br />
die XXVII mensis maii 1525.<br />
MDXXV. Die primo mensis iunii publicata fuit presens provisio ad arrengheriam<br />
ferream pa<strong>la</strong>tii residentie reverendissimi domini vicelegati ac magnificorum dominorum<br />
antianorum per Ioannem Baptistam Sca<strong>la</strong>brinum tubicinem e preconem<br />
publicum communis Bononiae.<br />
Impresso in Bologna per maestro Girolomo di Benedetti dell’anno 1525 del<br />
mese di giugnio.
182 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
1545, marzo 7<br />
Bandi<br />
Provisione nuovamente fatta, nel<strong>la</strong> quale si moderano le eccessive spese, così<br />
del vivere, come del vestire, et altre pompe che si fanno nel<strong>la</strong> città et<br />
contado di Bologna 162<br />
Essendo precipua cura di quelli a quali è commesso il governo delle cittadi et<br />
delle republiche havere sempre dinanzi agl’occhi prima il rispetto et honore dell’onnipotente<br />
et eterno Iddio, secundariamente il bene, utile et commodo delli popoli<br />
et sudditi loro, et perciò considerando maturamente il reverendissimo et illustrissimo<br />
monsignor il cardinale Morone legato et insieme li magnifici signori del reggi-<br />
162 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
1545, marzo 8. Provvisioni, Ornato, pompe et cetera.<br />
1545, ottobre 31. Bandi, Provisione ultimamente reformata et stabilita sopra le eccessive<br />
spese così del vivere come del vestire, et altre pompe che si fanno nel<strong>la</strong> città et contado di<br />
Bologna.<br />
1553, marzo 25 e aprile 15. Provvisioni, Pompe et cetera.<br />
1553, marzo 25. Bandi, Provisione sopra l’eccessive spese così del vivere come del vestire,<br />
et altre pompe, publicata in Bologna li XXV de marzo MDLIII. In Bologna per Anselmo<br />
Giaccarello, MDLIII.<br />
1553, aprile 15. Bandi, Provisione sopra l’eccessive spese così del vivere, come del vestire,<br />
et altre pompe, publicata et riformata in Bologna li XV d’aprile MDLIII. In Bologna per<br />
Anselmo Giaccarello.<br />
1554, febbraio 27. Provvisioni, Pompe.<br />
1555, gennaio 12 e 14. Provvisioni, Pompe.<br />
1555, gennaio 12 e 14. Bandi, Provisione sopra l’eccessive spese così del vivere, come del<br />
vestire, et altre pompe, riformata et publicata in Bologna ali XII et reiterata ali XIIII di genaro<br />
MDLV.<br />
1555, gennaio 12 e 14 e 1556, gennaio 4-6. Provvisioni, Pompe. Provisione sopra l’eccessive<br />
spese così del vivere come del vestire et altre pompe riformata et publicata in Bologna<br />
ali 12 et reiterata ali 14 di genaro 1555. Et reiterata alli 4, 5 et 6 di genaro 1556 senza l’infrascripto<br />
capitolo delle corteggiane.<br />
1556, gennaio 4-6. Bandi, Provisione sopra l’eccessive spese così del vivere come del vestire,<br />
et altre pompe, riformata et publicata in Bologna alli IIII et reiterata alli V et VI di genaro<br />
MDLVI. Stampato in Bologna per Pelegrino Bonardo.<br />
1556, gennaio 12 e 14. Bandi, Provisione sopra l’eccessive spese così del vivere, come del<br />
vestire, et altre pompe, riformata et publicata in Bologna alli XII et reiterata alli XIIII di genaro<br />
MDLVI. In Bologna per Anselmo Giaccarello.<br />
1558, luglio 5. Bandi, Provisione sopra l’eccessive spese così del vivere, come del vestire,<br />
et altre pompe, riformata et publicata in Bologna alli IIII, di genaro MDLVI et reiterata il primo<br />
giugno MDLVIII. [Publicata alli V di luglio MDLVIII]. In Bologna per Alessandro Benazzi<br />
MDLVIII.
Bologna 183<br />
mento del<strong>la</strong> città di Bologna163 il gran danno et ruina publica che da un tempo in<br />
qua con poco honore anchora et riverenza del signor Dio si conosce manifestamente<br />
soprastare a detta città per <strong>la</strong> pessima introduttione et abuso delli superflui ornamenti<br />
et eccessive spese così delle donne come degli huomini, hanno ad honore<br />
principalmente di sua maiestà divina et consequentemente a beneficio et utilità<br />
universale di questa città deliberato et statuito <strong>la</strong> infrascritta utilissima et santissima<br />
reformatione con gli ordini et modi che qui di sotto si diranno. Li quali vogliono et<br />
intendeno sue signorie che habbino forza di legge perpetua et che invio<strong>la</strong>bilmente<br />
et intieramente siano osservati così nel<strong>la</strong> città come nel contado et distretto di Bologna164<br />
.<br />
Del vestire165 Prima si ordina, commanda, et prohibisse che nissuno, né huomo né donna, sia<br />
di qual si voglia età, grado et conditione, possa portare habito o vestimento alcuno<br />
di qualunque sorte, etiam di te<strong>la</strong>, d’oro, d’argento, di veluto cremesino, di veluto<br />
alto et basso o vero altramente contesto o <strong>la</strong>vorato con oro o con argento et seda<br />
cremesina166 o ricami di qualunque sorte167 . Né sopra di esse veste usare o portare<br />
ornamento alcuno d’oro o d’argento intiero o spezzato, né etiandio nelle birette, né<br />
anchora perle né gioie, le quali si prohibiscono anchora nelle scoffie da donna168 ,<br />
163 li magnifici signori del reggimento del<strong>la</strong> città di Bologna] li magnifici signori li signori<br />
antiani consoli et gonfaloniero di iusticia del popolo et comune del<strong>la</strong> città di Bologna<br />
et li magnifici et illustrissimi signori quaranta riformatori del stato del<strong>la</strong> libertà di detta città<br />
1545, marzo 8. Provvisioni] li magnifici et excellentissimi signori signori anciani consoli, et<br />
confaloniere di iustitia del popolo, et commune di Bologna, et li magnifici et illustri signori<br />
quaranta reformatori del stato del<strong>la</strong> libertà di detta città 1545, ottobre 31. Bandi] li magnifici<br />
et eccelsi signori signori antiani consoli et gonfaloniero di iusticia del popolo et comune<br />
di Bologna, et li magnifici signori gonfalonieri di popolo et honorabili massari delle arti et<br />
etiam li magnifici et illustrissimi signori quaranta riformatori et cetera 1553, marzo 25 e<br />
aprile 15. Provvisioni; 1553, marzo 25. Bandi; dal 1555, Bandi e Provvisioni. Dal 1553 a<br />
Giovanni Morone, legato, si sostituisce Giro<strong>la</strong>mo Sauli, vicelegato; in 1558, luglio 5. Bandi, si<br />
trova Tommaso Conturberi, vicelegato.<br />
164 1553, aprile 15. Bandi e 1554, febbraio 27. Provvisioni sostituiscono con: Essendosi a<br />
giorni passati (1554, febbraio 27. Provvisioni: l’anno passato) publicata in questa città <strong>la</strong> provisione<br />
sontuaria, così del vivere, come del vestire, et altre pompe eccessive, <strong>la</strong> quale ha d’havere<br />
forza di legge perpetua da servarsi invio<strong>la</strong>bilmente da qualunque persona indeferentemente<br />
così nel<strong>la</strong> città, come nel contà et distretto di Bologna, et acciò che nissuno si possa<br />
escusare di non havere havuta noticia, è parso al reverendissimo monsignor l’arcivescovo<br />
Sauli dignissimo vicelegato, col consenso et volontà di tutti li magistrati del<strong>la</strong> detta città,<br />
far<strong>la</strong> di novo publicare, con maggior dechiaratione, et qualunche additione a più chiara intelligenza<br />
di ciascuno nel modo infrascritto cioè.<br />
165 I titoli sono aggiunti dal 1553.<br />
166 et seda cremesina manca dal 1553.<br />
167 Dal 1553 si aggiunge Né etiamdio copetti et camise di te<strong>la</strong> di lino, rensa, né altra sorte<br />
di drappamenti <strong>la</strong>vorati come di sopra.<br />
168 Dal 1553 si aggiunge né in qual altro ornamento in capo.
184 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
consentendosi però che dette scoffie si possano portare d’oro o d’argento, ma non<br />
battuto, né con altro ornamento. Né portare vestimento o habito alcuno fratagliato<br />
o frappato dal busto in giuso, quanto sia per le donne. Agli huomini si consente il<br />
frattagliare come li piacerà giupponi 169 et cossali 170 , ma senza ornamento alcuno,<br />
come di sopra 171 . Si consente anchora il potere listare et stratagliare le liste so<strong>la</strong>mente<br />
come si vorrà, purché siano senza alcun ricamo et ornamento 172 prohibito di sopra.<br />
Et in dette liste per ciascun vestimento, così da huomo come da donna, non<br />
possano essere più di braccia quattro di drappamento in tutto 173 .<br />
Si prohibisce similmente che non si possano portare così per huomini come<br />
per donne col<strong>la</strong>ne né corone, né cinture, né manigli overo brazzali, di gioie, di<br />
perle, di smalto, o di fi<strong>la</strong> d’oro o d’argento 174 , né anchora di pasta d’ambra et<br />
muschio o vero profumi, né perle o gioie nell’orecchie, né guanti ricamati né profumati<br />
d’ambra o muschio 175 , le quali cose tutte per <strong>la</strong> presente provisione si bandiscono.<br />
Anchora per levare via ogni superflua spesa et accostarsi in alcuni ornamenti al<strong>la</strong><br />
civile honestà et condecentia si ordina et commanda che intorno alli gibellini et<br />
ventagli non possino fare teste, manighi né ornamento alcuno d’oro, d’argento, di<br />
perle, o gioie, ma si tollera che se gli possa portare attaccata so<strong>la</strong>mente una cathena<br />
d’oro che non passi però il valore di scuti XV sino in XX et non più 176 .<br />
Sia lecito però alle donne mentre seranno spose et per dui anni anchora in poi<br />
che seranno state col marito portare un vezzo di perle et dui pendenti et <strong>la</strong> cathena<br />
d’oro, <strong>la</strong> quale non passi <strong>la</strong> valuta di scuti cinquanta, computata <strong>la</strong> fattura, et che<br />
169 1554, febbraio 27. Provvisioni aggiunge colletti.<br />
170 giupponi et cossali] giupponi, cosali et sagli dal 1555.<br />
171 1553, marzo 25 e aprile 15. Provvisioni cancel<strong>la</strong> alcuno come di sopra e sostituisce nel<br />
margine sinistro di ricami né d’oro o argento o altro prohibito come di sopra. La correzione è<br />
accolta dalle altre fonti a partire dal 1554.<br />
172 senza alcun ricamo et ornamento] senza alcun ricamo fatto per mano di ricamatori et<br />
con li profili fatti in te<strong>la</strong>ro et senza ornamento 1545, marzo 8. Provvisioni e 1545, ottobre<br />
31. Bandi] senza alcun ricamo et senza li profili fatti in tel<strong>la</strong>ro et senza ornamento dal 1553.<br />
173 Dal 1555 si aggiunge Dechiarando che, passato il presente anno 1555, non si permetteranno<br />
più gli sagli frattagliati, il che si consente hora per quelli che li trovino con prohibitione<br />
che di nuovo non se possano frattagliare.<br />
174 o di fi<strong>la</strong> d’oro o d’argento] d’oro o d’argento, né battuto né fi<strong>la</strong>to da 1545, ottobre<br />
31. Bandi.<br />
175 Dal 1553 si omette né guanti ricamati né profumati d’ambra o muschio.<br />
176 Anchora per levare via … et non più] Eccetto che si permette che chi vorrà possa<br />
portare alli gibellini le teste d’oro con <strong>la</strong> cathena d’oro et alli ventagli li manichi d’oro con <strong>la</strong><br />
cathena d’oro, ma però senza perle o gioie di sorte alcuna. Eshortandosi nondimeno qualunque<br />
gentildonna a contentarsi più tosto del ordine primo che di usare questa nuova licentia<br />
1545, ottobre 31. Bandi] Eccetto che si permette che chi vorrà possa portare alli gibellini<br />
le teste d’oro con <strong>la</strong> cathena d’oro et alli ventagli li manichi d’oro con <strong>la</strong> cathena d’oro,<br />
ma però senza perle o gioie di sorte alcuna dal 1553.
Bologna 185<br />
sia senza smalto, ma passato il tempo sopradetto si consente sol che possano portare<br />
<strong>la</strong> detta cathena al collo et non altro 177 .<br />
Sia lecito anchora agli huomini poter portare una cathena al collo di valuta so<strong>la</strong>mente<br />
di scuti cinquanta, come di sopra et non di maggior somma.<br />
Oltra di ciò non essendo punto conveniente né honesta cosa, che le donne usino<br />
in publico, né si mostrino in altri habiti che in quelli, che al<strong>la</strong> loro modestia si<br />
ricercano come pare che da un tempo in qua si sia per loro introdutto, se li prohibisce<br />
il potere portare fuor di casa in publico, veste alcuna, né habiti da huomo né<br />
curti né longhi, come seria robbe, o robboni, ciamare, o altre simili veste, così foderate,<br />
come sfoderate, né birette. Si consente però che <strong>la</strong> notte per loro utilità possano<br />
portare birette o capelli, che però siano senza piuma, et altro ornamento prohibito<br />
come di sopra 178 .<br />
Et perché intanto si vede essere cresciuto il lusso, overo <strong>la</strong>scivia delle carette,<br />
et cocchi, che si fanno fuor di misura superbi et di molto oro ornati, per <strong>la</strong><br />
presente ordinatione si prohibisse et vieta che detti cocchi et carette non si<br />
possino fare né li fatti usare con ornamento alcuno d’oro, né doratura, né argentatura<br />
intorno a quelli in modo alcuno, eccetto li pomi over testate 179 et<br />
palle di esse carette et cocchi 180 , che possano essere dorate overo argentate honestamente,<br />
et le coperte di esse carette et cocchi non possino essere di seta, né<br />
con ricami di alcuna sorte, et molto manco d’oro et d’argento. Et così ancho li<br />
fornimenti de li cavalli et cavalle de detti cocchi et carette, consentendosi però<br />
che si possano dette coperte ornare con liste di drappamento, pur che non si<br />
ecceda <strong>la</strong> somma di quattro braccia et che non siano de <strong>la</strong>vori et drappamenti<br />
prohibiti.<br />
177 1553, marzo 25 e aprile 15. Provvisioni e Bandi aggiungono <strong>la</strong> quale cattena possi essere<br />
d’ogni lunghezza et foggia purché non passi <strong>la</strong> detta valuta di scuti 50. 1554 accoglie l’aggiunta.<br />
Dal 1555 <strong>la</strong> normativa cambia: <strong>la</strong> cathena d’oro … <strong>la</strong> detta cathena al collo et non<br />
altro] una o più cathene d’oro di qual si voglia lunghezza et foggia, purché l’una o tutte insieme<br />
non passino <strong>la</strong> valuta di scuti 50 d’oro computata <strong>la</strong> fattura et che siano senza smalto,<br />
ma passato il tempo sopradetto si consente solo che possano portare le dette cattene al collo<br />
et non altro.<br />
178 Oltra di ciò non essendo … prohibito come di sopra] Si consente contra lo ordine<br />
del<strong>la</strong> crida già publicata che le donne possino portare robbe, robboni et ciamare, senza però<br />
li ricami et ornamenti prohibiti come di sopra, et le fodre d’esse non possano essere di gibellini<br />
né lupi cervieri, et non possano portare birette se non <strong>la</strong> notte et in vil<strong>la</strong> senza piuma,<br />
però così in biretti come nelli capelli et altro ornamento prohibito come di sopra 1545,<br />
marzo 8. Provvisioni e 1545, ottobre 31. Bandi] Non sia lecito alle donne di usare nelli loro<br />
robboni o ciamare gibellini, ne lupi cervieri, et non possano portare birette, se non <strong>la</strong> notte<br />
et in vil<strong>la</strong>, senza piuma però così in birette, come in capelli, et altro ornamento prohibito<br />
come di sopra dal 1553.<br />
179 Dal 1553 si omette over testate.<br />
180 Dal 1553 si aggiunge et le arme, imprese, et cimieri.
186 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Et anchora si prohibisce che li fornimenti et selle de le cavalcature non siano né<br />
possano essere <strong>la</strong>vorate con oro di alcuna sorte né riccami, excetto le borchie181 che<br />
si possano dorare182 .<br />
Sotto pena a chi serà trovato contrafare in alcuna parte de <strong>la</strong> presente reformatione<br />
et ordinatione per <strong>la</strong> prima volta di scuti XXV, et per <strong>la</strong> seconda volta di scuti<br />
cinquanta, et per <strong>la</strong> terza volta di scuti cento di oro, et di perdere sempre li vestimenti<br />
o altre cose prohibite. Le quali cose perse si habbino a fendere in pezzi, publicamente<br />
in piazza, et poi distribuire et donare a’ luochi pii183 . Al<strong>la</strong> qual pena siano<br />
tenuti li padri per li figlioli et figliole, li mariti per le mogli, li fratelli per le sorelle,<br />
quando però siano sotto <strong>la</strong> loro cura, governo et podestà, o altri che habbia libero<br />
governo et podestà di chi contrafacesse. Dechiarando che con uno pagamento<br />
solo fatto da qualunque di loro s’intenda essere satisfatto al<strong>la</strong> pena.<br />
Et sotto pena alli sarti, riccamatori, orefici et altri artifici, che <strong>la</strong>vorassero o fabricassero<br />
alcuna de le sopra dette cose prohibite, di lire XXV 184 di bolognini per ciascuna<br />
volta185 .<br />
Delli banchetti186 Appresso per dare conveniente ordine et meta al<strong>la</strong> pessima usanza introdutta di<br />
fare li pasti et banchetti talmente sontuosi che excedeno il politico et costumato vi-<br />
181 Dal 1553 si aggiunge staffe, fibbie, et chiodi.<br />
182 1545, marzo 8. Provvisioni, 1545, ottobre 31. Bandi e 1553, marzo 25 e aprile 15, Provvisioni<br />
e Bandi aggiungono Si consente però che si possano usare et portare per li gentilhomini<br />
speroni dorati, spade et pugnali con li guarnimenti et puntali dorati, ma non cinture né correggie<br />
né altro dorato né argentato, o fatto con alcun ricamo et ornamento prohibito di sopra<br />
(dal 1553 ma non cinture … o fatto] e le cinture o correggie (1558, luglio 5. Bandi aggiunge et<br />
li carniroli) con li ferri argentati o dorati, ma non fatti). Dal 1554 si aggiunge Li quali chiodi<br />
dorati si possano portare so<strong>la</strong>mente nelli arzoni dinanzi delle selle fornite di veluto et non in<br />
altra parte delli fornimenti, et nelle sele armate si tollera che si possano portare le viti dorate et<br />
un freggietto solo dorato d’intorno <strong>la</strong> armatura delle sele di <strong>la</strong>rgheza di un dito et non più.<br />
Solo nel 1555 si aggiunge il seguente paragrafo: Et che le corteggiane non possano portare<br />
vesti con <strong>la</strong> coda, et siano tenute portare per <strong>la</strong> città o una beretta in capo o una cinto<strong>la</strong> o<br />
banda di taffetato rosso dinanzi sopra li altri panni <strong>la</strong>rga un quarto di brazzo, <strong>la</strong> quale banda<br />
penda giuso al<strong>la</strong> lunghezza d’essi panni in modo che <strong>la</strong> sia vista.<br />
183 per <strong>la</strong> prima volta … luochi pii] ogni volta lire 25 1553, marzo 25 e aprile 15. Provvisioni<br />
e Bandi, 1555, gennaio 12 e 14. Provvisioni e Bandi e 1556, gennaio 12 e 14. Bandi]<br />
ogni volta di lire X 1554, febbraio 27. Provvisioni.<br />
184 XXV] X 1554, febbraio 27. Provvisioni.<br />
185 Dal 1553 si aggiunge Si dec<strong>la</strong>ra che le contadine possano portare li cintorini con li<br />
passetti et fibbie d’argento sopra dorate secondo il solito con le fette di veluto purché non<br />
sia di broccato d’oro né d’argento né cremescino et inoltre li coralli senza ornamento alcuno<br />
d’oro, prohibendoli expressamente il potere portare co<strong>la</strong>ne d’oro né qualsivoglia altra cosa<br />
d’oro al collo. Dal 1555 si prosegue Si dechiara anchora che li sco<strong>la</strong>ri forastieri et parimente<br />
tutti li altri forastieri che al presente si trovino in questa città o per l’avenire verranno si tollerano<br />
in quelli habiti che a loro piacerà.<br />
186 I titoli sono aggiunti dal 1553.
Bologna 187<br />
vere, per li quali anchora viene offesa <strong>la</strong> maiestà di Dio, etiam con danno et incommodo<br />
delle fameglie, per le grandi et superflue spese che si fanno, si ordina et commanda<br />
che nissuno possa fare portare in tavo<strong>la</strong> né usare ne li conviti, anchora che facesse<br />
banchetto, etiam per causa di nozze, o per altra causa, più di tre vivande d’arosto<br />
et tre di alesso, fra le quali di arosto si consente ne possa essere una so<strong>la</strong> di selvaticine<br />
et non più, ma non di pavoni, li quali si bandiscono in tutto et per tutto nelli<br />
pasti187 , né si possano dare pastici, né mangiare bianco, né <strong>la</strong>vori di pasta di sorte alcuna,<br />
né più che di una sol sorte di torta per una volta so<strong>la</strong>, né canditi di sorte alcuna,<br />
né si possano dare nelli banchetti da carne, vivande di pesce, né ostreghe.<br />
Sotto pena alli contrafacienti di scuti cinquanta et alli cuoqui et alli soprastanti<br />
agli ordini de li conviti et banchetti che contravenessero di scuti188 XXV 189 , o veramente<br />
non potendo pagare tal pena pecuniaria di tre tratti di corda, da darseli publicamente<br />
in piazza.<br />
Sia lecito ad ogni uno accusare li contrafacienti et chi accusarà serà tenuto secreto<br />
se a lui parerà, et se li crederà con il detto però d’un testimonio degno di fede, et<br />
guadagnarà un terzo del<strong>la</strong> pena pecuniaria, de <strong>la</strong> quale un altro terzo serà del iudice<br />
et il resto s’applicarà al<strong>la</strong> camera di Bologna190 . Et li gargioni accusanti li loro maestri,<br />
oltra <strong>la</strong> parte del<strong>la</strong> condennatione a loro spettante, se fossero accordati con essi<br />
maestri, se intendano havere compito ogni suo accordo et debbano havere il suo sa<strong>la</strong>rio<br />
senza contradittione alcuna.<br />
Delle esequie funerali191 Et perché è necessario provedere anchora alle eccessive et superflue spese delle<br />
essequie funebri, si ordina et commanda che non si possa tore192 più di una rego<strong>la</strong><br />
de frati, et una compagnia spirituale, et venti preti, et non più di venti torze in tutto,<br />
et si dia una torzetta al capel<strong>la</strong>no193 , una al prior del<strong>la</strong> compagnia con le soe<br />
candele ordinarie194 . Et sia prohibito il fare sonare campana a longo in più chiese<br />
che in una so<strong>la</strong>, et non si possa fare sonare a botte in chiesa alcuna, et facendosi le<br />
187 ma non di pavoni … nelli pasti] intendendosi fra le salvaticine pavoni o galline d’India<br />
dal 1553.<br />
188 scuti] lire 1553, marzo 25. Bandi.<br />
189<br />
XXV] X d’oro dal 1555.<br />
190 Sia lecito ad ogni uno … al<strong>la</strong> camera di Bologna] Sia lecito ad ogniuno accusare li<br />
contrafacienti et chi accusarà serà tenuto secreto, se a lui parerà, et guadagnarà <strong>la</strong> metà del<strong>la</strong><br />
pena pecuniaria, del<strong>la</strong> quale l’altra metà sia applicata a luoghi pii, con dechiaratione che si<br />
crederà all’accusatore solo, secondo che parerà al prefato monsignor vicelegato 1553, marzo<br />
25 e aprile 15. Provvisioni e Bandi e 1554, febbraio 27. Provvisioni] Sia licito ad ognuno accusare<br />
li contrafacienti, et chi accusarà sarà tenuto secreto, se a lui parerà, et guadagnarà <strong>la</strong><br />
metà del<strong>la</strong> pena pecuniaria, del<strong>la</strong> quale l’altra metà sia applicata a luoghi pii, con dechiaratione<br />
che si crederà all’accusatore solo, secondo che parerà allo officio infrascritto dal 1555.<br />
191 I titoli sono aggiunti dal 1553.<br />
192 Dal 1555 si aggiunge oltra li putti di San Bartholomeo.<br />
193 1545, marzo 8. Provvisioni e 1545, ottobre 31. Bandi aggiungono una al priore dei frati.<br />
194 Dal 1555 si aggiunge et a detti putti quel<strong>la</strong> limosina che parerà a ciascuno.
188 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
esequie overo settime, et qualunque altro officio da morte, non si possa accendere<br />
più che quattro torze in tutto 195 , né affigere arme con candele accese per le ghiese o<br />
in altro luoco per <strong>la</strong> città 196 , sotto pena di scuti 197 cinquanta d’applicarsi come di<br />
sopra. Ne <strong>la</strong> quale pena incorrano parimente quelli frati, o preti che sonassero campane<br />
contra <strong>la</strong> presente ordinatione.<br />
Li giudici sopra le esecutioni tutte et osservanza del<strong>la</strong> presente reformatione, decreto<br />
et provisione siano et se intendano essere tutti li maggistrati, tribunali et officiali<br />
del commune di Bologna, alli quali si dà piena auttorità et facultà di potere fare<br />
di ciò inquisitione et fare pagare le pene alli contrafacienti, et distribuirle et dividerle<br />
come di sopra.<br />
Dechiarando che fra detti iudici sia luogo al<strong>la</strong> preventione, et che fra dieci giorni<br />
dopo <strong>la</strong> denuntia o vero accusatione fatta legittimamente dinanti da loro debbiano<br />
havere fatta <strong>la</strong> debita esecutione senza indugio et eccettione alcuna.<br />
Et dechiarando et commandando che ad alcun di detti giudici et esecutori non<br />
sia lecito a modo alcuno fare gratia, né in tutto, né in parte 198 .<br />
Et acciò che nissuno si possa excusare di non potere osservare così di presenti li<br />
predetti ordini, si dichiara che il presente bando et reformatione habbi d’havere<br />
luogo et vigore subito passato il giorno del<strong>la</strong> domenica delle Palme prossima a venire.<br />
Dopo il qual tempo nissuno poi serà più excusato, ritrovandosi havere contrafatto,<br />
anzi ciascuno contrafaciente incorrerà nelle pene sopradette et serà irremisibilmente<br />
punito 199 .<br />
Dechiarando però che se persona alcuna forastiere venirà in questa città, si<br />
tollerarà in quelli habiti vestiti et ornati che li piacerà per duo 200 mesi so<strong>la</strong>mente<br />
195 Dal 1553 si omette non si possa accendere più che quattro torze in tutto.<br />
196 Dal 1553 si aggiunge né attaccare cassoni overo depositi coperti di drappo alle muraglie<br />
delle chiese.<br />
197 scuti] lire dal 1553.<br />
198 siano et se intendano essere tutti li maggistrati … né in tutto, né in parte] siano et<br />
s’intendano essere il novo ufficio fattosi sopra questa provisione, qual ufficio consta et constarà<br />
d’ogni magistrato, cioè dui delli illustrissimi signori antiani, dui delli signori tribuni,<br />
dui delli honorabili massari et dui del magnifico reggimento, al quale ufficio si dà piena auttorità<br />
et facoltà di potere fare di ciò inquisitione et fare pagare le pene alli contrafacienti et<br />
distribuirli et di dividerli come di sopra. Dechiarando et commandando che al detto ufficio<br />
non sia licito a modo alcuno fare gratia né in tutto né in parte dal 1555.<br />
199 Et acciò che nissuno … serà irremisibilmente punito] Et perché nel<strong>la</strong> publicatione già<br />
fatta a dì passati del<strong>la</strong> presente ordinatione et bando fu dato tempo quello dovere havere luogo<br />
incontinenti passata <strong>la</strong> domenica delle Palme, qual serà dimane, si ricorda ad ogni homo<br />
che passato detto giorno cominzarà <strong>la</strong> invio<strong>la</strong>bile osservatione del bando et ordine prefato et<br />
ritrovandosi alcuno contrafaciente serà irremissibilmente punito nelle pene nelle quali serà<br />
incorso, sì che ciascuno si guardi non essere primo a dare essempio ad altri, ma si disponga<br />
ognun d’osservar<strong>la</strong> voluntieri per conservatione et beneficio di questa patria et di lor stessi<br />
1545, marzo 8. Provvisioni. Le altre fonti omettono l’intero paragrafo.<br />
200 duo] tre 1554, febbraio 27. Provvisioni.
Bologna 189<br />
dal dì che intrarà in questa città, ma passato detto termine, se intenda sottoposta<br />
a questi ordini et obligata osservarli, et contravenendo incorra nelle pene<br />
predette 201 .<br />
Et per conclusione di tutto, si notifica a tutt’huomo che <strong>la</strong> presente reformatione<br />
et ogni parte di essa serà intieramente et invio<strong>la</strong>bilmente osservata et essequita<br />
contra qualunque contrafaciente 202 senza eccetione et remissione alcuna 203 .<br />
MDXLV, indictione III, die VII martii publicata fuit et cetera ad arengheream feream<br />
magnificorum dominorum antianorum Bononiae per Ludovicum Pectinarium<br />
bannitorem et preconem publicum communis Bononiae 204 .<br />
201 Dechiarando però … nelle pene predette] Dechiarando che le donne forastiere maritate<br />
nel<strong>la</strong> detta città s’intendano sottoposte alle presenti leggi, et così gli huomini forastieri<br />
pigliando donna bolognese dal 1555.<br />
202 Dal 1553 si aggiunge da hoggi in poi.<br />
203 1553, marzo 25 e aprile 15. Provvisioni e Bandi aggiungono cominciando dal<strong>la</strong> domenica<br />
proxima di Pasca di resurrettione che serà alli dui del mese seguente.<br />
204 MDXLV … communis Bononiae] Ioannes cardinalis Moronus legatus. Antonius Bentivolus<br />
vixillifer iustitie. Publicata fuit ad arengheriam feream magnificorum dominorum<br />
antianorum Bononie per Ludovicum Pictinarium banitorem et preconem publicum comunis<br />
Bononie die 8 martii 45.<br />
Fu reiterata nel supraditto luoco adì 25 marzo 1545 per Ludovico Pettinaro con le soprascritte<br />
annotationi et additioni notate nelli margini 1545, marzo 8. Provvisioni] Publicata<br />
alli 25 di marzo del LIII al<strong>la</strong> renghiera del signor podestà per Ludovico Pettinaro precone publico<br />
nel modo che si trova registrata et con quelle cancel<strong>la</strong>ture. Ma alli XV d’aprile del detto<br />
anno fu reformata et publicata nel modo che appare per le postile annotate nel medesimo<br />
luoco per il sudetto Lodovico, con un proemio come qui da basso. Essendosi a giorni passati<br />
publicata in questa città <strong>la</strong> provisione sontuaria così del vivere come del vestire et altre pompe<br />
eccessive, <strong>la</strong> quale ha da havere forza di legge perpetua da servarsi invio<strong>la</strong>bilmente da<br />
qualunque persona indifferentemente così nel<strong>la</strong> città come nel contà e distretto di Bologna,<br />
et acciò che nessuno si possa escusare di non havere havuta notitia, è parso al reverendissimo<br />
monsignor l’arcivescovo Sauli dignissimo vicelegato col consenso e volontà di tutti li magistrati<br />
del<strong>la</strong> detta città far<strong>la</strong> di novo publicare con maggiore dechiaratione et qualche additione<br />
a più chiara intelligenza di esse nel modo infrascritto. Hieronimus vicelegatus 1553,<br />
marzo 25 e aprile 15. Provvisioni] Publicata ad arengheriam pretoriam per Ludovicum Pectinarium<br />
publicum preconem comunis Bononie die 27 februarii 1554 1554, febbraio 27.<br />
Provvisioni] Publicata al<strong>la</strong> ringhiera del magnifico podestà di Bologna per Lodovico Pettinaro<br />
bandittore publico et reiterata nel medesimo luoco et per l’istesso trombetta <strong>la</strong> prima volta<br />
fu alli XII di ienuario et l’altra volta alli 14 del detto mese del 1555 1555, gennaio 12 e 14.<br />
Provvisioni. 1545, ottobre 31. Bandi reca in fine <strong>la</strong> nota manoscritta: Reiterata in sostanza alli<br />
XXI ottobre 1549.
190 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
1545, marzo 8<br />
Provvisioni<br />
Ornato, pompe et cetera 205<br />
1545, marzo 28<br />
Bandi<br />
Provisione delle meretrici publiche. MDXLV<br />
Havendo il reverendissimo et illustrissimo monsignor legato et li magnifici signori<br />
del reggimento del<strong>la</strong> città di Bologna dato principio al<strong>la</strong> riformatione di molte<br />
cose pertinenti all’honesto et politico vivere di essa città, corrigendo et limitando<br />
alcune superfluità et male usanze introdotte così circa il vestire delle persone, come<br />
del pasteggiare et altri infiniti abusi, è parso alle loro signorie essere non solo ispediente<br />
ma molto necessario provedere anchora che le publiche meretrici sieno riconosciute<br />
fra le donne da bene, et al loro habito et vestire sia posta conveniente meta.<br />
Onde per ordine et commissione del prefato reverendissimo et illustrissimo<br />
monsignor legato, di volontà et consentimento delli magnifici et eccelsi signori signori<br />
antiani consoli et confaloniero di iustitia del popolo et commune del<strong>la</strong> città<br />
di Bologna et delli prefati magnifici signori quaranta del reggimento si vieta et expressamente<br />
prohibisce a tutte le publiche meretrici o vero cortigiane in questa città<br />
di poter portare indosso, così di sotto come di sopra, vestimenti o calciamenti di<br />
sorte alcuna d’oro, d’argento, né di seta, così nel continente di essi vestimenti o calciamenti,<br />
come in liste, ricami o altri addobbi d’essi.<br />
Né sia loro etiamdio lecito portare al collo, alle braccia, alle orecchie o al<strong>la</strong> centura<br />
sorte alcuna di col<strong>la</strong>ne, cathene o simili ornamenti dove siano oro, argento,<br />
perle et gioie, misture d’ambra, muschio, profumi o altri simili odori, né anchora<br />
guanti ricamati, o profumati.<br />
Si consente però che possino portare al collo una cathena d’oro, pur che fra l’oro<br />
et <strong>la</strong> fattura non ecceda <strong>la</strong> valuta di scudi dieci in tutto.<br />
Et acciò siano riconosciute fra le donne di honesta vita, si ordina et commanda<br />
che debbano portare in capo un drappo o velo di colore gialo et non di altro colore.<br />
Sotto pena a chi contrafarà in parte alcuna al presente bando et per ciascuna<br />
volta di lire venticinque di bolognini et di perdere le vesti et altri guarnimenti che<br />
usassero o portassero sopra di sé contra <strong>la</strong> forma del presente bando. La quale pena<br />
si applicarà per <strong>la</strong> terza parte allo accusatore et il resto al<strong>la</strong> camera di Bologna. Et si<br />
starà al giuramento dello accusatore col detto di un testimonio degno di fede.<br />
Notificando et dechiarando che si farà diligente inquisitione et rigorosa esecutione<br />
contra quelle che seranno trovate in fallo.<br />
205 Vedi 1545, marzo 7. Bandi, Provisione nuovamente fatta, nel<strong>la</strong> quale si moderano le<br />
eccessive spese, così del vivere, come del vestire, et altre pompe che si fanno nel<strong>la</strong> città et<br />
contado di Bologna.
Bologna 191<br />
La sopradetta grida fu publicata alli ventiotto marzo MDXLV al<strong>la</strong> renghiera del<br />
pa<strong>la</strong>zzo del podestà per Giovanni Lepra publico trombetta.<br />
1545, ottobre 31<br />
Bandi<br />
Provisione ultimamente reformata et stabilita sopra le eccessive spese così del<br />
vivere come del vestire, et altre pompe che si fanno nel<strong>la</strong> città et contado di<br />
Bologna 206<br />
1553, marzo 25 e aprile 15<br />
Provvisioni<br />
Pompe et cetera 207<br />
1553, marzo 25<br />
Bandi<br />
Provisione sopra l’eccessive spese così del vivere come del vestire, et altre<br />
pompe, publicata in Bologna li XXV de marzo MDLIII. In Bologna per<br />
Anselmo Giaccarello, MDLIII 208<br />
1553, aprile 15<br />
Bandi<br />
Provisione sopra l’eccessive spese così del vivere, come del vestire, et altre<br />
pompe, publicata et riformata in Bologna li XV d’aprile MDLIII. In Bologna<br />
per Anselmo Giaccarello 209<br />
206 Vedi 1545, marzo 7. Bandi, Provisione nuovamente fatta, nel<strong>la</strong> quale si moderano le<br />
eccessive spese, così del vivere, come del vestire, et altre pompe che si fanno nel<strong>la</strong> città et<br />
contado di Bologna.<br />
207 Vedi 1545, marzo 7. Bandi, Provisione nuovamente fatta, nel<strong>la</strong> quale si moderano le<br />
eccessive spese, così del vivere, come del vestire, et altre pompe che si fanno nel<strong>la</strong> città et<br />
contado di Bologna.<br />
208 Vedi 1545, marzo 7. Bandi, Provisione nuovamente fatta, nel<strong>la</strong> quale si moderano le<br />
eccessive spese, così del vivere, come del vestire, et altre pompe che si fanno nel<strong>la</strong> città et<br />
contado di Bologna.<br />
209 Vedi 1545, marzo 7. Bandi, Provisione nuovamente fatta, nel<strong>la</strong> quale si moderano le<br />
eccessive spese, così del vivere, come del vestire, et altre pompe che si fanno nel<strong>la</strong> città et<br />
contado di Bologna.
192 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
1554, febbraio 27<br />
Provvisioni<br />
Pompe 210<br />
1555, gennaio 12 e 14<br />
Provvisioni<br />
Pompe 211<br />
1555, gennaio 12 e 14<br />
Bandi<br />
Provisione sopra l’eccessive spese così del vivere, come del vestire, et altre<br />
pompe, riformata et publicata in Bologna ali XII et reiterata ali XIIII di genaro<br />
MDLV 212<br />
1555, gennaio 12 e 14 e 1556, gennaio 4-6<br />
Provvisioni<br />
Pompe. Provisione sopra l’eccessive spese così del vivere come del vestire et<br />
altre pompe riformata et publicata in Bologna ali 12 et reiterata ali 14 di<br />
genaro 1555. Et reiterata alli 4, 5 et 6 di genaro 1556 senza l’infrascripto<br />
capitolo delle corteggiane 213<br />
210 Vedi 1545, marzo 7. Bandi, Provisione nuovamente fatta, nel<strong>la</strong> quale si moderano le<br />
eccessive spese, così del vivere, come del vestire, et altre pompe che si fanno nel<strong>la</strong> città et<br />
contado di Bologna.<br />
211 Vedi 1545, marzo 7. Bandi, Provisione nuovamente fatta, nel<strong>la</strong> quale si moderano le<br />
eccessive spese, così del vivere, come del vestire, et altre pompe che si fanno nel<strong>la</strong> città et<br />
contado di Bologna.<br />
212 Vedi 1545, marzo 7. Bandi, Provisione nuovamente fatta, nel<strong>la</strong> quale si moderano le<br />
eccessive spese, così del vivere, come del vestire, et altre pompe che si fanno nel<strong>la</strong> città et<br />
contado di Bologna.<br />
213 Vedi 1545, marzo 7. Bandi, Provisione nuovamente fatta, nel<strong>la</strong> quale si moderano le<br />
eccessive spese, così del vivere, come del vestire, et altre pompe che si fanno nel<strong>la</strong> città et<br />
contado di Bologna.
Bologna 193<br />
1556, gennaio 4-6<br />
Bandi<br />
Provisione sopra l’eccessive spese così del vivere come del vestire, et altre<br />
pompe, riformata et publicata in Bologna alli IIII et reiterata alli V et VI di<br />
genaro MDLVI. Stampato in Bologna per Pelegrino Bonardo 214<br />
1556, gennaio 12 e 14<br />
Bandi<br />
Provisione sopra l’eccessive spese così del vivere, come del vestire, et altre<br />
pompe, riformata et publicata in Bologna alli XII et reiterata alli XIIII di<br />
genaro MDLVI. In Bologna per Anselmo Giaccarello 215<br />
1556, febbraio 28<br />
Provvisioni<br />
Pompe et cetera<br />
Accioché si conosca maggiormente che egli è di mente et intentione ferma del<br />
reverendissimo vicelegato et di tutti li magistrati di questa città che <strong>la</strong> provisione<br />
publicata alli giorni passati sopra le pompe sia intieramente osservata per beneficio<br />
publico di questa città et popolo, per parte di sua signoria reverendissima di voluntà<br />
et consenso delli magnifici et eccelsi signori li signori antiani consoli et gonfalonieri<br />
di iustitia et delli illustri signori quaranta reformatori del stato del<strong>la</strong> libertà<br />
del<strong>la</strong> città di Bologna, si notifica come <strong>la</strong> detta provisione sendo parsa a nostra signoria<br />
utile et beneficiosa è stata da sua beneditione mediante l’auttorità et intercessione<br />
del reverendissimo et illustrissimo legato non solo approvata et confermata<br />
per suo breve speciale sotto data in Roma alli XIIII del presente mese di febraro, ma<br />
anco ordinato che <strong>la</strong> sia indifferentemente da ciascuno osservata et come più appieno<br />
si contiene in detto breve registrato nel<strong>la</strong> cancelleria del<strong>la</strong> magnifica comunità di<br />
Bologna.<br />
Publicata die 28 februarii 1556 ad arengheriam pretoriam per publicum preconem<br />
comunis Bononie presentibus Ludovico de Guainis et Ludovico Poster<strong>la</strong>.<br />
214 Vedi 1545, marzo 7. Bandi, Provisione nuovamente fatta, nel<strong>la</strong> quale si moderano le<br />
eccessive spese, così del vivere, come del vestire, et altre pompe che si fanno nel<strong>la</strong> città et<br />
contado di Bologna.<br />
215 Vedi 1545, marzo 7. Bandi, Provisione nuovamente fatta, nel<strong>la</strong> quale si moderano le<br />
eccessive spese, così del vivere, come del vestire, et altre pompe che si fanno nel<strong>la</strong> città et<br />
contado di Bologna.
194 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
1557, marzo 24<br />
Provvisioni<br />
Pompe<br />
Anchora che più volte dalli superiori di questa città si sia posto ordine et meta<br />
alle eccessive spese così del vivere come del vestire et altre pompe, nondimeno per<br />
molti et varii accidenti et occupationi che sono occorse giornalmente non si è havuto<br />
per il passato così ben l’occhio alli contrafacienti et transgressori di tali provisioni<br />
né contra essi si è proceduto al<strong>la</strong> essecutione delle pene come meritavano, pensando<br />
pur che questi tali per l’honorabile Iddio principalmente et per <strong>la</strong> riverenza<br />
che deveno alli sudetti suoi superiori s’havessero da correggere da sé medesimi et<br />
osservare tali provisioni come santissime et salutifere che sono a questo popolo, ma<br />
vedendosi che non solo non si corregono, ma che continuano in eccedere, causando<br />
di fare cascare molti altri nel medesimo errore et disordine col male essempio,<br />
dal ché ne nasce <strong>la</strong> ruina di molte famiglie et per consequentia del<strong>la</strong> città, né volendo<br />
il reverendissimo monsignore il vescovo di Fermo vicelegato di Bologna tolerare<br />
in modo alcuno questo gran danno et ruina publica che per tale causa si vede soprastare<br />
a detta città, ma con tutti li remedii opportuni a ciò provedere, però sua signoria<br />
reverendissima di consenso et volontà delli magnifici et eccelsi signori signori<br />
antiani et cetera et delli illustri signori quaranta et cetera intima, notifica, ordina<br />
et commanda ad ogni et qualunque persona di qualunque sesso, età, stato, grado et<br />
condittione si sia che dal fine del presente mese di marzo in poi non ardisca né presuma<br />
per qual si voglia modo né sotto quale di voglia ragione, causa o colore per<br />
diretto o per indiretto contravenire in alcuna parte al<strong>la</strong> provisione fatta et reformata<br />
ultimamente di sua signoria reverendissima et delli magistrati d’essa città sopra dette<br />
eccessive spese et altre pompe publicata in questa città sotto dì quattro di gennaio<br />
1556 et reiterata il detto mese approbata etiamdio per partito del magnifico et<br />
illustre reggimento et che è più confirmata per breve di nostra signoria ma si notifica<br />
a ciascuno come di sopra che quel<strong>la</strong> ad unguem in tutto et per tutto si ha da osservare<br />
et fare osservare per gli iudici et ufficiali et sotto quelle pene et preiuditii<br />
che in essa provisione si contengono d’applicarsi come in essa, dec<strong>la</strong>rando inoltra<br />
che non sia nessuno come di sopra tanto presontuoso et temerario che presuma di<br />
contravenire sotto pretesto di dire che non sia in osservanza o per non essere stato<br />
punito per il passato, perché sua signoria reverendissima dec<strong>la</strong>ra di consenso come<br />
di sopra detta provisione essere in viridi observantia et che ciascuno contrafaciente<br />
serà punito et gastigato severamente senza rispetto alcuno, non ostante qualunque<br />
cosa che potesse dire et allegare in contrario, et sua signoria reverendissima procedendo<br />
unitamente per sua liberalità rimette a qualunque ogni pena et condannatione<br />
in che fosse incorso per havere contravenuto per il passato, purché per l’avenire<br />
si disponga et risolva ad ogni modo di ubbidire et osservare detta provisione, se non<br />
vorrà essere gastigato et punito severamente, come serà in effetto qualunque che<br />
contravenirà come di sopra.<br />
L[aurentius Lentii] Firmanus vicelegatus.
Bologna 195<br />
Publicato il soprascritto proc<strong>la</strong>ma alli XXIIII di marzo al<strong>la</strong> renghiera del magnifico<br />
podestà di Bologna per Lodovico banditore, presenti et cetera Antonio dalle Teste<br />
et Giovanbattista dal<strong>la</strong> Testa sì come ha rifferto esso banditore.<br />
1557, giugno 25<br />
Provvisioni<br />
Pompe 216<br />
Per tenere viva et fissa nel<strong>la</strong> memoria 217 volgarmente chiamata <strong>la</strong> provisione delle<br />
pompe che a honore d’Iddio massimamente et beneficio universale et partico<strong>la</strong>re<br />
di questa città fu fatta et publicata per li magistrati di detta città l’anno prossimamente<br />
passato sotto dì IIII gennaro et confirmata per breve da nostro signore, il reverendissimo<br />
signore il signor Thomaso Conturberio vescovo d’Atri et di Civita di<br />
Penne et vicelegato del<strong>la</strong> città di Bologna, di consenso et volontà delli magnifici signori<br />
antiani consuli et gonfaloniero et delli magnifici et illustri quaranta reformatori<br />
del stato et libertà di detta città, intima, notifica et comanda ad ogni et qualunque<br />
persona di che età, stato, grado o sesso si sia che dal<strong>la</strong> fine del presente di giugno<br />
in poi non ardisca o presumi in modo alcuno o per quale si voglia causa o sotto<br />
quale si voglia pretesto overo escusatione che le fosse dell’osservanza 218 stata per il<br />
passato o vero del<strong>la</strong> impunità delli delinquenti contravenire in parte alcuna di essa<br />
provisione, sotto le pene et con quelle obligationi et modi che si contengono in essa,<br />
il sumario del<strong>la</strong> quale è quello qui di sotto, et prima:<br />
che indifferentemente tutti gli huomini et le donne non possano usare né portare<br />
sorte alcuna di habito o vestimento d’oro, d’argento, di veluto cremesino, di veluto<br />
alto et basso, overo altramente contesto o <strong>la</strong>vorato con oro, con argento et con<br />
ricami di qualunque sorte.<br />
Né etiam sopra le vesti et habiti loro usare o portare ornamento alcuno d’oro o<br />
d’argento intiero o spezzato in quale si voglia modo, né perle né gioie, comprendendo<br />
sotto nome d’habito et di vestito camisce et coppetti così di lino come di<br />
rensa, et qualunque altra sorte di drappamento et le schoffie, birette et ogni altro<br />
conciero overo ornamento di capo o di dosso così da homo come da donna.<br />
Li habiti et vestimenti di quali huomini et donne non possino essere frattagliati<br />
o frappati dal<strong>la</strong> cintura in giuso in modo alcuno eccetto che le liste di essi habiti,<br />
quali si possino frattagliare a sua volontà, et eccetto li cosali degli homini et li sagli<br />
216 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
1557, giugno 25 e 30. Bandi, Provisione sopra l’eccessive spese così del vivere et vestire,<br />
come de cocchi, et carrette, et funerali, riformata, et publicata in Bologna alli XXV et reiterata<br />
alli XXX di giugno MDLVII. In Bologna per Pellegrino Bonardo.<br />
217 1557, giugno 25 e 30. Bandi aggiunge di ogn’huomo <strong>la</strong> legge sontuaria.<br />
218 osservanza] inosservanza 1557, giugno 25 e 30. Bandi.
196 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
loro però fatti sino a questa hora, quali sagli si tollerano so<strong>la</strong>mente per questo anno<br />
1557, con dechiaratione che in dette liste per ciascuno vestimento così da homo<br />
come da donna non possino essere più di quattro brazza di drappamento in tutto.<br />
Né si possa etiam così per gli huomini come per le donne portare col<strong>la</strong>ne né corone,<br />
né cinture né manigli overo brazzali di gioie, di perle, di smalto d’oro, d’argento<br />
né battuto né fi<strong>la</strong>to, né anchor di pasta d’ambra et muschio o di profumi.<br />
Et similmente si prohibisce il portare alle orecchie et in qualunque altro luoco<br />
del<strong>la</strong> persona perle, gioie di sorte alcuna, eccetto che alle donne mentre che stanno<br />
spose et per dui anni dopo che seranno state a casa del marito si consente il portare<br />
uno vezzo di perle et due pendenti et una o più catene d’oro di quale si voglia lunghezza<br />
et foggia, purché l’una o tutte insieme non eccedano <strong>la</strong> valuta di scuti cinquanta,<br />
computata <strong>la</strong> fattura, et che siano senza smalto, et passato li detti dui anni<br />
si consente alle dette donne il portare solo le dette catene al collo et non altro, dichiarando<br />
che possino in ogni tempo così mentre che seranno spose come quando<br />
seranno col marito portare alli gibellini le teste d’oro et li ventagli con li manichi<br />
d’oro con <strong>la</strong> cathena d’oro et le schuffie lor d’oro over d’argento purché esse schoffie<br />
non siano d’oro o d’argento batutto, prohibendo però espressamente alle dette<br />
donne usare nelle loro rubbe o ciamare gibillini né lupi cervieri, né portare birete di<br />
giorno per <strong>la</strong> città, né in quelli havere piuma o altro ornamento prohibito 219 .<br />
Si consente medesimamente a gli homini il portare una cattena al collo di valuta<br />
so<strong>la</strong>mente di scuti 50 et non più, et portare speroni, spade et pugnali con li loro guarnimenti<br />
et pontali dorati et le cinture et carniroli con li ferri dorati o inargentati, ma<br />
senza ricamo et altro ornamento prohibito, et le selle et fornimenti delle cavalcature<br />
lor non siano né possino essere <strong>la</strong>vorate con oro d’alcuna sorte né con recami eccetto<br />
le borchie, staffe, fibbie et chiodi che si possino dorare, li quali chiodi così dorati si<br />
possino portare so<strong>la</strong>mente nelli arzoni dinanzi alle sele coperte di velluto et non in altra<br />
parte delli fornimenti, et nelle selle armate si tollerano le viti dorate et uno freggietto<br />
colorato intorno all’armatura delle sele di <strong>la</strong>rghezza d’uno ditto et non più.<br />
Si prohibisce anchor il fare et usare con ornamento alcuno d’oro cocchii o carrette<br />
né quelli e quelle dorate né argentate in modo alcuno, eccetto li pomi et palle<br />
d’esse carrette o cocchii et l’armi impresse et cimieri in quelli o quelle essistenti, et<br />
le coperte d’esse carrette o cocchii non possino essere d’oro, d’argento o di seta né<br />
con riccami d’alcuna sorte, né etiam li fornimenti delli cavalli et cavalle di detti<br />
cocchii et carrette, consentendosi però che dette coperte si possino ornare con liste<br />
di drappamento, purché non si ecceda <strong>la</strong> somma di quattro brazza et non siano di<br />
<strong>la</strong>vori et drappamenti prohibiti.<br />
Alli contadini si prohibisce il portare col<strong>la</strong>ne d’oro né quale si voglia altra cosa<br />
d’oro al collo et similmente li cinturini, le fette di quali siano di brocato d’oro, d’argento<br />
overo di cremesino.<br />
Sotto pena a chi serà trovato contrafare in alcuna parte del<strong>la</strong> presente ordinatione<br />
per ogni volta di lire XXV di bolognini, de <strong>la</strong> quale pena siano tenuti li padri per<br />
219 1557, giugno 25 e 30. Bandi omette né in quelli havere piuma o altro ornamento prohibito.
Bologna 197<br />
li figlioli et figliole, li mariti per le moglie, li fratelli per le sorelle quando però siano<br />
sotto <strong>la</strong> loro cura et governo, o altri che habbia libero arbitrio et podestà di chi contrafacesse,<br />
et pagata da qualunque di loro una volta <strong>la</strong> pena s’intenda essere satisfatto<br />
a bastanza. Et sotto <strong>la</strong> medesima pena alli sarti, riccamatori, orefici et altri artefici<br />
che <strong>la</strong>vorassero o fabricassero alcuna delle sopraditte cose prohibite, dichiarando<br />
che ogni forastiero o forastiera maritata in questa città è sottoposto a questa legge et<br />
non altri forastieri che non vi havranno moglie o marito.<br />
Delli banchetti<br />
Non sia lecito né si debba per quale si voglia persona fare portare in tavo<strong>la</strong> né usare<br />
nelli conviti anchora che facesse banchetto per quale si voglia causa etiam di nozze<br />
più di tre vivande d’arrosto et tre d’alesso, fra le quali d’arrosto si consente che ne<br />
possa essere una so<strong>la</strong> di salvaticine et non più, intendendosi fra le selvaticine pavoni o<br />
galline d’India, né si possano fare pastici, né mangiare bianco né <strong>la</strong>vori di pasta di<br />
sorte alcuna, né più d’una sorte di torta per una volta so<strong>la</strong>, né canditi di sorte alcuna,<br />
né si possano dare nelli banchetti da carne vivande di pesce né di ostreghe, sotto pena<br />
alli contrafacienti di scuti 50 et alli coqui et soprastanti agli ordini delli conviti et<br />
banchetti che contravenissero di scuti X, overo non potendo pagare tal pena pecuniaria<br />
di tre tratti di corda, del<strong>la</strong> quale pena pecuniaria <strong>la</strong> metà sia applicata a luoghi pii<br />
et l’altra metà all’accusatore, a quali solo si crederà parendo bene all’ufficio sopra ciò<br />
deputato et serà tenuto segreto, et al garzone accusante il suo maestro oltra <strong>la</strong> parte a<br />
lui spettante del<strong>la</strong> pena se fosse accordato con esso maestro s’intenda havere compito<br />
ogni suo accordo et debba havere il suo sa<strong>la</strong>rio senza contradittione alcuna.<br />
Delli funerali<br />
Non si possa torre oltra li putti di San Bartholomeo più d’una rego<strong>la</strong> di frati et<br />
una compagnia spirituale et XX preti et XX torze in tutto et non più, né si possa fare<br />
sonare campana a lungo in più d’una chiesa et a botte in alcuna chiesa, et nel fare le<br />
essequie et qualunque altro ufficio da morti non si possa affigere arme con candele<br />
accese per le chiese né in altro luoco per <strong>la</strong> città, né attaccare cassoni overo depositi<br />
coperti di drappo alle muraglie delle chiese, sotto pena di lire cinquanta di bolognini<br />
d’applicarsi come di sopra, nel<strong>la</strong> quale pena incorreranno parimente quelli frati o<br />
preti che sonassero campane contra l’ordine sudetto.<br />
Dec<strong>la</strong>rando che li iudici ordinarii di questa provisione serano come sono sempre<br />
stati li dui deputati per tempo d’ogni magistrato, cioè dui delli eccelsi signori antiani,<br />
dui delli magnifici signori tribuni, dui delli honorabili massari dell’arti et dui del magnifico<br />
reggimento, quali tutti insieme o <strong>la</strong> maggiore parte di loro hanno piena auttorità<br />
et facultà di potere fare di ciò inquisitione et fare pagare le pene alli contrafacienti<br />
et distribuirle come è detto, senza potere fare gratia ad alcuno in tutto né in parte, et<br />
fando<strong>la</strong> possino essere astretti dal vicelegato a pagare del loro senza altra remissione,<br />
non essequendo essi deputati possi il vicelegato220 procedere essecutione.<br />
Tho[maxius Contuberius] vicelegatus.<br />
220 vicelegato] signor signor reverendissimo 1557, giugno 25 e 30. Bandi.
198 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Publicato in Bologna al<strong>la</strong> renghiera del magnifico podestà per Lodovico Pettinari<br />
trombetta lì 25 giugno 1557, presenti Alessandro Beroaldi et Virgilio Pacchioni.<br />
1557, giugno 25 e 30<br />
Bandi<br />
Provisione sopra l’eccessive spese così del vivere et vestire, come de<br />
cocchi, et carrette, et funerali, riformata, et publicata in Bologna alli XXV<br />
et reiterata alli XXX di giugno MDLVII. In Bologna per Pellegrino<br />
Bonardo 221<br />
1558, giugno 1<br />
Provvisioni<br />
Pompe<br />
Adì primo di giugno del 1558 fu publicato al<strong>la</strong> renghiera del magnifico podestà<br />
di Bologna il bando altre volte fatto, stampato et publicato per conto delle pompe<br />
et cetera per Ludovico trombetta et banditore et cetera et fu due volte ciò <strong>la</strong> matina<br />
et <strong>la</strong> sera dopo il suono delle trombe et di musici.<br />
1558, luglio 5<br />
Bandi<br />
Provisione sopra l’eccessive spese così del vivere, come del vestire, et altre<br />
pompe, riformata et publicata in Bologna alli IIII, di genaro MDLVI, et<br />
reiterata il primo giugno MDLVIII. [Publicata alli V di luglio MDLVIII]. In<br />
Bologna per Alessandro Benazzi MDLVIII 222<br />
221 Vedi 1557, giugno 25. Provvisioni, Pompe.<br />
222 Vedi 1545, marzo 7. Bandi, Provisione nuovamente fatta, nel<strong>la</strong> quale si moderano le<br />
eccessive spese, così del vivere, come del vestire, et altre pompe che si fanno nel<strong>la</strong> città et<br />
contado di Bologna.
Bologna 199<br />
1559, aprile 29-30<br />
Bandi<br />
Provisione sopra le pompe publicata in Bologna alli XXIX et reiterata alli XXX<br />
d’aprille MDLIX. In Bologna per Alessandro Benacio 223<br />
Provisione santissima sopra le pompe del<strong>la</strong> città di Bologna, <strong>la</strong> qual il reverendissimo<br />
signor governatore di volontà et consenso delli magnifici et eccelsi signori signori<br />
antiani consoli et confaloniere di iustitia et delli magnifici confalonieri di popolo<br />
et honorevoli massari delle arti et degli illustri signori quaranta del reggimento<br />
di detta città, ad honore del signor Dio et per beneficio et utile universale d’essa città<br />
et popolo vuole, ordina et commanda conforme al<strong>la</strong> mente di sua beatitudine apparente<br />
per breve apostolico che come legge perpetua sia intieramente et invio<strong>la</strong>bilmente<br />
osservata da ogni persona indifferentemente, di quale si voglia età, grado, sesso,<br />
et conditione, così nel<strong>la</strong> città come nel contado et distretto di Bologna 224 .<br />
223 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
1560, gennaio 25-26. Provvisioni, Pompe.<br />
1560, gennaio 25-26. Bandi, Provisione sopra le pompe publicata in Bologna alli XXV di<br />
genaro, et reiterata alli XXVI detto MDLX. In Bologna per Alessandro Benacio.<br />
1560, agosto 3. Bandi, Provisione sopra le pompe reformata, et publicata alli III di agosto<br />
MDLX. In Bologna per Alessandro Benaccio.<br />
224 Provisione santissima sopra le pompe … distretto di Bologna] Essendosi più volte et<br />
ultimamente l’anno passato del mese d’aprile per il reverendissimo monsignore Geronimo<br />
Melchiorio vescovo di Macerata et governatore di Bologna rinovata con consenso et volontà<br />
di tutti li magistrati del<strong>la</strong> città <strong>la</strong> santissima provisione sopra <strong>la</strong> moderatione delle pompe et<br />
altre eccessive spese confirmata per breve apostolico apparente et che come legge perpetua<br />
havesse da essere intieramente et invio<strong>la</strong>bilmente osservata da ogni persona indiferentemente<br />
di quale si voglia grado, sesso et condittione così nel<strong>la</strong> città come suo contado et distretto, et<br />
intendendo hora sua signoria reverendissima che molti hanno contravenuto et sono stati<br />
inobedienti abusando detta legge promettendosi troppo del<strong>la</strong> benignità de supperiori et massimi<br />
per il tempo del<strong>la</strong> prossima sede vacante, contra li quali innobedienti anchor che potesse<br />
sua signoria reverendissima et li iudici sopra ciò deputati senza fare altra nova mentione<br />
essequire le pene che in detto bando sono statuite, nondimeno a maggior avertimento di ciascuno<br />
et per levare via ogni causa d’escusatione, desiderando che tutti quelli che sino qui sono<br />
incorsi in tale abuso s’emendino, altrimente come incorregibili sieno severissimamente et<br />
senza eccetione di persone puniti come si è concluso et stabilito fra sua signoria reverendissima<br />
et il magnifico reggimento, fa per il presente publico bando di consenso et voluntà delli<br />
magnifici et eccelsi signori signori antiani consoli et gonfaloniero di iustitia et delli magnifici<br />
signori gonfalonieri di popolo et honorabili massari delle arti et delli illustri signori quaranta<br />
del reggimento di detta città rinovare <strong>la</strong> detta santissima provisione, <strong>la</strong> quale passato che serà<br />
sabbato prossimo che serà alli 27 del presente mese di genaro vuole et commanda sua signoria<br />
reverendissima che sia di ciascuno come di sopra intieramente osservata et essequita in<br />
tutte le parti, <strong>la</strong> quale è l’infrascritta, cioè 1560, gennaio 25-26. Provvisioni.
200 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Del vestire<br />
Che non si possa fare né portare habito o vestimento alcuno d’oro, né d’argento,<br />
né ancho di te<strong>la</strong> d’oro né d’argento, né di veluto cremesino, né di veluto alto et basso,<br />
o vero contesto o <strong>la</strong>vorato con oro o argento, né anco coppetti, camise, calce o<br />
calcette di sorte alcuna <strong>la</strong>vorate d’oro o d’argento.<br />
Né sopra habito o vestimento alcuno mettere né portare oro o argento battuto o<br />
fi<strong>la</strong>to né intiero o spezzato né tampoco nelle birette o in altro ornamento in capo.<br />
Le scoffie si possano portare d’oro o d’argento fi<strong>la</strong>to ma non battuto né con altro<br />
ornamento.<br />
Si prohibiscono totalmente tutti li ricami et profili fatti o in te<strong>la</strong>ro o con agocchia<br />
in disegni di qualonque sorte 225 , così in vestimenti, cossali, giupponi, coperte<br />
et fornimenti di cocchi et carrette come generalmente in ogn’altra cosa.<br />
Si prohibisce alle donne il portare vestimenti et habiti stratagliati o frappati dal<br />
busto in giuso.<br />
Et similmente le sottane o altri vestimenti di sotto con <strong>la</strong> coda.<br />
Agli huomini si concede il stratagliare come li piacerà li giupponi et li cossali so<strong>la</strong>mente,<br />
li quali cossali non si possano foderare se non d’una sorte so<strong>la</strong> di seta, cioè<br />
di tafetà o d’ormesino 226 .<br />
Volendosi listare vestimento o habito alcuno o vero coperte di cocchi o di carrette<br />
o d’altro non si possa mettere nelle liste più di brazza 4 227 di drappamento in<br />
tutto, le quale liste si possano so<strong>la</strong>mente stratagliare.<br />
Si prohibisce espressamente il portare gioie né perle in modo alcuno et massime<br />
nelle orecchie né in altro ornamento del capo, né col<strong>la</strong>ne, corone, cinture, manigli<br />
o brazzaletti d’oro o d’argento battuto né fi<strong>la</strong>to, né di smalto né di pasta d’ambra et<br />
muschio o profumi 228 .<br />
Eccettuando le spose, alle quali etiam per dui anni doppo che seranno state col<br />
marito sia lecito portare un vezzo di perle et dui pendenti.<br />
Sia lecito alle dette spose et alle donne maritate nel<strong>la</strong> città portare una o più catene<br />
d’oro schietto pure che l’una o tutte insieme non passano <strong>la</strong> valuta di scudi 50,<br />
computata <strong>la</strong> fattura, et sia anco lecito loro portare alli gibellini et ventaglii le teste<br />
et manichi d’oro con <strong>la</strong> catena d’oro 229 .<br />
Gli huomini possano portare al collo una catena so<strong>la</strong> d’oro di precio di scudi 50<br />
come di sopra.<br />
225 1560, agosto 3. Bandi aggiunge (et gli disegni s’intendano <strong>la</strong>vorieri fatti a figure, opera,<br />
fogliami et revolti et non in altro modo).<br />
226 1560, agosto 3. Bandi aggiunge et in detti cossali non si gli possa mettere se non 4<br />
brazza di robba, senza <strong>la</strong> fodra però.<br />
227 4] sei 1560, agosto 3. Bandi.<br />
228 1560, agosto 3. Bandi aggiunge concedendo però alle donne il poter portare un filo di<br />
perle al collo ogni volta però che non ecceda il numero di cinquanta perle, et possino portare<br />
anchora li brazalletti d’oro, <strong>la</strong> valuta de quali non passi il valore di scudi trenta.<br />
229 1560, agosto 3. Bandi aggiunge senza perle et gioie.
Bologna 201<br />
Si prohibisce alle donne il portare roboni o ciamarre foderate di gibelini o di lupi<br />
cervieri, et parimenti il portare le birette in capo di giorno per <strong>la</strong> città eccetto in<br />
vil<strong>la</strong>, ma però sempre senza piuma etiam nelli capelli230 .<br />
Non si possano fare né fatti usare cocchi o carrette dorati o argentati eccetto che<br />
li pomi, palle, arme, imprese e cimieri possano essere dorati o argentati, ma honestamente,<br />
et che non siano foderati dentro di sorte alcuna di seta né con oro o argento,<br />
et le coperte loro et delli cavalli et cavalle et loro fornimenti non siano di seta<br />
né foderate di seta, né con oro o argento.<br />
Che li fornimenti et selle delle cavalcature non siano <strong>la</strong>vorate con oro o argento<br />
d’alcuna sorte, eccetto le borchie, staffe et fibbie che possino essere dorate o argentate,<br />
et anco li chiodi, ma dinanzi so<strong>la</strong>mente nell’arzone delle selle, et nelle selle armate<br />
si possano portare le viti dorate et un freggietto solo dorato d’intorno l’armatura<br />
di <strong>la</strong>rghezza di un dito et non più.<br />
Si consente alli gentilhuomini di usare et portare speroni, spade, pugnali, cinture<br />
o correggie et li ferri delli carniroli dorati o argentati, ma senza ornamento<br />
prohibito.<br />
Alle contadine si concede di portare li centurini con li passeti et fibbie d’argento<br />
sopra dorati secondo il solito et con le fette di veluto pure che non siano di brocato<br />
d’oro, né d’argento o di cremesino, et anco li coragli, ma però senza alcun ornamento<br />
d’oro, prohibendole il portare col<strong>la</strong>ne o altra cosa d’oro al collo.<br />
Sotto pena a chi serà trovato contrafare in alcuna parte del<strong>la</strong> presente provisione<br />
per <strong>la</strong> prima volta di lire XXV, per <strong>la</strong> seconda del doppio, per <strong>la</strong> terza del<strong>la</strong><br />
pena triplicata et di perdere tutte le robbe et ornamenti per li quali havesse contrafatto,<br />
al<strong>la</strong> qual pena siano tenuti li padri per li figliuoli et figliuole, li mariti<br />
per le moglie, li fratelli per le sorelle quando però siano sotto <strong>la</strong> loro cura et potestà,<br />
o altri che habbia libero arbitrio et governo di chi contrafacesse, dechiarando<br />
che con un pagamento solo fatto da ciascuno delli detti s’intende essere<br />
satisfatto al<strong>la</strong> pena.<br />
Et sotto pena alli sarti, ricamatori, orefici et altri artefici che <strong>la</strong>vorassero o fabricassero<br />
alcuna de le cose prohibite nel<strong>la</strong> presente provisione di lire vinticinque per<br />
ciascuno et ciascuna volta.<br />
Non intendendo compresi nel<strong>la</strong> presente provisione li sco<strong>la</strong>ri forestieri né gli altri<br />
forestieri che al presente sono o verranno in questa città, quali si tollerano et tolleraranno<br />
in quegli habiti che a loro piacerà.<br />
Si dichiara che le donne forestiere maritate nel<strong>la</strong> detta città siano et s’intendano<br />
sottoposte al<strong>la</strong> presente legge et provisione, et parimenti gli huomini forestieri pigliando<br />
donne bolognese231 .<br />
Delli banchetti<br />
Che nessuno possa fare portare in tavo<strong>la</strong> né usare nelli conviti anchora che facesse<br />
banchetto o per nozze o per altra causa più di tre vivande d’arosto et tre d’al-<br />
230 1560, agosto 3. Bandi omette ma però sempre … nelli capelli.<br />
231 1560, gennaio 25-26. Provvisioni omette da Et sotto pena alli sarti.
202 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
lesso, fra le quali d’arosto si consente ne possa essere una so<strong>la</strong> di selvaticine et non<br />
più, intendendo fra le salvaticine li pavoni et galline d’India, né si possano dare pastizzi,<br />
né mangiare bianco né <strong>la</strong>vori di pasta di sorte alcuna, né più d’una sorte di<br />
torta per una volta so<strong>la</strong>, né canditi di alcuna sorte, et nelli banchetti da carne non si<br />
possino dare vivande di pesce né ostreghe.<br />
Sotto pena per ciascuno et ciascuna volta che si contrafacesse di scudi cinquanta<br />
d’oro et alli cocqui et soprastanti agli ordini delli conviti et banchetti per ciascuno<br />
et ciascuna volta che contravenesse di scuti dieci d’oro, overo non potendo pagare<br />
tale pena di tre tratti di corda da darseli publicamente in piazza.<br />
Sia lecito ad ognuno accusare chi contrafarà in parte alcuna al<strong>la</strong> presente provisione,<br />
et chi accusarà sarà tenuto secreto se a lui parerà et guadagnerà il terzo del<strong>la</strong><br />
pena pecuniaria, et l’altro terzo s’applicherà a luoghi pii et il resto allo essecutore.<br />
Dec<strong>la</strong>rando che si crederà all’accusatore solo.<br />
Et li garzoni che accusassero li loro maestri oltra <strong>la</strong> parte del<strong>la</strong> pena a loro promessa<br />
come di sopra se fossero accordati o obligati con essi maestri s’intendano havere<br />
compito ogni suo accordo et essere sciolti da ogni obligatione et debbano havere<br />
il suo sa<strong>la</strong>rio senza diminutione et eccettione alcuna.<br />
Delle essequie funerali<br />
Che per seppelire li defonti non si possa torre oltra gli orfani di San Bartholomeo232<br />
più d’una rego<strong>la</strong> di frati et una compagnia spirituale et XX preti, né si possa<br />
accendere più di venti torze in tutto, et si dia una torzetta al capel<strong>la</strong>no, una al priore<br />
del<strong>la</strong> compagnia con le candele ordinarie, et alli detti orfani quel<strong>la</strong> lemosina che<br />
parerà a ciascuno.<br />
Et sia prohibito di fare sonare campana a longo in più chiese che in una so<strong>la</strong> et<br />
non si possa fare sonare a botti in alcuna chiesa.<br />
Et facendosi l’essequie overo settime o qualunque altro officio per morti non si<br />
possano né debbano affigere arme né candele accese per le chiese o in altro luogo<br />
per <strong>la</strong> città, né attaccare cassoni overo depositi coperti di veluto alle muraglie delle<br />
chiese, sotto pena di lire cinquanta per ciascuno et ciascuna volta che contrafacesse<br />
d’applicarsi come di sopra, nel<strong>la</strong> qual pena incorreranno parimenti quelli frati o preti<br />
del<strong>la</strong> chiesa dove si sonassero le campane contra <strong>la</strong> presente ordinatione.<br />
Li iudici sopra le essecutioni tutte et osservanza del<strong>la</strong> presente utilissima provisione<br />
siano et se intendano essere ciascuno magistrato et ciascuno officiale del<strong>la</strong> città,<br />
alli quali magistrati et officiali si dà piena auttorità et facoltà di potere fare di ciò<br />
inquisitione et essigere le pene dalli contrafacienti et distribuirle come di sopra, dechiarando<br />
però che ad alcuno di detti magistrati et officiali non sia lecito assolvere<br />
né fare gratia in tutto né in parte.<br />
Et per conclusione stabile et ferma del tutto si notifica ad ogni persona come di<br />
sopra che <strong>la</strong> presente provisione et ogni parte di essa serà osservata et essequita da<br />
hoggi in poi contra qualunque contrafaciente senza eccetione et remissione alcuna.<br />
232 1560, agosto 3. Bandi aggiunge et le putte del Barachano et Castità et li putti del<strong>la</strong><br />
Madalena.
Bologna 203<br />
1560, gennaio 25-26<br />
Provvisioni<br />
Pompe 233<br />
1560, gennaio 25-26<br />
Bandi<br />
Provisione sopra le pompe publicata in Bologna alli XXV di genaro, et reiterata<br />
alli XXVI detto MDLX. In Bologna per Alessandro Benacio 234<br />
1560, agosto 3<br />
Bandi<br />
Provisione sopra le pompe reformata, et publicata alli III di agosto MDLX. In<br />
Bologna per Alessandro Benaccio 235<br />
1561, marzo 4<br />
Bandi<br />
Provisione delle pompe publicata in Bologna li IIII di marzo MDLXI. In Bologna<br />
per Alessandro Benaccio 1561 236<br />
233 Vedi 1559, aprile 29-30. Bandi, Provisione sopra le pompe publicata in Bologna alli<br />
XXIX et reiterata alli XXX d’aprille MDLIX. In Bologna per Alessandro Benacio.<br />
234 Vedi 1559, aprile 29-30. Bandi, Provisione sopra le pompe publicata in Bologna alli<br />
XXIX et reiterata alli XXX d’aprille MDLIX. In Bologna per Alessandro Benacio.<br />
235 Vedi 1559, aprile 29-30. Bandi, Provisione sopra le pompe publicata in Bologna alli<br />
XXIX et reiterata alli XXX d’aprille MDLIX. In Bologna per Alessandro Benacio.<br />
236 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
1563, febbraio 27-28. Bandi, Provisione delle pompe, publicata in Bologna alli 27 e 28<br />
de febraro 1563. Stampata in Bologna, per Alessandro Benaccio.<br />
1565, gennaio 30-31. Bandi, Provisione sopra le pompe publicata in Bologna alli XXX et<br />
XXXI di genaro del MDLXV. In Bologna, per Alessandro Benaccio.<br />
1566, aprile 25. Bandi, Provisione sopra le pompe publicata in Bologna alli XXV di aprile<br />
del MDLXVI. In Bologna, per Alessandro Benaccio.<br />
1567, marzo 10-11. Bandi, Provisione sopra le pompe publicata in Bologna alli X et reiterata<br />
alli XI di marzo MDLXVII. In Bologna, appresso Alessandro Benacci. Con licentia del<br />
reverendo vicario episscopale et reverendo padre inquisitore.
204 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Essendosi più volte per li superiori et magistrati di questa città rinovata <strong>la</strong> provisione<br />
et moderatione delle pompe et altre eccessive spese del vivere et vestire, confermata<br />
per breve apostolico, con intentione che come legge perpetua havesse da essere<br />
intiera et invio<strong>la</strong>bilmente osservata da ogni et qualonque persona di qual si voglia<br />
grado, conditione e sesso così nel<strong>la</strong> città come suo contado et distretto, et intendendo<br />
hora monsignor reverendissimo il signor Pier Donato Cesi vescovo di<br />
Narni vicelegato di Bologna che molti hanno contravenuto et sono stati inobedienti<br />
abbusando detta legge, promettendosi troppo del<strong>la</strong> benignità di superiori, accioché<br />
per l’avvenire non si habbia da incorrere più in tale errore sua signoria reverendissima<br />
per il presente bando, di consenso et volontà delli magnifici et eccelsi signori<br />
li signori antiani consoli et confaloniere di giustitia et delli magnifici signori<br />
confaloniero de popolo, honorevoli massari delle arti, et delli illustri signori quaranta<br />
reformatori del stato et libertà di detta città, vuole et commanda che detta<br />
legge quale serà qui appresso sia in tutto et per tutto osservata da ogni uno. Ammonendo<br />
che si procederà nell’avenire contra li prevaricatori et inobedienti irremissibilmente<br />
et senza riguardo alcuno da hoggi in poi 237 .<br />
1568, gennaio 19-20 (I). Bandi, Rinovatione del<strong>la</strong> provisione sontuaria delle pompe, e<br />
vestire, banchetti, et altri capi. Publicata in Bologna alli XIX et reiterata alli XX di genaro<br />
MDLXVIII. In Bologna, appresso Alessandro Benaci.<br />
1568, gennaio 19-20 (II). Bandi, Rinovatione del<strong>la</strong> publicatione sontuaria delle pompe<br />
et vestir banchetti et altri capi. Publicata in Bologna alli XIX et reiterata alli XX di genaro<br />
MDLXVIII. In Bologna, appresso Alessandro Benacci. MDLXVIII. Con licentia delli reverendi<br />
vicario et padre inquisitore.<br />
237 Essendosi più volte … da hoggi in poi] Non essendo cosa più perniciosa alle repubbliche<br />
et al<strong>la</strong> città che le eccessive spese che si fanno nelle superfluità del vivere et vestire<br />
senza bisogno e necessità, non si contentando molti di quello che ragionevolmente dovrebbono,<br />
di onde ne nasce l’offesa al signor Iddio, il danno delle famiglie et <strong>la</strong> ruina delle case,<br />
e molti altri inconvenienti, et volendo il reverendissimo monsignor il signor Giovanni Battista<br />
Doria, prothonotario apostolico et del<strong>la</strong> reverenda camera apostolica, chierico et governator<br />
di Bologna, con ogni vigi<strong>la</strong>ntia provedere a tanto disordine, et che in questo tempo<br />
del felicissimo pontificato di papa Pio V debba ciascuno conforme al<strong>la</strong> santa mente di sua<br />
beatitudine vivere moderatamente et politicamente et non prodigamente, sì come fin qui si<br />
è conosciuto che questa città promettendosi troppo del<strong>la</strong> benignità de’ superiori essere incorsa<br />
in questo disordine, et accioché per l’avenire non si caschi più in tal errore, sua signoria<br />
reverendissima per il presente publico bando, di consenso et volontà delli magnifici et<br />
eccelsi signori li signori antiani consoli et confalonier di giustitia et delli magnifici signori<br />
confalonieri di popolo et honorevoli massari delle arti, et de gli illustri signori quaranta reformatori<br />
dello stato et libertà di detta città, vuole et commanda per legge perpetua che in<br />
tutto et per tutto sia osservato da ciascuno, indifferentemente di qual si voglia stato, grado,<br />
preminentia et sesso si sia, tanto nel<strong>la</strong> città come suo contado, <strong>la</strong> qui appresso provisioni,<br />
cioè 1567, marzo 10-11. Bandi] Intendendo l’illustrissimo et reverendissimo monsignor governator<br />
di Bologna che alcuni troppo licentiosi ardiscono d’abusare et contravenire in alcune<br />
parti al<strong>la</strong> <strong>la</strong>udabile et bene ordinata provisione sontuaria delle pompe et banchetti fatta<br />
et stabilita da sua signoria reverendissima per il politico vivere di detta città con universal<br />
consenso di tutti li magistrati et regimento l’anno 1567, publicata alli X et reiterata alli XI di
Bologna 205<br />
Del vestire<br />
Che non si possa fare né portare habito o vestimento alcuno d’oro, né d’argento,<br />
né anco di te<strong>la</strong> d’oro, né di argento, né di velluto alto e basso, overo contesto o<br />
<strong>la</strong>vorato con oro o argento. Né anco drappi da testa, copetti, camise, calce o calcete<br />
di sorte alcuna con fi<strong>la</strong> d’oro o d’argento né <strong>la</strong>vorate con quelle, o bono o falso che<br />
fusse in qualunque di sopradetti modi.<br />
Né sopra habito o vestimento alcuno mettere né porre oro o argento battuto o<br />
fi<strong>la</strong>to, né intiero o spezzato, né tanpoco nelle birette o altro ornamento da capo et<br />
in capo le scoffie si possano portare d’oro o d’argento fi<strong>la</strong>to, ma non battuto, né<br />
con altro ornamento.<br />
Si prohibiscono totalmente tutti i riccami et profili fatti in te<strong>la</strong>ro o vero agocchia<br />
in disegno di qualonque sorte, cioè a figure, opere, fogliami et rivolti, così in<br />
vestimenti, cappe, sagli, cossali, giupponi, coperte et fornimenti da cocchi, carrette<br />
238 et cavalli, come generalmente in qualunque altra cosa per vestire et ornamento<br />
degli huomini et delle donne 239 .<br />
Si prohibisse alle donne il portare vestimenti et habiti stratagliati o frappati dal<br />
busto in giuso.<br />
Et similmente le sottane o altri vestimenti di sotto con <strong>la</strong> coda 240 .<br />
marzo, pigliandosi quei tali più sigurtà del<strong>la</strong> benignità de superiori che non conviene mostrando<br />
poca obedienza, col far danno a se stessi et al prossimo col mal essempio, et non volendo<br />
sua signoria reverendissima per mantenimento del honore et authorità sua più tollerare<br />
per l’avenire tali contrafacienti, contra li quali intende di venire al<strong>la</strong> esecutione delle pene<br />
senza rispetto et eccettione di persona contenuta in detta provisione, et acciò che ogn’uno sia<br />
consapevole del<strong>la</strong> effettuale deliberatione di sua signoria reverendissima in questa parte, in<br />
virtù del presente publico bando, di consenso et volontà di tutti li detti magnifici magistrati<br />
et regimento ordina, notifica et commanda ad ogni et qualunque persona di l’uno et l’altro<br />
sesso compresa nel<strong>la</strong> sopranominata provisione delle pompe et eccessive spese, che dal<strong>la</strong> publicatione<br />
del presente in poi debbano in tutto et per tutto ogni parte et capitolo contenuta<br />
in essa osservare et a quel<strong>la</strong> non contravenire in parte alcuna etiam minima che fosse, sotto<br />
quelle pene et preiuditii che in essa provisione si contiene, d’applicarsi come in quel<strong>la</strong> ne suffragarà<br />
alli inobedienti qual si voglia licenza o toleranza, tanto a bocca quanto in scritto da<br />
qual si voglia che havesse auttorità (se ce ne fossero) quali tutti sua signoria reverendissima<br />
per l’auttorità sua revoca et annul<strong>la</strong>, et vuole et commanda che <strong>la</strong> sovradetta provisione si osservi<br />
indiferentemente da ciascuno sin tanto che altro per altre nove provisioni che presto si<br />
publicheranno sarà maturamente deliberato. La provisione del<strong>la</strong> quale di sopra si fa mentione<br />
da osservarsi da ciascuno indiferentemente di qual si voglia stato, grado, preminentia, et sesso<br />
si sia tanto nel<strong>la</strong> città come suo contado è <strong>la</strong> qui appresso cioè 1568, gennaio 19-20. Bandi.<br />
238 Dal 1567 si aggiunge carrozze.<br />
239 Dal 1567 si aggiunge non s’intendendo però compresi certi intagli che si cavano l’uno<br />
dall’altro d’una balza, quali si tolerano, purché non si ecceda il numero delle brazza de’<br />
drappamenti che qui di sotto sarà espresso, et che non siano profi<strong>la</strong>ti né fatti per mano di<br />
recamatori in te<strong>la</strong>ro.<br />
240 1566, aprile 25. Bandi aggiunge ch’ecceda un quarto d’un braccio; dal 1567 si aggiunge<br />
che non sia di più lunghezza d’un terzo di brazzo.
206 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Agli huomini si concede il strattagliare come li piace i giupponi et li cossali, so<strong>la</strong>mente<br />
i quali cossali non si possano foderare se non d’una sorte seta, cioè de taffettà,<br />
o di armesino, o de raso, et ne quali cossali non se li possa mettere più di tre<br />
braccia 241 de robba so<strong>la</strong>mente senza <strong>la</strong> fodra.<br />
Et volendosi listare vestimento o habito alcuno, o vero coperte di cocchi, di carrette,<br />
o de altro, non si possa mettere nelle liste più di braccia quattro di drappamento<br />
in tutto, le quale liste si possano so<strong>la</strong>mente stratagliare 242 .<br />
Si prohibisse espressamente il portare gioe né perle in modo alcuno 243 , né etiam<br />
alle orecchie né in altro ornamento del capo 244 . Né etiam col<strong>la</strong>ne, corone, cinture,<br />
manigli, bracciali d’oro, d’argento battuto o fi<strong>la</strong>to, né etiam di smalto, di pasta de<br />
ambra, di muschio, o profumi.<br />
Eccettuando le spose, alle quale si permette per quel tempo che staranno spose<br />
et per li primi dui anni sequenti che staranno col marito il portare duo pendenti.<br />
Et di più si permette ad esse spose et alle altre donne maritate in Bologna portare<br />
al collo un filo scempio di perle, purché non passi <strong>la</strong> fontanel<strong>la</strong> del<strong>la</strong> go<strong>la</strong> 245 .<br />
Item si concede ad esse spose et donne il portare al collo una o più catene d’oro,<br />
purché l’una o tutte insieme non passano <strong>la</strong> valluta di scudi cinquanta computata <strong>la</strong><br />
fattura.<br />
Item il portare li brazzaletti d’oro, <strong>la</strong> valuta de quali con <strong>la</strong> fattura non eccede<br />
scudi trenta.<br />
Item alli gibellini et ventagli le teste et manichi d’oro con <strong>la</strong> catena d’oro al simile<br />
con espressa prohibitione: che in niuna delle sopradette cose, catene, bracciali,<br />
manichi o vero teste da gibellini, si possa portare in modo alcuno perle né gioie.<br />
Si prohibisse etiam alle donne il portare robboni o ciamare de gibellini o di lupi<br />
cervieri. Et parimenti il portare <strong>la</strong> biretta in capo di giorno per <strong>la</strong> città, e portando<strong>la</strong><br />
di notte overo in vil<strong>la</strong> sia senza piuma et altri ornamenti prohibiti, <strong>la</strong> quale piuma<br />
et ornamenti s’intendano anchora prohibiti nelli capelli per le donne, in tutti i luoghi<br />
et in tutti i tempi 246 .<br />
Non si possano fare né fatti usare cocchi o carrette 247 dorati o argentati, eccetto<br />
che li pomi, palle, arme, imprese et cimieri, quali possano essere dorati o argentati,<br />
ma honestamente. Et che non siano foderati dentro di sorte alcuna di seta, né con<br />
oro o argento, et le coperte loro et delli cavalli et cavalle et loro fornimenti non siano<br />
di seta, né foderate di seta, né con oro o argento o con recami 248 .<br />
241 Dal 1567 si aggiunge in quattro al più.<br />
242 Dal 1567 si aggiunge et intagliare come di sopra.<br />
243 Dal 1567 si aggiunge né al collo.<br />
244 Dal 1567 si aggiunge o del<strong>la</strong> persona.<br />
245 Et di più si permette … <strong>la</strong> fontanel<strong>la</strong> del<strong>la</strong> go<strong>la</strong>] In oltre si permette a dette spose poter<br />
portare un filo scempio di perle al collo che non passi <strong>la</strong> fontanel<strong>la</strong> del<strong>la</strong> go<strong>la</strong>, per quattro<br />
anni continui dipoi che si faranno accompagnare col marito dal 1567.<br />
246 Dal 1567 si omette Et parimenti il portare … in tutti i tempi.<br />
247 Dal 1567 si aggiunge o carrozze.<br />
248 Dal 1567 si aggiunge Né si possa nel<strong>la</strong> città condurre detti cocchi, carrette o carrozze,<br />
se non con doi cavalli o cavalle so<strong>la</strong>mente, et non più per volta.
Bologna 207<br />
Li huomini possono portare al collo una catena so<strong>la</strong> di oro di pretio al più di<br />
cinquanta scudi computando <strong>la</strong> fattura come di sopra249 .<br />
Item possano usare et portare speroni, spade, pugnali, cinture o vero correggie,<br />
et li ferri delli carniroli dorati o argentati, ma senza ornamento prohibito, gioie né<br />
perle; che li fornimenti et selle delle cavalcature non siano <strong>la</strong>vorate con oro o argento<br />
d’alcuna sorte, eccetto le borchie, staffe et fibbie, che possano essere dorate o argentate<br />
et anco li chiodi, ma so<strong>la</strong>mente dinanzi nell’arzone del<strong>la</strong> sel<strong>la</strong> et nelle selle<br />
armate si possano portare le viti dorate et uno freggieto solo dorato d’intorno l’armatura<br />
di <strong>la</strong>rghezza di un deto et non più.<br />
Alle contadine si concede portare li centurini con li passetti et fibbie d’argento<br />
sopra dorati, secondo il solito, et con le fette di velluto, purché non siano<br />
di brocato d’oro né di argento. Et anco li coralli, ma però senza alcuno ornamento<br />
d’oro. Prohibendoli espressamente il portare col<strong>la</strong>na o altra cosa d’oro al<br />
collo.<br />
Sotto pena a chi sarà trovato contrafare in alcuna parte del<strong>la</strong> presente provisione<br />
per <strong>la</strong> prima volta di scudi vinticinque250 d’oro, per <strong>la</strong> seconda del doppio, et per <strong>la</strong><br />
terza del<strong>la</strong> pena triplicata et di perdere tutte le robbe et ornamenti per li quali havesse<br />
contrafatto251 , al<strong>la</strong> qual pena siano tenuti li padri per li figlioli et figliuole, li<br />
mariti per le mogli, li fratelli per le sorelle, quando fussero sotto <strong>la</strong> loro cura et potestà,<br />
o altri chi habbia libero arbitrio et governo di chi contrafacesse. Dechiarando<br />
che con un pagamento solo fatto da ciascuno delli detti s’intende essere satisfatto<br />
al<strong>la</strong> pena252 .<br />
Et sotto pena alli sarti, ricamatori, orefici et altri artefici che <strong>la</strong>vorassero o fabricassero<br />
alcuna delle cose prohibite nel<strong>la</strong> presente provisione di lire vinticinque per<br />
ciascuno et ciascuna volta253 .<br />
Non intendendo compresi nel<strong>la</strong> presente provisione li sco<strong>la</strong>ri forestieri, né gli altri<br />
forestieri che al presente sono o verranno in questa città, quali si tolleranno et<br />
tolleraranno in quelli habiti che a loro piacerà.<br />
Si dechiara che le donne forestiere maritate nel<strong>la</strong> detta città siano et s’intendano<br />
sottoposte al<strong>la</strong> presente legge et provisione, et parimenti gli huomini forastieri pigliando<br />
donne bolognese254 .<br />
Delli banchetti<br />
249 Dal 1567 si omette Li huomini … come di sopra.<br />
250 vinticinque] cinque dal 1567.<br />
251 Dal 1567 si aggiunge e tante volte quanto dipoi contrafacesse incorra il contrafaciente<br />
detta pena triplicata et perdita delle robbe come di sopra.<br />
252 Dal 1567 si aggiunge Né possa alcuno che contrafacesse essere audito per iscusarsi o<br />
dimandare remissione o gratia, se prima effettualmente non havrà depositato presso il giudice<br />
che farà l’essecutione in dinari contanti <strong>la</strong> pena pecuniaria, che sarà incorso.<br />
253 lire venticinque … ciascuna volta] scudi diece <strong>la</strong> prima volta, <strong>la</strong> seconda de scudi<br />
venti, et <strong>la</strong> terza triplicata per ciascuno, et ciascuna volta contrafacessero dal 1567.<br />
254 Dal 1567 si aggiunge e tenendo casa aperta in Bologna.
208 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Che nissuno possa fare portare in tavo<strong>la</strong> né usare nelli conviti, anchora che facesse<br />
banchetto o per nozze o per altra causa, più di tre255 vivande d’arosto et tre di<br />
alesso, fra le quali d’arosto si consente ad esserne una so<strong>la</strong> di selvaticine et non più,<br />
intendendo fra le salvaticine i pavoni et galline d’India256 . Né si possano dare pastizzi257<br />
, né mangiare bianco, né <strong>la</strong>vori di pasta di sorte alcuna, né più d’una258 sorte<br />
torta, per una volta so<strong>la</strong>, né canditi di alcuna sorte259 . Et nelli banchetti da carne<br />
non si possano dare vivande di pesce né ostreghe.<br />
Sotto pena per ciascuno et per ciascuna volta che si contrafarà di scudi cinquanta260<br />
d’oro et alli cocqui et soprastanti alli ordini delli conviti et banchetti per ciascuno<br />
et ciascuna volta che contrafaranno di scudi dieci261 d’oro, overo, non potendo<br />
pagarli, di tre tratti di corda da darseli publicamente in piazza.<br />
Sia lecito ad ognuno accusar i trasgressori del<strong>la</strong> presente provisione, et l’accusante<br />
serà tenuto secreto parendoli, et guadagnarà il terzo del<strong>la</strong> pena pecuniaria, et l’altro terzo<br />
si applicarà a luoghi pii, et il resto al magistrato overo iudice che farà l’essecutione.<br />
Et li garzoni che accusassero li lor maestri, oltre del<strong>la</strong> parte del<strong>la</strong> pena a loro<br />
promessa come di sopra, se fussero accordati o obligati ad essi maestri, s’intendano<br />
havere compito ogni loro accordo et essere sciolti da ogni obligatione et debbano<br />
havere il loro sa<strong>la</strong>rio, senza diminutione et eccettione alcuna.<br />
Di funerali262 Che per sepelire i defonti non si possa torre, oltra gli orfani di San Bartholomeo<br />
del<strong>la</strong> Maddalena263 et oltre le putte del Baracano et Castità, più d’una rego<strong>la</strong> di frati,<br />
una compagnia spirituale et vinti preti. Né si possano accendere più di XX torze<br />
in tutto, et si dia una torzetta al capel<strong>la</strong>no et una al priore del<strong>la</strong> compagnia, con<br />
espressa prohibitione che alli altri non si possa dare né torza, né torzetta, né candellotto,<br />
ma solo le candellette picciole ordinarie, et alli detti orfani o putte quel<strong>la</strong> elemosina<br />
che parerà a ciascuno.<br />
Sia prohibito il fare sonare campane a lungo in più chiese che in una so<strong>la</strong>. Né si<br />
possa fare sonare a botti in alcuna di quelle. Et facendosi l’essequie, overo settime o<br />
qualunque altro officio per morti, non si possano fare catafalchi, affigere armi, né<br />
candele, overo torze accese per le chiese o in altro luogo del<strong>la</strong> città, né attaccare cassoni<br />
overo depositi coperti di velluto alle muraglie delle chiese. Sotto pena di scudi<br />
vinticinque d’oro per ciascono et ciascuna volta che contrafarà d’applicarsi come di<br />
255 tre] quattro dal 1567.<br />
256 pavoni et galline d’India] pavoni nostrani dal 1567.<br />
257 Né si possano dare pastizzi] Né si possa dare che una sorte di pastizzi dal 1567.<br />
258 una] due dal 1567.<br />
259 Dal 1567 si aggiunge eccettuando cottognate, et confetti ordinarii.<br />
260 cinquanta] 25 dal 1567.<br />
261 dieci] cinque dal 1567.<br />
262 1566, aprile 25. Bandi omette da Di funerali al<strong>la</strong> fine; dal 1567 si omette da Di funerali<br />
a contra l’ordine predetto, conservando così il paragrafo sui giudici.<br />
263 1565, gennaio 30-31. Bandi aggiunge li poveri dell’hospitale di mendicanti.
Bologna 209<br />
sopra. Nel<strong>la</strong> quale pena incorreranno parimenti li frati et preti di quel<strong>la</strong> chiesa dove<br />
si sonassero le campane, facessero li catafalchi, accendessero le candele o affigesser<br />
le armi contra l’ordine predetto.<br />
Li giudici sopra l’essecutioni sopradette in universale et sopra <strong>la</strong> osservanza del<strong>la</strong><br />
presente utilissima provisione siano et s’intendano essere ciascuno magistrato et ciascuno<br />
officiale del<strong>la</strong> città 264 . Alli quali magistrati et officiali si dà piena autorità et<br />
facoltà di potere fare di ciò inquisitione, et essigere le pene dalli contrafacienti, et<br />
distribuirle come di sopra. Dechiarando però che ad alcuno de detti magistrati et<br />
officiali non sia lecito assolvere, né fare gratia in tutte né in parte, sotto qual si voglia<br />
colore o pretesto.<br />
1563, febbraio 27-28<br />
Bandi<br />
Provisione delle pompe, publicata in Bologna alli 27 e 28 de febraro 1563.<br />
Stampata in Bologna, per Alessandro Benaccio 265<br />
1565, gennaio 30-31<br />
Bandi<br />
Provisione sopra le pompe publicata in Bologna alli XXX et XXXI di genaro<br />
del MDLXV. In Bologna, per Alessandro Benaccio 266<br />
1565, febbraio 5<br />
Provvisioni<br />
Pompe<br />
Perché spese volte <strong>la</strong> moderatione del rigore del<strong>la</strong> legge induce l’invio<strong>la</strong>bile osservanza,<br />
desiderando il reverendissimo et molto illustre monsignore il signor Francesco<br />
Crasso prothonotario apostolico et governatore di Bologna, di consenso et volontà<br />
delli magnifici et eccelsi signori li signori antiani consoli et gonfalonieri di iustitia et<br />
delli magnifici signori gonfalonieri di popolo honorevoli massari dell’arti et delli illustri<br />
signori quaranta reformatori del stato et libertà di detta città, in un medesimo<br />
264 1568, gennaio 19-20. Bandi aggiunge et nel contado li suoi officiali.<br />
265 Vedi 1561, marzo 4. Bandi, Provisione delle pompe publicata in Bologna li IIII di<br />
marzo MDLXI. In Bologna per Alessandro Benaccio 1561.<br />
266 Vedi 1561, marzo 4. Bandi, Provisione delle pompe publicata in Bologna li IIII di<br />
marzo MDLXI. In Bologna per Alessandro Benaccio 1561.
210 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
tempo stabilire dopo l’infrascritto termine il bando delle pompe liberarese da una incredibile<br />
molestia che tutto il giorno riceve da molti che vengono a chiedere licenza et<br />
indurre allegrezza et conso<strong>la</strong>tione a questo popolo, con il presente publico bando dichiara<br />
che durante questi giorni di carnevale per sin al primo giorno di quaresima<br />
esclusivamente sia lecito ad ogni persona di quale si sia stato o condittione servirsi et<br />
usare vestimenti, gioie et tutti gli altri ornamenti così delle persone come dei cochii<br />
fatti per suo servigio, nonostante <strong>la</strong> prohibitione puoco innanzi fatta, avisando che<br />
dal primo giorno di quaresima in poi il bando delle pompe fatto alli giorni passati<br />
s’intenda essere nel suo primo vigore et s’osservi invio<strong>la</strong>bilmente, et questa dechiaratione<br />
non havrà più luoco, et di più in questo mezo sotto <strong>la</strong> pena del detto bando<br />
non sia lecito a persona alcuna di quale si voglia stato o condittione fare di nuovo vestimento<br />
o altro ornamento prohibito in detto bando, et facendosi caschi nel<strong>la</strong> medesima<br />
pena gli artefici d’essi che li patroni come più amp<strong>la</strong>mente si contiene in detto<br />
bando già publicato, et per <strong>la</strong> presente dechiaratione non pur vuole sua signoria reverendissima<br />
che s’intenda derogato in parte alcuna al bando delli banchetti et funerali,<br />
ma vuole che per questo presente sia quello con maggiore auttorità confirmato.<br />
Franciscus Crassus gubernator.<br />
Die 5 feb. 1565<br />
Publicata al<strong>la</strong> renghiera del signor podestà per Gabriel Ronchi banditore publico,<br />
presenti messer Costanzo Malvasia et messer Cornelio Sap.<br />
1566, aprile 25<br />
Bandi<br />
Provisione sopra le pompe publicata in Bologna alli XXV di aprile del<br />
MDLXVI. In Bologna, per Alessandro Benaccio 267<br />
1566, agosto 28<br />
Bandi<br />
Provisione sopra le meretrici. Publicata in Bologna il dì XXVIII d’agosto<br />
MDLXVI. In Bologna per Alessandro Benaccio 268<br />
Essendosi fatta <strong>la</strong> pragmatica sopra il vestire et habiti delle donne honeste, et<br />
sendo conveniente dalle pudiche divisare le impudiche e di ma<strong>la</strong> vita, acciò che sie-<br />
267 Vedi 1561, marzo 4. Bandi, Provisione delle pompe publicata in Bologna li IIII di<br />
marzo MDLXI. In Bologna per Alessandro Benaccio 1561.<br />
268 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
1566, ottobre 19. Bandi, Provisione sopra le meretrici. Publicata in Bologna il dì XIX ottobre<br />
MDLXVI. In Bologna per Alessandro Benaccio.
Bologna 211<br />
no conosciute le donne da bene dalle meretrici, è parso al reverendissimo monsignore<br />
il signor Francesco Bossio, prothonotario apostolico governatore di Bologna,<br />
di stabilire et fermare <strong>la</strong> presente ordinatione.<br />
Imperò inherendo alli statuti antichi et alle provisioni altre volte fatte da alcuni<br />
illustrissimi legati di questa città, sua signoria reverendissima di volontà et consenso<br />
delli magnifici et eccelsi signori signori antiani consoli et confaloniere di giustitia et<br />
delli illustri signori quaranta del reggimento di Bologna statuisce et commanda che<br />
dette meretrici o cortegiane non possino portare né usare drappi né vesti d’oro o<br />
d’argento o di seta.<br />
Né ricami di qual si voglia sorte, né vesti o sotto vesti di scar<strong>la</strong>tto. Né cinte, cinture,<br />
copetti o altra cosa d’oro, né gioe o perle di sorte alcuna, etiam che le sopradette<br />
cose fussero false o finte.<br />
Non habbiano d’andare per <strong>la</strong> città suso carrette o cocchi, ancora che fussero da<br />
vettura.<br />
Quando si trovaranno nelle chiese o in qualonque altri luoghi, debbano stare in<br />
luoco inferiore et separate dalle donne honeste.<br />
Non ardiscano da tempo né hora alcuna andare vestite con habiti d’huomo per<br />
<strong>la</strong> città o fuori.<br />
Et per segno del<strong>la</strong> loro impudicitia debbano portare sopra il drappo in capo <strong>la</strong><br />
beretta o il capello, con piuma o senza piuma 269 .<br />
Assignato che li sarà il luoco in ciascuno dei quattro quartieri del<strong>la</strong> città, non<br />
possino habitare fuori dei confini d’esso.<br />
Nissun hosto, taverniero o altra persona nel<strong>la</strong> città ardisca d’alloggiare in casa<br />
sua alcuna meretrice o ruffiana, eccetto che per conto di passaggio possano essere<br />
alloggiate per una notte so<strong>la</strong> et per un pasto so<strong>la</strong>mente.<br />
Sotto pena in ciascuno delli soprascritti casi et per ogni volta che sarà contrafatto<br />
da esse meretrici o cortegiane di scudi venticinque e del<strong>la</strong> perdita delle robbe con<br />
le quali fussero trovate contrafare, et in oltra d’essere frustate o staffi<strong>la</strong>te publicamente.<br />
Et da gli hosti, tavernieri o cocchieri di tre strappate di corda et del<strong>la</strong> perdita<br />
delli cocchi o carrette quando fussero suoi 270 .<br />
269 <strong>la</strong> beretta … senza piuma] <strong>la</strong> beretta bianca, che non sia di seta 1566, ottobre 19.<br />
Bandi.<br />
270 Sotto pena … fussero suoi] Et in questo caso gli hosti, et tavernieri non possino pretendere<br />
alcuna sorte d’ignoranza ogni volta che le meretrici et ruffiane sieno trovate nelle case<br />
loro, ma siano tenuti ancora per li garzoni quando bene le conducessero senza loro saputa.<br />
Et parimenti nissuna d’esse meretrici o ruffiane possa andare all’hosterie o taverne a dormire,<br />
né quivi fermarsi sotto alcun pretesto, sotto pena in ciascuno delli soprascritti casi et<br />
per ogni volta che sarà contrafatto da esse meretrici o cortegiane di scudi XXV, over d’essere<br />
frustate o staffi<strong>la</strong>te publicamente. Et se contraverranno in alcuno delli soprascritti casi o<br />
robbe prohibite, oltra le altre pene, perdan ancora tutte le medesme robbe con le quali fussero<br />
trovate contrafare. Et gli hosti o tavernieri et loro garzoni o li cocchieri incorrino <strong>la</strong> pena<br />
di XXV scudi o di tre strappate di corda et del<strong>la</strong> perdita delli cocchi o carrette quando fussero<br />
suoi 1566, ottobre 19. Bandi.
212 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Dechiarando sua signoria reverendissima che tutte le pene pecuniarie sudette<br />
nelle quali incorreranno li transgressori sieno et ex nunc s’intendano applicate al<br />
monastero delle suore convertite, eccetto <strong>la</strong> quarta parte, che havrà da essere dell’accusatore<br />
over essecutore.<br />
Ordina et vuole sua signoria reverendissima che ogni magistrato et ufficiale del<strong>la</strong><br />
città possa et debba punire et condennare li contrafacienti in tutti li sudetti casi<br />
et eccessi, così ad instanza d’altri come ex officio.<br />
1566, ottobre 19<br />
Bandi<br />
Provisione sopra le meretrici. Publicata in Bologna il dì XIX ottobre MDLXVI.<br />
In Bologna per Alessandro Benaccio 271<br />
1567, marzo 10-11<br />
Bandi<br />
Provisione sopra le pompe publicata in Bologna alli X et reiterata alli XI di<br />
marzo MDLXVII. In Bologna, appresso Alessandro Benacci. Con licentia del<br />
reverendo vicario episscopale et reverendo padre inquisitore 272<br />
1568, gennaio 19-20 (I)<br />
Bandi<br />
Rinovatione del<strong>la</strong> provisione sontuaria delle pompe, e vestire, banchetti, et<br />
altri capi. Publicata in Bologna alli XIX et reiterata alli XX di genaro<br />
MDLXVIII. In Bologna, appresso Alessandro Benaci 273<br />
271 Vedi 1566, agosto 28. Bandi, Provisione sopra le meretrici. Publicata in Bologna il dì<br />
XXVIII d’agosto MDLXVI. In Bologna per Alessandro Benaccio.<br />
272 Vedi 1561, marzo 4. Bandi, Provisione delle pompe publicata in Bologna li IIII di<br />
marzo MDLXI. In Bologna per Alessandro Benaccio 1561.<br />
273 Vedi 1561, marzo 4. Bandi, Provisione delle pompe publicata in Bologna li IIII di<br />
marzo MDLXI. In Bologna per Alessandro Benaccio 1561.
Bologna 213<br />
1568, gennaio 19-20 (II)<br />
Bandi<br />
Rinovatione del<strong>la</strong> publicatione sontuaria delle pompe et vestir banchetti et<br />
altri capi. Publicata in Bologna alli XIX et reiterata alli XX di genaro<br />
MDLXVIII. In Bologna, appresso Alessandro Benacci. MDLXVIII. Con licentia<br />
delli reverendi vicario et padre inquisitore 274<br />
1568, aprile 12<br />
Bandi<br />
Provisione sopra le pompe riformata ultimamente, et publicata in Bologna,<br />
alli XII aprile 1568. In Bologna, per Alessandro Benacci. Con licenza de’<br />
superiori 275<br />
Havendo deliberato l’illustrissimo et reverendissimo monsignor cardinale Paleotti<br />
vescovo e l’illustrissimo monsignore prothonotario Doria chierico del<strong>la</strong> reverenda<br />
camera apostolica et governator di Bologna, con participatione et conseglio<br />
dell’illustre reggimento, riformare le pompe et eccessive spese, in tal modo che debba<br />
essere omninamente et indifferentemente osservare, per honor principalmente<br />
del signor Dio et ancora per beneficio del<strong>la</strong> città et popolo di Bologna et per introdurre<br />
in essa un politico et honesto vivere, et così, doppo molti discorsi et ragionamenti<br />
sopra ciò maturamente havuti, si è formata <strong>la</strong> presente santissima et utilissima<br />
provisione del tenore come qui di sotto, <strong>la</strong> quale vogliono et commandano loro<br />
signorie illustrissime e reverendissime col consenso e volontà delli magnifici et eccelsi<br />
signori signori antiani consoli et confaloniere di giustitia, et delli magnifici signori<br />
confalonieri di popolo, et honorevoli massari delle arti, et de gl’illustri signori<br />
quaranta reformatori dello stato del<strong>la</strong> libertà di detta città, che da qualunque persona<br />
dell’uno et l’altro sesso, di che stato, grado, dignità, preeminenza et conditione<br />
voglia essere o sia, e tanto terriera quanto forastiera o distrettuale, et così ecclesiastica<br />
come seco<strong>la</strong>re, sia et debba essere intieramente et invio<strong>la</strong>bilmente osservata, essequita<br />
et effettuata in ogni parte et capitolo in essa contenuto, onde si prohibiscono<br />
et vietano tutte l’infrascritte cose, cioè. Et prima<br />
Del vestire<br />
274 Vedi 1561, marzo 4. Bandi, Provisione delle pompe publicata in Bologna li IIII di<br />
marzo MDLXI. In Bologna per Alessandro Benaccio 1561.<br />
275 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
1568, aprile 29. Bandi, Provisione, et moderatione delle pompe, banchetti, et funerali.<br />
Nuovamente riformata. Publicata in Bologna alli 29 d’aprile 1568. In Bologna, appresso<br />
Alessandro Benacci. Con licenza de’ reverendi vicario episcopale et inquisitore.
214 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Che non si possa fare né portare habito o vestimento alcuno d’oro, né d’argento,<br />
né manco di tele d’oro, né d’argento, né di velluto rosso cremesino, né di velluto<br />
alto et basso, overo contesto o <strong>la</strong>vorato con oro o argento. Né anco drappi da testa,<br />
coppetti, camise, calce o calcette di sorte alcuna con fi<strong>la</strong> d’oro o d’argento, né<br />
<strong>la</strong>vorate con quelle, o buono o falso che fosse in qualunque de’ sopradetti modi.<br />
Né sopra habito o vestimento alcuno mettere né portare oro o argento battuto o<br />
fi<strong>la</strong>to, né intiero o spezzato, né tampoco nelle birette o capelli o altro ornamento da<br />
capo, né buono né falso, o qual si voglia altra cosa sopradorata o argentata, o altra<br />
cosa che ad oro o argento si assimigliasse.<br />
Si prohibiscono ancora il portare spaghetti, fettuzze o cordelle con fi<strong>la</strong> d’oro o<br />
d’argento, tanto buono come falso, per rivolgere intorno le trezze et capelli, eccettuando<br />
che le scoffie in capo si possano portare d’oro o d’argento fi<strong>la</strong>to, ma non<br />
battuto, né con altro ornamento 276 .<br />
Si prohibiscono totalmente tutti i riccami et profili fatti in te<strong>la</strong>ro overo agocchia<br />
in disegno di qualunque sorte, cioè a figure, opere, fogliami et rivolti, così in vestimenti,<br />
cappe, sagli, cossali, giupponi coperti, fornimenti da cocchi, carrette, carrozze<br />
et cavalli, come generalmente in qualunque altra cosa per vestire et ornamenti<br />
degli huomini et delle donne; non s’intendendo però compresi certi intagli che si<br />
cavano l’uno dall’altro d’una balza, quale si tollerano pur che non si ecceda il numero<br />
delle braccia di drappamenti che qui di sotto sarà espresso, et che non siano<br />
profi<strong>la</strong>ti né fatti per mano di ricamatori in te<strong>la</strong>ro.<br />
Si prohibisce alle donne il portare vestimenti et habiti stratagliati o frappati dal<br />
busto in giuso, et similmente le sottane o altri vestimenti di sotto che strascinino in<br />
terra più lunghezza d’un terzo di braccio.<br />
A gli huomini si concede il stratagliar come le piace giupponi et cossali so<strong>la</strong>mente,<br />
i quali cossali non si possano foderare se non d’una sorte seda, cioè di taffetà<br />
o d’ormesino o di raso 277 , et ne i quali cossali non se li possa mettere più di tre<br />
braccia in quattro al più di robba so<strong>la</strong>mente senza <strong>la</strong> fodra; et volendosi listare vestimento<br />
o habito alcuno da huomo 278 non si possa poner nelle liste più di tre 279<br />
braccia di drappamento, et nelle coperte de cochii, di carette o di carozze et coperte<br />
de cavalli più di braccia cinque in sei di drappamento in tutto, le quali liste si possano<br />
so<strong>la</strong>mente strattagliare et cavare l’una de l’altra 280 et intagliare come di sopra.<br />
Si prohibisce a tutte le donne che dopo il primo anno poi che saranno sposate<br />
non possino portar veste alcuna di sopra di qual si voglia sorte di seta, eccetto d’ormesino<br />
et taffetà, nel qual anno però le dette spose possino portare le dette veste di sopra<br />
d’ogni sorte di seta, eccetto che di veluto rosso cremesino, come si è detto di sopra.<br />
276 1568, aprile 29. Bandi aggiunge o in luogo di quelle spaghetti, fetuzze o cordelle con<br />
fi<strong>la</strong> d’oro o d’argento, tanto buono come falso, per rivolgere intorno le trezze et capegli.<br />
277 1568, aprile 29. Bandi aggiunge et essendo di <strong>la</strong>na di sopra si possano etiam foderare<br />
di velluto.<br />
278 1568, aprile 29. Bandi aggiunge o donna.<br />
279 tre] quattro 1568, aprile 29. Bandi.<br />
280 1568, aprile 29. Bandi omette et cavare l’una de l’altra.
Bologna 215<br />
Et si permette ancora che dette veste di sopra, così delle spose come d’altre donne,<br />
possino essere guarnite del medemo colore del<strong>la</strong> veste pur che <strong>la</strong> guarnitione, se<br />
sarà di seta, non passi quattro braccia, nè sia di materia o foggia prohibita in questo<br />
bando.<br />
Si prohibisce che nelle veste di sotto delle donne siano di drappi di seta o di<br />
qual si voglia altra sorte, non si possa mettere nelle liste più di quattro braccia di<br />
drappamenti, né mettervi ricami o altra cosa prohibita come di sopra.<br />
Si prohibiscono ancora ogni sorte et qualità de <strong>la</strong>vori di vetro o altra cosa simile,<br />
o buona o falsa che si sia, che non si possa portare al capo, al collo, alle braccia, o<br />
per cintura, o per altro uso del<strong>la</strong> persona 281 .<br />
Si prohibiscono ancora a tutte le donne il poter portare et usare sbernie, mantelletti,<br />
cappotti o altre cose simili, eccetto però uno ferraiuolo, over mantello di panno<br />
o rascia nero schietto 282 senza guarnimento alcuno, che lo possano usare alli<br />
tempi per difendersi dall’acqua et freddo.<br />
Si prohibisce che nelli acconzi che si daranno per le spose non si possa dare cosa<br />
alcuna di te<strong>la</strong> bianca o d’altra cosa <strong>la</strong>vorata d’oro o d’argento, et che li <strong>la</strong>vori di filo<br />
o di seta non possano eccedere <strong>la</strong> <strong>la</strong>rghezza di tre dita 283 , et che per uno mese prima<br />
che si diano o si mandino a casa del sposo si debba di tutto quello che si vorrà darvi<br />
o mandarvi dar notitia destinta alli iudici 284 del<strong>la</strong> presente legge, in arbitrio de’ quali<br />
sarà il potere sminuire o alterare 285 tutto quello che secondo il loro giudicio li<br />
parrà conveniente al<strong>la</strong> qualità et stato di essi sposi.<br />
Si prohibiscono ancora che non si possano fare né far fare 286 casse, forcieri o coffani,<br />
piccoli o grandi o mezzani, coperti di veluto, o dorati, o argentati così sopra il<br />
legno come sopra ferro o rame, né quelli dare alle spose o usare in modo alcuno 287 .<br />
Che nissuna donna possa portare biretta o capello di sorte alcuna in chiesa, fuori<br />
di chiesa poi non si possano portare se non di color negro 288 et senza medaglie,<br />
pennachii, piumette et altro ornamento d’oro o d’argento, perle et gioie 289 .<br />
Si prohibisce ancora alle donne il poter portare in un medesimo tempo se non<br />
un solo gibellino, overo <strong>la</strong> buona gratia, o un lupo cerviero semplice et senza ornamento<br />
di sorte alcuna prohibito come si dirà da basso 290 .<br />
281 1568, aprile 29. Bandi omette da Si prohibisce a tutte le donne che dopo il primo anno<br />
sino a o per altro uso del<strong>la</strong> persona.<br />
282 di panno o rascia nero schietto] di <strong>la</strong>na schietto 1568, aprile 29. Bandi.<br />
283 di tre dita] d’un ottavo di braccio dalle teste 1568, aprile 29. Bandi.<br />
284 iudici] essecutori 1568, aprile 29. Bandi.<br />
285 1568, aprile 29. Bandi omette o alterare.<br />
286 1568, aprile 29. Bandi omette né far fare.<br />
287 1568, aprile 29. Bandi aggiunge et le casse permesse, insieme con l’ancona et specchio,<br />
non possano né debbano eccedere <strong>la</strong> valuta di scudi ottanta in tutto. Annul<strong>la</strong>ndo in<br />
questa parte il statuto overo provisione che dispone che li mobili et apparati delle spose sieno<br />
di valore del terzo del<strong>la</strong> dota; al quale statuto et provisione si deroga per <strong>la</strong> presente.<br />
288 se non di color negro] d’ogni colore 1568, aprile 29. Bandi.<br />
289 1568, aprile 29. Bandi aggiunge buone o finte o false.<br />
290 come si dirà da basso] come di sopra 1568, aprile 29. Bandi.
216 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Si prohibisce a gli huomini il foderare tutta <strong>la</strong> cappa, tabarro, capotto, ferraiuolo,<br />
di velluto o altra sorte di <strong>la</strong>vor di seta, ma al più si possa foderare il terzo di essa,<br />
eccetto che di taffetà leggiero si possi foderar tutta.<br />
Che nissuna donna per <strong>la</strong> città a piede possa havere con lei più d’un servitore o<br />
altra qualità di persone innanti che l’accompagni et servi.<br />
Si prohibisce et vieta tanto agli huomini quanto alle donne l’usare et portare<br />
guanti profumati di ambra o muschio 291 .<br />
Si prohibisce ancora alle donne il portare rubboni o ciamarre con fodre di gibellini,<br />
di lupi cervieri, martori et armellini.<br />
Non si possano fare o fatti usare cocchi, carrette o carrozze indorati o inargentati,<br />
eccetto che i pomi, arme, imprese et cimieri, i quali possano essere indorati o<br />
inargentati ma honestamente, et che non sieno foderati dentro di sorte alcuna di<br />
seda, né con oro o argento, et le coperte loro et dei cavalli et cavalle et loro fornimenti<br />
non siano di seda, né foderati di seda, né con oro o argento o con ricami, né<br />
si possa nel<strong>la</strong> città condurre detti cocchi, carrette o carrozze se non con dui cavalli o<br />
cavalle so<strong>la</strong>mente et non più per volta.<br />
Si prohibisce espressamente a ciascuno indiferentemente il poter portare et usare<br />
gioie né perle in modo alcuno, né etiam alle orecchie né in altro ornamento del<br />
capo 292 , né etiam col<strong>la</strong>ne, corone, cinture, manigli, bracciali d’oro, d’argento battuto<br />
o fi<strong>la</strong>to, né ancora di smalto, di pasta d’ambra, di muschio o profumi.<br />
Eccettuando le spose, alle quali si permette per quel tempo che staranno spose<br />
et per lo primo anno 293 che staranno col marito il portar due gioie secondo il<br />
solito 294 .<br />
Et di più si permette ad esse spose et ad altre donne maritate in Bologna il portare<br />
al collo un vezzo et filo scempio di perle, pur che non passi <strong>la</strong> fontanel<strong>la</strong> del<strong>la</strong><br />
go<strong>la</strong> o circa, et che non ecceda il prezzo di trecento scudi d’oro, il qual vezzo prima<br />
che si ponga in uso habbi da essere presentato alli giudici del<strong>la</strong> presente legge et da<br />
quelli preso in nota et con conseglio di periti stimato et approvato, altrimenti senza<br />
detta stima et approvatione s’intende prohibito 295 .<br />
291 1568, aprile 29. Bandi omette da Si prohibisce a gli huomini il foderare tutta <strong>la</strong> cappa<br />
sino a guanti profumati di ambra o muschio.<br />
292 1568, aprile 29. Bandi aggiunge o del<strong>la</strong> persona, né buone, né finte o false.<br />
293 et per lo primo anno] per li primi due anni seguenti 1568, aprile 29. Bandi.<br />
294 1568, aprile 29. Bandi aggiunge ma non alle orecchie.<br />
295 Et di più si permette ad esse spose … s’intende prohibito] Et in oltre si permette a<br />
dette spose poter portare un filo scempio di perle al collo che non passi <strong>la</strong> fontanel<strong>la</strong> del<strong>la</strong><br />
go<strong>la</strong> per cinque anni continui dapoi che si saranno sposate, et ad altre donne si tolerarà per<br />
un anno solo dal<strong>la</strong> publicatione del<strong>la</strong> presente provisione poter portare un simil filo di perle<br />
et non più oltra. Et passato il detto anno le spose so<strong>la</strong>mente alle quali sarà permesso per il<br />
tempo di cinque anni continui dal giorno dello sponsalitio, come di sopra, non possano<br />
portare vezzo che eccedi <strong>la</strong> valuta di trecento scudi d’oro, il qual vezzo prima si ponga in uso<br />
all’hora habbi da essere presentato a gli essecutori del<strong>la</strong> presente legge et da quelli presi in<br />
nota et con conseglio de’ periti stimato et approvato, altramente senza detta stima e approvatione<br />
s’intenda prohibito 1568, aprile 29. Bandi.
Bologna 217<br />
Item si concede a dette spose et donne il portare al collo una o più catene d’oro,<br />
pur che l’una o tutte insieme non passano <strong>la</strong> valuta di scudi cinquanta, computata<br />
<strong>la</strong> fattura, con dichiaratione espressa però che chi portarà il vezzo et filo di<br />
perle in un medesimo tempo non possa portar catene o col<strong>la</strong>ne d’oro, et così per<br />
il contrario chi portarà catene o col<strong>la</strong>ne d’oro non possa portare il vezzo et filo di<br />
perle.<br />
Item il portare li bracciali d’oro, <strong>la</strong> valuta de’ quali con <strong>la</strong> fattura non ecceda<br />
scudi trenta.<br />
Item alli gibellini et ventagli le teste et manichi d’oro, con <strong>la</strong> catena d’oro al simile,<br />
con espressa prohibitione che in alcuna delle sopradette catene, bracciali, manichi,<br />
overo teste di gibellini si possa portare in modo alcuno perle, né gioie, né altra<br />
cosa simile, vera o falsa.<br />
Si prohibisce alle donne il portare all’orecchie perle, gioie, pendenti, smalto o<br />
altra cosa simile, falsa o vera che si sia, et così in casa come fuor di casa.<br />
Gli huomini possano usare et portare speroni, spade, pugnali, cinture over correggie<br />
et li ferri delli carniroli dorati o argentati, ma senza ornamento prohibito,<br />
gioie né perle 296 .<br />
Che li fornimenti et selle delle cavalcature non siano <strong>la</strong>vorate con oro o argento<br />
d’alcuna sorte, eccetto le borchie, staffe et fibbie che possano esser dorate o argentate<br />
et anco i chiodi, ma so<strong>la</strong>mente dinanzi nello arzone del<strong>la</strong> sel<strong>la</strong> 297 , et nelle selle armate<br />
si possano portare le viti dorate et un fregetto solo dorato d’intorno l’armatura<br />
di <strong>la</strong>rghezza d’un dito e non più.<br />
Alle contadine si concede portare i centurini con i passetti e fibbie d’argento sopradorati<br />
secondo il solito et con le fette di velluto, pur che non siano di broccato<br />
d’oro o d’argento o velluto cremesino rosso 298 , et anco i coralli, ma però senza ornamento<br />
alcuno d’oro, prohibendoli espressamente il portare col<strong>la</strong>ne o altra cosa d’oro<br />
al collo, né vera né falsa 299 .<br />
Sotto pena chi sarà trovato contrafare in alcuna parte del<strong>la</strong> presente provisione<br />
per <strong>la</strong> prima volta di scudi cinque d’oro, per <strong>la</strong> seconda del doppio et per <strong>la</strong> terza<br />
del<strong>la</strong> pena triplicata et di perdere tutte le robbe et ornamenti per li quali havesse<br />
contrafatto, et tante volte quante di poi contrafacesse incorra il contrafaciente in<br />
detta pena triplicata et perdita delle robbe come di sopra, al<strong>la</strong> qual pena siano tenuti<br />
i padri per li figliuoli et figliuole, li mariti per le mogli, li fratelli per le sorelle<br />
quando fossero sotto <strong>la</strong> loro cura et podestà o altro c’habbia libero arbitrio et governo<br />
di chi contrafacesse, dichiarando che con uno pagamento solo fatto da ciascuno<br />
delli detti s’intende di essere sodisfatto al<strong>la</strong> pena. Né possa alcuno che contrafacesse<br />
essere audito per iscusarsi o dimandare remissione o gratia, se prima effettualmente<br />
296 1568, aprile 29. Bandi aggiunge buone, false o finte.<br />
297 ma so<strong>la</strong>mente dinanzi nello arzone del<strong>la</strong> sel<strong>la</strong>] nel<strong>la</strong> sel<strong>la</strong> 1568, aprile 29. Bandi.<br />
298 1568, aprile 29. Bandi omette o velluto cremesino rosso.<br />
299 1568, aprile 29. Bandi aggiunge intendendosi di quelle contadine che veramente e effettualmente<br />
<strong>la</strong>vorano in terra.
218 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
non havrà depositato presso il giudice300 che farà l’esecutione in danari contanti <strong>la</strong><br />
pena pecuniaria che sarà incorso; sotto pena alli sarti, recamatori, orefici et altri artefici<br />
che <strong>la</strong>vorassero o fabricassero alcuna delle cose prohibite del<strong>la</strong> presente provisione<br />
di scudi diece per <strong>la</strong> prima volta, <strong>la</strong> seconda di scudi vinti et di tre tratti di<br />
corda, <strong>la</strong> terza volta <strong>la</strong> pena pecuniaria triplicata et <strong>la</strong> corda per ciascuno et ciascuna<br />
volta contrafacessero.<br />
Non intendendo compresi nel<strong>la</strong> presente provisione li sco<strong>la</strong>ri forastieri, né gli altri<br />
forastieri che al presente sono o verranno in questa città, quali si tollerano et tolleraranno<br />
in quelli habiti che a’ loro piacerà.<br />
Si dichiara che le donne forestiere maritate nel<strong>la</strong> detta città siano et s’intendano<br />
sottoposte al<strong>la</strong> presente legge et provisione, et parimenti gl’huomini forastieri pigliando<br />
donne bolognese et tenendo casa aperta et domicilio in Bologna.<br />
Delli banchetti<br />
Che nessuno possa fare portare in tavo<strong>la</strong> né usare nelli conviti, ancor che facesse<br />
banchetti o per nozze o per altra causa, più di tre vivande d’arosto et tre di alesso, et<br />
fra quelle d’arosto ha da esserne una so<strong>la</strong> di salvaticine et non più, intendendo fra le<br />
salvaticine i pavoni nostrani o d’India. Né si possa dare più d’una sorte de pasticci,<br />
né in modo alcuno mangiar bianco, né <strong>la</strong>voro di pasta di sorte alcuna, né più di dui<br />
sorti torta, né canditi d’alcuna sorte, eccettuando cottognate et confetti ordinarii,<br />
quali si consentino solo nei banchetti di nozze et non in altri banchetti. Et nelli<br />
banchetti da carne non si possano dare vivande di pesce né ostreghe.<br />
Sotto pena per ciascuna volta che si contrafarà di scudi vinticinque d’oro. Et alli<br />
cuochi et soprastanti alli ordini delli conviti et banchetti per ciascuno et ciascuna<br />
volta che contrafaranno di scudi cinque d’oro, overo non potendo pagarli di tre<br />
tratti di corda da darsegli publicamente in piazza.<br />
Sia lecito ad ognuno accusare i trasgressori del<strong>la</strong> presente provisione, et l’accusatore<br />
sarà tenuto secreto parendogli et guadagnarà il terzo del<strong>la</strong> pena pecuniaria, et<br />
l’altro terzo s’applicherà a’ luoghi pii et il resto a’ ministri dell’impresa o arbitrio<br />
delli predetti illustrissimi cardinale et governatore, quali lo faranno depositare nel<br />
Monte del<strong>la</strong> pietà.<br />
Et i garzoni che accusassero i loro maestri, oltra <strong>la</strong> parte del<strong>la</strong> pena pecuniaria a<br />
loro promessa come di sopra, se fossero accordati o ubligati ad essi maestri, s’intendano<br />
haver compito ogni loro accordo et essere sciolti da ogni loro obligo e debbano<br />
havere il loro sa<strong>la</strong>rio senza diminutione et eccettione alcuna.<br />
Che ogni cosa prohibita et compresa nel<strong>la</strong> presente provisione s’intenda prohibita<br />
et compresa così in casa come fuori di casa, et così nel<strong>la</strong> città come nel<strong>la</strong> diocesi et<br />
contado, et così per gli huomini come per le donne non eccettuati come di sopra301 .<br />
300 il giudice] li essecutori 1568, aprile 29. Bandi.<br />
301 1568, aprile 29. Bandi inserisce qui i capitoli Delle sepolture et funerali: Per ovviare a<br />
gli abusi et alle immoderate spese che nelle sepolture funerali et nelle esequie de’ morti si<br />
fanno siano osservati gl’infrascritti capitoli. 1. Per morte d’alcuna persona di qual si voglia<br />
conditione o grado non si sonino campane a botti in alcuna chiesa. 2. Non si sonino l’Ave
Bologna 219<br />
Che alli giudici et esecutori del<strong>la</strong> presente santissima provisione non sia lecito<br />
assolvere né far gratia in tutto o in parte ad alcuno contrafaciente 302 .<br />
1568, aprile 29<br />
Bandi<br />
Provisione, et moderatione delle pompe, banchetti, et funerali. Nuovamente<br />
riformata. Publicata in Bologna alli 29 d’aprile 1568. In Bologna, appresso<br />
Alessandro Benacci. Con licenza de’ reverendi vicario episcopale et<br />
inquisitore 303<br />
Marie in altro luogo che nelle parochie, per dar segno che alcun sia morto, se non per quelli<br />
che fossero morti con dignità ecclesiastica o con canonicato ancora in chiesa collegiate, overo<br />
in magistrato. 3. Nel portare i morti al<strong>la</strong> sepoltura non si suonino campane a lungo in altre<br />
chiese che nel<strong>la</strong> chiesa parochiale et in quel<strong>la</strong> dove s’havrà esso morto a sepelire, oltra però<br />
quel<strong>la</strong> del<strong>la</strong> chiesa catedrale et di San Petronio quando alcuno di capitoli di quelle chiese<br />
fosse invitato all’officio del<strong>la</strong> sepoltura. 4. Oltra gli orfani et le orfane, li mendicanti, frati<br />
del<strong>la</strong> Nonciata et altri monasterii di frati che non hanno in commune non s’inviti né si pigli<br />
a funerali se non una compagnia spirituale di battuti, una rego<strong>la</strong> di frati et venti preti al più,<br />
oltra il capitolo del<strong>la</strong> chiesa catedrale o di San Petronio quando sarà invitato. 5. Non si dia<br />
se non una torcetta al capel<strong>la</strong>no et una al priore del<strong>la</strong> compagnia o rego<strong>la</strong>, et oltra quelle che<br />
delli predetti capitoli si danno non si dia ad altri né torza, né torzetta, né candelotto, ma solo<br />
le candelette picciole ordinarie, a gli orfani et alle orfane et monasterii si possa dare quel<strong>la</strong><br />
limosina che parerà a ciascuno. 6. Non si accendano più di venti torze in tutto, oltra quelle<br />
de’ capitoli predetti. 7. Nelle essequie o qualonque altro ufficio per morti non si faccia catafalco,<br />
non affigano più di quatro arme al più del morto che si levino dopo ’l giorno dell’ufficio<br />
o anniversario, né si accendano torze né candele, se non a gli altari et al letto mortorio,<br />
al quale non si accendano più di quatro torze. 8. Non si facciano depositi, o si attacchino<br />
cassoni né col corpo del morto, né vuoti alle muraglie delle chiese.<br />
302 Che alli giudici … ad alcuno contrafaciente] Sotto pena a chi contrafarà in ciascuna<br />
delle sudette cose di scudi XXV ogni volta d’applicarsi a luoghi pii ad arbitrio di sua signoria<br />
illustrissima. Gli essecutori del<strong>la</strong> presente utilissima et santissima provisione siano et s’intendano<br />
essere monsignor vicario del predetto monsignor illustrissimo et reverendissimo cardinal<br />
vescovo, il magnifico signor auditore del Torrone et uno auditore del predetto monsignor<br />
reverendissimo governatore insieme congiontamente et non divisamente: de’ quali tre, almeno<br />
due di loro congiontamente et concordemente possano et debbano per l’autorità a loro<br />
unitamente concessa per <strong>la</strong> presente provisione punire li transgressori et contrafacienti et essigere<br />
le pene et distribuirle come di sopra sommariamente et senza processo. Dechiarando<br />
però che ad alcuni di detti essecutori né a tutti insieme sia lecito assolvere né far gratia in<br />
tutto o in parte ad alcuno, sotto qual si voglia colore et pretesto 1568, aprile 29. Bandi.<br />
303 Vedi 1568, aprile 12. Bandi, Provisione sopra le pompe riformata ultimamente, et<br />
publicata in Bologna, alli XII aprile 1568. In Bologna, per Alessandro Benacci. Con licenza<br />
de’ superiori.
220 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
1570, luglio 3 e 5<br />
Bandi<br />
Provisione sopra le pompe, e vestire si delle donne come de gli huomini,<br />
apparati di dote, et de banchetti. Publicata alli III et reiterata alli V di luglio<br />
MDLXX<br />
Sapendo l’illustrissimo et reverendissimo signor il signor Alessandro cardinale<br />
Sforza, legato meritissimo di Bologna, Romagna et essarcato di Ravenna, esser state<br />
da alcuni anni in qua publicate in questa città molte gride per provedere a gli inconvenienti<br />
et eccessive spese così del vivere come del vestire, et intendendo che mai,<br />
overo per poco tempo, sono state fin qui osservate con offesa del<strong>la</strong> maestà divina,<br />
poca reputatione delli superiori e grave danno di questo publico et de partico<strong>la</strong>ri insieme,<br />
et volendo havere principal cura sempre all’honore et rispetto dell’onnipotente<br />
Iddio e poi al beneficio et utile di questo popolo, acciò che li partico<strong>la</strong>ri non usino<br />
male le sostanze loro sì come si è fatto fin qui per l’introdutione de superflui ornamenti<br />
et spese, perciò sua signoria illustrissima et reverendissima, di consenso et volontà<br />
delli magnifici et eccelsi signori signori antiani consoli, et illustre signor confaloniero<br />
di giustitia, et de gli illustri signori quaranta, ha determinata <strong>la</strong> sequente utilissima<br />
provisione e reforma delle pompe, <strong>la</strong> qual intende e vole che habbia forza di<br />
perpetua legge e sia invio<strong>la</strong>bile et intieramente da ciascuno osservata.<br />
Del vestire<br />
Prima prohibisce a qualunque persona di che stato o conditione si sia, così maschio<br />
come femina, il portare et usare in sorte alcuna d’habito lungo o corto, né in<br />
berette o capelli, oro, argento battuto, tirato o fi<strong>la</strong>to, buono o falso che si sia, né te<strong>la</strong><br />
d’oro o d’argento, né broccato, gioie o pietre pretiose buone o finte di qual si voglia<br />
sorte, o paste di profumo; né anco si possi usar ricami grandi né piccoli fatti o<br />
con dissegni trapuntati in tel<strong>la</strong>ro overo ad agocchia di qual si sia sorte.<br />
Similmente si prohibisce alle donne di portare habito alcuno tagliato trapuntato<br />
dal busto in giù, overo fodrato di qual si sia sorte di seta o drappi.<br />
Si prohibisce anco alle donne il portar cappotti o altra sorte d’habito corto sopra<br />
le vesti che sia di seta, o fodrato di seta, overo ricamato.<br />
Si prohibisce pure alle donne che non possano portare le pellicie o robbe fodrate<br />
di gibellini o lupi cervieri.<br />
Item si prohibisce che le donne non possano in un medemo tempo portare bonegratie,<br />
gebellini, o lupi cervieri, o ventagli, ma uno solo ornamento di questi per<br />
volta, ordinando che le bonegratie non siano ricamate, né in modo alcuno habbino<br />
in esse oro, argento o gioie di qual si sia sorte. Et medesimamente si dichiara che<br />
nelle teste di gibellini, manichi di ventaglio, ancor che fossero d’oro, o nelle catene<br />
a quali saranno attaccate non ci si possa havere o portare gioie di qual si sia sorte o<br />
vero smalti.<br />
Item che non si possi portare cimossie o frontali di qual si sia sorte, che sia di<br />
valore di più di venticinque scudi in tutto, senza però che sia gioia o smalto alcuno.
Bologna 221<br />
Item che non si possino portare medaglie di valore di più di doi scudi.<br />
Item che non possino portare gioia o altra cosa legata in oro o argento che passi<br />
il valore di scudi dieci, computatosi l’oro, l’argento et <strong>la</strong> fattura d’essi.<br />
Item si prohibisce che nissuna persona possi portare legatura di testa o ornamento<br />
alcuno d’oro o d’argento tirato o battuto, né gioie di sorte alcuna in essa, et gli ornamenti<br />
all’orecchie non si possano portare che siano di valuta di più di dieci scudi.<br />
Item che non possano portare catene di valore in tutto di più di cento scudi e<br />
senza anco smalto o gioia alcuna.<br />
Et medesimamente che nell’avvenire le donne non possino portare più d’un filo<br />
di perle, anco che fosser spose, di valuta al più di trecento scudi, eccettuando però<br />
quelle ch’al presente si trovano haverlo che sia suo proprio di maggior valuta, alle<br />
quali non si prohibisce che non lo possino portare per sé proprie, ma sì bene che<br />
non possi essere usato da altre persone etiandio dalle proprie figliuole ancor doppo<br />
<strong>la</strong> morte delle madri. Ordinando che tutte siano obligate notificarle infra termino<br />
di otto giorni al capo notaro del Torrone, altrimente non si gli admetterà che l’havessero<br />
avanti <strong>la</strong> presente provisione. Et questo sotto pena del<strong>la</strong> perdita delle perle.<br />
Item che nessuna donna possa portare più di dui anelli per volta et che ’l valore<br />
d’essi non possa passare infra tutti dui cinquanta scudi.<br />
Et medesimamente non possino portare guanti di sorte alcuna di valore più di<br />
dui scudi.<br />
Et inoltre generalmente si prohibisce alle donne vezzi di coralli, bottoni, agate,<br />
granate o altra sorte di pietre preciose che passino il valore di cento scudi.<br />
Ordinando che a nessuna persona a un medesimo tempo sia licito portare catene,<br />
perle o vezzi d’altra sorte di cose, ancor che non passassero il valore di quanto è<br />
di sopra detto, ma solo li si concede che si porti uno di detti ornamenti per volta.<br />
Item espressamente si comanda che nissuna persona di qual si sia condittione<br />
possa havere o portare coperte da cocchi, carrette o carozze o di loro cavalli di veluto,<br />
raso o qual si sia drappo, né anco fodrate di qual si sia seta, né in modo alcuno<br />
riccamate né trinzate, né portare frange o fiocchi di qual si sia seta, ma so<strong>la</strong>mente<br />
gli si concede che possano listare o bandare di veluto o di altro drappo, pur che non<br />
passi in tutto brazza sei di drappo. Commandandosi che non sia licito a persona da<br />
questa in poi far fare cocchi tutti dorati, né quelli che da questa in poi si farano<br />
usare, concedendosi so<strong>la</strong>mente che le balle de’ cocchi, carrette o carozze si possano<br />
dorare, o l’arme o l’insegne che si facessero in essi.<br />
E di più espressamente si vieta che nessuna persona di qual si sia conditione<br />
possi nel<strong>la</strong> detta città usare più d’un paro di cavalli o cavalle ai cocchi, carrette o carozze<br />
per volta.<br />
Et inoltre si prohibisce a gl’huomini di qual si siano stato o conditione che non<br />
possano portare habiti di qual si sia sorte che siano riccamati di qual si sia cosa, né<br />
in modo alcuno trinzati né frappati, eccetto che non fussero giubboni o cosciali,<br />
quali se concede che si possino trinzare, vetando però che li cossali non si possino<br />
fodrare di te<strong>la</strong> d’oro, né d’argento, né di broccato.<br />
Item medesimamente si prohibisce che alcuno huomo possa portare habiti di<br />
qual si siano sorte di te<strong>la</strong> d’oro, d’argento o di broccato, né in detti habiti lunghi o<br />
corti di quale si sia qualità portarli <strong>la</strong>vori d’oro et d’argento battuto, tirato o fi<strong>la</strong>to.
222 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Item che nissuno huomo possa portare medaglia d’oro o d’argento di valore più<br />
dui di scudi, né catena di valore più di dieci.<br />
Item che nessuno huomo di qual si sia conditione possa usare gualdrappe tutte<br />
di veluto o di qual si sia altro drappo, né in modo alcuno riccamate, né in ornamenti<br />
di cavalli o armatura portare gioie di qual si siano sorte, né oro né argento<br />
battuto, ma solo si concede che honestamente possano havere dorate o argentate<br />
le borchie di chiodi, fibbie e staffe di tali fornimenti da cavalli et nelle<br />
selle armate haverci solo un frigietto dorato d’intorno di <strong>la</strong>rghezza d’un deto et<br />
non più.<br />
Et per provedere anco all’immoderate spese che si sogliano fare in dare li mobili<br />
alle spose, le quale cose sono di nessuna o poca utilità a gl’huomini et di molto incommodo<br />
di chi le marita, però si ordina che per <strong>la</strong> dote di mille scudi non si possa<br />
dare di apparato in tutto più del valore di centocinquanta scudi.<br />
Per dote di dua mil<strong>la</strong> scudi gli apparati non possano passare il valore di scudi<br />
trecento.<br />
Et per dote di tre mil<strong>la</strong> scudi tali apparati non possano ascendere al valore di<br />
più di quattrocentocinquanta scudi.<br />
Et per <strong>la</strong> dote di quattro mi<strong>la</strong> scudi, gli apparati siano so<strong>la</strong>mente di seicento,<br />
et così da quel in su quanto si sia <strong>la</strong> dote gli apparati non possano passare il valore<br />
delli sudetti seicento scudi, nelli quali apparati si dichiara che vi si intendano<br />
comprese tutte le vesti così di seta come di <strong>la</strong>na et de lini, con <strong>la</strong>vori o senza,<br />
e qualunque altra sorte di abilliamenti et massime casse, ancona e specchio,<br />
espressamente vetando che dette cose, cioè casse, specchio et ancona, non si<br />
debbano fare ornate di veluto o d’altro drappo, né con <strong>la</strong>vori d’oro o d’argento<br />
battuto, né con sorte alcuna di gioie, sotto pena a chi contrafarà in parte alcuna<br />
del<strong>la</strong> presente provisione per <strong>la</strong> prima volta di scudi cinque d’oro, per <strong>la</strong> seconda<br />
del doppio et per <strong>la</strong> terza del<strong>la</strong> pena triplicata e perdita di tutte le robbe et ornamenti<br />
con li quali si fosse contrafatto. Et nel<strong>la</strong> medesima pena triplicata et perdita<br />
di robbe incorrerà ciascuna volta che oltre le tre contrafacesse, d’applicarsi<br />
tal pene e perdita di robba per un terzo al<strong>la</strong> camera, un terzo a luoghi pii di dechiararsi<br />
da sua signoria illustrissima e l’altro terzo egualmente all’accusatore che<br />
sarà tenuto secreto et essecutore che effettualmente farà l’essecutione di commissione<br />
de superiori.<br />
Dechiarando che per le sudette pene seranno tenuti li padri per li figliuoli o figliuole,<br />
li mariti per le mogli, li fratelli per le sorelle, o altri ch’habbia governo di<br />
chi contrafarà. Con dichiaratione però che un pagamento solo fatto dalli sopranominati<br />
per ciascuno de cotrafacienti et ciascuna volta basta et s’intenda sodisfatta <strong>la</strong><br />
pena, né possa alcuno che cotrafacesse o altri per lui essere in modo alcuno audito<br />
né inteso in fare escusatione alcuna, né adimandare remissione o gratia di pena, se<br />
prima effettualmente non havrà depositata <strong>la</strong> pena et cose con le quali si sia cotrafatto<br />
in caso del<strong>la</strong> perdita di esse a presso il Monte del<strong>la</strong> pietà o il capo notaro del<br />
Torrone. Commandando medesimamente alli sarti, ricamatori et altri artefici che<br />
non <strong>la</strong>vorino o fabrichino alcuna delle cose prohibite nel<strong>la</strong> presente provisione, sotto<br />
pena di scudi dieci <strong>la</strong> prima volta, <strong>la</strong> seconda volta di scudi venti et <strong>la</strong> terza sarà
Bologna 223<br />
<strong>la</strong> pena pecuniaria triplicata, d’applicarsi tal pena come di sopra. Et inoltre se gli<br />
darà subito in publico tre tratti di corda. Notificando anco che nel<strong>la</strong> presente provisione<br />
non si intendano compresi li sco<strong>la</strong>ri forastieri o altri forastieri che al presente<br />
sono o verrano in questa città, a quali si tollera et tollerarassi portare et usare quelli<br />
habiti che a loro piaceranno.<br />
Dichiarando che le donne forastiere maritate in detta città siano et s’intendano<br />
sottoposte al<strong>la</strong> presente legge e provisione. Et il medesimo s’intenda de gli huomini<br />
forastieri che hanno preso o pigliarono per moglie donna bolognese, tenendo però<br />
casa aperta, o che havranno domicilio in Bologna.<br />
Delli banchetti<br />
Appresso, per dare conveniente ordine e meta al<strong>la</strong> pessima usanza introdutta in<br />
fare pasti o banchetti per nozze o per qual sia altra cosa talmente sontuosi che eccedono<br />
le forze et politico vivere, et perciò viene ancora offesa <strong>la</strong> divina maestà con<br />
grave danno et incommodo delle famiglie, però sua signoria illustrissima con il<br />
consenso come di sopra ordina e commanda che nessuna persona di qual si sia essere,<br />
stato, conditione possa fare portare né usare nelli conviti et banchetti che facesse<br />
per quale si sia causa più di due portate di vivande, fra quali non ci possi anco essere<br />
solo che una sorte di salvaticine, intendendo di pavoni et galline d’India per salvaticine,<br />
et infra le dette portate non ci possa essere se non un pastizzo, una torta et<br />
una so<strong>la</strong> sorte di potaggi. Et inoltre si prohibisce che fra le vivande di carne non ci<br />
possa essere alcuna sorte di pescie o ostrighe.<br />
Et per confettione si ordina che non si possa essere se non cotognata et una<br />
so<strong>la</strong> sorte di confetti minuti, eccetto che nelli conviti o banchetti di nozze, che<br />
si tollerarà che vi siano de più dui sorte di confetti grossi, sotto pena per ciascuna<br />
volta che si contrafarà per detti conviti et banchetti alli padroni che li faranno<br />
fare di scudi venticinque d’oro d’applicarsi come di sopra, et alli cuochi e soprastanti<br />
agli ordini di tal conviti e banchetti di scudi cinque d’applicarsi come<br />
di sopra. Et inoltre d’altre pene ancora corporali da imponersi ad arbitrio di sua<br />
signoria illustrissima.<br />
Et de più si dechiara che le cose prohibite et comprese nel<strong>la</strong> presente prohibitione<br />
si intendano prohibite così in casa come fuori, et tanto nel<strong>la</strong> città come nel contado<br />
di essa.<br />
Notificando che ciascuno sarà admesso ad accusare gli transgressori del<strong>la</strong> presente<br />
provisione, et saranno tenuti secreti, et oltre le portioni delle pene applicate<br />
come di sopra li si farà altra honesta recognitione, et contra gli inobedienti si procederà<br />
senza rispetto di persona alcuna.<br />
Datum Bononiae die 30 iunii 1570.
224 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
1572, ottobre 31 - novembre 1<br />
Bandi<br />
Provisione reformata sopra le pompe, e vestire si delle donne come de gli<br />
huomini, apparati di doti, et de banchetti. Publicata alli XXXI di ottobre et<br />
reiterata al primo di novembre MDLXXII. In Bologna, per Alessandro<br />
Benacci. Con licenza de’ superiori 304<br />
Sendoci in alcune parti necessariamente riformata <strong>la</strong> provisione delle pompe<br />
publicata a dì passati, acciò alcuno non possa pretendere ignoranza, è stato giudicato<br />
non sol bene ma necessario di nuovo publicar<strong>la</strong> con le dette aggionte et riformationi,<br />
et però, havendo deliberato l’illustrissimo signor Alessandro cardinal Sforza<br />
legato di Bologna, con participatione et consenso delli magnifici signori signori<br />
antiani consoli et confaloniere di giustitia et de li illustri signori quaranta del regimento<br />
di Bologna, riformare <strong>la</strong> provisione delle pompe, per honore principalmente<br />
del signor Dio et per beneficio del<strong>la</strong> città et popolo di Bologna, et però doppo<br />
molti discorsi sopra ciò havuti si è formata <strong>la</strong> presente santissima et utilissima provisione,<br />
<strong>la</strong> quale commanda sua signoria illustrissima sia invio<strong>la</strong>bilmente et indifferentemente<br />
osservata sotto le pene infrascritte.<br />
Prima si ordina, commanda et prohibisce a qualunque persona di che stato o<br />
conditione si sia, così maschio come femina, il portare et usare in sorte alcuna d’habito<br />
o vestimento lungo o curto, né in birette o capelli, oro, argento battuto, tirato<br />
o fi<strong>la</strong>to, buono o falso che si sia, né te<strong>la</strong> d’oro o d’argento, né brocato, gioie o pietre<br />
pretiose, buone o finte di qual si voglia sorte, o paste di profumi, né anco si possi<br />
usare recami grandi né piccoli fatti o con disegno trapontati in te<strong>la</strong>ro overo d’agocchia<br />
di qual si sia sorte.<br />
Similmente si prohibisce alle donne di portare habito alcuno tagliato, piccato o<br />
trapontato dal busto in gioso, eccetto però le rubbe et sottane d’ormesino et<br />
taffettà305 , che si concede potersi tagliare, piccare et frappare come li pare.<br />
Si prohibisce anco alle donne che non possano portare pellizze, rubbe, capotti o<br />
feraioli, né alcun’altra si sia cosa foderata di gibellini o lupi cervieri.<br />
Item si prohibisce che le donne non possano portare ne le buone gratie o manizze<br />
oro, argento, recami, perle, né cosa alcuna altra prohibita come di sopra, il che si dechiara<br />
ancora intendersi per li gibellini, lupi cervieri et ventagli, alli quali però si conce-<br />
304 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
1574, gennaio 7-8. Bandi, Provisione reformata sopra le pompe, e vestire così delle donne<br />
come de gli huomini, apparati di doti, et de banchetti. Publicata alli VII et reiterrata alli<br />
VIII di genaro MDLXXIIII. In Bologna, per Alessandro Benacci. Con licenza de’ superiori.<br />
1574, febbraio 7-8 e 17. Bandi, Provisione reformata sopra le pompe, et vestire così delle<br />
donne, come de gli huomini apparati di doti, et de banchetti, publicata alli 7 et reiterata alli<br />
8 di febraro MDLXXIIII. Con una nuova gionta publicata alli 17 del suddetto mese, et anno.<br />
305 1574, gennaio 7-8. Bandi aggiunge teletta, et tabì.
Bologna 225<br />
de che si possa portare le teste et manichi respettivamente d’oro et le catene a quali seranno<br />
attaccate pur similmente d’oro, senza però gioie o pietre pretiose come di sopra.<br />
Item si prohibisce espressamente alle donne portare frontali, centure, col<strong>la</strong>ne<br />
overo ordini di gioie, perle, oro, pietre pretiose o altra cosa prohibita.<br />
Se li concede però il portare anelli con li pendenti d’oro alle orecchie, pur che<br />
non passino il valore di scudi quindeci.<br />
Si concede alle donne il poter portar un filo di perle solo, ma che 306 non passi <strong>la</strong><br />
fontanel<strong>la</strong> del<strong>la</strong> go<strong>la</strong>, et chi non potrà o non vorrà portare il vezzo di perle come di sopra<br />
se li concede il portare una col<strong>la</strong>na che non passi però il valore di scudi cinquanta,<br />
ma in un medesimo tempo si prohibisce il portare il vezzo et <strong>la</strong> col<strong>la</strong>na et similmente se<br />
li concede il portare dui o più annelli al dito et dui brazzali d’oro, nelli quali però non<br />
sia cosa alcuna prohibita. Concedendo ancora alle spose che oltre le cose dette di sopra<br />
possano portare, per dui anni continui cominciando dal dì che seranno sposate et seguendo<br />
fino in fine, due pendenti, uno dei quali possi essere croce et non più oltre.<br />
Item espressamente si commanda che nissuna persona di qual si sia conditione<br />
o preeminentia possa havere o portare coperte da cocchio, carette, o carozze o di loro<br />
cavalli, di veluto, raso, damasco o qual sorte di drappo si sia, né anco foderate di<br />
qual si sia seta, né in modo alcuno ricamate, né trinzate, ma sol<strong>la</strong>mente se gli concede<br />
che le possano listare o bandare di veluto o d’altro drappo 307 . Commandandosi<br />
che non sia lecito a persona alcuna usare cocchi, carrette o carozze dorate né argentate<br />
in alcuna lor parte, eccetto che ne le palle, arme o insegne che in essi seranno,<br />
quali si tollera si possano dorare et argentare honestamente.<br />
Et di più si commanda et vieta che nissuna persona di qual si voglia conditione<br />
et sesso possi nel<strong>la</strong> deta città usare a cocchi, carette o carozze più d’un par de cavalli<br />
o cavalle per volta 308 .<br />
Inoltre si prohibisce a gli huomini di qual si sia stato o conditione che non possano<br />
portare habiti o vestimenti di qual si sia sorte che siano recamati, né che in essi<br />
in modo alcuno sia cosa alcuna prohibita come di sopra.<br />
Item che nissun huomo di qual si sia conditione, titolo o preminentia possi usare<br />
né portare gualdrappe tutte di veluto o di qual si sia altro drappo, né in modo alcuno<br />
recamate, né in ornamenti de cavalli o armatura portare gioie di qual si sia sorte, né<br />
oro né argento battuto, ma solo si concede che honestamente possano havere et portare<br />
dorate o argentate le borchie, li chiovi, fibbie et staffe de tali fornimenti de cavalli,<br />
et nelle selle armate haverci solo un fregietto dorato di <strong>la</strong>rghezza d’un dito et non più.<br />
306 1574, gennaio 7-8. Bandi aggiunge effettualmente in giro.<br />
307 1574, gennaio 7-8. Bandi aggiunge pur che non eccedano il numero di braccia cinque<br />
per ciascuna.<br />
308 1574, gennaio 7-8. Bandi aggiunge Ne le veste da donna tanto di sopra quanto di sotto<br />
non si possa ponere in balze più di cinque braccia di drappamento et che le balze non<br />
possano essere foderate d’alcuna sorte seda, né sopra quelle esservi alcuna cosa prohibita. In<br />
alcuna sorte de vestimenti da huomini, così di sotto come di sopra, non vi si possa ponere<br />
in balze del<strong>la</strong> qualità et conditione come di sopra più di braccia tre, con <strong>la</strong> prohibitione come<br />
di sopra, prohibendo etiam espressamente il potere mettere nelle calce al<strong>la</strong> marinara o<br />
al<strong>la</strong> savoina (che dicono) più di braccia sei di drappamento.
226 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Et per provedere anco alle immoderate spese che si sogliono fare in dare li mobili alle<br />
spose, le quali cose sono di nissuna o poca utilità a gli huomini ma di molto incommodo<br />
di chi le marita, però si ordina che per <strong>la</strong> dote di mille scudi non si possi dare di<br />
apparato in tutto più del valore di centocinquanta scudi, per dote di dua mil<strong>la</strong> scudi gli<br />
apparati non possono passare il valore di trecento scudi, et per dote di tre mil<strong>la</strong> scudi tali<br />
apparati non possano ascendere al valore di più di quattrocentocinquanta scudi, et per<br />
<strong>la</strong> dote di quattro mil<strong>la</strong> scudi gli apparati siano so<strong>la</strong>mente di seicento scudi. Et così da<br />
quello in suso quanto si sia <strong>la</strong> dote gli apparati non possono passare il valore delli sudetti<br />
seicento scudi, li quali apparati si dechiara che siano comprese tutte le vesti, così di seta<br />
come di <strong>la</strong>na, con <strong>la</strong>vori o senza, et biancherie et qualunque altra sorte de abbigliamenti<br />
et massime casse, ancone et specchi; espressamente vietando che dette cose, cioè casse,<br />
specchi et ancone, non si debbano fare ornate di veluto o d’altro drappo, né con <strong>la</strong>vori<br />
d’oro o d’argento battuto, né con sorte alcuna di gioie.<br />
Sotto pena a chi contrafarà in parte alcuna del<strong>la</strong> presente provisione per <strong>la</strong> prima<br />
volta di scudi cinquanta, per <strong>la</strong> seconda del doppio et per <strong>la</strong> terza del<strong>la</strong> pena triplicata<br />
et perdita di tutte le robbe e ornamenti con li quali si fosse contrafatto, et nel<strong>la</strong> medesima<br />
pena triplicata et perdita di robbe incorrerà ciascuna volta che oltra le tre contrafacesse<br />
al<strong>la</strong> presente provisione. Et tali pene et perdita di robbe si applicaranno per un<br />
terzo al<strong>la</strong> camera, un terzo a luoghi pii da dichiararsi da sua signoria illustrissima et<br />
l’altro terzo egualmente all’essecutore et accusatore che serà tenuto secreto.<br />
Dechiarando che per le suddette pene seranno tenuti li padri per li figliuoli o figliuole,<br />
li mariti per le moglie, li fratelli per le sorelle o altro che habbia governo di<br />
chi contrafarà. Et per le spose che non hanno padri né fratelli o mariti sieno obbligati<br />
quei tali che le havranno sotto <strong>la</strong> cura et custodia loro et che le terranno in casa, così<br />
maschii come femine. Con dechiaratione però che un pagamento solo fatto dalli sopranominati<br />
per ciascuno de contrafacienti et ciascuna volta basti et s’intenda satisfatta<br />
<strong>la</strong> pena, né possa alcuno che contrafacesse o altri per lui esser in modo alcuno audito<br />
né inteso in fare escusatione alcuna, né dimandare remissione o gratia di pena, se<br />
prima effettualmente non havrà depositato <strong>la</strong> pena et cose con le quali si sia contrafatto,<br />
in caso del<strong>la</strong> perdita di esse, appresso il sacro Monte di pietà. Commandando<br />
medesimamente alli sarti, recamatori et altri artefici che non <strong>la</strong>vorino o fabrichino alcuna<br />
delle cose prohibite nel<strong>la</strong> presente provisione. Sotto pena di scudi diece per <strong>la</strong><br />
prima volta, <strong>la</strong> seconda volta di scudi vinti, <strong>la</strong> terza serà <strong>la</strong> pena pecuniaria triplicata,<br />
d’applicarsi tal pena come di sopra. Et in oltre se li darà subito in publico tre tratti di<br />
corda 309 . Notificando anco che nel<strong>la</strong> presente provisione non s’intendono compresi<br />
sco<strong>la</strong>ri forestieri o altri forestieri che al presente sono o verranno in questa città, a<br />
quali si tolera e tolerarassi portare et usare quegli habiti che a loro piaceranno.<br />
309 Sotto pena di scudi diece … tre tratti di corda] Sotto pena, per <strong>la</strong> prima volta, al patrone<br />
del<strong>la</strong> bottega di scudi venticinque et di tre tratti di corda, et alli garzoni che <strong>la</strong>vorasseno<br />
in tali <strong>la</strong>vori et che non denontiassero il patrone di scudi diece d’oro et di tre tratti di<br />
corda, et alli altri garzoni che non lo denontiassero sapendolo di tre tratti di corda, <strong>la</strong> seconda<br />
volta di detta corda e <strong>la</strong> pena pecuniaria dupplicata, <strong>la</strong> terza volta detta corda et <strong>la</strong> pena<br />
pecuniaria triplicata d’applicarsi come di sopra 1574, gennaio 7-8 Bandi.
Bologna 227<br />
Dechiarando che le donne forestieri, maritate in detta città, sieno et se intendano<br />
sottoposte al<strong>la</strong> presente legge et provisione. Et il medesimo s’intenda de gli huomini<br />
forestieri che hanno preso o pigliaranno per moglie donna bolognese, tenendo<br />
però casa aperta, o che havranno domicilio in Bologna310 .<br />
Alle donne che habitano in contado et castel<strong>la</strong> si concede il portare li centorini<br />
con li passetti et fibbie d’argento sopradorati di veluto, purché non siano di brocato<br />
de oro, né d’argento o di cremesino, et anco li corali so<strong>la</strong>mente al collo, ma però<br />
senza alcuno ornamento d’oro, prohibendoli il portare col<strong>la</strong>ne o altra cosa d’oro al<br />
collo et in testa et anco il portar habiti di sorte alcuna di seta et gli habiti di panno<br />
et di saglia listati di veluto, sotto <strong>la</strong> pena come di sopra.<br />
Delli banchetti<br />
Si ordina et commanda che nissuna persona di qual si sia essere, stato, conditione<br />
o preeminentia possa usare né far portare nelli conviti et banchetti che facesse per<br />
qual si sia causa più di due portate de vivande, fra quali non ci possa esser solo che<br />
due sorte di selvaticine311 , et in tutto non possino esser più di sei arosti et sei alessi312 .<br />
Et infra le dette portate non ci possa essere se non due313 sorte de pastizzi, due sorte di<br />
torta et due sorte de potaggii314 . Et inoltre si prohibisce che fra le vivande da carne<br />
non ci possa essere alcuna sorte di pesce315 . Et per confettioni si ordina che non ci<br />
possa essere se non cottognata et una so<strong>la</strong> sorte di confetti minuti. Eccetto che nelli<br />
conviti et banchetti di nozze, che si tollera che vi sieno di più due sorte di confetti<br />
grossi. Sotto pena per ciascuna volta che si contrafarà per detti conviti et banchetti di<br />
scudi vinticinque316 alli patroni d’applicarsi come di sopra, et di più altre pene ancora<br />
corporali da imponere ad arbitrio di sua signoria illustrissima alli cuoghi et soprastanti<br />
a gli ordini di tali conviti et banchetti, et anco di scudi vinticinque d’applicarsi et<br />
imponersi come di sopra317 .<br />
Si dechiara et chiarisce che le cose prohibite et comprese nel<strong>la</strong> presente prohibitione<br />
s’intendano prohibite così in casa come fuori, et tanto nel<strong>la</strong> città come nel<br />
contado di essa. Notificando che ciascuno serà admesso d’accusare li trasgressori<br />
310 1574, gennaio 7-8. Bandi aggiunge Si dichiara anchora che tutti li habiti, così da donna<br />
come da huomo, fatti fin qui si possano portare per tre anni continui soli et non più oltre<br />
come si trovano di presenti, pur che siano conformi al<strong>la</strong> grida passata.<br />
311 1574, gennaio 7-8. Bandi aggiunge cioè una so<strong>la</strong> vo<strong>la</strong>tile et una quadrupede.<br />
312 sei arosti et sei alessi] quattro arosti, et dui alessi 1574, gennaio 7-8. Bandi.<br />
313 due] una 1574, gennaio 7-8. Bandi.<br />
314 1574, gennaio 7-8. Bandi aggiunge rimettendo all’arbitrio di ciascuno che non volesse<br />
dare alessi il potere supplire in quel cambio con dui altri arosti, purché non si passi il numero<br />
delle salvaticine come di sopra.<br />
315 1574, gennaio 7-8. Bandi aggiunge et ostreghe.<br />
316 vinticinque] cinquanta 1574, gennaio 7-8. Bandi.<br />
317 et di più altre pene … come di sopra] alli cuoghi et soprastanti a gli ordini di tali<br />
conviti et banchetti di tre tratti di corda e anco di scudi vinticinque d’applicarsi et imponersi<br />
come di sopra, et se saranno di quelli del pa<strong>la</strong>zzo di tre tratti di corda et del<strong>la</strong> privatione<br />
dell’offitio et di detta pena pecuniaria 1574, gennaio 7-8. Bandi.
228 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
del<strong>la</strong> presente provisione et seranno tenuti secreti. Et oltra le portioni delle pene applicate<br />
come di sopra, se li farà altra honesta recognitione, e contra gli inobedienti<br />
si procederà senza rispetto di persona alcuna.<br />
Per parere dell’illustrissimo et reverendissimo signor legato et dell’illustre regimento<br />
di Bologna, si son deputati quattro gentil’huomini di detto regimento che<br />
sieno con sua signoria illustrissimo con chi serà al governo di questa città in vigi<strong>la</strong>re<br />
che tal provisione tanto utile se habbi da osservare, li quali due giorni del<strong>la</strong> settimana,<br />
che seranno il lune et venerdì doppo vespero, ancora che fossero festivi, si riduranno<br />
in pa<strong>la</strong>zzo nel<strong>la</strong> camera del scalco di signori antiani, acciò, se alcuni amorevoli<br />
del<strong>la</strong> città volessero, del che si pregano, par<strong>la</strong>re con detti deputati o con parte<br />
di essi in secreto, possano essere ascultati et ricevere police et piacendoli serano tenuti<br />
secretissimi. Et le pene che si caveranno de contrafacienti saranno distribuite<br />
secondo il bando318 .<br />
Seguita <strong>la</strong> provisione di funerali319 Per obviare alli abusi et immoderate spese che nelle sepolture et nell’esequie de<br />
morti si fanno, ha ordinato monsignor illustrissimo et reverendissimo cardinale Paleotti<br />
vescovo di Bologna che sieno osservati gli infrascritti capitoli.<br />
Primo, che per morte di qual si voglia persona di che grado o conditione si sia<br />
non si sonino campane a botti in alcuna chiesa, né per <strong>la</strong> sepoltura né per l’essequie.<br />
Secondo, che non si possi sonare Ave Maria per dare segno che alcuno sia mor-<br />
318 Per parere dell’illustrissimo … secondo il bando] Et per assicurarsi sua signoria reverendissima<br />
che <strong>la</strong> presente grida sia invio<strong>la</strong>bilmente osservata, darà carico a chi più li piacerà<br />
di osservare li contrafacienti et riferirlo a lei, acciò possa dare loro il debito castigo, oltre che<br />
vuole li deputati da lei habbino auttorità innanzi <strong>la</strong> re<strong>la</strong>tione di levare il pegno a chi contrafarà<br />
1574, gennaio 7-8. Bandi. 1574, febbraio 7-8 e 17. Bandi reca una nuova gionta publicata<br />
alli 17 del suddetto mese et anno: Conciò sia che nel<strong>la</strong> grida delle pompe publicata alli 7 et<br />
reiterata alli 8 del passato non si faccia special mentione delle donne forestiere maritate a forestieri<br />
habitante in questa città, talché par essere in loro libertà di potere usare quel<strong>la</strong> sorte<br />
d’habiti et ornamenti che più loro piace, et essendoci hora espresso ordine di nostro signore<br />
ch’elle habbino da soggiacere al<strong>la</strong> suddetta grida et provisione come le proprie bolognese,<br />
monsignor reverendissimo governatore di Bologna inherendo a detto ordine dechiara, con<br />
participatione delli magistrati et reggimento d’essa città, che tutte le donne forestiere habitante<br />
al presente et che verranno ad habitare in questa città, o che tengono o terranno fermo domicilio<br />
in essa, et così maritate a terrieri come a forestieri, siano sottoposte et s’intendono<br />
subiacere in tutto et per tutto al<strong>la</strong> provisione et grida sopradetta et alle pene contenute in essa.<br />
Inoltre, accioché non possi giustamente suffragare alcuna sorte di scuse a chi pretendesse<br />
non havere passato col vezzo <strong>la</strong> fontanel<strong>la</strong> del<strong>la</strong> gol<strong>la</strong> perché <strong>la</strong> quantità delle perle non potesse<br />
in effetto fare maggior giro che del contorno del collo, se bene lo facesse maggiore et più<br />
basso con <strong>la</strong> longhezza dei <strong>la</strong>zzi delle cordelle, fettuzze o altro, si dechiara che in alcun modo<br />
né con quantità di perle né con longhezza di detti <strong>la</strong>zzi possano i vezzi passare il giro del collo<br />
sino al<strong>la</strong> fontanel<strong>la</strong> del<strong>la</strong> gol<strong>la</strong>, sotto le pene contenute nel<strong>la</strong> sopradetta grida.<br />
319 La provisione di funerali è presente esclusivamente nell’esemp<strong>la</strong>re con collocazione BCA<br />
BO, A.V.I.VII.1/II. vol. 1, cc. 297-314 di 1572, ottobre 31 - novembre 1. Bandi.
Bologna 229<br />
to, overo <strong>la</strong> campana a longo per portare al<strong>la</strong> sepoltura, eccetto che nel<strong>la</strong> parocchia<br />
del morto et nel<strong>la</strong> chiesa dove il defonto si ha da sepelire et nel<strong>la</strong> chiesa cathedrale<br />
overo di San Petronio, quando alcuni de consortii o capitoli di dette chiese sono invitati<br />
ad accompagnare il morto.<br />
Terzo, nel portare il defonto al<strong>la</strong> sepoltura non si possi pigliare se non una compagnia<br />
spirituale de battuti, una rego<strong>la</strong> de frati, dove si ha il morto a sepelire, uno<br />
consortio o del<strong>la</strong> chiesa cathedrale overo di San Petronio, et similmente uno delli capitoli<br />
di dette chiese quando il morto si ha da sepelire in alcuna d’esse.<br />
Quarto, si permette ancora che possano essere invitati orfani, orfane et altri poveri<br />
et una rego<strong>la</strong> di quei frati che niente veramente hanno in commune, oltra <strong>la</strong><br />
compagnia del Santissimo Sacramento.<br />
Quinto, quando nissuno de consortii serà invitato potrà il rettore del<strong>la</strong> parocchia<br />
chiamare dieci preti al più, ma andandovi consortio bastarà egli solo in loro<br />
compagnia.<br />
Sesto, per quelli che seranno defonti in dignità ecclesiastica, overo magistrato, o<br />
che siano dottori di collegio, si permette anco che oltre gli ordini sopradetti possa<br />
esser invitato uno delli dui capitoli di San Pietro o San Petronio.<br />
Settimo, a tutti li sopradetti capitoli, consortii, regole de frati, battudi et altri invitati,<br />
le torze, candelotti et candele che s’havranno da dare sieno di cera gial<strong>la</strong> et nel numero<br />
et modo ordinato et prescritto a parte da sua signoria illustrissima. Ma alli orfani, orfane,<br />
poveri, hospitali et monasterii si possa dare quel<strong>la</strong> elemosina che parerà a ciascuno.<br />
Ottavo, non si portino li morti al<strong>la</strong> sepoltura se non di giorno et non per <strong>la</strong><br />
piazza grande, se non li defonti in magistrato, ma per <strong>la</strong> via più retta et breve dal<strong>la</strong><br />
casa del defonto al<strong>la</strong> chiesa dove si havrà da sepelire.<br />
Nono, non possino gli heredi mandare alcuno vestito con habito lugubre ad accompagnare<br />
il morto o stare intorno al mortorio all’essequie, eccetto però per dottori,<br />
per li quali si permette di potere vestire quattro so<strong>la</strong>mente che portino li libri dietro.<br />
Decimo, non si affighino insegne et arme alcune del morto per chiese né in altro<br />
luogo, né si faccia catafalco, ma solo si possi sopra una tavo<strong>la</strong> coperta di negro<br />
ponere il mortorio, dove non si possino affigere più di quatro arme del morto, et<br />
alli magistrati so<strong>la</strong>mente otto, che si levino poi subito dopo l’officio o anniversario,<br />
né si accendino candele se non alli altari, et al letto mortorio non si possino accendere<br />
più di quatro torze et per magistrati et altri in dignità so<strong>la</strong>mente otto.<br />
Undecimo, non si facino depositi o si attachino cassoni col corpo del morto né<br />
vuoti alle muraglie delle chiese et altrove.<br />
Duodecimo, li forestieri non s’intendano compresi ne gli ordini sopradetti.<br />
Decimoterzo, non si faccino sermoni funebri in chiesa senza licenza di sua signoria<br />
illustrissima.<br />
Sotto pena in tutte le sopradette cose alli preti, frati et altre persone ecclesiastiche<br />
che contrafaranno di sospensione a divinis, et alli capi di fameglia et altri soprastanti<br />
del morto dell’ingresso del<strong>la</strong> chiesa per tre mesi, et alli beccamorti et altri di scudi vinticinqui<br />
d’applicarsi a luoghi pii et altre pene ad arbitrio di sua signoria illustrissima.<br />
Breve sanctissimi domini nostri Gregorii papae XIII confirmatorium suprascriptae<br />
provisionis pomparum et funeralium
230 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Ad futuram rei memoriam. Iustum maxime et aequum censemus ut ea quae ad<br />
urbium nobis subiectarum et precipue patriae nostrae Bononiae, cuius periucunda<br />
nobis est recordatio, publicam utilitatem et commodum statuta sunt, per nos approbentur,<br />
et apostolica auctoritate confirmentur. Accepimus nuper dilectum filium nostrum<br />
Alexandrum tituli Sanctae Mariae in Via praesbiterum cardinalem Sfortiam<br />
nuncupatum, tunc civitatis Bononiensis apostolicae sedis de <strong>la</strong>tere legatum, una<br />
cum dilectis filiis antianis consulibus et vexillifero iustitiae ac magistratu quadraginta<br />
virorum reformatorum status libertatis eiusdem civitatis per publice propositum de<br />
mense octobris proxime e<strong>la</strong>psi edictum sub quibusdam poenis, ne civitas praedicta<br />
in virorum ac mulierum ornatu conviviisque faciendis ingenti sumptu exhauriretur,<br />
dilectum vero filium nostrum Gabrielem tituli Sanctorum Ioannis et Pauli et praesbiterum<br />
cardinalem Paleotum vocatum, Bononiensis Ecclesiae praesulem, simili de<br />
causa motum et ad parcendum maxime gravibus expensis quae in pompa funeris<br />
ducenda mortuorumque exequiis celebrandis in eadem civitate fiebant, aliqua constituisse<br />
et ordinasse prout im eorum edictis et super illis confectis publicis scripturis<br />
<strong>la</strong>tius explicatur. Nos igitur ne civitatum nostrarum opes parum utiliter et inanibus<br />
pompis consumantur, cum il<strong>la</strong>e inter praecipue civitatum commoda enumerentur,<br />
providere volentes ac dictorum edictorum seu statutorum seriem ac si de verbo ad<br />
verbum praesentibus insererentur pro sufficienter expressis habentes, motu proprio<br />
et ex certa scientia omnia et singu<strong>la</strong> in dictis edictis et statutis, etiam quo ad poenas<br />
per contrafacientes ipso facto incurrendas contenta, apostolica auctoritate approbamus<br />
et confirmamus illisque perpetuae et invio<strong>la</strong>bilis firmitatis, tanquam ad publicam<br />
utilitatem editis, robur adiicimus, supplentes omnes et singulos iuris et facti defectus,<br />
si qui forsan intervenerint in eisdem. Mandantes omnibus et singulis pro<br />
tempore sedis apostolicae de <strong>la</strong>tere legatis, vicelegatis, et gubernatoribus caeterisque<br />
ad quos spectat ut edicta praedicta et in eis contenta quaecunque praesentium nostrarum<br />
literarum maxime auctoritate suffulti ab omnibus cuiuscunque dignitatis,<br />
gradus, et nobilitatis existentibus omnino observari faciant. Decernentes praesentes<br />
literas et in eis contenta quaecunque nullo unquam tempore de surreptionis vel<br />
obreptionis vitio aut intentionis vel alio quavis defectu notari, redargui vel impugnari,<br />
sed semper validas et efficaces exixtere suosque plenarios effectus sortiri, sicque<br />
per quoscunque iudices et commissarios ac Sanctae Romanae Ecclesiae cardinales,<br />
necnon causarum pa<strong>la</strong>tii apostolici auditores, sub<strong>la</strong>ta eis eorum cuilibet quavis aliter<br />
iudicandi et interpretandi facultate, iudicari et diffiniri debere ac irritum et inane<br />
quicquid secus super his a quoquam quavis auctoritate scienter vel ignoranter contigerit<br />
attentari, contrariis quibuscunque non obstantibus.<br />
Datum Romae, apud Sanctum Petrum, sub annulo piscatoris, die VII ianuarii<br />
MDLXXIII, pontificatus nostri anno primo.<br />
Il medesimo breve tradotto in volgare per maggior intelligenza di tutti<br />
A futura memoria. Giudichiamo esser molto giusto et honesto che da noi siano<br />
approvate et confirmate con autorità apostolica quelle cose che sono statuite ad utilità<br />
publica delle città a noi suddite et specialmente del<strong>la</strong> nostra patria di Bologna, <strong>la</strong><br />
cui rimembranza ci è molto gioconda. Però, havendo inteso esser stato fatto del mese<br />
di ottobre prossimo passato dal diletto figliuolo nostro Alessandro cardinale Sfor-
Bologna 231<br />
za legato del<strong>la</strong> città di Bologna, insieme con li diletti figliuoli antiani consoli et confaloniere<br />
di giustitia et col magistrato di quaranta reformatori del stato del<strong>la</strong> libertà<br />
di detta città uno editto publico, sotto certe pene, acciò <strong>la</strong> città non si consumasse<br />
nelle spese dell’ornato degli huomini et delle donne et delli convivii, et il diletto figliuolo<br />
nostro Gabriele cardinale Paleotti vescovo di Bologna, mosso da simil causa<br />
et per sparagnare le spese delli funerali et essequie haver parimente ordinate alcune<br />
cose, come più <strong>la</strong>tamente appare ne gli editti et scritture publiche sopraciò fatte, volendo<br />
noi provedere che le ricchezze del<strong>la</strong> nostra città non si consumino inutilmente<br />
in vane pompe, sendo esse richezze annoverate fra i principali commodi del<strong>la</strong> città,<br />
havuto persufficientemente espresso <strong>la</strong> serie et tenore delli prefatti editti et statuti,<br />
come se di paro<strong>la</strong> in paro<strong>la</strong> fossero inseriti nel presente breve, di nostro motu proprio<br />
et certa scientia et con autorità apostolica approviamo et confirmiamo ogni et<br />
ciascuna cosa contenuta in detti statuti et editti, etiam quanto alle pene da incorrersi<br />
de facto da chi contrafarà, aggiongendo ad essi statuti et editti forza di perpetua et<br />
invio<strong>la</strong>bil firmezza come fatti a publica utilità, supplendo ogni et ciascun diffetto così<br />
di ragione come di fatto, se per sorte ve ne fosse intravenuto alcuno. Commettendo<br />
a tutti et ciascuno, legato, vicelegato o governatore per il tempo et a chiunque altro<br />
spetta che debbano fare osservare totalmente i prefatti editti et le cose in essi contenute<br />
da qualunque di qual si voglia dignità, grado et nobiltà. Ordinando che il<br />
presente breve et qualunque cosa in esso contenuta non possa esser mai per alcun<br />
tempo notata, ripresa o impugnata di vitio di surreptione o obreptione, né di diffetto<br />
d’intentione o di qualunque altra cosa, ma sempre dovere esser valido et efficace,<br />
et ottenere i suoi pieni effetti; et così per qualunque iudice, commissario, cardinale,<br />
auditori del sacro pa<strong>la</strong>zzo doversi giudicare et diffinire, levata loro l’auttorità et facoltà<br />
di altrimenti giudicare et interpretare. Dechiarando irrito et vano tutto quello che<br />
altrimenti sopra ciò da qualunque di qual si voglia autorità scientemente o ignorantemente<br />
sarà attentato. Non ostante qualunque cosa in contrario.<br />
Dato in Roma appresso San Pietro sotto l’annello piscatorio alli VII genaro 1573<br />
l’anno primo del nostro pontificato.<br />
1573, gennaio 13<br />
Bandi<br />
Provisione sopra i funerali per ordine di monsignor illustrissimo et<br />
reverendissimo cardinale Paleotti vescovo di Bologna. Confirmata per breve<br />
di nostro signore papa Gregorio XIII. [Bologna, 13 gennaio 1573] In<br />
Bologna per Alessandro Benacci MDLXXIII 320<br />
320 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
1591, settembre 28. Bandi, Ordine et pragmatica sopra i funerali fatta per ordine dell’illustrissimo<br />
et reverendissimo signor cardinale Paleotti all’hora vescovo di Bologna. Confermata<br />
per breve da papa Gregorio XIII santa memoria et publicata in Bologna sotto li XIII di
232 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Per obviare alli abusi et immoderate spese che nelle sepolture et nell’esequie de<br />
morti si fanno, ha ordinato monsignor illustrissimo et reverendissimo cardinale Paleotti<br />
vescovo di Bologna che sieno osservati gli infrascritti capitoli.<br />
Primo 321 , che per morte di qual si voglia persona di che grado o conditione si sia<br />
non si sonino campane a botti in alcuna chiesa, né per <strong>la</strong> sepoltura né per l’essequie.<br />
Secondo, che non si possi sonare Ave Maria per dare segno che alcuno sia morto,<br />
overo <strong>la</strong> campana a longo per portare al<strong>la</strong> sepoltura, eccetto che nel<strong>la</strong> parocchia<br />
del morto et nel<strong>la</strong> chiesa dove il defonto si ha da sepelire, et nel<strong>la</strong> chiesa cathedrale<br />
overo di San Petronio, quando alcuni de consortii o capitoli di dette chiese sono invitati<br />
ad accompagnare il morto.<br />
Terzo, nel portare il defonto al<strong>la</strong> sepoltura non si possi pigliare se non una compagnia<br />
spirituale de battuti, una rego<strong>la</strong> de frati dove si ha il morto a sepelire, uno<br />
consortio, o del<strong>la</strong> chiesa cathedrale overo di San Petronio, et similmente uno delli<br />
capitoli di dette chiese quando il morto si ha da sepelire in alcuna d’esse.<br />
Quarto, si permette ancora che possano essere invitati orfani, orfane et altri poveri<br />
et una rego<strong>la</strong> di quei frati che niente veramente hanno in commune, oltra <strong>la</strong><br />
compagnia del Santissimo Sacramento.<br />
Quinto, quando nissuno de consortii serà invitato, potrà il rettore del<strong>la</strong> parocchia<br />
chiamare dieci 322 preti al più, ma andandovi consortio bastarà egli solo in loro<br />
compagnia 323 .<br />
Sesto, per quelli che seranno defonti in dignità ecclesiastica overo magistrato, o<br />
che siano dottori di collegio, si permette anco che oltre gli ordini sopradetti possa<br />
esser invitato uno delli dui capitoli di San Pietro, o San Petronio.<br />
Settimo, a tutti li sopradetti capitoli, consortii, regole de frati, battudi et altri<br />
invitati, le torze, candelotti et candele che s’havranno da dare sieno di cera gial<strong>la</strong> et<br />
nel numero et modo ordinato et prescritto a parte da sua signoria illustrissima. Ma<br />
alli orfani, orfane, poveri, hospitali et monasterii si possa dare quel<strong>la</strong> elemosina che<br />
parerà a ciascuno.<br />
Ottavo, non si portino li morti al<strong>la</strong> sepoltura se non di giorno et non per <strong>la</strong><br />
piazza grande, se non li defonti in magistrato, ma per <strong>la</strong> via più retta et breve dal<strong>la</strong><br />
casa del defonto al<strong>la</strong> chiesa dove si havrà da sepelire 324 .<br />
Nono, non possino gli heredi mandare alcuno vestito con habito lugubre ad accompagnare<br />
il morto, o stare intorno al mortorio all’essequie, eccetto però per dot-<br />
gennaro 1573. Con <strong>la</strong> riforma hora aggiunta del presente anno 1591 da monsignor reverendissimo<br />
coadiutore di Bologna, per ordine del sudetto illustrissimo et reverendissimo signor<br />
cardinale Paleotti arcivescovo, per causa degli abusi, introdutti dopo <strong>la</strong> publicatione del<strong>la</strong><br />
predetta pragmatica. [Bologna, 28 settembre 1591] In Bologna per Vittorio Benacci.<br />
321 1591, settembre 28. Bandi non numera i paragrafi.<br />
322 dieci] due 1591, settembre 28. Bandi.<br />
323 basterà egli solo in loro compagnia] potrà invitare quattro altri preti seco 1591, settembre<br />
28. Bandi.<br />
324 1591, settembre 28. Bandi aggiunge Né si possono accendere più di venti torze in tutto<br />
oltre quelle de capitoli di San Pietro o di San Petronio, quando saranno invitati.
Bologna 233<br />
tori, per li quali si permette di potere vestire quattro so<strong>la</strong>mente che portino li libri<br />
dietro.<br />
Decimo, non si affighino insegne et arme alcune del morto per chiese né in altro<br />
luogo, né si faccia catafalco, ma solo si possi sopra una tavo<strong>la</strong> coperta di negro<br />
ponere il mortorio, dove non si possino affigere più di quatro arme del morto et alli<br />
magistrati so<strong>la</strong>mente otto, che si levino poi subito dopo l’officio o anniversario, né<br />
si accendino candele se non alli altari, et al letto mortorio non si possino accendere<br />
più di quatro torze et per magistrati et altri in dignità so<strong>la</strong>mente otto.<br />
Undecimo, non si facino depositi o si attachino cassoni col corpo del morto né<br />
vuoti alle muraglie delle chiese et altrove.<br />
Duodecimo, li forestieri non s’intendano compresi ne gli ordini sopradetti.<br />
Decimoterzo, non si faccino sermoni funebri in chiesa senza licenza di sua signoria<br />
illustrissima.<br />
Lista di quello che per l’avenire s’havrà da dare per li funerali.<br />
Al capitolo del<strong>la</strong> cattedrale si dia per elemosina lire quindeci et a ciascuno canonico<br />
una torza de lir tre al più et tre mazzoli di candele.<br />
Alli mansionarii et capel<strong>la</strong>ni soliti del<strong>la</strong> chiesa insieme lir cinque et a ciascuno<br />
mansionario una torza di lire una e meza et doi mazzoli et a ciascuno capel<strong>la</strong>no uno<br />
candelotto d’onze dieci et uno mazzolo et al prevosto doi mazzoli.<br />
Alli chierici per ciascuno un mazzolo.<br />
Al campanaro per l’Ave Maria et longa un scudo d’oro et ventiquattro<br />
candele 325 .<br />
Al<strong>la</strong> sacristia una torza de lir una e meza et quaranta candele.<br />
Al<strong>la</strong> croce del capitolo una torza di lir tre, a quel<strong>la</strong> de mansionarii una torza de<br />
lir una e meza.<br />
Per li responsi candele ventiquattro.<br />
Al capitolo de i canonici di San Petronio lir dodici et a ciascuno canonico una<br />
torza di lir tre al più et tre mazzoli di candele.<br />
Alli mansionarri et capel<strong>la</strong>ni insieme lir quattro et a ciascuno mansionario una<br />
torza di lir una e mezza et doi mazzoli et a ciascuno capel<strong>la</strong>no un candelotto di onze<br />
diece et uno mazzolo.<br />
Alli chierici un mazzolo per ciascuno.<br />
Al campanaro per l’Ave Maria et longa un scudo d’oro et vintiquattro candele 326 .<br />
Al<strong>la</strong> sacristia una torza de lir una e meza et vintiquattro candele.<br />
Al<strong>la</strong> croce del capitulo una torza di lir tre.<br />
A quel<strong>la</strong> de mansionarii una de lir una e meza.<br />
325 uno scudo d’oro et ventiquattro candele] quattro lire e mezo sonando <strong>la</strong> campana<br />
grossa, et sonando <strong>la</strong> piccio<strong>la</strong> lir due, et regaglia solita 1591, settembre 28. Bandi.<br />
326 un scudo d’oro et vintiquattro candele] quattro lire e mezo sonando <strong>la</strong> campana grossa,<br />
et due sonando <strong>la</strong> piccio<strong>la</strong>, con le solite candele 1591, settembre 28. Bandi.
234 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Per li reponsi 24 candele.<br />
Al consortio di San Pietro, quando va senza il capitolo, lir cinque et a ciascuno<br />
di detto consortio un mazzolo et al prevosto doi mazzoli.<br />
A ciascun chierico un mazzolo.<br />
Per <strong>la</strong> campana so<strong>la</strong>mente lir dua.<br />
Al<strong>la</strong> sacristia candele quaranta.<br />
Al<strong>la</strong> croce candele venti.<br />
Per li responsi candele vintiquattro.<br />
Al consortio di San Petronio lir quattro, con li soliti capel<strong>la</strong>ni del<strong>la</strong> chiesa, il resto<br />
come a quello di San Pietro.<br />
Il parochiano con li preti invitati da lui habbia <strong>la</strong> solita elemosina de danari et a<br />
ciascuno prete si dia un mazzolo, et al parochiano una torzetta o vero candelotto,<br />
sesanta candele et soldi 327 dodeci per <strong>la</strong> campana.<br />
Al<strong>la</strong> compagnia del Sacramento una torza o vero candelotto che tocchi al<strong>la</strong><br />
compagnia, soldi sette all’invitatore et dui mazzoli a quello che porta <strong>la</strong> croce.<br />
Frati conventuali per <strong>la</strong> loro rego<strong>la</strong> lir due et una torza o vero candelotto, venti<br />
candele per <strong>la</strong> sacristia, venti per <strong>la</strong> croce et quaranta per responsi et hebdomadario<br />
et uno mazzolo per frate che accompagni il morto.<br />
Per sonare l’Ave Maria et longa, per <strong>la</strong> campana si paghi il terzo manco del solito<br />
proportionatamente in ciascuna chiesa, eccettuando quelle dove si suole dare so<strong>la</strong>mente<br />
soldi dodeci, a quali si dia il medemo.<br />
A frati poveri che non hanno in commune uno mazzolo per ciascuno che accompagnerà<br />
il morto et tutta quel<strong>la</strong> elemosina per il monasterio che li sarà data in<br />
danari, grano, farina o altro.<br />
Et quando il morto si portasse al<strong>la</strong> loro chiesa, possino havere il medesmo che si<br />
dà a frati conventuali.<br />
Alli battuti a ciascuno un mazzolo. Per il palio candele quaranta et niente altro.<br />
All’invitatore soldi sette.<br />
Al<strong>la</strong> croce una torzetta o vero candelotto.<br />
Al portatore del<strong>la</strong> croce et alli portatori del morto, qual non siano più de otto,<br />
venti candele per ciascuno.<br />
Al prete, guardiano, priore, sacristia, doi intonatori, doi mazzoli per ciascuno. Il<br />
medesmo alli cantori, se si pigliarano.<br />
Santo Bartholomeo, Maddalena, Mendicanti: Questi tre luoghi pii so<strong>la</strong>mente<br />
327 soldi] bolognini 1591, settembre 28. Bandi.
Bologna 235<br />
possino portare <strong>la</strong> croce et havere un candelotto per <strong>la</strong> croce et venti candele et tutta<br />
l’altra elemosina che li sarà data.<br />
Gli altri luoghi pii, hospitali et monasterii di suore povere che fossero invitati<br />
non ereghino stendardo o croce, ma possino havere tutta quel<strong>la</strong> elemosina che li serà<br />
donata.<br />
Li mazzoli delle candele sieno d’otto candele ordinarie per ciascuno 328 .<br />
Capitoli da osservarsi dalli deputati sopra i funerali<br />
Primo, gli eletti per quartieri habbino <strong>la</strong> cura di far sepellire quelli che mancarano<br />
nel lor quartiero, et bisognandoli aiuto si servino degli altri deputati alli altri quartieri.<br />
Quando occurrerà sepellire qualche corpo, gli deputati sopra ciò non deliberaranno<br />
cosa alcuna né andarano al<strong>la</strong> casa del defunto senza <strong>la</strong> presentia del curato,<br />
con parer del quale determinaranno quanto serà necessario.<br />
Ciascuno di loro habbia presso di sé queste ordinationi sopra funerali, né consiglino,<br />
dicano o faccino cosa contra dette ordinationi.<br />
Habbia ciascun di lor un catalogo de loghi pii del<strong>la</strong> città a quali si suol far elemosina,<br />
acciò lo possano mostrare alli parenti del morto, quali elegeranno quei luoghi<br />
che ad essi parerà, et si vieta che detti deputati in nessun modo possono proporre<br />
per sé o per altri direttamente o indirettamente né questo né quel loco pio, et<br />
non possano per detta causa ricevere presenti né elemosine o regaglia alcuna da luoghi<br />
pii. Sotto le infrascritte pene, et d’esser privi dell’officio, et se tali deputati saranno<br />
negligenti in fare l’officio loro li curati facciano ricorso a monsignor vescovo<br />
329 , che gli provederà d’altri in loco loro.<br />
Avertiscano che <strong>la</strong> destributione delle elemosine non si faccia nelle chiese, per<br />
vietare strepiti et tumulti che si sogliono fare, ma si faccia al<strong>la</strong> casa del defunto nel<br />
passare che si fa dinanzi ad essa quando si va a levare il corpo di casa o in altro luogo,<br />
purché si fuge <strong>la</strong> confusione et indecenza, dec<strong>la</strong>rando però che tutti gli invitati<br />
accompagnino il corpo sino al<strong>la</strong> sepoltura.<br />
Si ordina se per qualche accidente fosse necessario nelle chiese ove si sepelirano i<br />
corpi par<strong>la</strong>r de distributione alcuna, che di questo in nessun modo se ne tratti in<br />
chiesa, ma in sacristia o nel chiostro o nel<strong>la</strong> casa canonicale.<br />
Che li deputati per lor mercede non possino prendere se non quello li serà dato<br />
secondo il consueto, né si possino pigliare per sé torze né candele, né darne ad alcun<br />
altro fuor dell’ordine.<br />
Che nessuno de deputati s’habbia da interporre in <strong>la</strong>vare morti et aprire sepolture,<br />
né possino participare de guadagno alcuno con quelli che hanno tal cura.<br />
Se serà data cura ad alcuni d’essi deputati di levar <strong>la</strong> cera dalle speciarie o magagini,<br />
siano obligati di tenere bona cura et farne lista a partita per partita, et finite le<br />
328 1591, settembre 28. Bandi aggiunge cioè del<strong>la</strong> qualità contenuta nel<strong>la</strong> pragmatica, che<br />
non passi due quattrini per cande<strong>la</strong>.<br />
329 vescovo] arcivescovo 1591, settembre 28. Bandi.
236 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
esequie dar conto a parenti del morto così delle limosine distribuite di grano, pane<br />
et altre come del<strong>la</strong> cera levata dal<strong>la</strong> speciaria et restituita, descrivendo il numero<br />
delle torze et il peso de ogni cosa 330 .<br />
Siano diligenti i deputati di procurare che tutte le persone chiamate alle esequie<br />
sieno in ordine all’hora determinata et che nissuna compagnia o regu<strong>la</strong> si facci<br />
aspettar, et si raccordino che nel sepelire i poveri ancora essi usino carità et lo faccino<br />
gratis o con minor spesa che si può.<br />
Sotto pena in tutte le sopradette cose alli preti, frati et altre persone ecclesiastiche<br />
che contrafaranno di sospensione a divinis, et alli capi di famiglia et altri soprastanti<br />
del morto dell’ingresso del<strong>la</strong> chiesa per tre mesi, et alli beccamorti et altri di scudi vinticinqui<br />
d’applicarsi a luoghi pii et altre pene ad arbitrio di sua signoria illustrissima 331 .<br />
1573, gennaio 21<br />
Provvisioni<br />
Pompe<br />
Volendo monsignore reverendissimo il signor Lattantio Lattantii prothonotario<br />
apostolico et del<strong>la</strong> magnifica città di Bologna et suo contà et distretto dignissimo<br />
governatore, con consenso delli magnifici et eccelsi signori li signori antiani consoli<br />
et confaloniere di iustitia et delli illustri signori quaranta del reggimento di Bologna,<br />
provedere circa l’osservatione del bando altre volte fatto per li suoi precessori<br />
circa le pompe et vestire sì degli huomini come delle donne et apparati di doti et<br />
banchetti, acciò che qual si voglia persona sotto qual si voglia pretesto non possa<br />
escusarsi per il presente publico bando di ordine di nostra signoria come appare per<br />
il breve sopra ciò et anco di espresso ordine fatto a bocca da sua santità a sua signoria<br />
reverendissima ordina, statuisce et commanda che detto bando altre volte publicato<br />
sotto li 16 et reiterato li 18 di ottobre 1572 prossimo passato sotto le pene che<br />
in esso si contengono sia invio<strong>la</strong>bilmente osservato, notificando che contra trasgressori<br />
si procederà irremissibilmente.<br />
Lact. protonotarius apostolicus et gubernator<br />
Annibal B<strong>la</strong>ncus vexillifer iustitie<br />
Die 21 ianuarii 1573 suprascripta provisio publicata fuit ad arengheriam per Ludovicum<br />
Rivalem publicum bannitorem, presentibus quibuscumque testibus et presertim<br />
domino Antonio Dulutio et domino Alberto de Medici prout ipse preco retulit.<br />
330 1591, settembre 28. Bandi aggiunge Et volendo gli heredi delli defonti servirsi d’alcuno<br />
suo confidente nel comprare et distribuire le cere, elemosine et altro, non si possano detti<br />
deputati intromettere in detta distributione e compra; stando però sempre ferma <strong>la</strong> pragmatica<br />
nelle sue parti.<br />
331 Segue il testo <strong>la</strong>tino del breve di Gregorio XIII, datato 7 gennaio 1573, sopra le pompe e i<br />
funerali.
Bologna 237<br />
1574, gennaio 7-8<br />
Bandi<br />
Provisione reformata sopra le pompe, e vestire così delle donne come de gli<br />
huomini, apparati di doti, et de banchetti. Publicata alli VII et reiterrata alli<br />
VIII di genaro MDLXXIIII. In Bologna, per Alessandro Benacci. Con licenza<br />
de’ superiori 332<br />
1574, febbraio 7-8 e 17<br />
Bandi<br />
Provisione reformata sopra le pompe, et vestire così delle donne, come de gli<br />
huomini apparati di doti, et de banchetti, publicata alli 7 et reiterata alli 8<br />
di febraro MDLXXIIII. Con una nuova gionta publicata alli 17 del suddetto<br />
mese, et anno 333<br />
1575, aprile 6-7 e 9<br />
Bandi<br />
Provisione, et ordine sopra le pompe, et vestire così di donne, come de gli<br />
huomini, apparati di dote, et banchetti fatta. Et riformata dall’illustrissimo<br />
et reverendissimo monsignore arcivescovo di Nazzarette governatore di<br />
Bologna, di ordine espresso di nostro signore. Publicata alli VI di aprile, et<br />
reiterata alli VII et VIIII del medesimo MDLXXV. In Bologna per Alessandro<br />
Benacci. Con licentia de’ superiori334 332 Vedi 1572, ottobre 31 - novembre 1. Bandi, Provisione reformata sopra le pompe, e<br />
vestire si delle donne come de gli huomini, apparati di doti, et de banchetti. Publicata alli<br />
XXXI di ottobre et reiterata al primo di novembre MDLXXII. In Bologna, per Alessandro Benacci.<br />
Con licenza de’ superiori.<br />
333 Vedi 1572, ottobre 31 - novembre 1. Bandi, Provisione reformata sopra le pompe, e<br />
vestire si delle donne come de gli huomini, apparati di doti, et de banchetti. Publicata alli<br />
XXXI di ottobre et reiterata al primo di novembre MDLXXII. In Bologna, per Alessandro Benacci.<br />
Con licenza de’ superiori.<br />
334 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
1575, maggio 6 e 13. Bandi, Provisione, et ordine sopra le pompe, et vestire così di donne,<br />
come de gli huomini, apparati di dote, et banchetti, fatta, et riformata dall’illustrissimo<br />
et reverendissimo monsignore arcivescovo di Nazarette governatore di Bologna, di ordine<br />
espresso di nostro signore. Publicata alli VI d’aprile, et reiterata alli VII et VIIII, del medesimo<br />
1575. Con una aggiunta, et dichiaratione fatta da nostro signor, in alcuni capi di detta provisione.<br />
Publicata il dì VI del mese di maggio, et reiterata alli XIII detto 1575. In Bologna per<br />
Alessandro Benacci. Con licentia de’ superiori.
238 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
335 In esecutione del<strong>la</strong> volontà et ordine di nostro signore circa <strong>la</strong> moderatione et<br />
riformatione de le eccessive pompe di questa città di Bologna, havendo riguardo all’honore<br />
di Dio et al decoro et utile de popoli, con participatione et consenso delli<br />
magnifici signori signori antiani consoli et confallonieri di giustitia et delli illustri<br />
signori quaranta di regimento di Bologna, dopo molti discorsi sopra ciò havuti et<br />
maturamente deliberati et con participatione di monsignor illustrissimo et reverendissimo<br />
cardinale Paleotto vescovo di Bologna, si è conclusa et formata <strong>la</strong> presente<br />
giusta, santa et utile provisione, <strong>la</strong> quale commandiamo a doversi invio<strong>la</strong>bilmente<br />
et indifferentemente osservare, sotto le pene infrascritte 336 .<br />
1576, maggio 2-3. Bandi, Provisione, et ordine sopra le pompe, et vestire così di donne,<br />
come de gli huomini, apparati di dote, et banchetti, fatta, et riformata dall’illustrissimo et<br />
reverendissimo monsignore arcivescovo di Nazarette governatore di Bologna, di ordine<br />
espresso di nostro signore. Publicata alli VI d’aprile, et reiterata alli VII et VIIII del medesimo<br />
1575. Con una aggiunta, et dichiaratione fatta da nostro signore, in alcuni capi di detta<br />
provisione. Publicata il dì VI del mese di maggio, et reiterata alli XIII detto 1575. Et di nuovo<br />
publicata, per ordine di nostro signore alli II et III di maggio MDLXXVI. In Bologna per<br />
Alessandro Benacci. Con licenza de’ superiori.<br />
1579, gennaio. Bandi, Provisione et ordine sopra le pompe, et vestire così di donne come<br />
de gli huomini, apparati di dote et banchetti. Di espresso ordine di nostro signore con<br />
una gionta et dichiaratione fatta, da sua signoria in alcuni capi di detta provisione altre volte<br />
publicata sino l’anno 1575 del mese di maggio, et di ordine di monsignore illustrissimo et<br />
reverendissimo Sangiorgio governatore di Bologna. Ristampata il mese di genaro 1579. In<br />
Bologna per Alessandro Benacci.<br />
1580, dicembre 23 e 30. Bandi, Provisione et ordine sopra le pompe, et vestire così di<br />
donne come de gli huomini, apparati di dote et banchetti. Di ordine dell’illustrissimo et reverendissimo<br />
signor cardinale Cesi legato di Bologna. Publicato alli 23 et 30 di decembre<br />
1580. In Bologna per Alessandro Benacci. Con licenza de’ superiori.<br />
1581, giugno 29-30. Bandi, Provisione et ordine sopra le pompe, et vestire così di donne<br />
come de gli huomini, apparati di dote et banchetti. Di ordine dell’illustrissimo et reverendissimo<br />
signor cardinale Cesi legato di Bologna. Publicato alli 23 et 30 di decembre 1580. Et reiterata<br />
alli 29 et 30 di giugno 1581. Con <strong>la</strong> nuova gionta. In Bologna, per Alessandro Benacci.<br />
335 1576, maggio 2-3. Bandi aggiunge all’inizio Il molto illustrissimo et reverendissimo<br />
monsignor Ottavio Mirto vescovo di Caiazzo, progovernatore di Bologna, havendo havuto<br />
ordine da nostro signore di dovere rinovare et fare osservare <strong>la</strong> riforma altra volta fatta et publicata<br />
sopra le pompe, per tanto in esecutione del<strong>la</strong> bona et santa mente di sua beatitudine,<br />
col consenso anco delli magnifici signori antiani consoli et confaloniero di giustitia et delli<br />
illustri signori quaranta, innovando et publicando di nuovo <strong>la</strong> detta provisione ordina et comanda<br />
a doversi osservare invio<strong>la</strong>bilmente, sotto le pene contenute in esse, alle quali si procederà<br />
senza alcuna remissione. Il tenore del<strong>la</strong> quale provisione, è questo cioè.<br />
336 In esecutione del<strong>la</strong> volontà … sotto le pene infrascritte] Volendo l’illustrissimo et reverendissimo<br />
signor Pietro Donato cardinale Cesi legato de <strong>la</strong>tere del<strong>la</strong> città di Bologna provedere<br />
alle eccessive et superflue spese che si fanno in detta città così del vestire come del viver<br />
et altro, havendo riguardo all’honore di Dio et al decoro et utile de popoli, con participatione<br />
et consenso delli magnifici signori signori antiani consoli et confaloniero di giustitia,<br />
et delli illustri signori quaranta di regimento di Bologna, inherendo ancora alli altri bandi<br />
sopra ciò publicati et d’ordine di nostro signore, ordina etiam commanda espressamente<br />
<strong>la</strong> presente infrascritta provisione doversi invio<strong>la</strong>bilmente osservare sotto le infrascritte pene<br />
etc. 1580, dicembre 23 e 30. Bandi.
Bologna 239<br />
Prima prohibemo a qualunque persona, di che stato o conditione si sia, così<br />
huomo come donne, il portare et usare in sorte alcuna di habito o vestimento lungo<br />
o curto né in berette o cappelli oro, argento battuto, tirato o fi<strong>la</strong>to, bono o falso<br />
che si sia, né te<strong>la</strong> d’oro o d’argento, né broccato, gioie o pietre pretiose bone o finte<br />
di qual si voglia sorte, o paste di profumi, né anco si possa usare ricami grandi né<br />
piccoli, fatti o con disegni trapontati overo d’agucchia di qual si sia sorte.<br />
Item prohibemo che le donne non possano portare nelle bonegratie o manizze<br />
oro, argento, recami, perle, né cosa altra prohibita come di sopra, il che si dichiara<br />
ancora intendersi per li lupi cervieri, zibellini et ventagli, alli quali però si concede<br />
che si possa portare le teste e maniche respettivamente d’oro, et le catene a qual sarrano<br />
attaccati pur similmente d’oro, senza però gioie o pietre pretiose come di sopra.<br />
Item prohibemo espressamente alle donne il portare frontali, centure, col<strong>la</strong>ne<br />
overo ordini o altro ornato di gioie, perle, oro, argento, pietre pretiose o altra cosa<br />
prohibita, prohibendo ogni sorte di pietra pretiosa nelle orecchie, et ogni altra cosa<br />
che ecceda <strong>la</strong> valuta de quindeci scudi.<br />
Dichiarando che dette cose prohibite se intendano essere prohibite così fuori di<br />
casa come in casa in apparati di donne di parto o altre feste domestiche et in qual si<br />
voglia altro modo 337 . Si concede alle spose di poter portare un filo di perle solo, che<br />
non ecceda però il valore di scudi trecento, et chi non potrà overo non vorà portare<br />
il vezzo di perle come di sopra o di minor prezzo se li concede il portare una col<strong>la</strong>na<br />
so<strong>la</strong>, o una corona, o altra cosa di qualunque materia sia fuori che di perle, et non<br />
ecceda il valore di scudi cinquanta, ma in un medesimo tempo se li prohibisce il<br />
portare il vezzo et <strong>la</strong> col<strong>la</strong>na, et similmente se li concede il portare uno o al più doi<br />
annelli in dito con gioie, quali tutti doi insieme non passino il valsente de scudi cento,<br />
et anco doi bracciali d’oro, nelli quali però non sia smalto o altra cosa prohibita.<br />
Et più che possano portare un pendente o al più doi, per <strong>la</strong> testa uno et l’altro<br />
per il petto, nelli quali, se saranno gioie, non possano in tutto eccedere il valore de<br />
scudi ducento, dechiarando che li pendenti suddetti si possano portare so<strong>la</strong>mente<br />
per doi anni dal dì del sponsalitio et non più oltre, li anelli, col<strong>la</strong>ne et bracciali a loro<br />
benep<strong>la</strong>cito et le perle per anni doi dal dì del sponsalitio 338 .<br />
Et acciò non se possa commettere fraude nel valore del vezzo di perle, anelli et<br />
pendenti, ordiniamo che per l’avenire nissuna persona possi usarli tanto de comprati<br />
quanto da comprarsi di nuovo, se prima non li portarà a mostrare alli deputati a<br />
questo effetto di stimarli et, trovandoli non eccedere il valore sopradetto, l’haveranno<br />
li detti deputati da bol<strong>la</strong>re li detti vezzi et pendenti nelli capi di essi con un bol-<br />
337 Dichiarando che dette cose … qual si voglia altro modo] Dechiarando che dette cose<br />
prohibite se intendano esser prohibite in apparati di donne di parto o altre feste domestiche,<br />
consentendo però che le vesti fatte sin al dì del<strong>la</strong> publicazione del presente bando, se ben<br />
contra <strong>la</strong> presente legge, si possino usar in casa privatamente ma in occasione de banchetti o<br />
altre simil conversatione 1580, dicembre 23 e 30. Bandi.<br />
338 1580, dicembre 23 e 30. Bandi aggiunge concedendo alle donne un velo in testa con<br />
tant’oro che in tutto non passi di spesa tre scudi.
240 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
lo d’oro o di argento, che non si possa levare, et alli anelli far qualche altro segno<br />
che siano conosciuti dalli altri, senza il quale bollo et segno non sia lecito di portarli<br />
in modo alcuno, sotto pena di scudi cinquanta et più et meno secondo <strong>la</strong> qualità<br />
del caso et delle persone ad arbitrio nostro con <strong>la</strong> perdita delle robbe, et <strong>la</strong> medesima<br />
stima si debba fare delle altre cose concesse non usandole altrimente, sotto <strong>la</strong><br />
sudetta pena, et ordinamo alli sudetti stimatori a dover tenere annotamento partico<strong>la</strong>re<br />
delle cose et stime che faranno 339 .<br />
Ordiniamo che le donne non possano portare di sopra veste di alcuna sorte di<br />
seta, eccetto che di armesino et taffetà <strong>la</strong> estate, né di altro colore, né anco quelle di<br />
<strong>la</strong>na o di altra materia che di bianco, leonato, berrettino, pavonazzo o nero, et che<br />
dette vesti se possano guarnire con una fascia o banda che non passi <strong>la</strong> <strong>la</strong>rghezza di<br />
tre deti, <strong>la</strong> quale anco si possa compartire in riccetti o fascette, però del<strong>la</strong> medesima<br />
materia che sarà <strong>la</strong> veste et dello istesso colore et queste tutte si possano piccare e<br />
trinciare, eccetto quelle di panno o di rascia 340 .<br />
Concedendo che le vesti, che di presente si hanno di qualunque sorte seta, colore<br />
341 , pur che non siano di materia o di ornamento prohibito nel<strong>la</strong> riforma vecchia<br />
si possano portare per sottane a benep<strong>la</strong>cito de chi le ha. Dechiarando che quelle se<br />
haveranno da fare di novo per l’avvenire non si possano balzare se non nel<strong>la</strong> forma<br />
detta di sopra.<br />
Item che non possano portare pelliccie, rubbe, né alcuna altra sorte di habito<br />
foderata de zibellini o lupi cervieri, se li prohibisce il portare cappotti et berette,<br />
non possano nelli cappelli né in qualunque altro modo portare piume 342 .<br />
339 Et acciò non se possa commettere fraude … stime che faranno è omesso in 1580, dicembre<br />
23 e 30. Bandi.<br />
340 1579, gennaio. Bandi aggiunge né possano portar veste di sopra de dui o più colori,<br />
anchor che fossero di detti colori espressi et tolerati di sopra.<br />
Ordiniamo che le donne … di panno o di rascia] Ordiniamo che le donne non possano<br />
portare di sopra veste di alcuna sorte di seta, eccetto che de armesino et taffetà <strong>la</strong> estate, et<br />
velo pur che non sia con oro o argento, et similmente rubbe o manto fatte a maglia di seta o<br />
di bavel<strong>la</strong>, ma senza oro o argento, come di sopra, pur che non passi 10 scudi di valuta, che<br />
altrimente cascaranno nelle pene infrascritte tanto chi le portarà quanto chi le havrà fatto, et<br />
il sarto che le havrà messe insieme, et che dette vesti si possano guarnire con una fascia o<br />
banda che non passi <strong>la</strong> <strong>la</strong>rghezza di tre deti, <strong>la</strong> quale anco si possa compartire in ricetti o fascette,<br />
pur che non sia di materia prohibita, o di rizzoli o trine di seta, pur che non si passi<br />
<strong>la</strong> valuta di 4 scudi per veste dello istesso colore del<strong>la</strong> veste, et queste tutte si possano piccare<br />
et trinciare, eccetto quelle di panno o di rascia, né possano portar veste di sopra de dui, o<br />
più colori 1580, dicembre 23 e 30.<br />
341 1580, dicembre 23 e 30. Bandi omette colore.<br />
342 1580, dicembre 23 e 30. Bandi aggiunge Item che non possano portare pellicie, rubbe,<br />
né alcuna altra sorte di habito foderate de zibellini, o lupi cervieri; se li prohibisce il portare<br />
berette, concedendosi i capelli; purché non siano de materia, o ornamento prohibito, et li<br />
cappoti ferraioli di panno, o rascia o altra materia non prohibita et che non sieno guarniti<br />
d’ornamento prohibito, che li possano portar di giorno, per <strong>la</strong> pioggia, et altri mali tempi,<br />
et <strong>la</strong> notte anco per il sereno.
Bologna 241<br />
Si concede però alle spose di poter farsi anco di novo et portare le vesti anco<br />
quelli di sopra di ogni sorte di drappo di seta però non con altro ornamento che del<br />
medesimo drappo o di altro del medesimo colore che non ecceda braccia cinque di<br />
drappo, et questo se li concede per tre anni dal dì del sponsalitio et non più oltra.<br />
Inoltre prohibemo agli huomini di qual si sia stato o conditione che non possano<br />
portare habiti di qual sia sorte che siano ricamati, né che in essi in modo alcuno<br />
sia alcuna cosa prohibita come di sopra, et che in detti vestimenti non possano portare<br />
guarnimento alcuno di <strong>la</strong>rghezza maggiore di tre deti e non sia de materia prohibita,<br />
et non possano portare cappe o feraioli di sorte alcuna di seta, concedendoseli<br />
però di poterli foderare di velluto, ormesino o taffetà.<br />
Item che nessuno huomo di qual si sia conditione, titolo o preminenza possa<br />
usare né portare qualdrappe di velluto o di qual sia altro drappo né in modo alcuno<br />
ricamate, né in ornamenti di cavalli o armature portare gioie di qual sia sorte, né<br />
oro, né argento battuto, ma solo si concede che honestamente possano havere et<br />
portare dorate le borchie, li chiodi, fibbie et staffe di tali fornimenti de cavalli, et<br />
nelle selle armate averci solo un frigetto dorato di <strong>la</strong>rghezza di un deto et non più.<br />
Item espressamente commandiamo che nessuna persona di qual sia conditione<br />
o preminenza possa havere o portare coverte di cocchio, carrette o carozze o di cavalli<br />
loro di velluto, raso, damasco o qual sorte di drappo sia, né anco foderate di<br />
qual se sia seta, né in modo alcuno ricamate né trinciate, ma so<strong>la</strong>mente se gli concede<br />
che si possano listare o bandare di velluto o di alcuno drappo, pur che non eccedano<br />
il numero de braccia cinque per ciascuna.<br />
Commandiamo che non sia lecito a persona alcuna usare cocchi, carrette o carrozze<br />
dorate né argentate in alcuna lor parte eccetto che nelle balle, armi o insegne<br />
che essi faranno, qual si tollera che si possano dorare et argentare honestamente.<br />
Et di più commandiamo che nessuna persona di qual si voglia conditione o sesso<br />
in detta città possa usare a cocchi, carrette o carrozze più d’un paro di cavalli o<br />
cavalle per volta.<br />
Et per provedere anco alle immoderate spese che si sogliono fare in dare li mobili<br />
alle spose, le quali sono di nissuna o poca utilità a gli huomini ma di molto incommodo<br />
di chi le marita, però ordiniamo che per <strong>la</strong> dote de mille scudi non si<br />
possa dare d’apparato in tutto più del valore di centocinquanta scudi, per dote de<br />
due milia scudi li apparati non possano passare il valore di 300 scudi, et per dote di<br />
tre milia non possano passare il valore di 450, et per dote di quattro milia siano so<strong>la</strong>mente<br />
de 600, et così da quello in suso quanto se sia le dote, li apparati non possano<br />
passare il valore dei suddetti 600 scudi.<br />
Dechiarando che in detti apparati siano compresi tutte le veste così di seta come<br />
di <strong>la</strong>na con <strong>la</strong>voro o senza, et biancheria, et qualunque altra sorte de abigliamento<br />
et massime casse, specchi et ancone non si debbano far ornare di velluto o d’altro<br />
drappo, né con <strong>la</strong>voro di oro o di argento battuto, né con sorte alcuna di gioie.<br />
Item che detta tassa et moderatione d’apparati non si possa eccedere né alterare<br />
in modo alcuno sotto pretesto di cose donate da parenti et amici, li quali dichiaramo<br />
doversi connumerare et stimare insieme con l’altre nel<strong>la</strong> valuta et estima come<br />
di sopra, sotto pena a chi contrafarà in parte alcuna del<strong>la</strong> presente provisione per <strong>la</strong><br />
prima volta di scudi cinquanta d’oro et del<strong>la</strong> perdita di quel che si eccederà del cor-
242 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
po nel quale sarrà fatto lo eccesso, per <strong>la</strong> seconda volta del doppio, et per <strong>la</strong> terza<br />
volta del<strong>la</strong> pena triplicata, et successivamente da accrescere et moltiplicare <strong>la</strong> pena<br />
sempre per quante volte si contrafarà al<strong>la</strong> presente provisione; et tale pene si applicaranno<br />
un terzo al<strong>la</strong> camera, un terzo alli luoghi pii da dichiararsi da noi et l’altro<br />
allo esecutore et l’accusatore, et sarà tenuto secreto.<br />
Dechiarando che per le sudette pene saranno tenuti li padri per li figliuoli o<br />
figliuole, gli mariti per le moglie, li fratelli per le sorelle o altro così huomo come<br />
donna che habbia cura o governo di chi contrafarà. Dechiarando però che un pagamento<br />
solo fatto dalli sopranominati per ciascuno de contrafacienti per ciascuna<br />
volta basti et s’intende satisfatta <strong>la</strong> pena, né possa alcuno che contrafacesse o<br />
altri per lui essere in modo alcuno udito né inteso in fare escusatione alcuna et né<br />
meno sia permesso di fare remissione o gratia del<strong>la</strong> pena senza ordine di nostro<br />
signore.<br />
Comandiamo medesimamente alli sarti, recamatori et altri artefici che non <strong>la</strong>vorino<br />
alcuna delle cose prohibite nel<strong>la</strong> presente provisione et che debbano dar nota<br />
partico<strong>la</strong>re al commissario 343 o in cancel<strong>la</strong>ria di tutte le sottane di donne che per<br />
l’avenire tagliarono prima di metter mano a <strong>la</strong>vorarle, sotto pena per <strong>la</strong> prima volta<br />
al patrone del<strong>la</strong> bottega di 25 scudi et di tre tratti di corda, et alli garzoni chi <strong>la</strong>vorassero<br />
in tal <strong>la</strong>vori et che non denontiassero il patrone et il <strong>la</strong>voro di scudi dieci<br />
d’oro et di tre tratti di corda, et <strong>la</strong> seconda volta di detta et <strong>la</strong> pena pecuniaria duplicata,<br />
et successivamente di accrescersi et multiplicarsi <strong>la</strong> pena pecuniaria per<br />
quante volte sarà contrafatto d’applicarsi come di sopra.<br />
Notificando anco che nel<strong>la</strong> presente provisione non s’intendano compresi li sco<strong>la</strong>ri<br />
forastieri che al presente sonno o veranno in questa città, a quali si tollera et<br />
tollerarassi il portare et usar per sempre quelli habiti che a loro piaceranno, et alli<br />
forastieri non sco<strong>la</strong>ri per sei mesi et non più dopo il primo arrivo nel<strong>la</strong> città, le quali<br />
vesti però de sco<strong>la</strong>ri et forastieri non possano i sarti <strong>la</strong>vorare se prima non saranno<br />
denuntiate al commissario deputato sopra l’osservanza del<strong>la</strong> presente riforma, sotto<br />
le medesime pene.<br />
Dechiarando che tutte le donne forastiere habitanti di presente et che veranno<br />
ad habitare in questa città o chi tengono o teranno fermo domicilio in essa, così<br />
maritate a terrieri come a forastieri, se intendano comprese et debbano obedire in<br />
tutto et per tutto al<strong>la</strong> provisione et crida sopradetta, et contrafacendo incorrano<br />
nelle pene contenute in essa.<br />
Alle donne che habitano in contado et castelli si concede il portare centorini<br />
con li passetti et fibbie sopra dorati di velluto, pur che non siano di broccato d’oro<br />
né di argento o di cremisino, et anco li coralli so<strong>la</strong>mente al collo, ma però senza ornamento<br />
alcuno di oro, prohibendoli il portare col<strong>la</strong>ne o altra cosa al collo et in testa<br />
et anco di portare habiti di sorte alcuna di seta, et li habiti di panno o di sargia<br />
listati di velluto sotto <strong>la</strong> pena come di sopra.<br />
343 1580, dicembre 23 e 30. Bandi aggiunge sopra ciò deputato.
Bologna 243<br />
Et per ovviare alle spese eccessive che si fanno nelli banchetti, ordiniamo et<br />
commandiamo che nessuna persona di qual si sia essere, stato, conditione o preminenza<br />
possa usare né far portare nelli conviti et banchetti che facesse per qual<br />
si sia causa più di due portate di vivande, fra quali ci possa essere solo due sorte<br />
di salvaticine, cioè una so<strong>la</strong> vo<strong>la</strong>tile e una quadrupede, et in tutto non possano<br />
essere più di tre arrosti et tre allessi, et fra le dette portate non ci possa essere<br />
sorte alcuna de pastici, una sorte di torta 344 et due sorte di potaggi, rimettendo<br />
all’arbitrio di ciascuno che non volesse dare lessi il poter supplire in quel scambio<br />
con due altri rosti, pur che non si passi il numero delle salvaticine come di<br />
sopra.<br />
Et in oltre prohibemo che fra le vivande di carne non ci possa essere alcuna sorte<br />
di pesce et ostreghe, et per confettioni si ordina che non ci possa essere se non<br />
cotognata 345 et una so<strong>la</strong> sorte di confetti minuti, eccetto che nelli banchetti et conviti<br />
di nozze, che si tollera ci siano di più di due sorte di confetti grossi, sotto pena<br />
per ciascuna volta a chi contrafarà per detti conviti et banchetti di scudi vinticinqui<br />
alli patroni d’applicarsi come di sopra, alli cuochi et soprastanti alli ordini di tali<br />
conviti et banchetti di tre tratti di corda et anco di scudi vinticinqui d’applicarsi come<br />
di sopra, et se saranno quelli di pa<strong>la</strong>zzo di tre tratti di corda et del<strong>la</strong> privatione<br />
dello ufficio oltre detta pena pecuniaria.<br />
Dechiariamo che tutte le cose prohibite et comprese nel<strong>la</strong> presente prohibitione<br />
si intendano prohibiti così in casa come fuori, et tanto nel<strong>la</strong> città come nel contado<br />
di essa 346 .<br />
Notificando che ciascuno sarà ammesso di accusare li trasgressori del<strong>la</strong> presente<br />
provisione, et li accusatori saranno tenuti secreti, et oltre <strong>la</strong> portione delle pene<br />
applicate come di sopra se li farà altra honesta recognitione, et contra li inobedienti<br />
si procederà senza remissione o rispetto di persona alcuna, et per assicurarsi<br />
che <strong>la</strong> presente grida sia invio<strong>la</strong>bilmente osservata daremo carico a chi più ci<br />
piacerà di osservare li contrafacienti et disturbatori, acciò si possa lor dare il debito<br />
castigo.<br />
Et per le veste di donne da portarsi di sopra che di presente non si trovano haversi<br />
conforme al<strong>la</strong> qualità ordinata nel bando se gli concede termine de quindeci<br />
giorni a doverle fare et portare.<br />
344 et fra le dette portate … sorte di torta] et fra le dette portate si concede una sorte de<br />
pastizzi, pur che non sia di salvaticine, et due sorti di torta 1580, dicembre 23 e 30. Bandi.<br />
345 1580, dicembre 23 e 30. Bandi aggiunge o altra cosa simile.<br />
346 1580, dicembre 23 e 30. Bandi aggiunge riservata l’eccettione di vestimenti fatti come<br />
di sopra.
244 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
1575, maggio 6 e 13<br />
Bandi<br />
Provisione, et ordine sopra le pompe, et vestire così di donne, come de<br />
gli huomini, apparati di dote, et banchetti, fatta, et riformata<br />
dall’illustrissimo et reverendissimo monsignore arcivescovo di Nazarette<br />
governatore di Bologna, di ordine espresso di nostro signore. Publicata alli<br />
VI d’aprile, et reiterata alli VII et VIIII, del medesimo 1575. Con una<br />
aggiunta, et dichiaratione fatta da nostro signor, in alcuni capi di detta<br />
provisione. Publicata il dì VI del mese di maggio, et reiterata alli XIII detto<br />
1575. In Bologna per Alessandro Benacci. Con licentia de’ superiori 347<br />
Al testo del bando del 6-7 e 9 aprile 1575, al quale si rimanda, segue <strong>la</strong> Aggiunta<br />
et dichiaratione ultimamente fatta da nostro signore in alcuni capi del bando sopra<br />
<strong>la</strong> riforma delle pompe, con ordine di sua santità di doversi osservare invio<strong>la</strong>bilmente.<br />
Che alle artegiane, alle serve, a fanciulli et donzelle sia permesso di poter<br />
portare le vesti etiam di sopra d’ogni colore, pur che non siano di materia prohibita.<br />
Che i ricami s’intendano esser prohibiti tanto quelli fatti in te<strong>la</strong>ro come senza<br />
te<strong>la</strong>ro.<br />
Che zigri, o bernuzzo, o altra sorte di <strong>la</strong>voro di <strong>la</strong>na solito tenersi con orditura<br />
di seta si possa usare.<br />
Si concede il poter usare bracciali d’oro con le chiavette smaltate e similmente i<br />
bottoni delle corone, pendenti da orecchie et anelli che di presente si trovan fatti<br />
con qualche cosa di smalto, ma non se ne possa far di novo con smalto.<br />
Che gli anelli, col<strong>la</strong>ne et vezzi si debbano stimare et signar tutti conforme al<br />
bando.<br />
Che i christalli siano prohibiti in ogni sorte d’ornamento 348 .<br />
347 Vedi 1575, aprile 6-7 e 9. Bandi, Provisione, et ordine sopra le pompe, et vestire<br />
così di donne, come de gli huomini, apparati di dote, et banchetti fatta. Et riformata<br />
dall’illustrissimo et reverendissimo monsignore arcivescovo di Nazzarette governatore di<br />
Bologna, di ordine espresso di nostro signore. Publicata alli VI di aprile, et reiterata alli<br />
VII et VIIII del medesimo MDLXXV. In Bologna per Alessandro Benacci. Con licentia de’<br />
superiori.<br />
348 L’aggiunta è accolta nelle redazioni successive del bando; dal 1579 si precisa al<strong>la</strong> fine: et<br />
per maggiore dichiaratione di detti christalli si chiarisce comprendersi nel<strong>la</strong> prohibitione di<br />
detti christalli ancora li margaritini.
Bologna 245<br />
1575, giugno 19 e 22<br />
Bandi<br />
Agionta al<strong>la</strong> riforma delle pompe circa il vestito de procuratori. Publicata in<br />
Bologna alli XIX et reiterata alli XXII di giugno MDLXXV. In Bologna per<br />
Alessandro Benacci. Con licentia de’ superiori<br />
Aggionta di espresso ordine di nostro signore circa il vestire di procuratori, cioè<br />
che i procuratori debbano usare per loro habito di sopra rubboni o feraioli a loro<br />
elettione sotto il ginocchio, che non sianno di materia di seta, ben vi possano havere<br />
di dentro o di fuora una lista di ormesino o di altra sorte di seta non prohibita.<br />
Possano poi negli altri habiti usare tutte materie et <strong>la</strong>vori non prohibiti nel bando,<br />
incorrendo chi contrafarrà nelle pene espresse in detto bando.<br />
1576, maggio 2-3<br />
Bandi<br />
Provisione, et ordine sopra le pompe, et vestire così di donne, come de gli<br />
huomini, apparati di dote, et banchetti, fatta, et riformata dall’illustrissimo<br />
et reverendissimo monsignore arcivescovo di Nazarette governatore di<br />
Bologna, di ordine espresso di nostro signore. Publicata alli VI d’aprile, et<br />
reiterata alli VII et VIIII del medesimo 1575. Con una aggiunta, et<br />
dichiaratione fatta da nostro signore, in alcuni capi di detta provisione.<br />
Publicata il dì VI del mese di maggio, et reiterata alli XIII detto 1575. Et di<br />
nuovo publicata, per ordine di nostro signore alli II et III di maggio<br />
MDLXXVI. In Bologna per Alessandro Benacci. Con licenza de’ superiori 349<br />
1579, gennaio<br />
Bandi<br />
Provisione et ordine sopra le pompe, et vestire così di donne come de gli<br />
huomini, apparati di dote et banchetti. Di espresso ordine di nostro signore<br />
con una gionta et dichiaratione fatta, da sua signoria in alcuni capi di detta<br />
349 Vedi 1575, aprile 6-7 e 9. Bandi, Provisione, et ordine sopra le pompe, et vestire così<br />
di donne, come de gli huomini, apparati di dote, et banchetti fatta. Et riformata dall’illustrissimo<br />
et reverendissimo monsignore arcivescovo di Nazzarette governatore di Bologna,<br />
di ordine espresso di nostro signore. Publicata alli VI di aprile, et reiterata alli VII et VIIII del<br />
medesimo MDLXXV. In Bologna per Alessandro Benacci. Con licentia de’ superiori.
246 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
provisione altre volte publicata sino l’anno 1575 del mese di maggio, et di<br />
ordine di monsignore illustrissimo et reverendissimo Sangiorgio governatore<br />
di Bologna. Ristampata il mese di genaro 1579. In Bologna per Alessandro<br />
Benacci 350<br />
1579, marzo 29<br />
Provvisioni<br />
Additione al<strong>la</strong> provvisione delle pompe ristampata di genaro 1579<br />
Il reverendissimo et molto illustre monsignore nostro signor Francesco Sangiorgi<br />
governatore di Bologna, col consenso et volontà delli magnifici signori antiani et<br />
illustre signor confaloniere di giustizia et delli illustri signori quaranta del reggimento<br />
di essa città, ordina et dec<strong>la</strong>ra essere lecito impune agli orefici di detta città<br />
prima il potere smaltare le anelle che si portano in dito, le chiavette de brazzali, li<br />
pendenti da orecchie, purché non eccedino col detto smalto il valore di 15 scudi. Li<br />
bottoni et tramezzini da corone similmente possano smaltare le teste de gibellini,<br />
cioè occhi et denti, et portarsi da ciascuno detti <strong>la</strong>vori senza incorso di pena alcuna.<br />
Similmente possino le contadine senza incorso di pena portare et usare nelli coralli,<br />
bottoni, croci et razzetti d’argento sopra dorati, non ostante qual si voglia cosa in<br />
contrario. In quorum fidem et cetera.<br />
Datum Bononie die 29 martii 1579.<br />
Franciscus Sangiorgius gubernator.<br />
Caesar Malvasia vexillifer iustitie.<br />
1580, dicembre 23 e 30<br />
Bandi<br />
Provisione et ordine sopra le pompe, et vestire così di donne come de gli<br />
huomini, apparati di dote et banchetti. Di ordine dell’illustrissimo et reverendissimo<br />
signor cardinale Cesi legato di Bologna. Publicato alli 23 et 30<br />
di decembre 1580. In Bologna per Alessandro Benacci. Con licenza de’<br />
superiori 351<br />
350 Vedi 1575, aprile 6-7 e 9. Bandi, Provisione, et ordine sopra le pompe, et vestire così<br />
di donne, come de gli huomini, apparati di dote, et banchetti fatta. Et riformata dall’illustrissimo<br />
et reverendissimo monsignore arcivescovo di Nazzarette governatore di Bologna,<br />
di ordine espresso di nostro signore. Publicata alli VI di aprile, et reiterata alli VII et VIIII del<br />
medesimo MDLXXV. In Bologna per Alessandro Benacci. Con licentia de’ superiori.<br />
351 Vedi 1575, aprile 6-7 e 9. Bandi, Provisione, et ordine sopra le pompe, et vestire così<br />
di donne, come de gli huomini, apparati di dote, et banchetti fatta. Et riformata dall’illustrissimo<br />
et reverendissimo monsignore arcivescovo di Nazzarette governatore di Bologna,
Bologna 247<br />
1581, giugno 29-30<br />
Bandi<br />
Provisione et ordine sopra le pompe, et vestire così di donne come de gli<br />
huomini, apparati di dote et banchetti. Di ordine dell’illustrissimo et<br />
reverendissimo signor cardinale Cesi legato di Bologna. Publicato alli 23 et<br />
30 di decembre 1580. Et reiterata alli 29 et 30 di giugno 1581. Con <strong>la</strong><br />
nuova gionta. In Bologna, per Alessandro Benacci 352<br />
1582, dicembre 24 e 30<br />
Bandi<br />
Provisione et ordine sopra le pompe, et vestire così di donne come de gli<br />
huomini, apparati di dote et banchetti. Di ordine dell’illustrissimo et reverendissimo<br />
signor cardinale Cesi legato di Bologna. Publicata in Bologna alli<br />
24 et reiterata alli 30 di decembre MDLXXXII. In Bologna per Alessandro<br />
Benacci 353<br />
di ordine espresso di nostro signore. Publicata alli VI di aprile, et reiterata alli VII et VIIII del<br />
medesimo MDLXXV. In Bologna per Alessandro Benacci. Con licentia de’ superiori.<br />
352 Vedi 1575, aprile 6-7 e 9. Bandi, Provisione, et ordine sopra le pompe, et vestire così<br />
di donne, come de gli huomini, apparati di dote, et banchetti fatta. Et riformata dall’illustrissimo<br />
et reverendissimo monsignore arcivescovo di Nazzarette governatore di Bologna,<br />
di ordine espresso di nostro signore. Publicata alli VI di aprile, et reiterata alli VII et VIIII del<br />
medesimo MDLXXV. In Bologna per Alessandro Benacci. Con licentia de’ superiori.<br />
353 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
1583, dicembre 4 e 7. Bandi, Provisione et ordine sopra le pompe, et vestire così di donne<br />
come de gli huomini, apparati di dote et banchetti. Di ordine dell’illustrissimo et reverendissimo<br />
signor Fabio Mirto gubernator di Bologna. Publicata in Bologna alli 4 et reiterata<br />
alli 7 di decembre MDLXXXIII. In Bologna per Alessandro Benacci.<br />
1584, dicembre 19 e 23. Bandi, Provisione et ordine sopra le pompe, et vestire così di<br />
donne, come de gli huomini, apparati di dote, et banchetti. Di ordine dell’illustrissimo et<br />
reverendissimo monsignor Giovanni Battista Castagna cardinale di San Marcello legato di<br />
Bologna. Publicata in Bologna alli 19 et reiterata alli 23 di decembre MDLXXXIIII. In Bologna<br />
per Alessandro Benacci.<br />
1586, marzo 13 e 15. Bandi, Provisione et ordine sopra le pompe, et vestire così di donne,<br />
come de gli huomini apparati di dote, et banchetti. Di ordine dell’illustrissimo et reverendissimo<br />
monsignor Antonio Maria cardinale Salviati legato di Bologna. Publicata in Bologna alli<br />
13 et reiterata alli 15 di marzo MDLXXXVI. In Bologna per Alessandro Benacci 1586.<br />
1587, febbraio 22-23. Bandi, Provisione et ordine sopra le pompe, et vestire così di donne,<br />
come de gli huomini apparati di dote, et banchetti. Di ordine dell’illustrissimo, et reverendissimo<br />
monsignor Henrico cardinale Caetano legato di Bologna. Publicata in Bologna<br />
alli 22 et reiterata alli 23 di febraro MDLXXXVII. In Bologna per Alessandro Benacci.
248 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Volendo l’illustrissimo et reverendissimo monsignore il signor cardinale Cesi dignissimo<br />
legato di Bologna rimediare a qualche abuso e transgressione fatta in alcuna<br />
parte del<strong>la</strong> provisione et pragmatica delle pompe altre volte fatta et publicata, havendo<br />
in ciò riguardo a l’honor di Dio et al decoro et utile del<strong>la</strong> città et popolo di essa,<br />
con voler et consenso de gli illustri et eccelsi signori signori antiani consoli, et signor<br />
confalloniero di giustitia, et illustri signori quaranta del reggimento, inherendo<br />
agli altri bandi sopra ciò come s’è detto fatti et publicati, etiam di commissione nuovamente<br />
da nostro signore espressa, ordina et commanda <strong>la</strong> presente infrascritta provisione<br />
doversi in ciascuno de gli infrascritti capi invio<strong>la</strong>bilmente osservare da ogni<br />
sorte et conditione di persone dell’uno et l’altro sesso, sotto le infrascritte pene 354 .<br />
Et prima 355 si prohibisce ad ogni et qualonque persona di qual si sia stato o conditione,<br />
così huomo come donna, come di sopra il portar et usar in 356 sort’alcuna<br />
d’habiti o vestimenti, né in berette o capelli oro o argento battuto, tirato o fi<strong>la</strong>to,<br />
buono o falso che si sia 357 , né te<strong>la</strong> d’oro né d’argento, o broccato, gioie o pietre pretiose<br />
buone o finte, né christalli o malgaritini 358 , né tampoco paste di profumi di<br />
qual si voglia sorte; né anco si possi usar in detti vestimenti lunghi o curti alcuna<br />
sorte di ricami grandi o piccioli fatti o con disegni trapuntati overo di agucchia di<br />
1588, gennaio 30-31. Bandi, Provisione et ordine sopra le pompe, et vestire così di donne,<br />
come de gli huomini apparati di dote, et banchetti. Di ordine del molto illustre, et reverendissimo<br />
monsignor Anselmo Dandino vicelegato di Bologna. Publicata in Bologna alli<br />
30 et reiterata alli 31 di genaro MDLXXXVIII. In Bologna per Alessandro Benacci.<br />
1589, maggio 24 e 26. Bandi, Provisione et ordine sopra le pompe, et vestire così di donne,<br />
come de gli huomini apparati di dote, et banchetti. Di ordine dell’illustrissimo, et reverendissimo<br />
signor cardinale Mont’alto legato di Bologna, et per sua signoria illustrissima<br />
monsignor reverendissimo signor Camillo Borghese suo meritissimo vicelegato. Publicata in<br />
Bologna alli 24 et reiterata alli 26 di maggio MDLXXXIX. In Bologna, per Alessandro Benacci.<br />
354 Volendo l’illustrissimo … sotto le infrascritte pene] Se bene altre volte etiam d’ordine<br />
partico<strong>la</strong>re di nostro signore è stato publicato il bando per <strong>la</strong> osservanza del<strong>la</strong> pragmatica<br />
delle pompe, nondimeno per obviare a gli abusi, che si intendono essere trascorsi contra<br />
detta pragmatica, et per proveder, che per l’avvenire debba essere invio<strong>la</strong>bilmente osservata<br />
ha voluto l’illustrissimo et reverendissimo monsignor Giovanni Battista Castagna cardinale<br />
di San Marcello legato apostolico di novo confirmar<strong>la</strong>, et renovar<strong>la</strong> come per il presente<br />
bando conferma et renova, con consenso de gl’illustri signori antiani, confaloniero di giustitia,<br />
et illustri signori quaranta del regimento ordina et commanda <strong>la</strong> presente infrascritta<br />
provisione doversi in ciascun de gli infrascritti capi invio<strong>la</strong>bilmente osservare da ogni sorte<br />
et conditione di persona dell’uno et l’altro sesso sotto le infrascritte pene 1584, dicembre 19<br />
e 23. Bandi.<br />
355 1589, maggio 24 e 26. Bandi aggiunge rivocando et annul<strong>la</strong>ndo qualunque licenza o<br />
toleranza concessa sopra ciò da sua signoria illustrissima, o da altro che si sia.<br />
356 1587, febbraio 22-23. Bandi aggiunge <strong>la</strong> città, né fuori nel territorio.<br />
357 1587, febbraio 22-23. Bandi aggiunge né piume, né pennacchi, né aironi veri o finti,<br />
né toso o berò et parimente fiocchi o qualonque altra cosa simile, tanto nel capo quanto nel<br />
petto, così alli huomini come alle donne.<br />
358 1584, dicembre 19 e 23. Bandi, 1586, marzo 13 e 15. Bandi e 1587, febbraio 22-23.<br />
Bandi omettono né christalli o malgaritini.
Bologna 249<br />
qual si voglia sorte, in te<strong>la</strong>ro o fuori di te<strong>la</strong>ro 359 . Le quali cose tutte come di sopra<br />
prohibite ne’ vestimenti s’intendano anco prohibite il ponerle nelle buone gratie,<br />
manizze, gibellini et lupi cervieri et anco ventagli et altre cose simili, concedendosi<br />
però il portar le teste et manichi rispettivamente con le catene insieme a’ quali saranno<br />
attaccati d’oro, ma senza gioie, perle o altra cosa prohibita come di sopra.<br />
Item se le prohibisce il portar frontali, centure et qual si sia altro ornamento con<br />
gioie, perle, pietre pretiose, d’oro o d’argento né di altra materia, o cose prohibite come<br />
di sopra; prohibendo spetialmente il portar all’orecchie qualonque sorte d’ornamenti<br />
ch’ecceda il valore di quindeci scudi in tutto. Dichiarandosi che dette cose s’intendano<br />
prohibite etiam in apparato di donne di parto o di altre feste domestiche.<br />
Si concede però alle spose il portar un filo di perle che non passi <strong>la</strong> valuta et<br />
prezzo di scudi trecento 360 , con una col<strong>la</strong>na overo corona o altra cosa di qualonque<br />
materia si sia, fuori che di perle et gioie, che però non ecceda il valore di scudi cinquanta<br />
361 ; et parimente se le concede il portar uno overo duo annelli in deto con<br />
gioie, che fra ambiduo non passino il valore di dugento scudi, et anco duo bracciali<br />
d’oro 362 , ne’ quali non siano gioie, perle o altra cosa prohibita com’è detto; né tampoco<br />
si possino smaltare in alcuna parte di essi, salvo che nelle chiavette, sì com’anco<br />
si concede il portar smaltati li sudetti annelli, bottoni delle corone, col<strong>la</strong>ne et<br />
pendenti da orecchie. Et possono anco portar dette spose un pendente over duo al<br />
più, cioè uno sopra il capo et l’altro nel petto, ne’ quali, se vi saranno gioie, non<br />
possino ecceder il valor et prezzo di scudi dugento in tutto fra ambiduo, quali possino<br />
parimente esser smaltati, come di sopra. Dichiarando ch’essi pendenti et il vezzo<br />
di perle non si possino portare salvo che per duo anni so<strong>la</strong>mente dal giorno del<br />
sponsalitio, ma li annelli, col<strong>la</strong>ne, bracciali et ordini overo bande fatte di seta con<br />
qualch’oro o argento o senza 363 , pur che <strong>la</strong> valuta del tutto di esse bande over ordini<br />
non passi <strong>la</strong> somma di scudi sei del prezzo, si possino da tutte e ciascuna portar a<br />
benep<strong>la</strong>cito loro, et parimente un velo in capo con oro et argento overo senza, che<br />
non passi il valore di scudi tre in tutto 364 .<br />
Item non sia lecito ad alcuna donna poner o far ponere sopra qual si voglia suo<br />
vestimento o habito così di sopra come di sotto per ornamento di essi più di braccia<br />
cinque 365 di drappi di seta per ciascuno, <strong>la</strong> qual quantità si possi compartire in<br />
quanti parti le piacerà, et sopra essi ornamenti di tai drappi non si possino riporre<br />
rizzoli né cordelle o altri simili <strong>la</strong>vori di seta che passi il prezzo et valore di scudi<br />
359 1584, dicembre 19 e 23. Bandi, 1586, marzo 13 e 15. Bandi e 1587, febbraio 22-23.<br />
Bandi aggiungono dec<strong>la</strong>rando che i veluti rizzi tagliati come disegno non si intenda ricame.<br />
360 trecento] 500 1588, gennaio 30-31. Bandi.<br />
361 cinquanta] cento 1588, gennaio 30-31. Bandi.<br />
362 1584, dicembre 19 e 23. Bandi aggiunge smaltati.<br />
363 1584, dicembre 19 e 23. Bandi aggiunge con christallini.<br />
364 1587, febbraio 22-23. Bandi aggiunge Alle quali donne si permette ancora che quando<br />
andranno a nozze possino portar per quel giorno un vezzo di perle d’un filo solo, che<br />
non ecceda il prezzo sudetto delli trecento scudi.<br />
365 cinque] sei 1588, gennaio 30-31. Bandi.
250 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
quattro; ma sopra tutto non si possino far né poner in ricami né in disegni trapuntati<br />
o di qual si voglia sorte in te<strong>la</strong>ro o fuori di te<strong>la</strong>ro come di sopra; sia nondimeno<br />
concesso ad esse donne trinzar ogni loro vestimento et habito, eccettuati però quelli<br />
di veluto, raso, damasco, teletta di seta nominato vulgarmente canevetto, né tampoco<br />
quelli di panno o di rascia 366 .<br />
Item non possino portar pelliccie, rubbe né alcuna altra sorte di habiti foderati di<br />
gibellini né lupi cervieri, prohibendole anco il portar berette, ma solo se le concede li<br />
capelli, pur che non siano di materia o ornamento prohibito, et le siano anco concessi<br />
li cappotti o feraioli di panno o di rascia et di tabì, etiam foderati di drappi di<br />
seta come più le piacerà, ma non già mai delle due sorti di pelli prohibite come di<br />
sopra; quali anco non si possino guernire se non di tanti o altri <strong>la</strong>vori di seta non<br />
prohibiti che non passino <strong>la</strong> valuta et spesa di dui scudi in tutto, et li possino portar<br />
di giorno per <strong>la</strong> pioggia et altri mali tempi, et anco <strong>la</strong> notte per il sereno 367 .<br />
A gli huomini poi di qual si voglia stato o conditione parimente si prohibisce il<br />
poner sopra i loro habiti et vestimenti più di cinque braccia di drappi di seta, quali<br />
si possino compartire com’è detto in quante parti più li piacerà; et ponendo sopra<br />
essi ornamenti, rizzi, cordelle o altri <strong>la</strong>vori di seta non prohibiti non possino ecceder<br />
<strong>la</strong> valuta et prezzo di scudi quattro in tutto, senza però ricami o disegni 368 come<br />
s’è di sopra espresso ne’ vestimenti et habiti delle donne. Et a chi più piace far fare<br />
et poner li detti guernimenti di dentro de loro habiti o foderarli totalmente di essi<br />
drappi di seta, massime cappe, cappotti et feraioli, lo possino fare, ma in tal caso<br />
non li sia in modo alcuno lecito guernirli di fuori, se non semplicemente l’orlo, di<br />
materia (com’è detto) non prohibita 369 .<br />
Item nissun huomo di qual si voglia conditione, titolo o priminenza possa usare<br />
né portare gualdrappe a loro cavalcature di veluto né d’altro drappo di seta, né in<br />
alcun modo ricamate; si possino nondimeno guernire di fuori, come si è detto di<br />
366 1584, dicembre 19 e 23. Bandi omette da eccettuati però quelli di veluto.<br />
Dal 1586 si aggiunge Item si prohibisce espressamente alle donne di qual si voglia stato,<br />
grado o conditione che dopo <strong>la</strong> publicatione del<strong>la</strong> presente provisione non ardischino in<br />
modo alcuno farsi fare né <strong>la</strong>vorare alcuna sorte d’habiti e vestimenti con ornamento di christallini<br />
e malgaritini o di qual si sia altra materia di vetri. Ma però si concede che gli habiti<br />
et vestimenti già fatti con tale ornamenti innanti <strong>la</strong> predetta provisione si possino portare et<br />
usare sin che siano consumati (Ma però si concede … sin che siano consumati] Prohibendosi<br />
espressamente che fra termine di dieci giorni dal<strong>la</strong> publicatione del<strong>la</strong> presente non si<br />
possino usar né portar veste né panni se ben vecchi et già fatti ornati di vetri sudetti et malgarittini<br />
1588, gennaio 30-31. Bandi).<br />
367 1584, dicembre 19 e 23. Bandi omette da et li possino portar.<br />
368 o disegni] con prohibirli, et concederli anco li christallini e malgaritini in tutto et per<br />
tutto nel modo e forma 1586, marzo 13 e 15. Bandi, 1587, febbraio 22-23. Bandi, 1588,<br />
gennaio 30-31. Bandi.<br />
369 1586, marzo 13 e 15. Bandi, 1587, febbraio 22-23. Bandi e 1588, gennaio 30-31.<br />
Bandi aggiungono vietandoli anco che non possino portar gol<strong>la</strong>ne d’oro o di qual si voglia altra<br />
materia al collo, sopra li panni né sotto, rispetto a gli huomini.
Bologna 251<br />
sopra circa gli habiti et vestimenti. Et negli ornamenti de’ cavalli o in armature non<br />
si possino portar gioie, oro, né argento, né qual si voglia altra cosa prohibita come<br />
di sopra; se li concede che honestamente possano haver et portar dorate le borchie,<br />
chiodi, fibie, staffe et altri ornamenti di essi cavalli, et nelle selle armate o ferrate sia<br />
lecito haverci solo un fregietto d’oro di <strong>la</strong>rghezza d’un deto et non più.<br />
Item si prohibisce et commanda espressamente che nissuna persona di qual si<br />
voglia stato, conditione, titolo o preminenza come di sopra possi havere o portare a<br />
loro cocchii, carrette o carrozze et loro cavalli coperte di veluto, raso, damasco o di<br />
qual si sia altro drappo di seta, né in modo alcuno ricamate, né trinzate; ma so<strong>la</strong>mente<br />
se li concede che le possino listare o bandare di veluto o di altri drappi sudetti,<br />
pur che non si ecceda <strong>la</strong> quantità di cinque braccia per ciascuno di essi cocchii,<br />
carrette o carrozze computati li cavalli. Concedendosi però a chi più gli piacerà<br />
di potere addobbar di dentro le dette coperte da cocchio, carrette et carrozze di<br />
seta 370 , pur che in tal caso non faccino alcuno guernimento di fuori di esse. Prohibendosi<br />
espressamente a tutti come di sopra il poter usar cocchii, carrette o carrozze<br />
dorate né argentate in parte alcuna eccetto che le palle, arme o insegne, quali si<br />
possino dorare et argentare honestamente 371 . Di più non si possi usar a li predetti<br />
cocchii, carrette o carrozze più di un paro di cavalli o cavalle per volta 372 .<br />
Et per proveder anco alle immoderate spese che si sogliono fare in dar li mobili<br />
alle spose, le quali sono di nissuna o poca utilità alle case ma sì bene di molto incommodo<br />
et spesa a chi le marita, si ordina et commanda come di sopra che per le<br />
doti di mille scudi non si possa dar d’apparato più di centocinquanta scudi di valore,<br />
et per dote di due mil<strong>la</strong> scudi gli apparati non possino passar il valore di 300<br />
scudi, et di tre mil<strong>la</strong> il valore di 450, et per dote di 4000 siano gli apparati so<strong>la</strong>mente<br />
di 600, et da quello in su, sia quanto si vogli <strong>la</strong> dote, gli apparati non possino<br />
passar il valore di detti scudi seicento. Dichiarando che in detti apparati si comprendino<br />
tutte le vesti così di seta come di <strong>la</strong>na, con <strong>la</strong>voro o senza, biancheria et<br />
qualonque altra sorte di mobili, et massime casse, ancone et specchi, le quali non si<br />
possano né debbano in modo alcuno ornare di veluto o altro drappo di seta, né con<br />
<strong>la</strong>voro d’oro o d’argento battuto 373 , né con gioie o altre cose prohibite come di so-<br />
370 1588, gennaio 30-31. Bandi aggiunge insieme con li tamarazzi et sedie.<br />
371 1588, gennaio 30-31. Bandi aggiunge Dichiarando però che le già fatte si possino<br />
adoprare nonostante detta provisione.<br />
372 Dal 1584 si aggiunge per <strong>la</strong> città.<br />
Dal 1587 si aggiunge un paragrafo: Che le donne meretrici non possino andare in carrozza<br />
o in cocchio per <strong>la</strong> città passeggiando et non possino né debbano andare per <strong>la</strong> città con<br />
servitori inanti, sotto pena a gli huomini di 50 scudi et del<strong>la</strong> perdita del<strong>la</strong> robba, et alle dette<br />
meretrici di cento scudi, et d’essere staffil<strong>la</strong>te publicamente, et del<strong>la</strong> perdita de cavalli et<br />
cocchi o carrozze sopra quali andassero, né si possino escusare sotto pretesto che non fossero<br />
suoi, né meno li patroni di detti cavalli et carozze o cocchi possino havere attione contra<br />
dette meretrici, ma ipso iure et facto s’intendano perdute et applicate con <strong>la</strong> pena nel modo<br />
et forma come nel presente bando.<br />
373 Dal 1584 si omette o d’argento battuto.
252 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
pra 374 . Et che <strong>la</strong> detta tassa et moderatione d’apparati non si possa in modo alcuno<br />
eccedere né alterare sotto pretesto di cose donate da parenti o amici, quali ex nunc<br />
si dichiara doversi comprender et estimare insieme con l’altre nel prezzo et valuta<br />
come di sopra.<br />
Sotto pena a chi contrafarà in parte alcuna del<strong>la</strong> presente provisione per <strong>la</strong> prima<br />
volta di scudi cinquanta d’oro et del<strong>la</strong> perdita di quello si eccederà o suo valore, et per<br />
<strong>la</strong> seconda volta del doppio, et <strong>la</strong> terza volta del<strong>la</strong> pena triplicata, et succissivamente<br />
accrescendo et moltiplicando <strong>la</strong> detta pena sempre quante volte sarà contrafatto al<strong>la</strong><br />
presente provisione. Quali pene si habbino d’applicar per un terzo al<strong>la</strong> camera, un<br />
terzo a luoghi pii, et l’altro all’accusatore et essecutore per mettà, qual accusatore sarà<br />
tenuto secreto 375 . Dichiarando che per le sudette pene saranno tenuti li padri per li figliuoli<br />
o figliuole, li mariti per le moglie, et li fratelli per le sorelle o altro così huomo<br />
come donna respettivamente che habbi cura o governo di chi contrafarà, et che un<br />
solo pagamento fatto dalli contrafacienti o altro per essi per ciascuna volta basti et<br />
s’intenda satisfatta <strong>la</strong> pena. Sì come all’incontro non possa alcuno che contrafacesse e<br />
altri per lui essere in modo alcuno udito né admesso a far escusatione, né tampoco sia<br />
permesso il far remissione o gratia di esse pene senza ordine di nostro signore.<br />
Inoltre si prohibisce et commanda espressamente a li sarti, recamatori et altri artefici<br />
che non possino <strong>la</strong>vorare o far <strong>la</strong>vorare alcuna delle sopradette cose prohibite, sotto<br />
pena per <strong>la</strong> prima volta alli padroni delle botteghe di scudi venticinque et di tre tratti<br />
di corda, et s’intendano sub ipso facto et siano senz’altro cassi delle loro compagnie, et<br />
alli gargioni che <strong>la</strong>vorassero dette cose prohibite come di sopra et non denontiassero<br />
essi padroni et tali <strong>la</strong>vori prohibiti di scudi dieci et di tre tratti di corda, et <strong>la</strong> seconda<br />
volta di detta pena corporali et del<strong>la</strong> pecuniaria dupplicata, successivamente d’accrescersi<br />
et multiplicare quante volte sarà contrafatto, d’applicarsi pro ratta come di sopra.<br />
Non intendendosi però derogato all’ordinatione et dichiaracione altre volte fatta sopra<br />
gli orefici del<strong>la</strong> città et sopra il portar i loro <strong>la</strong>vori così nel<strong>la</strong> città come per il territorio.<br />
Notificandosi che nel<strong>la</strong> presente provisione non siano né s’intendano mai compresi<br />
li scho<strong>la</strong>ri forestieri che al presente si trovano o che verranno in questa città, a’<br />
quali si tolera et tolererassi il portare et usar quelli habiti che ad essi piacerà, et anco<br />
alli forestieri non scho<strong>la</strong>ri per sei mesi ma non più dopo il primo arrivo nel<strong>la</strong> città<br />
376 . Quali però habiti et vestimenti di scho<strong>la</strong>ri et altri forestieri predetti non possi-<br />
374 Dal 1584 si aggiunge tollerandosi che gli specchii et ancone si possino cornisare di argento<br />
battuto.<br />
375 Quali pene si habbino … sarà tenuto secreto] Quali pene si habbino d’applicare per<br />
un terzo al<strong>la</strong> camera di Bologna, un terzo a luoghi pii, l’altro terzo al commissario 1584, dicembre<br />
19 e 23. Bandi, 1586, marzo 13 e 15. Bandi, 1587, febbraio 22-23. Bandi, 1588,<br />
gennaio 30-31. Bandi] Quali pene si habbino da applicare per tre quarti al<strong>la</strong> camera, et il resto<br />
all’accusatore 1589, maggio 24 e 26.<br />
376 Notificandosi … nel<strong>la</strong> città] Notificandosi che nel<strong>la</strong> presente provisione non siano<br />
né si intendano mai compresi li sco<strong>la</strong>ri et altri forastieri che al presente si trovano o veranno<br />
in questa città, a quali si tolera et tolerarassi portare et usare quelli habiti che ad essi<br />
piacerà dal 1584.
Bologna 253<br />
no da sudetti artefici esser <strong>la</strong>vorati se prima da detti artefici non saranno denontiati<br />
al comissario deputato o da deputarsi sopra l’osservanza di questa presente riforma,<br />
sotto le medeme pene dette di sopra.<br />
Dichiarando anchora che tutte le donne forestiere habitanti di presente o che<br />
verranno ad habitare in questa città, o che tengono o terranno fermo domicilio in<br />
essa, così maritate a terrieri come a forestieri, s’intendano comprese et debbano<br />
obedir in tutto et per tutto al<strong>la</strong> provisione et riforma predetta et infrascritta, et contrafacendo<br />
incorrano nelle medeme pene in essa contenute.<br />
Alle donne habitanti nelli castelli et borghi del territorio se le concede il portare<br />
una col<strong>la</strong>na d’oro o d’argento, pur che non passi il valor et prezzo di scudi venticinque<br />
d’oro, et ciascun’altra del contado et territorio predetto se le concedono li centorini<br />
et coralli, le quali non possino portar alcuna sorte di habiti di seta soto pena<br />
come di sopra 377 .<br />
Et per obviare all’eccessive spese che si fanno ne i banchetti, si ordina et commanda<br />
che nissuna persona di qual si voglia stato o conditione come di sopra non<br />
possa usare né fare portar in qual si sia convito o banchetto che si facesse per qualonque<br />
causa più di due portate di vivande, fra le quali possa essere due sorti di<br />
vivande salvaticine, cioè una so<strong>la</strong> vo<strong>la</strong>tile et l’altra quadrupede, et in tutto non<br />
possano esser più di tre arosti et tre alessi, et fra le dette portate si concede una<br />
sorte di pastizzi, pur che non sia di salvaticine, et due sorti di torta et due sorti di<br />
potaggi, rimettendo all’arbitrio di ciascuno che non volesse dar alessi il poter supplire<br />
in quel scambio con due altri arosti, pur che non passi il numero delle vivande<br />
selvaticine come di sopra. Prohibendosi espressamente che fra le vivande di<br />
carne non vi possa esser’alcuna sorte di pesce né ostreghe. Ma per confettioni s’ordina<br />
che non si possi usare se non cotognata o altra cosa simile, et una so<strong>la</strong> sorte<br />
di confetti minuti 378 , eccetto però nelli banchetti et conviti di nozze, ne’ quali si<br />
tolera che di più vi siano due sorti di confetti grossi, sotto pena a chi contrafarà di<br />
scudi 25 per ciascuna volta rispetto alli padroni d’applicarsi come di sopra, et alli<br />
cuochi et soprastanti a gli ordini di tali conviti scudi dieci et tre tratti di corda, et<br />
se staranno al servitio del pa<strong>la</strong>zzo del<strong>la</strong> detta pena corporale et privatione delli lor<br />
officio 379 .<br />
Dichiarandosi che tutte le cose prohibite come di sopra s’intendano prohibite<br />
così in casa come fuori, et tanto sul territorio quanto nel<strong>la</strong> città.<br />
Notificando che ciascuno sarà admesso ad accusar li transgressori del<strong>la</strong> presente<br />
provisione, et gli accusatori saranno tenuti secreti, a quali oltre <strong>la</strong> portione delle pene<br />
applicate come di sopra se li farà altra honesta recognitione, et contra gl’innobedienti<br />
si procederà senza remissione o rispetto di persona alcuna 380 .<br />
377 Dal 1584 si omette da Alle donne habitanti.<br />
378 Dal 1587 si omette minuti.<br />
379 1588, gennaio 30-31. Bandi e 1589, maggio 24 e 26. Bandi aggiungono eccetto però<br />
in occasione d’alloggiar prencipi, et signori.<br />
380 Dal 1584 si omette da Notificando che ciascuno sarà admesso.
254 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
All’essecutore over comissario sopra ciò deputato o da deputarsi, oltra quello<br />
ch’egli giustamente riscoterà dalli contrafacienti, se gli donarà di quello del<strong>la</strong> camera<br />
di Bologna lire dieci per ogni essecutione che farà o farà fare circa le transgressioni<br />
di questa presente provisione et pragmatica 381 .<br />
Datum Bononiae die 23 decembris 1582.<br />
1583, dicembre 4 e 7<br />
Bandi<br />
Provisione et ordine sopra le pompe, et vestire così di donne come de gli<br />
huomini, apparati di dote et banchetti. Di ordine dell’illustrissimo et<br />
reverendissimo signor Fabio Mirto gubernator di Bologna. Publicata in<br />
Bologna alli 4 et reiterata alli 7 di decembre MDLXXXIII. In Bologna per<br />
Alessandro Benacci 382<br />
1584, dicembre 19 e 23<br />
Bandi<br />
Provisione et ordine sopra le pompe, et vestire così di donne, come de gli<br />
huomini, apparati di dote, et banchetti. Di ordine dell’illustrissimo et<br />
reverendissimo monsignor Giovanni Battista Castagna cardinale di San<br />
Marcello legato di Bologna. Publicata in Bologna alli 19 et reiterata alli 23<br />
di decembre MDLXXXIIII. In Bologna per<br />
Alessandro Benacci 383<br />
381 1588, gennaio 30-31. Bandi e 1589, maggio 24 e 26. Bandi omettono da All’essecutore<br />
over comissario.<br />
382 Vedi 1582, dicembre 24 e 30. Bandi, Provisione et ordine sopra le pompe, et vestire<br />
così di donne come de gli huomini, apparati di dote et banchetti. Di ordine dell’illustrissimo<br />
et reverendissimo signor cardinale Cesi legato di Bologna. Publicata in Bologna alli 24<br />
et reiterata alli 30 di decembre MDLXXXII. In Bologna per Alessandro Benacci.<br />
383 Vedi 1582, dicembre 24 e 30. Bandi, Provisione et ordine sopra le pompe, et vestire<br />
così di donne come de gli huomini, apparati di dote et banchetti. Di ordine dell’illustrissimo<br />
et reverendissimo signor cardinale Cesi legato di Bologna. Publicata in Bologna alli 24<br />
et reiterata alli 30 di decembre MDLXXXII. In Bologna per Alessandro Benacci.
Bologna 255<br />
1586, marzo 13 e 15<br />
Bandi<br />
Provisione et ordine sopra le pompe, et vestire così di donne, come de gli<br />
huomini apparati di dote, et banchetti. Di ordine dell’illustrissimo et<br />
reverendissimo monsignor Antonio Maria cardinale Salviati legato di<br />
Bologna. Publicata in Bologna alli 13 et reiterata alli 15 di marzo MDLXXXVI.<br />
In Bologna per Alessandro Benacci 1586 384<br />
1586, giugno 30<br />
Bandi<br />
Aggionta al bando delle pompe altre volte publicato. Di ordine<br />
dell’illustrissimo et reverendissimo monsignor legato, di consenso come nelli<br />
altri bandi. Publicato in Bologna alli 30 di giugno 1586. In Bologna per<br />
Alessandro Benacci<br />
Che non si possino portare le penne nelle berrette, chiamate aironi, ne i capelli<br />
o in qual si voglia altro modo nel<strong>la</strong> città né fuori nel territorio per qual si voglia<br />
persona.<br />
Che non si possino portar gol<strong>la</strong>ne d’oro o di qual si voglia altra materia al collo<br />
sopra li panni né sotto, rispetto a gli huomini.<br />
Che le donne meretrici non possino andare in carozza o in cocchio per <strong>la</strong> città<br />
passeggiando et non possino né debbano andar per <strong>la</strong> città con servitori inanti,<br />
sotto pena a gli huomini di 50 scudi et del<strong>la</strong> perdita del<strong>la</strong> robba, et alle dette<br />
meretrici di cento scudi et d’esser staffil<strong>la</strong>te publicamente, et del<strong>la</strong> perdita de cavalli<br />
et cocchi o carrozze sopra quali andassero, né si possino escusare sotto pretesto<br />
che non fossero suoi, né meno li patroni di detti cavalli et carozze o cocchi<br />
possino haver attione contra dette meretrici, ma ipso iure et facto s’intendano<br />
perdutte et applicate con <strong>la</strong> pena nel modo et forma come nelli bandi fatti et<br />
publicati sopra le pompe.<br />
384 Vedi 1582, dicembre 24 e 30. Bandi, Provisione et ordine sopra le pompe, et vestire<br />
così di donne come de gli huomini, apparati di dote et banchetti. Di ordine dell’illustrissimo<br />
et reverendissimo signor cardinale Cesi legato di Bologna. Publicata in Bologna<br />
alli 24 et reiterata alli 30 di decembre MDLXXXII. In Bologna per Alessandro Benacci.
256 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
1587, febbraio 22-23<br />
Bandi<br />
Provisione et ordine sopra le pompe, et vestire così di donne, come de gli<br />
huomini apparati di dote, et banchetti. Di ordine dell’illustrissimo, et<br />
reverendissimo monsignor Henrico cardinale Caetano legato di Bologna.<br />
Publicata in Bologna alli 22 et reiterata alli 23 di febraro MDLXXXVII. In<br />
Bologna per Alessandro Benacci 385<br />
1588, gennaio 30-31<br />
Bandi<br />
Provisione et ordine sopra le pompe, et vestire così di donne, come de gli<br />
huomini apparati di dote, et banchetti. Di ordine del molto illustre, et<br />
reverendissimo monsignor Anselmo Dandino vicelegato di Bologna. Publicata<br />
in Bologna alli 30 et reiterata alli 31 di genaro MDLXXXVIII. In Bologna<br />
per Alessandro Benacci 386<br />
1589, maggio 24 e 26<br />
Bandi<br />
Provisione et ordine sopra le pompe, et vestire così di donne, come de gli<br />
huomini apparati di dote, et banchetti. Di ordine dell’illustrissimo, et<br />
reverendissimo signor cardinale Mont’alto legato di Bologna, et per sua<br />
signoria illustrissima monsignor reverendissimo signor Camillo Borghese<br />
suo meritissimo vicelegato. Publicata in Bologna alli 24 et reiterata alli 26 di<br />
maggio MDLXXXIX. In Bologna, per Alessandro Benacci 387<br />
385 Vedi 1582, dicembre 24 e 30. Bandi, Provisione et ordine sopra le pompe, et vestire<br />
così di donne come de gli huomini, apparati di dote et banchetti. Di ordine dell’illustrissimo<br />
et reverendissimo signor cardinale Cesi legato di Bologna. Publicata in Bologna alli 24<br />
et reiterata alli 30 di decembre MDLXXXII. In Bologna per Alessandro Benacci.<br />
386 Vedi 1582, dicembre 24 e 30. Bandi, Provisione et ordine sopra le pompe, et vestire<br />
così di donne come de gli huomini, apparati di dote et banchetti. Di ordine dell’illustrissimo<br />
et reverendissimo signor cardinale Cesi legato di Bologna. Publicata in Bologna alli 24<br />
et reiterata alli 30 di decembre MDLXXXII. In Bologna per Alessandro Benacci.<br />
387 Vedi 1582, dicembre 24 e 30. Bandi, Provisione et ordine sopra le pompe, et vestire<br />
così di donne come de gli huomini, apparati di dote et banchetti. Di ordine dell’illustrissimo<br />
et reverendissimo signor cardinale Cesi legato di Bologna. Publicata in Bologna alli 24<br />
et reiterata alli 30 di decembre MDLXXXII. In Bologna per Alessandro Benacci.
Bologna 257<br />
1591, settembre 28<br />
Bandi<br />
Ordine et pragmatica sopra i funerali fatta per ordine dell’illustrissimo et<br />
reverendissimo signor cardinale Paleotti all’hora vescovo di Bologna.<br />
Confermata per breve da papa Gregorio XIII santa memoria et publicata in<br />
Bologna sotto li XIII di gennaro 1573. Con <strong>la</strong> riforma hora aggiunta del<br />
presente anno 1591 da monsignor reverendissimo coadiutore di Bologna,<br />
per ordine del sudetto illustrissimo et reverendissimo signor cardinale<br />
Paleotti arcivescovo, per causa degli abusi, introdutti dopo <strong>la</strong> publicatione<br />
del<strong>la</strong> predetta pragmatica. [Bologna, 28 settembre 1591] In Bologna per<br />
Vittorio Benacci 388<br />
Al testo del bando del 1573, al quale si rimanda, segue <strong>la</strong> Riforma degli abusi introdutti<br />
nei funerali dopo <strong>la</strong> sopradetta pragmatica, fatta da monsignor coadiutore<br />
di Bologna per ordine dell’illustrissimo et reverendissimo signor cardinale Paleotti<br />
arcivescovo et publicata in Bologna a dì 28 del mese di settembre 1591.<br />
Havendo inteso monsignor nostro illustrissimo et reverendissimo cardinale Paleotti<br />
arcivescovo di questa Chiesa di Bologna che in progresso di tempo sono stati<br />
introdutti varii abusi circa <strong>la</strong> sopradetta pragmatica de funerali, ha commesso a noi<br />
che cerchiamo d’informarci a pieno de detti disordini et provedergli. Però in essecutione<br />
dell’ordine di sua signoria illustrissima habbiamo cercato d’havere buona<br />
notitia de tutti i sudetti abusi et oltre l’haverne discorso con li molto reverendi signori<br />
canonici et deputati del clero habbiamo ancora per essere meglio informati<br />
voluto conferire ciò con monsignor illustrissimo vicelegato Farnese et con gli illustrissimi<br />
signori di reggimento et con diversi altri ordini del<strong>la</strong> città, dopo che è stata<br />
da noi stabilita <strong>la</strong> seguente riforma con gl’infrascritti ordini, quali vogliamo et commandiamo<br />
che siano osservati et esseguiti insieme con <strong>la</strong> pragmatica sopradetta da<br />
tutti i chierici seco<strong>la</strong>ri et rego<strong>la</strong>ri di qualunque stato et qualità, et da tutti i <strong>la</strong>ici di<br />
qual si voglia grado et conditione, et dai battuti et confrati di ciascuna congregatione<br />
et compagnia, così temporale et seco<strong>la</strong>re come spirituale, et da ogn’altra sorte di<br />
persone et uffitiali a chi spetta, sotto le pene contenute in essa pragmatica et breve<br />
di Gregorio XIII santa memoria fatto in confermatione di detta pragmatica et altre<br />
ad arbitrio nostro.<br />
1. Prima si ordina che quando morirà alcuno fuori del<strong>la</strong> città et diocese di Bologna<br />
non si habbia da suonare l’Ave Maria in alcuna chiesa, se non quando esso<br />
388 Vedi 1573, gennaio 13. Bandi, Provisione sopra i funerali per ordine di monsignor illustrissimo<br />
et reverendissimo cardinale Paleotti vescovo di Bologna. Confirmata per breve di<br />
nostro signore papa Gregorio XIII. [Bologna, 13 gennaio 1573] In Bologna per Alessandro<br />
Benacci MDLXXIII.
258 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
morto fosse persona posta in dignità ecclesiastica, o in magistrato, o dottore di collegio,<br />
come si contiene nel<strong>la</strong> detta pragmatica, et in tal caso possano gli heredi del<br />
morto far fare l’essequie in quel<strong>la</strong> chiesa che più gli piacerà.<br />
2. Quando alcuno de capitoli o del<strong>la</strong> metropoli o del<strong>la</strong> collegiata di San Petronio<br />
havrà d’andare a qualche funerale, si avvertisca di non ammettere alcuno chierico<br />
che almeno i giorni festivi con <strong>la</strong> cotta non serva in una delle sudette chiese rispettivamente,<br />
et quelli siano d’età competente et in habito decente et clericale.<br />
3. Vedendosi per pratica nascere molti disordini per rispetto delle compagnie et<br />
battuti che vanno a’ morti, si ordina et commanda che sotto li stendardi delle compagnie<br />
non possano andare a morti se non quelli che sono descritti nel<strong>la</strong> matrico<strong>la</strong><br />
di detta compagnia et che <strong>la</strong> frequentano, et debbano tutti li battuti andare con <strong>la</strong><br />
faccia coperta. Né possano detti battuti et compagnie far più di tre mute de portatori,<br />
se non quando per <strong>la</strong> lunghezza del viaggio gli sarà da noi data licenza di alterare<br />
il numero predetto. Volendo ancora che il numero di essi battuti che anderanno<br />
al morto non sia più che di trenta coppie. Et se il corpo sarà di persona posta in<br />
dignità ecclesiastica, o di magistrato, o d’altre qualità principali come di sopra, si<br />
concede che possano andarvi in numero di cinquanta coppie. Ordinando però che<br />
in materia di condurre putti al morto dette compagnie habbiano da osservare i loro<br />
capitoli et constitutioni. Et quelle che non hanno statuti né ordini partico<strong>la</strong>ri non<br />
ne possano condurre se non hanno quindici anni almeno, quali putti siano compresi<br />
in dette coppie trenta o cinquanta rispettivamente.<br />
4. Inoltre si ordina et commanda che per l’avvenire alcuno herede, o compagnie,<br />
o battuti, o beccamorti, o altri ministri, non possano invitare musici né cantori,<br />
se non quando per qualche grave causa sarà da noi concessa licenza di admettere<br />
almeno un corpo di musica, quale non possa passare il numero di dodici cantori,<br />
prohibendo in tal caso il suonar tromboni et altri instrumenti.<br />
5. Et perché per lo tardare de molti chierici seco<strong>la</strong>ri, rego<strong>la</strong>ri et compagnie, quali<br />
non si trovano al tempo et hora determinata con le lor croci alle chiese de’ defonti<br />
ne segue <strong>la</strong> tardanza di portare a sepelire il defonto dopo l’hora statuita et alle<br />
volte di notte contro l’ordine di detta pragmatica et con indignità delle persone ecclesiastiche<br />
che stanno lungamente ad aspettare, però si ordina et espressamente<br />
commanda che tutti gli invitati, di qualunque grado et conditione siano, debbiano<br />
all’hora determinata ritrovarsi con le lor croci al luogo del defonto, acciò si possa<br />
sepelire avanti suoni l’Ave Maria del<strong>la</strong> sera; ordinando a tutti li sopradetti invitati<br />
che nell’accompagnare il defonto al<strong>la</strong> sepoltura vadano con <strong>la</strong> debita modestia et<br />
gravità, tra<strong>la</strong>sciando ogn’altro ragionamento ma divotamente cantando salmi secondo<br />
il rito di santa Chiesa. Né possa alcuno (havute le candele) abbandonare il<br />
morto sino che non sia giunto al<strong>la</strong> chiesa dove si havrà da sepelire.<br />
6. Di più per provedere a gli abusi che occorrono nel<strong>la</strong> distributione delle cere,<br />
si ordina et commanda a gli heredi del defonto, beccamorti et altri che intervengono<br />
a tal distributione che sotto le pene contenute nel<strong>la</strong> detta pragmatica non possano<br />
dare candelotti, torze o candele, se non conforme a quanto si contiene nel<strong>la</strong><br />
pragmatica, tolerandosi però (per non potersi trovare cera gial<strong>la</strong> a bastanza) che si<br />
possa pigliare cera bianca.
Bologna 259<br />
7. Notificando a tutti quelli che contraverranno al<strong>la</strong> sudetta pragmatica et al<strong>la</strong><br />
nostra presente riforma in parte alcuna che, oltre le pene espresse nel<strong>la</strong> pragmatica<br />
et breve nelle quali incorreranno, vogliamo ancora che siano sottoposti ad altre pene,<br />
da dichiararsi da noi ad arbitrio nostro, secondo <strong>la</strong> qualità de casi et delle persone<br />
inobedienti.<br />
8. Finalmente ricordiamo alli curati et ad altri a chi spetta di usare volentieri <strong>la</strong><br />
charità in sepelire gratis o con quel<strong>la</strong> minore spesa che si potrà i morti gravati di<br />
povertà, avvertendo ciascuno che non si cerchi di fare fraude al<strong>la</strong> giusta et pia intentione<br />
nostra, diricciata a servitio di Dio et del<strong>la</strong> città, come in procurare importunamente<br />
che sia invitata al funerale più tosto questa, che quel<strong>la</strong> confraternita o<br />
rego<strong>la</strong> de frati overo, con vie indirette, che si diano duplicate le torze o candele a<br />
chi non si devono, o con lo usare altre simili estorsioni, in gravezza de gli heredi.<br />
Rimettendoci nel resto quanto spetta a i riti, così del funerale come del<strong>la</strong> sepoltura<br />
et de i divini uffitii, da celebrarsi, et dei sermoni funebri et delle altre cerimonie ecclesiastiche<br />
da osservarsi, a quello che già per gli ordini di monsignor illustrissimo<br />
arcivescovo è stato decretato, così per <strong>la</strong> città come per <strong>la</strong> diocese, sotto le pene che<br />
in essi decreti si contengono.<br />
1596, aprile 6 e 8<br />
Bandi<br />
Provisione et ordine sopra le pompe, et vestire così di donne, come de gli<br />
huomini apparati di dote, et banchetti. Di ordine espresso del<strong>la</strong> santità di<br />
nostro signore. Publicata in Bologna alli 6 et reiterata alli 8 d’aprile 1596. In<br />
Bologna, per Vittorio Benacci<br />
Vedendosi esser già passata non so<strong>la</strong>mente in abuso l’osservanza de bandi altre<br />
volte publicati sopra le pompe, ma continuamente ancora andarsi trappassando<br />
ogni debito termine di vivere civile di sorte tale che ne segue offesa al signor Iddio<br />
et non poco danno a tutta questa città, et volendo l’illustrissimo et reverendissimo<br />
signor cardinale Montalto legato meritissimo et il reverendissimo monsignore Annibale<br />
Rucel<strong>la</strong>i vescovo di Carcassone vicelegato di Bologna, col consenso degli illustri<br />
et eccelsi signori antiani consoli, et confaloniere di giusticia, et signori del regimento,<br />
provedere a così gravi inconvenienti, d’ordine et commandamento espresso<br />
del<strong>la</strong> santità di nostro signore papa Clemente ottavo, ordinano perciò et commandano<br />
che <strong>la</strong> presente infrascritta provisione sia da qualunque sorte di persone invio<strong>la</strong>bilmente<br />
osservata ne gl’infrascritti capi sotto le pene che si diranno.<br />
Et prima prohibisce alle donne di qualunque conditione et età, etiam alle spose<br />
bolognesi o forestiere che siano maritate a Bologna, et a putti il portare oro di sorte<br />
alcuna overo argento così fi<strong>la</strong>to come battuto, o buono o falso che sia, così tessuto<br />
in drappo come in qual si voglia altro modo, sotto pena di scudi 50 come più<br />
di sotto si dirà. Si tolera nondimeno che possino portare una co<strong>la</strong>na d’oro non<br />
smaltata sin al valore di scudi 150 al più, et un paro di brazzali di scudi 40, et così
260 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
<strong>la</strong> testa d’oro al gibellino et il manico del ventaglio pur d’oro, ma tutto senza smalto<br />
e gioie.<br />
Si tolera parimente che possino portare sopra le vesti et sottane, che siano però<br />
senza fondo d’oro, ma di so<strong>la</strong> seta, una trena d’oro che non passi il valore di cento<br />
lire de quatrini per ciascuna, et caso che si facesse guernimento d’altra materia che<br />
d’oro overo argento non possi eccedere <strong>la</strong> detta somma delle lire cento.<br />
Si tolera oltre di ciò che su le vesti si possi mettere oro battuto, ma senza smalto<br />
come di sopra, cioè bottoni, rosette, pontali et simili purché non si ecceda <strong>la</strong> somma<br />
di lir 200 per ciascuna veste, dichiarando dove sia una sorte d’oro so<strong>la</strong> non si<br />
possi mettere altro oro, et dove sia una guarnizione di seta o d’altro non se ne possi<br />
mettere altra, cioè altra guarnitione d’oro fi<strong>la</strong>to né battuto.<br />
Si tolerano finalmente li giupponi di te<strong>la</strong> d’oro o vergati con oro, con una so<strong>la</strong><br />
trena picco<strong>la</strong> sopra, e li manti di velo e li veletti da testa con un poco d’oro et un<br />
dentino attorno.<br />
Si prohibisce ancora ogni sorte di perle, le quali si levano in tutto et per tutto<br />
senza alcuna riserva.<br />
Si prohibisce di più ogni sorte di gioie, riservandosi un paro d’annel<strong>la</strong> secondo<br />
più piaceranno et un paro de pendenti all’orecchie, ma non di più valore che di<br />
scudi 30, et così si riservano le corone d’agate et di granate, et nel petto una prospettiva<br />
da 30 scudi ma senza perle.<br />
Si prohibiscono parimente tutte le cose di vetri, ambrini, profumi, aggiavazzi et<br />
margaritini, et così fodre de gibellini, lupi cervieri, pene, pennacchi d’airone et d’ogni<br />
sorte, et altre cose simili che mostrino pennacchi.<br />
Così si prohibisce ogni sorte di ricami tanto alle vesti et sottane quanto a giupponi<br />
et in ogn’altro vestimento.<br />
Si vieta similmente agli huomini il portare sorte alcuna d’oro come di sopra, eccetto<br />
alli putti sino all’età di 12 anni, che non ecceda però <strong>la</strong> somma di 15 scudi; risalvando<br />
anco a cavaglieri che sia lecito portare una co<strong>la</strong>na d’oro di valore di cento<br />
scudi al più et a gli altri una medaglia che non ecceda il valore di 25 scudi, et su gli<br />
habiti da campagna tant’oro o argento so<strong>la</strong>mente che non ecceda il valore di 15<br />
scudi, ma non però con sorte alcuna di ricami.<br />
Si consentono nondimeno i ferraioli et cappe di seta, etiandio foderate pur di<br />
seta, ma senza ricami.<br />
Così per gl’huomini si vietano ricami, vetri, ambrini, come per le donne s’è detto<br />
di sopra.<br />
Si tolera che sopra un habito intiero cioè giupponi, rubuglia, calze, et cappa overo<br />
ferraruolo si possi mettere tanta guarnizione che non ecceda il valore di scudi 15.<br />
Si prohibisce anco l’oro ne’ fornimenti de cavalli, permettendosi però le fibbie,<br />
borchie et staffe dorate, et speroni et chiodi dorati nelle selle.<br />
Si prohibisce parimente nelle carozze o cocchi ogni sorte d’oro et di doratura<br />
così dentro come fuori, et così ogni sorte di ricami che in tutto si prohibiscono.<br />
E tutte le cose sopradette non so<strong>la</strong>mente si prohibiscono di portarsi per <strong>la</strong> città,<br />
ma ancora in casa et in contado sotto le medeme pene.<br />
Et per temperar parimente lo smoderato eccesso che si fa ne’ mobili delle spose,<br />
si ordina et commanda come di sopra che per l’avenire non si possi fare spesa nei
Bologna 261<br />
mobili sopradetti se non a ragione di 30 per cento del<strong>la</strong> dote che si darà sino al<strong>la</strong><br />
somma di scudi quattro mil<strong>la</strong>, et da lì in su, sia <strong>la</strong> dote quanto si voglia, non si possa<br />
dar mobili di maggior valore che per 4000 lire.<br />
Et essendo molto ragionevole et giusto che negli habiti ancora siano conosciute<br />
le donne da bene et honorate dalle meretrici et femine di vita dishonesta, si prohibisce<br />
però loro il portare sorte alcuna d’oro fi<strong>la</strong>to o battuto in qualunque modo,<br />
sotto pena del<strong>la</strong> perdita delle robbe, del<strong>la</strong> frusta et di esser sbandite, oltre l’altre pene<br />
pecuniarie come di sopra imposte.<br />
Si prohibisce pur anco alle medeme femine meretrici il condursi servitore o paggio<br />
innanti et l’andare in cocchio o carrozza sotto le medesime pene.<br />
Dechiarando che tutte le donne forestieri habitanti di presente et che verranno<br />
ad habitare in questa città, o che tengono o terrano fermo domicilio in essa così<br />
maritate come no a terrieri come a forastieri, s’intendano comprese et debbano<br />
obedire in tutto et per tutto al<strong>la</strong> provisione et pragmatica presente, et contrafacendo<br />
incorrano nelle pene contenute in essa.<br />
Et chi contrafarà in parte alcuna al<strong>la</strong> presente provisione incorra per <strong>la</strong> prima<br />
volta nel<strong>la</strong> pena di scudi cinquanta come di sopra, per <strong>la</strong> seconda volta nel doppio<br />
di detti scudi 50, accrescendo sempre et multiplicando <strong>la</strong> pena quante volte sarà<br />
contrafatto, le quali pene s’habbiano d’applicare per un terzo all’essecutore da deputarsi,<br />
et due terzi a luoghi pii, cioè alle convertite et mendicanti egualmente.<br />
Dichiarando che li padri saranno tenuti pel li figliuoli o figliuole che saranno in<br />
loro podestà, i mariti per le moglie, i fratelli per le sorelle o altro così huomo come<br />
donna rispettivamente che habbia cura o governo di chi contrafarà, né possa alcuno<br />
che contrafacesse o altri per lui essere admesso a fare escusatione alcuna, né meno<br />
sia permesso far remissione né gratia senza ordine espresso di nostro signore.<br />
Inoltre si prohibisce e commanda espressamente a sarti, reccamatori et altri artefici<br />
che non possi né <strong>la</strong>vorare o far <strong>la</strong>vorare alcuna delle sopradette cose prohibite,<br />
sotto pena per <strong>la</strong> prima volta alli padroni delle botteghe di scudi 25 et di tre tratti<br />
di corda, et s’intendano ipso facto et siano senz’altro cassi e privi delle lor compagnie,<br />
et alli garzoni che <strong>la</strong>vorassero dette cose prohibite come di sopra et non denontiassero<br />
essi padroni e tali <strong>la</strong>vori prohibiti di scudi 10 et di tre tratti di corda, et<br />
<strong>la</strong> seconda volta di detta pena corporale et del<strong>la</strong> pecuniaria dupplicata, successivamente<br />
da crescersi et multiplicare quante volte sarà contrafatto, d’applicarsi pro rata<br />
come di sopra. Non intendendosi però derogato al<strong>la</strong> derogatione et dichiaratione<br />
altre volte fatta sopra gli orefici del<strong>la</strong> città, sopra il portare i lor <strong>la</strong>vori così nel<strong>la</strong> città<br />
come nel territorio.<br />
Si eccettuano nondimeno tutte le persone di magistrato pro tempore et del regimento,<br />
consentendosi loro le vesti, cappotti et robboni di seta reccamati et foderati<br />
come lor più piacerà.<br />
Si eccettuano parimente gli sco<strong>la</strong>ri et altri forestieri che al presente si trovano o<br />
verrano in questa città, a quali si tolera et tolererassi portare et usare quegli habiti<br />
che ad essi piacerà, quali però habiti et vestimenti de sco<strong>la</strong>ri et altri forestieri predetti<br />
non possino da sudetti artefici esser <strong>la</strong>vorati se prima da detti artefici non saranno<br />
denontiati al commissario o deputato o da deputarsi sopra l’osservanza di<br />
questa presente riforma sotto le medesime pene.
262 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Et per obviare all’eccessive spese che si fanno ne’ banchetti, si ordina et commanda<br />
che nessuna persona di qual si voglia stato conditione o grado come di sopra<br />
non possi usare né far portare in qual si voglia convito o banchetto che si facesse<br />
per qualunque causa più di due portate di vivande, fra le quali possino essere due<br />
sorti di salvaticine, cioè una vo<strong>la</strong>tile, l’altra quadrupide, et in tutto non possino essere<br />
più di 3 arosti et 3 alessi, et fra le dette portate si concede una sorte di pasticci,<br />
purché non sia di salvaticine, et due sorte di torte e due sorti di potaggi, rimettendo<br />
all’arbitrio di ciascuno che non volesse dare alessi il poter supplire in quel cambio<br />
con due altri arosti, purché non passi in numero delle vivande et salvaticine come<br />
di sopra.<br />
Prohibendo espressamente che fra le vivande di carne non vi possi essere alcuna<br />
sorte di pesce né ostrighe. Ma per confettioni si ordina che non si possa usare se<br />
non cotognata o altra cosa simile et una so<strong>la</strong> sorte di confetti. Eccettuando però li<br />
banchetti che si faranno per occasione di nozze, o d’alloggi de’ prencipi e signori.<br />
Et per essecutione dell’osservanza delle cose sopradette si deputerà essecutore, il<br />
quale trovando chi transgredesse haverà da chiamare due testimonii et mostrar loro<br />
in quello che si fosse trasgresso nominando <strong>la</strong> tal cosa con dirlo al<strong>la</strong> medema persona<br />
trasgrediente, che se gli darà piena fede, et quei tali insieme con l’essecutore haveranno<br />
<strong>la</strong> terza parte del<strong>la</strong> pena incorsa, applicando gli altri due terzi a luoghi pii<br />
nominati di sopra l’ordine del superiore avanti i quali sarà fatta <strong>la</strong> denontia. In quorum<br />
fidem, etc.<br />
Datum Bononiae die 6 aprilis 1596.
IMOLA<br />
a cura di Enrico Angiolini
INTRODUZIONE<br />
Le vicende storiche di Imo<strong>la</strong> e del suo territorio nell’alto e pieno Medioevo<br />
sono state caratterizzate – e fortemente condizionate – dallo sviluppo di<br />
due distinti centri demici: il burgus poi divenuto castrum Sancti Cassiani, sede<br />
dell’episcopio sorto presso l’antico e decaduto Forum Cornelii, e il centro<br />
abitato di Imo<strong>la</strong>. La forte conflittualità tra il vescovo, tito<strong>la</strong>re di prerogative<br />
pubbliche, e <strong>la</strong> civitas – avviata a darsi forme di autogoverno comunale,<br />
mentre si andava sfaldando il potere dei conti <strong>la</strong>ici – si espresse in ripetuti<br />
tentativi degli imolesi di imporre al vescovo il trasferimento in città (a partire<br />
dal 1084) e, al contrario, in periodi di riaffermazione del<strong>la</strong> soggezione<br />
del<strong>la</strong> pieve urbana di San Lorenzo al<strong>la</strong> sede vescovile e dell’esercizio delle<br />
prerogative soprattutto fiscali dei presuli imolesi (come avvenne a seguito di<br />
bol<strong>la</strong> di Onorio II negli anni 1126-1130).<br />
Il confronto militare tra gli imolesi e il castello vescovile si risolse in ripetute<br />
distruzioni del castrum (nel 1132, nel 1147, nel 1150, con <strong>la</strong> fuga degli<br />
abitanti e il rifugiarsi del vescovo a Dozza) e in successivi ripristini: infine<br />
Imo<strong>la</strong> ebbe <strong>la</strong> meglio grazie all’aperto appoggio dato all’Impero (già un diploma<br />
di Federico I del 1159 <strong>la</strong> svinco<strong>la</strong>va esplicitamente da ogni sottomissione<br />
a terzi). Nel 1175 il castello di San Cassiano fu preso dal cancelliere<br />
imperiale Cristiano di Magonza; nel 1183 entrambi i soggetti, oramai sotto<br />
forte egida bolognese, furono presenti al<strong>la</strong> pace di Costanza; infine nel 1187<br />
il vescovo deliberò di trasferirsi in città, erigendo una nuova cattedrale su di<br />
un terreno concesso dal comune.<br />
Tuttavia, anche quando Imo<strong>la</strong> ebbe ricondotta ad unum <strong>la</strong> sua “anomalia”<br />
con lo sviluppo di compiute forme di governo comunale, <strong>la</strong> città si apprestò<br />
a proiettarsi sul suo contado con un ritardo non più recuperabile rispetto<br />
alle realtà vicine, non senza momenti di s<strong>la</strong>ncio unitario – il vescovo<br />
Mainardino fu per due volte designato podestà (nel 1209 e nel 1221) – ma<br />
sempre compressa tra le opposte spinte espansionistiche di Bologna e di<br />
Faenza. Anche in Imo<strong>la</strong> si svolse <strong>la</strong> lotta per il predominio tra i potentati fa-
266 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
miliari, che vide a fasi alterne il primato degli Alidosi e dei Manfredi di<br />
Faenza, fino all’inclusione nello Stato del<strong>la</strong> Chiesa, incontrastata a partire<br />
dal 1503 1 .<br />
Per quanto riguarda <strong>la</strong> città di Imo<strong>la</strong> si hanno due nuclei ben distinti e<br />
tra loro molto distanti nel tempo di normative di carattere suntuario: il primo<br />
rappresentato da due rubriche dagli statuti comunali cittadini del 1334,<br />
gli unici conservatisi, redatti in occasione del<strong>la</strong> presa del potere da parte di<br />
Lippo Alidosi; il secondo da una serie di deliberazioni consiliari (ad Imo<strong>la</strong><br />
denominate Campioni) prese a partire dal 1505.<br />
Gli statuti del 1334 contengono disposizioni per così dire “c<strong>la</strong>ssiche” in<br />
materia <strong>suntuaria</strong>, prese «ad revocandas graves et honerosas expensas» che<br />
uomini e donne di Imo<strong>la</strong> «inutiliter faciebant», senza inserirvi altre precisazioni<br />
morali: al più va rimarcato come le norme in questione, estese dapprima<br />
in generale ad ogni categoria, compresi milites e doctores, conoscano poi<br />
una serie di eccezioni proprio «ad decorem militie et doctoratus» per quanto<br />
riguarda specificamente l’apparato delle armi e <strong>la</strong> cavalcatura. La norma colpevolizza<br />
ed investe di responsabilità anche l’artefice degli abiti e degli ornamenti<br />
illegali; il podestà deve indagare d’ufficio, come gli statuti prevedono<br />
di solito <strong>la</strong>ddove è sentita una maggiore gravità del reato, così come è sentita<br />
<strong>la</strong> forza dell’obbligo a perseguire, inserito esplicitamente tra le incombenze<br />
<strong>la</strong> cui corretta assoluzione va verificata all’epoca del sindacato degli atti del<br />
podestà stesso.<br />
Nessuna traccia si può reperire del<strong>la</strong> reformatio fatta il «luglio scorso»<br />
(dello stesso 1334?) dal «conscilium sapientum» di Imo<strong>la</strong>, scritta «per Zonem<br />
Gal<strong>la</strong>ssii notarium» e citata nel testo, giacché non si conservano deliberazioni<br />
così antiche degli organi consiliari imolesi; neppure presso l’Archivio<br />
notarile (conservato presso <strong>la</strong> Sezione di Archivio di Stato di Imo<strong>la</strong>) si con-<br />
1 Per <strong>la</strong> storia di Imo<strong>la</strong> cfr.: G. FASOLI, I conti ed il comitato di Imo<strong>la</strong>, in «Atti e memorie<br />
del<strong>la</strong> Deputazione di storia patria per l’Emilia e <strong>la</strong> Romagna», VIII (1942-1943), pp. 120-<br />
191; G. RABOTTI, «Mainardinus Imolensis episcopus» (1207-1249), in Vescovi e diocesi in Italia<br />
nel Medioevo (secc. IX-XIII), Padova 1964, pp. 409-418; A.I. PINI, La popo<strong>la</strong>zione d’Imo<strong>la</strong><br />
e del suo territorio nel XIII e XIV secolo. In appendice l’estimo di Imo<strong>la</strong> del 1312, Bologna<br />
1976; A. VASINA, Da Forum Cornelii a Imo<strong>la</strong>, in «Studi Romagnoli», XXIX (1978), pp.<br />
475-493; M. MONTANARI, Una città mancata: S. Cassiano di Imo<strong>la</strong> nei <strong>secoli</strong> XI-XII, ibid.,<br />
pp. 495-526; Medioevo imolese, Bologna 1982; F. MANCINI - M. GIBERTI - A. VEGGIANI,<br />
Imo<strong>la</strong> nel Medioevo, Imo<strong>la</strong> (BO) 1990, voll. 2; M. MONTANARI, Imo<strong>la</strong> e S. Cassiano. Una città<br />
e un castello in lotta per il predominio nei <strong>secoli</strong> XI-XII, Imo<strong>la</strong> (BO) 1994; La storia di Imo<strong>la</strong><br />
dai primi insediamenti all’ancien régime, a cura di M. MONTANARI, Imo<strong>la</strong> 2000.
Imo<strong>la</strong> 267<br />
servano atti di questo notaio (che verosimilmente avrà rogato esclusivamente<br />
come notaio alle dirette dipendenze del comune). Tuttavia il carattere di<br />
“sanatoria” dell’esistente che assume questa ultima parte del testo sembra dimostrare<br />
che <strong>la</strong> rubrica statutaria è effettivamente redatta ex novo e va ad incidere<br />
sul presente, per un’esigenza socialmente sentita o – piuttosto – come<br />
espressione di una volontà di controllo del nuovo potere signorile degli Alidosi,<br />
che si insedia in città contestualmente con <strong>la</strong> redazione di questo nuovo<br />
statuto.<br />
Per quanto attiene ai funerali, invece, sembrano prevalere le preoccupazioni<br />
re<strong>la</strong>tive al<strong>la</strong> dignità comportamentale – esteriore ed interiore – del<strong>la</strong><br />
cerimonia pubblica e collettiva, rispetto all’interesse al contenimento delle<br />
spese, circoscritto al<strong>la</strong> limitazione del numero dei ceri. Perciò questa rubrica,<br />
di carattere soltanto <strong>la</strong>tamente re<strong>la</strong>tivo all’abbigliamento, va tenuta presente<br />
più quale riferimento al<strong>la</strong> più ampia deliberazione sul<strong>la</strong> stessa materia del<br />
1540, che per l’evoluzione del<strong>la</strong> normativa in materia. Sempre negli statuti<br />
imolesi, infine, non si trovano norme re<strong>la</strong>tive a segni distintivi od eccettuativi<br />
re<strong>la</strong>tivi agli ebrei; soltanto per le meretrici sono previsti i consueti divieti<br />
di permanere all’interno dell’area urbana o nei pressi di luoghi sacri come<br />
l’abbazia di Santa Maria in Rego<strong>la</strong>.<br />
Gli statuti di Imo<strong>la</strong> del 1334 furono editi a suo tempo da padre Serafino<br />
Gaddoni per il Corpus Statutorum Italicorum 2 : l’edizione fu condotta dallo<br />
studioso imolese con il consueto rigore, ma risente oramai dei criteri testuali<br />
superati con cui fu redatta, soprattutto per <strong>la</strong> prassi del<strong>la</strong> normalizzazione<br />
ortografica dei fenomeni fonetici come lo scempiamento delle consonanti<br />
geminate, ma anche per le numerose integrazioni a senso operate sul<br />
testo per rendere corre<strong>la</strong>zioni ed endiadi («pro banno et pena» per il più<br />
semplice «pro banno»; «omnia et singu<strong>la</strong>» per «omnia» etc.). Perciò il testo<br />
che qui si riproduce è stato ricol<strong>la</strong>zionato sull’originale codice membranaceo<br />
del XIV secolo, conservato presso l’Archivio storico comunale di Imo<strong>la</strong>,<br />
che è il più antico testimone e che fu utilizzato da Gaddoni per <strong>la</strong> sua edizione<br />
a stampa. Esso è qui indicato genericamente come «Statuto del<strong>la</strong> città<br />
di Imo<strong>la</strong> del 1334» poiché i diversi esemp<strong>la</strong>ri del<strong>la</strong> raccolta statutaria imolese,<br />
divisi tra i due istituti culturali del<strong>la</strong> Biblioteca e dell’Archivio imolesi,<br />
sono attualmente in corso di riordinamento a cura del personale e non se<br />
può a tutt’oggi (dicembre 2000) dare ancora una segnatura definitiva: esso<br />
è comunque identificabile come il codice di 206 cc. analiticamente descrit-<br />
2 Statuti di Imo<strong>la</strong> del secolo XIV. I. Statuti del<strong>la</strong> città (1334), a cura di S. GADDONI, Mi<strong>la</strong>no<br />
1931 (Corpus Statutorum Italicorum, n. 13, n. s., n. 3).
268 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
to e studiato da Andrea Padovani nel Repertorio degli statuti comunali <strong>emilia</strong>ni<br />
e romagnoli 3 .<br />
Il secondo nucleo di norme suntuarie imolesi è invece integralmente cinquecentesco,<br />
costituito da sette diverse deliberazioni del consiglio detto dei<br />
«sessanta sapienti», distribuite nell’arco di quasi tutto il secolo. La serie deliberativa,<br />
denominata dei Campioni o annali pubblici, si conserva integralmente<br />
a partire dal 1504 4 , ed è di agevole consultazione per l’ampio «Indice<br />
alfabetico delle cose notabili che si contengono nei 67 campioni comunali<br />
dall’anno 1505 a tutto il 1796, desunte dagli spogli che già fece il segretario<br />
D. Giuseppe Passetti dei Campioni suddetti», che dà minutamente conto di<br />
soggetti ed argomenti.<br />
In un contesto politico-istituzionale del tutto diverso rispetto a quasi due<br />
<strong>secoli</strong> prima (<strong>la</strong> città è ora parte integrante dello Stato del<strong>la</strong> Chiesa), prosegue<br />
<strong>la</strong> prassi assembleare di un consiglio che è divenuto oramai <strong>la</strong> sede di<br />
una ben consolidata oligarchia e in cui <strong>la</strong> magistratura del vessillifero è enucleata<br />
come presidente dell’assemblea che – almeno a quanto afferma – agisce<br />
e propone «de voluntate et consensu eius dominorum collegarum». In<br />
questa assemblea soltanto in un’occasione si delibera l’imposizione di un segno<br />
di distinzione, con il «Decreto che gli Ebrei portino <strong>la</strong> berretta gial<strong>la</strong>» 5<br />
del 1516; per il resto <strong>la</strong> materia propriamente <strong>suntuaria</strong> è quasi sempre commista<br />
ad altre, nel quadro dell’affermazione di un complessivo rigore, soprattutto<br />
economico, che dovrebbe evitare l’impoverimento dei cittadini per<br />
le eccessive spese e quindi risultare di somma pubblica utilità. Così è ad<br />
esempio nel<strong>la</strong> deliberazione del 1505 per <strong>la</strong> nomina di Giovanni Battista<br />
Rondinelli a «censore e giudice delle acque» che mette assieme preoccupazioni<br />
diverse, passando dalle eccessive spese alle miserie materiali e quindi<br />
morali, fino al<strong>la</strong> crisi ambientale. Non si sa che cosa possa aver prodotto l’opera<br />
del Rondinelli poiché non vi è altra notizia al riguardo fino al 1540,<br />
dove – se <strong>la</strong> limitazione dei ve<strong>la</strong>mina fa emergere ancora una volta le preoccupazioni<br />
per l’integrità patrimoniale degli assi ereditari degli imolesi – piuttosto<br />
l’intervento di Andrea Ferri fa emergere l’interessante coscienza per le<br />
preoccupazioni di carattere igienico, segnale del progredire di quel processo<br />
3 A. PADOVANI, Imo<strong>la</strong> (BO), in Repertorio degli statuti comunali <strong>emilia</strong>ni e romagnoli (secc.<br />
XII-XVI), a cura di A. VASINA, I, Roma 1997 (Istituto storico italiano per il Medio Evo,<br />
Fonti per <strong>la</strong> storia dell’Italia medievale, Subsidia, 6*), pp. 121-125, a p. 122.<br />
4 Cfr. Archivi storici in Emilia-Romagna. Guida generale degli archivi storici comunali, a<br />
cura di G. RABOTTI, Bologna 1991, p. 115.<br />
5 ASC IMOLA, Campioni, 3, c. 102.
Imo<strong>la</strong> 269<br />
culturale di “nascondimento” al<strong>la</strong> vista del defunto e del<strong>la</strong> morte sviluppatosi<br />
fino ad oggi.<br />
I reggitori imolesi sembrano animati dalle preoccupazioni più tradizionali<br />
al riguardo di questa materia: il timore per il dissesto individuale e collettivo<br />
dovuto alle spese eccessive ed inutili; il timore di carattere ideologico-politico<br />
per il disordine sociale indotto da chi assume atti e comportamenti superiori<br />
al<strong>la</strong> sua condizione, e principalmente per i rustici (ma si dovrà piuttosto<br />
immaginare l’irritazione per gli homines novi che imitano i modelli di<br />
comportamento dell’oligarchia e che poi saranno via via cooptati nel ceto<br />
dirigente). Il valore qui difeso, dichiarato e propagandato è <strong>la</strong> «indemnitas<br />
populi», ma ciò non di meno i diversi successivi tentativi di riforma sono<br />
destinati a fallire: o per disinteresse, o forse perché, in partico<strong>la</strong>re negli anni<br />
Novanta del Cinquecento – che sono anni ca<strong>la</strong>mitosi di crisi diffusa – queste<br />
preoccupazioni per le spese eccessive sono superate a livello mentale e<br />
politico da ben altri problemi più concreti e diretti. Così il problema del lusso<br />
riemerge – tra moralismo e necessità – nel più ampio quadro del calmieramento<br />
delle tariffe delle arti, e vi è chi sembra voler ricordare <strong>la</strong> priorità<br />
del prezzo del pane rispetto a quello dei vestiti.<br />
Il timore di essere “irrisi” dalle arti fa ipotizzare anche una possibilità di<br />
pressione lobbistica degli artifices (suggestiva, ma qui non documentabile)<br />
per opporsi a misure dirigistiche che avrebbero minacciato le loro specu<strong>la</strong>zioni<br />
e <strong>la</strong> libertà di movimento nell’incipiente «mercato», inteso in un senso<br />
più vicino a quello moderno anche per quanto riguarda le vesti. È pure verosimile<br />
una reazione dell’aristocrazia ai segni di ascesa e di mobilità sociale<br />
re<strong>la</strong>tivamente dal basso degli artifices, che assumono modelli esteriori di<br />
comportamento finora estranei al<strong>la</strong> loro conditio, qui mascherata con <strong>la</strong><br />
preoccupazione per l’indemnitas.<br />
Ma non si può non sottolineare, infine, <strong>la</strong> stanchezza dei consiglieri a dibattere<br />
su di una normativa che, se inattuata, si volge a scorno di chi <strong>la</strong> emanò:<br />
questa fatica, lo scetticismo o il disinteresse per <strong>la</strong> loro osservanza, sono<br />
chiari nell’intervento di Alessandro Calderini del 1541, dove si chiede che si<br />
faccia un decreto soltanto se poi lo si farà osservare, altrimenti «melius est<br />
non condere leges quam a conditis turpiter desistere». Ancora nel 1594 in<br />
due sole righe si legge tutta <strong>la</strong> difficoltà di gestire una materia che sarà pur<br />
anche «negotium maximi momenti», ma che è stata discussa più volte e al<strong>la</strong><br />
fine mai «executioni demandata»: il fastidio di chi ritiene prioritario un calmiere<br />
generale, e propone di posporre quello che, agli occhi di più d’uno, è<br />
oramai un falso problema o soltanto un sintomo tra gli altri di una crisi diversa<br />
e più generale, convive con chi ancora sostiene anche con esagerazioni<br />
retoriche una battaglia per <strong>la</strong> moralità, come Pietro Antonio «a Piro», che<br />
certo avrà visto con irritazione parvenus – più che rustici – vestire «cum au-
270 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
ro», anche se non gli può più credere fino in fondo quando vuole che «di<br />
questi tempi si servano di vestiti bordati d’oro anche i guardiani di pecore e<br />
di capre» («et praecipue rusticorum, cum etiam custodes pecorum et ovium<br />
hisce temporibus utantur vestimentis cum auro»)!<br />
C’è poi nei consiglieri, che hanno sicuramente qualche dimestichezza<br />
con <strong>la</strong> documentazione del comune, una chiara “memoria storica” di questa<br />
sovrapposizione tematica di dibattiti a vuoto: nel 1584 «Dominus Bernardus<br />
a Piro dixit decretum de anno 1539 extare, et fuit observatum tunc<br />
temporis per nonnullos annos, postea in desuetudinem abiit» 6 . A prova di<br />
questa stanchezza per <strong>la</strong> “vanità del<strong>la</strong> lotta al<strong>la</strong> vanità”, stia il fatto che le ripetute<br />
nomine di commissioni ad reformandum su questo argomento continuarono<br />
a non sortire alcun effetto per tutto il XVI secolo e anche oltre: di<br />
tali pragmaticae si parlerà ancora in consiglio in maniera più o meno inconcludente<br />
nel 1668 7 , nel 1703 8 e nel 1731 9 .<br />
Dal punto di vista puramente testuale, i singoli punti re<strong>la</strong>tivi al<strong>la</strong> materia<br />
<strong>suntuaria</strong> si trovano naturalmente interca<strong>la</strong>ti, all’interno di ordini del giorno<br />
spesso assai densi, a dibattimenti su molte altre e diverse questioni: pertanto<br />
qui si riportano soltanto i contenuti dei dibattiti specifici e delle re<strong>la</strong>tive deliberazioni.<br />
Per quanto riguarda le altre fonti spogliate senza riscontro di norme e di<br />
delibere di carattere suntuario, va ricordato che nel resto del territorio imolese<br />
si conservano innanzitutto redazioni statutarie anche per il comune di<br />
carattere federale del contado d’Imo<strong>la</strong> (due redazioni degli anni 1341 e<br />
1347) 10 e per Casalfiumanese 11 : i rubricari editi nelle schede compi<strong>la</strong>te da<br />
Andrea Padovani per il Repertorio degli statuti comunali <strong>emilia</strong>ni e romagnoli<br />
consentono di escludere, come è per altro prevedibile per centri ed aree dal<br />
carattere non urbano, <strong>la</strong> presenza di normative di carattere suntuario nel<br />
contado imolese. Sempre nel territorio imolese si conservano deliberazioni<br />
antiche soltanto per Dozza (BO), dal 1518 12 .<br />
6 Tuttavia non si conosce alcun decreto suntuario di quell’anno, né figura nei Campioni<br />
del 1539 alcun dibattito al riguardo: è verosimile che si tratti di una decretazione perduta,<br />
oppure che <strong>la</strong> citazione fatta a memoria si riferisca invece alle deliberazioni del vicino<br />
anno 1541.<br />
7 ASC IMOLA, Campioni, 41, cc. 223, 247-248.<br />
8 Ibid., 46, cc. 3-4, 6 e 9.<br />
9 Ibid., 51, c. 165.<br />
10 A. PADOVANI, Imo<strong>la</strong>, contado, in Repertorio degli statuti comunali... cit., pp. 125-141.<br />
11 ID., Casalfiumanese (BO), in Repertorio degli statuti comunalii... cit., pp. 141-142.<br />
12 Cfr. Archivi storici… cit., p. 104.
Imo<strong>la</strong> 271<br />
Per il resto, a seguito di distruzioni belliche si conserva soltanto materiale<br />
moderno (secc. XVIII-XX) escluso dai limiti temporali di questa ricerca per:<br />
Borgo Tossignano (BO) 13 ; Casalfiumanese (BO) 14 ; Castel del Rio (BO) 15 ;<br />
Castel San Pietro (BO) 16 ; Fontanelice (BO) 17 ; Mordano (BO) 18 ; Ozzano<br />
dell’Emilia (BO) 19 .<br />
Non vi è infine alcuno studio o bibliografia specifica di carattere suntuario<br />
per l’imolese che sia stato edito fino ad oggi20 .<br />
Enrico Angiolini<br />
L’elenco delle fonti consultate è il seguente:<br />
* Statuti cittadini: ASC IMOLA, Statuto del<strong>la</strong> città di Imo<strong>la</strong>.<br />
* Deliberazioni consiliari: ASC IMOLA, Campioni, 1-29 (1505-1601).<br />
* Statuti del territorio: Contado d’Imo<strong>la</strong>: AS ROMA, Statuti, n. 481 (1341, copia<br />
utilizzata dal<strong>la</strong> comunità di So<strong>la</strong>rolo), AS BO, Archivio Malvezzi-Campeggi,<br />
Quarta Serie, 97/757 (1341, copia utilizzata dal<strong>la</strong> comunità di Dozza);<br />
Casalfiumanese: Decreta, statuta, ordinationes, immunitates et privilegia communitatum<br />
potestariae Casalis Fluminensis..., Bononiae, Clementis Ferronii,<br />
1636.<br />
13 Cfr. Ibid., p. 65.<br />
14 Cfr. Ibid., p. 76.<br />
15 Cfr. Ibid., pp. 77-80.<br />
16 Cfr. Ibid., pp. 88-95.<br />
17 Cfr. Ibid., p. 108.<br />
18 Cfr. Ibid., pp. 144-145.<br />
19 Cfr. Ibid., pp. 145-146.<br />
20 Cfr. l’amplissima bibliografia compi<strong>la</strong>ta da A. FERRI, Imo<strong>la</strong>. Repertorio di bibliografia<br />
storica, Imo<strong>la</strong> (BO) 1994.
INDICE DELLE FONTI<br />
1334<br />
Statuti<br />
ASC IMOLA, Statuto del<strong>la</strong> città di Imo<strong>la</strong> del 1334.<br />
Ed.: Statuti di Imo<strong>la</strong> del secolo XIV. I. Statuti del<strong>la</strong> città (1334), a cura di S. GADDO-<br />
NI, Mi<strong>la</strong>no 1931 (Corpus Statutorum Italicorum, n. 13, n. s., n. 3), pp. 223-226,<br />
238-239.<br />
De penis portantium ornamenta (Lib. III, Rub. XCIII, cc. 106v-108v)<br />
De observantiis supra funeribus defunctorum (Lib. III, Rub. CXVIII, cc.<br />
114r-115r)<br />
1505, gennaio 20<br />
Campioni<br />
ASC IMOLA, Campioni, 1 (1505-1507).<br />
Electio Ioannis Baptiste Rondinelli in censorem et iudicem aquarum (c. 27r)<br />
1540, aprile 4<br />
Campioni<br />
ASC IMOLA, Campioni, 8 (1538-1540).<br />
Modus servandus in funeralibus defunctorum noviter reformatus (cc. 226v-<br />
227v)<br />
1541, aprile 11<br />
Campioni<br />
ASC IMOLA, Campioni, 9 (1541-1542).<br />
Electio civium ad reformanda ornamenta (c. 47r-v)
274 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
1574, giugno 15<br />
Campioni<br />
ASC IMOLA, Campioni, 21 (1574-1579).<br />
Ordo super pompis (c. 12r)<br />
1584, dicembre 20<br />
Campioni<br />
ASC IMOLA, Campioni, 23 (1583-1585).<br />
Electi super pragmatica indumentorum et convivum (c. 111v)<br />
1594, ottobre 17<br />
Campioni<br />
ASC IMOLA, Campioni, 26 (1592-1594).<br />
Electi super pragmatica vestitus et ornatus (cc. 224v-225r)<br />
1599, maggio 14<br />
Campioni<br />
ASC IMOLA, Campioni, 28 (1598-1599).<br />
Electi super pragmatica introducenda (c. 66r-v)
FONTI<br />
1334<br />
Statuti<br />
De penis portantium ornamenta<br />
Ad revocandas graves et honerosas expensas quas universi homines civitatis Imole<br />
et districtus, non sine ipsorum reali stipendio, circa vestes et alia varia ornamenta,<br />
tam virorum quam mulierum, inutiliter faciebant, hoc statuto preciso infrascriptas<br />
positiones super hiis invio<strong>la</strong>biliter decernimus observari, videlicet: quod<br />
nul<strong>la</strong> persona, masculus vel femina, civitatis Imole vel districtus, cuiuscumque conditionis<br />
existat, miles vel doctor decretorum vel legum vel medicine, sive uxores vel<br />
filie alicuius eorum, possint vel debeant de cetero portare pro ipsorum usu aliquod<br />
vestimentum vel in capite aliquod ornamentum de auro vel argento, videlicet: frisos,<br />
gramatas, sertam seu coronam vel cercletum, sprangas, canel<strong>la</strong>s, flubetas, cordel<strong>la</strong>s,<br />
botuncelos aut margaritas sive per<strong>la</strong>s, nacharas, smaltum, coraglium, ambros,<br />
cristalos, gemas aut aliquas alias gemas seu <strong>la</strong>pides preciosos, preter <strong>la</strong>pides<br />
anulorum, vel aliquod ornamentum de auro vel de argento, vel quocumque metallo<br />
cuiuscunque generis speciei foret aut qualitatis existat, alium quam maspilos de auro<br />
vel de argento, quos eis liceat portare ad collum vel ad manichas pro aflubatura,<br />
ponderis duarum untiarum et non ultra.<br />
Possint tamen milites, advocati, medici et quecumque eorum mulieres portare<br />
centuram de auro vel de argento pretii et extimationis librarum decem vel ab inde<br />
infra; et bursa de setta, seu serico, valoris et extimationis quadraginta solidorum bonenorum<br />
vel ab inde infra, in quantum non sit aurum vel argentum sutum vel contestum;<br />
et etiam in digito vel in digitis unum vel duos anulos tantum de auro vel de<br />
argento; et si que predictarum personarum contrafecerint, puniantur pro quolibet<br />
et pro qualibet vice in quadraginta solidis bonenorum. Possint quoque milites et<br />
doctores prefati et eis liceat, ad decorem militie et doctoratus, portare pomum ensis,<br />
sperones, mucrones, calcaria, frenum, sel<strong>la</strong>m, staffam et poyso<strong>la</strong>m deauratam.<br />
Item quod nul<strong>la</strong> mulier civitatis et districtus Imole, cuiuscunque status et condictionis<br />
existat, de cetero possit vel debeat portare de die in domo vel extra do-
276 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
mum in capite caputeum seu capellinam, pena cuilibet que contrafecerit, pro qualibet<br />
vice, quadraginta librarum bonenorum.<br />
Item quod nul<strong>la</strong> persona, masculus vel femina, civitatis vel districtus Imole,<br />
cuiuscunque status vel condictionis existat, de cetero possit vel debeat portare aliquod<br />
vestitum ad retaglium suttum de pannis diversorum colorum, exceptis quam<br />
de medietate per longum equali; et quod aliquod vestimentum alicuius predictorum<br />
non habeat aliquam ymaginem vel figuram, seu literas aut cordel<strong>la</strong>s suttas vel<br />
contestas de seta vel de serico.<br />
Item quod nul<strong>la</strong> persona, masculus vel femina, civitatis Imole vel districtus, audeat<br />
vel presumat portare in dorso vel in capite vestem de veluto vel samito vel alio<br />
panno deaurato vel de serico, pena quinquaginta librarum bonenorum cuilibet<br />
contrafacienti. Et quolibet predictorum casuum, ubi dicte mulieres penam ex facto<br />
huiusmodi incurerent, teneatur pater pro filia, avus pro nepote in potestate eorum<br />
existentibus non nuptis, et maritus pro uxore ad solutionem condempnationis facte<br />
ob predictorum aliquod de aliqua ex dictis mulieribus possint astringi, cogi et compelli;<br />
ita quod quantum solverit ipse maritus pro dicta uxore ipso facto de docte<br />
eius lucretur et in restauratione doctis fiende mulieri vel alteri pro ea tanta quanta<br />
debeat compensari, et ipso iure compensata habeatur. Ita tamen quod si contingat<br />
aliquam mulierem alicuius uxorem condemnari occasione predicta, ultra solutionem,<br />
potestas non possit maritum qui aliam condempnationem facta de uxore dicta<br />
de causa solverit, compellere ad solutionem condempnationis facte, vel alterius<br />
propria de uxore facte. Sed ipsam mulierem compellere debeat ad solvendum, si<br />
preter dotem habuerit; si vero non habuerit unde solvat, tunc debeat mulierem talem<br />
facere carcerari apud aliquem locum religiosarum mulierum, et frater pro sorore<br />
in domo secum habitante et non nupta. Ad quas penas solvendas predicti et quilibet<br />
predictorum totiens quotiens contrafactum fuerit, per potestatem prefatum<br />
realiter et personaliter compel<strong>la</strong>tur.<br />
Item quod nullus aurifex, civis vel forensis vel districtus Imole, audeat vel presumat<br />
aliquod predictorum ornamentorum superponere alicui vestimento alicuius<br />
predictarum personarum, pena cuilibet contrafacienti et pro qualibet vice et quolibet<br />
vestimento quinquaginta librarum bonenorum.<br />
Item quod potestas civitatis Imole, qui nunc est vel pro tempore fuerit, ex suo<br />
offitio teneatur et debeat de predictis diligenter et efficaciter, non ficte, non simu<strong>la</strong>te<br />
inquirere; et etiam mitere qualibet festivitate solemni unum de militibus seu sociis<br />
ipsius, vel plures per civitatem Imole, specialiter ad ecclesiam seu ecclesias de<br />
mane, hora qua celebrantur divine solepnitates, ubi tale festum celebrabitur omnium<br />
predictorum, et dictus miles teneatur sibi facere ostendere centuras, bursas et<br />
alia in presenti statuto vetita, et ea diligenter inspicere et videre, et contra predicta<br />
vel aliquod predictorum contrafacientes punire et condepnare iuxta penam suprascriptam;<br />
pena et banno potestati prefacto pro qualibet festivitate solepni que per<br />
eum obmissa fuerit, vel aliquod predictorum, quinquaginta librarum bonenorum.<br />
Et sindici, tempore eorum inquisitionis, teneantur et debeant de hoc inquirere, et<br />
inventum potestatem de predictis culpabilem vel remissum, punire secundum formam<br />
presentis statuti pena eisdem sindicis et cuilibet eorum in statuto predictorum<br />
sindicorum contenta. Et sit precisum et pro preciso habeatur et observetur.
Imo<strong>la</strong> 277<br />
Item quod nullus sutor vel sartor, civis vel forensis in civitate vel districtu Imole,<br />
de cetero audeat vel presumat aliquod vestimentum de predictis incidere vel suere,<br />
aut aliquem pannum ad aliquem ex formis predictis prohibitis supra reducere, facere<br />
vel construere, pena cuilibet contrafacienti pro quolibet vestimento librarum<br />
quinquaginta bonenorum. Et predicta omnia et singu<strong>la</strong> et quodlibet predictorum<br />
intelligatur etiam de forensibus masculis et feminis habitantibus in civitate Imole<br />
vel districtu, salvo quod presens statutum nullum preiuditium gravetur, nec derogetur<br />
quo vigore reformationis de mense iulii proxime preteriti in conscilio sapientum<br />
civitatis Imole, scripta per Zonem Gal<strong>la</strong>ssii notarium, domine seu mulieres et<br />
pueri infra quinque annos possint portare vestes quas nunc habent licite et impune<br />
sine aliquibus ornamentis, scilicet hinc ad tres annos tantum.<br />
De observantiis supra funeribus defunctorum<br />
Nullus mortuus debeat portari in brachiis nisi fuerit minor septem annis, sed in<br />
feretro seu barra vel in capsa; et postquam positus fuerit in capsa seu barra et extractus<br />
de domo non ponatur in terra nisi ad ecclesiam, et nullus debeat fieri facere<br />
cereos sive duplerios ad obsequias alicuius defuncti, exceptis duobus dupleriis sive<br />
cereis qui portantur per societatem sancte Marie, qui conveniunt ad <strong>la</strong>udes.<br />
Et nul<strong>la</strong> mulier debeat ire ad ecclesiam, nec aliqua adunatio seu congregatio<br />
mulierum fieri in domo de qua extrahunt defunctum a die sepulture in antea, nisi<br />
causa faciendi corruptum sive p<strong>la</strong>nctum; et nul<strong>la</strong> mulier recedendo a domo defuncti<br />
debeat ire plorando vel se fletendo. Et nullus debeat sine et cum mantello, birreto<br />
seu caputeo seu capelina vel infu<strong>la</strong>, quam habuisset tempore aliquo dicti corrupti,<br />
se disbatere et extrahere, sive de capite tollere vel alta voce c<strong>la</strong>mare, vel se capil<strong>la</strong>re;<br />
salvo quod illi qui deputati fuerint ad dandum candel<strong>la</strong>s ad mortuum deferendum<br />
possint se tantum tunc desmantare.<br />
Et nullus debeat ingredi domum defuncti, nisi ad quem vadat, et cum homines<br />
venirent, incontinenti debeant sedere omnes, et nullus stare debeat rectus, nisi fuerit<br />
de vicinia defuncti vel ex traversa linea usque ad tercium gradum consanguinitatis<br />
et affinitatis, qui stare possint in domum, intrare cum mortui de domo extrahuntur,<br />
et in ea competenter conqueri condolere; et omnes alii incontinenti de domo<br />
recedant post reditum, ut supra. Et qui vel que contrafecerit, solvat pro banno<br />
pro qualibet vice in quolibet capitulo centum solidos bonenorum, et maritus teneatur<br />
solvere condemnationem pro uxore delinquente, et in suis doctibus et bonis<br />
computare possit. Et ad hoc ut predicta omnia capitu<strong>la</strong> melius observentur, quatuor<br />
boni homines elligantur de quolibet quarterio per dominum potestatem seu<br />
capitaneum et per antianos de mense maii, que ire debeant et interesse cuilibet defuncto<br />
de suo quarterio, et contrafacientes acusare; quorum denuntiationi, vel saltim<br />
duorum ex eis, vel eorum sacramento stare et stetur cum uno teste bone fame<br />
qui non sit de dictis quatuor hominibus, et habeant et habere debeant mediatatem<br />
condepnationis, et teneatur in credentia.<br />
Et potestas et sui familiares teneantur procedere contra quemlibet contrafacien-
278 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
tem in aliquo predictorum, et nihilominus inquisitionem facere de predictis et infrascriptis<br />
quotienscumque et quandocumque sibi videbitur convenire, et suam familiam<br />
vel saltem duos ex eis teneantur mictere ad quemlibet defunctum et scribi<br />
facere omnes contrafacientes ad corruptum; et contra eos potestas procedere teneatur,<br />
qui scripti erunt, ut supra.<br />
Et si predicti quatuor homines pro quolibet quarterio erint negligentes et contrafecerint<br />
contra predicta, vel aliquod predictorum infra tertiam diem non denuntiaverunt<br />
vel aliquam fraudem committerent in eorum offitio, condampnentur in<br />
centum solidis bonenorum per dominum potestatem pro quolibet eorum. Et mulier<br />
quelibet decedens debeat poni in capsa et c<strong>la</strong>udi ita quod non videatur et in sepultura<br />
sic poni et sepeliri, in cuius sepultura observari volumus que supra in obsequiis<br />
masculi defuncti sunt dicta. Et quod potestas nec aliquis officialis non possit<br />
procedere alicui licentiam contra predicta vel aliquod predictorum, pena quinquaginta<br />
librarum bonenorum cuilibet officiali contrafacienti.<br />
1505, gennaio 20<br />
Campioni<br />
Electio Ioannis Baptiste Rondinelli in censorem et iudicem aquarum<br />
Dicta die et eodem instanti, prosequendo in iis que pro honore comunitatis<br />
agenda erant, supradictus dominus magister Hyeronimus 1 consulendo proposuit<br />
quod pro moribus servandis in civitate, et presertim super ornatu mulierum, ne excedatur<br />
modus et condictio personarum in vestiendo suas mulieres, adeo quod depauperari<br />
contingere posset; ac in explorando condictiones et vitam hominum degentium<br />
in ipsa civitate Imole, ne malis hominibus sit repleta, et quod singuli habitantes<br />
in ea <strong>la</strong>udabilibus exercitiis vacent, et vitam ducant honestam; similiter ut<br />
ager et territorium ipsius civitatis fructuosum reddatur, nec ab aquis inundari contingat,<br />
sibi videtur ut eligatur et deputetur aliquis civium quippe qui supradictis sit<br />
intentus, et vacare debeat et huiusmodi officia exercere, cum aliquo condecenti et<br />
honesto sa<strong>la</strong>rio prout comunitati videbitur convenire. Et quod ad talia agenda et<br />
exequenda videtur sibi idoneus satis, et super que satis, nobilis vir Ioannes Baptista<br />
Rondinellus de Lugo, civis Imole, qui et ingenio ac fide in hac civitate pollet.<br />
Hiis dictis et consultis, surgens eximius legum doctor dominus Hanibal de Verona,<br />
civis Imole, unus de consilio civitatis Imole, ac petita obtentaque loquendi licentiam,<br />
dixit quod eius iudicio omnia supradicta et consulta per prefatum dominum<br />
magistrum Hieronimum conservatorem bene, prudenter ac salubriter excogitata<br />
et consulta fuere, quoniam multe ingentes fiunt expense circa ornatum mulie-<br />
1 È Giro<strong>la</strong>mo «de Vestris», membro del<strong>la</strong> magistratura dei Conservatori, come si desume dal<br />
protocollo iniziale del<strong>la</strong> deliberazione.
Imo<strong>la</strong> 279<br />
rum que superflua omnino existunt, et ultra dotes coniuges seu mariti plerumque<br />
expendunt, quod in deteriorationem civitatis et patrimoniorum cedere dignoscitur,<br />
et ideo utile et oportunum fore providere. Parimodo super moribus et vita hominum<br />
degentium in civitate Imole, qui nonnulli facinorosi et iuvenes existunt qui<br />
potius malis moribus operam traddunt quam virtutibus, et sic multa scanda<strong>la</strong> ac<br />
indigna facinora comittunt, oportunum arbitratur hiis malis obviari. Preterea super<br />
facto agrorum et possessionum civium, que propter incuriam ac negligentiam agrico<strong>la</strong>rum<br />
ab aquis pessumdantur et inundantur, sit necesse providere ut, ab offitiale<br />
huiusmodi super aquis deputando, cogantur sub aliqua pena fodere ac reparare fossata,<br />
cuniculos et ductus aquarum, ut aptius ac facilius aque discurant et possessiones<br />
uberiores efficiant; et ita approbando et confirmando dictum prefati domini<br />
conservatoris de electione in persona supradicti Ioannis Baptiste Rondinelli fienda,<br />
quod suo iudicio vir est usquequaque ad similia et maiora idoneus, et qui huic patrie<br />
nostre Imolensi toto animo afficitur, et debeat eligi ad dicta offitia gerenda,<br />
quia, eius industria ac diligentia, omnia in civitate bene ac rite fient.<br />
Quibus pro<strong>la</strong>tis, nonnulli alii de consilio eodem affirmaverunt ac dixerunt quod<br />
supradictus Ioannes Baptista sic eligatur. Fuitque mihi Ioanni Baptiste cancel<strong>la</strong>rio<br />
supradicto impositum ut predicta ponerem ad partitum, videlicet: quibus p<strong>la</strong>cet<br />
quod prefatus Ioannes Baptista Rondinellus sit electus ad predicta det fabas albas,<br />
cui tamen non p<strong>la</strong>cet etc. Datis vero, lectis et propa<strong>la</strong>tis, albe del sic fuerunt quadraginta<br />
octo, nigre tres in contrarium; et sic obtentum et firmatum fuit.<br />
1540, aprile 4<br />
Campioni<br />
Modus servandus in funeralibus defunctorum noviter reformatus<br />
Et facto silentio in dicto consilio, ser Iacobus Lapus, prior dominorum conservatorum,<br />
de voluntate et consensu eius dominorum collegarum, dixit prefato consilio<br />
quod populus Imolensis multum patitur detrimentum in funeralibus defunctorum<br />
quia maxime fiunt expense; et ne ipsa magnifica comunitas sucurreret indemnitati<br />
eius populi, cives et artifices Imolenses in extremam paupertatem redigentur,<br />
in maximum eorum damnum et civitatis dedecus. Quapropter, iuditio suo,<br />
in sepulturis mortuorum deberet invio<strong>la</strong>biliter observari decretum ipsius magnifice<br />
civitatis de materia huiusmodi loquentem, et mandavit super hoc consuli debere<br />
pro publica utilitate istius magnifice civitatis et populi eius.<br />
Dominus Nico<strong>la</strong>us de Codrunco, surgens, consulens, dixit omnia ut supra proposita<br />
per magnificum dominum priorem facienda esse pro publica utilitate civitatis<br />
et indemnitate civium eius; et subiunxit quod debet etiam fieri prohibitio quod<br />
nullus ex consanguineis vel amicis vadat ad associari cadaver cum defertur ad sepulturam,<br />
quia est addere afflictionem afflictioni in tali casu, et quia etiam oriunt aliqua<br />
odia quia unusquisque vult precedere.
280 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Dominus Michael Machirellus idem dixit quod fiat, et debet prohiberi etiam<br />
ne dentur ve<strong>la</strong>mina mulieribus consanguineorum defuncti, quia in datione dictorum<br />
ve<strong>la</strong>minum multe fiunt expense, et hereditas multum patitur detrimentum.<br />
Dominus magister Andreas de Ferris surrexit et consuluit predicta esse sacrum<br />
pro utilitate publica dicte civitatis, et in hac reformatione debeat addi quod mulieres<br />
non possint stare super cadaver, ad evitandum aliquas egritudines que ab ipso<br />
corpore nasci possent, quia separata anima ab eo illud corpus corumpitur, et ex eo<br />
sepissime multa ma<strong>la</strong> oriunt.<br />
Multi alii consuluentur quod predicta ut supra proposita et consulta exequantur,<br />
quia omnia ad utilitatem populi Imolensis tendunt, et in decreto fiendo apponatur<br />
pena solvenda statim per contrafacientes.<br />
Quibus ut supra dictis et consultis, prefatus dominus prior, de voluntate et<br />
consensu eius dominorum collegarum, mandavit poni, ut consultum fuit, sequens<br />
partitum, videlicet: quibus videtur et p<strong>la</strong>cet quod, vigore presentis partiti, in<br />
futurum hae serventur ordinationes in funeralibus defunctorum, videlicet quod in<br />
morte cuiuscumque persone, cuiusvis conditionis, non possint interesse nisi una<br />
societas disciplinatorum, si defuncti tantum heres eam voluerit, et ecclesia<br />
parrochialis sub qua defunctus curatus fuit, cum sex presbiteris tantum, et ecclesia<br />
in qua sepelitum est, cum totidem presbiteris (et seu fratribus, si dicta ecclesia erit<br />
sub cura fratrum); et ecclesia cathedralis, si eam voluit defuncti heres, in capel<strong>la</strong>nis<br />
decem, mansionariis duobus, quatuor canonicis et duobus dignitaribus dicte<br />
ecclesie tantum, et dumtaxat et non amplius. Et in pompa funebri non possint<br />
defferri nisi quatuor dupleri accensi pro concomitanti cadavere ad ecclesiam ad<br />
quam portabitur.<br />
Et quod cadaver, usque quo permanserit in domo, debeat poni in loco ubi non<br />
possint stari affines neque domestici cuiusvis sexus, sed se recipiant in alio loco domus,<br />
in quo manere debeant amici eos visitaturi; et dum cadaver portatur ad sepolturam,<br />
nullus ex affinibus, domesticis, consanguineis et amicis associet ad ecclesiam,<br />
sed portetur associatus presbiteris et fratribus tantum cum dictis dupleriis accensis,<br />
ut supra dictum est. Nec possint alie campane civitatis pulsari, nisi supradictarum<br />
ecclesiarum, et eorum tantum.<br />
Item quod heredes defuncti, et seu eorum agentes, non possint dare ve<strong>la</strong>mina<br />
nisi usoribus, matribus, filiabus, sororibus et soceribus respective defuncti, si in<br />
eisdem dare voluerint, nisi per defunctum super consignatione dictorum ve<strong>la</strong>minum<br />
aliter per eius testamentum fuisset dispositum; sub pena, si contrafactum<br />
fuerit in aliquo ex predictis capitulis, pro quolibet contrafacienti ducatorum decem<br />
auri camere apostolice et comunitati Imole pro medietate, et pro alia medietate<br />
accusatori et executori applicanda. Et hoc statutum sit precisum, et intelligatur<br />
precise ad litteram in quolibet sui parte, non obstantibus statutis, decretis,<br />
usu et consuetudine hucusque observatis, et quibuscumque aliis in contrarium<br />
facientibus.<br />
Dent fabas albas; quibus vero non p<strong>la</strong>cet dent nigram. Datis fabis albis et nigris,<br />
et illis secrete recolectis ac publice numeratis, reperte fuerunt fabe albe del sic nu-
Imo<strong>la</strong> 281<br />
mero quadragintaquinque, et nul<strong>la</strong> nigra, et sic fuit strictum et obtentum dictum<br />
partitum nemine contradicente 2 .<br />
1541, aprile 11<br />
Campioni<br />
Electio civium ad reformanda ornamenta<br />
Et facto silentio in dicto consilio, magnificus dominus vexillifer 3 , de voluntate<br />
et consensu eius dominorum collegarum, dixit et proposuit quod esset bonum, pro<br />
honore consilii et indemnitate populi Imolensis, limitare vestimenta civium, artificum<br />
et rusticorum civitatis, et providere quod unusquisque servet habitum condecentem<br />
iuxta eius conditionem, quia multi vestiuntur vestibus existentibus supra<br />
eorum conditionem et facultatem, ex quibus maximi fiunt sumptus in civitate et<br />
territorio Imolensi, qua de causa multi dequoxerunt; unde recti presidentis est officium<br />
eorum quos sub eius cura habet deffectus cognoscere, et indemnitati ipsorum<br />
consulere, quoniam bene institute civitates facillime reguntur et conservantur. Et<br />
mandavit super hoc opportune consuli.<br />
Dominus magister Andreas de Ferris, surgens, inquit super huiusmodi vestitu<br />
extare decretum inter alia decreta istius civitatis, et consuluit illud invio<strong>la</strong>biliter observandum<br />
esse pro honore civitatis, et indemnitati populi.<br />
Dominus Alexander Calderinus surrexit, et dixit decretum huiusmodi reformatione<br />
fuit iam longo tempore, quapropter est necesse aliquod novum decretum super<br />
huiusmodi negotio ad beneficium universalem tendentem edere; sed bene advertendum<br />
est quod tale decretum non fiat neque publicetur, nisi debite executioni<br />
mandetur, quia melius est non condere leges quam a conditis turpiter desistere.<br />
Comes Caesar del<strong>la</strong> Bordel<strong>la</strong>, surgens, consulens dixit quod eligantur aliqui cives<br />
qui faciant capitu<strong>la</strong> super dictis ornamentis, quia in reformatione huiusmodi<br />
habenda est maxima consideratio.<br />
Ser Ioannes Baptista a Piro surrexit et consuluit ordinationem huiusmodi facienda<br />
esse, quia multi, propter inordinatas expensas factas in vestitu, ad summam<br />
egestatem devenerunt, et – ut in vulgo dicitur – sono andati in ciatte.<br />
Quibus ut supra dictis et consultis, predictus magnificus dominus vexillifer, de<br />
voluntate et consensu eius dominorum collegarum, mandavit poni, prout positum<br />
fuit, sequens partitum, videlicet: quibus videtur et p<strong>la</strong>cet quod, vigore presentis<br />
partiti, eligantur et electi esse intelligantur, cum magnifico magistratu civitatis Imole,<br />
infrascripti cives, videlicet:<br />
2 Infra alle cc. 232 verso - 233 recto segue l’approvazione da parte del Presidente di Romagna<br />
Giovanni Guidiccioni da Lucca, vescovo di Fossombrone, pubblicata il 15 aprile 1540.<br />
3 È il giurisperito Domenico «de Avenalibus», come si desume dal protocollo iniziale del<strong>la</strong> deliberazione.
282 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Dominus magister Andreas de Ferris Comes Caesar del<strong>la</strong> Bordel<strong>la</strong><br />
Dominus Nico<strong>la</strong>us de Codrunco Dominus Aristotelos Hectoris<br />
Ser Ioannes Baptista a Piro Ser Vincentius de Gylettis<br />
Dominus Anibal Sassatellus Dominus Vincentius Seraldus et<br />
Dominus Alexander Calderinus Ioannes Franciscus Ghini<br />
ad reformandum et reformationes faciendas circa ornamenta civium, artificum,<br />
rusticorum et mulierum civitatis, comitatus et districtus Imole; cum hoc tantum<br />
quod, facta requisitione de suprascriptis electis, illi qui interfuerint possint et valeant<br />
dictas facere reformationes, ipseque facte, valeant et teneant ut si omnes electi<br />
interfuissent; et quicquid per dictos suprascriptos electos factum fuerit in premissis,<br />
illud totum – vigore huius partiti – approbatum esse intelligatur, prout si per dictum<br />
consilium factum fuisse, accedente tamen huic reformationi consensu illustrissimi<br />
et reverendissimi domini legati provincie Romandiole.<br />
Dent fabas albas etc. Datis fabis albis et nigris, et illis secrete recolectis et publice<br />
numeratis, reperte fuerunt fabe albe del sic numero quadraginta quinque, et nigre<br />
due del non; quibus tamen non obstantibus, fuit victum et obtentum dictum<br />
suprascriptum partitum.<br />
1574, giugno 15<br />
Campioni<br />
Ordo super pompis<br />
Insuper ordinatum fuit quod domini electi super reformationem ordinamentorum<br />
et decretorum comunis Imole ordinem pomparum cum domino gubernatore<br />
et magistratu compilent – approbandum per reverendissimum presidentem – prout<br />
ipsis videbitur et p<strong>la</strong>cuerit.<br />
1584, dicembre 20<br />
Campioni<br />
Electi super pragmatica indumentorum et convivum<br />
Magnificus dominus vexillifer 4 mandavit legi supplicationes, seu memoriale<br />
transmissum per dictum dominum vexilliferum magnifico magistratu super pragmatica<br />
fienda super vestimentis muliebribus et expensis funeralibus, et eligendis ci-<br />
4 È Alessandro Sassatelli, come si desume dal protocollo iniziale del<strong>la</strong> deliberazione.
vibus duis qui tradent cum dominatione sua dictum negotium; et lecte fuere, prout<br />
etiam observationes date per priorem concionatorem ecclesie cathedralis, ante dictum<br />
caput et alia capita.<br />
Dominus Petrus Ravennas Arvasinus dixit opus propositum esse amplectendum<br />
per hanc civitatem, cum sit necessarium et utile, nec discedamus absque<br />
conclusione.<br />
Dominus Ioannes Baptista Brocardus ivit in sententiam domini Arvasini, et<br />
eligendos cives qui tradent negotium, cum et utilitatem et honorem civitatis<br />
concernat.<br />
Dominus Fabritius Faellus consuluit ut ex quatuor et pluris fuit aliter in consilio<br />
alloquutum, et adsunt – si recte meminit – electi, et fiat etiam electio civium in<br />
presentiarum qui tradent.<br />
Dominus Agamenon de Pa<strong>la</strong>tio dixit hoc opus difficile esse; ideo consulto negotio<br />
publica geramus, et observet.<br />
Dominus Bernardus a Piro dixit decretum de anno 1539 extare 5 , et fuit observatum<br />
tunc temporis per nonnullos annos, postea in desuetudinem abiit.<br />
Et facta fuit electio civium infrascriptorum, qui cum dicto domino vexillifero<br />
sint et tradent negotium iste pragmatice vestimentorum, iuxta contentum memorialis<br />
porrecti tam per dicto domino vexillifero quam per concionatorem, et etiam<br />
super conviviis et solutione pecuniarum fienda aromatariis pro pauperibus infermis.<br />
Qui electi sunt infrascripti:<br />
Domini electi<br />
Imo<strong>la</strong> 283<br />
Dominus Paulus Macherellus Dominus Fabritius Faellus<br />
Dominus Nico<strong>la</strong>us a Vulpe Dominus Franciscus Chilonus.<br />
1594, ottobre 17<br />
Campioni<br />
Electi super pragmatica vestitus et ornatus<br />
Deinde illustrissimus dominus vexillifer 6 proposuit qualiter domini electi a magnifico<br />
consilio super moderatione artium se congregaverunt cum illustrissimo magistratu,<br />
et iam inceperunt ordinare moderationem pretiorum in multis rebus ne-<br />
5 Non si conosce alcuna determinazione in materia per quell’anno, per cui pure i Campioni<br />
si conservano; probabilmente il consigliere farà riferimento al deliberato del 1541, di<br />
cui ricorda correttamente il contenuto ma al cui riguardo si sbaglia per quanto attiene al<strong>la</strong><br />
datazione.<br />
6 È ancora Alessandro Sassatelli, ut supra.
284 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
cessariis 7 , ideo an videatur etiam eisdem ordinare et facultatem tribuere, ut possint<br />
facere pragmatica circa vestitum, tam mulierum quam virorum, ac ornatu earundem<br />
mulierum; necnon etiam circa vestitum et expensas inutiles ac impertinentes<br />
quas faciunt rustici, et pariter circa pompas funerales, et cum hoc sit negotium maximi<br />
momenti, mandavit discurri quid agendum.<br />
Dominus Petrus Arvasinus dixit aliter fuisse facta huiusmodi pragmatica circa<br />
ornatum et vestitum, necnon circa funerales; sed ex quo non fuit executioni demandata,<br />
ideo timet etiam ne in futurum observetur, et ideo subdit sibi videri valde<br />
opportunum, utile ac valde decorum huic civitati, ut dicta pragmatica non solum<br />
fiat sed, postquam facta fuerit, executioni demandetur.<br />
Dominus Virgilius Matius dixit non solum esse utile et decorum, verum etiam<br />
valde necessarium ut fiat pragmatica proposita et insimul moderentur pretia rerum.<br />
Magnificus dominus Alexander Burghesius dixit quod ex quo pretium frumenti<br />
ad honestum signum redactum est, videlicet libre sex pro qualibet corbe, utique expedit<br />
etiam pretia rerum singu<strong>la</strong>rum moderare et minuere, concurrente precipue<br />
expressa voluntate et voto illustrissimi domini praesidis provinciae; et cum cives<br />
omnes sunt valde aere alieno gravati, ob dispendia magna que sustulerunt proxime<br />
iam <strong>la</strong>psis ca<strong>la</strong>mitosis annis, opus pretiosum est etiam instituere pragmaticam et taxam<br />
pro minuendis sumptibus inutilibus ipsorum civum, tam circa vestitum et ornatum<br />
mulierum, quam etiam virorum, necnon circa funeralia que fiunt pro defunctis,<br />
quocirca consuluit tribuendam esse omnimodam auctoritatem suprascriptis<br />
dominis electis super artium et pretiorum rerum moderationem, ut etiam talem<br />
pragmaticam conficiant et perficiant.<br />
Magnificus dominus Hortensius Carvasallus summopere comendavit sententiam<br />
domini Alexandri Burghesii, et ideo dixit negotium propositum non verbis indigere,<br />
sed executione.<br />
Dominus Ruggerius Magnanus dixit in primis et ante omnia esse faciendam<br />
moderationem artium, ne artifices huius civitatis nobis irrideant, et deinceps esse<br />
ordinandam pragmaticam circa vestitum et ornatum, ut supra.<br />
Dominus Petrus Theodiscus <strong>la</strong>udavit ut quam primum fiat moderatio artium,<br />
et ponantur iusta pretia rebus, et deinceps fiat pragmatica vestitus, et ordines huiuscemodi<br />
non solum fiant, sed curentur observari.<br />
Conclusum igitur fuit viva voce ut eligantur cives, quibus tribuatur omnimoda<br />
potestas ac auctoritas faciendi et stabilendi pragmaticam predictam circa ornatum<br />
et vestitum ac funeralia, firma manente electione civium aliter facta pro artium moderatione<br />
et pretiorum rerum adaptatione; et sic pro tali pragmatica conficienda<br />
fuerunt electi: magnificus dominus Pinus Bonmercatus, magnificus dominus Dominicus<br />
Macchirellus, dominus Gabriel Vestrius, dominus comes Hanibal Burdegallensis<br />
ac dominus Ioannes Baptista Tedeschius.<br />
7 L’elezione di una commissione per <strong>la</strong> moderatio artium et pretiorum rerum si era avuta<br />
contestualmente: cfr. supra, alle cc. 222-223.
Imo<strong>la</strong> 285<br />
1599, maggio 14<br />
Campioni<br />
Electi super pragmatica introducenda<br />
Postea illustrissimus dominus vexillifer 8 proposuit qualiter aliud negotium gravissimum<br />
instat, quod est ut fiat et introducatur pragmatica super pompis et ornatibus<br />
muliebribus, ac etiam super indumentis hominum, quocirca dixit esse consulendum<br />
et resolvendum super huiuscemodi publico bono.<br />
Dominus Octavianus Calvus et ceteri domini conservatores <strong>la</strong>udarunt propositionem<br />
factam, et dixerunt esse faciendam, et ordinandam praxim, seu pragmatica,<br />
et ritum invio<strong>la</strong>biliter observandum, ad instar aliarum civitatum.<br />
Magnificus dominus Alexander Borghesius, iuris utriusque doctor, dixit negocium<br />
pragmaticae super pompis muliebribus ac earum ornatibus, necnon etiam super<br />
indumentis hominum, fuisse iam ordinatum ab illustrissimo consilio diu, et<br />
ideo nunc esse videndam pragmaticam aliter institutam, et adaptandam ac reformandam<br />
ad tempus presens; et facta deliberatione, dixit il<strong>la</strong>m fore invio<strong>la</strong>biliter<br />
servandam, ne transeat postmodum in derisione.<br />
Magnificus dominus Petrus Antonius a Piro, iuris utriusque doctor, similiter<br />
consuluit esse faciendam pragmaticam non solum circa ornatum muliebrem, verum<br />
etiam circa vestimenta hominum, et praecipue rusticorum, cum etiam custodes<br />
pecorum et ovium hisce temporibus utantur vestimentis cum auro, quod etiam<br />
faciunt mercatores et artifices.<br />
Conclusum fuit viva voce ut fiat electio civium, qui faciant capitu<strong>la</strong>tionem et<br />
regu<strong>la</strong>m pro pragmatica introducenda, et postea referant ad aliud consilium, et sic<br />
fuerunt electi: dominus Ioannes Baptista Tedeschius, dominus Alexander Borghesius,<br />
dominus Petrus Antonius a Pyro, dominus Alexander Saxatelus, dominus comes<br />
Hannibal Burdegallensis.<br />
8 È Francesco Quaini, come da supra, c. 65r.
FERRARA<br />
a cura di Antonel<strong>la</strong> Campanini
INTRODUZIONE<br />
È noto come <strong>la</strong> prima normativa scritta del<strong>la</strong> città di Ferrara sia costituita<br />
dagli statuti del 13 maggio 1173, che godono di partico<strong>la</strong>re notorietà non<br />
solo a causa del<strong>la</strong> loro antichità (precedono infatti di dieci anni <strong>la</strong> pace di<br />
Costanza), ma soprattutto per <strong>la</strong> materia scrittoria utilizzata. Lo storico, ma<br />
anche il turista e il semplice curioso possono ammirarli infatti incisi sul<strong>la</strong><br />
fiancata meridionale del<strong>la</strong> cattedrale ferrarese: è sufficiente chinarsi (il livello<br />
del<strong>la</strong> piazza nel corso dei <strong>secoli</strong> si è alzato) e aguzzare lo sguardo oltre le vetrine<br />
dei negozi, discendenti delle antiche botteghe, che si appoggiano a<br />
quel <strong>la</strong>to del duomo, alcuni dei quali hanno predisposto anche un sistema di<br />
illuminazione per meglio valorizzare questa partico<strong>la</strong>re risorsa storica cittadina.<br />
I negozi al<strong>la</strong> moda e gli statuti: esempio tangibile e forse unico di come<br />
il lusso si sovrapponga al<strong>la</strong> normativa, e non soltanto in modo metaforico.<br />
Gli statuti <strong>la</strong>pidei, comunque, almeno per quanto evidenziato dal<strong>la</strong> loro<br />
ricostruzione 1 , non dovrebbero contenere alcun riferimento a legis<strong>la</strong>zione<br />
<strong>suntuaria</strong>, collocandosi in «quel<strong>la</strong> fase delicata dei processi legis<strong>la</strong>tivi in cui<br />
elementi del diritto consuetudinario e brevi conso<strong>la</strong>ri (…) tendono ad aggrumarsi<br />
non ancora in un corpo organico, ma in un insieme incompleto,<br />
farraginoso e contingente di decreti, che tuttavia ci può dare <strong>la</strong> misura del<br />
buon grado di autonomia raggiunto dal comune ferrarese» 2 .<br />
Per assistere al<strong>la</strong> comparsa di normativa destinata al<strong>la</strong> limitazione del lusso<br />
si deve attendere il corpus statutario successivo, risalente al<strong>la</strong> signoria di<br />
Obizzo II d’Este; lo statuto fu iniziato nell’anno 1287 e portato a termine,<br />
additiones comprese, intorno al 1291. Obizzo aveva preso il potere a Ferrara<br />
1 A. FRANCESCHINI, I frammenti epigrafici degli statuti di Ferrara del 1173 venuti in luce<br />
nel<strong>la</strong> cattedrale, Ferrara 1969.<br />
2 A. VASINA, A. Ferrara 1173, in Repertorio degli statuti comunali <strong>emilia</strong>ni e romagnoli<br />
(secc. XII-XVI), a cura di A. VASINA, II, Roma 1998 (Istituto Storico Italiano per il Medio<br />
Evo. Fonti per <strong>la</strong> storia dell’Italia medievale, Subsidia, 6**), pp. 26-29, in partico<strong>la</strong>re p. 28.
290 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
nel 1264, mediante acc<strong>la</strong>mazione sul<strong>la</strong> pubblica piazza, il giorno del funerale<br />
del nonno Azzo VII 3 ; utilizzò gli anni intercorsi tra l’inizio del<strong>la</strong> signoria e<br />
l’emanazione degli statuti per consolidare il proprio potere e piegare, in buona<br />
sostanza, le istituzioni comunali a strumento per l’affermazione personale.<br />
Non per nul<strong>la</strong> Dante lo colloca nell’Inferno tra i «tiranni / che dier nel<br />
sangue e nell’aver di piglio», immersi nelle acque vermiglie del Flegetonte 4 .<br />
La signoria di vari rami del<strong>la</strong> casa d’Este su Ferrara, tra alterne vicende,<br />
lotte fratricide e congiure di pa<strong>la</strong>zzo, ebbe durata lunghissima: di fatto dal<strong>la</strong><br />
fine del XII secolo a tutto il XVI gli Estensi mantennero il controllo del<strong>la</strong><br />
città. Si segna<strong>la</strong> soltanto un breve intervallo a partire dal 1310, quando prevalsero<br />
gli eserciti pontifici e Ferrara, già territorio del<strong>la</strong> Santa Sede, ne ritornò<br />
sotto il diretto dominio. Il vicariato fu concesso al re di Napoli Roberto<br />
d’Angiò, che inviò alcuni suoi delegati e s’impose militarmente grazie all’aiuto<br />
di truppe mercenarie cata<strong>la</strong>ne. I ferraresi non tollerarono a lungo <strong>la</strong><br />
situazione e una sommossa scoppiata nel 1317 permise agli Estensi di ritornare<br />
in città e ripristinare <strong>la</strong> signoria. Dal 1334, però, essi accettarono di essere<br />
investiti dal papa del governo su Ferrara pagando al<strong>la</strong> Santa Sede un tributo<br />
annuale.<br />
Tra i signori più potenti ricordiamo Nicolò III (1393-1441), noto anche<br />
per <strong>la</strong> fama di libertino – <strong>la</strong>sciò, oltre ai figli legittimi, un numero di figli<br />
naturali che appartiene più al<strong>la</strong> leggenda che al<strong>la</strong> storia – e per <strong>la</strong> crudeltà efferata<br />
che lo portò a condannare a morte <strong>la</strong> moglie Parisina e il figlio naturale<br />
Ugo, scoperti in f<strong>la</strong>grante adulterio; poi Leonello (1441-1450) e Borso<br />
(1450-1471). Fu quest’ultimo, nel 1456, ad emanare quegli statuti giunti fino<br />
a noi grazie a tre copie manoscritte e all’incunabolo fatto stampare vent’anni<br />
dopo dal successore, Ercole I (1471-1505).<br />
Nel XVI secolo si assiste al declino del<strong>la</strong> signoria estense. Alfonso I, primogenito<br />
di Ercole e scampato a una congiura familiare nel 1506, dovette<br />
barcamenarsi nelle numerose guerre che insanguinarono vaste parti dell’Italia,<br />
divenuta terra di conquista per Francia e Spagna; sposò Lucrezia Borgia,<br />
figlia del papa Alessandro VI, realizzando un matrimonio di chiaro interesse<br />
per entrambi. Il figlio Ercole II (1534-1559) ereditò, insieme al ducato, <strong>la</strong><br />
3 Azzo VII aveva dominato <strong>la</strong> città dal 1240, dopo una fase di aspre lotte contro Salinguerra<br />
Torelli, lotte che avevano avuto tra l’altro come conseguenza <strong>la</strong> stipu<strong>la</strong>zione di patti<br />
con Venezia dai costi economici partico<strong>la</strong>rmente gravosi per Ferrara. Tutte le notizie sul<strong>la</strong><br />
storia di Ferrara, da qui in avanti, sono state tratte dalle sintesi di F. BOCCHI contenute nel<strong>la</strong><br />
Storia illustrata di Ferrara, Repubblica di San Marino 1987-1989: Dal Comune al<strong>la</strong> signoria<br />
estense. 1119-1293, pp. 97-112; La signoria estense tra Medioevo e Rinascimento (1293-<br />
1441), pp. 113-127; Gli Estensi nel Rinascimento. 1441-1598, pp. 337-352.<br />
4 Inf., XII, 104-112, in partico<strong>la</strong>re 104-105.
Ferrara 291<br />
difficile situazione politica, resa ulteriormente complicata dalle nozze con<br />
Renata di Francia, figlia di re Luigi XII. Siamo nell’epoca in cui il calvinismo<br />
si diffuse nel<strong>la</strong> corte francese, e <strong>la</strong> presenza di Renata a Ferrara era mal<br />
tollerata dal papa; il figlio Alfonso II (1559-1597) <strong>la</strong> allontanerà dal<strong>la</strong> città.<br />
Al<strong>la</strong> morte di quest’ultimo <strong>la</strong> Santa Sede riuscì comunque ad avere il sopravvento,<br />
scomunicando il successore designato, e al<strong>la</strong> fine di gennaio del 1598<br />
fece il suo ingresso a Ferrara il primo legato, cardinale Pietro Aldobrandini:<br />
<strong>la</strong> città, economicamente stremata, si arrendeva.<br />
Come sopra accennato, <strong>la</strong> prima normativa <strong>suntuaria</strong> ferrarese si trova<br />
negli statuti di Obizzo II: riguarda in partico<strong>la</strong>re i doni dei padrini e le offerte<br />
fatte in occasione di ordinazioni e monacazioni, i funerali e le nozze, con<br />
limitazione per il numero degli invitati e per i doni nuziali. Non si rego<strong>la</strong>menta<br />
ancora l’utilizzo delle vesti di lusso, che farà <strong>la</strong> sua comparsa soltanto<br />
un secolo e mezzo più tardi, in una delibera del 1434. Anche se si deve considerare<br />
<strong>la</strong> carenza delle fonti presenti nell’archivio del comune ferrarese (<strong>la</strong><br />
serie delle “Deliberazioni dei XII Savi” è conservata soltanto a partire dal<br />
1393), a causa del<strong>la</strong> quale non si può escludere a priori l’esistenza di legis<strong>la</strong>zione<br />
<strong>suntuaria</strong> nel corso dell’intero XIV secolo, nei primi tentativi di rego<strong>la</strong>mentazione<br />
non si vede certo trasparire quello zelo che caratterizza i legis<strong>la</strong>tori<br />
di altre città. Nonostante compaia anche qui <strong>la</strong> formu<strong>la</strong> «pro bono et<br />
honestate hominum et personarum ac etiam rei publice totius civitatis»,<br />
causa prima dell’intervento volto al<strong>la</strong> limitazione del lusso eccessivo, nel<br />
consiglio non si riuscì ad ottenere l’unanimità dei voti su disposizioni tutto<br />
sommato non partico<strong>la</strong>rmente restrittive, quali <strong>la</strong> riduzione delle code che<br />
superavano un quarto di braccio e l’obbligo delle maniche chiuse per evitare<br />
imbottiture di pelli o interni di stoffe preziose. Anzi, quest’ultimo partito fu<br />
approvato con quarantasei voti a favore e tredici contrari: più del 20% dei<br />
votanti non era d’accordo!<br />
Nel 1456, con gli statuti di Borso, si tornò sull’argomento e venne rego<strong>la</strong>mentata<br />
nel dettaglio <strong>la</strong> disciplina di vesti e ornamenti 5 . Pochi anni più<br />
tardi, però, in seguito alle <strong>la</strong>mentele del<strong>la</strong> popo<strong>la</strong>zione, una delibera del consiglio<br />
concesse una dispensatio re<strong>la</strong>tiva ad alcuni aspetti di questa legge; tale<br />
dispensatio, a scanso di equivoci, venne anche riportata a piè di pagina in<br />
una delle copie degli statuti 6 .<br />
5 Se ne è recentemente occupata P. MARISALDI, “… Mulierum, quarum sexus est fragilis”.<br />
Normativa statutaria sul<strong>la</strong> condizione femminile (sec. XV), tesi di <strong>la</strong>urea, Università degli Studi<br />
di Ferrara, Facoltà di Lettere e filosofia, rel. T. Bacchi, a.a. 1999-2000.<br />
6 BA FE, Ms. Cl. I, n. 475, c. 62v.
292 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Nell’agosto del 1537 Ercole II emanò una grida per limitare l’uso di ornamenti<br />
d’oro e d’argento e rego<strong>la</strong>mentare l’utilizzo dei cavalli da tiro; tale<br />
grida era destinata ai cittadini di Ferrara e anche, con le opportune variazioni,<br />
a quelli di Modena.<br />
Si nota come l’emanazione di disposizioni suntuarie sia stata estremamente<br />
ridotta per <strong>la</strong> città di Ferrara. Una delle ragioni del<strong>la</strong> mancanza di volontà<br />
da parte dei legis<strong>la</strong>tori di occuparsi dell’argomento potrebbe essere individuata<br />
nel<strong>la</strong> presenza forte e continuata del<strong>la</strong> corte, che portava senza<br />
dubbio con sé sfarzo e lusso, escludendo nel contempo il desiderio di limitarne<br />
l’utilizzo. Uno studio approfondito del<strong>la</strong> materia, tuttavia, potrà aprire<br />
il campo ad altre ipotesi.<br />
Tra le fonti qui pubblicate ne è stata inclusa una emblematica del<strong>la</strong> volontà<br />
di “apparire”, ancor più che di essere, nel lusso e nell’abbondanza. Si<br />
tratta di un proc<strong>la</strong>ma emanato nel 1528 da Alfonso I in occasione dell’arrivo<br />
a Ferrara del<strong>la</strong> nuora Renata di Francia. Il duca impose ai cittadini ferraresi<br />
di deporre le vesti luttuose, indossate in occasione delle «morti de le care<br />
et congiunte persone che ad essi mancate sono» a causa del<strong>la</strong> peste, perché <strong>la</strong><br />
nuora non si rattristasse e non trovasse <strong>la</strong> popo<strong>la</strong>zione avvolta in gramaglie.<br />
La conclusione è emblematica: gli abiti da lutto vennero vietati completamente<br />
«acciò che <strong>la</strong> prefata illustrissima madama possa cognoscere che può<br />
più l’allegrezza del<strong>la</strong> venuta di lei che <strong>la</strong> memoria de <strong>la</strong> propria tribu<strong>la</strong>tione<br />
de ciascun provato et acciò che levato questo habito ognuno possa vivere più<br />
allegramente et attendere al<strong>la</strong> conservatione di sé stesso et al<strong>la</strong> multiplicatione<br />
delle famiglie».<br />
Non è stata invece inclusa tra le fonti, perché re<strong>la</strong>tiva al<strong>la</strong> necessità di<br />
“fare chiarezza” e di riconoscere al<strong>la</strong> prima occhiata le donne oneste dalle<br />
meretrici, una provvisione stampata nelle additiones dell’incunabolo del<br />
1476, che fa divieto alle donne di portare cappucci o altri indumenti che<br />
coprano il volto. Si fa notare che a causa di questa moda pericolosa le donne<br />
«desoneste e di ma<strong>la</strong> vita cum tali avulupamenti a <strong>la</strong> facia non potendo<br />
esser cognosciute se vano messedando ne le chiesie et altri luochi cum quelle<br />
de honesta condictione e vita, et quelle cum sua ma<strong>la</strong> contagione potriano<br />
fare de declinare in qualche sinistra parte in grave detrimento et vergogna<br />
perpetua de li boni citadini de questa cità, oltra che anche de li homini<br />
assai sono andati in tale habito meschiati cum le done non già per alcuno<br />
bene» 7 .<br />
7 BA FE, S. 16.5.12.
Ferrara 293<br />
Riguardo al territorio ferrarese, si segna<strong>la</strong>no due norme, non propriamente<br />
suntuarie, negli statuti di Massafiscaglia 8 re<strong>la</strong>tive ai comportamenti da tenere<br />
durante i funerali.<br />
Antonel<strong>la</strong> Campanini<br />
L’elenco delle fonti consultate è il seguente:<br />
* Statuti cittadini: Statuta Ferrariae. Anno MCCLXXXVII, a cura di W. MONTOR-<br />
SI, Ferrara 1955; BA FE, Ms. C1. I, n. 218; BA FE, Ms. Cl. I, n. 475; BA FE,<br />
Ms. C1. I, n. 729; BA FE, S. 16.5.12 (incunabolo, anno 1476).<br />
* Deliberazioni: ASC FE, Deliberazioni dei XII Savi, 17 voll. (1393-1568 con <strong>la</strong>cune).<br />
* Gride: AS MO, Archivio segreto estense, Cancelleria ducale, Registri di gride (Manoscritti),<br />
b. 2, reg. 1534-1558.<br />
* Statuti del territorio: Argenta: Statuta terrae Argentae e veteri manuscripto codice<br />
nunc primum edita. Accesserunt Appendicis loco Ducales Estensium litterae, Argentani<br />
Notariorum Collegii Statuta, Communitatis vectigalia, Pontificia Chirographa,<br />
Terrae Privilegia, Rubricarum denique ac totius operis in fine conspectus, Ferrariae<br />
1781; Bondeno: G. FERRARESI, Storia di Bondeno. Raccolta di documenti,<br />
I, Rovigo 1963; Cento: BA FE, Ms. Cl. I, n. 154; Comacchio: V. CAPUTO - R.<br />
CAPUTO, Statuti di Comacchio - sec. XV, Ferrara 1991 (Accademia delle Scienze<br />
di Ferrara - Supplemento al vol. 68° degli Atti); Massafiscaglia: P. ANTOLINI,<br />
Statuti Massae Novae Fiscaliae, in «Atti e Memorie del<strong>la</strong> deputazione provinciale<br />
Ferrarese di storia patria», V (1893), pp. 83-313.<br />
La ricerca e le trascrizioni sono state effettuate da Antonel<strong>la</strong> Campanini (Statuti<br />
cittadini, parte delle Deliberazioni) ed Enrica Coser (parte delle Deliberazioni, Gride,<br />
Statuti del territorio).<br />
8 AS FE, Miscel<strong>la</strong>nea Migliori, t. 34, edito a cura di P. ANTOLINI in «Atti e Memorie del<strong>la</strong><br />
deputazione provinciale Ferrarese di storia patria», V (1893), pp. 83-313.
INDICE DELLE FONTI<br />
1287<br />
Statuti<br />
AS MO, Cancelleria marchionale poi ducale estense, Statuti, capitoli e grazie, b. 1,<br />
n. 1.<br />
Ed.: Statuta Ferrariae. Anno MCCLXXXVII, a cura di W. MONTORSI, Ferrara 1955.<br />
De santolis (Lib. II, Rub. CCCXXXXVIII, cc. 72v-73r)<br />
De ob<strong>la</strong>tione facienda usque ad valorem unius venecti grossi tantum et non<br />
ultra (Lib. II, Rub. CCCXXXXVIIII, c. 73r)<br />
Quod nullus habeat ad corpus nisi tres cruces (Lib. VI, Rub. 20, c. 148r)<br />
Quod nullus habeat ultra quatuor dopleria (Lib. VI, Rub. 21, c. 148r)<br />
Quod corpus portetur copertum (Lib. VI, Rub. 22, c. 148r)<br />
Quod nul<strong>la</strong> persona corruptum faciat qua[n]do corpus portatur ad ecclesiam<br />
(Libro VI, Rub. 23, c. 148r-v)<br />
De numero hominum qui debent nuptiis interesse (Lib. VI, Rub. 76, c. 160r-v)<br />
De eodem (Lib. VI, Rub. 77, c. 160v)<br />
De eodem (Lib. VI, Rub. 78, c. 160v)<br />
De eodem (Lib. VI, Rub. 79, c. 160v)<br />
De eodem (Lib. VI, Rub. 80, c. 160v)<br />
De prohibita donatione ad convivia nuptiarum (Lib. VI, Rub. 81, c. 160v)<br />
In quantam quantitatem licet sponse donare (Lib. VI, Rub. 82, c. 160v)<br />
Quod sponsus non possit donare sponse (Lib. VI, Rub. 83, cc. 160v-161r)<br />
1434, gennaio 14 e 21<br />
Deliberazioni<br />
ASC FE, Deliberazioni dei XII Savi, vol. D (1434-1437).<br />
Pro vestibus mulierum infra e supra (cc. 4r, 5r-v)
296 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
1456<br />
Statuti<br />
BA FE, Ms. C1. I, n. 218; BA FE, Ms. Cl. I, n. 475; BA FE, Ms. C1. I, n. 729.<br />
Ed.: BA FE, S. 16.5.12 (incunabolo, anno 1476).<br />
De vestibus et ornamentis mulierum (Lib. II, Rub. 132)<br />
De donariis non portandis ad maritum nec donandis per sponsos. Rubrica<br />
(Lib. II, Rub. 133)<br />
De expensis faciendis uxoribus in ornando eas in nuptiis et post nuptias.<br />
Rubrica (Lib. II, Rub. 134)<br />
De vestibus et ornamentis mulierum civitatis, comitatus et districtus Ferrarie,<br />
De donariis non portandis ad maritum nec donandis per sponsos, De<br />
expensis faciendis uxoribus in ornando eas in nuptiis et post nuptias (Lib. V,<br />
Rubb. 637-639)<br />
Pena facentium corruptum quando corpus portatur ad ecclesiam (Lib. V,<br />
Rub. 646)<br />
1460, aprile 18<br />
Deliberazioni<br />
ASC FE, Deliberazioni dei XII Savi, vol. I (1457-1460).<br />
Pro observantia provisionis super ornatu mulierum (c. 84v)<br />
1467, aprile 2<br />
Deliberazioni<br />
ASC FE, Deliberazioni dei XII Savi, vol. M (1464-1470).<br />
Dispensatio super vistis et perfillis mulierum deferrendis (c. 78r)<br />
1528, novembre 24<br />
Proc<strong>la</strong>mi<br />
ASC FE, Deliberazioni dei XII Savi, vol. S (1527-1542).<br />
Proc<strong>la</strong>ma pro vestibus lugubribus deponendis in adventu illustrissimae dominae<br />
Reneae (cc. 16v-17r)<br />
1537, agosto 5<br />
Gride<br />
AS MO, Archivio segreto estense, Cancelleria ducale, Registri di gride (Manoscritti), b.<br />
2, reg. 1534-1558.<br />
Grida d’oro cochi et cavali (cc. 22r-23v)
FONTI<br />
1287<br />
Statuti<br />
De santolis<br />
Statuimus 1 quod per potestatem eligantur duo boni homines et legales pro quolibet<br />
quarterio, qui secrete in quolibet die sabbati sancti et etiam aliis diebus procurent<br />
scire, ne indumentis et aliis rebus per santolos factis aut fiendis expendantur aut<br />
valeant dicte res ultra quantitatem viginti soldorum ferrarinorum et infra tercium<br />
diem postquam sciverint, denunciare potestati; et potestas illos santolos et quemlibet<br />
ipsorum, qui in aliquo fioço expenderent ultra dictam quantitatem, condempnare<br />
teneatur in decem soldis ferrarinorum pro quolibet 2 . Illud adicientes quod aliquis de<br />
cetero vel aliqua non vadat ad dona facienda alicui sponse. Et qui vel que inventus<br />
fuerit vel mittere vel invitare ad predicta facienda, solvat pro banno centum soldos<br />
ferrarinorum et qui invitaverit quadraginta soldos ferrarinorum. Et teneatur potestas<br />
de hoc inquirere diligenter et condempnationes facere singulis kallendis.<br />
De ob<strong>la</strong>tione facienda usque ad valorem unius venecti grossi tantum et non<br />
ultra<br />
Statuimus et ordinamus pro bona consuetudine et comuni utilitate quod, si aliqua<br />
persona de civitate Ferrarie vel districtu voluerit ob<strong>la</strong>tionem offerre, quando<br />
aliquis presbiter novus facit primam cellebrationem missarum vel quando aliquis<br />
monacus vel monacha seu persona Deo dicata facit suam professionem, ut possit et<br />
sibi licitum sit ipsam ob<strong>la</strong>tionem sive offertam in denariis sive in cereo sive in aliis<br />
1 Sul margine esterno di mano più recente Per potestatem eligantur duo boni viri.<br />
2 Sul margine esterno di mano più recente Nota quod potestas tenetur.
298 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
rebus facere usque ad summam et quantitatem valoris unius venecti grossi tantum<br />
et non ultra, pena et banno centum soldorum ferrarinorum pro quolibet contrafaciente<br />
et pro qualibet vice. Et quilibet sit et esse possit accusator et habeat medietatem<br />
dicti banni et teneatur in credentia.<br />
Quod nullus habeat ad corpus nisi tres cruces<br />
Statuimus quod nullus de civitate Ferrarie et districtu habeat ad aliquod corpus<br />
nisi tres cruces cum convenienti numero clericorum, quas sit crux ecclesie sue. Et<br />
hoc sub pena quinque librarum ferrarinorum.<br />
Quod nullus habeat ultra quatuor dopleria<br />
Item quod nullus habeat ultra quatuor dopleria, que sint ad plus de quatuor libris<br />
cerre; et hoc sub dicta pena.<br />
Quod corpus portetur copertum<br />
Item quod quodlibet corpus portetur copertum, et hoc sub dicta pena.<br />
Quod nul<strong>la</strong> persona corruptum faciat qua[n]do corpus portatur ad<br />
ecclesiam<br />
Statuimus et ordinamus quod nemini de civitate Ferrarie seu burgis liceat levare<br />
corruptum seu p<strong>la</strong>ngere alta voce propter aliquod corpus mortuum, postquam ipsum<br />
corpus extractum fuerit de domo et portabitur seu portatum fuerit ad ecclesiam,<br />
pena et banno cuilibet delinquenti quadraginta soldorum ferrarinorum pro<br />
qualibet vice. Et quod alique mulieres non possint nec debeant sequi aliquod corpus<br />
nec ire ad ecclesiam quando portabitur seu portatum fuerit ad ecclesiam, pena<br />
et banno predicto; et quilibet sit accusator et habeat dimidiam banni.<br />
De numero hominum qui debent nuptiis interesse<br />
Millesimo ducentesimo octuagesimo octavo, indictione prima. Hec sunt statuta<br />
facta et provisa de voluntate expressa domini marchionis et in pleno maiori consilio
Ferrara 299<br />
comunis Ferrarie approbata. Statutum et ordinatum est pro evidenti et comuni utilitate<br />
et pro evitandis <strong>la</strong>boribus et expensis, quod licitum sit cuilibet volenti aliquam<br />
desponsare uxorem secum conducere et in sua comitiva habere usque ad numerum<br />
XXX hominum et non ultra. Et eodem modo liceat mulieri desponsande seu<br />
parti ipsius, tempore ipsius desponsationis, totidem habere et non ultra, pena et<br />
banno centum soldorum ferrarinorum per qualibet parte qui contrafaciente.<br />
De eodem<br />
Item quod licitum sit parti sponse facere convivium seu coredum nuptiale<br />
unum, tamen in quo possint interesse pro sua parte solummodo sex domine et<br />
duodecim mares, et ex <strong>la</strong>tere sponsi sex homines et non ultra; pena contrafacienti<br />
centum soldorum ferrarinorum. Et si sponsus ultra predictam quantitatem duxerit,<br />
similiter condempnamus in centum soldis ferrarinorum.<br />
De eodem<br />
Item quod tempore transductionis sponse licitum sit et parti sue habere comitivam<br />
quatuor dominarum et non ultra et a <strong>la</strong>tere sponsi similiter possint esse quatuor<br />
domine, que asocient ipsam sponsam, pena et banno centum soldorum ferrarinorum<br />
pro qualibet parte ultra vel contrafaciente.<br />
De eodem<br />
Item licitum sit sponse et parti sue habere usque ad numerum duodecim hominum<br />
qui associent eam ad ecclesiam. Et licitum sit sponso ex parte sua mittere et habere XXX<br />
homines tantum, qui associent dictam sponsam ad ecclesiam et de ecclesia ad domum<br />
habitationis sponsi, pena imminente centum soldorum cuilibet partium contrafacienti.<br />
De eodem<br />
Item licitum sit sponso facere unum convivium sive nuptias semel tantum in<br />
die, qua transduxerit sponsam, et tunc possit habere et recipere ex parte sponse<br />
quatuor dominas tantum et sex homines; et ex parte sua habere possit octo dominas<br />
et non ultra et XII homines, pena contrafacienti decem librarum ferrarinorum.<br />
In hiis autem XII hominibus et octo dominabus non computentur nec intelligantur<br />
homines et mulieres qui et que sunt de continua familia sponsi.<br />
De prohibita donatione ad convivia nuptiarum<br />
Item provisum est quod non liceat alicui persone masculo vel femine invitatis<br />
vel non invitatis ad dicta convivia seu nuptias donare, mittere sive sub aliquo colore
300 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
seu ingenio exibere alicui parti sponsi vel sponse ultra valimentum et extimationem<br />
sex venetorum grossorum sub pena centum soldorum ferrarinorum pro quolibet<br />
contrafaciente tam in dando quam in accipiendo.<br />
In quantam quantitatem licet sponse donare<br />
Item quod licitum sit sponse çoias vel donarias secum portare et donare ac distribuere<br />
in familia sponsi usque ad summam soldorum centum ferrarinorum, omnibus<br />
computatis, et non ultra; nec possit aut debeat alicui propinquo, affini seu<br />
persone coniuncte seu extranee, que non sit de continua sponsi familia, aliquid donare<br />
vel exibere, nisi solummodo infu<strong>la</strong>s secundum consuetudinem diutius observatam,<br />
pena et banno decem librarum ferrarinorum.<br />
Quod sponsus non possit donare sponse<br />
Item quod non liceat sponso nec alicui ex parte sponsi portare, mittere vel exibere<br />
aliquas çoias sive aliqua donaria in pecunia vel in aliis rebus sponse vel alicui<br />
de familia sua, pena et banno decem librarum ferrarinorum. Intelligimus tamen ad<br />
predicta quod post nuptias celebratas licitum sit utrique parti, silicet sponsi et<br />
sponse, facere revertaias sive remparia, ita tamen quod in quolibet repario sive qualibet<br />
revertaia possint interesse inter masculos et feminas usque ad numerum XII<br />
personarum et non ultra; non autem sit licitum pro ipsis revertais seu occasione ipsarum<br />
aliquid recipere ab aliqua persona invitata vel non etiam [in]vitata; nec etiam<br />
liceat alicui persone aliquid dare vel exibere alicui parti pro ipsis revertais; a die<br />
nuptiarum vero usque ad revertaias seu etiam post revertaias non liceat alicui partium<br />
facere aliqua coreda seu convivia occasione ipsius matrimonii, seu que videantur<br />
procedere propter celebrationem matrimonii; et hoc sub pena librarum X ferrarinorum<br />
pro qualibet parte contrafaciente et pro quolibet capitulo rupto vel non<br />
observato. Ut autem omnia singu<strong>la</strong> predictorum melius et validius observentur, teneatur<br />
quilibet potestas seu rector Ferrarie vinculo sacramenti infra XX dies introitus<br />
sui regiminis ordinare et constituere quatuor bonos homines pro quolibet quarterio<br />
in diversis contratis, a quibus accipiatur securitas vigintiquinque librarum ferrarinorum<br />
pro quolibet, qui vinculo sacramenti teneantur et debeant investigare de<br />
omnibus et singulis superius ordinatis: et si viderint vel audiverint aliquid fieri contra<br />
aliquod de predictis capitulis et provisionibus, teneantur manifestare potestati<br />
sive rectori contrafacientes infra tercium diem et teneantur in credentia et habeant<br />
medietatem bannorum. Potestas vero sive rector precise teneatur per sacramentum<br />
facere condempnationes contra omnes et singulos, qui non observaverint supradicta,<br />
seu adversus ea vel aliquod de predictis reperti fuerint contrafacere vel venire. Et<br />
si accusatores eligendi per quarteria omiserint inquirere de predictis et denuntiare<br />
potestati contrafacientes, potestas teneatur et debeat ipsos seu illum ex illis, qui negligens<br />
vel culpabilis esse videbitur, punire in centum soldis ferrarinorum pro quali-
Ferrara 301<br />
bet evidenti negligentia sive culpa. Et eadem que superius dicta sunt in omnibus et<br />
per omnia serventur in qualibet vil<strong>la</strong> vel loco districtus Ferrarie. Et cavarçel<strong>la</strong>nus<br />
cuiuslibet ville teneatur denunciare quemlibet contrafacientem, pena et banno sibi<br />
auferendo centum soldorum ferrarinorum, si negligens fuerit in inquirendo et denunciando.<br />
Et insuper tam in villis quam in civitate quilibet possit esse iustus accusator<br />
et habeat medietatem banni.<br />
1434, gennaio 14 e 21<br />
Deliberazioni<br />
Pro vestibus mulierum infra 3<br />
Die XIIII ianuarii.<br />
Domini Nicho<strong>la</strong>us de Maçonnis, Lodovicus de Sardis, Iohannes de P<strong>la</strong>tesiis, Iohannes<br />
de Guallengo, Nicho<strong>la</strong>us de Pincernis, magister Guidotus, Franciscus de<br />
Riminaldis, Andreas de Sancto, Filippus de Gardo, Bendedeus, Macer, Sa<strong>la</strong>mon de<br />
Sacrato, Franciscus de Aldivertis et Nico<strong>la</strong>us de Arivabenis.<br />
Proposuit dominus noster Donaçone super facto vestium pro quod manice sint<br />
c<strong>la</strong>use. Item ab imo habeant perfilum et sine cauda more Venetorum.<br />
Item quod adherentes illustrissimo domino debeant prerogativari circha indumenta<br />
mulierum eorum.<br />
Item quod super vestibus factis de presenti usque ad certum tempus debuissent<br />
vendi et abinde ultra reduci ad formam dictam, in contrarium non vendantur.<br />
Item super facto rechamorum quod debeat fieri limitatio usque ad certam<br />
quantitatem.<br />
Primo quod omnes vestes sint sine cauda excedentem quartum unum brachii.<br />
Item quod habeant manicas c<strong>la</strong>usas non suffultas aliquibus pellibus nec sindone.<br />
Item quod non possint esse <strong>la</strong>titudinis ultra duodecim brachia ab ymo.<br />
Item quod manice non possint esse <strong>la</strong>titudinis nisi unius brachii vel prout deliberabitur.<br />
Item habere debeant vestes auree et sirici ab ymo listam panni cum circulo quod<br />
non excedant unum quartum ut supra cum dicto panno.<br />
Item quod nul<strong>la</strong> mulier possit habere nisi unicam vestem auream vel sirici secundum<br />
limitationem supra tassatam.<br />
Item quod reducantur omnes vestes tam <strong>la</strong>nee quam sirici facte ad limitationem<br />
suprascriptam.<br />
Item quod vestes rechamate facte possint deferri tamen reducte ad limitationem<br />
predictam et quod ulterius fieri non valeant.<br />
Item quod non possit fieri aliqua col<strong>la</strong>na de cetero nisi de perlis.<br />
3 Annotazione a margine di mano di Frizzi (sec. XVIII, seconda metà).
302 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Pro vestibus mulierum supra 4<br />
Die iovis XXI ianuarii.<br />
Scripti cives et persone in facie precedenti presentis folei signati vergul<strong>la</strong> ante<br />
eorum nomina requisiti per preconem officii XII sapientum adfuerunt infrascriptis<br />
licet et ceteri non signati requisiti fuerunt, constituti et coadunati in officio habundantie<br />
intra domos ecclesie Sancti Romani sito una cum iudice XII sapientum ac<br />
etiam XII sapientibus et adiuntis, quibus prefatus iudex deprompsit pro bono et honestate<br />
hominum et personarum ac etiam rei publice totius civitatis huius pro immoderatis<br />
sumptibus evitandis.<br />
Quod vestes muliebres dicte huius civitatis non debeant de cetero posse habere<br />
caudam longam nisi per unum quartum brachii computando in illo quarto listam<br />
panni que debeat apponi ab ymo dicte vestis iuxta morem Venetorum.<br />
Item etiam quod dicte vestes muliebres de cetero sint et esse debeant cum manicis<br />
c<strong>la</strong>usis et non apertis, et quod non possint de cetero fieri manice dictis vestibus<br />
aperte suffulte pellibus martorum, dossorum varotarum et aliis pellibus gentilibus,<br />
nec etiam sindone. Quibus sic explicatis ut supra per dictum dominum iudicem et<br />
cetera multa hinc inde dicta fuere. Et tandem determinatum fuit ut poneretur partitum<br />
ad fabas albas et nigras dandas cuilibet, quibus omnibus predictis hic astantibus<br />
date fuerunt duo grana fabe, videlicet unum granum album et aliud nigrum, et<br />
posito fuit partitum hoc in modo, videlicet:<br />
Quod quis vult ut de cetero vestes muliebres sint cum cauda unius quarti brachii<br />
et cum panno ab ymo vestium ut supra apponat fabam nigram, et quis vult<br />
quod sint cum cauda longa et magna ut de presenti sunt apponat fabam albam.<br />
Item quod quis vult ut de cetero vestes muliebres sint cum manicis c<strong>la</strong>usis apponat<br />
fabam nigram, et quis vult ut manice sint aperte et suffulte ut de presenti fiunt<br />
apponat fabam albam.<br />
Et demum recollectis fabis a predictis dicto partito posito reperte fuerunt super<br />
primo partito fabe LVI nigre et fabe sex albe.<br />
De secundo autem partito, videlicet manicarum, reperte fuerunt fabe nigre XLVI<br />
et XIII albe.<br />
1456<br />
Statuti<br />
De vestibus et ornamentis mulierum<br />
[Ut] docuit experientia rerum, multi cives inservientes cupiditatibus et vanitatibus<br />
mulierum ex nimio luxu et superabundantia vestium depauperati aut in<br />
4 Annotazione a margine di mano di Frizzi. Questa delibera è preceduta dall’elenco di 72<br />
cittadini chiamati a decidere sull’argomento.
Ferrara 303<br />
damna permaxima producti sunt. Volentes igitur pro utilitate publica eorum indemnitati,<br />
statuimus et invio<strong>la</strong>biliter observari mandamus quod nul<strong>la</strong> mulier civis<br />
vel habitans ultra unum annum in civitate et districtu Ferrarie, nupta vel non<br />
nupta, cuiuscunque etatis supra infanciam, gradus, status aut preheminentie sit vel<br />
fuerit, possit, audeat vel presumat in domo vel extra domum deferre vel portare<br />
vestem vel camuram, zorneam, aucum aut manicas auream vel aureas, argenteam<br />
vel argenteas aut de panno aureo vel argenteo, nec deferre panum aureum vel argenteum<br />
in aliqua parte persone, nec cingulum sive tessutum auratum sive de auro<br />
vel argento contextum maioris valoris ducatorum quatuor, non computato argento<br />
deaurato pro fulcimento, nec possit etiam deferre vel portare vestes, camurias,<br />
aucos seu zorneas de pano sirico chremisino, nec deferre panum sirici chremisini<br />
in aliqua parte persone, exceptis manicis cotarum et sargiarum ac guarnelorum,<br />
habendo tamen nisi duo paria manicarum de dicto pano sirico chremisino,<br />
nec vestes recamatas seu acu pictas, quarum recamatura seu pictura excedat valorem<br />
XX librarum marchesanorum, nec et fodratas in toto vel in parte zebelinis,<br />
marturis aut armelinis, et si non essent vestes de sirico nec etiam caudatas ultra<br />
tres quartos unius brachii nisi sit vel fuerit uxor viro copu<strong>la</strong>ta vel filia non nupta<br />
militis, doctoris in iure vel phisica, aut sit vel fuerit uxor vel filia non nupta nobilis<br />
viri, qui sit de antiqua nobili familia ac progenie genitus et creatus et comuni opinione<br />
habeatur et reputetur nobilis et de nobili familia ac progenie, vel alterius qui<br />
a XX annis et citra non exercuerit nec exerceat aliquam artem manibus propriis, et<br />
personaliter etiam non exercuerit ministerium aliquod manuale, et qui vivat more<br />
nobilium, habens in bonis immobilibus in estimo comunis Ferrarie usque ad summam<br />
XXV denariorum et patrimonium patris vel avi cum quo habitaverit sibi prosit.<br />
Volentes quod si de predictis fuerit contentio aut controversia aliqua stetur dec<strong>la</strong>rationi<br />
et determinationi quam faciet iudex XII sapientum et tres partes ipsorum<br />
sapientum et adiunctorum, habito respectu ad quatuor partes eorum per suffragia<br />
secreta. Quorum quidem militum, doctorum, nobilium aut aliorum supradictorum<br />
uxoribus et filiabus non nuptis ut supra permittimus deferre et portare vestes,<br />
camuras, aucos et zorneas de pano sirico chremisino et fodratas de predictis pellibus,<br />
sed non caudatas ultra unum brachium; nul<strong>la</strong> tamen mulierum volumus posse<br />
deferre aut habere plures vestes de sirico pro usu suo nisi duas tantum et unam<br />
camuram tantum, etiam diversis temporibus, concedentes uxoribus et filiabus non<br />
nuptis ut supra militum, doctorum aut nobilium predictorum ultra il<strong>la</strong>s duas vestes<br />
et camuram unam zorneam vel aucum tantum de sirico. Et ex omnibus predictis<br />
sibi concessis non possit aliqua mulier habere nisi duas vestes de sirico chremisino,<br />
et si contrafactum fuerit in predictis vel aliquo predictorum contrafaciens<br />
ipso iure cadat in penam perdendi vestes et alia prohibita etiam si fuerint aliene<br />
vel aliena et in penam quinquaginta librarum marchesanorum totiens quotiens<br />
contrafactum fuerit, et etiam in una die, in quam penam incurrisse dicatur pater<br />
aut mater aut maritus aut is in cuius imperio vel gubernatione fuerit ipsa mulier et<br />
etiam sartor et omnis qui causam scire prebuerit, cuius pene tertia pars applicetur<br />
comuni Ferrarie, alia tertia inventori vel accusatori et reliqua tertia pars domino<br />
potestati Ferrarie vel officiali punienti et il<strong>la</strong>m exequenti aut exequenti tantum
304 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
cum effectu. Dec<strong>la</strong>rantes quod uxores copu<strong>la</strong>te vel filie non nupte notariorum et<br />
tabellionum qui habent in bonis immobilibus pro valore comuni extimatione librarum<br />
sexcentarum marchesanorum possint portare et deferre vestes et omnia ea<br />
que possunt alii cives preter milites, doctores et alios exceptuatos ut supra in eodem<br />
casu et patrimonium patris vel avi cum quo habitaverint eis prosit. Dec<strong>la</strong>rantes<br />
etiam eas mulieres deferre posse perfilos et vistas de pano sirico chremisino<br />
quibus permissum est deferre manicas de panno sirico chremisino. Volentes etiam<br />
quod mulieres que possunt deferre vestes de pano sirico chremisino possint deferre<br />
vestes recamatas et acu pictas, quarum recamatura vel pictura sit pretii ducatorum<br />
XXV auri et non ultra. Statuentes et ordinantes quod nul<strong>la</strong> mulier alicuius artificis<br />
aut cuiusvis alterius quem oporteat querere victum operibus diurnis sive manualibus<br />
aut servilibus et aliter vivere comode et sufficienter non possit, de quibus si<br />
contentio intervenerit stetur dec<strong>la</strong>rationi iudicis XII sapientum et ipsorum sapientum<br />
ac adiunctorum ut supra audeat vel presumat deferre vel portare vestes cuiuscunque<br />
generis, manicas aut pannum de sirico in aliqua parte persone, nec etiam<br />
vestes recamatas seu acu pictas, nec alias vestes etiam prohibitas, caudatas ultra<br />
medium brachium caude, nec cingulum sive texutum auratum sive de auro vel argento<br />
contextum maioris valoris duorum ducatorum, non computato argento<br />
deaurato pro fulcimento nec frisios aureos vel argenteos aut de auro vel argento,<br />
nec deferre aut portare co<strong>la</strong>nam alicuius sortis vel qualitatis, et si contrafactum<br />
fuerit cadat contrafaciens in penam perdendi vestes et alia prohibita etiam si fuerint<br />
aliena et in penam XXV librarum marchesanorum applicandam ut supra, in<br />
quam penam cadant etiam alii de quibus supra in aliis capitulis dictum est applicandam<br />
ut supra. Comitatine vero femine et uxores eorum qui operibus rusticis<br />
vacant non utantur zona sirica nec alia qualibet auro vel argento fulcita frangia vel<br />
alio ornamento chrimisino, argenteo vel aureo, aut perlis in capite, nec gabano,<br />
mantello, zornea aut auco de sirico aut de pano, sed linea, setanel<strong>la</strong>, guarnello, sargia<br />
aut cota de pano <strong>la</strong>neo, cuius pani brachium soldorum XXX marchesanorum<br />
pretium non excedat pro suo arbitrio potiantur sub pena perdendi vestes, zonas et<br />
alia prohibita et solvendi libras octo marchesanorum applicandas ut supra. In<br />
quam penam cadant etiam alii de quibus supra in aliis dictum est applicandam ut<br />
supra. Disponentes preterea quod comitatini et ii qui operibus rusticis vacant non<br />
audeant vel presumant portare zonam aliquam, cingulum aut texutum de sirico,<br />
nec fulcitam aut fulcitum argento vel auro in magna vel modica quantitate, sed<br />
solum zonis simplicibus de corio utantur, nec etiam audeant portare vestes, zorneas<br />
aut diploides de sirico aut de grana, et si contrafactum fuerit in predictis vel<br />
aliquo predictorum contrafaciens ipse cadat in penam perdendi vestes et alia prohibita<br />
etiam si fuerint aliena et in penam librarum XII marchesanorum applicandarum<br />
et exigendarum ut supra totiens quotiens contrafactum fuerit, in quam penam<br />
cadant etiam alii de quibus supra in aliis dictum est applicandam ut supra dicitur.<br />
Ordinantes et volentes quod dominus potestas civitatis et districtus Ferrarie,<br />
eius vicarius et assessor, iudex maleficiorum, sindicus pal<strong>la</strong>tii iuris comunis Ferrarie<br />
et quilibet alius iusdicens et etiam consules et officiales ad victualia civitatis<br />
Ferrarie possint et debeant sub vinculo iuramenti, quod singulo mense prestari iu-
Ferrara 305<br />
bemus per notarium XII sapientum civitatis Ferrarie de observando et observari faciendo<br />
hoc presens statutum spetialiter in predictis omnibus et singulis inquirere<br />
et punire summarie, simpliciter et de p<strong>la</strong>no, sine strepitu et figura iudicii circumscripto<br />
omni iuris et statutorum ordine et exequutive ac sine aliqua pronuntiatione<br />
et feriis aliquibus non obstantibus etiam repentinis, nec possit aliquo casu in<br />
predictis vel aliquo predictorum appel<strong>la</strong>ri, supplicari, de nullitate dici, nec officium<br />
iudicis vel aliquod aliud remedium implorari. Et de his quilibet de populo<br />
possit esse legittimus accusator et denuntiator et tenebitur in secreto si voluerit et<br />
ei accusatori credatur dummodo probet per duos testes id quod denuntiaverit et<br />
accusaverit ut supra. Que omnia vendicent sibi locum post octo dies a die publicationis<br />
presentium statutorum.<br />
De donariis non portandis ad maritum nec donandis per sponsos. Rubrica<br />
[S]tatuimus et ordinamus quod nul<strong>la</strong> donaria possint dari vel portari ad maritum<br />
per sponsas vel uxores nisi usque ad valorem quinte partis dotis date vel promisse,<br />
videlicet ad rationem XX pro centenario. Et si nul<strong>la</strong> dos costituta fuerit,<br />
tunc donaria cadant in dotem facta legittima extimatione eorum. Statuentes quod<br />
nec mariti aut sponsi ante nuptias per se vel interpositam personam expensis eorum<br />
maritorum vel suorum parentum donare possint uxoribus vel sponsis suis<br />
maxime in domo parentum vel suorum constitutis nisi usque ad summam librarum<br />
XXV marchesanorum, exceptis militibus, doctoribus in iure vel phisica aut nobilibus<br />
hominibus qui comuniter habeantur et reputentur nobiles et de nobili familia<br />
et progenie in civitate Ferrarie et ut supra dec<strong>la</strong>ratum est, quibus permittimus<br />
donare sponsis aut uxoribus suis nondum sibi copu<strong>la</strong>tis usque ad valorem<br />
quinquaginta librarum marchesanorum, et si contrafactum fuerit in predictis vel<br />
aliquo predictorum contrafaciens ipso iure cadat in penam perdendi donaria predicta<br />
et in penam XXV ducatorum auri, cuius pene tertia pars applicetur comuni<br />
Ferrarie, alia tertia pars inventori seu denuntiatori, reliqua tertia pars domino potestati<br />
civitatis Ferrarie vel officiali punienti et exequenti il<strong>la</strong>m aut exequenti tantum.<br />
Et volumus quod potestas civitatis Ferrarie vel eius vicarius et assessor et iudex<br />
maleficiorum, consules ad victualia et quilibet alius iusdicens in civitate Ferrarie<br />
possint et debeant in predictis omnibus et singulis inquirere et punire summarie,<br />
simpliciter et de p<strong>la</strong>no, sine strepitu et figura iudicii, circumscripto omni iure<br />
et statutorum ordine et exequutione ac sine aliqua alia pronuntiatione et feriis aliquibus<br />
non obstantibus, nec possit aliquo casu in predictis vel aliquo predictorum<br />
appel<strong>la</strong>ri, supplicari, de nullitate dici, nec officium iudicis vel aliquod aliud remedium<br />
implorari, et quilibet de populo possit denuntiare et accusare et tenebitur in<br />
secreto si voluerit et ei accusatori credatur dummodo probet per duos testes ut supra<br />
id quod denuntiaverit et accusaverit.
306 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
De expensis faciendis uxoribus in ornando eas in nuptiis et post nuptias.<br />
Rubrica<br />
[M]odum imponere volentes in iniustis et superfluis expensis que fieri<br />
consueverunt in nuptiis vel post circa ornamenta uxorum in detrimentum<br />
subditorum, statuimus et ordinamus quod nemo audeat vel presumat in ducendis<br />
ornandisve mulieribus sponsis seu uxoribus suis ultra medietatem convente dotis<br />
exponere in una vel pluribus vicibus, computatis etiam expensis nuptiarum, aut<br />
si nul<strong>la</strong> dos constituta fuerit ultra id quod arbitrio boni viri arbitraretur non<br />
exponat. Et si contrafactum fuerit, contrafaciens ipse cadat in penam perdendi<br />
illud plus in quo contrafecerit et in penam ducatorum XXV auri ut supra, in<br />
quam penam incurrisse intelligatur pater mariti si consenserit aut quicunque<br />
particeps fuerit applicandam ut supra in proximo precedenti statuto. Volentes<br />
quod dominus potestas civitatis Ferrarie, eius assessor, iudex maleficiorum,<br />
consules ad victualia et quilibet alius iusdicens in civitate Ferrarie possit et debeat<br />
inquirere et punire summarie, simpliciter et de p<strong>la</strong>no, sine strepitu et figura<br />
iudicii circunscripto omni iuris et statutorum ordine exequutive ac sine aliqua<br />
alia pronuntiatione et feriis aliquibus non obstantibus, nec possit in predictis vel<br />
aliquo predictorum appel<strong>la</strong>ri, supplicari, de nullitate dici, nec officium iudicis vel<br />
aliquod aliud remedium implorari. Et quilibet de populo possit denuntiare et<br />
accusare et tenebitur in secreto si voluerit et ei accusatori credatur ut supra<br />
dummodo probet per duos testes id quod denuntiaverit et accusaverit.<br />
De vestibus et ornamentis mulierum civitatis, comitatus et districtus<br />
Ferrarie, De donariis non portandis ad maritum nec donandis per sponsos,<br />
De expensis faciendis uxoribus in ornando eas in nuptiis et post nuptias<br />
Ista tria statuta quere in civilibus de verbo ad verbum.<br />
Pena facentium corruptum quando corpus portatur ad ecclesiam<br />
[N]emini in civitate Ferrarie vel burgis liceat levare corruptum seu p<strong>la</strong>ngere alta<br />
voce propter aliquod corpus mortuum postquam ipsum corpus extractum fuerit de<br />
domo et portabitur seu portatum fuerit ad ecclesiam, nec liceat aliquibus mulieribus<br />
sequi aut procedere aliquod cadaver nec ad ecclesiam ire postquam portatum<br />
fuerit c<strong>la</strong>moribus et fletibus aeram verberare. Contrafacientes puniri iubemus pena<br />
librarum V marchesanorum fisco applicanda.
Ferrara 307<br />
1460, aprile 18<br />
Deliberazioni<br />
Pro observantia provisionis super ornatu mulierum<br />
Interque loquendum de consulibus in medium adductum memoratumque fuit<br />
quod nec per ipsos nec alium quemquam officialem civitatis Ferrarie inquiritur<br />
nec proceditur ob non observatam provisionem editam, publicatam et proc<strong>la</strong>matam<br />
super ornatu mulierum civitatis Ferrarie et eius districtus, non <strong>la</strong>udantes incuriam<br />
omnium officialium tam lente preter suorum officiorum dignitates et arbitria<br />
contra talibus procedentium. Ut igitur materiei succurratur et iidem impel<strong>la</strong>ntur<br />
ad procedendum contra delinquentes pro eiusdem provisionis observantia, <strong>la</strong>udantes<br />
quod hoc fiat pro evidenti bono honoreque publico, deliberaverunt quod<br />
instigentur dicti omnes officiales civitatis Ferrarie et stimulentur et animentur ad<br />
procedendum superinde contra delinquentes et fiat denuo proc<strong>la</strong>ma ad ampliorem<br />
noticiam omnium et dentur iuramenta singulis officialibus iuxta formam provisionis,<br />
ita tamen quod ab illustrissimo domino nostro habeatur licentia de proc<strong>la</strong>mate<br />
faciendo.<br />
1467, aprile 2<br />
Deliberazioni<br />
Dispensatio super vistis et perfillis mulierum deferrendis<br />
Eo postremo in senatu commemorato domino iudice ex ordine enarrante<br />
quam plurimas <strong>la</strong>mentationes et querimonias sibi hiis superioribus diebus factas<br />
super prohibitionibus ornamentorum mulierum factis, dictisque dominis sapientibus<br />
ad unum consentientibus et confirmantibus quod super materia infrascripta<br />
et provisione infranotata nimis rigide et severe ex statuto superinde confecto<br />
dispositum fuit, unanimiter et nemine eorum discrepante deliberaverunt<br />
et pro lege firmarunt quod his omnibus mulieribus quibus non licebat in aliqua<br />
parte deferre pannum de sirico nec armelinos iuxta formam ipsius statuti de cetero<br />
et in futurum liceat et possint impune et licenter deferre vistas et seu perfillos<br />
ad col<strong>la</strong>rios vestium et çornearum et ad manicas et ad fissuras tam vestium<br />
quam ipsarum zornearum de panno sirico cuiuscunque coloris et etiam crimisini<br />
et de armelinis, modo viste ipse et seu perfilli non excedant mensuram in <strong>la</strong>titudine<br />
unius digiti grossi panno sirico, auro et argento contexto semper excepto<br />
quem nul<strong>la</strong>tenus ultra formam statuti superinde confecti concedendum fore duxerunt.
308 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
1528, novembre 24<br />
Proc<strong>la</strong>mi<br />
Proc<strong>la</strong>ma pro vestibus lugubribus deponendis in adventu illustrissimae<br />
dominae Reneae<br />
L’illustrissimo et excellentissimo signor domino Alphonso per <strong>la</strong> Dio gratia duca<br />
di Ferrara, di Modena e di Reggio, marchese da Este et de Rovico conte et cetera sa<br />
che infinito numero d’homini di ogni grado di questo suo fidelissimo et dilectissimo<br />
populo di Ferrara hanno iustissima causa d’havere l’animo tribu<strong>la</strong>to per le morti<br />
de le care et congiunte persone che ad essi mancate sono, et che pochi hoggidì in<br />
questa citade si trovano che non habbino da portare vestimenti di duolo et lugubri<br />
che rapresentano malinconia etiam a quelli che per loro buona sorte non sono in<br />
questi casi, non che <strong>la</strong>scino gli afflitti respirare et conso<strong>la</strong>rsi con una <strong>la</strong>udevole et<br />
concessa oblivione delle loro gravi et inrecuperabili iatture.<br />
Etiam sa che ritornando tutti li cittadini et gentilhomini ad habitare al<strong>la</strong> cittade<br />
come per le cride de sua excellentia fatte in questi giorni sono chiamati, si vedrano<br />
tanti con essi vestimenti lugubri che ’l numero et l’obscurità di tale habito farà parere<br />
tutta <strong>la</strong> cittade redotta et malcontenta, al<strong>la</strong> quale cosa sua excellentia desydera de<br />
provedere perché vole levare ogni occasione de dispiacere che possa ricevere madama<br />
illustrissima sua dilettissima nuora, poi cognosce che essendo multiplicato tanto il<br />
numero de tribu<strong>la</strong>ti se non si leva questo habito così abominevole li animi del populo<br />
non si allegrarano così tosto né si scordarano li danni passati, anzi perseverarano<br />
in mestitia invitati l’un da l’altro, cosa che non fa buon sangue, et per consequentia<br />
non conferma <strong>la</strong> sanitade per <strong>la</strong> quale devemo più tosto allegrarci che Dio ci habbia<br />
fatto signo col fare cessare <strong>la</strong> peste d’havere mitigato <strong>la</strong> sua ira che dolerci delli danni<br />
che per iuditio di sua Maestà per li nostri peccati iustamente havemo patito. Però<br />
per parte di sua excellentia a conso<strong>la</strong>tione di questo populo si comanda a qualunque<br />
di quale conditione si sia et al presente si trova in caso di portare gramaie et vesti da<br />
duolo che ’l le depona subito et più non le repigli, né se ne rivesta per li passati casi,<br />
acciò che <strong>la</strong> prefata illustrissima madama possa cognoscere che può più l’allegrezza<br />
del<strong>la</strong> venuta di lei che <strong>la</strong> memoria de <strong>la</strong> propria tribu<strong>la</strong>tione de ciascun provato et acciò<br />
che levato questo habito ognuno possa vivere più allegramente et attendere al<strong>la</strong><br />
conservatione di sé stesso et al<strong>la</strong> multiplicatione delle famiglie.<br />
1537, agosto 5<br />
Gride<br />
Grida d’oro cochi et cavali<br />
Pensando di continuo io illustrissimo et eccellentissimo signore don Hercole<br />
duca di Ferrara. Come conviene ad amorevole et sapientissimo principe al bene et<br />
utile deli suoi sudditi et parendoli di molta importanza in questi tempi travagliosi
Ferrara 309<br />
ne li quali per tutto il mondo e d’ogni intorno si sentono movimenti di guerre et<br />
precipue per li grandissimi apparati et imminenti periculi del Turco contra <strong>la</strong> repubblica<br />
christiana, far opportuna provisione ad alcune superflue cose che si fanno<br />
per apetito e piaceri et commodi privati senza haver rispetto al bene et utile universale<br />
et iudicando prudentemente sua eccellenza per il contrario l’utile et commodo<br />
publico dovere esser anteposto al privato piacere, ha deliberato a ciò provedere et<br />
ponendo honesta limitazione ad alcune spese dannose, dare ordine alle necessarie, a<br />
ciò che li sudditi suoi usando modestie nelle spese superflue circa allo vestire privato<br />
si ritrovano più acomodati alle publiche necessarie ch’a lhoro accader potessino<br />
per li respetti antedetti. Per tanto vedendo sua eccellenza le spese eccessive che vanamente<br />
si sono fatte da un tempo in qua circa il vestire et che de dì in dì vanno<br />
più augumentando perhò con questa publica crida ordina, vuol et comanda che<br />
non sia alcuno suo suddito di qualunque stado, sesso et conditione voglia esser o<br />
sia, che ardisca né presuma portare oro né argento sì forato come fi<strong>la</strong>to eccetto perhò<br />
ch’in panni de lino, scoffioti et ve<strong>la</strong>mi per ornamento del<strong>la</strong> persona. Considerando<br />
anche sua eccellenza per che in questa città per li tempi passati solea esser<br />
maggior copia de cavalli quando forsi manco bisognavano, ch’al presente che se ne<br />
potria havere bisogno et questo per le mule, carrette et molti cochi che si sono comenzati<br />
metter in uso da uno tempo in qua, et considerando questo potesse importare<br />
al<strong>la</strong> conservatione di questa sua città l’esser copia de cavalli come già soleva esser<br />
medesimamente. Per questa pubblica grida ordina, vol et comanda che persona<br />
alcuna di qual grado stado, sesso si voglia esser o sia, che tenga mu<strong>la</strong> o carreta o cochio,<br />
sia obligato a tener un buon cavallo de <strong>la</strong> mesura <strong>la</strong> qual se tirà pubblicamente<br />
in dei loghi a ciò deputati cioè all’offitio del magnifico giudice de XII savii di<br />
questa sua città di Ferrara et all’officio del coletterale di sua eccellenza <strong>la</strong> quale s’habbi<br />
a misurar con <strong>la</strong> staggia da terra al guidonesco, eccettuando perhò obligatione le<br />
persone religiose, dottori, persone continuamente indisposte et vecchi che passino<br />
anni 65, li quali posino tener mu<strong>la</strong> senza obligatione de cavalli, dechiarando anche<br />
che per comodità de poveri cittadini ch’essi possino tenire cochio, carrete condotte<br />
da un cavallo solo senza obligatione d’altro cavallo, concedendo ancho a ciascuna<br />
persona, che non tenirà né mu<strong>la</strong> né cochio né carreta possi servirsi per suo uso di<br />
qual si voglia sorte di cavallo. Apresso anche sua eccellenza vuol et comanda, che<br />
non sia persona alcuna ch’ardisca né presumi vender, né per modo alcuno contrattare<br />
cavalli di sorte alcuna ch’ascendano al<strong>la</strong> somma di scudi XX a persona che lo<br />
habbia a condur fuori del dominio di sua eccellenza senza espressa licenza deli maestri<br />
da stal<strong>la</strong> e delli thesoneri di quel<strong>la</strong>, eccettuando perhò da tutte le sopradete ordinationi<br />
tutti li forastieri non habitanti per l’ordinario nel<strong>la</strong> cittade, li quali se intendano<br />
in tutto e per tutto esser liberi perché sua eccellenza vuol che senza impedimento<br />
alcuno possino ad ogni loro benep<strong>la</strong>cito goder de tutti loro commodi et<br />
honesti piaceri in qualunque loco del stato suo. Ma se ciascun’altro ch’in parte alcuna<br />
contra forma alcuna delle sopradette ordinationi, oltra che perderà li vestimenti,<br />
mule, cochii, carrette con li cavalli et guarnimenti, incorrerà anche nel<strong>la</strong> pena di<br />
scudi 25 d’oro in oro tante volte et in tanti modi quanto havranno contravenuto et<br />
contraveranno, de le quali robbe et de le qual pene vuol sua eccellenza, che <strong>la</strong> terza
310 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
parte sia applicata all’accusatore lo qual sarà tenuto secreto et le altre due parti al<strong>la</strong><br />
sua fidelissima communità di Ferrara a <strong>la</strong> quale sua eccellenza prestarà il brazzo di<br />
farl’incontinenti riscuoterle levandose ex nunc l’authorità et arbitrio suo per poterle<br />
ad alcuno per farne gratia. Dechiarando ancho che sua eccellenza non vuol ch’alcuno<br />
sii tenuto ad osservar questa sua crida, se non dopo il giorno de <strong>la</strong> festa de santo<br />
Michele proximo futuro. A ciò ciascuno habbi tempo et comodità di proveder a<br />
quello che farà loro di bisogno. Le quali provisioni ordina, vuol et comanda sua eccellenza,<br />
ch’habbiano andar per do anni proximi, li quali habbino a comenzare come<br />
è detto di sopra et così vuol et comanda sii osservato.<br />
1537 die dominico quinto augusti pubblicatum fuit.
FORLÌ<br />
a cura di Elisa Tosi Brandi
INTRODUZIONE<br />
La prima fase organizzativa del comune di Forlì risale al XII secolo, periodo<br />
cui si data <strong>la</strong> più antica testimonianza del regime conso<strong>la</strong>re. È probabile<br />
che l’autogoverno locale fosse cresciuto all’ombra dell’abbazia di San<br />
Mercuriale e in rapporto di subordinazione nei confronti del vescovo. Alcuni<br />
documenti mostrano infatti che al tempo del vescovo Alessandro (1160-<br />
1190) l’autorità era probabilmente nelle mani del presule, mentre il governo<br />
comunale rivestiva un grado di potere inferiore e delegato. Solo in un secondo<br />
momento, coincidente con <strong>la</strong> morte dello stesso vescovo, i forlivesi riprendono<br />
lo sviluppo delle magistrature comunali aggiornandolo all’assetto<br />
diffusosi ormai <strong>la</strong>rgamente nelle altre città. Incomincia così anche per Forlì<br />
il processo di comitatinanza, che avrebbe portato allo spontaneo e costante<br />
conflitto con <strong>la</strong> confinante Faenza. Di tradizione ghibellina, Forlì segue le<br />
sorti dell’imperatore, diventando il punto di riferimento del ghibellinismo<br />
romagnolo. Nel<strong>la</strong> seconda metà del secolo, dopo <strong>la</strong> breve parentesi di dominio<br />
pontificio instauratosi in seguito al<strong>la</strong> conquista del<strong>la</strong> città da parte del<br />
cardinale Ottaviano degli Ubaldini, Forlì, alleatasi con i fuoriusciti ghibellini<br />
di Bologna, ritorna il centro dei conflitti di parte. Gli anni 1273-1283<br />
sono infatti segnati da uno dei momenti più interessanti del<strong>la</strong> storia di Forlì,<br />
che ha come protagonista principale il grande generale ghibellino Guido da<br />
Montefeltro, il quale, nominato podestà e capitano del popolo del<strong>la</strong> città,<br />
garantisce l’autonomia locale divenendo l’elemento di coesione cittadino. Il<br />
dominio del Montefeltro ha però breve durata: dopo essere infatti uscito vittorioso<br />
dagli attacchi pontifici, Guido deve infine arrendersi e riparare in<br />
Toscana, <strong>la</strong>sciando <strong>la</strong> città e il territorio forlivese al<strong>la</strong> Chiesa. Fra i membri<br />
delle principali famiglie che tentano in questo periodo <strong>la</strong> conquista del potere<br />
cittadino, emerge su tutti Maghinardo Pagani da Susinana, esponente del<strong>la</strong><br />
feudalità appenninica ed alleato di Guido da Montefeltro, il quale riesce a<br />
stabilire un dominio signorile su Forlì, Faenza e Imo<strong>la</strong> nel 1300. Al<strong>la</strong> sua<br />
morte (1302) a Forlì si riaprono i conflitti fra le varie famiglie e su tutte
314 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
hanno <strong>la</strong> meglio gli Orde<strong>la</strong>ffi, eredi e continuatori del<strong>la</strong> tradizione di potere<br />
del Montefeltro, i quali, grazie ad un ambito di interessi e re<strong>la</strong>zioni piuttosto<br />
ampio, mirano al controllo signorile del<strong>la</strong> Romagna 1 . Immigrati nel<strong>la</strong> città<br />
nel XII secolo si erano fatti <strong>la</strong>rgo nel<strong>la</strong> vita cittadina e negli organi del comune<br />
grazie al rapporto di dipendenza con alcune delle principali chiese urbane<br />
e al<strong>la</strong> tradizionale linea di politica antiecclesiastica adottata dal<strong>la</strong> famiglia,<br />
che causò loro continui conflitti con le chiese locali, anche con <strong>la</strong> chiesa<br />
di Ravenna. I loro disegni egemonici furono interrotti dal cardinale Egidio<br />
de Albornoz, il quale nel 1359 costrinse gli Orde<strong>la</strong>ffi a scendere a patti e a<br />
cedere Forlì. Essi riuscirono a rientrare in città nel 1376 al tempo di Sinibaldo<br />
con l’aiuto dei fiorentini e ad ottenere tre anni dopo il titolo di vicari<br />
apostolici su Forlì, Forlimpopoli, Sarsina e il castello di Oriolo. Da questo<br />
momento incomincia una serie di crisi dinastiche sfocianti in continue congiure<br />
che caratterizzano tutta <strong>la</strong> dominazione degli Orde<strong>la</strong>ffi, alternatasi a<br />
brevi parentesi di dominio pontificio fino al 1480, anno del<strong>la</strong> morte di Pino<br />
III, che determina <strong>la</strong> fine del<strong>la</strong> picco<strong>la</strong> signoria e il passaggio al<strong>la</strong> dominazione<br />
dei Riario-Sforza 2 . Anche quest’ultimo periodo è piuttosto tormentato ed<br />
ha fine nel 1500, quando, dopo una estenuante difesa del proprio territorio,<br />
Caterina Sforza è costretta ad arrendersi all’attacco del Valentino. Dopo un<br />
ultimo fugace ritorno degli Orde<strong>la</strong>ffi, giunti in città in seguito al<strong>la</strong> caduta di<br />
Cesare Borgia (1503), Forlì entra a far parte definitivamente dello Stato<br />
pontificio (1504) 3 .<br />
I più antichi statuti forlivesi pervenuti risalgono al 1359, furono pubblicati<br />
in seguito al<strong>la</strong> conquista del<strong>la</strong> città da parte del cardinale-legato Egidio<br />
Albornoz ed aggiornati a partire dal 1373 4 . All’interno del<strong>la</strong> raccolta<br />
statutaria, di cui si conoscono una decina di copie 5 , si trovano cinque leggi<br />
suntuarie, che disciplinavano in materia di funerali e ornamenti femminili.<br />
La prima rubrica vietava indistintamente a tutte le donne forlivesi lo strascico,<br />
imponendo abiti curta et proporcionata. A questi ultimi potevano es-<br />
1 C. DOLCINI, Il Comune di Forlì nei <strong>secoli</strong> XII e XIII, in Storia di Forlì. Il Medioevo, II,<br />
Padova 1990, pp. 125-134, cui si rimanda anche per <strong>la</strong> bibliografia.<br />
2 A. VASINA, Il dominio degli Orde<strong>la</strong>ffi, in Storia di Forlì… cit., pp. 155-184, cui si rimanda<br />
anche per <strong>la</strong> bibliografia.<br />
3 N. GRAZIANI, Fra medioevo ed età moderna: <strong>la</strong> signoria dei Riario e di Caterina Sforza,<br />
in Storia di Forlì… cit., pp. 239-261.<br />
4 A. VASINA, Forlì, in Repertorio degli statuti comunali <strong>emilia</strong>ni e romagnoli (secc. XII-<br />
XVI), a cura di A. VASINA, I, Roma 1997 (Istituto storico italiano per il Medio Evo, Fonti<br />
per <strong>la</strong> storia dell’Italia medievale, Subsidia, 6*), pp. 163-171.<br />
5 Ibidem.
Forlì 315<br />
sere applicati, ma soltanto al collo e al petto e fino all’altezza del<strong>la</strong> cintura,<br />
cordelle di seta semplici e ornamenti quali fregi e bottoni che non superassero<br />
il peso di 6 once se d’argento e di 3 once se d’argento dorato. Lo statuto<br />
vietava inoltre le corone per il capo, consentendo alle donne di indossare<br />
ghir<strong>la</strong>nde per un valore massimo di 10 lire ravennati; maggiore libertà<br />
era concessa per le cinture, che potevano valere fino a 10 fiorini d’oro. La<br />
stessa rubrica prende in considerazione gli artigiani che producevano vesti<br />
e ornamenti femminili, i quali, così come le donne – comprese le nobili e<br />
le donne dei giudici – dovevano attenersi alle disposizioni, pena una multa<br />
per ogni infrazione 6 . Le altre quattro norme, che rego<strong>la</strong>vano i funerali, sono<br />
molto simili a quelle emanate nel corso del XIV in altre città italiane e<br />
sono caratterizzate da intenti moralistici; soltanto in una di esse compaiono<br />
alcune categorie sociali cui era consentito un privilegio. Per il funerale<br />
di ogni «pre<strong>la</strong>tus, milex vel doctor decretorum, legum vel medicinalis<br />
scientie vel in dictis scientiis peritus» era infatti consentito portare 4 doppieri<br />
di cera, due in più rispetto a quelli concessi a tutti gli altri cittadini<br />
forlivesi 7 .<br />
Notizie di leggi suntuarie emanate nel corso del XV secolo, purtroppo<br />
non pervenute, si trovano nel<strong>la</strong> cronaca di Giovanni di mastro Pedrino, nel<strong>la</strong><br />
quale si fa riferimento ad una norma re<strong>la</strong>tiva al lusso femminile del 1431<br />
e ad una re<strong>la</strong>tiva agli ebrei del<strong>la</strong> città, con <strong>la</strong> quale si imponeva loro di indossare<br />
sul petto una “O” gial<strong>la</strong> 8 . La prima legge si deve a San Bernardino da<br />
Siena, attestato a Forlì fra il 29 maggio e il 2 luglio 1431, il quale, predicando<br />
alle folle contro il lusso sfrenato, suscitò l’interesse del podestà del<strong>la</strong> città,<br />
che alcuni giorni dopo emise un bando per ridurre l’eccessivo sfarzo degli<br />
abiti femminili. Ai limiti posti al<strong>la</strong> lunghezza degli strascichi, previsti anche<br />
6 BC FO, Statuti 1, Codice 100, lib. V, rub. XXVII. Cfr. E. RINALDI, Statuto di Forlì<br />
dell’anno MCCCLIX con le modificazioni del MCCCLXXIII, in Corpus Statutorum<br />
Italicorum, diretto da P. SELLA, 5, Roma 1913, pp. 325-329; EAD., La donna negli statuti del<br />
comune di Forlì. Sec. XIV, in «Studi storici», XVIII, II (1909), pp. 185-200. Per questa legge<br />
<strong>suntuaria</strong> cfr. inoltre l’opuscolo per nozze scritto da C. CILLENI NEPIS, De ornamentis mulierum.<br />
Nozze Uccelli Bianconi, Forlì 1852 e M.G. MUZZARELLI, Gli inganni delle apparenze.<br />
Disciplina di vesti e ornamenti al<strong>la</strong> fine del medioevo, Torino 1996, p. 135.<br />
7 BC FO, Statuti 1, Codice 100, lib. V, rubb. XXVIII-XXXI (E. RINALDI, Statuto di Forlì…<br />
cit., pp. 329-331). All’interno dello statuto forlivese compaiono leggi anche in materia<br />
di gioco d’azzardo, che non hanno però carattere suntuario (lib. III, rub. XXXVIIII; lib. V<br />
rubb. VI-VII). Cfr. E. RINALDI, Statuto di Forlì… cit., pp. 236, 315-316.<br />
8 GIOVANNI DI M.° PEDRINO DEPINTORE, Cronica del suo tempo, a cura di G. BORGHEZIO<br />
e M. VATTASSO, I (1411-1436), Roma 1929, p. 301. Cfr. P. METTICA, Cultura, potere e società<br />
nei cronisti tardomedievali, in Storia di Forlì… cit., pp. 185-207.
316 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
nel<strong>la</strong> precedente normativa <strong>suntuaria</strong> trecentesca, si aggiungono limiti all’altezza<br />
delle acconciature, in partico<strong>la</strong>re dei balzi 9 .<br />
Fra gli atti dei Consigli Generali e Segreti dell’Archivio di Stato di Forlì<br />
sono state rinvenute due provvisioni suntuarie pubblicate poco dopo <strong>la</strong> metà<br />
del XVI secolo, che disciplinavano in materia di vesti, funerali, banchetti e<br />
feste, al fine di limitare lo sperpero dei forlivesi. La prima, del 30 giugno<br />
1556, vietava indistintamente a tutti i forlivesi del<strong>la</strong> città, del distretto e del<br />
contado di portare diamanti, rubini, perle, ornamenti d’oro, d’argento e<br />
smalto, corone di pasta d’ambra, indumenti di te<strong>la</strong> o te<strong>la</strong> d’oro e d’argento,<br />
profumi, drappi di seta, ricami, intagli, gibelini e tessuti color di grana, vale<br />
a dire rosso scar<strong>la</strong>tto, pena <strong>la</strong> scomunica e una multa di 25 lire di bolognini.<br />
La normativa prendeva in considerazione anche gli artigiani, che potevano<br />
perfino essere denunciati dai propri garzoni qualora contravvenissero alle disposizioni.<br />
La provvisione prende poi in rassegna le varie categorie sociali e<br />
indica scrupolosamente vesti e ornamenti consentiti a cittadini, artigiani e<br />
popo<strong>la</strong>ri, “graduati popo<strong>la</strong>ri”, precisando che dovessero intendersi cittadini<br />
forlivesi tutti coloro che avevano o avevano avuto in passato un famigliare<br />
nel consiglio generale del<strong>la</strong> città. La normativa <strong>suntuaria</strong> <strong>la</strong>scia maggiore libertà<br />
nel vestire ai cittadini e fra questi concede maggiori privilegi agli uomini<br />
10 .<br />
La seconda provvisione, del 12 aprile 1559, è più restrittiva del<strong>la</strong> precedente<br />
nei confronti delle donne, ma meno nei confronti degli uomini, esentando<br />
perfino dai divieti e dalle limitazioni nel vestire i «signori dottori di leggi o<br />
d’arti et medicina seco<strong>la</strong>ri ai quali era lecito portare per il loro vestire tutte le<br />
veste et altre cose condecente et conveniente al<strong>la</strong> dignità et essere suo» 11 .<br />
Interessante risulta infine un provvedimento di carattere suntuario emanato<br />
dal consiglio degli Anziani di Forlì su suggerimento di don Remigio<br />
de Lorqua, governatore e luogotenente generale di Cesare Borgia, che intendeva<br />
limitare le spese delle campagne elettorali dei gonfalonieri. La<br />
9 «El frutto che zittò le predighe del ditto fra Bernardino. Continua(n)do el nostro predichatore<br />
le sue predighe in modo maravigloxo, fo de tanta efichaçia de bona opera che fo<br />
boxognio che adì II de zugnio 1431 andò uno bando per parte del podestade de volontade<br />
de monsignor e del consiglio, che nessuna dona ardisse o prosomisse portare vestimenta che<br />
avesse choda o fosse lungha più che uno quarto più che <strong>la</strong> dona, quando <strong>la</strong> ditta dona fosse<br />
sença pianelle, e ’l balçio fosse una ottava alto: e tutto questo a <strong>la</strong> pena de livre diexe de Bologne.<br />
E fo mandado per quigle sarte che faxea maore parte de le ditte vestimenta, e dadogle<br />
el sagramento che non fesseno più vestimenta da choda. A questo zurò m.° Tadio sarto, m.°<br />
Riçço, m.° Agostino: non so como fare d’oservare» (GIOVANNI DI M.° PEDRINO DEPINTORE,<br />
Cronica… cit., pp. 293-294). Cfr. P. METTICA, Cultura, potere e società… citata.<br />
10 AS FO, Comunità di Forlì, Consigli Generali e Segreti, vol. 23/30, cc. 379r-383v.<br />
11 Ibid., vol. 27/34A, cc. 10r-14r.
Forlì 317<br />
provvisione, datata 25 aprile 1502, vietava di spendere per le elezioni somme<br />
superiori alle 25 lire, pena una multa del<strong>la</strong> stessa cifra da comminarsi ai<br />
trasgressori 12 .<br />
L’esame delle redazioni statutarie dei centri del contado re<strong>la</strong>tive a Fiumana,<br />
Rocca delle Caminate, Forlimpopoli, Bertinoro e Civorio non ha rilevato<br />
traccia di normativa di carattere suntuario 13 .<br />
Elisa Tosi Brandi<br />
L’elenco delle fonti consultate è il seguente:<br />
* Statuti cittadini: BC FO, Statuti, 1, 2, 4, 5, 8 (1359-sec. XVI/fine).<br />
* Provvisioni: AS FO, Comunità di Forlì, Consigli Generali e Segreti, voll. 1/1 (Libro<br />
Madonna, 1491-1504), 23/30 (1556, gennaio 4-dicembre12) e 27/34A<br />
(1558, dicembre 18-1559 maggio 17).<br />
* Statuti del territorio: Bertinoro: rubricario dello “Statutum vetus Brittinorii”<br />
(1431) edito in G. RABOTTI, Notizie sugli archivi di Bertinoro, in «Studi Romagnoli»,<br />
XV (1964), pp. 79-87; Civorio: rubricario degli statuti (1541) edito a<br />
cura di E. ANGIOLINI in Repertorio degli statuti comunali <strong>emilia</strong>ni e romagnoli<br />
(secc. XII-XVI), a cura di A. VASINA, I, Roma 1997 (Istituto storico italiano per<br />
il Medio Evo, Fonti per <strong>la</strong> storia dell’Italia medievale, Subsidia, 6*), pp. 195-<br />
198; Fiumana: rubricario degli “Statuta Castri Flumanae” (1508) edito a cura di<br />
R. RINALDI in Repertorio degli statuti comunali… cit., pp. 172-178; Forlimpopoli:<br />
“Statuta civitatis Foripompilii”, Invent. spec., 1 (1443 circa); ASC FORLIMPO-<br />
POLI, Statuti, 1 (1535-1536); Rocca delle Caminate: rubricario degli “Statuta et<br />
Ordinamenta Caminatarum” (secc. XVI-XVII) edito a cura di R. RINALDI in<br />
Repertorio degli statuti comunali… cit., pp. 178-181.<br />
La ricerca e le trascrizioni sono state effettuate da Antonel<strong>la</strong> Campanini ed Enrica<br />
Coser (Provvisioni) e da Elisa Tosi Brandi (Statuti cittadini e del territorio).<br />
12 Cesare Borgia duca di Romagna. Notizie e documenti raccolti e pubblicati da Edoardo Alvisi,<br />
Imo<strong>la</strong> 1878, pp. 254-255 e 525.<br />
13 R. RINALDI, Fiumana, Rocca delle Caminate; A. VASINA, Forlimpopoli, Bertinoro; E.<br />
ANGIOLINI, Civorio, in Repertorio degli statuti comunali… cit., pp. 172-199.
1359-1373<br />
Statuti<br />
INDICE DELLE FONTI<br />
Cod. 100<br />
BC FO, Statuti, 1, Codice 100 (le cc. non sono numerate).<br />
Ed.: E. RINALDI, Statuto di Forlì dell’anno MCCCLIX con le modificazioni del<br />
MCCCLXXIII, in Corpus Statutorum Italicorum, dir. P. SELLA, 5, Roma 1913, pp.<br />
325-332.<br />
De ornamentis mulierum (Lib. V, Rub. XXVII)<br />
Quod nullus fatiat p<strong>la</strong>ntum tempore alicuius funeris ita quod audiatur (Lib.<br />
V, Rub. XXVIII)<br />
Quod mulieres defunctorum non vadant ad ecclesiam (Lib. V, Rub. XXIX)<br />
De eodem (Lib. V, Rub. XXX)<br />
Quod sindici contratarum vadant ad domos defunctorum tempore funeris<br />
et denumptient contrafatientes contra suprascripta capitu<strong>la</strong> loquentia de defunctis<br />
et funere (Lib. V, Rub. XXXI)<br />
Cod. 251<br />
BC FO, Statuti, 2, Codice 251 (copia derivata dalle precedente, sec. XV), cc. 114r-<br />
116v.<br />
Ed.: E. RINALDI, Statuto di Forlì dell’anno MCCCLIX con le modificazioni del<br />
MCCCLXXIII, in Corpus Statutorum Italicorum, dir. P. SELLA, 5, Roma 1913, pp.<br />
325-332.<br />
De ornamentis mulierum (Lib. V, Rub. XXVII), vedi Cod. 100, De ornamentis<br />
mulierum<br />
Quod nullus fatiat p<strong>la</strong>ntum tempore alicuius funeris ita quod audiatur<br />
(Lib. V, Rub. XXVIII), vedi Cod. 100, Quod nullus fatiat p<strong>la</strong>ntum tempore<br />
alicuius funeris ita quod audiatur
320 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Quod mulieres defunctorum non vadant ad ecclesiam (Lib. V, Rub. XXIX),<br />
vedi Cod. 100, Quod mulieres defunctorum non vadant ad ecclesiam<br />
De eodem (Lib. V, Rub. XXX), vedi Cod. 100, De eodem<br />
Quod sindici contratarum vadant ad domos defunctorum tempore funeris<br />
et denumptient contrafatientes contra suprascripta capitu<strong>la</strong> loquentia de<br />
defunctis et funere (Lib. V, Rub. XXXI), vedi Cod. 100, Quod sindici contratarum<br />
vadant ad domos defunctorum tempore funeris et denumptient<br />
contrafatientes contra suprascripta capitu<strong>la</strong> loquentia de defunctis et funere<br />
Cod. 278<br />
BC FO, Statuti, 5, Codice 278 (sec. XVI/metà), cc. 91r-93r.<br />
Ed.: E. RINALDI, Statuto di Forlì dell’anno MCCCLIX con le modificazioni del<br />
MCCCLXXIII, in Corpus Statutorum Italicorum, dir. P. SELLA, 5, Roma 1913, pp.<br />
325-332.<br />
De ornamentis mulierum (Lib. V, Rub. XXVII), vedi Cod. 100, De ornamentis<br />
mulierum<br />
Quod nullus fatiat p<strong>la</strong>ntum tempore alicuius funeris ita quod audiatur<br />
(Lib. V, Rub. XXVIII), vedi Cod. 100, Quod nullus fatiat p<strong>la</strong>ntum tempore<br />
alicuius funeris ita quod audiatur<br />
Quod mulieres defunctorum non vadant ad ecclesiam (Lib. V, Rub. XXIX),<br />
vedi Cod. 100, Quod mulieres defunctorum non vadant ad ecclesiam<br />
De eodem (Lib. V, Rub. XXX), vedi Cod. 100, De eodem<br />
Quod sindici contratarum vadant ad domos defunctorum tempore funeris<br />
et denumptient contrafatientes contra suprascripta capitu<strong>la</strong> loquentia de defunctis<br />
et funere (Lib. V, Rub. XXXI), vedi Cod. 100, Quod sindici contratarum<br />
vadant ad domos defunctorum tempore funeris et denumptient contrafatientes<br />
contra suprascripta capitu<strong>la</strong> loquentia de defunctis et funere<br />
Cod. 101<br />
BC FO, Statuti, 8, Codice 101 (sec. XVI), cc. 154r-157v.<br />
Ed.: E. RINALDI, Statuto di Forlì dell’anno MCCCLIX con le modificazioni del<br />
MCCCLXXIII, in Corpus Statutorum Italicorum, dir. P. SELLA, 5, Roma 1913, pp.<br />
325-332.<br />
De ornamentis mulierum (Lib. V, Rub. XXVII), vedi Cod. 100, De ornamentis<br />
mulierum<br />
Quod nullus fatiat p<strong>la</strong>ntum tempore alicuius funeris ita quod audiatur<br />
(Lib. V, Rub. XXVIII), vedi Cod. 100, Quod nullus fatiat p<strong>la</strong>ntum tempore<br />
alicuius funeris ita quod audiatur<br />
Quod mulieres defunctorum non vadant ad ecclesiam (Lib. V, Rub. XXIX),<br />
vedi Cod. 100, Quod mulieres defunctorum non vadant ad ecclesiam
Forlì 321<br />
De eodem (Lib. V, Rub. XXX), vedi Cod. 100, De eodem<br />
Quod sindici contratarum vadant ad domos defunctorum tempore funeris<br />
et denumptient contrafatientes contra suprascripta capitu<strong>la</strong> loquentia de defunctis<br />
et funere (Lib. V, Rub. XXXI), vedi Cod. 100, Quod sindici contratarum<br />
vadant ad domos defunctorum tempore funeris et denumptient contrafatientes<br />
contra suprascripta capitu<strong>la</strong> loquentia de defunctis et funere<br />
Cod. 105<br />
BC FO, Statuti, 4, Codice 105 (sec. XVI/fine) (le cc. non sono numerate).<br />
Ed.: E. RINALDI, Statuto di Forlì dell’anno MCCCLIX con le modificazioni del<br />
MCCCLXXIII, in Corpus Statutorum Italicorum, dir. P. SELLA, 5, Roma 1913, pp.<br />
325-332.<br />
De ornamentis mulierum (Lib. V, Rub. XXVII), vedi Cod. 100, De ornamentis<br />
mulierum<br />
Quod nullus fatiat p<strong>la</strong>ntum tempore alicuius funeris ita quod audiatur<br />
(Lib. V, Rub. XXVIII), vedi Cod. 100, Quod nullus fatiat p<strong>la</strong>ntum tempore<br />
alicuius funeris ita quod audiatur<br />
Quod mulieres defunctorum non vadant ad ecclesiam (Lib. V, Rub. XXIX),<br />
vedi Cod. 100, Quod mulieres defunctorum non vadant ad ecclesiam<br />
De eodem (Lib. V, Rub. XXX), vedi Cod. 100, De eodem<br />
Quod sindici contratarum vadant ad domos defunctorum tempore funeris<br />
et denumptient contrafatientes contra suprascripta capitu<strong>la</strong> loquentia de defunctis<br />
et funere (Lib. V, Rub. XXXI), vedi Cod. 100, Quod sindici contratarum<br />
vadant ad domos defunctorum tempore funeris et denumptient contrafatientes<br />
contra suprascripta capitu<strong>la</strong> loquentia de defunctis et funere<br />
1556, giugno 30<br />
Consigli Generali e Segreti<br />
AS FO, Comunità di Forlì, Consigli Generali e Segreti, vol. 23/30.<br />
Ordini et reformationi sopra le pompe proposti, statuiti et publicati nel<br />
consiglio generale di Forlì adì XXX di giugno MDLVI (cc. 379r-383v)<br />
1559, aprile 12<br />
Consigli Generali e Segreti<br />
AS FO, Comunità di Forlì, Consigli Generali e Segreti, vol. 27/34A.<br />
Capitoli per moderare pompe e ornamenti di uomini e donne del<strong>la</strong> città di Forlì<br />
(cc. 10r-14r)
FONTI<br />
1359-1373<br />
Statuti<br />
De ornamentis mulierum 1<br />
[I]tem statutuimus et ordinamus quod nul<strong>la</strong> domina, nec aliqua quevis mulier<br />
de civitate vel districtu Forlivii, terrigena vel forensis et dicatur terrigena civitatis et<br />
districtus Forlivii, in hoc casu postquam habitaverit in dicta civitate vel districtu,<br />
per treginta dies continuos, de cetero audeat vel presumat portare in civitate vel districtu<br />
Forlivii vel per ipsam civitatem: tunicam, guarnachiam, guarnazonem seu<br />
mantellum seu quevis alia indumenta in dorso vel ad dorsum que sint eius longitudinis<br />
quod aliquo modo sive ingenio trahantur seu possint trahi per terram seu que<br />
terram ex aliqua parte tangant seu tangere possint aliquo modo; sed ipsa indumenta<br />
omnia sint adeo curta et proporcionata, quod nunquam possint tantum extendi<br />
quod per terram trahi vel terram tangere possint, nec prope saltem duos digitos ex<br />
utraque parte anteriori et posteriori et cum basta seu sebasta quatuor digitorum vel<br />
unius semissi ad plus, que fieri debeat ad modum et formam lu[sce] et no[n] [alsadure]<br />
2 . Ita quod si huiusmodi indumenta curta fierent tractu temporis extendi valeant<br />
cum opus fuerit et congrue alongari predictam bastam deguastandam seu desuendam<br />
ita tamen quod propterea terram non tangant, seu tangere verisimiliter<br />
possint ipsa indumenta. Et si aliquis inveniretur contrafatiens, condempnetur per<br />
dominum potestatem in centum solidis ravennatum pro qualibet vice, et vir sive<br />
dominus seu paterfamilias domus eius teneatur solvere predicta condempnationem<br />
de dote ipsius, nul<strong>la</strong> actione pro ipsa parte ipsi mulieri seu alteri dotem constituenti<br />
1 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
Cod. 251, De ornamentis mulierum.<br />
Cod. 278, De ornamentis mulierum.<br />
Cod. 101, De ornamentis mulierum.<br />
Cod. 105, De ornamentis mulierum.<br />
2 Integrazione desunta dai codici di epoca successiva.
324 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
in posterum reservata. Et quod ipse domine et mulieres sive aliqua earum non possint<br />
nec debeant de cetero portare ad ipsas vestes sed aliqua earum indumenta aliqua<br />
ornamenta per<strong>la</strong>rum, nec auri, nec argenti, nec botoncellos, nec flibag<strong>la</strong>s nec<br />
aliquod aliud ornamentum cuiuscunque rey, nisi forte portare vellent ad quamlibet<br />
vestem ad collum seu ad pectus usque in vigintiquinque botonos de argento tantum<br />
et frisos usque ad cinturam seu gironem tantum, ita quod omnes predicti botones<br />
non sint maioris ponderis sex unciarum argenti et cordel<strong>la</strong>s de seta simpliciter, quos<br />
botonos et cordel<strong>la</strong>s tantum et nul<strong>la</strong> alia ornamenta portare possint; liceat tamen eis<br />
habere et portare in ornatum vestimentorum usque ad tres untias de betoncellis argenti<br />
deaurati tantum. Et quod nul<strong>la</strong> domina vel alia mulier possit de cetero portare<br />
aliquam coronam vel aliam ghir<strong>la</strong>ndam seu centuram vel tessutum seu quodvis<br />
aliud ornamentum de perlis vel de argento seu de auro in capite seu cintum nisi<br />
ghir<strong>la</strong>ndam valoris decem librarum ravennatum et cinturam valoris decem florenorum<br />
auri ad plus; coronam vero nullo modo possit. Et si qua domina vel alia mulier<br />
contra predicta vel aliquod predictorum fecerit, condempnetur per dominum potestatem<br />
in vigintiquinque libris; et predicta observare nichilominus teneantur; quam<br />
condempnationem de suis propriis dotibus solvere conpel<strong>la</strong>tur eis vel eorum heredibus<br />
seu dotem costituentibus actionem in posterum in repetendo pro dicta parte<br />
minime reservata. Et quia predicta non sic de levi infringi poterunt, si sartores qui<br />
vestes fatiunt teneantur ad observationem eorum, statuimus quod nullus sartor<br />
cuiuscunque condictionis sit, terrigena vel forensis, audeat vel presumat quocunque<br />
modo incidere vel facere pannos seu vestes alicuius domine seu cuiuscunque alterius<br />
mulieris qui vel que sunt maioris longitudinis superius dec<strong>la</strong>rate, vel aliter ornati seu<br />
ornate quam superius sit expressum; et quod aurifices nul<strong>la</strong> ornamenta supra prohibita<br />
ad dictas vestes audeant vel presumant facere vel apponere. Et dominus potestas<br />
qui nunc est et qui per tempora fuerit teneatur et debeat infra decem dies post introytum<br />
sui offitii, facere iurare sacramento novo omnes sartores et aurifices civitatis<br />
et districtus Forlivii, quod predicta omnia et singu<strong>la</strong> effectualiter observabunt et in<br />
nullo contrafacient, et nichillominus si contrafacerent vel venirent teneatur dictus<br />
dominus potestas vel eius iudex mallifitiorum condempnare quamlibet contrafatientem<br />
pro qualibet vice in decem libris ravennatum. Et in predictis casibus et quolibet<br />
predictorum quilibet possit accusare et denumptiare contrafatientes, et in credencia<br />
si voluerit et habeat tertiam partem condempnationis. Et ut predictorum observationi<br />
detur maior occasio, statuimus quod potestas, qui nunc est et alii qui<br />
erunt per tempora teneatur et debeant indissolubili iuramento predicta omnia et<br />
singu<strong>la</strong> facere cum effectum ab omnibus invio<strong>la</strong>biliter observari. Adhycientes quod<br />
potestas, qui nunc est et qui erit per tempora, teneantur et debeant in unum mensem<br />
post initium sui regiminis cogere omnes et singu<strong>la</strong>s dominas et mulieres civitatis<br />
et districtus Forlivii, quod omnes vestes suas, iam factas ad dictam formam et<br />
modum longitudinis superius dec<strong>la</strong>rate reducant, et quod omnia alia ornamenta<br />
que supra in hoc statuto sunt prohibita, ammoveant et omnino dimittant incipiendo<br />
prius ad nobiles dominas et ad nobilium ac iudicum familias ad predictam effectualiter<br />
compellendo fatiendo postea idem potestas, qui nunc est et qui per tempora<br />
fuerint, quod tam per predictas quam per quaslibet alias dominas et mulieres civita-
Forlì 325<br />
tis et comitatus Forlivii predicta omnia et singu<strong>la</strong> invio<strong>la</strong>biliter observabunt. Et si<br />
potestas qui nunc est et qui erunt per tempora predicta omnia non fecerunt ut dictum<br />
est, condempnetur et pro condempnatis habeantur massario communis Forlivii<br />
ipso facto de suo feudo in libris quinqueginta ravennatum, quas ad pectitionem<br />
cuiuslibet denumptiantis massarius communis de sa<strong>la</strong>rio ipsius potestatis tenere debeat<br />
pro communi Forlivii postquam sciverit ipsis potestatem contra predicta fatientem<br />
fuisse per eius sindicatores condempnatum vel dec<strong>la</strong>ratum ipsam penam incurrisse.<br />
Et quod potestas qui nunc est et qui per tempora fuerint teneantur et debeant<br />
eorum sacramento facere diligenter proc<strong>la</strong>mari et bampniri presens statutum<br />
per loca consueta civitatis Forlivii et facere inquiri per sotium suum vel alium offitialem<br />
eius ad predicationes et ecclesias in festis solempnibus et diebus dominicis<br />
omni mense bis ad minus pro illis dominabus et mulieribus que facerent contra predicta<br />
vel ea omnia non observarint; et si quas contrafacientes invenerit debeat il<strong>la</strong>s<br />
punire et condempnare infra quinque dies postquam invente fuerint et condempnationes<br />
exigere infra decem dies postquam fuerint <strong>la</strong>te condempnationes. Et quod<br />
dominus capitaneus vel potestas vel antiani vel alii offitiales non possint nec debeant<br />
dare licentiam contra predicta vel aliquod predictorum; et si dederint talis licentia<br />
non valeat ipso iure et nichilominus talis dans dictam licentiam penam decem<br />
librarum ravennatum communi Forlivii applicandam ipso facto incurrat. Et<br />
hoc capitulum seu statutum sit precisum in qualibet parte sui et precise debeat observari<br />
[…] 3 alius intellectus dari sibi debeat quam sicut litera iacet.<br />
Quod nullus fatiat p<strong>la</strong>ntum tempore alicuius funeris ita quod audiatur 4<br />
[I]tem statuimus et ordinamus quod nul<strong>la</strong> per[sona] civitatis Forlivii vel eius districtus<br />
vel eius districtus vel ibidem habitans audeat vel presumat extra domum<br />
p<strong>la</strong>ntum facere vel <strong>la</strong>mentum alta voce vel etiam mediocri tempore funeris alicuius<br />
persone defuncte nisi etiam post dictam occasionem, ita quod ab aliis audiatur seu<br />
percutere manus ad invicem vel accipere sibi aliquod de capite causa scapiliandi se<br />
vel visum vel pectus sibi percutere vel raschiare seu scarfiare. Et qui contrafecerint<br />
per dominum potestatem vel eius iudicem mallifitiorum si fuerit vir in quinque libris<br />
ravennatum, si femina in tribus libris ravennatum pro vice qualibet puniatur.<br />
Et quod nullus possit vel debeat ad dictum funus portare vel portari facere nisi<br />
duos duplerios de cera, nisi defunctus fuerit pre<strong>la</strong>tus, milex vel doctor decretorum,<br />
3 Lacuna corrispondente a circa 12 lettere. Così nel cod. 105; nei codd. 101 e 278: et; nel<br />
cod. 251: ei nullus, (senza sibi).<br />
4 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
Cod. 251, Quod nullus fatiat p<strong>la</strong>ntum tempore alicuius funeris ita quod audiatur.<br />
Cod. 278, Quod nullus fatiat p<strong>la</strong>ntum tempore alicuius funeris ita quod audiatur.<br />
Cod. 101, Quod nullus fatiat p<strong>la</strong>ntum tempore alicuius funeris ita quod audiatur.<br />
Cod. 105, Quod nullus fatiat p<strong>la</strong>ntum tempore alicuius funeris ita quod audiatur.
326 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
legum vel medicinalis scientie vel in dictis scientiis peritus, pro quo liceat portari<br />
quatuor duplerios tantum; et non possit aliquis ex dictis dupleriis esse maioris ponderis<br />
sex librarum. Et qui contrafecerit solvat communi Forlivii nomine pene pro<br />
quolibet duplerio quod ultra modum pretaxatum portari fecerit quinque libras et<br />
pro qualibet libra cere qua ultra sex libras ponderaret duplerium quadraginta solidos,<br />
in quibus penis debeat contrafacientes per potestatem condempnari. Quorum<br />
defunctorum corpora ponantur et sepelliantur in cassis et cum eis pena decem librarum<br />
ravennatum contrafatienti, nisi heredes vel posteri defuncti essent adeo<br />
pauperes quod cassam habere non possint.<br />
Quod mulieres defunctorum non vadant ad ecclesiam 5<br />
[I]tem statuimus et ordinamus quod domine seu mulieres consanguinee seu affines<br />
vel domestice defuncti non audeant vel presumant per se, nec cum aliis, ire ad ecclesiam<br />
ubi est sepultus vel debet sepelliri defuntus ea die qua corpus defuncti sepellitur<br />
nec ab eadem die usque ad [annum plorando] 6 vel p<strong>la</strong>ntum fatiendo per viam vel<br />
in ecclesia, causa fatiendi septimas, [trentesimas] 7 , centesimas vel annuale, nec aliqua<br />
alia dictam occasione coruptum vel p<strong>la</strong>ntum fatiendi. Et qui contrafecerit condempnetur<br />
per dominum potestatem vel eius iudicem in tribus libris ravennatum pro qualibet<br />
et qualibet vice, ad quam condempnationem solvenda de propriis dotibus teneatur.<br />
Per hoc tamen statutum non intendimus tollere vel prohibire quominus dicte domine<br />
vel mulieres possint ad dictam ecclesiam accedere sine p<strong>la</strong>ntu et rumore p<strong>la</strong>ntus<br />
ad orandum et audiendum divina offitia quandocunque sibi vel eis p<strong>la</strong>cuerit.<br />
De eodem 8<br />
[I]tem statuimus quod postquam corpus defuncti fuerit sepultum, omnes persone<br />
congregate dicta de causa debeant incontinenti recedere de ecclesia et sotiatis<br />
consaguineis defuncti ad domum unde exivit cadavere statim debeant inde reccede-<br />
5 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
Cod. 251, Quod mulieres defunctorum non vadant ad ecclesiam.<br />
Cod. 278, Quod mulieres defunctorum non vadant ad ecclesiam.<br />
Cod. 101, Quod mulieres defunctorum non vadant ad ecclesiam.<br />
Cod. 105, Quod mulieres defunctorum non vadant ad ecclesiam.<br />
6 Spazio bianco integrato sul<strong>la</strong> base degli altri codici.<br />
7 Spazio bianco integrato sul<strong>la</strong> base degli altri codici.<br />
8 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
Cod. 251, De eodem.<br />
Cod. 278, De eodem.<br />
Cod. 101, De eodem.<br />
Cod. 105, De eodem.
Forlì 327<br />
re et ad dictam ecclesiam sive domum dicta de causa non redire il<strong>la</strong> die causa comedendi<br />
vel alia de causa dicti funeris, exceptis sex vel octo viris et sex vel octo mulieribus<br />
proximioribus in gradu consaguinitatis vel affinitatis et [magis] 9 coniunctis ei<br />
cuius fuerit funus sive defunctus, quibus liceat asotiare predictos. Et qui vel que<br />
contrafecerit per dominum potestatem vel eius iudicem in quinque libris ravennatum<br />
pro quolibet et qualibet vice condempnetur; et mulieres penam predictam de<br />
suis propriis dotibus solvere teneantur.<br />
Item pro evidenti utilitate hominum civitatis Forlivii ordinamus quod deinceps<br />
corpora morientur in civitate vel burgis Forlivii statim post obitum eorum poni debeant<br />
et c<strong>la</strong>udi in capsis ligneys portari et sepelliri in ipsis capsis ligneys et cum ipsis,<br />
pena et bampno heredi mortui et mittentis mortuum ad sepolturam vel alteri<br />
contrafatienti decem librarum ravennatum pro qualibet vice. Salvo quod hoc non<br />
vendicet sibi locum in habentibus extimum a triginta libris infra.<br />
Quod sindici contratarum vadant ad domos defunctorum tempore funeris<br />
et denumptient contrafatientes contra suprascripta capitu<strong>la</strong> loquentia de<br />
defunctis et funere 10<br />
[I]tem statutimus et ordinamus quod quilibet sindicus cuiuslibet contrate<br />
deputatus ad denumptiandum mallefitia in civitate vel districtu Forlivii teneatur<br />
et debeat notificare domino potestati vel eius iudici seu socio mortem<br />
cuiuslibet persone morientis in sua contrata statim antequam sepelliatur eius<br />
corpus, ut offitialis potestatis possit illuc accedere et videre, scribere et inquirere<br />
ne aliquis fatiat contra formam statutorum predictorum loquentium de materia<br />
defunctorum et funeris, necnon teneantur dicti sindici ire ad domum illorum<br />
qui habitant in suis contratis tempore funeris et ibi inquirere et videre diligenter<br />
si aliquis vel aliqua fecerit contra suprascripta statuta de defunctis et<br />
funere loquentia, et quos vel quas viderint contrafatientes vel inveneri[n]t tenea[n]tur<br />
et debea[n]t infra triduum denumptiare domino potestati vel eius iudici<br />
seu sotio. Et si quis sindicus contratarum civitatis contra predicta vel aliquod<br />
predictorum fecerint vel predicta non observaverint condempnetur per<br />
9 Spazio bianco integrato sul<strong>la</strong> base degli altri codici.<br />
10 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
Cod. 251, Quod sindici contratarum vadant ad domos defunctorum tempore funeris et<br />
denumptient contrafatientes contra suprascripta capitu<strong>la</strong> loquentia de defunctis et funere.<br />
Cod. 278, Quod sindici contratarum vadant ad domos defunctorum tempore funeris et<br />
denumptient contrafatientes contra suprascripta capitu<strong>la</strong> loquentia de defunctis et funere.<br />
Cod. 101, Quod sindici contratarum vadant ad domos defunctorum tempore funeris et<br />
denumptient contrafatientes contra suprascripta capitu<strong>la</strong> loquentia de defunctis et funere.<br />
Cod. 105, Quod sindici contratarum vadant ad domos defunctorum tempore funeris et<br />
denumptient contrafatientes contra suprascripta capitu<strong>la</strong> loquentia de defunctis et funere.
328 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
dominum potestatem vel eius iudicem in viginti solidis ravennatum pro qualibet<br />
vice. Et ne predicti sindici a predictorum observatione pretestu ignorantie<br />
se valeant excusare, dominus potestas vel eius iudex teneatur hoc statutum notificare<br />
ipsis sindicis infra unum mense post introytum sui offitii. Item ad<br />
maiorem observationem predictorum statuimus quod potestas vel eius iudex<br />
seu sotius ultra predictos sindicos teneatur elligere in secreto duos bonos homines<br />
de qualibet contrata, qui eorum iuramento teneantur denumptiare omnes<br />
et singulos fatientes contra suprascripta statuta de defunctis et funere loquentia,<br />
et teneantur in credentia et credatur dicto cuiuslibet ipsorum cum uno bono<br />
teste et habeat dimidiam condempnationis.<br />
1556, giugno 30<br />
Consigli Generali e Segreti<br />
Ordini et reformationi sopra le pompe proposti, statuiti et publicati nel<br />
consiglio generale di Forlì adì XXX di giugno MDLVI<br />
Havendo il magnifico conseglio generale de <strong>la</strong> città di Forlì considerato quanto<br />
con l’escessivo modo de le pompe da un sfrenato abuso in quello introdotto nel vestire,<br />
nel pasteggiare, ne’ funerali et nel festeggiare s’offenda <strong>la</strong> Maestà divina e si<br />
prepari danno e rovina a suoi cittadini et popo<strong>la</strong>ri, a honore de l’altissimo Iddio et<br />
a beneficio et a utilità universale de <strong>la</strong> città ha statuito et deliberato gl’infrascritti<br />
ordini et reformationi, intendendo che habbiano forza di legge perpetua et che invio<strong>la</strong>bilmente<br />
siano osservati nel modo che segue, e prima<br />
Si proibisce a ciascuna persona di qualsivoglia sesso, età, stato, ordine, grado o<br />
conditione, tanto de <strong>la</strong> città quanto del distretto e del contà di Forlì, portar diamanti,<br />
rubini, perle, ogn’altra sorte di gioia, vestimenti di te<strong>la</strong> o con te<strong>la</strong> d’oro o<br />
d’argento, et usare per ornamento di persona sorte alcuna d’oro o argento o smalto,<br />
battuto, tirato, fi<strong>la</strong>to, o in qualsivoglia modo o materia contesto o <strong>la</strong>vorato, corone<br />
di pasta d’ambra et muschio o d’altra sorte di profumi, et similmente ogni sorte di<br />
drappamento di seda, ricami, intagli, gibelini, et ogni sorte di panno e saglia di color<br />
di grana, se non nel modo che segue. Sotto pena da incorrersi ipso facto senza<br />
altra sentenza da chi contrafarà, in qualunque caso o in qualunque modo, de l’escomunicatione<br />
e di lire vinticinque de bolini, da aplicarsi per un quarto a l’accusatore,<br />
il qual serà tenuto secreto, per un quarto a l’esecutore et per l’altra metà a <strong>la</strong> comunità<br />
di Forlì per <strong>la</strong> fabrica del pa<strong>la</strong>zzo. A <strong>la</strong> qual pena pecuniaria siano tenuti i<br />
padri per gli figliuoli et figliuole, li mariti per le moglie, li fratelli per le sorelle,<br />
quando però siano sotto <strong>la</strong> lor cura, governo o podestà, et così ogn’altro che habbia<br />
cura, governo o podestà di chi contrafacesse. Dechiarandosi che ne le medesime pene<br />
incorrano orefici, ricamatori, sarti, calcio<strong>la</strong>ri et ogn’altra sorte di persone che s’adoperaranno<br />
in <strong>la</strong>vori da farsi contra le presenti ordinationi. Et il gargione possa accusare<br />
il maestro senza incorrere ne le pene predette, ancora che egli havesse <strong>la</strong>vorato<br />
in <strong>la</strong>vori proibiti.
Forlì 329<br />
Del vestire de le cittadine<br />
Si concede a le moglie de cittadini haver per uso suo tre vesti di seda di che sorte<br />
a loro piacerà, purché non siano di veluto cremesino, et quelle listare, et stratagliar<br />
le liste, ne le quali non possano essere, per ciascun vestimento, più di brazza<br />
tre di drappo in tutto, ancora che fusse di veluto cremesino, <strong>la</strong> qual meta di listare<br />
s’estenda anco in saglie, gamorini et altri vestimenti di <strong>la</strong>na, li quali si concedono<br />
lor portare di colore di grana.<br />
Si permette ancora potere haver per uso loro col<strong>la</strong>ne d’oro o perle, purché in<br />
tutto non eccedano il valore di scudi cinquanta d’oro.<br />
Annel<strong>la</strong> per valore in tutto di scudi vinticinque d’oro.<br />
Pendenti da orecchi d’oro, semplici o con due perle, non eccedenti in tutto il<br />
valore di scudi quattro d’oro.<br />
E per ornamento de <strong>la</strong> testa rede, cordel<strong>la</strong> o passamano d’oro o d’argento fi<strong>la</strong>to,<br />
non escedendo il valore d’un scudo d’oro.<br />
Et <strong>la</strong> notte, o cavalcando, o per pioggia, beretta o capello di veluto, senza piuma<br />
dentro.<br />
Et pianel<strong>la</strong> d’ogni sorte di drappo.<br />
De le donzelle cittadine<br />
Il vestire de le donzelle cittadine si rimette a l’arbitrio di coloro sotto ’l cui governo<br />
sono, purché non s’ecceda <strong>la</strong> meta soprascritta.<br />
Del vestire de l’artesane e popo<strong>la</strong>ri<br />
A le moglie de li artesani et de’ popo<strong>la</strong>ri si concede per uso suo potere havere<br />
una veste di seda di qualunque sorte escetto di cremesino, senza adornamento alcuno.<br />
L’altre vesti, di saglia, di <strong>la</strong>na o altra materia non proibita, possano adornar di<br />
raso o veluto, eccetto di cremesino, non eccedendo però <strong>la</strong> quantità di tre brazza in<br />
tutto.<br />
Et una col<strong>la</strong>na d’oro o perle fino al valore di quindeci scuti d’oro.<br />
Et annel<strong>la</strong> fino al valor di scudi diece.<br />
Et per ornamento de <strong>la</strong> testa cordel<strong>la</strong>, passamano e rede d’ogni sorte di seda.<br />
De le donne de graduati popo<strong>la</strong>ri<br />
Permettendo che le donne de graduati popo<strong>la</strong>ri possano godere il privilegio de<br />
le moglie de cittadini, eccetto che non possano portar ventagli, pendenti a l’orecchi<br />
et cremesino di sorte alcuna.<br />
De le donzelle artesane<br />
Le donzelle artesane e popo<strong>la</strong>ri possano vestire secondo piacerà a coloro sotto <strong>la</strong><br />
cui cura seranno, purché non si ecceda <strong>la</strong> meta sudetta.<br />
De vestimenti di <strong>la</strong>na già fatti et listati<br />
Dechiarando che le saglie e gamorini et l’altri vestimenti di <strong>la</strong>na da donna, che<br />
al presente si trovano in essere, listati et addobati contra gli ordini già detti, non<br />
siano proibiti portarsi.
330 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Del vestire de cittadini<br />
A cittadini sia licito portare vesti, sagli, giuboni, berette, capelli et scarpe d’ogni<br />
sorte di seda, calze similmente finite d’ogni sorte di drappo, ma però senza intaglio<br />
o ricamo alcuno. Proibendo il foderar sagli o altro vestimento con sorte alcuna di<br />
seda, né tagliargli o fratagliargli, escetto giuboni et calze, quali si possano foderare e<br />
stratagliar come più piacerà. Né gli sia licito però in vestimento alcuno o ornamento<br />
di quello usar veluto cremesino, eccetto in scarpe. Concedendogli ancora il potere<br />
usare panno di grana in calze so<strong>la</strong>mente. Se gli concede ancora il poter listare et<br />
stratagliar le liste, purché per adornamento di cappa o tabarro non eccedano brazza<br />
due e mezo di drappo, e per saglio brazza uno e mezo.<br />
Et possano portare annel<strong>la</strong> d’ogni valore.<br />
Permettendosi che i loro servidori e gargioni possano portare calze, sagli, giuboni,<br />
berette e scarpe smesse da’ padroni.<br />
Del vestire degli artesani e popo<strong>la</strong>ri<br />
Agli artesani e popo<strong>la</strong>ri sia licito portar sagli et giuboni di veluto o d’urmesino<br />
non fratagliati né di color cremesino, listar cappe et sagli con drappi, purché non<br />
siano cremesini, né in quelle escedendo <strong>la</strong> meta de cittadini, et possano fodrar calze<br />
di taffetà o urmesino ma non altro vestimento. Proibendosegli scarpe, berette e capelli<br />
di veluto.<br />
De graduati popo<strong>la</strong>ri<br />
I graduati popo<strong>la</strong>ri godano il privilegio de cittadini ne’ loro vestimenti ed addobbi.<br />
De panni già fatti contra gli ordini detti<br />
Tollerandosi fin per tutto carnevale prossimo del 1557 il portar sagli, giuboni et<br />
calze che sono già fatti contra gli ordini sopradetti.<br />
Del vestir de forastieri<br />
I forastieri che sono o veniranno ad habitare ne <strong>la</strong> nostra città, se seranno nobili,<br />
godano il privilegio de cittadini, se seranno popo<strong>la</strong>ri, siano tenuti servar le leggi de<br />
popo<strong>la</strong>ri, il che giudicare sia in arbitrio del magnifico consiglio secreto.<br />
Et le donne che si mariteranno a forastieri, per lo tempo che staranno in Forlì,<br />
siano soggette a le presenti ordinationi.<br />
Chi s’intenda cittadino, artesano o popo<strong>la</strong>re<br />
Per levare le dificultà di questo nome cittadino, o artesano, o popo<strong>la</strong>re, si dechiara<br />
essere cittadino colui ch’è del general consiglio di questa città ordinariamente<br />
secondo il modo introdotto da <strong>la</strong> legge «De modo subrogandi res», et colui che secondo<br />
il modo predetto è di consiglio s’intenda, insieme con tutta <strong>la</strong> sua consanguinità,<br />
casata o parente<strong>la</strong>, essere cittadino, se ben poi mancasse a quel<strong>la</strong> il consigliere.<br />
Il simile s’intenda di quelle famiglie che hanno havuto per lo passato il consegliere,<br />
secondo il modo predetto, se ben al presente non l’hanno.
Forlì 331<br />
Ma chi per l’avvenire serà ammesso per consegliere ordinariamente secondo il<br />
modo predetto, se serà di famiglia popo<strong>la</strong>re s’intenda egli, insieme con <strong>la</strong> sua consanguinità<br />
fin al terzo grado da computarsi secondo <strong>la</strong> ragion canonica, non facendo<br />
però arte alcuna mecanica, et suoi descendenti in perpetuo esser cittadino.<br />
Ma chi è, o serà ammesso nel conseglio o per letre o per escellenza d’arme o altro<br />
modo estraordinario, non servato il modo de <strong>la</strong> legge, costui s’intenda esser cittadino<br />
con i suoi descendenti so<strong>la</strong>mente.<br />
De funerali<br />
Subito che l’anima serà fuora de corpo et che ’l cadavero serà governato, sia posto<br />
in luoco da sé solo seperato, et se non si potesse in casa, per bisogno di luoco,<br />
pongasi ne <strong>la</strong> più vicina chiesa. Et venendo l’hora di portarlo a <strong>la</strong> sepultura non<br />
possano né debbano i parenti in modo alcuno accompagnare il corpo morto a <strong>la</strong><br />
chiesia, né fargli portar dietro più di torze otto, se serà cittadino, et quattro essendo<br />
popo<strong>la</strong>re.<br />
Et per levar questa corrute<strong>la</strong> d’inve<strong>la</strong>r tante donne, si proibisce dar veli a persona<br />
alcuna, eccetto a madre, figliuole, nipote et altre descendenti, moglie, sorelle,<br />
cognate, zie da canto di padre, nore et altre habitanti sotto un medesimo tetto.<br />
De conviti<br />
Non sia licito a chi farà convito, pasto o banchetto per nozze o per qualsivoglia<br />
causa dare né usare più di sei sorte di vivande et una sorte di torta, fra le quali ve ne<br />
possa essere so<strong>la</strong>mente una di salvaticine, intendendosi fra le salvaticine galline<br />
d’India et pavoni. Proibendo mangiar bianco, pasticci, <strong>la</strong>vori di pasta et canditi, et<br />
ne’ pasti da carne ogni sorte di pesce.<br />
De le feste<br />
A chi farà feste, comedie o altre simili coadunationi per qualsivoglia causa non<br />
sia licito usare nel dar co<strong>la</strong>tione confettione di sorta alcuna di zuchero.<br />
Dechiaratione sopra le pene ne le quali incorreranno i contrafacienti né funerali,<br />
conviti et feste<br />
Dechiarandosi che chi ne funerali, ne conviti e ne le feste contrafarà a presenti<br />
ordini s’intenda essere incorso, in ciascun caso o per qualunque modo contrafacesse,<br />
ne le medesime pene e censura che di sopra in principio si sono dette.<br />
Del magistrato sopra le pompe<br />
Et accioché più facilmente si possano mandare in esecutione le presenti ordinationi,<br />
si dechiara li giudici sopra le pompe dovere essere il nostro reverendissimo vescovo<br />
o il suo reverendissimo coadiutore, et in loro assenza il suo vicario, il capo e<br />
l’ultimo de conservatori, il priore del numero de novanta che seranno pro tempore,<br />
et un cittadino per ciascuna borsa de le tre di conseglio, et un popo<strong>la</strong>re, da estrarsi<br />
ogni due mesi nel giorno che si faranno l’estrationi de conservatori. A quali si dà<br />
piena autorità et facoltà di poter fare di ciò inquisitione, et far pagare le pene a con-
332 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
trafacienti, et distribuirle come di sopra. Non concedendosegli però di poter a modo<br />
alcuno di far gratia né in tutto né in parte di dette pene.<br />
1559, aprile 12<br />
Consigli Generali e Segreti<br />
Capitoli per moderare pompe e ornamenti di uomini e donne del<strong>la</strong> città di Forlì<br />
Considerando il magnifico conseglio grande del<strong>la</strong> città di Forlì l’intolerabili spese<br />
ch’ogni giorno se fanno nelli ornamenti et pompe per il vestire delli huomini et<br />
donne di detta città contra l’honore de Dio et in grandissimo danno di tutti li cittadini<br />
et delli forestieri che habitano al presente o sonno per habitare in detta città, et<br />
deliberando provedere che <strong>la</strong> divina Maiestà non sia per tal causa offesa et li detti<br />
cittadini o altri habitanti in detta città non doventino poveri, ha concluso di moderare<br />
dette pompe et ornamenti, rimettendo il modo di fare dette moderationi alli<br />
magnifici signori conservatori, advocato et syndico di detta città. Volendo adonque<br />
li detti magnifici signori conservatori, advocato et syndico esequire l’ordine et decreto<br />
di detto conseglio, ordinano et statuiscono l’infrascritti capitoli et moderationi<br />
da osservarse perpetuamente et invio<strong>la</strong>bilmente, cioè<br />
Delli ornamenti et pompe delle donne<br />
Primo moderando ordinano et statuiscono detti magnifici signori conservatori,<br />
advocato et syndico che non sia donna alcuna del<strong>la</strong> detta città di Forlì di qualonque<br />
grado, stato o conditione voglia essere o sia seco<strong>la</strong>re so<strong>la</strong>mente, o ciascuna anchora<br />
forestiera che al presente habitano o habitaranno per l’avenire nel<strong>la</strong> detta città ch’ardisca<br />
o per qualonque modo presuma portare per il suo vestire se non le infrascritte<br />
robbe e vestimenti, cioè<br />
Veste tonde senza coda doi di seta di quel<strong>la</strong> sorte et colore li parerà o elegerà,<br />
anchora di paonazzo o di morello di grana, purché non sia di veluto cremesino,<br />
con una lista intorno di quel<strong>la</strong> cosa li parerà, non però d’oro, né d’argento,<br />
né di veluto cremesino, con cordelline o cordoncini di seta da ogni <strong>la</strong>to di<br />
detta lista, <strong>la</strong> quale lista sia et essere debba di brazza tre e mancho se li parerà.<br />
Prohibendo che non se possano ornare di sorte alcuna d’oro né d’argento. Concedendo<br />
però che senza <strong>la</strong> detta lista le possa ornare senza oro et senza argento<br />
et senza veluto cremesino, purché non exceda <strong>la</strong> somma <strong>la</strong> spesa di detto ornamento<br />
di scudi tre d’oro per ciascuna veste, prohibendoli li ferri nelli bosti di<br />
ciascuni vestimenti.<br />
Item una col<strong>la</strong>na d’oro di prezzo di scudi vinticinque d’oro per portare al collo.<br />
Annelle uno d’oro.<br />
Rete quatro di quel<strong>la</strong> sorte et colore li parerà anchora d’oro di valore so<strong>la</strong>mente<br />
di scudi uno d’oro per ciascuna rete e non più.<br />
Un ventaglio senza col<strong>la</strong>na et che non habbia manigho d’oro né d’argento con ornamento<br />
però che non exceda il valore di scudi mezzo d’oro per ciascuno ventaglio.
Forlì 333<br />
Vestimenti chiamati stame numero tre di quel<strong>la</strong> sorte et colore li parerà anchora<br />
di grana con ornamento che non habbia oro né argento, il valore dil quale ornamento<br />
non exceda <strong>la</strong> somma di scudi quatro d’oro per ciascuna stama.<br />
Et in queste stame se li comprehendano hostadini, dopplone, boratte, rasse et<br />
mochaiate.<br />
Maniche para doi in tutto di seta di quel<strong>la</strong> sorte et colore li parerà eccetto di veluto<br />
cremesino, con ornamento che non habbia oro né argento, il quale ornamento<br />
non exceda <strong>la</strong> quantità di scudi mezzo d’oro per ciascuno paro.<br />
Altre para tre di maniche che non siano di seta, ma di quelle cose che si comprehendano<br />
nelle stame, con ornamento che non habbia oro né argento, che non<br />
exceda il valore di detto ornamento <strong>la</strong> quantità di soldi vinti per ciascuno paro.<br />
Una rossetta di panno di quel<strong>la</strong> sorte et colore li parerà ornata, l’ornamento di<br />
<strong>la</strong> quale non habbia oro né argento et non possa excedere <strong>la</strong> somma di quatro scudi<br />
d’oro.<br />
Uno frodo di pelle de quelle sorte et colori che si comprehendano nel numero<br />
delle stame et non siano di veluto, raso, damasco, né d’armisino, né di altra cosa di<br />
seta, il quale frodo possa ornare, che non habbia oro né argento, il quale ornamento<br />
non exceda il valore di scudi quatro d’oro, et non possa essere detto frodo se non<br />
di pelle di annuizzi, agnelli o di volpe et non d’altra sorte di pelle.<br />
Pianelle para doi di seta di quel<strong>la</strong> sorte et colore li parerà anchora di veluto cremesino,<br />
che non habbia oro né argento, con ornamento so<strong>la</strong>mente di valore di soldi<br />
vinti per ciascuno paro, di coramo d’ogni colore senza alcuno ornamento quanto<br />
li parerà a sufficienza.<br />
Golette, gorghiere o petti di te<strong>la</strong> di rensa o altra te<strong>la</strong>, non di seta, né d’oro, né<br />
d’argento, <strong>la</strong>vorate di seta, numero doi per ciascuno.<br />
Drappi per andare fuori di casa di quel<strong>la</strong> te<strong>la</strong> o rensa biancha li parerà, purché<br />
non siano con oro, argento, né con seta, ma puri e semplici di seta, numero doi, li<br />
quali debbano portare sul capo in modo che li coprano li capelli et con quel<strong>la</strong> più<br />
honestà sia possibile.<br />
Robbono uno di colore niegro di te<strong>la</strong>, di seta hostadina, rasetta, boratta o d’altra<br />
sorte, che non habbia oro né argento, purché non sia di raso, veluto, di damasco né<br />
di urmisino, il quale robbono se possa ornare con brazza doi di veluto so<strong>la</strong>mente,<br />
con cordelline o cordoncini da ogni <strong>la</strong>to di detta lista intorno, et chi non vorrà ornarlo<br />
con veluto se li concede altri ornamenti, purché non exceda il valore di detti<br />
ornamenti di scudi tre d’oro.<br />
Calcette overo scoffoni di panno, sargia o rassa puri, senza alcuno ornamento,<br />
quanto li parerà a sufficienza.<br />
Capelli doi, uno di veluto, l’altro d’urmisino o d’altra cosa di quel<strong>la</strong> sorte et colore<br />
li parerà anchora di cremesino per li loro bisogni senza alcuno ornamento. Et<br />
non li possa per alcuno modo portare nelli detti capelli medaglie, pontali né piume.<br />
Maniche bostizze o manichetti di te<strong>la</strong> di rensa o d’altra te<strong>la</strong>, ma che non siano<br />
d’oro né d’argento, né <strong>la</strong>vorati d’oro né d’argento, ma <strong>la</strong>vorate di seta d’ogni colore,<br />
il prezzo dil <strong>la</strong>voro di ciascuno paro di dette maniche sia di scudo uno d’oro et delli<br />
manichetti di scudo mezzo per ciascuno paro.
334 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Donne donzelle, cioè che non siano maritate et non habbiano mai havuto marito<br />
non possano per modo alcuno portare col<strong>la</strong>ne né perle al collo né in altro loco, né<br />
pendenti, né annelle nelle orecchie, né veste di sorte alcuna concessa alle sopradette<br />
donne maritate per suo ornamento, ma uno filzo di coragli al collo so<strong>la</strong>mente.<br />
Prohibendo che donne di qualonque sorte come di sopra non possa portare sul<br />
capo o fronte col<strong>la</strong>ne d’oro, perle né alcuna gioia, né frontali, né alcuna altra cosa<br />
se non come di sopra. Né portare col<strong>la</strong>ne alle brazza, manili né altra cosa, né col<strong>la</strong>ne<br />
cinte in alcuno modo, né gibellini, né pendenti, né annelle nell’orecchie, né<br />
brette di alcuna sorte, et che non possano portare veste sotto veste nel medesmo<br />
tempo, ma una so<strong>la</strong> veste potrà bene variare nel portare dette veste.<br />
Se li prohibisse anchora che non possano per alcuno modo ornare letti né altra<br />
cosa quando le donne seranno in letto per havere partorito figlioli una o più per<br />
causa delle visitatione che farano l’altre donne, overo faranno nozze, feste o banchetti<br />
o batesmi o altra cosa, se non di lenzoli, endime, panicelli o drappi o d’altre<br />
cose di rensa o altra te<strong>la</strong> biancha, non di seta, né d’oro, né d’argento, con li <strong>la</strong>vori<br />
che li parerà, purché non siano <strong>la</strong>vorati d’oro, né d’argento, né di seta. Il simile se<br />
faccia quando li figlioli se portaranno a battezzare.<br />
Moderatione delle pompe per li huomini<br />
Ordinano che alli signori dottori di leggi o d’arti et medicina seco<strong>la</strong>ri so<strong>la</strong>mente<br />
sia lecito portare per il loro vestire tutte le veste et altre cose condecente et conveniente<br />
al<strong>la</strong> dignità et essere suo.<br />
Alli signori cavaglieri sia lecito portare una spada, un pugnale, una correggia et<br />
speroni dorati et una col<strong>la</strong>na d’oro al collo. Havendo però <strong>la</strong> licenza di potere portare<br />
l’armi dalli nostri superiori.<br />
Alli detti signori cavallieri et a ciascuno altro homo di qualonque grado, stato o<br />
conditione voglia essere o sia, seco<strong>la</strong>re so<strong>la</strong>mente et non ecclesiastico, eccetto li detti<br />
dottori, li quali si vestiranno come di sopra, sia lecito portare per il suo vestire<br />
l’infrascritte cose et robbe so<strong>la</strong>mente.<br />
Brette di veluto di quello colore li piacerà, che non sia di cremesino né di paonazzo<br />
o di morello di grana numero doe, che non habbia oro né argento, nelle quale<br />
non possa mettere medaglie, pontali né piume.<br />
Brette di panno di quello colore li parerà a sufficienza senza medaglie, piume et<br />
senza pontali.<br />
Saglio uno di veluto di quello colore li piacerà, non però di cremesino né di<br />
paonazzo o di morello di grana, overo una veste corte con ornamento che non habbia<br />
oro né argento, di spesa di scudi tre d’oro.<br />
Uno saglio di raso, damasco o di urmisino o d’altra cosa di seta leggiera di quello<br />
colore et sorte li piacerà, non però di cremisino né di paonazzo o morello di grana,<br />
che non habbia oro né argento con ornamento, il quale ornamento sia di valore<br />
di scudi tre d’oro.<br />
Et quelli che non volessero saglii di raso o delle sopradette altre cose leggiere<br />
possano portare oltre uno saglio di veluto uno goletto di raso, damasco, di urmisino<br />
o d’altra cosa di seta leggiera per il detto tempo dell’estato o quando li parerà
Forlì 335<br />
portare, che non habbia oro né argento, di quel<strong>la</strong> sorte e colore li piacerà, non però<br />
di cremesino né di paonazzo o di morello di grana con ornamento, il quale ornamento<br />
sia di valore di scudi doi d’oro per ciascuno goletto, il quale goletto se possa<br />
tagliare con honesti et mediocri taglii.<br />
Uno zippone di seta di quel<strong>la</strong> sorte et colore li piacerà, anchora di cremesino o<br />
di paonazzo o di morello di grana senza alcuno ornamento et che non habbia oro<br />
né argento. Gipponi di te<strong>la</strong> o d’altra cosa non d’oro né di argento quanto li parerà a<br />
sufficienza senza ornamento alcuno.<br />
Calce para tre de panno, rassa o sargia di quel<strong>la</strong> sorte o colore li piacerà, non di<br />
grana, cioè scar<strong>la</strong>tto, né paonazzo o morello di grana, che non habbia oro né argento,<br />
le quale calce computati l’ornamenti, fatture et qualconque altra cosa non possa<br />
eccedere <strong>la</strong> somma di tre scudi d’oro per ciascuno paro, le quale possa tagliare a suo<br />
arbitrio.<br />
Scarpe di veluto di quel<strong>la</strong> sorte et colore li parerà, non però di cremesino né di<br />
paonazzo o di morello di grana, senza alcuno ornamento, para numero tre.<br />
Goletto di coramo di quello colore li parerà con honesti et mediocri taglii senza<br />
alcuno ornamento.<br />
Li quali goletti di veluto o di coramo o d’altra delle sopradette cose se possano<br />
fodrare di pelle di annuizzi, d’agnelli o di volpe so<strong>la</strong>mente.<br />
Una veste longa di panno per portare in casa d’ogni colore, non però di scar<strong>la</strong>to<br />
o di paonazzo o di morello di grana, non fodrata di pelle senza alcuno ornamento.<br />
Una veste longa per portare in casa di panno o d’altra cosa, purché non sia di<br />
seta, oro né d’argento, fodrata di pelle d’annuizzi, agnello o volpe so<strong>la</strong>mente.<br />
Una altra veste longa di quel<strong>la</strong> sorte et colore li parerà, purché non sia d’oro, né<br />
d’argento, né di seta et senza alcuno ornamento, fodrata di pelle d’annuizzi, agnello<br />
o volpe, per portare fuori di casa nel tempo dell’invernata.<br />
Veste una per portare in casa nel tempo dell’estate di mochaiada, dopplone, rassa<br />
o d’altra cosa leggiera, purché non sia di seta, oro né d’argento, senza alcuno ornamento,<br />
di quello colore et sorte li piacerà, non però di cremesino né di paonazzo<br />
o di morello di grana.<br />
Saglii doi di panno di quel<strong>la</strong> sorte et colore li piacerà, non di scar<strong>la</strong>to né di paonazzo<br />
o di morello di grana ornati, li quali ornamento non ecceda <strong>la</strong> somma di scudi<br />
tre d’oro per ciascuno saglio.<br />
Una veste corte al<strong>la</strong> francesa fodrata di annuizzi, di agnello o volpe so<strong>la</strong>mente, purché<br />
non sia di seta, oro né argento o non fodrata, <strong>la</strong> quale veste se possa ornare, il quale<br />
ornamento sia di prezzo di scudi tre d’oro so<strong>la</strong>mente, che non habbia oro né argento.<br />
Cappe doi di panno o rassa di quel<strong>la</strong> sorte o colore li parerà, non però di scar<strong>la</strong>tto<br />
né di paonazzo o di morello di grana, le quale se possano ornare con spesa di<br />
scudi tre d’oro per ciascuna cappa, che non habbia oro né argento.<br />
Uno tabarro di panno o rassa di quel<strong>la</strong> sorte o colore li piacerà, non però di<br />
scar<strong>la</strong>tto, né paonazzo o morello di grana ornato, il quale ornamente sia di prezzo<br />
di scudi tre d’oro, che non habbia oro né argento.<br />
Capelli doi, uno di veluto, l’altro d’urmisino, senza alcuno ornamento, di quel<strong>la</strong><br />
sorte et colore li piacerà, non però di cremesino né paonazzo o morello di grana et
336 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
che non habbia oro né argento, et non se li possa mettere medaglie, piume né pontali,<br />
et possano portare uno annello d’oro.<br />
Et prohibiscono detti signori conservatori, advocato et syndico che non sia alcuna<br />
persona di qualonque grado, stato o conditione voglia essere o sia seco<strong>la</strong>re so<strong>la</strong>mente,<br />
tanto del<strong>la</strong> detta città di Forlì quanto forestiera, che habitano o habitaranno<br />
in detta città, che ardisca o presuma per alcuno modo portare per causa dil suo vestire<br />
oro, argento, gibellini, seta, rubbe overo sopraveste o altre pelle di prezzo né<br />
alcuna altra cosa se non come di sopra è ordinato et statuito nelli sopradetti et infrascritti<br />
capitoli, sotto pena di perdere le dette robbe prohibite et di scudi vintecinque<br />
d’oro d’applicarse per uno quarto al<strong>la</strong> camera apostolica, uno quarto alli infrascritti<br />
signori executori et giudici, uno quarto alli deputati o deputarsi per li infrascritti<br />
signori giudici se seranno loro che accusaranno o denuntiaranno, li quali seranno<br />
tenuti secreti, o ad altro accusatore o denuntiatore, uno altro quarto alli luoghi<br />
pii, da elegersi detti luoghi per li infrascritti signori giudici et executori delli<br />
presenti ordini.<br />
Commandando che non sia sarto o raccamatore o qualonque altra persona di<br />
quale grado, stato o conditione voglia essere o sia ch’ardisca né sotto alcuno quesito<br />
colore presuma attentino né commentino a tagliare né fare panni né raccamare né<br />
altre cose come di sopra prohibite, sotto pena di tre tratte di corda da darse<strong>la</strong> irremissibilmente<br />
et di scudi vintecinque d’oro, da aplicarse li detti scudi vintecinque<br />
come di sopra. Et a pagare dette pene il padre sia obligato per il figliolo et figliole<br />
non maritate, il fratello per il fratello et sorel<strong>la</strong> non maritata, l’avo per il cio per li<br />
suoi nepoti, il marito per <strong>la</strong> moglie et <strong>la</strong> donna vedova per se istessa non havendo<br />
padre.<br />
Ordinano che il reverendissimo vescovo del<strong>la</strong> detta città di Forlì, suo coadiutore<br />
o suo vicario pro tempore, il capo delli signori conservatori et uno altro delli conservatori,<br />
da elegersi dalli detti conservatori nel principio dell’officio, li quali habbiano<br />
a perseverare durante il loro ufficio, et il magnifico signor priore dil magnifico<br />
numero delli signori nonanta pacifici siano giudici ordinarii et essecutori delli<br />
presenti et infrascritti capitoli et habbiano auctorità di procurare et debbano anchora<br />
con tutti li modi et forze loro possibile che detti et infrascritti ordini siano invio<strong>la</strong>bilmente<br />
osservati.<br />
Li quali signori giudici anchora habbiano auttorità di elegere doi deputati a loro<br />
modo, li quali habbiano et debbano giurare nelle mano dil magnifico signore governatore<br />
et dil reverendissimo vescovo, suo coaudiutore o suo vicario di esercitare<br />
il loro ufficio legalmente et fidelmente, senza alcuno dolo et fraude, et debbano<br />
ubedire alli detti signori giudici senza alcuna contradittione sotto quelle pene li parerà,<br />
li quali deputati debbano investigare con tutte le loro forze et modi di trovare<br />
l’inobedienti o transgressori o contrafacienti alli sopradetti et infrascritti ordini, et<br />
ritrovati subito subbito denuntiarli o accusarli alli sopradetti signori giudici, alli<br />
quali deputati se seranno tutti doi se li crederà pienissimamente, et essendo uno solo<br />
se li crederà con un testimonio degno di fede, li quali deputati debbano havere<br />
per loro mercede lire tre per ciascuno et per ciascuno mese dal<strong>la</strong> magnifica comunità<br />
di Forlì, li quali deputati habbiano perseverare o non perseverare nel loro ufficio
Forlì 337<br />
se non tanto quanto parerà alli detti signori giudici, li quali signori giudici possano<br />
mettere et rimettere o cassare in tutto o in parte secondo li parerà et piacerà.<br />
Et detti signori giudici non possano per alcuno modo in tutto né in parte fare<br />
gratia delle dette pene, ma fare pagare integramente et senza alcuna diminutione,<br />
altrimente <strong>la</strong> gratia sia nul<strong>la</strong>, cassa et per non fatta subbito come al presente così si<br />
dechiara.<br />
Et perché variando li tempi variano anchora il modo dil vestire et delle pompe,<br />
però detti signori giudici habbiano auttorità di crescere et diminuire l’ornamenti et<br />
pompe et vestimenti, anchora funerale, sopradette et infrascritte, con quello modo<br />
però quanto alle funerale che si contiene nelli presenti et infrascritti capitoli, et similmente<br />
di crescere et diminuire li pasti, feste, nozze, spese de batesme et altre sopradette<br />
et infrascritte cose.<br />
Delli conviti<br />
Ordinano che non sia lecito a qualonque persona come di sopra che farà pasti o<br />
banchetti per nozze o per qual’altra si voglia causa dare né usare più di sei sorte di<br />
vivande et doi sorte di torte, fra le quale vivande ve ne possa essere so<strong>la</strong>mente una<br />
di silvaticine, galline d’India et pavoni, prohibendo mangiare biancho, pastizzi, <strong>la</strong>vori<br />
di pasta et di conditi, et nelli pasti di carne se possa usare et consumare ogni<br />
sorte di pesse et frutti a sufficienza.<br />
Delle feste, nozze, visitare spose, batesmi et sposalitii<br />
Ordinano che occorrendo per qualonque persona come di sopra farse feste, nozze,<br />
visitare spose, batesmi o sposalicii se possano so<strong>la</strong>mente usare et consumare torze<br />
quatro, candele di sevo a sufficienza, et non se possa usare né in modo alcuno<br />
consumare zuccharo né cose di zuccharo se non zuccharini a costumo di suore senza<br />
pasta et zaldoni et frutti d’ogni sorte, usare se possano però torze per accompagnare<br />
le donne o altre persone alle feste o dalle feste a casa loro a sufficienza.<br />
Delle pompe funerale<br />
Ordinano che per <strong>la</strong> morte di qualonque persona di qualonque grado, stato o<br />
conditione voglia essere o sia, non se possa né debbasi dare vili se non di pelluzzo o<br />
funeselli né ad altre persone se non al<strong>la</strong> matre, figliole, sorelle, mogliere, nore et cognate,<br />
et se possa accompagnare il defontto al<strong>la</strong> sepoltura con mantelli longhi o veste<br />
da morti o funerale senza però capuzzi.<br />
Ordinano che a ciascuno sia lecito accusare o denontiare l’inobedienti et contrafacienti<br />
o transgressori di detti capitoli, alli quali se li crederà con doi testimonii degni<br />
di fede.<br />
Et in tutti et ciascuni casi delle contraventioni et transgressioni delli detti capitoli<br />
et ordini o ciascuno di quelli, quelli tali che contraveneranno, contrafaranno o<br />
non ubedirano per qualonque modo come di sopra caschino in <strong>la</strong> pena ciascuno di<br />
loro et per ciascuna volta di scudi vintecinque d’oro et di perdere li panni et altre<br />
ciascune cose nelli sopradetti capitoli prohibite d’aplicarse come di sopra, eccetto li<br />
sarti, raccamatori o altre persone che faranno o tentaranno fare o tagliare panni,
338 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
raccamare o altre cose di alcuna sorte prohibite nelli presenti et sopradetti capitoli,<br />
li quali caschino nelle pene come di sopra a loro determinate, et a pagar le pene<br />
peccunarie il padre sia ubligato per il figliolo et figliole non maritate, il fratello per<br />
il fratello et sorel<strong>la</strong> non maritata, l’avo et il cio per li suoi nepoti, il marito per <strong>la</strong><br />
mogliere et <strong>la</strong> donna vedova per sé istessa non havendo il padre.<br />
Li quali ordini et decreti s’intendano so<strong>la</strong>mente per seco<strong>la</strong>ri et non per persone<br />
ecclesiastice et siano derogatorii a ogni altro statuto, decreti et ordini et prevalere<br />
debbano non obstante qualonque altra cosa che facesse in contrario.
CESENA<br />
a cura di Elisa Tosi Brandi
INTRODUZIONE<br />
Lo sviluppo delle autonomie cittadine cesenati fu più lento rispetto ad altri<br />
centri romagnoli, a causa del<strong>la</strong> mancanza di coesione dei maggiorenti<br />
del<strong>la</strong> città, dei costanti conflitti fra i ceti nobiliari e quelli popo<strong>la</strong>ri, del<strong>la</strong> difficoltà<br />
di trovare nell’episcopio cittadino un punto di riferimento e dell’influenza<br />
esercitata sul territorio circostante dagli arcivescovi di Ravenna. Al<br />
centro dei conflitti fra guelfi e ghibellini per <strong>la</strong> sua posizione strategica, Cesena<br />
passò dalle mani dell’imperatore a quelle pontificie fra il 1248 e il<br />
1278, quando fu integrata dal<strong>la</strong> Santa Sede con <strong>la</strong> Romagna nello Stato del<strong>la</strong><br />
Chiesa. Ad eccezione di una breve esperienza ghibellina, guidata dal conte<br />
Guido da Montefeltro, che era disceso da Forlì sfidando <strong>la</strong> sovranità pontificia,<br />
il papato riuscì infatti a Cesena meglio che in altri centri romagnoli ad<br />
assumere il diretto controllo di ogni attività comunale e ad imporre podestà<br />
papali. Questa situazione poté verificarsi a causa del<strong>la</strong> crisi del regime comunale,<br />
che non accennava a risolversi in senso signorile, e del vuoto di potere<br />
in cui <strong>la</strong> città era caduta. Sotto <strong>la</strong> guida del conte di Montefeltro, Cesena<br />
continuò il suo processo di espansione territoriale verso il contado e il mare,<br />
ai danni del<strong>la</strong> chiesa ravennate e del clero locale, entrando in competizione<br />
con i vicini Ma<strong>la</strong>testi di Rimini, anch’essi interessati ad estendere <strong>la</strong> loro signoria.<br />
Risale infatti a questi anni <strong>la</strong> pace con i riminesi, che stabilì il confine<br />
dei due territori sul fiume Rubicone (1279); solo agli inizi del XIV secolo,<br />
dopo aver rafforzato le proprie posizioni verso nord-est, i cesenati riuscirono<br />
a costruire un insediamento sull’Adriatico, il cosiddetto Porto di Cesena,<br />
oggi Cesenatico. Fra il XIII e il XIV secolo <strong>la</strong> città di Cesena fu segnata<br />
da lotte intestine e dal malcontento nei confronti del governo papale, ristabilito<br />
in seguito al<strong>la</strong> vittoria dell’esercito pontificio su Guido da Montefeltro<br />
nel 1282. L’incertezza derivante da questa situazione fece emergere in Cesena<br />
un guelfismo più interessato a sviluppare le autonomie locali che non <strong>la</strong><br />
causa pontificia, traducendosi in reazioni antipapali a vantaggio delle potenti<br />
famiglie dei Montefeltro, dei Ma<strong>la</strong>testi, dei da Polenta e degli Orde<strong>la</strong>ffi, i
342 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
cui membri furono a turno chiamati come capitani del popolo e di guerra<br />
del<strong>la</strong> città. In questo contesto e in seguito all’insuccesso del<strong>la</strong> legazione del<br />
cardinale Bertrando del Poggetto, che aveva tentato di riorganizzare <strong>la</strong> provincia,<br />
nel 1333, dopo aver accettato il capitanato del<strong>la</strong> città, Francesco Orde<strong>la</strong>ffi<br />
signore di Forlì ne assunse <strong>la</strong> signoria. Il dominio del ghibellino su<br />
Cesena durò un ventennio, fino al<strong>la</strong> restaurazione del cardinale Egidio Albornoz,<br />
il quale nel 1357, dopo aver ottenuto dai signori romagnoli il riconoscimento<br />
del<strong>la</strong> sovranità pontificia, <strong>la</strong> riconquistò militarmente con l’appoggio<br />
dei Ma<strong>la</strong>testi. Questi ultimi, che in città avevano già ricoperto importanti<br />
cariche dagli inizi del Trecento, approfittarono del<strong>la</strong> grave situazione<br />
seguita al sacco dei bretoni, che nel 1377 aveva messo in ginocchio i cesenati.<br />
Dopo aver tentato invano di acquistare <strong>la</strong> città nel 1364, Galeotto Ma<strong>la</strong>testa<br />
sfruttò a suo favore questa occasione, offrendo al comune i finanziamenti<br />
necessari a far partire le truppe mercenarie accampate in città e dimostrando<br />
a Urbano VI di essere l’unica persona in grado di garantire al papato<br />
un governo forte e leale. In questo modo i Ma<strong>la</strong>testi estesero i loro domini<br />
anche nel cesenate, che ben presto entrò a far parte del loro vicariato apostolico<br />
assieme ai territori riminesi e marchigiani. Come nel<strong>la</strong> maggior parte<br />
delle città dominate dai Ma<strong>la</strong>testi, le istituzioni comunali sopravvissero anche<br />
a Cesena, ma solo apparentemente, poiché i signori inserirono nelle<br />
principali cariche governative i propri fedeli. Il vicariato di Cesena fu affidato<br />
ai Ma<strong>la</strong>testi dal 1450, tuttavia già nel 1433 Ma<strong>la</strong>testa Novello, erede dei<br />
domini ma<strong>la</strong>testiani nel cesenate, pare agisse in piena autonomia dal fratello<br />
Sigismondo Pandolfo, cui erano stati affidati i domini riminesi e marchigiani.<br />
Al<strong>la</strong> signoria di Ma<strong>la</strong>testa Novello fu fatale il declino politico del fratello,<br />
entrato in conflitto con papa Pio II e con il re di Napoli Alfonso d’Aragona.<br />
A nul<strong>la</strong> valse <strong>la</strong> pace sig<strong>la</strong>ta nel 1463 dal signore di Cesena col papa e il tentativo<br />
di Roberto, figlio di Sigismondo, di riprendere il potere in città, poiché<br />
nel 1465, a pochi giorni di distanza dal<strong>la</strong> morte di Ma<strong>la</strong>testa Novello,<br />
Cesena ritornò sotto il diretto governo del<strong>la</strong> Chiesa, così come buona parte<br />
dei territori ma<strong>la</strong>testiani. Non essendo più funzionali agli obiettivi del papato,<br />
che oramai con Pio II aveva consolidato <strong>la</strong> propria posizione, i Ma<strong>la</strong>testi<br />
e gli altri vicari apostolici furono infatti costretti a cedere. Il ritorno del diretto<br />
governo papale pare sia stato accettato di buon grado dai cesenati, i<br />
quali già dal 1463 avevano incominciato a cercare un’alternativa ai Ma<strong>la</strong>testi,<br />
nel<strong>la</strong> speranza di sanare <strong>la</strong> crisi finanziaria del comune, peggiorata durante<br />
il conflitto fra Ma<strong>la</strong>testi e papato. Il nuovo regime papale fu tuttavia<br />
caratterizzato da una notevole instabilità, aumentata anche dalle rinnovate<br />
lotte di fazione; in questo clima di confusione e in accordo con l’amministrazione<br />
pontificia, che aveva bisogno di un garante, nel 1500 Cesena si<br />
sottomise a Cesare Borgia, il cui dominio non durò però a lungo. In seguito
Cesena 343<br />
a guerre, carestie e a conflitti interni al<strong>la</strong> città, fra il 1503 e il 1504 <strong>la</strong> città<br />
ritornò infatti definitivamente sotto il diretto dominio del<strong>la</strong> Chiesa 1 .<br />
Gli statuti cesenati pervenuti rispecchiano l’epoca di Ma<strong>la</strong>testa Novello<br />
(1432-1465) anche se <strong>la</strong> loro emanazione viene fatta risalire ad un periodo<br />
successivo, verosimilmente fra il 1467 e il 1472, quando Cesena ritornò sotto<br />
<strong>la</strong> diretta sovranità del<strong>la</strong> Chiesa 2 . Le leggi suntuarie ivi contenute sono<br />
dieci e disciplinano in materia di cerimonie nuziali, funerali, vesti e ornamenti<br />
femminili, che ritornano, assieme al gioco d’azzardo 3 e al bordello<br />
pubblico 4 , anche nel<strong>la</strong> rubrica sull’estimo 5 . Alle donne di qualsiasi condizione<br />
sociale venivano vietati abiti con strascichi, maniche ampie più di 4 spanne,<br />
tessuti foderati di pelle di vaio, ornamenti da collo e da petto, vesti cincigate<br />
(crespate, intagliate?), pena 10 lire di bolognini per ciascuna infrazione<br />
da pagare con <strong>la</strong> propria dote 6 .<br />
Un’intera rubrica prende in considerazione i sarti e gli orefici, vale a dire<br />
gli artigiani che confezionavano i principali capi di abbigliamento e gli ornamenti<br />
da applicare a questi ultimi, imponendo loro di realizzare i propri<br />
prodotti attenendosi alle leggi suntuarie. I sarti sono oggetto anche di un’altra<br />
interessante rubrica dove viene prescritto il tariffario dei principali capi<br />
di abbigliamento da essi confezionati: per una c<strong>la</strong>mide o per un qualsiasi indumento<br />
da uomo provvisto di bottoni il sarto poteva chiedere 8 soldi di<br />
bolognini, per un cappuccio 2, per un paio di scarpe 18 denari, per un gabano<br />
semplice 8 soldi ma se doppiato 12, così come per un mantello (palio)<br />
senza cincigottis; un gabano da donna senza intagli (non factae ad retaglium)<br />
poteva costare 12 o 14 soldi, una cotta sottana 10; tutti i gabani di velluto, di<br />
seta o di panno scar<strong>la</strong>tto con fodera costavano 30 soldi, senza 25. I giubbo-<br />
1 Cfr. C. RIVA, Cesena intorno al<strong>la</strong> metà del ’400 (Note di vita sociale dai bandi del comune),<br />
Forlì 1978; Storia di Cesena, II/1-2, III, Rimini 1983-1989.<br />
2 C. DOLCINI, Cesena, in Repertorio degli statuti comunali <strong>emilia</strong>ni e romagnoli (secc. XII-<br />
XVI), a cura di A. VASINA, I, Roma 1997 (Istituto storico italiano per il Medio Evo, Fonti<br />
per <strong>la</strong> storia dell’Italia medievale, Subsidia, 6*), pp. 285-288.<br />
3 Il gioco d’azzardo è disciplinato dalle seguenti rubriche contenute nello stesso statuto:<br />
lib. I, c. XXVr; lib. II, cc. LXXXVIIr e LXXXVIIIv; lib. IV, c. CCv. Presso l’Archivio storico<br />
comunale esiste un frammento di uno statuto del 1435 che riporta una rubrica sul gioco<br />
d’azzardo priva di carattere suntuario (busta 1, I, “Statuti del comune”).<br />
4 Il meretricio è disciplinato dalle seguenti rubriche contenute nello stesso statuto: lib.<br />
II, cc. LXXXVIIv e XCVIr.<br />
5 Lib. IV, c. CLXXXv.<br />
6 Cfr. E. TOSI BRANDI, La legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong> riminese. Disciplina del lusso nei <strong>secoli</strong><br />
XIV e XV, in «Romagna Arte e Storia», 53 (1998), pp. 5-34, in partico<strong>la</strong>re pp. 33-34; EAD.,<br />
Abbigliamento e società a Rimini nel XV secolo, Rimini 2000, pp. 106-107.
344 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
nai (gibonari), vale a dire coloro che confezionavano i farsetti (qui indicati<br />
coi termini sachi vel zachis) non potevano chiedere più di 12 soldi per i capi<br />
provvisti di bottoni e non più di 18 denari per il filo occorso al<strong>la</strong> loro realizzazione,<br />
pena una multa di 10 soldi di bolognini per ogni infrazione 7 .<br />
Così come quelle riminesi, le leggi suntuarie cesenati – per i loro intenti<br />
moralistici e per <strong>la</strong> mancanza di c<strong>la</strong>ssi sociali esentate dai divieti – sembrano<br />
appartenere ad un periodo compreso fra il XIII e il XIV secolo, fase a cui risalgono<br />
le prime tracce del<strong>la</strong> legis<strong>la</strong>zione statutaria cittadina 8 . La più antica<br />
legge cesenate che disciplina le apparenze, priva tuttavia di carattere suntuario,<br />
è costituita da un bando del 27 febbraio 1433, emanato da Ma<strong>la</strong>testa Novello,<br />
col quale veniva imposto alle donne e agli uomini ebrei di portare come<br />
segno distintivo una “O” di colore giallo ben visibile da applicarsi o disegnarsi<br />
sulle vesti, pena 10 ducati d’oro; al bando segue <strong>la</strong> supplica degli ebrei, non<br />
accolta dal signore 9 . I bandi e gli statuti sono stati integrati dalle delibere consiliari,<br />
conservatesi a partire dal<strong>la</strong> fine del XIV secolo, e dalle provvisioni a<br />
stampa in materia <strong>suntuaria</strong>. Il sondaggio delle riformanze, compiuto ogni 10<br />
anni a partire dal 1435 fino al 1595 non ha dato nessun risultato 10 .<br />
7 Lib. IV, c. CLVr-v.<br />
8 C. DOLCINI, Cesena… citata.<br />
9 AS FO - SEZ. CESENA, Archivio storico comunale, Bandi, b. 24, n. 28, c. 7v. Ai margini<br />
sinistro e inferiore del foglio seguono <strong>la</strong> supplica e il rescritto di Ma<strong>la</strong>testa Novello: «Suplicatio<br />
infrascripta exhibita fuit prelibato domino nostro Domenico Ma<strong>la</strong>testa de Ma<strong>la</strong>testis<br />
per Musettum Angeli et Leonem Zenatani [seguono due lettere cancel<strong>la</strong>te] ebreos pro parte<br />
ebreorum habitantium Cesene, Bertinorii et Meldule, cuius tenor talis est videlicet: magnifico<br />
et possente signore nostro, perché fu facto uno bando sotto certa pena che ciascuno<br />
giudeo maschio et femena de questa terra de Cesena, Bertinore et Meldu<strong>la</strong> portasse uno O<br />
giallo, et per ch’el ce pare sia contra el nostro usato portare, pertanto supplichiamo a <strong>la</strong> vostra<br />
magnifica signoria se degni essere contenta non porthiamo se no come semo usati et<br />
che quello bando et ogni altra scriptura de quello sia nul<strong>la</strong>, vana et cassa, né possa fare executione<br />
alcuna per vigore del quello et che non possiano essere astricti più per lo advenire,<br />
et così comandi a tutti i vostri officiali se faccia segel<strong>la</strong>re el nostro rescripto per più piena fede<br />
et perpetua, perché lo faremo registrare in <strong>la</strong> cancel<strong>la</strong>ria del comune per più nostra sigurtade,<br />
che l’altissimo Dio ve conservi in prospero stato». Cfr. Bandi Cesenati (1431-1473), a<br />
cura di C. RIVA, Bologna 1993 (Università degli Studi di Bologna. Dipartimento di Paleografia<br />
e Medievistica. Sezione di ricerca «Società economia territorio». Fonti e saggi di storia<br />
regionale. Quaderni 2), pp. 45-46.<br />
«Tenor autem rescripti talis est, videlicet MCCCCXXXIII, die secunda aprilis XI indictione.<br />
Mandato magnifici domini nostri Dominici Ma<strong>la</strong>teste de Ma<strong>la</strong>testis etc., non molestentur<br />
in posterum, fructu magnifici fratris et domini sui vel suo. Paulus.<br />
Ego Albertus cancel<strong>la</strong>rius comunis Cesene predictam copiam suplicationis ebreorum<br />
scripsi cum rescripto prelibati domini nostri».<br />
10 AS FO - SEZ. CESENA, Archivio storico comunale, Riformanze: il primo volume superstite<br />
(1393-94) non contiene leggi suntuarie, il secondo comprende gli anni 1434-35.
Cesena 345<br />
Per il XVI secolo sono stati rinvenuti una provvisione a stampa del 1575<br />
e un bando a stampa “sopra il vestire” del 1584. La provvisione del 1575 disciplina<br />
molto dettagliatamente vesti e ornamenti femminili, distinguendo<br />
le donne in donzelle, neospose, maritate, vedove e donne di duolo; interessante<br />
è per esempio il capitolo sulle donne di parto, che vietava di utilizzare<br />
nel<strong>la</strong> biancheria da letto come coperte, lenzuo<strong>la</strong>, cuscini, fasce e tende, ornamenti<br />
d’oro o d’argento, ricami o altre guarnizioni vere o finte con seta sopra<br />
seta, inoltre di dare banchetti per i visitatori. A questi capitoli seguono<br />
quelli su vesti e ornamenti maschili, meno dettagliati rispetto alle disposizioni<br />
precedenti, tuttavia, come queste integrati dall’imposizione di notificare<br />
ogni vestito posseduto ai signori conservatori entro dieci giorni dal<strong>la</strong> pubblicazione<br />
del<strong>la</strong> provvisione. Quest’ultima termina con le disposizioni sui banchetti<br />
e i conviti, da cui erano esonerati i personaggi illustri forestieri, e<br />
quelle sui funerali. Fra i potenziali trasgressori compaiono naturalmente anche<br />
gli artigiani come i sarti, i ricamatori, gli intagliatori, gli orefici, i cuochi<br />
e i loro <strong>la</strong>voranti. Molto interessante è <strong>la</strong> risposta data a questa provvisione<br />
dalle gentildonne di Cesena, indirizzata al presidente di Romagna monsignor<br />
Lattantio e pubblicata anch’essa nel 1575. Dopo aver apportato numerosi<br />
esempi a loro favore al fine di eliminare le leggi suntuarie su vesti e ornamenti<br />
femminili, le donne cesenati concludono <strong>la</strong> propria “dec<strong>la</strong>mazione”<br />
sostenendo che ad esse non potevano essere interdette le pompe, poiché,<br />
escluse dal<strong>la</strong> vita politica e da qualsiasi altra soddisfazione, queste ultime<br />
rappresentavano l’unico loro mezzo di affermazione sociale 11 . Tale appello<br />
tuttavia non deve avere sortito l’effetto desiderato se qualche anno dopo, nel<br />
1584, fu emanato un «Bando sopra il vestire», nel quale le donne risultano<br />
essere il principale obiettivo dei legis<strong>la</strong>tori. La legge prende in considerazione<br />
i principali capi di abbigliamento in uso nel XVI secolo, rego<strong>la</strong>ndo quantità<br />
e qualità di indumenti, tessuti e ornamenti da applicare a questi ultimi.<br />
Fra le novità rispetto al<strong>la</strong> provvisione del 1573, va segna<strong>la</strong>ta <strong>la</strong> presenza nel<strong>la</strong><br />
normativa del<strong>la</strong> rego<strong>la</strong>mentazione re<strong>la</strong>tiva ai vestiti degli artigiani, distinti in<br />
uomini e donne, ai quali erano vietati gli abiti di seta, e a quelli dei mercanti,<br />
ai quali, così come agli artigiani operanti nel settore dell’abbigliamento,<br />
11 «… che a noi, (…) non possano esserci leggitimamente interdetti i panni, i drappi, i<br />
vai e gli altri nostri ornamenti e tanto più, reverendissimo monsignore, quanto che a noi,<br />
che siamo cacciate da tutti gli uffici publici, spogliate di tutti li magistrati e similmente d’ogni<br />
grande e piccio<strong>la</strong> dignità del tutto prive, furo per sollevamento di tanta miseria concessi<br />
questo culto e questi ornamenti. Questi ci sono (oh huomini) invece delle vostre dignità,<br />
delli vostri magistrati e delli vostri uffici. Di questo ci allegriamo noi e ci gloriamo». Dec<strong>la</strong>matione<br />
delle gentildonne di Cesena intorno alle pompe. Al molto illustre e reverendissimo monsignor<br />
Lattantio Presidente di Romagna, in Cesena, per Bartolomeo Raverii, 1575.
346 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
veniva imposto di vendere <strong>la</strong> merce nel rispetto delle leggi suntuarie. Occorre<br />
infine segna<strong>la</strong>re <strong>la</strong> presenza nel<strong>la</strong> stessa provvisione di un nuovo divieto rivolto<br />
agli uomini di Cesena, quello di recarsi a bere e mangiare nelle osterie.<br />
Le redazioni statutarie dei centri del contado sono piuttosto tarde a causa<br />
delle difficoltà incontrate nel processo di comitatinanza dal comune cesenate,<br />
ostaco<strong>la</strong>to inizialmente dal comune di Rimini poi dalle signorie ecclesiastiche<br />
infine dal<strong>la</strong> diretta sovranità pontificia. Escludendo i centri con statuizioni<br />
piuttosto tarde (Borghi, Gatteo, Meldo<strong>la</strong>, e Roncofreddo 12 ), l’esame<br />
degli statuti di Cesenatico del 1498 e di Roversano del 1494 non ha rilevato<br />
leggi suntuarie 13 .<br />
Elisa Tosi Brandi<br />
Per Cesena si è resa necessaria una campionatura del<strong>la</strong> serie conosciuta come «Riformanze<br />
del consiglio generale ed atti del magistrato dei conservatori ed anziani», compiuta<br />
su base decennale dal 1435 al 1595. Tuttavia, essendo <strong>la</strong> serie piuttosto <strong>la</strong>cunosa,<br />
sono mancati al<strong>la</strong> campionatura gli anni 1445, 1455, 1465, 1495, 1515, 1565.<br />
L’elenco delle fonti consultate è il seguente:<br />
* Statuti cittadini: AS FO - SEZ. CESENA, Archivio storico comunale, Frammento<br />
di statuti (post 1435); BM CESENA, “Statuta Civitatis Caesene”, S.IV.6 (1467-<br />
1472?); Statuta civitatis Cesenae, Venetiis, per Ioannem et Gregorium de Gregoriis,<br />
1494; Statuta civitatis Caesenae cum additionibus et reformationibus, pro tempore<br />
factis, ex ordine magnifici illustrissimi Consilii et Dominorum Conservatorum<br />
eiusdem civitatis ad perpetuam rei memoriam noverit impressa. Illustrissimo domino<br />
Ioanne Iacobo Nerocto a Montenovo iuris utriusque doctor gubernator pro salute<br />
domini nostri Sixto divina providentia papa V atque illustrissimis dominis domino<br />
Antonio Maria Moro equite aurato, domino Nico<strong>la</strong>o Masino praecellenti Phisico,<br />
domino Petro Merenda, domino Paulo Visedomino, domino Iulio Sylvano et domino<br />
Vidone Ancharano conservatoribus, Caesenae, apud Bartholomeum Raverium,<br />
anno salutis MDLXXXIX; BM CESENA, Capitu<strong>la</strong> consilii civitatis Cesene, S.IV.7<br />
(1465-1571); BM CESENA, Capitu<strong>la</strong> Consilii civitatis Cesene, S.IV.8 (1465-<br />
1475); AS FO - SEZ. CESENA, Archivio storico comunale, Capitoli del consiglio dei<br />
96 e dei conservatori, bb. 2 III (1558) e 2 IV (1571-1607); AS FO - SEZ. CESE-<br />
12 Archivi storici in Emilia-Romagna. Guida generale degli archivi storici comunali, a cura<br />
di G. RABOTTI, Bologna 1991, pp. 246-248, 316-324, 348-353.<br />
13 A. VASINA, Territorio cesenate e R. RINALDI, Porto Cesenatico e Roversano, in Repertorio<br />
degli statuti comunali… cit., pp. 289-295.
Cesena 347<br />
NA, Archivio storico comunale, Capitoli dei consiglieri, Cesena, B. Raverii, 1573<br />
(b. 2 V); AS FO - SEZ. CESENA, Archivio storico comunale, Capitoli dei conservatori,<br />
Cesena, B. Raverii, 1573 (b. 2 VI); AS FO - SEZ. CESENA, Archivio storico<br />
comunale, Capitoli ed atti degli assaggiatori e misuratori, b. 4 III (1588-1601).<br />
* Riformanze: AS FO - SEZ. CESENA, Archivio storico comunale, Riformanze del<br />
consiglio generale, Bandi e Capitoli, vol. 42 (1393-1394); AS FO - SEZ. CESENA,<br />
Archivio storico comunale, Riformanze del consiglio generale ed atti del magistrato<br />
dei conservatori ed anziani, voll. 43 (1434-1435), 1435; 51 (1475-1476), 1475;<br />
56 (1483-1485), 1485; 62 (1505, gennaio-aprile 22); 64 (1517-1525), 1525;<br />
66 (1531-1536), 1535; 69 II (1544-1546), 1545; 74 (1553-1555), 1555; 75<br />
(1555-1556), 1555; 88 (1575); 98 (1585); 99 (1585); 113 (1595-1596), 1595;<br />
Ordine intorno al vestire delle donne e delli huomini del<strong>la</strong> magnifica città di Cesena,<br />
Nuovamente riformato dal magnifico consiglio delli novantasei di detta città,<br />
stampato a Cesena per Bartolomeo Raverii, 1575. Con licenza del R.P. Inquisitore.<br />
* Bandi: Bandi Cesenati (1431-1473), a cura di C. RIVA, Bologna 1993 (Università<br />
degli Studi di Bologna. Dipartimento di Paleografia e Medievistica. Sezione<br />
di ricerca «Società economia territorio». Fonti e saggi di storia regionale. Quaderni<br />
2); AS FO - SEZ. CESENA, Archivio storico comunale, Bandi, editti e notificazioni,<br />
b. 26-27 (1542-1641), n. 32 (1584).<br />
* Statuti delle arti: AS FO - SEZ. CESENA, Archivio storico comunale, Capitoli, decreti<br />
e ordinazioni dell’Arte del<strong>la</strong> <strong>la</strong>na, b. 6 I (1396-1448, 1470); BM CESENA,<br />
Capitoli dell’arte del<strong>la</strong> <strong>la</strong>na, S.IV.5 (1470-1533); AS FO - SEZ. CESENA, Archivio<br />
storico comunale, Capitoli dell’arte del<strong>la</strong> seta, b. 6 III (1491); AS FO - SEZ. CESE-<br />
NA, Archivio storico comunale, Capitoli dell’arte dei sartori, b. 6 IV (post 1563).<br />
* Statuti del territorio: Porto Cesenatico: BM CESENA, Capitu<strong>la</strong> sive Statuta Portus<br />
Cesenatici, S.IV.9 (1498); Roversano: rubricario degli statuti (ante 1493sec.<br />
XVI/II metà) edito a cura di R. RINALDI in Repertorio degli statuti comunali<br />
<strong>emilia</strong>ni e romagnoli (secc. XII-XVI), a cura di A. VASINA, I, Roma 1997 (Istituto<br />
storico italiano per il Medio Evo, Fonti per <strong>la</strong> storia dell’Italia medievale, Subsidia,<br />
6*), pp. 292-295.
INDICE DELLE FONTI<br />
1467-1472?<br />
Statuti<br />
BM CESENA, “Statuta Civitatis Caesene”, S. IV. 6, 1467-1472?<br />
Ed.: Statuta civitatis Caesenae cum additionibus et reformationibus, pro tempore factis,<br />
ex ordine magnifici illustrissimi Consilii et Dominorum Conservatorum eiusdem civitatis<br />
ad perpetuam rei memoriam noverit impressa. Illustrissimo domino Ioanne Iacobo<br />
Nerocto a Montenovo iuris utriusque doctor gubernator pro salute domini nostri Sixto<br />
divina providentia papa V atque illustrissimis dominis domino Antonio Maria Moro<br />
equite aurato, domino Nico<strong>la</strong>o Masino praecellenti Phisico, domino Petro Merenda, domino<br />
Paulo Visedomino, domino Iulio Sylvano et domino Vidone Ancharano conservatoribus,<br />
Caesenae, apud Bartholomeum Raverium, anno salutis MDLXXXIX, pp. 346-<br />
347, 349-353.<br />
Quod habentes domum et non podere fiat extimum de aliis rebus sibi extimandis<br />
in infrascripto modo (Lib. IV, c. CLXXXv)<br />
De uxoribus ducendis tempore nupciarum et de eorum expensis fiendis<br />
(Lib. IV, c. CLXXXIIr)<br />
De modo et forma vestium mulierum. Rubrica (Lib. IV, c. CLXXXIIv)<br />
De convivio nupciali. Rubrica (Lib. IV, c. CLXXXIIv)<br />
Quod sartores non suant neque faciant vestimenta contra formam statutorum<br />
presentium (Lib. IV, cc. CLXXXIIv-CLXXXIIIr)<br />
Quod nullus faciat p<strong>la</strong>ntum tempore alicuius funeris (Lib. IV, c. CLXXXIIIr)<br />
Quod mulieres defunctorum non vadant ad ecclesiam (Lib. IV, c.<br />
CLXXXIIIr-v)<br />
Quod postquam mortuus fuit sepultus homines et mulieres incontinenti recedant<br />
(Lib. IV, c. CLXXXIIIv)<br />
De cadaveribus defunctorum portandis reclusis ad sepulturam (Lib. IV, c.<br />
CLXXXIIIv)<br />
Quod maiores contratarum teneantur denumpciare potestati vel eius officialibus<br />
defuncto in eorum maioriis (Lib. IV, c. CLXXXIVr)
350 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
1575<br />
Riformanze<br />
BC FO, Fondo Piancastelli<br />
Ordine intorno al vestire delle donne e delli huomini del<strong>la</strong> magnifica città di<br />
Cesena. Nuovamente riformato dal magnifico consiglio delli novantasei di<br />
detta città, stampato a Cesena per Bartolomeo Raverii, 1575. Con licenza<br />
del R. P. Inquisitore<br />
1584<br />
Bandi<br />
AS FO - SEZ. CESENA, Archivio storico comunale, Bandi, b. 26-27.<br />
Bando sopra il vestire (n. 32)
FONTI<br />
1467-1472?<br />
Statuti<br />
Quod habentes domum et non podere fiat extimum de aliis rebus sibi<br />
extimandis in infrascripto modo<br />
[O]rdinamus quod quecunque persona habens domum propriam et non habeat<br />
ipsa vel alius maior domus extimum possessionis seu sue quod eius possessio, non<br />
fuerit extimata et scripta in extimis communis Cesene, ratione possessionum suarum<br />
debeat extimare pro dicta domo et secundum eius extimationem ponatur et<br />
scribatur in extimo et fiat sibi extimum in commune pro tertia parte eiusdem extimationis<br />
reliquis duabus partibus abolitis et sibi obmissis relictis pro sua habitatione<br />
pro quibus nichil debeat extimari dum tantum dicta pars tercia non possit esse<br />
minor summa decem librarum bononinorum. Verum si postea tractu temporis talis<br />
persona acquisiverit podere vel aliud propter habeat extimum maioris valoris quam<br />
sit dicta eius domus, tunc pro dicta domo nichil debeat extimari et extimata possint<br />
et debeant de suo extimo totaliter cancel<strong>la</strong>ri. Volumus insuper quod quicunque<br />
habuerit seu tenuerit secum in domo uxorem, nurum, cognatam vel dominam<br />
aliam ferentem coronam de perlis vel argenteam valoris octo librarum vel supra pro<br />
ea debeat sibi ascribi et fieri extimum ducentarum librarum bononinorum et pro<br />
dicto extimo collectas et alia honera suportare. Salvo quod si habuerit extimum<br />
quingentarum librarum vel ab inde supra, talis persona vel pater, avus, frater vel<br />
alius maior secum in domo, nichil pro tali corona possit extimari, neque propter ea<br />
gravari collectis vel aliis gravaminibus communis Cesene quomodolibet per tempora<br />
imponendis. Habentes autem vel tenentes seu sua volumptate teneri facientes<br />
seu promittentes in civitate Cesene propria auctoritate usum barraterie et biscazarie<br />
seu ludum publicum taxillorum extimentur propterea in commune trecentis libris<br />
bononinorum et totidem tenentes seu teneri promittentes publice burdellum seu<br />
turpem quaestum corporum meretricium et ma<strong>la</strong>rum mulierum recipientes per se<br />
vel aliam personam et pro tali extimo collectas et alia honera communi Cesene opportunis<br />
remediis solvere teneantur.
352 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
De uxoribus ducendis tempore nupciarum et de eorum expensis fiendis<br />
[S]tatuimus quod nullus de civitate, comitatus vel districtus Cesene audeat vel<br />
praesumat tempore nupciarum uxori seu sponse dare seu fieri facere ultra duas vestes<br />
seu robbas, quarum una possit esse panni sirici dumtaxat seu scar<strong>la</strong>tti roxati vel<br />
panni grane. Alia vero vestis sit et esse possit alterius panni qui non sit de grana sed<br />
sit alterius panni gentilis, praetii et valoris quadragintaquinque solidorum bononinorum;<br />
dec<strong>la</strong>rantes quod nullus dare possit simul et semel uxori seu sponse pannum<br />
grane sive scar<strong>la</strong>ttum et pannum syrici, nec dare possint ultra duas vestes 1 ut<br />
superius dictum est, neque possint dare dominabus neque portari unquam valeant<br />
per dominas vestes aliqua panni deaurati. Nec possint portare supra dorsum vel in<br />
capite ornamenta aurea vel argentea vel perlea vel alicuius alterius generis in totum<br />
valoris ultra viginti ducatos. Sub pena et banno cuilibet portanti vestes seu ornamenta<br />
contra formam presentis statuti decem ducatorum pro qualibet veste de dotibus<br />
eorum applicandorum communi Cesene. Nec dentur neque dari possint a<br />
parte mulieris vel parentibus eius scrinia seu coffani bronzei, bacilia sive aliqua donaria<br />
panni lini vel alterius maneriey viro vel patri eius sub pena cuilibet contrafacienti<br />
x ducatorum auri vice qualibet. Et habeat locum presens statutum de fiendis<br />
dumtaxat.<br />
De modo et forma vestium mulierum. Rubrica<br />
[S]tatuimus et ordinamus quod mulieres non audeant neque presumant portare<br />
vestes longas cum cauda per terram, sed portentur tamen vestes longas usque 2 ad<br />
terram, nec manicas <strong>la</strong>titudinis a parte anteriori ultra quatuor spannas circumcirca<br />
ad spannas passi panni <strong>la</strong>ne, neque possint portare pannos foderatos vario, nec possint<br />
portare aliquid iocale sive aliquid aliud ornamentum ad collum vel ad pectus,<br />
nec possint portare aliquas vestes cincigatas sub pena et banno 3 in quolibet casuum<br />
praedictorum decem librarum bononinorum cuilibet domine in predictis contrafacienti<br />
expensis mulieris et dotium suarum.<br />
De convivio nupciali. Rubrica<br />
[S]tatuimus et ordinamus quod tempore nupciarum die prima qua exponsa ducetur<br />
ad domum viri, non possit vir habere in convivio ultra duodecim dominas<br />
computatis dominabus accedentibus cum sponsa ad viri domum, que tamen acce-<br />
1 In margine: bona contra mulieris expensis.<br />
2 In margine: [ves]tes mulieribus.<br />
3 In margine: [io]cale, monile vel aliud […] portent mulieres.
Cesena 353<br />
dentes non possint esse ultra sex, non computatis attenentibus eius qui uxorem ducit<br />
4 . Secunda vero die de mane possint fieri convivium pro hominibus attenentibus<br />
sponse in quo non possint interesse ex utraque parte, tam sponsi quam sponse, ultra<br />
quam decem homines et quatuor dominas. Et non possint dari in dictis conviviis<br />
nisi due imbanditiones, sub pena cuilibet contrafacienti in predictis et quolibet<br />
predictorum pro qualibet domina et viro et qualibet inpanditione quatraginta solidorum<br />
bononinorum. Et in predictis non intelligantur computari servitores nec comitatini<br />
acedentes dicta die cum emxeniis dumtaxat ad domum sponse. Et predicta<br />
serventur in civitate dumtaxat et super predictos contentis et supradictis omnibus<br />
statutis teneatur potestas per eius militem sotium facere requiri vel eius alium officialem,<br />
et contrafacientes 5 de facto et sine processu punire, et dictas penas in communi<br />
facere devenire, sub pena dicto potestati in predictis negligenti vice qualibet<br />
decem librarum bononinorum de facto de eius sa<strong>la</strong>rio auferenda. Et teneantur<br />
maiores contratarum denumpciare dicto potestati diebus predictis nupcialibus de<br />
mane bona hora omnes et singulos facientes nupcias et convivia supradicta in<br />
maioriis eorum sub pena quinque solidorum bononinorum pro qualibet vice 6 . Et<br />
teneatur potestas per suos officiales ut superius dictum est eadem die qua sibi denumpciatum<br />
fuerit sine mora mittere ad loca predicta ad perquirendum de supradictis<br />
sub pena predicta.<br />
Quod sartores non suant neque faciant vestimenta contra formam<br />
statutorum presentium<br />
[S]tatuimus quod nullus sartor cuiuscunque conditionis sit, terrigena vel<br />
forensis, audeat vel presumat quocunque modo incidere vel facere pannos seu<br />
vestes alicuius domine seu cuiuscunque alterius mulieris qui vel que sit maioris<br />
longitudinis 7 superius dec<strong>la</strong>rate vel aliter ornati seu ornate quam superius sit<br />
expressum. Et aurifices nul<strong>la</strong> ornamenta supra prohibita ad dictas audeat vel<br />
presumat facere vel apponere. Et dominus vicarius qui nunc est et qui per tempora<br />
fuerint teneantur et debeant infra decem dies post introytum sui regiminis facere<br />
iurare sacramento novo omnes sartores et aurifices civitatis et districtus Cesene,<br />
quod predicta omnia et singu<strong>la</strong> faciant et debeant observare et quod non facient<br />
contra ea. Et nichilominus si contrafacerent vel venirent contra teneatur dominus<br />
vicarius Cesene condempnare quemlibet qui contrafaceret pro qualibet vice in<br />
decem libris bononinorum. Et in predictis casibus et quolibet predictorum<br />
quilibet possit accusare et denumpciare 8 contrafacientes et in credencia si solverit 9<br />
4 In margine: nuptiis.<br />
5 In margine: potestas.<br />
6 In margine: de maiores contratarum.<br />
7 In margine: sartores.<br />
8 In margine: Quid opi facetur.<br />
9 in … solverit] ei credatur et secretus nell’edizione a stampa.
354 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
teneatur et habeat medietatem condempnationis et ut predictorum detur […] 10<br />
maior. Ordinamus quod potestas qui nunc est et alii qui per tempora fuerint<br />
teneantur et debeant indissolubili iuramento predicta omnia et singu<strong>la</strong> facere ab<br />
omnibus invio<strong>la</strong>biliter observari. Et si vicarius tam qui nunc est quam alii qui per<br />
tempora fuerint predicta omnia et singu<strong>la</strong> non fecerint ut dictum est<br />
condempnentur et pro condempnatis habeantur cancel<strong>la</strong>rio 11 Cesene ipso facto de<br />
suo feudo in quinquaginta libris bononinorum quas ad petitionem cuiuslibet<br />
denumpciantis. Camerarius tenere debeat et vicarius qui nunc est et qui per<br />
tempora fuerunt teneantur et debeant indissolubili sacramento facere dilligenter<br />
proc<strong>la</strong>mare et in ci[vi]tate Cesene per suum socium seu notarium ad<br />
extraordinaria ad predicationes et ecclesias in festis solempnibus omni mense bis<br />
ad minus de illis dominabus et mulieribus que contra predicta facerent vel ea<br />
omnia non observarent, et si quas contrafacientes invenerit il<strong>la</strong>s punire et<br />
condempnare infra quinque dies postquam invente fuerint, et condempnationes<br />
exigere infra decem dies postquam fuerint publice. Et dominus vicarius et anciani<br />
vel aliquis alius non possit nec debeat dare licenciam alicui contra predicta vel<br />
aliquo predictorum, et quod capitulum totum in qualibet parte sui sit precisum et<br />
precise debeat observari adeo quod non possit infirmari vel mutari, interpretari,<br />
corrigi seu emendari et ei nullus alius intellectus dari quam sicut littera p<strong>la</strong>na<br />
iacet. Nec per consilium nec arengum nec statutarios nec alio quocunque modo<br />
nisi expressa informatio populi facta fuerit ad fabas albas et nigras in quo sint ad<br />
minus ducenti homines de consilio quorum tres partes ad minus concordes<br />
fuerint.<br />
Quod nullus faciat p<strong>la</strong>ntum tempore alicuius funeris<br />
[S]tatuimus et ordinamus quod aliqua persona civitatis vel districtus Cesene seu<br />
ibidem habitans non audeat vel presumat extra domum p<strong>la</strong>ntum facere vel <strong>la</strong>mentum<br />
tempore funeris alicuius defuncti, ita quod audiatur vel c<strong>la</strong>mare seu percutere<br />
manus ad invicem vel accipere sibi aliquid de capite causa scavigliandi se. Et qui<br />
contrafecerit per dominum vicarium populi vel suum iudicem in sexaginta solidis<br />
bononinorum pro quolibet et qualibet vice condempnetur. Et quod nullus possit<br />
ad dictum funus portare et portari facere ultra quam quatuor dupplerios de cera,<br />
nisi esset nobilis, cui liceat habere sex duplerios cere tantum. Et non possit aliquis<br />
ex dictis dupleriis esse maioris ponderis sex librarum cere sub pena predicta, quorum<br />
defunctorum corpora ponantur et seppelliantur in capsis et cum eis pena decem<br />
librarum bononinorum heredi contrafacienti.<br />
10 Spazio bianco <strong>la</strong>sciato dal redattore corrispondente a 8 lettere circa; l’edizione a stampa<br />
integra con vis.<br />
11 Nell’edizione a stampa camerario.
Cesena 355<br />
Quod mulieres defunctorum non vadant ad ecclesiam<br />
[O]rdinamus quod domine illorum seu illius cuius erit defunctus non audeant<br />
presumant per se nec cum aliis dominabus tempore quo funus de domo extrahitur<br />
et ad ecclesiam portatur exire domum defuncti neque ire ad ecclesiam in ea die usque<br />
ad annum completum plorando, nec causa faciendi septimas et trecesimas 12 ,<br />
centesimas et annuale, nec aliqua alia de causa occasione coruptus faciendi nisi occasione<br />
audiendi missas et alia divina officia. Et que contrafecerit comdempnetur<br />
per dominum vicarium in sexaginta solidis bononinorum pro qualibet e qualibet<br />
vice ad quam condempnationem solvendam de propriis dotibus teneantur.<br />
Quod postquam mortuus fuit sepultus homines et mulieres incontinenti<br />
recedant<br />
[O]rdinamus quod postquam mortuus vel mortua fuerit sepultus vel sepulta omnes<br />
mulieres et homines congregati ipsa de causa debeant incontinenti se recedere de<br />
domo mortui vel ab ecclesia funeris mortui vel mortue et ad ipsam domum vel ecclesiam<br />
causa premissa non redire ab ipsa hora in antea, nec causa comedendi, nec<br />
alia causa dicti funeris, exceptis quatuor hominibus et quatuor mulieribus proximioribus<br />
et magis coniunctis ei cuius fuerit funus sive defunctus quibus liceat assotiare<br />
predictos appositos in luctu ad domum habitationis eorum tantum, decernentes<br />
quod nullus audeat vel presumat tempore funeris postquam homines fuerint reversi<br />
ad domum defuncti fieri facere sermones vel dicerias aliquas pro aliquos religiosos,<br />
sed immediate hominibus reversis ad domum defuncti statim recepto comeatu ab<br />
heredibus defuncti recedere teneatur. Et qui vel que contrafecerit per dominum vicarium<br />
vel eius iudicem in centum solidis bononinorum pro quolibet et qualibet vice<br />
condempnetur, et mulieres predictam penam de suis propriis dotibus teneantur.<br />
De cadaveribus defunctorum portandis reclusis ad sepulturam<br />
[P]ro evidenti utilitate et conservatione boni aeris et ad evitandas corupte<strong>la</strong>s que<br />
plerumque ex corupte<strong>la</strong> et putredine corporum defunctorum insurgunt. Statuimus et<br />
ordinamus quod corpora defunctorum quorumcunque, tam masculorum quam feminarum,<br />
civitatis Cesene et burgorum et suburgorum eiusdem dum portantur ad sepulturam<br />
debeant portari reclusa in lecto mortorio, ita quod exa<strong>la</strong>re non possint sub<br />
pena cuilibet contrafacienti vice qualibet viginti solidorum bononinorum. Et ut predicta<br />
possint et valeant observari, statuimus et ordinamus quod infra duos menses a<br />
publicatione presentium statutorum quelibet parochia et homines eiusdem teneantur<br />
12 Nel testo trecentesimas.
356 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
pro ista prima vice et principio presentis reformationis et observatum fieri facere<br />
unum lectum mortorium c<strong>la</strong>usum ad modum capse in quo corpora mortuorum et<br />
defunctorum ad sepulcra deferantur et deferri debeant. Qui lecti mortorii consignari<br />
debeant ad presbiteros capel<strong>la</strong>rum, quos lectos predicti presbiteri conservare debeant<br />
ad usum predictum et eos suis presbiteris sumptibus reficere quociens opus fuerit. Et<br />
ultra predictos fieri debeant per omnes homines contratarum civitatis Cesene quatuor<br />
lecti mortorii modo predicto, quorum unus assignetur loco fratrum Minorum, alius<br />
loco fratrum Heremitarum, alius loco fratrum Predicatorum et alius loco fratrum<br />
Servorum, quos lectos predicti conventus conservare teneantur ad usum predictum,<br />
et eos postea eorum sumptibus reficere quociens fuerit opportunum.<br />
Quod maiores contratarum teneantur denumpciare potestati vel eius<br />
officialibus defuncto in eorum maioriis<br />
[S]tatuimus et ordinamus quod maiores contratarum teneantur et debeant ut<br />
suprascripta statuta possint melius observari teneantur et debeant denumpciare potestati<br />
Cesene 13 omnes et singulos defunctos in eorum maioriis ea die qua moriuntur<br />
seu antequam portentur ad sepulturam ut potestas mittere possit officiales suos<br />
ad perquirendum de contrafacientibus contra formam presentium statutorum et teneatur<br />
et debeat potestas illico antequam corpus portetur ad sepulturam mittere<br />
eius militem sotium vel notarium extraordinariorum deputatum, qui officialis teneatur<br />
et debeat perquirere et contrafacientes punire secundum formam statutorum<br />
et eius penas exigere et facere devenire in commune.<br />
1575<br />
Riformanze<br />
Ordine intorno il vestire delle donne e delli huomini del<strong>la</strong> magnifica città di<br />
Cesena. Nuovamente riformato dal magnifico consiglio delli novatansei di<br />
detta città, stampato a Cesena per Bartolomeo Raverii, 1575. Con licentia<br />
del R. P. Inquisitore.<br />
Volendo il molto magnifico signore, il signore Andrea Longo nobile parmegiano<br />
dottore dell’una e l’altra legge e governatore del<strong>la</strong> magnifica città di Cesena e<br />
suo territorio, mandare ad essecutione <strong>la</strong> mente di monsignor reverendissimo presidente,<br />
intorno <strong>la</strong> publicatione del<strong>la</strong> pragmatica o riforma sopra le pompe distinta<br />
negli infrascritti capitoli, passati et ottenuti nel publico bando, d’ordine del sudetto<br />
monsignor reverendissimo presidente, come per una sua sottonotata lettera, ordina,<br />
statuisse e comanda a tutti e a qualunque sorte di persone, così huomini come donne<br />
del<strong>la</strong> città di Cesena e suo territorio, siano di qualsivoglia stato, grado, dignità o<br />
conditione, etiam che siano illustri, che debbano sotto le pene contenute negli<br />
13 In margine: Mortui denunctientur per maiores.
istessi capitoli et ordine, osservare quelli tutti et ciascuno di essi capitoli limitatamente<br />
et invio<strong>la</strong>bilmente, secondo <strong>la</strong> moderatione et dispositione di essi, avvertendo<br />
ciascuno che contro gli inobedienti et transgressori si procederà con ogni rigore<br />
all’essecutione delle pene contenute nelli predetti ordine e capitoli, senza admettere<br />
scusa di sorte alcuna et senza riguardo di qualsivoglia persona, c’havesse ardire di<br />
contrafare a sì santissima provisione, al<strong>la</strong> quale ogn’uno si sforzi d’obedire. In fidem,<br />
datum Caesenae die 20 februarii 1575.<br />
Andreas Longus Gubernatore<br />
Marcus Marconius<br />
Cancel<strong>la</strong>rio mandato.<br />
Prohemio<br />
Se mai fu tempo di rinontiare alle pompe et a Satana, come da ciascun cristiano<br />
è stato promesso nel santo battesimo, in questo presente anno del Giubileo debbesi<br />
più che in ogn’altro, poiché per opra dello Spirito Santo fu instituito, acciò che <strong>la</strong>sciate<br />
le vanitadi mondane et pentiti delli errori comessi, ricevendone l’assolutione<br />
si diventasse un nuovo et regenerato servo d’Iddio. Et perciò non senza permission<br />
divina <strong>la</strong> città di Cesena sommersa nelle spese inutili doppo molti ordini dati per liberarsene,<br />
non prima che in quest’anno di santa riforma ha potuto porre in essecutione<br />
le pie et paterne essortationi di monsignor reverendo Adouardo Gua<strong>la</strong>ndi vescovo<br />
e padre suo et quanto insieme ha più volte deliberato. Et per maggior fermezza<br />
è stato differito a risolversi dal maggior conseglio delli novantasei per publico<br />
partito ottenuto in esso in questo tempo et nel principio del prudentissimo et giustissimo<br />
governo del magnifico illustrissimo et reverendissimo monsignor Lattantio<br />
Lattanttii, protonotario apostolico et del<strong>la</strong> provintia di Romagna et essarcato di Ravenna<br />
meritissimo presidente, dal<strong>la</strong> autorità del quale questi infrascritti ordini approvati<br />
si debbono anco invio<strong>la</strong>bilmente osservare, sì come a tutti nel modo che in<br />
essi vien disposto si comanda.<br />
Lettera di monsignor reverendissimo presidente al signor governatore<br />
A tergo ommisso sigillo.<br />
Al molto magnifico come fratello il governatore di Cesena, intus vero.<br />
Molto magnifico come fratello, havendo io voluto rimediare all’abuso, che era<br />
in cotesta città del modo del vestire e far banchetti et conviti et spese per mortorii,<br />
ho pensato di approvare et mettere in uso alcuni capitoli et ordine che sono stati<br />
vinti in partito da cotesto conseglio di Cesena, sì come vi sarà mostro, però non<br />
mancarete di farli notificare a tutti per via di un bando, dando ordine tale c’habbiano<br />
ad essere osservati invio<strong>la</strong>bilmente da ciascuno, procedendo senza alcun rispetto<br />
contro quelli che transgredissero, che è quanto mi occorre dirvi per questo, onde<br />
per fine prego nostro Signore Iddio che vi conservi. Di Ravenna il 17 febraio 1575.<br />
Come fratello<br />
Lactantio praesidente.<br />
Del modo del vestire et altri ornamenti di ciascuna donna<br />
Cesena 357
358 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Et per essere di tanta importanza l’honestade et buon essempio nelle donne, però<br />
cominciandosi da quelle s’ordina, et espressamente si comanda, che non sia alcuna,<br />
<strong>la</strong> quale mentre habitarà in Cesena o suo territorio, di che grado, stato, conditione,<br />
qualità et etade, tanto dongel<strong>la</strong>, quanto sposa, maritata o vedova, ch’ardisca<br />
portare o far portare per lor uso, sotto qualsivoglia modo, capelli o berette con oro<br />
o argento battuto o fi<strong>la</strong>to, vero o finto o apparente, né con medaglie o piume o simili<br />
altri segni, ma schietti o con un sol cordone o benda o velo, il valore de quali<br />
non passi mezo scudo.<br />
Paniselli, drappi o veliere di seta non sia di loro che portare possa, se non le spose<br />
novelle di primo o secondo matrimonio, non passando, queste del secondo matrimonio,<br />
venti anni del<strong>la</strong> loro etade, et per doi anni continui dal primo giorno<br />
ch’usciranno di casa in simil habito, ma senza alcuna sorte d’ornamento et che di<br />
valore non passi scudi tre in tutto.<br />
Alle altre poi, state in matrimonio oltre li due anni sopra detti et alle dongelle di<br />
qualsivoglia etade, non sarà lecito in modo alcuno usare panicelli o drappi d’altra<br />
sorte che di rensa, ortighina, te<strong>la</strong> battista et simili ordinarii.<br />
Et alle vedove et altre da duolo, se non di saglia, buratta, ostedina et di non più<br />
valuta.<br />
Frontali d’oro, eccetto che alle spose, alle quali per li tempi predetti si concede<br />
uno per ciascuna, senza gioie o gioielli o smalto, ma schietto et che non vaglia più<br />
di scudi otto con <strong>la</strong> fattura; a tutte l’altre poi indifferentemente si proibiscono.<br />
Reti o scuffie, alle spose predette, di valore d’un scudo et non più per ciascuna,<br />
computatovi le cordelle delle trezze, si comportano, alle altre tutte si vietano di valore<br />
più di mezo scudo, insieme con dette cordelle.<br />
Alle orecchie, a qualunche si sia senza differenza, si proibiscono pendenti et<br />
anel<strong>la</strong> <strong>la</strong>vorate o schiette et ogni altro ornamento.<br />
Al collo, se saranno spose per il tempo, come di sopra, si concede loro una o più<br />
col<strong>la</strong>ne, il valore delle quali, sole o insieme, non sia con <strong>la</strong> fattura più di scudi trenta,<br />
sino in trentacinque. Et volendovi altro ornamento in compagnia, dette col<strong>la</strong>ne<br />
o col<strong>la</strong>na non passino il valore di scudi venti et il resto, insieme o da sé, più di scudi<br />
dieci, il quale altro ornamento non possa essere più che o di coralli o granate o perle<br />
minute et non d’altra sorte, ovvero d’ebbani ridotti in col<strong>la</strong>ri o vezzi con bottoni<br />
d’oro o crocette o agnusdei, o senza che però con essi, et ogni fattura non passi <strong>la</strong><br />
somma delli scudi dieci, come di sopra. Alle altre donne maritate, dopo il tempo<br />
delli predetti duo anni, volendo usare simili ornamenti al collo, sia lor lecito, purché<br />
insieme o separati vagliano il terzo meno del valore concesso alle spose sopradette<br />
et non più. Et alle dongelle che non vagliano, o l’una o insieme, come di sopra,<br />
più di scudi dodici in tutto, con ogni fattura.<br />
Giubboni a donna alcuna non sia lecito, in uno o più tempi, haverne più di<br />
due; il valore di ciascuno non passi scudi tre sino in quattro con <strong>la</strong> fattura et ornamento,<br />
eccetto quelli delle dongelle, nelli quali non si possa spendere più di due<br />
scudi al più.<br />
Colletti et gorghiere di più numero ancora che delli giubboni non usino et che<br />
quelli delle spose, come di sopra, non vaglia più d’un scudo con ogni fattura et
Cesena 359<br />
quelli dell’altre donne state a marito oltre li duo anni et delle dongelle più di mezo<br />
scudo in tutto.<br />
Astoni ornati più che di tele fine et schiette non portino.<br />
Alle brazza, maniche aperte fuori di quelle o vestite con ricami o bottoni, intagli,<br />
né con altra fodra che di te<strong>la</strong> sangal<strong>la</strong>, non sia donna alcuna che portar possa.<br />
Alle mani non sia di loro che portar debba manigli d’oro o d’argento o di pasta<br />
o profumi o cioie o d’altra sorte, che di coralli schietti o con bottoni d’oro, li quali<br />
coralli con detti bottoni e fattura portati dalle maritate non vagliano più di scudi<br />
sei et quelli delle dongelle più di scudi quattro.<br />
Alle dita donna alcuna, al<strong>la</strong> quale si convenga portarvi anel<strong>la</strong>, non sia chi ne porti<br />
più d’uno o due, li quali, o soli o insieme, non passino <strong>la</strong> valuta di scudi dodici.<br />
Guanti, corone et ufficii non portino che ciascuno costi verisimilmente più d’uno<br />
scudo, essendo spose et per detto tempo, l’altre poi state a marito et donzelle<br />
non li usino che passi mezo scudo.<br />
Cinta non sia, chi di loro in generale et partico<strong>la</strong>re cinga, che vaglia più d’altro<br />
tanto.<br />
Gibellini, lupi cervieri, martiri o fagline et altre pelli intiere o acconze con le teste<br />
d’oro o d’argento o senza et ventagli o ventarole con manichi delli medesmi, a<br />
tutte di che grado, stato et conditione esse et lor mariti si voglia, indifferentemente<br />
si vietano et espressamente si proibiscono.<br />
Manizze, purché non siano coperte di più nobil drappo del veluto et ornate e legate<br />
con oro o argento di sorte alcuna, ancorché apparente, né ricamate o <strong>la</strong>vorate o<br />
guarnite con opra, che vaglia più di mezo scudo in tutto, a piacere di ciascuna si<br />
concedono.<br />
Vesti o camurre o rubbe, manti et simili habiti de dosso di qual si voglia forma,<br />
nuove overo usate, le quali siano di seta, a ciascuna sposa, delle qualità predette et<br />
per detti tempi, si concede il potersene fare in una o più volte, sino al numero di<br />
tre et non più, da portare però ciascuna da sé so<strong>la</strong> et separatamente o sia per sopraveste<br />
o per sottana, come più le piacerà, né in modo alcuno l’una sopra l’altra, né<br />
stagliate o piccate in alcuna sua parte, ma totalmente intere et schiette da un ornamento,<br />
in poi di trine o passamani overo rizzoli di seta schietta, che ne passi il valore<br />
di scudi cinque, dichiarando che ogni guarnimento d’oro o d’argento, ancorché<br />
non giungesse al detto valore, s’intenda e sia espressamente proibito, et fra dette vesti<br />
non vi possa essere però più ch’una so<strong>la</strong> di veluto semplice. Non proibendosi il<br />
portare, fra il numero delle tre sorti di vesti sopradette di seta, alcuna di quelle prima<br />
di questi ordini fatte et date in nota, che fossero ornate di ornamento, il quale<br />
però non eccedesse il valore di scudi cinque, come di sopra. Comandandosi che<br />
ogni altra con ornamento di maggior valuta o si <strong>la</strong>scia […] 14 di portare o li sia levato<br />
l’ornamento. Concedendosi in cambio di quello, per ricoprire il segno <strong>la</strong>sciatoli<br />
da esso, potersi sopraporre un altro di valore non più che di scudi cinque.<br />
14 Guasto meccanico del<strong>la</strong> carta corrispondente a tre lettere.
360 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Alle quali spose, passati detti duo anni, insieme con l’altre state più tempo a<br />
marito, si proibisce il portare le già usate vesti di seta et il farsene ancora alcune altre<br />
nuove per sopraveste, ma non già usarle et farne delle nuove per sottane, purché<br />
non n’habbiano più di tre per ciascuna in tutto, computatovi insieme le prime, essendo<br />
atte all’operarsi, ma schiette però et che alcuna da farsi nuovamente non vaglia<br />
più di scudi venticinque, computatovi l’ornamento predetto.<br />
Volendo che, per sopraveste di qualunche forma et habito et li camurini, ancora<br />
che le spose predette, oltre le tre vesti di seta, et l’altre, state più delli duo anni a<br />
marito, voranno usare non siano d’altro che di panno o rascia, saglia grossegrani et<br />
simili di <strong>la</strong>na, fra le quali s’intendano mocagliate, ciambellotti et buratte, ancorché<br />
seta, purché non sia né ordita né tessuta d’altro di più prezzo, senza però ornamento<br />
d’oro o d’argento o ricami o intagli o veri o finti o apparenti o stagliamenti o<br />
piccature o con sotto fodre alcune, fuor che di tele ordinarie, facendone bisogno,<br />
ma con veluto solo o d’altra robba di minor valore, che però o l’uno o l’altro di<br />
quelli non passi scudi sei con <strong>la</strong> manfattura. Il qual modo di vestimenti di <strong>la</strong>na si<br />
comanda doversi usare dalle dongelle, ma con non più ornamenti delli sopratassati.<br />
Alle quali, per sopraveste et sottane et per ogni altro lor habito, si proibisce ogni<br />
sorte di robba di seta. Sì come si fa etiamdio alle vedove et altre donne da duolo,<br />
insieme con il portare habito d’altro che di <strong>la</strong>na et con alcun guarnimento.<br />
Strascini, overo code, a qualunche habito di donna di qual forma si voglia, purché<br />
<strong>la</strong> parte di dietro, fatta che sarà <strong>la</strong> veste, non ecceda in longhezza più d’un terzo<br />
del brazzo ordinario del panno, di quello, che sarà <strong>la</strong> parte dinanzi di essa veste,<br />
tanto alle fatte, quanto da farsi, si tollerano. Comandandosi che ciascun di detti habiti,<br />
che si ritrovasse haverli di più longhezza, sia ridotto al<strong>la</strong> predetta forma, né per<br />
l’avenire possa farsi oltre l’istessa.<br />
Scofoni o calcette non siano donne di qualità alcuna che portino con ricami o<br />
<strong>la</strong>vori di qualsivoglia sorte, ma schietta o con doi gasii o profili di seta dell’istesso<br />
overo altro colore.<br />
Cappe, cappotti, tabarri, robboni o altri simili da cavalcare o portare di notte et in<br />
altro tempo et modo, non sia di loro ch’ardisca portarne di più stima che di veluto et<br />
con sorte alcuna d’ornamento, ma schietti et semplici, né con fodra di seta, più che di<br />
taffetà o ormisino. Et essendo di robba di <strong>la</strong>na o altra inferiore al<strong>la</strong> seta, sia lor lecito<br />
usarli guerniti, fuor che d’oro o argento di sorte o vista alcuna, ma che detto guarnimento<br />
non vaglia più di scudi tre, sino in quattro con <strong>la</strong> fattura, concedendoseli però<br />
per mostra dal<strong>la</strong> parte dinanzi ormesino o veluto et non di più stima di quello.<br />
Broccati, broccatelli, tele d’oro o d’argento, veri o finti, per sorte alcuna d’habito<br />
overo ornato in qualunche modo et forma, assai o puoca quantità, né altro di<br />
prezzo, come quello o più d’essi et del veluto ordinario si proibiscono.<br />
Pelli per sottoveste o sopra più fine che bassette o volpe, a tutte le donne, senza<br />
differenza alcuna, si vietano.<br />
Delle donne da parto et lor figliuoli<br />
Non doveranno le donne di parto tenere, sopra li lor letti o altri di sua casa o<br />
sopra il figliuolo o figliuoli nati, sparviero o cortinaggio né coltre o coperte o coper-
Cesena 361<br />
turi, tornaletti, lenzuoli, orieri, fascie, pezze, giubboni et altre sorte d’ornamenti<br />
d’oro o argento o ricami o altri <strong>la</strong>vori veri o finti et con seta sopra seta.<br />
Non mandaranno detti lor figliuoli con pompe al santo battesimo, dovendosi<br />
ivi rinontiar quelle a Satana.<br />
Et in lor compagnia dalle ostetrici et una o due serve, con una o due parenti et<br />
quelle che lo <strong>la</strong>veranno a tenere in fuori non si faccia altra comitiva così dagli huomini<br />
dal padre et uno o due compari al più.<br />
Benedittioni o donationi, a detti figliuoli o alle madri insieme, non si diano da<br />
compadri o comadre più del valore di un scudo, computatevi etiamdio robbe da<br />
mangiare.<br />
Nelle visite di esse donne di parto, a chi le visitarà non si diano co<strong>la</strong>tioni che vi<br />
entri zuccaro, né più che frutti o simili di puoca valuta.<br />
Del vestire degli huomini<br />
Li loro capelli et berette, secondo gli ordinati per le donne, doveranno ancor essi<br />
et non con più ornamento et fattura portare.<br />
Le cappe, ferraioli, tabarri, cappotti et simili, nel modo rego<strong>la</strong>to alle donne hanno<br />
ancor essi da portare et non con maggior spesa.<br />
Sagli, casacche o vesticine di più valore che di veluto non portino, né quelli di<br />
seta con altra sorte di seta sopra o sotto o per ornamento. Et a quelli di <strong>la</strong>na et di simili<br />
fatture si concede loro il poterli ornare con veluto, raso, cordelle o trine che<br />
però ciascuno ornamento non passi scudo uno e mezo con <strong>la</strong> fattura.<br />
Giubboni, maniche, calze o calzoni, tondi o longhi et di qual forma si voglia,<br />
non siano di robba alcuna d’oro o d’argento vero o apparente, né con simil ornati.<br />
Et essendo di seta non vi sia sotto né sopra cosa alcuna d’essa, ma schietti senza<br />
alcun guarnimento.<br />
Quelli poi di <strong>la</strong>na o tele o pelli si possano ornare, purché non vi vada oro o argento<br />
o simile, né più che di veluto o meno che però ciascuno ornamento non vaglia<br />
con <strong>la</strong> fattura più di duo scudi.<br />
Le col<strong>la</strong>ne non sia di loro che portar ne possa di valuta più di scudi venticinque<br />
con ogni fattura.<br />
Anel<strong>la</strong> nelle dita non più di due et che l’uno solo o insieme non vagliano più di<br />
scudi dieci co[n] <strong>la</strong> manifattura.<br />
Delli banchetti et conviti<br />
Non sia persona alcuna, <strong>la</strong> quale faccia convito o banchetto da carne, che imbandisca<br />
o faccia imbandire più di tre sorte d’antipasti et tre d’alesso et tre d’arosto,<br />
né fra queste vivande più che una sorte di selvaticine, intendendosi per quelle ancora<br />
polli d’India et pavoni, né più di due sorti di sapore et altro che una o due torte.<br />
Proibendosi pastizzi, bianchi mangiari et ogni sorte di <strong>la</strong>voro di pasta o di zuccaro<br />
et il darsi pesce di qual si voglia spetie coperto o non.<br />
Et essendo da vigilia mista fra uove et altri cibi di cascio et pesce, non si passi il<br />
numero di otto vivande sino in dieci in tutto et simil numero si osservi nelle altre<br />
vigilie di precetto.
362 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Eccettuandosi però nelli alloggi di qualche signore forastiero con titulo d’illustre<br />
o di reverendissimo o maggiore.<br />
Delle spese per li mortorii<br />
Nelli mortorii non si vestano da duolo altri che gli ascendenti o descendenti<br />
maschi o femine del morto.<br />
Né si diano berette con veli o senza et veli alle donne oltre quelle di casa, salvo<br />
alli attinenti et attinente in primo grado di ragion canonica et agli estranei fuori di<br />
casa serventi maschi, più che a quattro sino in sei persone.<br />
Non si attacchino armi per le contrade et nelle chiese, né si facciano catafalchi o<br />
palchi rilevati al tempo del<strong>la</strong> sepoltura o nelle essequie et simile per morte d’alcuno<br />
di che grado et qualità si voglia.<br />
Ordine universale et pene delli transgressori<br />
Et accioché li presenti ordini siano invio<strong>la</strong>bilmente osservati, si comanda a ciascuna<br />
persona di qualunche sesso, grado, stato et conditione et etade si voglia, habitante<br />
in Cesena, se ben fosse forastiere, purché havesse havuto stanza per quattro<br />
mesi in essa o suo territorio, che non ardisca contravenire né a tutti né a qualsivoglia<br />
parte di quelli né per via diretta overo indiretta o diversità di modo o forma,<br />
per le quali si venisse a far fraude o augumentare gli habiti, adobbi, ornamenti,<br />
conviti et funerali et altre sopranominate spese et valori di qualunche sorte espressi<br />
et non espressi et a quelli conformi, tanto nel<strong>la</strong> città quanto fuori per il suo contado<br />
et dentro delle case proprie et altrui, sotto pena <strong>la</strong> prima volta di scudi cinque et<br />
del<strong>la</strong> perdita del<strong>la</strong> robba nel<strong>la</strong> quale si sarà contravenuto et <strong>la</strong> seconda volta di scudi<br />
diece e successivamente da indi in poi del<strong>la</strong> multiplicatione a proportione di ciascuna<br />
volta et <strong>la</strong> predetta perdita, applicati per un quarto al<strong>la</strong> reverendissima camera<br />
apostolica, per un quarto a luoghi pii, da distribuirsi dalli magnifici signori conservatori<br />
et anziani per il tempo con partito ottenuto fra loro in forma et non altrimenti,<br />
et per l’altro all’essecutore et l’altro all’accusatore, il quale sarà tenuto secreto<br />
et credutoli con un testimonio degno di fede, con auttorità di potersi procedere<br />
contro li disobedienti per denonze, inquisitioni et altri modi usati nelli altri delitti<br />
et ogni persona possa accusare et possa essequire ogni corte, tanto spirituale quanto<br />
temporale.<br />
Avvertendo ciascuno et ciascuna, poi che non si è fatta differenza da uno all’altro,<br />
che da se stesso voglia rego<strong>la</strong>re <strong>la</strong> condition sua per schiffare le spese superflue<br />
et l’essere di male essempio et mostrato a dito et come <strong>la</strong> vera nobiltà sarà giudicata<br />
fra quelli che più saranno pronti a porre questi ordini in essecutione et con essemp<strong>la</strong>re<br />
modestia procederanno.<br />
Volendo che in pagare dette pene sia tenuto il padre et avo per li figliuoli, figliuole,<br />
nipoti et nepote respettivamente che saranno in lor potestade.<br />
Li mariti per le mogli, li fratelli per le sorelle et tutti quelli li quali haveranno in<br />
lor governo chi haverà contravenuto et non l’haveranno proibite.<br />
Nelle quali pene si dichiara doversi incorrere et essere incorsi ipso facto et ipso<br />
iure li sartori, riccamatori, intagliatori, <strong>la</strong>voranti, orefici, gioieri, cuochi et tutti gli
Cesena 363<br />
altri operarii et artefici di che qualità si voglia, maschi et femine, li quali saranno<br />
intravenuti in alcuna delle sopradette transgressioni.<br />
Proibendosi espressamente alli conservatori et antiani et a qualunche di loro il<br />
potere proporre che delle pene applicate a luoghi pii se ne faccia gratia a delinquenti,<br />
sotto pena di scudi dieci per ciascuno et ciascuna volta che fosse stata fatta proposta<br />
o trattato o fattone instanza, applicati per <strong>la</strong> metà al<strong>la</strong> reverendissima camera,<br />
per un quarto all’essecutore et l’altro all’accusatore tenuto secreto et creduto, come<br />
sopra.<br />
Intendendosi sempre nullo ogni operato et disposto contro le forme predette.<br />
Del<strong>la</strong> nota da darsi delli vestimenti<br />
Per provedere alle fraudi che si potessero fare, si comanda a ciascuna donna overo<br />
suo marito, padre e fratelli o avo, come sopra, che fra tempo e termine di dieci<br />
giorni dopo <strong>la</strong> publicatione delli presenti ordini debba con effetto haver data o fatta<br />
dare <strong>la</strong> vera et fedel nota di tutti li loro vestimenti et habiti di seta, con il nome del<br />
drappo del quale saranno fatti, et delli loro ornamenti nelle mani delli signori conservatori,<br />
sotto pena del<strong>la</strong> perdita del<strong>la</strong> veste applicata et da procedersi come sopra.<br />
Et di più si comanda che fra detto tempo, ciascuno compreso in questi ordini<br />
debba havere posto in essecutione et ubidito a quanto si contiene in essi, sotto le<br />
pene comprese in quelli.<br />
In Christi nomine, amen. Anno a nativitate eiusdem millesimo quingentesimo<br />
septuagesimo quinto, indictione tertia, tempore pontificatus santissimi in Christo<br />
patris et domini nostri domini Gregorii divina providentia papae decimitertii, die<br />
vero undecima mensis februarii.<br />
Suprascripte ordinationes, capitu<strong>la</strong>, reformationes et constitutiones inter magnificos<br />
dominos conservatores et dominos antianos civitatis Caesenae ex amp<strong>la</strong> facultate<br />
et potestate ipsis per magnificum consilium nonagintasex virorum civitatis<br />
praedictae vigore publici partiti sub die 25 mensis ianuarii proximi praeteriti in eodem<br />
magnifico consilio legitimo e obtenti data et attributa praeviis quam pluribus<br />
sessionibus et colloquiis super inde inter ipsos factis, compi<strong>la</strong>ta, reformata et ad<br />
praescriptam formam redacta fuerunt et in dicto magnifico consilio legitime congregato<br />
mense et die praedicto per me Robertum Cionum cancel<strong>la</strong>rium infrascriptum<br />
in pleno consilio alta et intelligibili voce ad c<strong>la</strong>ram omnium consiliariorum<br />
praesentium astantium intelligentiam lecta fuerunt illisque lectis per publicum partitum<br />
ad suffragia de more data intervenientibus quibuscumque solennitatibus solitis<br />
et consuetis legitime et iuridice obtentu firmata et stabilita cum conditione tantum<br />
ut reduceretur ad equalitatem et moderari deberent poena fuerunt ut <strong>la</strong>tius ex<br />
dicto partito manu mei cancel<strong>la</strong>rii infrascripti constat et apparet.<br />
Et ego Robertus Cionus communis Caesenae cancel<strong>la</strong>rius rogatus fuit.<br />
P<strong>la</strong>cet et observari mandamus<br />
Lactantio praesidente<br />
Loco Sigilli.<br />
Datum Ravennae, die 16 februarii 1575.
364 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Francesco Strozza secretario.<br />
Die 20 februarii 1575.<br />
Supradicta pragmatica, reformatio et ordinationes publicate fuerunt in civitate<br />
Caesenae in loco solito praemisso sono quatuor tubarum per Paulum Scute<strong>la</strong>m publicum<br />
praeconem dictae civitatis, alta et intelligibili voce et magna populi multitudine<br />
astante, me notarium et cancel<strong>la</strong>rium infrascripto dictante et legente, praesentibus<br />
ibidem magnificis domino Caesare Mazzono et domino Alphonso de Arardis<br />
omnibus de Caesena testibus.<br />
Ego Marcus Marconius de Riolo cancel<strong>la</strong>rius ad criminalia magnifici domini<br />
gubernatoris Caesenae qui rogatus extiti de praedicta publicatione ad fidem hic me<br />
subscripsi manu propria.<br />
1584<br />
Bandi<br />
Bando sopra il vestire<br />
Volendo l’illustrissimo et reverendissimo monsignor il signor Christoforo Boncompagno<br />
arcivescovo di Ravenna et del<strong>la</strong> provincia di Romagna et essarcato di<br />
Ravenna dignissimo presidente, riformare e moderare l’ordine fatto a dì passati intorno<br />
al vestire gli huomini et le donne di Cesena, acciocché deva più facilmente<br />
essere osservato da ognuno invio<strong>la</strong>bilmente. Per il presente publico bando espressamente<br />
commanda che nessuna persona, di qual si voglia stato, grado, conditione et<br />
etade, tanto dongel<strong>la</strong> quanto sposa maritata, vedova, che ardisca portare in qual si<br />
voglia modo, beretta, capello con oro o argento battuto o fi<strong>la</strong>to vero, finto o apparente,<br />
né con medaglie, piume o simili altri segni, ma schietti o con un sol cordone<br />
o benda e velo, il valore del quale non passi mezzo scudo et possa or<strong>la</strong>re detto capello<br />
o beretta nell’estremo del<strong>la</strong> falda di seta o di passamano; prohibendosi in questo,<br />
come in tutti gli altri capitoli il poter portare oro, argento, vero o falso, in cordelle,<br />
passamani, vezzole, trine o in qualsivoglia altro modo.<br />
Similmente non sia lecito ad alcuno come di sopra portare panicelli di seta fatti<br />
ad opera, né qualsivoglia altro drappo in capo che passi il valore del<strong>la</strong> te<strong>la</strong> battista o<br />
simili ordinarii, gli altri tutti di minor spesa si concedono.<br />
Alle spose del primo matrimonio per quattro anni, a quelle del secondo per doi,<br />
si concede che possano portare una canaccha d’oro senza gioie, gioielli o smalto ma<br />
schietto et che non vaglia più di X scudi con <strong>la</strong> fattura. Alle altre donne, dongelle,<br />
maritate fuori del tempo predetto le canacche indifferentemente si prohibiscono.<br />
Reti o scuffie alle spose predette si concede che possino portare di valore di dui<br />
scudi et non più computatovi le cordelle delle trezze, alle altre si prohibisce il portarle<br />
di più valore che un scudo l’una insieme con le dette cordelle.<br />
Si concede similmente a ciascuna donna, dongel<strong>la</strong>, sposa o maritata che portino<br />
in amendua li orecchie due anelline che non passino fra tutte due il valore di uno<br />
scudo, né vi possano portare altro oro, smalto o gioie.
Cesena 365<br />
Si concede similmente alle spose per il tempo come di sopra una o più col<strong>la</strong>ne,<br />
il valore delle quali, insieme con <strong>la</strong> fattura, non sia più di trentacinque scudi. Et volendovi<br />
altro in compagnia dette col<strong>la</strong>ne o col<strong>la</strong>na non passino il valore di venticinque<br />
scudi et quel più che saranno oltre <strong>la</strong> col<strong>la</strong>na non passi il valore di X scudi. Né<br />
possa essere più che di coralli, granate, ebani o perle minute ridotte in col<strong>la</strong>ri con<br />
bottoni d’oro, crocette, agnus dei o senza che il tutto però non passi il valore delli<br />
dieci scudi come di sopra.<br />
Alle donne maritate dopo il tempo predetto volendo portare simili ornamenti al<br />
collo sia di valore di scudi sette et le col<strong>la</strong>ne di venticinque scudi come di sopra et<br />
non volendo altro al collo di trentacinque scudi; alle dongelle si concede che vagliano<br />
insieme con <strong>la</strong> col<strong>la</strong>na fino a dodici scudi con ogni fattura.<br />
Giupponi si prohibisce haverne in uno o più tempi più di tre et non sia più che<br />
di raso con un orlo di passamano senza altra fattura et le dongelle non li possano<br />
portare di più spesa che di doi scudi.<br />
Coletti, gorghiere le spose come di sopra li possino portare di valore di uno scudo<br />
e mezo, le donne maritate di uno scudo, le dongelle di tre lire computata <strong>la</strong> fattura.<br />
Alle braccia non sia lecito portare manica con ricami né intagli di sorte alcuna,<br />
ma so<strong>la</strong>mente trinciate et volendoci bottoni o bendelette non passino il valore di<br />
tre paoli, <strong>la</strong> fodera possa essere di taffetà semplice o doppio, te<strong>la</strong> o simile né sia lecito<br />
portare manica aperta in modo alcuno, ma so<strong>la</strong>mente nelle braccia o fuori ad<br />
uso di quelle.<br />
Alle mani si prohibisce il portare manigli d’oro, d’argento, di gioie, di perle, ma<br />
so<strong>la</strong>mente di profumo di pasta o di coralli schietti con bottoni d’oro, li quali non<br />
vagliano più di otto scudi quelli delle maritate e quelli delle dongelle scudi quattro.<br />
Alle dita si concede che le donne maritate portino uno o due anelli, li quali soli<br />
o insieme non passino <strong>la</strong> valuta de venticinque scudi.<br />
Guanti, corone e ufficii si prohibisce il portarli di più valore di uno scudo le<br />
spose, le maritate e le dongelle di mezo scudo.<br />
La cinta si concede, che si possa portare di seda, purché non passi il valore di<br />
doi scudi.<br />
Gibellini, lupi cervieri, altre pelle intiere o acconze con teste d’oro o d’argento<br />
che non passi il valore di tre scudi.<br />
Le manizze si possino portare di martiri o faine o altri pelli, purché non vaglino<br />
più di tre scudi et <strong>la</strong> coperta possa essere di qualsivoglia drappo, purché non ci sia<br />
oro, né ricamo et l’ornamento non passi il valore di mezo scudo.<br />
Vesti di seta si concede, che le spose come di sopra le possino portare fino al numero<br />
di quattro e non più, delle quali una so<strong>la</strong> sia di veluto, le altre tre non passino<br />
il valore di quel<strong>la</strong>, né sia lecito portarne più di una per volta o di sotto, alle quali sia<br />
lecito trinciare le maniche et il busto et fodrarle di taffettà come di sopra so<strong>la</strong>mente<br />
et non altro. E l’ornamento di dette vesti non sia più che di veluto, raso o altro<br />
drappo intiero o trinciato, ma non sia più di dua brazza in tutto et che tra detto<br />
drappo o altre cordelle o trine che vi potesse andare per ornamento non passi <strong>la</strong><br />
somma di sei scudi con <strong>la</strong> fattura; le donne maritate fuori del tempo sopradetto<br />
non possino portare alcuna delle sopradette vesti di seta per sopravesti scoperte, ma
366 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
so<strong>la</strong>mente per sotane o in altro modo coperte. Alle dongelle si prohibisce il portare<br />
vesti di seta di sopra o di sotto; e similmente alle artegiane maritate o dongelle. Dechiarando<br />
per artegiane quelle che li loro padri o fratelli o mariti o suoi padri o fratelli<br />
faccino arte alcuna manuale o bottega, nel qual numero non s’intenda chi fa<br />
fondaco o in essi s’adopra o serve.<br />
Le sopravesti, camurini o altri panni di <strong>la</strong>na oltre le dette quattro vesti non siano<br />
più che di panno, rascia, grossegrani, mocagliari, zambelotti, buratte ancorché<br />
di seda, frandine o simili, purché non sia ordita né tessuta d’altro di più prezzo si<br />
possano adornare con veluto o altra robba di minor valore che però l’uno e l’altro<br />
non passi sei scudi con <strong>la</strong> manifattura, i busti e le maniche si possano piccare o<br />
trinciare e foderare come di sopra.<br />
Le vesti fatte se bene sono trinciate si concede che si possino portare, dandole<br />
però in nota.<br />
Strassini overo code non si possa portare più che d’un terzo di braccio di più<br />
longhezza che <strong>la</strong> parte dinanzi tanto alle vesti o altri panni fatti quanto da farsi.<br />
Scoffoni o calcetti non si possano portare con ricami o <strong>la</strong>vori di quale si voglia<br />
sorte, ma schietti o fatti a gocchia o con due gasii o altri profili di seta dell’istesso o<br />
altro colore.<br />
Cappe, cappotti o altri simili da cavalcare o portare di notte o in altro modo o<br />
tempo si prohibisce il portarne più che di veluto simplice o fatto ad opera e senza<br />
alcuno ornamento, eccetto che con una semplice cordel<strong>la</strong> o passamano di seta, né<br />
con fodera più che di taffettà semplice o doppio et essendo di robba di <strong>la</strong>na o altro<br />
inferiore al<strong>la</strong> seta si possino guarnire di veluto o altro drappo come di sopra nelle<br />
vesti, ma che detto guarnimento non vaglia più di quattro scudi con <strong>la</strong> fattura et le<br />
mostre si possano fare di veluto, raso o ormisino et non di cose di più prezzo.<br />
Brocati, brocatelli, tele d’oro o d’argento vero o finti o vergati per sorte alcuna<br />
d’habito in qualunque modo, puoca o assai quantità, né cosa di più prezzo del veluto<br />
si prohibisce portarne, listarne o usarne in modo alcuno.<br />
Pelle per fodere più fine che bassette, dosso o volpe si prohibisce e vieta a tutte<br />
le donne indifferentemente.<br />
Per il vestire degli huomini<br />
Si concede che gli huomini possano portare berette o capelli di veluto riccio o<br />
aperto dovendosi servare nell’ornamento l’istesso che s’è detto per le donne.<br />
Le cappe, ferraroli, cappotti e simili si concede che li possano portare nel modo<br />
rego<strong>la</strong>to di sopra per le donne et di più che possino fodrare le cappe (purché siano<br />
di panno o rascia) di veluto o d’altra cosa minore.<br />
Sagli, casacche, robiglie et simili non si possino fare di cosa di più valore, che il<br />
veluto, né quelli di seta con altro ornamento, che di trine o passamani, quelli di <strong>la</strong>na<br />
con veluto, raso o cosa di minor prezzo purché non passi il valore di tre scudi.<br />
Né si possa fuori degli ordini sopradetti tanto dagli huomini come dalle donne portar<br />
seta sopra seta.<br />
Giupponi, calze tonde o longhe non siano di robba di più prezzo, che il veluto,<br />
et si possino ornare con cordelle o passamani di seta, piccare o trinciare, fodrare co-
Cesena 367<br />
me di sopra purché detto ornamento non vaglia più di due scudi. Prohibendosi a<br />
tutti il portare oro, argento vero o apparente, né trine, passamani, cordelle in quale<br />
si voglia altro modo.<br />
Le col<strong>la</strong>ne si concede che si possano portare di valuta di venticinque scudi computata<br />
<strong>la</strong> manifattura.<br />
Anelli nelle dita si concede che se ne possa portare uno o dui, purché non vagliano<br />
più di dieci scudi con <strong>la</strong> manifatura.<br />
Alli artigiani come di sopra si prohibisce il portar seta, cioè che il vestimento sia<br />
di seta, ma sì bene che nel listare o ornare <strong>la</strong> possino portare.<br />
Delli banchetti et conviti<br />
Non sia persona alcuna <strong>la</strong> quale faccia convito o banchetto da carne che imbandisca<br />
o faccia imbandire più di tre sorte d’antipasti et tre d’alesso et tre d’arosto né<br />
fra queste vivande più che una sorte di salvaticine, intendendosi per quelle ancora<br />
polli d’India e pavoni né più di due sorte di sapore et altre che una o due torte.<br />
Prohibendosi pasticci, bianchimangiare con ogni sorte di <strong>la</strong>voro di pasta o di zuccaro<br />
et il darsi pesce di qualsivoglia sorte, coperto o non.<br />
Et essendo da vigilia mista fra ova et altri cibi di cascio et pesce non si passi il<br />
numero di otto vivande fino in dieci in tutto et simil numero si osservi nelle altre<br />
vigilie di precetto.<br />
Eccettuandosi però nelli alloggi di qualche signor forastiero con tittolo d’illustre<br />
o di reverendissimo o maggiore.<br />
Delle spese per li mortorii<br />
Nelli mortorii non si vestino da duolo altri che gli ascendenti o descendenti,<br />
maschi o femine del morto.<br />
Né si diano berette con veli o senza o veli alle donne oltre quelle di casa salvo alli<br />
attinenti et attinente in primo grado di ragione cannonica et agli estranei fuori di<br />
casa serventi maschi più che a quattro sino in sei persone.<br />
Non si attachino armi per le contrade e nelle chiese né si faccino cattafalchi o<br />
palchi rilevati al tempo del<strong>la</strong> sepoltura o nell’esequie et simile per morte d’alcuno di<br />
che grado et qualità si voglia.<br />
Et in ciascuno delle sopradetti casi prohibiti tacita o espressamente si comanda<br />
che non sia chi ardisca di contravenire sotto pena del<strong>la</strong> perdita del vestimento o<br />
col<strong>la</strong>na, anello o altra cosa che fosse contro <strong>la</strong> forma sopradetta et di x scudi <strong>la</strong> prima<br />
volta che sarà controvenuto, <strong>la</strong> seconda volta di venti et successivamente da indi<br />
in poi del<strong>la</strong> moltiplicazione a proportione di ciascuna volta applicata per un quarto<br />
al<strong>la</strong> reverenda camera apostolica, un quarto a luochi pii da distribuirsi da magnifici<br />
signori conservatori et antiani per il tempo et non altrimenti, l’altro quarto all’essequutore,<br />
il quale sarà tenuto secreto; e più si prohibisce a tutti li mercanti il poter<br />
vendere oro o argento fi<strong>la</strong>to, ricami et simili, tanto in poca quanto in assai somma<br />
et a tutti li sarti, orefici et artegiani non ne possano <strong>la</strong>vorare sotto <strong>la</strong> pena di X scudi<br />
per ciascuna volta contrafaranno et d’applicarsi come di sopra et di più di tre tratti<br />
di corda da darseli irremissibilmente, et il tutto si debba porre in essequutione dopo<br />
<strong>la</strong> publicatione del presente ordine senza di<strong>la</strong>tione di tempo.
368 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Et perché si vede di quanto danno sia a coloro che <strong>la</strong>sciando <strong>la</strong> propria casa vanno<br />
alle hostarie et bettole a bere et mangiare di dove nasce molti inconvenienti,<br />
s’ordina, statuisce et comanda che nessuna persona che habbi moglie o figliuoli o<br />
famiglia nel<strong>la</strong> città di Cesena, di qualunque stato, grado, conditione voglia essere o<br />
sian che da mo’ innanci ardisca o presuma d’andare a bere et mangiare alle hostarie,<br />
cannave et bettole in quale si voglia modo, sotto pena di tre tratti di corda da darseli<br />
in publico per ciascuna volta sarà contrafatto ad arbitrio del signor governatore.<br />
P<strong>la</strong>cent suprascripta capitu<strong>la</strong> et mandamus servari omnia et singu<strong>la</strong><br />
Chr. arch. pr.<br />
Datum Ravennae die 30 maii 1584.<br />
Loco Sigilli<br />
Mercurius Sebastianius secretarius.
MODENA<br />
a cura di Enrica Coser
INTRODUZIONE<br />
La prima attestazione documentata dell’esistenza a Modena di un governo<br />
di tipo conso<strong>la</strong>re risale all’anno 1135 1 , ma si ritiene del tutto probabile<br />
che tale istituto, il più tipico tra le cariche dell’amministrazione dei comuni<br />
medievali italiani, seppure con un’altra denominazione o in qualche forma<br />
provvisoria, fosse alquanto anteriore a questa data 2 .<br />
Nel corso del secolo XIII al<strong>la</strong> guida del movimento comunale (anche se<br />
in alternanza con l’istituzione conso<strong>la</strong>re fino al 1215) si consolidò <strong>la</strong> figura<br />
del podestà cittadino, che veniva scelto annualmente dal consiglio generale,<br />
e che rispecchiava nell’orientamento politico le tendenze di quelle famiglie<br />
nobili da cui egli stesso proveniva. L’elemento “popo<strong>la</strong>re” non godeva infatti<br />
del<strong>la</strong> partecipazione effettiva al governo, nonostante <strong>la</strong> progressiva ascesa<br />
delle corporazioni d’arte verso gli istituti dell’amministrazione cittadina e <strong>la</strong><br />
presenza di mercanti e artigiani all’interno del consiglio generale, che raggiunse<br />
<strong>la</strong> proporzione di un terzo nel 1220, consentendo che dal 1229 i capi<br />
delle società delle arti e mestieri entrassero a far parte del consiglio generale<br />
del comune.<br />
La sconfitta, inferta da Bologna nel 1249 a Fossalta alle truppe imperiali<br />
di Federico II, determinò una divisione all’interno delle famiglie nobili modenesi,<br />
schierate fino ad allora a favore dell’imperatore e divise adesso tra<br />
guelfi e ghibellini, cui facevano rispettivamente capo le famiglie degli Aigoni<br />
e dei Grasolfi. L’inasprimento dunque delle lotte tra le fazioni del ceto aristocratico<br />
portò nello stesso anno al<strong>la</strong> costituzione di una Societas populi, che<br />
sancì l’ingresso e <strong>la</strong> partecipazione dei rappresentanti delle organizzazioni<br />
popo<strong>la</strong>ri al governo cittadino. Nel 1271 furono istituiti i XXIV difensori del-<br />
1 G. TIRABOSCHI, Storia dell’augusta badia di S. Silvestro e di Nonanto<strong>la</strong>, II, Modena<br />
1785, p. 245.<br />
2 P. BREZZI, Il comune medievale di Modena (1115 - 1290), in Storia Illustrata di Modena,<br />
I, Modena-Mi<strong>la</strong>no 1990, pp. 241-260.
372 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
<strong>la</strong> libertà del popolo e nel 1280 venne fondata, in funzione antimagnatizia, <strong>la</strong><br />
“Società generale del popolo”, un’organizzazione militarmente organizzata e<br />
artico<strong>la</strong>ta.<br />
Di fronte al processo di espansione popo<strong>la</strong>re oramai in atto in una situazione<br />
politica, che vedeva <strong>la</strong> parte guelfa degli Aigoni, di<strong>la</strong>niata dalle lotte<br />
intestine tra <strong>la</strong> fazione degli Intrinseci e quel<strong>la</strong> degli Estrinseci, gli Aigoni<br />
Intrinseci, con il sostegno di molti nobili modenesi, furono indotti a cercare<br />
un appoggio verso l’esterno. Fu così che nel dicembre del 1288 offrirono ad<br />
Obizzo II d’Este, signore di Ferrara e grande sostenitore del partito guelfo, il<br />
dominio del<strong>la</strong> città 3 . Con <strong>la</strong> signoria di Obizzo fu ristabilita almeno temporaneamente<br />
<strong>la</strong> pace, ma con <strong>la</strong> sua morte e <strong>la</strong> successione del nuovo signore<br />
Azzo VIII si riaccesero le antiche discordie, che nel 1306 provocarono <strong>la</strong> caduta<br />
del dominio estense.<br />
Fu allora ricostituito un governo autonomo, che venne denominato Respublica<br />
Mutinensis, e che segnò il tentativo da parte dei ceti popo<strong>la</strong>ri di ripristinare<br />
il comune duecentesco. Ma ben presto si riaccesero le ostilità tra le fazioni<br />
del ceto aristocratico, e nell’arco di pochi anni <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sse magnatizia legata<br />
al partito filoimperiale e alleata con gli esponenti del<strong>la</strong> nobiltà locale prese<br />
il sopravvento e s’impadronì dei vertici dirigenziali dell’istituto comunale.<br />
Nel 1311 l’imperatore Enrico VII pose <strong>la</strong> città ed il suo contado sotto <strong>la</strong><br />
sua protezione e nominò Francesco Pico, esponente del<strong>la</strong> fazione filoimperiale,<br />
suo vicario, offrendogli in feudo il territorio mirandolese. Per circa un<br />
trentennio si verificò l’alternanza di vari governi, da quello dei vicari imperiali<br />
Pico del<strong>la</strong> Mirando<strong>la</strong> e Passerino Bonacolsi, a quello del legato pontificio<br />
Bertrando del Poggetto, dal 1327 al 1328, cui fecero seguito i legati regi<br />
Guido e Manfredo Pio, che ressero <strong>la</strong> città dal 1329 al 1336, anno in cui gli<br />
Estensi instaurarono nuovamente il loro potere signorile su Modena.<br />
Il ritorno ufficiale degli Estensi fu sancito da un accordo scritto, nel quale<br />
i due vicari cittadini cedettero Modena, in cambio, oltre ad altri privilegi,<br />
del dominio su Carpi 4 .<br />
Da quel momento <strong>la</strong> sorte di Modena fu legata alle vicende politiche cui<br />
presero parte gli Estensi residenti a Ferrara.<br />
Nel 1402, anno del<strong>la</strong> morte di Gian Galeazzo Visconti, Nicolò d’Este, vicario<br />
di papa Bonifacio IX, fu nominato capitano generale delle milizie ecclesiastiche,<br />
schierate a fianco del<strong>la</strong> Repubblica di Venezia contro Mi<strong>la</strong>no. Furo-<br />
3 C. VICINI-BARTOLAZZI, La caduta del dominio estense a Modena nel 1306, in Respublica<br />
Mutinensis, a cura di E.P. VICINI, Mi<strong>la</strong>no 1929, pp. XIII-XXXIX.<br />
4 R. RINALDI, Modena nel Trecento, in Storia Illustrata di Modena, I, Modena-Mi<strong>la</strong>no<br />
1990, pp. 381-400.
Modena 373<br />
no questi gli anni delle lotte contro Ottobono Terzi, che, ex condottiero visconteo<br />
e capo del<strong>la</strong> fazione ghibellina, occupava Parma (nel 1404) e minacciava<br />
le città di Reggio e Modena. Dopo <strong>la</strong> sua uccisione nel 1409, presso Rubiera,<br />
Nicolò d’Este fu proc<strong>la</strong>mato signore di Ferrara, Modena, Reggio e Parma<br />
e nel 1452 Modena divenne città ducale, con il conferimento a Borso d’Este,<br />
da parte dell’imperatore Federico III, del titolo di duca.<br />
A questi avvenimenti fece seguito un lungo periodo di pace interrotto<br />
per un biennio (1482-1484) dalle lotte contro Venezia, che minacciava gli<br />
stati Estensi.<br />
Nel 1506, papa Giulio II, con l’aiuto dei Francesi, aveva cacciato da Bologna<br />
Giovanni Bentivoglio ed aveva sostenuto il conflitto contro Venezia voluto<br />
dal<strong>la</strong> lega di Cambrai (1508), che si concluse con <strong>la</strong> sconfitta di Venezia, inferta<br />
dalle truppe del<strong>la</strong> lega ad Agnadello (1509). Ma appena conclusa <strong>la</strong> pace con<br />
Venezia, Giulio II cambiò fronte e si scagliò contro i francesi, alleati di Alfonso<br />
II. Nel 1510 le truppe papali entrarono a Modena, ma un anno dopo Giulio II<br />
consegnava <strong>la</strong> città nelle mani dell’imperatore Massimiliano I. Il successore papa<br />
Leone X, nel 1514, <strong>la</strong> ricomprò dietro il pagamento di 40.000 scudi 5 . Nel<br />
1527, in seguito al rovesciamento dell’autorità ecclesiastica conseguente al<br />
“Sacco di Roma”, Alfonso I riuscì a rientrare in possesso di Modena. Il passaggio<br />
di Modena agli Estensi e <strong>la</strong> conclusione del<strong>la</strong> dominazione papale sul<strong>la</strong> città<br />
furono sanciti con un arbitrato dell’imperatore Carlo V il 21 aprile 1531 6 .<br />
Nel 1597/1598 Cesare d’Este, indotto da papa Clemente VII a rinunciare<br />
al dominio su Ferrara e sui territori del<strong>la</strong> Romagna, trasferì a Modena <strong>la</strong><br />
capitale dello Stato Estense.<br />
La più antica testimonianza a Modena di una normativa contro il lusso è<br />
contenuta negli statuti comunali del 1327 7 . Redatti in quel periodo intermedio<br />
di reggenza ecclesiastica, che si instaurò a seguito del<strong>la</strong> dominazione<br />
del<strong>la</strong> signoria dei Bonacolsi e che ebbe fine con il ritorno degli Estensi a<br />
Modena nel 1336, costituiscono il più antico corpo statutario conservatosi<br />
5 L. CHIAPPINI, Gli Estensi, Varese 1967, pp. 379-381.<br />
6 A. BIONDI, Modena tra paci e guerre nei <strong>secoli</strong> XV e XVI, in Storia Illustrata di Modena,<br />
II, Modena-Mi<strong>la</strong>no 1990, pp. 401-420.<br />
7 Riguardo al<strong>la</strong> legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong> modenese, si può vedere anche: C. CAMPORI, Condizioni<br />
del<strong>la</strong> città, leggi suntuarie ed altre, in Del governo a comune in Modena secondo gli statuti<br />
del 1327 ed altri documenti sincroni, I, Modena 1864, cap. VIII, pp. 4-85; M. MUZZINI,<br />
La moda femminile del Quattrocento in Emilia, tesi di <strong>la</strong>urea, Università degli Studi di Parma,<br />
Facoltà di Magistero, Corso di Laurea in Materie Letterarie, rel. F. Brambil<strong>la</strong> Ageno,<br />
a.a. 1970-71.
374 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
in forma completa. Non sono invece giunti fino a noi i primi statuti cittadini,<br />
risalenti ai primi anni del Duecento, di cui peraltro ci fornisce qualche<br />
testimonianza il codice del sec. XIII intito<strong>la</strong>to Registrum privilegiorum, concessionum,<br />
pactorum et scripturarum ad comunem Mutine pertinentium, conservato<br />
presso l’archivio storico comunale, un cartu<strong>la</strong>rio che raccoglie le copie<br />
autentiche di privilegi, concessioni imperiali ed altre scritture di pertinenza<br />
del comune modenese dal 969 al 1260, tra cui appunto alcune rubriche<br />
statutarie re<strong>la</strong>tive agli estimatori del 1225-1228. Agli anni 1306-1307<br />
risalgono gli statuti riuniti nel codice intito<strong>la</strong>to Respublica Mutinensis, che<br />
contiene le provvigioni e riformagioni del consiglio del popolo dal 1306 al<br />
1307, gli statuti del governo provvisorio e le deliberazioni del consiglio dei<br />
quattrocento del 1306. Le disposizioni statutarie riguardano perlopiù <strong>la</strong> figura<br />
del capitano del popolo e <strong>la</strong> difesa dell’autonomia del governo “popo<strong>la</strong>re”<br />
contro il signore estense 8 .<br />
Gli statuti cittadini del 1327 furono dunque accolti dagli Este, una volta<br />
riacquistato il dominio di Modena nel 1336, e rimasero in vigore, con aggiunte<br />
e riforme che risalgono al 1403, fino al 1420 quando fu emanato un<br />
nuovo corpus statutario. Numerose sono le rubriche ivi contenute di argomento<br />
suntuario. Riguardano le limitazioni delle cerimonie nuziali e di<br />
quelle funebri, gli abiti ed ornamenti delle serve ed in generale delle donne.<br />
A questo proposito partico<strong>la</strong>rmente interessante, per quanto concerne l’estensione<br />
del<strong>la</strong> normativa, si dimostra <strong>la</strong> rubrica CLXXVII contenuta nel libro<br />
IV. Il testo del<strong>la</strong> rubrica, che si presenta interamente cassato, rimanda<br />
ad una lunga nota in minusco<strong>la</strong> notarile nel margine inferiore del<strong>la</strong> carta, in<br />
cui viene riportata <strong>la</strong> trascrizione di una provvigione degli anziani e sapienti,<br />
organo deliberativo del comune di Modena, dove, rispetto al<strong>la</strong> normativa<br />
precedente, tali limitazioni non avrebbero avuto luogo «in aliqua muliere<br />
que sit uxor vel de familia alicuius nobilis et de numero nobilium et potentum<br />
civitatis Mutine vel districtus et que continue habitet et continuam faciat<br />
residenciam cum aliquo nobili vel potenti vel predictis in domibus habitationum<br />
dictorum nobilium vel potentum».<br />
All’interno del codice, che contiene gli statuti del 1327 re<strong>la</strong>tivi ai giudici<br />
delle vettovaglie, si trovano ben tre provvigioni dei sapienti di Modena del<br />
1365 riguardanti il divieto alle donne di portare più di cinque once d’oro o<br />
d’argento ad ornamento delle vesti, né alcuna per<strong>la</strong> o pietra preziosa sul capo<br />
o sul dorso, così come il portare vesti foderate o profi<strong>la</strong>te di vaio.<br />
8 G. DOTTI MESSORI, Modena, in Repertorio degli statuti comunali <strong>emilia</strong>ni e romagnoli<br />
(secc. XII-XVI), a cura di A. VASINA, II, Roma 1998 (Istituto storico italiano per il Medio<br />
Evo, Fonti per <strong>la</strong> storia dell’Italia medievale, Subsidia, 6**), pp. 103-114.
Modena 375<br />
È da precisare che <strong>la</strong> documentazione riguardante l’attività del consiglio<br />
cittadino, giunta fino a noi, presenta una vasta <strong>la</strong>cuna per il periodo che va<br />
dal 1329 al 1412 9 .<br />
La presenza di più codici contenenti <strong>la</strong> redazione degli statuti del 1327<br />
ha dettato <strong>la</strong> necessità di dare ragione, attraverso <strong>la</strong> loro col<strong>la</strong>zione, delle varianti<br />
più significative del testo di ciascuna rubrica.<br />
Gli statuti del 1420 contengono un’unica rubrica di argomento suntuario<br />
e si riferisce alle vesti e agli ornamenti delle donne, dal<strong>la</strong> quale vengono<br />
dispensate le mogli di militari, dottori e nobili e di cittadini «artes machanichas<br />
non exercentium et viventium more nobili». Ma questa normativa (che<br />
ritroviamo anche nel<strong>la</strong> edizione del 1590 degli statuti del 1547) viene ampliata<br />
da una provvigione del 30 aprile 1420, presente all’interno del codice<br />
statutario, ed estesa a tutte le donne di qualunque stato e condizione.<br />
È dell’agosto del 1537 <strong>la</strong> grida emanata da Ercole II, nel<strong>la</strong> quale il duca<br />
vieta ai cittadini modenesi di portare ornamenti d’oro o d’argento, mentre<br />
impone a coloro che possiedono «mu<strong>la</strong>, carreta o cocchio» di tenere un<br />
buon cavallo, del<strong>la</strong> “misura” stabilita dagli ufficiali preposti al<strong>la</strong> gabel<strong>la</strong>.<br />
In realtà si tratta del<strong>la</strong> stessa grida emanata per <strong>la</strong> città di Ferrara lo stesso<br />
5 agosto 1537 10 , <strong>la</strong> cui redazione era stata evidentemente estesa e riadattata<br />
al<strong>la</strong> città di Modena.<br />
Sul finire del quarto decennio del secolo XVI l’attività consiliare dei conservatori<br />
11 del comune di Modena attesta una partico<strong>la</strong>re attenzione riguardo<br />
al<strong>la</strong> normativa <strong>suntuaria</strong>, probabilmente anche per effetto dell’attività dei<br />
predicatori. Nel<strong>la</strong> seduta del 12 aprile 1549 <strong>la</strong> necessità di frenare il lusso<br />
nei “costumi” dei cittadini modenesi è sancita dal<strong>la</strong> presenza in città del predicatore<br />
Boniforte da Pavia, frate agostiniano, cui i conservatori fanno chiaramente<br />
riferimento: «Habentes quotidie vocem Domini in auribus nostris<br />
per verbum reverendi patris fratris Boniforti de Papia Augustiane religionis<br />
predicatoris famosissimi». Presenza attestata anche da Tommasino de’ Bianchi<br />
nel<strong>la</strong> sua Cronaca, che denuncia il grande richiamo di cittadini suscitato<br />
9 A tal proposito si veda A. BIONDI, Per una storia dell’attività consiliare nel Comune di<br />
Modena dal Medioevo al<strong>la</strong> fine dell’Antico Regime (1796), introduzione storica a I registri delle<br />
deliberazioni consiliari del Comune di Modena dal XIV al XVIII secolo, Inventario a cura di<br />
C. LIOTTI - P. ROMAGNOLI, in «Atti e inventari dell’Archivio Storico», Col<strong>la</strong>na diretta da A.<br />
BORSARI, Modena 1987, IV, pp. 10-43.<br />
10 AS MO, Archivio segreto estense, Cancelleria Ducale, Registri di gride manoscritti, b. 2,<br />
reg. 1534-1558, “Grida d’oro, cochi et cavali”, cc. 22r-23v.<br />
11 Nel 1510 il nome dei sapienti venne cambiato con quello di conservatori, per indicare<br />
il consiglio cittadino, organo rappresentativo del comune a fronte del signore estense. A.<br />
BIONDI, Per una storia dell’attività consiliare... cit., p. 26.
376 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
dalle predicazioni del padre agostiniano: «et ha avuto più de persone 2000<br />
et g’è stato el Signor Governatore, podestà e massare et altre persone honorevole<br />
(...) questa quaresima in Domo ha fatto belisima predica (...) et g’è<br />
stato assaissime persone et de ogni sorte» 12 .<br />
In seno al consiglio furono dunque eletti otto cittadini («venerunt ad<br />
electionem multorum civium (...) qui habeant facultatem moderandi et limitandi…»)<br />
preposti al<strong>la</strong> limitazione delle pompe negli ornamenti dei vestiti,<br />
nei convivi e nelle doti. Il testo del<strong>la</strong> “moderazione” è conservato presso <strong>la</strong><br />
Biblioteca Estense, tra le carte di Giovanni Maria Barbieri 13 , nell’“Autografoteca<br />
Campori”, una raccolta di circa centoventimi<strong>la</strong> lettere autografe di<br />
personaggi illustri o comunque notevoli dei secc. XV-XIX 14 .<br />
Nel 1563, «allo esempio di Vinegia, di Bologna et l’altre buone città», i<br />
conservatori mettono a punto una riforma circa <strong>la</strong> moderazione delle pompe<br />
da far pubblicare sotto l’autorità del duca o del governatore. La grida<br />
venne pubblicata il 12 ottobre 1563 15 con l’approvazione del governatore e<br />
l’anno dopo come grida ducale. Questo è quanto si evince dalle sedute consiliari<br />
di quegli anni. La documentazione giunta fino a noi re<strong>la</strong>tiva a questa<br />
grida non è del tutto completa soprattutto per quanto concerne <strong>la</strong> redazione<br />
del 1564, che probabilmente si può ricondurre al testo manoscritto presente<br />
tra gli autografi del Barbieri, nell’“Autografoteca Campori”. Come si<br />
evince dal proemio, si tratta del<strong>la</strong> redazione approvata dal duca Alfonso II,<br />
il quale «si è degnato di approvare et confirmare <strong>la</strong> presente riforma et anchora<br />
di far pubblicare...»; risulta tuttavia irreperito l’esemp<strong>la</strong>re a stampa<br />
del<strong>la</strong> grida ducale.<br />
12 TOMMASINO DE’ BIANCHI detto DE’ LANCELLOTTI, Cronaca Modenese, in «Monumenti<br />
di Storia Patria delle Provincie Modenesi», Serie delle Cronache, Parma 1862-1884,<br />
XI, pp. 27, 29.<br />
13 Cancelliere perpetuo del comune di Modena dal 1560 al 1574. A. BIONDI, Giovanni<br />
Maria Barbieri, un umanista al servizio del Comune, introduzione a Giovanni Maria Barbieri,<br />
Cronica delli Livelli del<strong>la</strong> Illustrissima Comunità di Modona (1570), a cura di R. VALENTI-<br />
NI, in «Quaderni dell’Archivio Storico», Col<strong>la</strong>na diretta da A. BORSARI, Modena 1994, II,<br />
pp. 3-9.<br />
14 Le raccolte Campori all’Estense. Mostra antologica nel primo centenario del<strong>la</strong> morte di<br />
Giuseppe Campori (1887-1987), a cura di A. CHIARELLI, P. DI PIETRO LOMBARDI, E. MAN-<br />
ZINI, P. ORTOLANI, A.R. VENTURI, Modena 1988, pp. V-IX.<br />
15 L’unico esemp<strong>la</strong>re a stampa del 1563 si trova presso <strong>la</strong> Biblioteca Estense all’interno<br />
del<strong>la</strong> Raccolta Campori. Fu riedito da Matteo Campori nel 1914 (M. CAMPORI, Di una rarissima<br />
grida a stampa dell’anno 1563 intito<strong>la</strong>ta “Moderatione circa <strong>la</strong> pompa de i vestimenti,<br />
de i conviti, et de i funerali da osservarsi nel<strong>la</strong> città di Modona”, estratto da «Atti e Memorie<br />
del<strong>la</strong> R. Deputazione di Storia Patria delle Provincie Modenesi», V, IX (1914), pp. 1-6).
Modena 377<br />
Nel<strong>la</strong> normativa <strong>suntuaria</strong> del secolo XVI venne posta l’attenzione su due<br />
categorie di cittadini fino ad allora non contemp<strong>la</strong>ti da tale materia. Si tratta<br />
degli ebrei e delle meretrici. La grida del 1549 dedica loro un intero capitolo,<br />
il decimo, nel quale vengono proibiti alle meretrici e a «tutte le donne viventi<br />
dishonestamente» ed agli ebrei oro, argento, gioie ed abiti di seta e di<br />
velluto, eccezion fatta per gli ebrei, uomini o donne, solo se porteranno «un<br />
segno evidente, come sarebbe a dire una lettera o segno nelli petti loro di color<br />
giallo o azuro, gli sia concesso portare ogni ornamento, ogni veste et<br />
ogni foggia al loro arbitrio». Nel<strong>la</strong> grida emanata da Alfonso II il 19 marzo<br />
1570 16 viene fatto obbligo agli ebrei di portare quale segno distintivo una<br />
cordicel<strong>la</strong> di colore arancio sugli abiti.<br />
Segno distintivo delle meretrici era costituito dal non andare mai sole per<br />
<strong>la</strong> città, ma a braccetto, portando un paio di guanti in mano, cioè uno ciascuna,<br />
e senza drappo in testa 17 .<br />
Ma dalle limitazioni imposte dalle fonti normative di questo periodo non<br />
furono esclusi nemmeno i rustici. Nel<strong>la</strong> grida del 1563 vengono loro proibiti<br />
oro e argento, mentre si concede alle donne, «mentre sono donzelle o spose<br />
per lo primo anno» di portare al collo coralli purché non superino il valore<br />
di dieci lire. Lo stesso Tommasino de’ Bianchi <strong>la</strong>menta il vestire troppo<br />
pomposo dei contadini in una sua lunga supplica del 1538 indirizzata al duca,<br />
del<strong>la</strong> quale si fornisce <strong>la</strong> trascrizione in appendice.<br />
Enrica Coser<br />
L’elenco delle fonti consultate è il seguente:<br />
* Statuti: ASC MO, “Respublica Mutinensis” (1306-1307); ASC MO, “Statuta<br />
civitatis Mutine anno 1327 reformata”; ASC MO, “Statutorum Mutine liber<br />
quartus” (1327-1414); ASC MO, “Statuta comunis Mutine spectantia ad officium<br />
iudicis super victualibus et extraordinariis deputati” (1327-1521); ASC<br />
MO, “Statuta Mutine” (1420-1498); Statuta e provisiones stampati mandato magnificorum<br />
dominorum sapientum exemp<strong>la</strong>ri ex camera Comunis sumpto opera et<br />
impensis (...) Antonii Mischomini et Dominici Richozoli, Modena 1487/8; Libri<br />
quinque statutorum inclytae civitatis Mutinae, Johannes de Nicolis Mutinensis excudebat,<br />
Modena 1547; Libri quinque statutorum inclytae civitatis Mutinae, cum<br />
reformationibus, additionibus ac tribus locupletissimis indicibus, denuo in lucem<br />
aediti, Mutinae, apud Paulum Gadaldinum, Anno ab orbe redempto 1590.<br />
16 AS MO, Archivio per materie, Ebrei, b. 14/a.<br />
17 TOMMASINO DE’ BIANCHI detto DE’ LANCELLOTTI, Cronaca Modenese… cit., IV, p. 436.
378 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
* Provvigioni: ASC MO, “Liber reformationum tempore regiminis Ectoris comitis<br />
de Panico” (1329); ASC MO, “Liber officii camere Sapientum” (1397-<br />
1476); ASC MO, Registri delle deliberazioni consiliari (1412-1599); ASC MO,<br />
Repertori del sec. XVII: Capette degli atti del<strong>la</strong> comunità (per gli anni 1412-<br />
1546), Index memorabilium comunitatis Mutine (per gli anni 1552-1735); ASC<br />
MO, “Magna massa populi civitatis Mutine” (1261-1469); ASC MO, Liber<br />
instrumentorum (1563); ASC MO, Ex actis illustrissimi consilii Mutine (1563,<br />
1564, 1569).<br />
* Gride: AS MO, Archivio segreto estense, Cancelleria sez. generale, Gridario (1350-<br />
1628); AS MO, Archivio segreto estense, Cancelleria sez. generale, Decreti e chirografi<br />
sciolti (1382-1600); AS MO, Archivio segreto estense, Cancelleria sez. generale,<br />
Statuti, Capitoli, Grazie (Ferrara, Modena, Mirando<strong>la</strong>, Carpi, Sassuolo); AS MO,<br />
Archivio segreto estense, Cancelleria sez. generale, Esenzioni e privilegi (1417-1658);<br />
AS MO, Documenti di stati e città; AS MO, Archivio segreto estense, Rettori dello<br />
Stato - Modena, 10 “Documenti riguardanti Modena” (1510-1527), 101 “Statuti,<br />
capitoli e grazie, decreti” (1527-1772), 103 “Gride manoscritte” (1529-<br />
1597), 104-105 “Documenti riguardanti Modena” (1598-1770 e secc. XVI-<br />
XVIII), 106-107 “Documenti e carteggi vari riguardanti Modena” (1527-1625 e<br />
secc. XVI-XVIII); Provvisioni, decreti, instromenti, Gratie, Litere, Capitoli & altre<br />
cose degne di memoria a beneficio del<strong>la</strong> Magnifica città di Modona. Raccolte insieme<br />
novamente dalli suoi Archivi, & veri originali, Modona, stampate per Giovanni<br />
de Nicoli nell’anno 1544; BE MO, Autografoteca Campori, “Barbieri Giammaria”<br />
(1549, [1563-1564]); Moderatione circa <strong>la</strong> pompa de i vestimenti, dei conviti et dei<br />
funerali da osservarsi nel<strong>la</strong> città di Modona, Modena, [Eredi di C. Gadaldino],<br />
1563; Reformationes nonnullorum statutorum inclytae civitatis Mutinae, Mutinae,<br />
Apud Paulum Gadaldinum, & Fratres, MDLXX; Reformationes statutorum novorum<br />
inclytae civitatis Mutinae (1536-1575), s.l., s.e., [1575]; Gride ducali, provisioni,<br />
gratie et ragioni del<strong>la</strong> città di Modona: et da osservarsi in essa. Nuovamente<br />
date in luce, In Modona, [Paolo Gadaldino, 1575]; Statuta et ordinationes ad publicum<br />
totius civitatis beneficium atque ad communem singulorum districtualium<br />
utilitatem spectantia, Mutinae, Paolo Gadaldino, [1577]; Libro delle provvisioni,<br />
decreti, instromenti, gratie, ordini, ragioni et altre cose degne di memoria per beneficio<br />
del<strong>la</strong> magnifica città di Modena. Ristampato di nuovo con molte additioni trovate<br />
e tolte dai suoi veri originali in diversi luoghi, in Modona, per Paolo Gadaldino,<br />
1578; Gridario. Collezione fittizia di bandi, editti, provvisioni, avvisi e notificazioni<br />
re<strong>la</strong>tive al<strong>la</strong> città di Modena e in parte a quel<strong>la</strong> di Ferrara stampati da vari tipografi,<br />
dal 1500 al 1777; ASC MO, “Raccolta delle provisioni concernenti al<strong>la</strong><br />
Comunità e a’ Cittadini di Modena” (1560 al 1760); ASC MO, “Libro dalle<br />
grida del ano MDLXVI et MDLXVII MDLXVIII”.<br />
* Altri fondi: AS MO, Disegni e stampe, 69, 89; AS MO, Archivio per materie,<br />
Letterati, b. 31, fasc. “Lancellotti Tommasino”; AS MO, Archivio per materie,<br />
Appendice, “Usi e costumi”; AS MO, Archivio per materie, “Ebrei”, b. 14/a; AS<br />
MO, Camera ducale estense, Amministrazione del<strong>la</strong> Casa, Guardaroba.
Modena 379<br />
* Cronache: JACOPINO DE’ BIANCHI detto DE’ LANCELLOTTI, Cronaca Modenese,<br />
Parma 1861 (Monumenti di storia Patria delle Provincie Modenesi, Serie delle<br />
Cronache, I); TOMMASINO DE’ BIANCHI detto DE’ LANCELLOTTI, Cronaca Modenese,<br />
Parma 1862-84 (Monumenti di storia Patria delle Provincie Modenesi,<br />
Serie delle Cronache, II/XIII); L. VEDRIANI, Historia dell’antichissima città di<br />
Modena, 2 voll., Modena 1666-1667; Cronache modenesi di Alessandro Tassoni,<br />
di Giovanni da Bazzano e di Bonifazio Morano, a cura di L. VISCHI, T. SANDON-<br />
NINI, O. RASELLI, Modena 1888 (Monumenti di storia Patria delle Provincie<br />
Modenesi, Serie delle Cronache, XV); F. PANINI, Cronica del<strong>la</strong> città di Modena.<br />
Historia di Casa Boschetta. Poesie, a cura di R. BUSSI e R. MONTAGNANI, in Materiali<br />
per <strong>la</strong> storia di Modena medievale e moderna, cronache cinquecentesche di<br />
Leonello Beliardi, Andrea Todesco e Francesco Panini, I, Modena 1978; A. TODE-<br />
SCO, Annali del<strong>la</strong> città di Modena (1501-1547), a cura di R. BUSSI eR. MONTA-<br />
GNANI, in Materiali per <strong>la</strong> storia di Modena medievale e moderna, cronache cinquecentesche<br />
di Leonello Beliardi, Andrea Todesco e Francesco Panini, II, Modena<br />
1979; L. BELIARDI, Cronaca del<strong>la</strong> città di Modena (1512-1518), a cura di A.<br />
BIONDI e M. OPPI, in Materiali per <strong>la</strong> storia di Modena medievale e moderna, cronache<br />
cinquecentesche di Leonello Beliardi, Andrea Todesco e Francesco Panini, III,<br />
Modena 1981; GIOVAN BATTISTA SPACCINI, Cronaca di Modena, anni 1588-<br />
1602, a cura di A. BIONDI, R. BUSSI, C. GIOVANNINI, Modena 1993 (Materiali<br />
per <strong>la</strong> storia di Modena medievale e moderna, X); GIOVANNI MARIA BARBIERI,<br />
Cronica delli livelli del<strong>la</strong> illustrissima comunità di Modona (1570), a cura di R.<br />
VALENTINI, Modena 1994 (Quaderni dell’Archivio Storico Comunale di Modena,<br />
col<strong>la</strong>na diretta da A. Borsari, II); GIOVAN BATTISTA SPACCINI, Cronaca di<br />
Modena, anni 1603-1611, a cura di A. BIONDI, R. BUSSI, C. GIOVANNINI, Modena<br />
1999 (Materiali per <strong>la</strong> storia di Modena medievale e moderna, XV).<br />
* Statuti del territorio: Castel<strong>la</strong>ro: AS MO, Archivio segreto estense, Cancelleria sez.<br />
generale, Statuti, Capitoli, Grazie, b. 9, fasc. 19, Statuti (1476); Fanano: rubricario<br />
degli statuti (1578) edito a cura di G. DOTTI MESSORI in Repertorio degli statuti<br />
comunali <strong>emilia</strong>ni e romagnoli (secc. XII-XVI), a cura di A. VASINA, II, Roma<br />
1998 (Istituto storico italiano per il Medio Evo, Fonti per <strong>la</strong> storia dell’Italia medievale,<br />
Subsidia, 6**), pp. 128-129; Finale Emilia: rubricario degli statuti (sec.<br />
XIV) edito a cura di C. FRISON in Repertorio degli statuti comunali… cit., pp.<br />
132-137; Fiumalbo: F. JACOLI, Statuti di Fiumalbo nel Frignano, 1401-1527, in<br />
«Atti e Memorie del<strong>la</strong> Deputazione di storia patria per le province Modenesi», s.<br />
V, VI (1910), pp. 159-175; Frignano: Statuta et ordinamenta comunis et populi<br />
Fregnani, a cura di F. JACOLI e A. SORBELLI, in Statuti dell’Appennino tosco-modenese,<br />
Corpus statutorum italicorum, II, Roma 1913; Maranello: A. LODI - A.<br />
SPAGGIARI, Statuti del Maranello nel 1475, in «Biblioteca del<strong>la</strong> Deputazione di<br />
storia patria per le province Modenesi», n.s., 29, Modena 1975; Medo<strong>la</strong>: rubricario<br />
degli statuti (1461) edito a cura di R. RINALDI in Repertorio degli statuti comunali…<br />
cit., pp. 149-153.; Mirando<strong>la</strong>: Statuti del<strong>la</strong> Terra del Comune del<strong>la</strong> Mirando<strong>la</strong><br />
e del<strong>la</strong> Corte di Quaranto<strong>la</strong> riformati nel MCCCLXXXVI, voltati dal <strong>la</strong>tino<br />
nell’italiana favel<strong>la</strong>, in «Memorie storiche del<strong>la</strong> città e dell’antico ducato del<strong>la</strong>
380 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Mirando<strong>la</strong> pubblicate per cura del<strong>la</strong> Commissione Municipale di Storia Patria e<br />
di Arti Belle del<strong>la</strong> Mirando<strong>la</strong>», VI, Mirando<strong>la</strong> 1888; Montecuccolo: rubricario<br />
degli statuti (1488) edito a cura di R. RINALDI in Repertorio degli statuti<br />
comunali… cit., pp. 159-165; Montegibbio: rubricario di Capitoli, provisioni et<br />
ordini facti et compil<strong>la</strong>ti per li homini del comune di Montezibio (1494) edito a cura<br />
di L. PARISINI in Repertorio degli statuti comunali… cit., p. 167; Montetortore:<br />
E. TROTA, Gli statuti del<strong>la</strong> podesteria di Montetortore (1485), in «Atti e Memorie<br />
del<strong>la</strong> Deputazione di storia patria per le province Modenesi», s. XI, XI (1989),<br />
pp. 123-138; Montorso: AS MO, Archivio segreto estense, Cancelleria sez. generale,<br />
Statuti, Capitoli, Grazie, b. 9, fasc. 23, Statuti (1544); Nonanto<strong>la</strong>: rubricario degli<br />
statuti (1419) edito a cura di E. ANGIOLINI in Repertorio degli statuti<br />
comunali… cit., pp. 171-174; Pavullo e Torricel<strong>la</strong>: rubricario degli statuti (1547)<br />
edito a cura di E. ANGIOLINI in Repertorio degli statuti comunali… cit., pp. 175-<br />
176; Riolunato: AS MO, Rettori dello Stato, Frignano, b. 42, Statuti (1492); Roccape<strong>la</strong>go:<br />
Statuti del comune di Roccape<strong>la</strong>go. 1514, in A. GALLI, Roccape<strong>la</strong>go. L’antica<br />
fortezza d’Obizzo, Modena 1980, pp. 97-107; S. Felice sul Panaro: Statuta<br />
inclytae Terrae Sancti Felicis edita in hanc formam Regente pro Ser. D.D. Duce Cesare<br />
Estensi D.N. Perill. D. Io. Francesco Rondinello. Et pro illustri Communitate<br />
existente Massario Ill. D. Cesare Campo, Mutinae, Typis Io. Mariae de Verdis,<br />
1612; Sassuolo: Degli statuti di Sassuolo e di tutto il dominio dell’illustrissimo sig.<br />
Hercole Pio... ridotti da M. Lazaro Fenucci Sassuolese. Libri quattro, Sassuolo, Eredi<br />
di Cornelio Gadaldini, 1562; Sesto<strong>la</strong>: Statuta, provisiones, ordinamenta, magnificae<br />
potestariae Sextu<strong>la</strong>e, seu Frignani nuper reformata et compil<strong>la</strong>ta cum novissimis<br />
provisionibus prolitium diuturnitatibus praecidendis, anno MDXXXVI, Ferrara, per<br />
Franciscum Eubeum de Valentia, 1536; Vaglio: rubricario degli statuti (1527)<br />
edito a cura di E. ANGIOLINI in Repertorio degli statuti comunali… cit., pp. 193-<br />
194; Vigno<strong>la</strong>: Statuti e Leggi per il Marchesato di Vigno<strong>la</strong>, pubblicati a cura del<strong>la</strong><br />
Società Vignolese di Storia Patria ed Arti Belle, Vigno<strong>la</strong> 1877.<br />
* Provvigioni del territorio: Mirando<strong>la</strong>: Gridario Mirandolese ossia raccolta di Gride,<br />
Provvisioni, Decreti Ordini emanati in diverse epoche nell’antico Ducato del<strong>la</strong><br />
Mirando<strong>la</strong>, in «Memorie storiche del<strong>la</strong> città e dell’antico ducato del<strong>la</strong> Mirando<strong>la</strong><br />
pubblicate per cura del<strong>la</strong> Commissione Municipale di Storia Patria e di Arti<br />
Belle del<strong>la</strong> Mirando<strong>la</strong>», X, Mirando<strong>la</strong> 1892.
1327<br />
Statuti<br />
INDICE DELLE FONTI<br />
1.4<br />
ASC MO, Camera segreta, “Statuta civitatis Mutine anno 1327 reformata” (1.4).<br />
Ed.: Statuta civitatis Mutine 1327, a cura di C. CAMPORI, in «Monumenti di Storia<br />
Patria delle Provincie Modenesi», Serie Statuti, XII, I, Parma 1864.<br />
De securitate prestanda de non conducendo ad sposalia civitatis et burgorum<br />
ultra duodecim homines pro parte et requistellis non fiendis (Lib. IV,<br />
Rub. XXVIII, c. 94v)<br />
De camareriis et mulieribus parve conditionis (Lib. IV, Rub. CLXII, c. 110r)<br />
Quod nullus debeat plorare post mortuos nec sedere sub porticu ipsius et<br />
quod mulieres non vadant post mortuos (Lib. IV, Rub. CLXXII, c. 110v)<br />
Que sunt prohibita portari et haberi ad sepulturas mortuorum (Lib. IV,<br />
Rub. CLXXIII, c. 111r)<br />
De non ferenda aliqua muliere mortua super cultram (Lib. IV, Rub.<br />
CLXXIIII, c. 111r)<br />
De non invitando aliquam personam quod vadat ad personam que intraverit<br />
religionem vel fecerit professionem (Lib. IV, Rub. CLXXV, c. 111r-v)<br />
De non tenendo ad nuntias ultra duodecim personas (Lib. IV, Rub.<br />
CLXXVI, c. 111v)<br />
Quod mulieres non portent certas vestes vel coronas (Lib. IV, Rub.<br />
CLXXVII, c. 111v)<br />
1.5<br />
ASC MO, Camera segreta, “Statuta civitatis Mutine anno 1327 reformata” (1.5).<br />
De securitate prestanda de non conducendo ad sposalia civitatis et burgorum<br />
ultra duodecim homines pro parte et requistellis non fiendis (Lib. III,<br />
Rub. LXXVII, c. 90r), vedi 1.4, De securitate prestanda de non conducen-
382 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
do ad sposalia civitatis et burgorum ultra duodecim homines pro parte et<br />
requistellis non fiendis<br />
De camareriis et mulieribus parve conditionis (Lib. IV, Rub. CLXII, c.<br />
111r), vedi 1.4, De camareriis et mulieribus parve conditionis<br />
Quod nullus debeat plorare post mortuos nec sedere sub porticu ipsius et<br />
quod mulieres non vadant post mortuos (Lib. IV, Rub. CLXXII, c. 112v),<br />
vedi 1.4, Quod nullus debeat plorare post mortuos nec sedere sub porticu<br />
ipsius et quod mulieres non vadant post mortuos<br />
Que sunt prohibita portari et haberi ad sepulturas mortuorum (Lib. IV,<br />
Rub. CLXXIII, cc. 112v-113r), vedi 1.4, Que sunt prohibita portari et haberi<br />
ad sepulturas mortuorum<br />
De non ferenda aliqua muliere mortua super cultram (Lib. IV, Rub.<br />
CLXXIIII, c. 113r), vedi 1.4, De non ferenda aliqua muliere mortua super<br />
cultram<br />
De non invitando aliquam personam quod vadat ad personam que intraverit<br />
religionem vel fecerit professionem (Lib. IV, Rub. CLXXV, c. 113r),<br />
vedi 1.4, De non invitando aliquam personam quod vadat ad personam<br />
que intraverit religionem vel fecerit professionem<br />
De non tenendo ad nuntias ultra duodecim personas (Lib. IV, Rub.<br />
CLXXVI, c. 113r-v), vedi 1.4, De non tenendo ad nuntias ultra duodecim<br />
personas<br />
Quod mulieres non portent certas vestes vel coronas (Lib. IV, Rub.<br />
CLXXVII, c. 113v), vedi 1.4, Quod mulieres non portent certas vestes vel<br />
coronas<br />
1.6<br />
ASC MO, Camera segreta, “Statutorum Mutine liber quartus” (1.6).<br />
De camareriis et mulieribus parve conditionis (Rub. CLV, c. 24v), vedi<br />
1.4, De camareriis et mulieribus parve conditionis<br />
Quod nullus debeat plorare post mortuos nec sedere sub porticu ipsius et<br />
quod mulieres non vadant post mortuos (Rub. CLXII, c. 25r-v), vedi 1.4,<br />
Quod nullus debeat plorare post mortuos nec sedere sub porticu ipsius et<br />
quod mulieres non vadant post mortuos<br />
Que sunt prohibita portari et haberi ad sepulturas mortuorum (Rub.<br />
CLXIII, c. 25v), vedi 1.4, Que sunt prohibita portari et haberi ad sepulturas<br />
mortuorum<br />
De non ferenda aliqua muliere mortua super cultram (Rub. CLXIIII, cc.<br />
25v-26r), vedi 1.4, De non ferenda aliqua muliere mortua super cultram<br />
De non invitando aliquam personam quod vadat ad personam que intraverit<br />
religionem vel fecerit professionem (Rub. CLXV, c. 26r), vedi 1.4,<br />
De non invitando aliquam personam quod vadat ad personam que intraverit<br />
religionem vel fecerit professionem
De non tenendo ad nuntias ultra duodecim personas (Rub. CLXVI, c.<br />
26r), vedi 1.4, De non tenendo ad nuntias ultra duodecim personas<br />
1.7<br />
ASC MO, Camera segreta, “Statuta comunis Mutine spectantia ad officium iudicis<br />
super victualibus et extraordinariis deputati” (1.7).<br />
De camareriis et mulieribus parve conditionis (Lib. IV, Rub. LXXXV, c.<br />
34r-v), vedi 1.4, De camareriis et mulieribus parve conditionis<br />
1365, gennaio 24<br />
Provvigioni<br />
ASC MO, Camera segreta, “Statuta comunis Mutine spectantia ad officium iudicis<br />
super victualibus et extraordinariis deputati” (1.7).<br />
De argento non portando per mulieres ultra quinque oncias et cetera<br />
(CLXXXX, c. 49r-v)<br />
De variis non portandis per viduas et cetera (CLXXXXI, c. 49v)<br />
De perfillis de varris non portandis per domicel<strong>la</strong>s et cetera (CLXXXXII, c. 49v)<br />
1417, novembre 1<br />
Provvigioni<br />
ASC MO, Registri delle deliberazioni consiliari, 3 (1417).<br />
Sui funerali (c. 141v)<br />
Modena 383<br />
1420<br />
Statuti<br />
Ed.: Statuta e provisiones stampati mandato Magnificorum Dominorum Sapientum<br />
exemp<strong>la</strong>ri ex camera Comunis sumpto opera et impensis (...) Antonii Mischomini et<br />
Dominici Richozoli. Anno 1487/8, Die septimo aprilis.<br />
1.10<br />
ASC MO, Camera segreta, “Statuta Mutine”, 1420 (1.10).<br />
De prohibitis vestibus et aliis iocalibus mulierum (Lib. III, Rub. 59, cc.<br />
122r-123r)<br />
1.11<br />
ASC MO, Camera segreta, “Statuta Mutine”, 1420 (1.11).<br />
De prohibitis vestibus et aliis iocalibus mulierum (Lib. III, Rub. LVIIII,<br />
cc. 108r-109v), vedi 1.10, De prohibitis vestibus et aliis iocalibus mulierum
384 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
1420, aprile 30<br />
Provvigioni<br />
ASC MO, Registri delle deliberazioni consiliari, 5 (1420).<br />
Sulle vesti proibite alle donne (c. 16v)<br />
ASC MO, Liberi officii Camere Sapientum, 10 (1420) / ASC MO, Camera segreta,<br />
“Statuta Mutine”, 1420 (1.10) / ASC MO, Camera segreta, “Statuta Mutine”, 1420<br />
(1.11).<br />
Tenor provixionis de proybitis vestibus mulierum (c. 8r-v / c. 132r / c.<br />
118r)<br />
1420, maggio 28<br />
Provvigioni<br />
ASC MO, Registri delle deliberazioni consiliari, 5 (1420).<br />
Sulle vesti proibite alle donne (c. 24v)<br />
1537, agosto 5<br />
Gride<br />
AS MO, Archivio Segreto Estense, Cancelleria ducale, Rettori dello Stato - Modena,<br />
b. 103.<br />
[Grida d’oro cochi et cavalli] (n. 7)<br />
1549, aprile 12<br />
Provvigioni<br />
ASC MO, Registri delle deliberazioni consiliari, 116 (1549).<br />
Pro vestitu, pastis et meretricibus (c. 52r-v)<br />
1549, aprile 15<br />
Provvigioni<br />
ASC MO, Registri delle deliberazioni consiliari, 116 (1549).<br />
Pro limitatione ornamentorum vestitus et conviviorum (c. 53v)<br />
1549, aprile 16<br />
Provvigioni<br />
ASC MO, Registri delle deliberazioni consiliari, 116 (1549).<br />
Pro moderatione dotium, pomparum et conviviorum (c. 54v)<br />
Pro corectione dotium, vestimentorum et conviviorum (c. 58r)
Modena 385<br />
1549<br />
Gride<br />
BE MO, Autografoteca Campori, “Barbieri Giammaria”, 1549.<br />
Nuova ordinatione fatta dal<strong>la</strong> città di Modena sopra le pompe et spese superchie<br />
del vestire et pasteggiare (cc. 23r-27v) 1<br />
1563, marzo 22<br />
Provvigioni<br />
ASC MO, Registri delle deliberazioni consiliari, 130 (1563).<br />
Arbitrio dato ai signori conservatori dai signori confermati circa <strong>la</strong> moderatione<br />
delle pompe (c. 72r)<br />
1563, marzo 26<br />
Provvigioni<br />
ASC MO, Registri delle deliberazioni consiliari, 130 (1563).<br />
Deputati a par<strong>la</strong>re a sua eccellenza per <strong>la</strong> moderatione delle pompe (c. 76v)<br />
1563, ottobre 5<br />
Provvigioni<br />
ASC MO, Registri delle deliberazioni consiliari, 130 (1563).<br />
Per <strong>la</strong> moderatione delle pompe da pubblicarsi (c. 223r)<br />
1563, ottobre 15<br />
Provvigioni<br />
ASC MO, Registri delle deliberazioni consiliari, 130 (1563).<br />
Proposta di premiare lo stampatore del<strong>la</strong> moderatione delle pompe (c. 230r)<br />
Pubblicatione di essa moderatione (c. 230r)<br />
1563<br />
Gride<br />
ASC MO, Registri delle deliberazioni consiliari, 130 (1563) / BE MO, Autografoteca<br />
Campori, “Barbieri Giammaria”, [1563].<br />
Edd.: Moderatione circa <strong>la</strong> pompa de i vestimenti, dei conviti et dei funerali da osservarsi<br />
nel<strong>la</strong> città di Modona, Modena, [Eredi di C. Gadaldino], 1563; M. CAMPORI,<br />
Di una rarissima Grida a stampa dell’anno 1563 intito<strong>la</strong>ta “Moderatione circa <strong>la</strong><br />
1 Il testo del<strong>la</strong> grida non è di mano di Giammaria Barbieri. Con tutta probabilità si tratta<br />
del<strong>la</strong> mano del notaio Francesco figlio di Germano Zuffi di Modena (vedi ASC MO, “Liber<br />
instrumentorum”, 2 (1545-1553), c. 62r-v).
386 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
pompa de i vestimenti, de i conviti et de i funerali da osservarsi nel<strong>la</strong> città di Modona”,<br />
in «Atti e Memorie del<strong>la</strong> R. Deputazione di Storia Patria per le Provincie Modenesi»,<br />
Serie V, Vol. IX, 1914.<br />
Moderatione circa <strong>la</strong> pompa dei vestimenti, dei conviti et dei funerali da osservarsi<br />
nel<strong>la</strong> città di Modona (cc. 230r-233r / cc. 15v-18v)<br />
1564, gennaio 25<br />
Provvigioni<br />
ASC MO, Registri delle deliberazioni consiliari, 131 (1564).<br />
Ambasceria per <strong>la</strong> conferma ducale del<strong>la</strong> moderazione delle pompe (cc. 24r-55v)<br />
1564, febbraio 17<br />
Provvigioni<br />
ASC MO, Registri delle deliberazioni consiliari, 131 (1564).<br />
Per <strong>la</strong> confirmatione del<strong>la</strong> sopradetta pragmatica (c. 38r-v)<br />
1564, febbraio 21<br />
Provvigioni<br />
ASC MO, Registri delle deliberazioni consiliari, 131 (1564).<br />
Instantia per <strong>la</strong> pubblicatione del<strong>la</strong> pragmatica (c. 42v)<br />
1564, marzo 6<br />
Provvigioni<br />
ASC MO, Registri delle deliberazioni consiliari, 131 (1564).<br />
Grida per <strong>la</strong> moderatione delle pompe (c. 55v)<br />
[1564]<br />
Gride<br />
BE MO, Autografoteca Campori, “Barbieri Giammaria”, [1564].<br />
Moderatione delle pompe del<strong>la</strong> città di Modena (cc. 11r-14r)<br />
1590 (1547)<br />
Statuti<br />
Libri quinque Statutorum inclytae civitatis Mutinae, cum Reformationibus, additionibus<br />
ac tribus locupletissimis indicibus, denuo in lucem aediti, Mutinae. Apud Paulum<br />
Gadaldinum, Anno ab Orbe redempto MDXC.<br />
De prohibitis vestibus et aliis iocalibus mulierum (Lib. III, Rub. LVIII, pp.<br />
214-215), vedi 1420. Statuti, De prohibitis vestibus et aliis iocalibus mulierum
FONTI<br />
1327<br />
Statuti<br />
De securitate prestanda de non conducendo ad sposalia civitatis et<br />
burgorum ultra duodecim homines pro parte et requistellis non fiendis 1<br />
Nullus de cetero debeat secum ducere nec habere ultra duodecim homines vel<br />
personas ad sponsalitia contrahenda ex parte sponsi et totidem ex parte sponse. Et<br />
quod requistelle de cetero non fiant et qui contrafecerit vel iverit seu facere temptaverit<br />
sine remissione in decem libris mutinensium condempnetur. Et ut predicta<br />
plenius observentur, ordinamus quod sponsus et pater sponsi vel frater vel alius de<br />
propinquioribus sponse et pater sponse vel frater vel alius de propinquioribus sponse<br />
antequam sponsalitia fiant per unam diem teneantur venire coram notario domini<br />
potestatis ad conscilia deputato et iurare et securitatem dare vigintiquinque libras<br />
mutinensium de omnibus suprascriptis attendendis et observandis et non contraveniendis.<br />
Et qui contrafecerit et non observaverit quilibet sponsus et quelibet<br />
sponsa in vigintiquinque libris mutinensium condempnetur. Quorum omnium banorum<br />
medietas sit denuntiantis et in credentia teneatur. Quod statutum sit precisum<br />
et habeat locum in civitate et in burgis.<br />
Et quilibet potestas qui pro tempore fuerit in arengheria comunis semel in mense<br />
hoc statutum preconiçari facere teneatur. Qui notarius suprascriptus de ipsa securitate<br />
et scriptura nichil habere debeat vel accipere.<br />
1 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
1.5, De securitate prestanda de non conducendo ad sposalia civitatis et burgorum ultra<br />
duodecim homines pro parte et requistellis non fiendis.
388 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
De camareriis et mulieribus parve conditionis 2<br />
Pedisecce et alie servientes et quecumque mulieres parve condictionis non debeant<br />
portare aliquas vestes que tangant terram et ipse pedisecce non portent in capite<br />
aliquod intreçatorium de seda.<br />
Et si portaverint predicte mulieres vestes vel intreçatorium de seda contra predictam<br />
formam condempnetur quelibet contrafaciens in quinque 3 solidis mutinensium<br />
pro qualibet vice et nichilominus teneatur servare predicta.<br />
Quod nullus debeat plorare post mortuos nec sedere sub porticu ipsius et<br />
quod mulieres non vadant post mortuos 4<br />
Statutum est quod si aliquis masculus vel femina magnus vel parvus de cetero<br />
decesserit in civitate vel in districtu Mutine, nul<strong>la</strong> persona terrigena vel forensis<br />
possit, audeat vel presumat extra domum in qua fuerit dictus mortuus plorare fortiter<br />
vel p<strong>la</strong>ne nec palmas sive manus ad invicem percutere vel discaviare nec in ecclesiam<br />
nec per viam eundo ad ecclesiam vel redeundo ab ecclesia nec sedere vel se<br />
assetare ad domum dicti mortui vel eius heredis postquam redierint ab ecclesia. Exceptis<br />
propinquis et affinibus qui possint cum eis sedere et eos sociare. Sed incontinenti<br />
se seperare debeant a dicta domo et loco non expectata aliqua rengraciatione<br />
que consuevit fieri ad petitionem heredis dicti mortui. Et si aliquis contrafecerit<br />
puniatur et condempnetur pro qualibet vice et quolibet contrafaciente in centum<br />
solidis mutinensium. Et quilibet possit accusare et denuntiare et teneatur in credencia<br />
et habeat medietatem condempnationis et credatur accusanti cum uno teste.<br />
Et quod die qua aliquis fuerit mortuus nec etiam post primam diem usque ad<br />
optavam nullus masculus vel femina possit nec debeat vel audeat nec presumat nisi<br />
fuerit pater, filius vel frater, ire ad comedendum vel bibendum cum filiis vel heredibus<br />
vel uxore dicti mortui, in domo dicti mortui vel alibi, nec cum eis stare extra<br />
domum dicti mortui sub porticu ubi morabatur mortuus. Et qui contrafecerit puniatur<br />
et condempnetur per dominum potestatem Mutine in decem libris mutinensium<br />
pro qualibet vice quolibet contrafaciente, et quilibet possit accusare et de-<br />
2 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
1.5, De camareriis et mulieribus parve conditionis.<br />
1.6, De camareriis et mulieribus parve conditionis.<br />
1.7, De camareriis et mulieribus parve conditionis.<br />
3 quinque soprascritto a XX espunto] XX 1.5] quinque 1.7.<br />
4 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
1.5, Quod nullus debeat plorare post mortuos nec sedere sub porticu ipsius et quod<br />
mulieres non vadant post mortuos.<br />
1.6, Quod nullus debeat plorare post mortuos nec sedere sub porticu ipsius et quod<br />
mulieres non vadant post mortuos.
Modena 389<br />
nuntiare et habeat medietatem condempnationis et teneatur in credentia et credatur<br />
denuntiatori cum uno teste.<br />
Que sunt prohibita portari et haberi ad sepulturas mortuorum 5<br />
Item statutum est quod heredes propinqui vel uxor vel alia aliqua persona non possit<br />
nec debeat habere, tenere, portare vel portari seu deferri facere nec dare vel dari facere<br />
iuxta mortuum quando portatur ad ecclesiam nec in ecclesia vel alibi aliquem duplerium<br />
magnum vel parvum, nec ultra duos cereos unius libre pro quolibet nec ultra<br />
unam candel<strong>la</strong>m ultra valoris trium denariorum parvorum pro quolibet habere debenti<br />
occasione sepulture dicti mortui nec pulsari facere campanas ad duplum sed solomodo<br />
unam campanam ad sogam et in il<strong>la</strong> ecclesia solum ubi mortuus sepelliri debebit.<br />
Et quod nullus debeat offerre seu offertam facere ad aliquem mortuum vel ad aliquem<br />
dedicatum vel dedicatam vel que dedicaretur vel ad aliquem presbiterum novum, in<br />
quibus casibus et quolibet eorum nihilomnino offeratur vel detur sub dicta pena, salvo<br />
uno denario parvo et non ultra quando dicitur missa. Et quilibet possit accusare et denuntiare<br />
et habeat medietatem condempnationis et teneatur in credentia et credatur<br />
denuntiatori vel accusanti cum uno teste et qui contrafecerit in predictis vel aliquo predictorum<br />
vel portaverit vel fecerit aut fieri fecerit quod heredes mortui et ille qui portaverit<br />
seu dederit vel dari fecerit vel portari puniatur et condempnetur pro potestate<br />
Mutine in decem libris mutinensium.<br />
De non ferenda aliqua muliere mortua super cultram 6<br />
Item statutum est quod nul<strong>la</strong> mulier cuiuscunque gradus et conditionis existat<br />
mortua quando portatur ad ecclesiam possit nec debeat portari nec esse super cultram<br />
sed debeat esse tota coperta, ita quod ipsa nec in faciem nec aliquo alio modo<br />
videatur, pena et banno centum solidorum mutinensium pro quolibet et qualibet<br />
vice, in quibus maritus si habuerit vel si non habuerit heredes ipsius mulieris debeant<br />
condempnari et quilibet possit accusare vel denuntiare et habeat medietatem<br />
condempnationis et teneatur in credentia.<br />
Et quod quando septime fuerint, trentesimum, vel anuale alicuius mortui quod<br />
alique mulieres nec aliqua alia persona non possit nec debeat ire ad domum mortui<br />
vel eius heredes nec ad ecclesiam occasione predicta. Et quod nullum tintinabulum<br />
5 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
1.5, Que sunt prohibita portari et haberi ad sepulturas mortuorum.<br />
1.6, Que sunt prohibita portari et haberi ad sepulturas mortuorum.<br />
6 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
1.5, De non ferenda aliqua muliere mortua super cultram.<br />
1.6, De non ferenda aliqua muliere mortua super cultram.
390 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
pulsari possit dictis de causis; et quod nullum duplerium, cereum vel cande<strong>la</strong>m<br />
tunc possit dare vel portare, dari vel portari facere ad ecclesiam occasione predicta,<br />
nec alicui persone dare vel dari facere. Et si contrafactum fuerit heredes mortui et<br />
alie persone que contra predicta vel aliquod predictorum fecerint puniantur et condempnentur<br />
in viginti solidis mutinensium pro quolibet et qualibet vice. Et quilibet<br />
possit accusare et denuntiare et habeat medietatem condempnationis et teneatur<br />
in credentia et credatur denuntiatori et accusatori cum uno teste. Et quod nul<strong>la</strong><br />
mulier tempore alicuius sepolture ire debeat ad ecclesiam in qua debet sepelliri<br />
mortuus post mortuum nec alio modo stare in ecclesia predicta donec mortuus fuerit<br />
sepultus. Et qui contrafecerit puniatur et condempnetur per dictum dominum<br />
potestatem in tribus libris mutinensium et quilibet possit accusare et denuntiare et<br />
habeat medietatem condempnationis et teneatur in credentia.<br />
De non invitando aliquam personam quod vadat ad personam que<br />
intraverit religionem vel fecerit professionem 7<br />
Item statutum est quod nul<strong>la</strong> persona terrigena vel forensis de cetero audeat vel<br />
presumat convitare vel convitari facere aliquam personam masculum vel feminam que<br />
intraverit aliquam religionem vel se dedicaret vel aliquam professionem faceret vel missam<br />
novam cantaret nec aliqua persona ad predicta vel aliquod predictorum portare<br />
vel portari facere aliquem duplerium cereum, ciram vel cande<strong>la</strong>m nec aliquid aliud<br />
preterquam unum denarium parvum quod possit offerri super altare et qui contrafecerit<br />
in predictis vel aliquo predictorum puniatur et condempnetur per dominum potestatem<br />
pro quolibet et qualibet vice in decem libris mutinensium et quilibet possit accusare<br />
et denuntiare et habeat medietatem condempnationis et credatur denuntiatori<br />
et accusanti cum uno teste. Idem intelligatur in omnibus festivitatibus cuiuscumque<br />
conditionis existant, salvo quam in festivitatibus et solempnitatibus sancti Geminiani.<br />
De non tenendo ad nuntias ultra duodecim personas 8<br />
Statutum est quod tempore quo aliqua mulier iverit ad maritum ea die vel sequenti<br />
non possint esse nupcie nec aliquod prandium vel comestio [ubi] intersint vel<br />
7 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
1.5, De non invitando aliquam personam quod vadat ad personam que intraverit religionem<br />
vel fecerit professionem.<br />
1.6, De non invitando aliquam personam quod vadat ad personam que intraverit religionem<br />
vel fecerit professionem.<br />
8 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
1.5, De non tenendo ad nuntias ultra duodecim personas.<br />
1.6, De non tenendo ad nuntias ultra duodecim personas.
Modena 391<br />
possint interesse ultra illos de domo sponsi et sponse, ultra duodecim personas inter<br />
masculos et feminas. Et qui contrafecerit in predictis vel aliquo predictorum puniatur<br />
et condempnetur pro quolibet et quilibet vice in centum solidis mutinensium et<br />
quilibet possit accusare et denuntiare et habeat medietatem condempnationis et teneatur<br />
in credentia. Additum est predictis quinque statutis, primum quorum est sub<br />
rubrica «quod nullus debeat plorare post mortuum» et aliis proxime sequentibus, et<br />
quod potestas Mutine per sacramentum teneatur et debeat omnia et singu<strong>la</strong> contenta<br />
in suprascriptis v proximis statutis observare et observari facere cum effectu 9 .<br />
Quod mulieres non portent certas vestes vel coronas 10<br />
Statutum est quod nul<strong>la</strong> mulier nupta vel non nupta possit nec debeat de cetero<br />
portare extra domum vel in domo in civitate Mutine, vel districtu vel episcopatu<br />
aliquam caudam ad aliquam gonel<strong>la</strong>m, vel vestem aliquam, que unum brachium<br />
comunis quod est in <strong>la</strong>pide Bonissime in p<strong>la</strong>tea comunis 11 . Nec aliquam<br />
coronam 12 de perlis auro vel argento vel gemmis vel alterius cuiuscumque generis<br />
et maneriei nec aliquod intrezatorium per<strong>la</strong>tum vel deauratum vel arientatum nec<br />
aliquam centuram vel coregiam, que cintura vel coregia valeat ultra decem libras<br />
mutinensium 13 , vel bursam que valeat ultra quantitatem quinquaginta 14 solidorum<br />
9 Il testo prosegue cassato sia in 1.4 che in 1.5: et inquisitionem semel quolibet mense ad<br />
minus de predictis facere et unum ex militibus suis cum familia mittere ad ecclesias ad videndum<br />
si fieret contra predicta. Et in primo mense sui regiminis in qualibet cinquantina ubi<br />
eliguntur denuntiatores secrete eis committere ut denuntient contrafacientes in predictis.<br />
1.6 aggiunge Et dominus potestas teneatur et debeat mittere unum de familia sua in<br />
quolibet festo ad occasionem ad inquirendum et circhandum de predictis si aliqua mulier<br />
contra predicta fecerit vel portaverit. Et requistelle non fiant secundum formam statuti super<br />
hoc loquentis. Et quod dominus potestas Mutine possit inquirere et inquisitionem facere<br />
de omnibus et singulis predictis et quolibet predictorum ad eius voluntatem etiam sine<br />
aliqua denuncia vel occasione et teneatur potestas predicta facere cridari infra viginti dies sui<br />
regiminis vincullo sacramenti. Et sub pena centum librarum Mutine de suo sa<strong>la</strong>rio, si predicta<br />
omnia et singu<strong>la</strong> non observaverit.<br />
10 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
1.5, Quod mulieres non portent certas vestes vel coronas.<br />
11 que unum ... comunis] que habeat caudam quam portet per terram et tangat terram ultra<br />
unum brachium ad brachium comunis, quod est in <strong>la</strong>pide Bonissime in p<strong>la</strong>tea comunis 1.5.<br />
Collocata il 30 aprile 1268 davanti al<strong>la</strong> sede dell’ufficio delle bollette, sul<strong>la</strong> piazza del<strong>la</strong> città,<br />
<strong>la</strong> statua marmorea del<strong>la</strong> Bonissima conteneva al<strong>la</strong> sua base le misure mercantili in uso a<br />
Modena fino al 1468 (C. FRISON, La vita quotidiana in Modena bassomedievale; luoghi, momenti,<br />
protagonisti, in Storia Illustrata di Modena, a cura di P. GOLINELLI eG. MUZZIOLI,<br />
Mi<strong>la</strong>no 1990, I, p. 286).<br />
12 1.5 nell’interlinea: vel circlelum vel filum vel ghir<strong>la</strong>ndam vel coronam.<br />
13 1.5 cassa valeat ultra decem libras mutinensium.<br />
14 quinquaginta] quadraginta corretto su quinquaginta 1.5.
392 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
mutinensium nec aliquem caveçium ad gonel<strong>la</strong>m vel guarnachiam vel ad aliquam<br />
vestem de auro et argento 15 vel de perlis, quod caveçium sit valoris ultra tres libras<br />
mutinensium pro qualibet veste seu caveço. Et quod nullus sartor vel aurifex possit<br />
vel debeat talem coronam vel cavezaturam vel caudam facere vel ponere. Et qui<br />
contrafecerit puniatur et condempnetur sartor, a[u]rifex et mulier pro quolibet et<br />
qualibet vice in decem libris Mutine. Et quilibet possit accusare et denuntiare et<br />
habeat medietatem condempnationis et teneatur in credentia. Et item fiat et observatur<br />
si mulier non posset solvere quod maritus teneatur solvere ipsam condempnationem,<br />
quod possit et habere debeat et lucrari de dote ipsius sue uxoris<br />
tantam quantitatem pecunie quantam solverit et quod in restitutione dotis possit<br />
retinere dictam quantitatem pecunie sic solutam pro dicta sua uxore ut supra dictum<br />
est in suprascripta provisione proximis de marito et patre et retentione<br />
dotis 16 . Et dominus potestas teneatur et debeat mittere unum de familia sua in<br />
15 1.5 aggiunge gemmis nell’interlinea.<br />
16 1.4.: il testo, che risulta cassato da Statutum est quod a dotis, prosegue con un’annotazione<br />
in calce, anch’essa cassata: Sive dicta cauda tangat terram sive non, nec aurum vel argentum<br />
vel per<strong>la</strong>s vel smaltos, vel cristalos in cavecis, corona, intreçatione, corigia, cintura,<br />
gir<strong>la</strong>nda, filis, cordonis, circhellis, botonis, frixis, cordellis, vel aliquo modo predictorum<br />
vel alio quocumque modo vel forma que dici vel excogitari possit. Salvo quod licitum sit<br />
cuilibet mulieri portare ad gonel<strong>la</strong>m unam unciam argenti albi inter cavecium et botonos<br />
et ad guarnachiam duo paria apiatorum qui non sint valoris ultra decem solidos mutinensium.<br />
Nulli tamen mulieri liceri volumus habere botonos vel apiaturas vel aliquod predictorum<br />
retro gomedum exceptis anullis quos possint portare cuiuscumque quantitatis et numeri<br />
et materie. Et nullus sartor debeat aliquam caudam longiorem facere nec aliquam<br />
caudam ad aliquam gonel<strong>la</strong>m. Et nullus aurifex audeat vel presumat aurum val argentum,<br />
gemmas vel per<strong>la</strong>s, smaltos, cristalos vel aliquid eorum alicui mulieri facere, operari vel imponere<br />
contra predicta. Et qui contrafecerit puniatur et condempnetur sartor, aurifex, mulier<br />
pro prima vice in decem libris mutinensium, pro secunda vice in viginti, pro tercia in<br />
triginta libris, sic de singulis vicibus ut et prout delictum interaverint pena iteretur et multiplicetur.<br />
Et si mulier non posset solvere dictam condempnationem tunc eam solvere teneatur<br />
maritus et socer de dote dicte mulieris, et in tantum quantum solverint predicti vel<br />
alter eorum in tantum decrescat dos dicte mulieris et in restitutione dotis possit retinere<br />
socer vel maritus vel ipso rum heredes dictam quantitatem pecunie sic solutam pro dicta<br />
sua uxore vel nuru ut supra dictum est. Et si non fuerit nupta pater teneatur. Et quilibet<br />
possit accusare et denuntiare et habebit medietatem condempnationis. Que supradicta<br />
sunt locum non habeant in aliqua muliere que sit uxor alicuius nobilis vel de numero nobilium<br />
et potentum civitatis Mutine vel districtus et que continue habitet et continuam faciat<br />
residentiam cum aliquo nobili vel potenti ex predictis in domibus habitationum dictorum<br />
nobilium vel potentum.<br />
1.5: il testo risulta cassato da Statutum est quod a dotis, dove un segno di rimando rinvia<br />
ad un’annotazione nel margine inferiore del<strong>la</strong> carta: Statutum est per dominos ançianos et sapientes<br />
et statutarios civitatis Mutine quod nul<strong>la</strong> mulier nupta vel non nupta possit vel debeat<br />
de cetero portare extra domum vel in domo in civitate Mutine, districtu vel episcopatu,<br />
aliquam caudam ad aliquam gonel<strong>la</strong>m nec aliquam aliam vestem que habeat caudam ultra
Modena 393<br />
quolibet festo ad ecclesias ad inquirendum et circandum de predictis si aliqua mulier<br />
contra predicta fecerit, vel portaverit 17 . Et requistelle non fiant secundum formam<br />
statuti super hoc loquentis.<br />
Et quod dominus potestas Mutine possit inquirere et inquisitionem facere de<br />
omnibus et singulis predictis et quolibet predictorum et eius voluntatem etiam sine<br />
aliqua denuntiatione vel accusatione. Et teneatur potestas predicta facere cridari infra<br />
xx dies sui regiminis vinculo sacramenti. Et sub pena centum librarum mutinensium<br />
de suo sa<strong>la</strong>rio, si predicta omnia et singu<strong>la</strong> non observaverint.<br />
1365, gennaio 24<br />
Provvigioni<br />
De argento non portando per mulieres ultra quinque oncias et cetera<br />
Item providerunt, statuerunt et ordinaverunt pro evidenti utilitate hominum et<br />
personarum civitatis Mutine et districtus quod nul<strong>la</strong> mulier seu domina civitatis<br />
Mutine vel districtus cuiscumque condictionis existat, que habitet in civitate Muti-<br />
unum brachium ad mensuram brachii comunis quod est in <strong>la</strong>pide Bonissime in p<strong>la</strong>tea comunis,<br />
sive dicta cauda tangat terram, sive non. Nec aurum vel argentum vel per<strong>la</strong>s, gemmas,<br />
smaltos, cristalos in caveciis, corona, intreçatore, centura, corigia, ghir<strong>la</strong>nda, filis, cordonis,<br />
circlelis, botonis, frixis, cordelis, vel aliquo modo predictorum vel alio quoque modo<br />
vel forma que dici vel excogitari possit. Salvo quod licitum sit cuilibet mulieri portare ad gone<strong>la</strong>m<br />
unam unciam argenti albi inter cavecium et botonos et ad guarnachiam duo paria<br />
apiatorum que non sint valoris ultra decem solidos mutinensium. Nulli tamen mulieri licere<br />
volumus habere butonos vel apiaturas vel aliqua predictorum retro gomitum. Et exceptis<br />
anulis quos possint portare cuiuscumque quantitatis et numeri et materie. Et nullus sartor<br />
debeat aliquam caudam longiorem facere nec aliquam caudam ad aliquam gone<strong>la</strong>m et nullus<br />
aurifex audeat vel presumat aurum vel argentum, gemmas, per<strong>la</strong>s, smaltos, cristalos vel<br />
aliqua eorum alicui mulieri facere, operari vel inponere contra predicta et qui contrafecerit,<br />
puniatur vel condempnetur sartor, aurifex, mulier pro prima vice in decem libris mutinensium,<br />
pro secunda vice in viginti, pro tercia in triginta et sic de sigulis vicibus ut prout delictum<br />
iteraverint penam iteretur et multiplicetur. Et si mulier non possit solvere dictam<br />
condempnationem item eam solvere teneatur maritus et socer de dote dicte mulieris et in<br />
tantum quantum solverint predicti vel alter eorum in tantum decrescat dos dicte mulieris et<br />
restitutione dotis possit retinere socer vel maritus vel ipsorum heredes dictam quantitatem<br />
pecunie sic solutam pro dicta sua uxore vel nuru ut supra dictum est. Et si non fuerit nupta<br />
pater teneatur. Et quilibet possit accusare et denunciare et tenebitur in credentia et habebit<br />
medietatem condempnationis. Que supradicta sunt locum non habeant in aliqua muliere<br />
que sit uxor vel de familia alicuius nobilis et de numero nobilium et potentum civitatis Mutine<br />
vel districtus et que continue habitet et continuam faciat residenciam cum aliquo nobili<br />
vel potenti vel predictis in domibus habitationum dictorum nobilium vel potentum. Nel<br />
margine destro: quod si non fuerit festum et per civitatem et burgis.<br />
17 1.5: segue nota nel margine destro dictus officialis habere debeat quartam partem condempnationis<br />
omnium mulierum quas invenerit facere vel portare contra predicta vel aliqua eorum.
394 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
ne vel districtu vel que sit uxor alicuius civis civitatis Mutine audeat vel presumpmat<br />
portare supra se seu super aliquibus suis vestibus habere vel tenere ultra quinque<br />
oncias argenti albi seu aureati neque aliquas perl<strong>la</strong>s seu <strong>la</strong>pides pretiosos in capite<br />
seu dorso habere seu portare alicuius ponderis seu quantitatis, salvo quod portare<br />
possint centuram argenteam albam seu aureatam que sit ponderis unius libre et<br />
non ultra et hoc sub pena vigintiquinque librarum mutinensium pro qualibet contrafatiente<br />
et qualibet vice qua fuerit contrafactum auferenda sine remissione et comuni<br />
Mutine applicanda, quod locum non habeat in aliquibus uxoribus aliquorum<br />
nobillium civitatis Mutine vel districtus nec in eorum filiabus vel sororibus nundum<br />
nuptis.<br />
De variis non portandis per viduas et cetera<br />
Item quod nul<strong>la</strong> mulier seu domina vidua de dicta civitate vel districtu audeat<br />
vel presumpmat portare vel habere aliquam vestem cuiuscumque condictionis existat<br />
suffultam de varris seu varrottis seu aliqua pelle alba sub pena vigintiquinque<br />
librarum mutinensium pro qualibet contrafatiente et qualibet vice qua fuerit contrafactum<br />
auferenda sine remissione et comuni Mutine applicanda. Quod locum<br />
non habeat in aliquibus mulieribus viduis que fuerint uxores alicuius nobillis dicte<br />
civitatis Mutine vel districtus.<br />
De perfillis de varris non portandis per domicel<strong>la</strong>s et cetera<br />
Item quod nul<strong>la</strong> mulier domicel<strong>la</strong> de dicta civitate Mutine vel districtus audeat<br />
vel presumpmat habere seu portare supra se, super aliqua veste aliquem perfillum<br />
de varis seu varrottis sub pena vigintiquinque librarum mutinensium pro qualibet<br />
contrafatiente et qualibet vice qua fuerit contrafactum auferenda sine remissione et<br />
comuni Mutine applicanda. Quod locum non habeat in aliquibus filiabus seu sororibus<br />
aliquorum nobillium dicte civitatis Mutine vel districtus.<br />
1417, novembre 1<br />
Provvigioni<br />
Sui funerali<br />
Item providerunt et ordinaverunt quod quando et quotienscumque aliquem vel<br />
aliquam transmigrare de hoc seculo contingeret quod ad tale funus sepeliendum<br />
nemo audeat vel presumat antequam tale funus sepultum fuerit se vestire de aliquo<br />
pano nigri vel oscuro salvo quam mulieres, nec ad talle funus sepeliendum non<br />
possint nec debeant ultra quam duas cruces accipere et circha funus non habere ul-
Modena 395<br />
tra quam quatuor duplerios et portare ipsum cupertum ad sepeliendum, pena et<br />
bano librarum viginti mutinensium in singulis et pro singulis capitulis huius provixionis,<br />
cuius medietas applicetur camere domini nostri et alia medietas comuni<br />
Mutine et hoc pestifero morbo imminente vel durante.<br />
1420<br />
Statuti<br />
De prohibitis vestibus et aliis iocalibus mulierum 18<br />
Intendentes quod homines civitatis Mutine in vestibus et aliis iocalibus ornamentis<br />
mulierum se et sua bona cumsumunt et ultra quam recipiant a mulieribus<br />
et plurimus expendunt in ipsis quod redundat in magnum preiudicium eorum,<br />
predictis obviare volentes statuimus et ordinamus, quod alique mulieres cuiuscumque<br />
condicionis existant non possint, nec debeant deferre aliquas vestes que terram<br />
tangant taliter quod per terram trahantur aliquo modo, nec aliquas vestes <strong>la</strong>titudinis<br />
ultra duodecim brachiorum a <strong>la</strong>tere inferiori, nec aliquas vestes frodatas aliqua<br />
pelle in aliqua parte ipsarum vestium. Item quod nul<strong>la</strong> mulier possit vel debeat habere<br />
ultra unam vestem sirinciis qualitatibus tamen antedictis nec aliquam vestem<br />
pani brochati aurei vel aliter deaurati vel contexti de auro nec aliquas vestes recamandas<br />
in futurum aliqua specie recamature nec possint deferre alique mulieres argentum<br />
vel aurum super aliqua veste ultra decem ontias argenti in totum.<br />
Nec possint deferre ultra tres annullos valoris ad plus inter omnes ducatorum<br />
duodecim.<br />
Nec possint deferre ultra sex ontias per<strong>la</strong>rum valoris librarum sex mutinensium<br />
pro qualibet untia ad plus nec aliquas gemas seu zoiellos ultra specificata. Sub pena<br />
soldorum quadraginta mutinensium, pro qualibet vice qua in aliquo predictorum<br />
contrafecerit aliqua mulier et pro quolibet excessu contra predicta, exigenda<br />
inremisibiliter sine aliqua condennatione a viro dicte mulieris si habuerit alias a<br />
patre ipsius mulieris si patrem habuerit et si patrem non habuerit vel cum eo non<br />
habitaverit a patre familias domus in qua habitaverit vel ab ipsa contrafaciente.<br />
Cuius pene tercia pars perveniat ad officialem inventorem et due partes comuni<br />
Mutine.<br />
Et si officialis non invenerit sed alius accusaverit vel denuntiaverit ipsi officiali<br />
tunc tercia pars dicte pene perveniat ad ipsam accusationem, alia tercia pars ipsi officiali<br />
exigenti et reliqua tercia pars comunis Mutine.<br />
Et quilibet sartor qui inciserit aliquod vestimentum maioris <strong>la</strong>titudinis vel longitudinis<br />
predicta, seu qui inciserit aliquod vestimentum alicui mulieri qualitatis<br />
18 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
1.11, De prohibitis vestibus et aliis iocalibus mulierum.<br />
1420. Statuti, De prohibitis vestibus et aliis iocalibus mulierum.
396 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
non licite tali mulieri penam quinque librarum mutinensium pro qualibet vice qua<br />
contrafecerit incurrat ipso facto. Et qui credatur sacramento accusatoris cum duobus<br />
testibus si accusator vel denuntiator fuerit, teneatur in credentiam si voluerit ac<br />
ipsi officiali et notario ipsius officialis simul credatur et non aliis.<br />
Qui notarius teneatur scribere signa et qualitates rei reperte per modum quod<br />
non possit allegari seu subiri alie res loco reperte, quod si recusaverit ad mandata<br />
ipsius officialis mulier presentare per modum quod possit veritas apparere pena dupli<br />
comittatur ut supra exigenda et applicanda ut supra.<br />
Imponentes iudici victualium potestatis civitatis Mutine, qui diligentem inquisitionem<br />
quolibet die facere teneatur debeat de predictis et penas pro repertis<br />
culpabilibus de predictis exigere intra terciam diem sine aliqua condemnatione<br />
post inventionem factam per ipsum officialem vel denuntiationem seu accusationem<br />
legiptime probatam ut supra. Sub pena ipsi officiali vigintiquinque librarum<br />
mutinensium pro qualibet vice qua predicta omnia et singu<strong>la</strong> adimplere negleserit<br />
ab ipso inremisibiliter auferenda per sindicatores penam tantumdem ipsis negligentibus<br />
iminente et teneatur potestas Mutine tempore sui introytus saltem intra<br />
quindecim dies et successive singulis tribus mensibus durante suo officio presens<br />
statutum et contenta in eo preconiçari facere per loca publica et consueta civitatis<br />
Mutine. Sub pena librarum centum mutinensium pro qualibet vice qua<br />
predicta adimplere neglexerit ab ipso inremisibiliter auferrenda per sindicatores<br />
sub pena tantumdem ipsis iminente. Et predicta sibi locum non vendicent preterquam<br />
in longitudine in uxoribus militum, doctorum et nobilium ac etiam civium<br />
artes machanichas non exercentium et viventium more nobili. Et in uxoribus<br />
cuiuscunque civis qui fuerit in aliquo regimine alicuius civitatis, et in uxoribus<br />
quorumcunque civium qui sibi ipsis faciant vestes eiusdem pani de quo voluerint<br />
uxorem suam induere.<br />
1420, aprile 30<br />
Provvigioni<br />
Sulle vesti proibite alle donne<br />
Congregatis et cohadunatis omnibus suprascriptis sapientibus gerentibus negotia<br />
comunis Mutine ut supra accessit Orius de Curte civis Mutine, dicens et proponens<br />
ipsis dominis sapientibus et predictis dominis de regimine quod de anno proxime<br />
preterito factum fuit consilium generale per sapientes tunc gerentes negotia<br />
comunis Mutine et cum addictis et adiunctis super statuto de proybitis vestibus<br />
mulierum. Et quod tunc in dicto consilio obtentum fuit quod dictum statutum esset<br />
comune et generale et quod dictum statutum observaretur generaliter et observari<br />
deberet per quascumque personas. Et quod alique persone tunc non fuerunt<br />
exceptuate quin dictum statutum observaretur. Et quod post predicta corectum fuit<br />
dictum statutum per personas non habentes auctoritatem corigendi et seu mutandi<br />
dictum statutum, ex qua corectione exceptuate fuerunt quam plures et plures per-
Modena 397<br />
sone prout in dicto statuto continetur mentio. Dicti sapientes, audictis predictis<br />
providerunt, statuerunt et deliberaverunt quod dictum statutum observetur et observari<br />
debeat generaliter per quascumque mulieres et quod alique mulieres aliquarum<br />
personarum non sint exceptuate contentis in dicto statuto, quin comuniter<br />
observetur per quascumque mulieres etcetera.<br />
Tenor provixionis de proybitis vestibus mulierum<br />
(S.T.) In Christi nomine, amen. Anno a nativitate eiusdem millesimo quandringentessimo<br />
vigesimo, indicione terciadecima, die ultimo mensis aprilis. Congregatis<br />
et cohadunatis ad conscilium infrascripti sapientes gerentes negotia comunis<br />
Mutine pro presenti mense aprilis, Mutine in sa<strong>la</strong> magna pa<strong>la</strong>cii residentie<br />
domini potestatis, ubi pro talibus peragendis soliti sunt congregari sono campanele<br />
et preconis requisitione ut moris est, quorum sapientum nomina sunt hec<br />
videlicet: dominus Albertus de Belencinis, magister Bernardus de Vivianis, Antonius<br />
de Caloriis, Nico<strong>la</strong>us de Albicinis, Daxius de Maçonis, Tomax de Petrizanis,<br />
Gaspar de Fanis, Franciscus de Mac<strong>la</strong>velis, Galvanus de Gastaldis, Antonius de<br />
Bambace, Gaspar de Bugis et Nico<strong>la</strong>us de Cunixelis. De mandato et ad requisitionem<br />
egregii legum doctoris domini Bertolini de Barbalungis de Feraria honorabilis<br />
potestatis civitatis Mutine et eius districtus pro illustri et magnifico domino<br />
domino Nico<strong>la</strong>o marchione Estense et cetera, spectabillis viri Petri de Pritatis<br />
de Feraria honorabilis capitanei dicte civitatis Mutine et circunspecti viri ser De<strong>la</strong>yti<br />
de Rodigio massarii generalis comunis Mutine et officialis boletarum et custodie<br />
dicte civitatis Mutine pro prefacto domino nostro domino Nico<strong>la</strong>o marchione<br />
Estense, qui tres sunt omnes qui representant totum regimen dicte civitatis<br />
Mutine, tunc ibi accessit Georius de Curte civis Mutine, dicens et exponens<br />
quod de anno proxime preterito factum fuit conscilium generale per sapientes<br />
tunc gerentes negotia comunis Mutine, una cum adiectis et adiunctis et una cum<br />
dominis de regimine super statuto de prohibitis vestibus mulierum. Et quod tunc<br />
in dicto consilio provixum et deliberatum fuit dictum statutum esse comune et<br />
generale in omnibus suis partibus et maxime in hoc videlicet quod alique mulieres<br />
civium civitatis Mutine cuiuscunque condictionis et status essent, non possint<br />
habere nixi unam vestem tantum de siricho que non sit foderata de aliqua pelle<br />
nec habeat manicas foderatas de aliqua pelle. Et debere observari per omnes et<br />
singu<strong>la</strong>s quascumque personas mulierum cuiuscunque condictionis et status essent.<br />
Et quod in dicto consilio alique mulieres non fuerint exceptuate qui dictum<br />
statutum observarent. Et quod post predictam provisionem corectum fuit dictum<br />
statutum, ex qua corectione multe et multe mulieres exceptuate fuerunt, prout in<br />
dicto statuto continetur contra voluntatem dictorum sapientum et adiunctorum<br />
et quaxi omnium civium civitatis Mutine. Petens predictus Georius per predictos<br />
dominos de regimine et sapientes de oportuno remedio provideri, quibus audictis<br />
et intellectis predicti domini sapientes habita super predictis sana et matura deliberatione<br />
de voluntate et consensu predictorum dominorum de regimine, volen-
398 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
tes providere predictas pro bono comuni hominum et personarum civitatis Mutine,<br />
statuerunt, providerunt et deliberaverunt quod dictum statutum de prohibitis<br />
vestibus mulierum sit comune et generale et comuniter et generaliter observari<br />
debeat in omnibus suis partibus et maxime in dicta parte que mulieres non possint<br />
habere nixi unam vestem de siricho et que non sit foderata de aliqua pelle<br />
nec habeat manichas foderatas de aliqua pelle per omnes et singu<strong>la</strong>s quascumque<br />
mulieres civium civitatis Mutine et quod alique mulieres civitatis Mutine non<br />
sint neque intelligantur exceptuate neque sint facte excepte ab aliquibus contentis<br />
in dicto statuto, quin omnes et singule mulieres civium civitatis Mutine cuiuscumque<br />
condictionis et status existant dictum statutum observent et observare<br />
debeant in qualibet sui parte. Aditientes quod quicumque contra dictam provixionem<br />
ac deliberationem dicto vel facto, quiquam auxus fuerit actemptare ipso<br />
dicto vel facto incontinenti incurat penam vigintiquinque ducatorum auri ab eodem<br />
sine aliqua condepnatione per dominum potestatem auferenda. Actum Mutine<br />
in sa<strong>la</strong> magna pal<strong>la</strong>cii residentie domini potestatis. Presentibus testibus adhibitis<br />
et rogatis ser Costantino de Lardis de Feraria, Toto domini Iacobi de Camanzanis<br />
et Antonio dicto Sacho trombeta. Ego Albertinus quondam Nico<strong>la</strong>i de<br />
Ficha civis Mutine publicus imperiali auctoritate notarius et nunc notarius ad officium<br />
camere sapientum pro comuni Mutine specialiter deputatus suprascriptis<br />
omnibus interfui et rogatus scribere scripsi, subscripsi.<br />
1420, maggio 28<br />
Provvigioni<br />
Sulle vesti proibite alle donne<br />
Suprascripti domini sapientes et adicti ut supra congregati et cohadunati ad<br />
consilium ut supra visa et audicta quadam provixione facta super statuto de proybitis<br />
vestibus mulierum per sapientes gerentes negotia comunis Mutine pro mense<br />
aprilis proxime preterito de voluntate dominorum de regimine in qua continetur<br />
quod dictum statutum sit generale et comune et quod comuniter et generaliter observari<br />
debet prout iacet et quod alique mulieres civium civitatis Mutine cuiuscumque<br />
condictionis et status existent non sint exceptuate et excepte a contentis in dicto<br />
statuto quin ipsum statutum observent. Et habito coloquio inter ipsos sapientes<br />
et adiectos et dato sibi partito ad fabas albas et nigras hoc modo videlicet «a chi piaxe<br />
che el statuto se si dibia a observare per tute e zascaduna persona de <strong>la</strong> cità de<br />
Modena e che nesuna persona sia exenta overe exceptuada da quelo statuto si meta<br />
<strong>la</strong> fava biancha. E a chi piaxe che el statuto si <strong>romagna</strong> como l’è, si meta <strong>la</strong> fava nigra».<br />
Et quia dicte fabe albe reperte fuerunt esse plures et plures magis quam nigris.<br />
Ideo obtento partito predicto, predicti sapientes et adiuncti de voluntate et consensu<br />
predictorum dominorum de regimine reformaverunt, aprobaverunt et emologaverunt<br />
dictam provixionem ut supra factam per sapientes gerentes negotia mensis
Modena 399<br />
aprilis proxime preteriti. Et sic ordinaverunt, providerunt, statuerunt et ordinaverunt<br />
ipsam provixionem prout alia facta fuit et prout in ipsa continetur.<br />
1537, agosto 5<br />
Gride<br />
[Grida d’oro, cocchi et cavalli]<br />
Pensando di continuo lo illustrissimo et excellentissimo signor don Hercole duca<br />
di Ferrara, di Modena etcetera, come conviene ad amorevole et sapientissimo<br />
principe al bene et utile delli suoi sudditi, et parendoli di molta importanza in questi<br />
tempi travagliosi nelli quali per tutto il mondo et d’ogni intorno si sentono movimenti<br />
di guerre et precipue per li grandissimi apparati et imminenti periculi del<br />
Turco contro <strong>la</strong> repubblica christiana, far opportuna provisione ad alcune spese superflue<br />
che si fanno per appetito, piaceri et commodi privati senza haver rispetto al<br />
bene et utile universale et giudicando prudentemente sua eccellenza per il contrario<br />
l’utile e commodo publico dover esser anteposto al privato piacere ha deliberato a<br />
ciò provedere et ponendo honesta limitazione ad alcune spese dannose, dar ordine<br />
alle necessarie, acciò che li sudditi suoi usando modestia nelle spese superflue circa<br />
il viver privato si ritrovano più accommodati alle publiche necessarie che a loro accader<br />
potessero per li respetti antedetti. Per tanto vedendo sua eccellenza le spese<br />
eccessive che vanamente si sono fatte da un tempo in qua circa il vestire e che di dì<br />
in dì vanno più augumentando però con questa publica grida ordina, vuole e commanda<br />
che non sia alcuno suo suddito di qualunque stato, sesso e condition voglia<br />
esser o sia, che ardisca ne presuma portar oro né argento si tirato come fi<strong>la</strong>to eccetto<br />
però che in panni de lino, scoffioti et ve<strong>la</strong>mi per ornamento del<strong>la</strong> persona. Considerando<br />
ancho, sua eccellenza predetta, che in questa città per li tempi passati solea<br />
esser maggior copia de cavalli, quando forsi manco bisognavano che al presente<br />
che se ne potria haver bisogno et questo per le mule, carrette et molti cocchi che si<br />
sono comenciati metter in uso da un tempo in qua, et considerando quanto potesse<br />
importar al<strong>la</strong> conservatione di questa sua cittade l’esserli copia de cavalli come già<br />
solea esser medesimamente. Per questa pubblica grida ordina vole e commanda, che<br />
persona alcuna di qual grado, stato, sesso e conditione si voglia esser o sia, che tenga<br />
mu<strong>la</strong> o carreta o cocchio, sia obligata ancho a tener un buon cavallo del<strong>la</strong> misura,<br />
<strong>la</strong> qual se tenirà publicamente al<strong>la</strong> gabel<strong>la</strong> di questa città eccettuando però da<br />
queste obligationi le persone religiose, dottori, persone continuamente indisposte e<br />
vecchi che passino anni LXV, li quali possano tenir mu<strong>la</strong> senza obligatione de cavalli,<br />
decchiarando ancho che per commodità de poveri cittadini essi possino tenir<br />
cocchi o carrete condutte da un cavallo solo, senza obligatione d’altro cavallo. Concedendo<br />
ancho a ciascuna persona, che non tenirà né mu<strong>la</strong> né cocchio né carreta se<br />
possi servir per suo uso di qual si voglia sorte de cavalli. Appresso ancho sua excellentia<br />
vuole e commanda che non sia persona alcuna che ardisca ne presumi ven-
400 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
der, né per modo alcuno contrattar cavalli di sorte alcuna che ascendano al<strong>la</strong> summa<br />
de scuti XX a persona che lo habbia a condur fuori del dominio di sua excellentia<br />
senza espressa licentia delli maestri di stal<strong>la</strong> o delli thesaurieri di quel<strong>la</strong> eccettuando<br />
però da tutte le soprascritte ordinationi tutti li forestieri non habitanti per<br />
ordinario nelle cittadi, li quali s’intendano in tutto et per tutto esser liberi perché<br />
sua excellentia vuole e permette, che senza impedimento alcuno possano ad ogni<br />
loro benep<strong>la</strong>cito godere de tutti loro commodi et honesti piaceri in qualunque loco<br />
del stato suo. Ma a ciascun altre ch’in parte alcuna contro forma et contravenirà ad<br />
alcuna delle soprascritte ordinationi, oltra che perderà li vestimenti, mule, cocchi,<br />
carrette con li cavalli et guarnimenti, incorrerà ancho nel<strong>la</strong> pena di scuti XXV in oro<br />
tante volte et in tanti modi quanto haveranno contravenuto et contraveniranno.<br />
Delle quali robbe e delle quali pene vuol sua excellentia che <strong>la</strong> terza parte sia applicata<br />
all’accusatore il qual sarà tenuto segreto e l’altre due parti al<strong>la</strong> sua fidelissima<br />
communità di Modena, al<strong>la</strong> qual sua excellentia prestarà il braccio di farle incontinenti<br />
riscuoter levandosi ex nunc l’arbitrio et auttorità sua di poterle rimettere ad<br />
alcuno per farne gratia. Decchiarando ancho che sua excellentia non vuol che alcun<br />
sia tenuto ad osservar questa sua grida, se non dopo il giorno del<strong>la</strong> festa di san Michele<br />
prossimo futuro. Acciò ciascuno habbia tempo et commoditade di provedere<br />
a quello che farà loro bisogno. Le quali provisioni et ordini vuol sua excellentia che<br />
habbiano a durar per duo anni prossimi futuri, li quali habbiano a comenciar come<br />
è detto di sopra et così vuol e commanda che siano osservati.<br />
1537, die quinto augusti in tertiis. Pubblicatum fuit retroscriptum proc<strong>la</strong>ma per<br />
tubicines ad arengeriam pal<strong>la</strong>tii comunis Mutine solenniter more consueto.<br />
1537 et eadem die in vesperis.<br />
Item publicatum fuit retroscriptum proc<strong>la</strong>ma per antedictos tubicines, modo<br />
consueto in loco predicto.<br />
1537, die octavo mensis prefati in tertiis.<br />
Item publicatum fuit dictum proc<strong>la</strong>ma per predictos tubicines modo et loco suprascriptis.<br />
1549, aprile 12<br />
Provvigioni<br />
Pro vestitu, pastis et meretricibus<br />
Dictum fuit providere ad vestitum splendidum et ad pastos et pro meretricibus<br />
quod statutum locum etcetera et pro dotibus mulierum [...]<strong>la</strong>ute d[...] sic in [...] ad<br />
beneficium huius civitatis, reverendo patre fratre Boniforte di Papia Augustiane religionis<br />
predicatore famosissimo.<br />
Habentes quotidie vocem Domini in auribus nostris per verbum reverendi patris<br />
fratris Boniforti de Papia Augustiane religionis predicatoris famosissimi, in ecclesia<br />
cattedrali nuovi, qui tam valenter admonit omnes ad pacem generalem fa-
Modena 401<br />
ciendam et limitationem ornamenti vestitus huius civitatis etiam conviviorum et ad<br />
b<strong>la</strong>sfemiam corrigendam et prohibendam. Et igitur dictum est providere, ne iudicium<br />
Dei veniat super nos si piis omnibus et elemosinis p<strong>la</strong>care misericordiam super<br />
nos et nobis iustitia emitat et concedat.<br />
1549, aprile 15<br />
Provvigioni<br />
Pro limitatione ornamentorum vestitus et conviviorum<br />
Cum dominis adiunctis dictum fuit, providendum esse ornamento vestimentorum<br />
et ordini conviviorum et de loco meretricum, conclussus fuit <strong>la</strong>udabile et<br />
pium esse eis succurere et superinde inter ipsos dominos conservatores et dominos<br />
adiunctos datum fuit tale partitum [...] instantissimo reverendo patre fratre Boniforte<br />
di Papia predicatore. Cui videtur et p<strong>la</strong>cet quod detur auctoritas sex personis<br />
eligendis posse limittare ornamenta vestitus civitatis et districtus Mutine ac convivia<br />
que fient, det balotam albam et cui non det nigram. Albe omnes.<br />
Quo partito obtento dederunt auctoritatem predictam et quicquid ordinatum<br />
vel limitatum fuerit per sex eligendos habeatur pro lege invio<strong>la</strong>bili que de cetero<br />
observari debeat in ista civitate Mutine et eius districtu.<br />
1549, aprile 16<br />
Provvigioni<br />
Pro moderatione dotium, pomparum et conviviorum<br />
Ad exhortationem venerandi patris fratris Bonifortis de Papia ordinis sancti<br />
Augustini et moderni predicatoris nostri dignissimi. Et in exequutione partiti alias<br />
obtenti.<br />
Circa moderatione pomparum et conviviorum et dotium venerunt ad electionem<br />
multorum civium [...] qui habeant facultatem moderandi et limitandi, prout<br />
aequum et decens videbitur et inter alios nominati fuerunt ipsi videlicet: magnificus<br />
dominus Gaspar Rangonus, magnificus dominus Gerardinus Moleri, magnificus<br />
dominus Ioannes Scapinellus, dominus Iohannes Franciscus Fo<strong>la</strong>nus, dominus<br />
Thomas Caval<strong>la</strong>rius, dominus Nico<strong>la</strong>us Fo<strong>la</strong>nellus, et isti respectu civium, respectu<br />
autem artium, alii duo cum eis: dominus Ioannes Dosi et magister Antonius Sedazaris.<br />
Et super illis datum fuit tale partitum de uno in unum seriatim videlicet<br />
Cui videtur et p<strong>la</strong>cet ut prenominati et quilibet eorum eligantur et pro electis<br />
habeantur, ad limitandum immoderatas pompas, convivia sumptuosa et immensitatem<br />
dotium, pro bono publico civium et comitatinorum cum facultate illis attri-
402 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
buta moderandi et limitandi prout aequum et competens ipsis videbitur, det fabam<br />
albam et cui non det nigram, et omnes prefati per ordinem datis calculis obtinuerunt,<br />
quo facto. Prefati domini sic statuerunt et deliberaverunt ut supra.<br />
Pro correctione dotium, vestimentorum et conviviorum<br />
Dictum fuit dominum Iohannem Franciscum Fontanam esse absentem et intervenire<br />
non posse cum aliis electis ad ordines firmandos pro correctione dotium et<br />
vestimentorum ac conviviorum propter eius absentiam et necesse fore alium loco<br />
sui eligere, super quibus multa dicta fuere et tandem conclusum fuit per ipsos magnificos<br />
dominos conservatores unanimiter nemine descrepante, quod cetere electioni<br />
absentia ipsius domini Iohannis Francisci Fontane facere ordinatione et stabilire<br />
possint, ac si omnes intervenissent et sic concordes renovassent et mandaverunt servari<br />
debere.<br />
1549<br />
Gride<br />
Questa è una nuova ordinatione fatta dal<strong>la</strong> città di Modena sopra le pompe<br />
et spese superchie del vestire et pasteggiare<br />
Il proemio<br />
Se agli antichi Romani, dai quali <strong>la</strong> città di Modona come colonia ha havuta <strong>la</strong><br />
sua origine, sommamente piacque far le leggi sontuarie allhora, quando <strong>la</strong> pompa<br />
et <strong>la</strong> prodigalità haveva fatto il colmo, parimenti a nostri tempi nelli quali il fasto et<br />
l’ambitione par ch’habbino l’intelletto de molti occupato sì che più si attende all’alterezza<br />
che al<strong>la</strong> politica parsimonia, non sarà disdicente con qualche modestia temorare<br />
nel<strong>la</strong> città di Modona et fuor d’essa gli morali costumi del vestire et banchettare<br />
introdotti da molti anni in qua a dishonor et danno de molti, perché certamente<br />
il senno, <strong>la</strong> modestia et frugalità sono le principali virtù che alle città et suoi<br />
habitatori si convengono. Et ciò tanto più volentieri et piaciuto, a ciò maggior<br />
esempio di modestia hanno dato in questa parte le più nobili città d’Italia mosse<br />
dal spirito d’Iddio a procurare una tal cosa com’è Vinetia, Mil<strong>la</strong>no, Firenza, Bologna<br />
et Cremona, consideranti loro che nel pompeggiar et pasteggiar non consiste il<br />
valore et <strong>la</strong> prodezza dell’huomo, ma più presto tal cose declinano el vitio, il quale<br />
purtroppo si fa palese nel senso humano del<strong>la</strong> fanciullezza nostra radicato nel malo,<br />
senza che vi s’aggiunga b<strong>la</strong>ndimento od esca. Per <strong>la</strong> qual cosa sono state ordinate le<br />
leggi le quali come ostacolo et morso facessono scorgere il vitio del<strong>la</strong> virtù et <strong>la</strong> modestia<br />
che consiste nel mezzo delli duo estremi. Et perciò i magnifici conservatori di<br />
Modona, non tanto volendo imitare gli altrui boni costumi, quanto per l’hautorità<br />
loro correggere i detti abusi, acciocché si viva civilmente et da buono christiano et
Modena 403<br />
spetialmente si servi <strong>la</strong> ugualità et temperanza come inspirati da Dio et congregati<br />
insieme al modo usato, hanno diligentemente consultato sopra ciò et spetialmente<br />
che si dovesse fare una legge <strong>la</strong> qual facilmente non si potesse rompere quando però<br />
precedesse <strong>la</strong> somma authorità et benep<strong>la</strong>cito dello illustrissimo et eccellentissimo<br />
principe el signor nostro invitissimo il signor duca di Ferrara et così hanno con maturo<br />
conseglio ottenuto tra loro di elegere otto huomini degni et modesti, li quali a<br />
nome suo havessero <strong>la</strong> cura di moderare et far et ordinare quanto gli paresse utile et<br />
honesto. Gli quali insieme ragunati et più et più volte considerato il modo et <strong>la</strong> via<br />
più facile per ognuno osservare, proponendo sempre l’amore del<strong>la</strong> patria al proprio<br />
loro interesso, hanno concluso finalmente tra loro le infrascripte ordinationi le quali<br />
vedute et considerate dalli predetti magnifici signori conservatori, sono state da<br />
loro così gli è piaciuto che come legge santissima nel<strong>la</strong> città et fuori si debiano perpetuamente<br />
observare.<br />
Prima si commanda et prohibisce ispressamente, che nissuno huomo et donna<br />
sia di qualunque grado conditione et etade esser voglia, dentro et fuori del<strong>la</strong> città,<br />
possa haver, usar o portar sopra et nelle lor vesti et habiti, siano di qualunque sorte<br />
di seta, di veluto, di argento, d’oro, preciose et non preciose, ricami di qualunque<br />
sorte, né ornamento alcuno d’oro né d’argento, né intiero, né spezzato, né anchora<br />
perle, né gioie tanto nelle berette quanto nelle cuffie di donna, né portare vestimento<br />
o habito alcuno frappato, salvo che agli huomini apena si consente il fratagliare<br />
giupponi et cosciali, ma senza ornamento alcuno come di sopra, et fra gli vestimenti<br />
si comprendono anchor le birette et altra forma che si porta in testa, et pur si tolera<br />
il poter listare et fratagliare le liste solo, senza altro ornamento prohibito di sopra.<br />
Ma che in ditte liste per ciaschun vestimento da huomo, o da donna, non possa<br />
esser più di quattro braccia di drappamento.<br />
Secondo, si comanda et si prohibisce che nissuno come di sopra è detto, o maschio<br />
o femina, possa portare col<strong>la</strong>ne, corone, centure, manigli et brazzali di gioie,<br />
di perle, di smalto di fi<strong>la</strong> d’oro, di fi<strong>la</strong> d’argento, di pasta d’ambra, di muschio et<br />
profumo, né perle, né gioie, né smalti alle orecchie, né guanti ricamati et profumati<br />
d’ambra et muschio, le quali cose come vane et superchie tutte si bandiscono.<br />
Terzo, si comanda et prohibisce che non si possa intorno ai gibellini et ventagli<br />
far, o portar teste, manichi et altri ornamenti, d’oro, d’argento, di perle, di gioie et<br />
smalto, ma licito sia portarvi solo una catena d’oro di valore di scudi dieci d’oro fino<br />
a quindeci et non più.<br />
Quarto, che nissuna donzel<strong>la</strong>, avanti che sia sposa o maritata, di qual conditione<br />
et etade esser si voglia, possa portar al collo ornamento alcuno, sia di qual maniera<br />
esser possa, che passi in tutto et per tutto il valor di scudi dieci d’oro, et maritate<br />
che saranno possono portare tre annel<strong>la</strong> nelle dita et una col<strong>la</strong>na d’oro di scudi<br />
35 et non più et agli huomini anche si concede che possano portar una col<strong>la</strong>na o<br />
cathena al collo di valuta di scudi 35 et non più et sia qual monile et ornamento si<br />
voglia non passi il detto valore.<br />
Quinto, per conservare <strong>la</strong> distintione dell’ordine maschio dal femminile, si prohibisce<br />
a tutte le donne, siano chi si vogliano, portar in publico, o mostrarsi in habito<br />
vestite da maschi con vesti curte ne anche longhe, né altre usitate da maschio
404 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
come sono rubbe, rubboni, ciemare et altre veste simili così foderate come no. Né<br />
portar birette di sorte alcuna, se forse non le accadesse fuor di casa andare <strong>la</strong> notte<br />
per occurrenza, o in vil<strong>la</strong>, che in quel caso portar possano birette et capelli senza<br />
penne o piuma però, et altri ornamenti prohibiti di sopra.<br />
Sesto, circa gli cocchi et carrette et cavalli et cavalle loro le qual cose si sono trovate<br />
più per uso et necessità del corpo che per pompa et lussuria, si prohibisce che<br />
non si possa ponere et usar ornamento alcuno di seta, dentro et di fuori, o sopra di<br />
essi cocchi, carette et cavalli, ma solo gli pomi si possono indorare o inargentar honestamente<br />
et pur parendo si posseno listar di drappamento et <strong>la</strong>voro non prohibiti<br />
fin al<strong>la</strong> soma de cinque brazza in tutto.<br />
Settimo, che gli fornimenti et selle delle cavalcature non si possono far né usare<br />
<strong>la</strong>vorate d’oro, et ricami di sorte alcuna eccetto le bocchie de morsi le quali si possono<br />
dorare.<br />
Ottavo, si prohibisce al stato et condition degli huomini et donne dell’arte di<br />
ferrari, de scarpari, formaggiari, beccari, marangoni, fornasari, sarti, hosti, barbieri,<br />
fornari, pellizzari, pelecani, soggari, stringari, <strong>la</strong>rdaroli, canevaroli, muradori, sel<strong>la</strong>ri,<br />
navaroli, tessitori da <strong>la</strong>na, scharzatori di berette et panni et altri simili, che mai per<br />
tempo veruno non possano portare habito o vestimento alcuno di veluto et di seta,<br />
né calciamenti, né berette di quel<strong>la</strong> sorte solo se gli concede a pena che le done di<br />
tali huomini maritate ma non donzelle possono listare le vesti con quattro brazza di<br />
veluto o seta per ciascuna veste et non più et gli huomini possono listare di drappamento<br />
per due brazza per cappa et altretanto per il saio ma non tagliato.<br />
Nono, alli nostri contadini et distrettuali paesani si prohibisce in tutto et per<br />
tutto poter portar vestimenta et habiti d’oro, d’argento et di seta di qualunque sorte<br />
o siano huomini o donne o grandi o piccioli come si vogliano.<br />
Decimo, per servare <strong>la</strong> distintione dagli buoni alli cativi, dagli fedeli all’infedeli,<br />
si prohibisce alle meretrici et tutte le donne viventi dishonestamente et agli hebrei<br />
huomini et donne il potere portare oro, argento, gioie et vestimenta od habiti et<br />
agli piedi at al capo, di seta et di veluto di qualunque sorte, salvo che le donne degli<br />
hebrei, et ancho gli huomini possano listare le loro vesti purché le liste non passino<br />
due brazza di drappamento per veste da huomo et quattro da donna per ciascuna<br />
veste, et nondimeno se gli hebrei homini et donne vorranno portare un segno evidente,<br />
come sarebbe a dire una lettera o segno nelli petti loro di color giallo o azuro,<br />
gli sia concesso portare ogni ornamento, ogni veste et ogni foggia al lor arbitrio.<br />
Undecimo, perché le cose spirituali dell’anima per le pompe mondane non<br />
poss[o]no crescere né minuire, si commanda et prohibisce che nelli funerali et essequie<br />
de corpi morti non si possano appichare ai muri delle chiese dentro et di fuori<br />
arme, né lumere, né doppieri di sorte alcuna, né si possa accompagnare i corpi al<strong>la</strong><br />
sepoltura con maggior numero di torze che XX in tutto et che non vi possano intravenire<br />
al tempo del<strong>la</strong> sepoltura più regole de frati, che una so<strong>la</strong>, ma preti quanti si<br />
vorranno, et meno si possano sonare campane alcune se non ad una chiesa so<strong>la</strong>, dove<br />
sarà <strong>la</strong> sepoltura et ciò si è fatto per usare modestia in tutte le cose.<br />
Et perché poco gioverebbe far una legge, se non fosse osservata acciò che gli<br />
contumaci et ostinati inobedienti siano puniti, fin ad hora si pronontia et dichiara<br />
expressamente, che qualunque contrafarà alli predetti ordini et qual sia di essi parti-
Modena 405<br />
co<strong>la</strong>rmente, debbia et s’intenda esser incorso nelle infrascritte pene, cioè per <strong>la</strong> prima<br />
fiata nel<strong>la</strong> pena de scuti quindeci d’oro in oro, per <strong>la</strong> seconda scuti 25 d’oro et<br />
per <strong>la</strong> terza scuti 35 d’oro et di perdere <strong>la</strong> roba. Et se saranno contadini o distrettuali,<br />
nel<strong>la</strong> pena di perdere solo le robbe et vestimenti prohibiti da lor portati et usitati,<br />
ogni volta che contrafaranno. Et senza escusatione alcuna s’intendano in tal<br />
pene incontinenti esser condennati et astretti a pagare con effetto per un terzo allo<br />
accusatore o denuntiatore, il quale sarà tenuto secreto et si gli crederà con uno testimonio<br />
degno di fede, per un altro terzo al<strong>la</strong> camara ducale et per l’altro terzo alli<br />
poveri vergognosi del<strong>la</strong> città di Modona. Et nelle medesime condennationi et pene<br />
esser caduti s’intenderanno gli forestieri homini et donne, gli quali verranno ad habitare<br />
in Modona o nel distretto se tre mesi dopo <strong>la</strong> loro venuta non serveranno<br />
quanto di sopra è ordinato, perché si vuole et commanda che detti forestieri, siano<br />
di qual grado esser vogliano, siano legati et astretti dalle medesime leggi, come gli<br />
nostri cittadini et altri habitanti et dimoranti fra noi.<br />
Et nelle pene di scuti 4 d’oro <strong>la</strong> prima fiata, <strong>la</strong> seconda 8, <strong>la</strong> terza 12 da essere<br />
applicate come di sopra s’intendano esser incorsi tutti gli artefici, sarti, ricamatori,<br />
et altri huomini, gli quali faranno per se o per altri tali vesti, tali <strong>la</strong>vori, tali portamenti<br />
et altre cose prohibite come di sopra tante volte, quanto saranno ritrovati o<br />
accusati havere contrafatto alle predette ordinationi et non havendo modo a pagare<br />
al<strong>la</strong> pena di dui tratti di chorda da essergli data in pubblico irremissibilemente.<br />
Del pasteggiare<br />
Perché le buone leggi sono nate dalli pessimi costumi, e gli è piaciuto anchora<br />
circa il pasteggiare ponere una certa rego<strong>la</strong> et modestia <strong>la</strong> quale sia conforme alli<br />
moderni tempi.<br />
Si ordina dunque, commanda et vuole che in qualunque pasto et convito, anchora<br />
che si facesse per nozze, nissiuno sia che si voglia, possa mandare in tavo<strong>la</strong> od<br />
usare per gli convivanti più di tre sorti di vivande o cibi cioè tre arosto et tre a lesso,<br />
il che par pur troppo, contentandosi <strong>la</strong> natura per necessità del vivere di minor numero<br />
et qualità de cibi. Et più d’una sorte di salvaticine in detto arosto, eccettuando<br />
sempre gli pavoni et fagiani, gli quali sono più presto irritamento di go<strong>la</strong>, che altrimenti<br />
et perciò dalli conviti et pasti si bandiscono espressamente, et più di una<br />
sorte di torta fatta come si voglia et nel principio del convito o pasto più di una<br />
sorte di confettura et nel ultimi due et non più19 . Gli pasticci, gli <strong>la</strong>vori di pasta, il<br />
mangiar bianco et le pitture, gli intagli, le bandirole, et altre frascherie intorno alle<br />
vivande in tutto si bandiscono, perché sono cose vane, ritrovate dal<strong>la</strong> morbidezza<br />
de seschalchi, gli quali del suo nul<strong>la</strong> spendono et danneggiano altrui.<br />
Et nelli conviti grassi si prohibiscono in tutto et per tutto le ostreghe, il pesce et<br />
mangiare di pasta. Ma nelli conviti magri, quando saranno per nozze, gli si concede<br />
una sorte so<strong>la</strong> di pesce di mare, o <strong>la</strong>go, et non altrimenti al<strong>la</strong> pena de scudi X d’oro<br />
incontinenti da esser pagata senza altra dichiaratione, applicata al modo sopradetto,<br />
overo di dui tratti di chorda da essergli data in publico per essempio delli altri.<br />
19 et nel principio ... et non più nel margine sinistro di altra mano.
406 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Et gli medesimi convivanti et servitori possano accusare et saragli creduto con<br />
suo giuramento et uno testimonio segno di fede, et per ciò gli servitori non perderanno<br />
<strong>la</strong> lor promessa mercede di servire a simili conviti et saranno tenuti secreti.<br />
Hora per dar principio al<strong>la</strong> osservanza de questi precetti, sin adesso si dichiara che<br />
<strong>la</strong> osservanza et essequutione si habbia a cominciar a san Michele prossimo et di<br />
poi durare in perpetuo. S’egli è dunque sì bel<strong>la</strong> cosa et lodata da tutti vivere civilmente<br />
et usar <strong>la</strong> parsimonia et modestia in tutte le cose come rego<strong>la</strong> drittissima dal<strong>la</strong><br />
quale declinando facilmente si cade nel vitio, anzi si riporta danno et dishonore,<br />
ogniuno sarà invitato benignamente dallo amore et utile proprio, non spinto dal<strong>la</strong><br />
pena, a dover fidelmente servare gli sopradetti ordini et provisioni, perché <strong>la</strong> ubidienza<br />
che si presta alle sante leggi fatte con sincero animo dagli publichi magistrati<br />
è riputata con belissimo sacrificio a Dio da cui siamo stati criati non per vivere a<br />
guisa di bestie, che hanno bisogno di morso et capestro, ma di animali intellettivi<br />
et rationali, mirando sempre l’origine nostra et conditione umana, <strong>la</strong> qual è stata<br />
chiamata al cielo per il mezzo delle buone opere et lodevoli costumi. Perciò <strong>la</strong> repubblica,<br />
gli magistrati et buoni compatrioti si allegrarano quando vedrano che le<br />
fatiche loro collocate in questa impresa non sarano gettate al vento, ma fidelmente<br />
servate et custodite da tutti invio<strong>la</strong>bilmente.<br />
1563, marzo 22<br />
Provvigioni<br />
Arbitrio dato ai signori conservatori dai signori confermati circa <strong>la</strong><br />
moderatione delle pompe<br />
Ultimamente si parlò del<strong>la</strong> moderatione delle pompe per <strong>la</strong> città di Modona e<br />
suo distretto allo esempio di Vinegia, di Bologna et l’altre buone città dicendosi che<br />
se n’era già stabilita una riforma, <strong>la</strong> quale quando fosse a sodisfattione del consiglio<br />
si potrebbe pubblicare sotto l’autorità di sua eccellenza, quando el<strong>la</strong> <strong>la</strong> vi volesse interporre<br />
et se non almeno del signor governatore. Nel<strong>la</strong> quale cosa fu dai signori<br />
confermati rimesso il tutto al volere et arbitrio dei signori conservatori di fare in ciò<br />
quanto a loro paresse esser bene et espediente; et nondimeno essi signori conservatori<br />
commisero che a i magnifici capi dei signori confermati si facesse vedere <strong>la</strong> predetta<br />
riforma, che <strong>la</strong> potessero considerare a suo bell’agio. E fu fatto.<br />
1563, marzo 26<br />
Provvigioni<br />
Deputati a par<strong>la</strong>re a sua eccellenza per <strong>la</strong> moderatione delle pompe<br />
Per venire al<strong>la</strong> esecutione del pubblicare <strong>la</strong> polizia o moderatione delle pompe<br />
furono deputati messer Giulio Cesare Codebone et messer Giovanni Calora sindico
Modena 407<br />
generale a par<strong>la</strong>re col signor governatore per indurre sua signoria a far<strong>la</strong> eseguire<br />
con <strong>la</strong> sua autorità, almeno quando non si possa ottenere quel<strong>la</strong> di sua eccellenza,<br />
come si desidera.<br />
1563, ottobre 5<br />
Provvigioni<br />
Per <strong>la</strong> moderatione delle pompe da pubblicarsi<br />
Sendosi par<strong>la</strong>to al predetto signor governatore del fare et publicare una moderatione<br />
delle pompe, esso si offerse pronto ad interponervi <strong>la</strong> sua autorità pubblicando<strong>la</strong><br />
e dimandò di veder<strong>la</strong>. Perciò fu dato a noi cancellieri commissione che a sua<br />
signoria ne dessimo copia et fu fatto.<br />
1563, ottobre 15<br />
Provvigioni<br />
Proposta di premiare lo stampatore del<strong>la</strong> moderatione delle pompe<br />
Fu proposto di premiare lo stampatore per <strong>la</strong> moderatione delle pompe dallui<br />
stampata.<br />
Pubblicatione di essa moderatione<br />
La quale moderatione fu pubblicata ad instantia del signori conservatori fin<br />
martedì prossimo passato che fu ai XII del presente per solenne grida fatta da parte<br />
dell’illustrissimo signor governatore, come qui a presso si noterà per causa di memoria<br />
così <strong>la</strong> grida come essa moderatione; cioè.<br />
1563<br />
Gride<br />
Moderatione circa <strong>la</strong> pompa dei vestimenti, dei conviti et dei funerali da osservarsi<br />
nel<strong>la</strong> città di Modona<br />
Essendo l’illustre signor conte Alfonso Bevi<strong>la</strong>cqua gentilhuomo ferrarese et governatore<br />
ducale generale di questa città di Modena stato con grande instantia ricercato<br />
dalli magnifici conservatori di far pubblicare, acciò si metino in osservanza
408 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
alcune constituzioni e limitazioni le quai da loro come amorevoli al bene et utile di<br />
suoi cittadini sono state fatte et formate per resecare molte spese superflue che si<br />
fanno per appetito e piaceri privati, così intorno al vestire come ai conviti et ad altro,<br />
con perditione et rovina delle facoltadi, le quali ai tempi presenti, che intendono<br />
ancora et sono per sentire longamente delle ca<strong>la</strong>mità passate non pare che convengano<br />
et imitando ancho in questo molte altre cittadi d’Italia le quali mosse dai<br />
detti rispetti hanno fatto delle medesime proviggioni, si è contentato, per essergli<br />
parsa tale domanda ragionevole et beneficiosa all’utile pubblico et i capitoli circa<br />
ciò formati essere stati molto saviamente et con maturo consiglio et ben intesi di<br />
consentire et sodisfare prontamente alle loro instanze. Et perciò per tenore del<strong>la</strong><br />
presente sua grida si pubblicano in questo luogo solennemente le predette ordinationi,<br />
le quai se non s’esprimono di paro<strong>la</strong> in paro<strong>la</strong> si fa per fuggire <strong>la</strong> prolissità del<br />
recitarle, havendo loro ad essere messe in stampa, al<strong>la</strong> quale si habbia ogniuno re<strong>la</strong>tione<br />
et dal<strong>la</strong> quale ognuno, che vorrà, potrà haver copia et modo di informarsene.<br />
Et si comanda che per ogni persona delle comprese in quelle siano invio<strong>la</strong>bilmente<br />
per l’avenire osservate sotto le pene che in esse si contengono.<br />
MDLXIII die XII octobris publicatum ad arrengheriam more solito per Nico<strong>la</strong>um<br />
de Longis.<br />
Del vestire<br />
Si prohibisce che nessuna persona non si possa fare, né portare habito o vestimento<br />
alcuno d’oro né di argento20 , né veludo alto, e basso overo contesto o <strong>la</strong>vorato<br />
con oro o con argento, né di cremesino di qualunque sorte eccettuando queste<br />
telette di lino che si fanno vergate d’oro o d’argento21 . Né drappi di testa,<br />
coppetti, camicie, giupponi, calcie o calciette di sorte alcuna con fi<strong>la</strong> d’oro o di<br />
argento, né <strong>la</strong>vorati con quelle o buono o falso che sia. Similmente il porre sopra<br />
habito o vestimento alcuno oro o argento battuto o fi<strong>la</strong>to intiero o spezzato, perle<br />
né gioie di qualunque sorte o buone o false. Si prohibiscono totalmente tutti i ricami<br />
et profili fatti in te<strong>la</strong>ro o all’ago in disegno di qualunque sorte cioè a figure,<br />
opere, fogliami et risvolti, così in vestimenti, cappe, sagli, cosciali, giupponi, coperte,<br />
et fornimenti da cocchi, carrette et cavalli come generalmente per qualunque<br />
altra cosa per vestire et ornamenti d’huomini et di donne. Si prohibisce a<br />
tutti in generale il foderare vestimento di sorte alcuna di te<strong>la</strong> d’oro né di argento<br />
o di quelli contesta o <strong>la</strong>vorata né di veluto di qualunque sorte se fosse fodera di<br />
veluto tagliato o d’altra seta22 et in partico<strong>la</strong>re alle donne sole di martiri, di zibellini<br />
et di lupi cervieri. Si prohibiscono le liste d’ogni altra sorte, che di seta o di<br />
cosa di minor precio. Né si listerà cappa, né saglio con più di braccia due di veluto,<br />
né tabarro, né vesta o robone di donna o di dottore o d’altra persona con più<br />
di braccia tre, oltra le mostre23 , che parimente si concedono, ma modeste. Né co-<br />
20 d’oro né di argento] né di te<strong>la</strong> d’oro, né di argento nell’edizione a stampa.<br />
21 eccettuando ... argento manca nel manoscritto di G. Barbieri [1563].<br />
22 se ... seta manca nel manoscritto di G. Barbieri [1563].<br />
23 Il manoscritto di G. Barbieri [1563] prosegue di essi tabarri e robe da huomo che si<br />
concedono.
Modena 409<br />
perta da cocchio con più di quattro in tutto così per dentro come di fuori. Et<br />
quello che s’è detto del veluto s’intenda detto d’ogni altro drappo di seta di altezza<br />
medesima col veluto o vicina, ma per mità dell’ormesino per <strong>la</strong> doppia altezza,<br />
dandosi libertà a ciascuno di tagliare le dette liste. Si prohibisce il portare vestimento<br />
alcuno frastagliato da busto in giù ad ogni persona, se non che agli huomini<br />
si concede il portare tagliati i cosciali delle calcie. I quali cosciali non si vuole<br />
che siano fatti con più di braccia due et mezzo di veluto o d’altro drappo del<strong>la</strong><br />
medesima o di vicina altezza col veluto né che siano listati con più d’uno et d’ormensino<br />
per <strong>la</strong> mità, né che in tutto con le calcie siano fatti con più d’un brazzo<br />
et due terzi di panno, né che siano foderati con più di una so<strong>la</strong> fodera delle non<br />
prohibite, et che siano senza <strong>la</strong>vori d’ago, trappunti, cordelle o cordoni di qualunque<br />
nome et sorte. Alle donne parimente per schifare <strong>la</strong> superfluità et perditione<br />
si prohibisce il portare veste con <strong>la</strong> coda si che vadano spasciando il terreno.<br />
Alle quali donne non si concede di portare beretta in capo di giorno per <strong>la</strong> città,<br />
ma si bene di notte et in vil<strong>la</strong> et sì nello andarvi come nel tornarne. Né in beretta<br />
o cappello di donna o d’homo haverà luogo oro, argento, perle, né gemme o buone<br />
o false se non che le si concedono le cuffie d’oro o di argento fi<strong>la</strong>to, ma non<br />
battuto et senza altro adornamento. Nondimeno si privileggiano le spose per lo<br />
primo et secondo anno di potere portare un frontale o altro adornamento di testa<br />
d’oro o d’altra cosa sin al valore in tutto di scudi venticinque 24 . Agli homini et alle<br />
donne ugualmente si concede il potere portare al collo et alle donne alle braccia<br />
ancora tanto oro schietto senza altro adornamento in una o in più col<strong>la</strong>ne et<br />
braccialetti che in tutto con <strong>la</strong> manifattura non ecceda il valore di scudi trenta,<br />
prohibendoglisi ogni altro adornamento d’ogni altra foggia et in ogni altra materia<br />
nelle dette parti. Alle donne si prohibiscono le centure d’oro et di ogni altra<br />
materia et ornamento fuor che di seta schietta o di cosa di minor valuta. Et così il<br />
portare attaccati al<strong>la</strong> cintura zibellini con testa e piedi e ventagli con manico d’oro<br />
con perle o gioie buone o false che siano o con altro adornamento prohibito di<br />
sopra. Le quali cose tutte s’intendano parimente dette dei manucci. Ma bene agli<br />
huomini sarà lecito portare cinture ovvero correggie, spade, pugnale, speroni et<br />
ferri da carniroli dorati o inargentati senza qualunque altro adornamento. Ai quali<br />
poi nei fornimenti et nelle selle delle cavalcature si prohibisce l’oro e l’argento<br />
se non che le borchie et le fibbie possano essere dorate o inargentate et ancora i<br />
chiodi ma so<strong>la</strong>mente nello arzone dinanzi et nelle selle armate le viti et un freggietto<br />
solo d’intorno all’armatura di <strong>la</strong>rghezza d’un dito et non più. Si vieta l’uso<br />
de i cocchi et carrette dorate o inargentate fuor che nei pomi, nelle arme o nelle<br />
imprese et quivi ancora modestamente, in altro non si consente né dal<strong>la</strong> parte di<br />
dentro, né del difuori 25 , né quanto al<strong>la</strong> coperta loro et de cavalli né quanto ai for-<br />
24 Il manoscritto di G. Barbieri [1563] prosegue Et per esser cosa barbarica l’haver le orecchie<br />
forate et portare ad esse attaccate annel<strong>la</strong> et pendenti di gioie o di perle, perciò questo<br />
gli si nega ancora alle spose nonché alle altre donne.<br />
25 Il manoscritto di G. Barbieri [1563] prosegue né quanto al<strong>la</strong> fodera.
410 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
nimenti dell’uno et dell’altro, quali fodera, coperta, et fornimenti non si vuole,<br />
che possano essere di seta né havere oro o argento, né ricami o profilo di sorte alcuna.<br />
Agli artegiani et alle artegiane esercitanti con le sue mani di continuo arte<br />
mecanica et a tutti e tutte coloro che vivono sotto <strong>la</strong> loro guardia si prohibiscono,<br />
fuor che nelle anel<strong>la</strong>, l’oro, l’argento battuto, tessuto, fi<strong>la</strong>to, le perle, le gioie o<br />
buone o false et tutti i vestimenti fatti di seta, ma non le liste sopra i detti vestimenti<br />
secondo l’ordine del capo che par<strong>la</strong> di esse liste, né le cinte di seta. Tra i<br />
quali artegiani non si contano i buoni cittadini honorevoli per altro, che <strong>la</strong>vorano<br />
al<strong>la</strong> caviglia. Nelle donne di parto mentre durerà il tempo delle visite, alle buone<br />
cittadine si concede lo adornare solo un letto del<strong>la</strong> loro principal camera di seta,<br />
et di <strong>la</strong>vori di seta, ma non alle artegiane quali di sopra alle quali si prohibisce <strong>la</strong><br />
seta per tutto et suoi <strong>la</strong>vori con ogni altro addobamento di pari o di maggior<br />
pompa. Ai contadini si prohibisce non so<strong>la</strong>mente l’oro et l’argento le gioie così<br />
buone come false, il dorato et l’inargentato fuorché nell’annel<strong>la</strong> et nelle magliette<br />
delle donne, ma <strong>la</strong> seta ancora de ogni sorte in vestimenti et in liste dal zendado<br />
in fuori, che a gli huomini si concede per <strong>la</strong> fodera delle calcie, alle donne per le<br />
cinte. Alle quali mentre sono donzelle o spose per lo primo anno si concede di<br />
portare al collo coralli so<strong>la</strong>mente, che però non vagliano più di lire dieci. Dando<br />
tempo alle donne fin a Pasqua di resurrettione che viene da poter usare et portare<br />
i loro habiti et vestimenta di qualunque sorte che si trovano di presente, acciò<br />
che con tal commodità di tempo possano provederne d’altro, ma bene quanto ai<br />
cosciali degli huomini differenti dal<strong>la</strong> presente ordinatione si dà loro so<strong>la</strong>mente<br />
tempo otto dì a rifarli nel<strong>la</strong> forma ordinata o a rifare le calcie26 .<br />
Dei conviti<br />
I conviti sono o da grasso o da magro. Se da grasso non verranno in tavo<strong>la</strong> più<br />
che tre vivande di carni arrostite et tre lessate, comprendendo i potaggi tralle carni<br />
lessate, et per le arrostite intendendo cio ch’è cotto in spiedo o in patel<strong>la</strong> o in tegghia<br />
o sopra gratico<strong>la</strong>. Né altro che una sorte di salvaticcine tralle dette tre sorti di<br />
arrosto o di lesso, tralle salvaticcine annoverando i pavoni, le galline d’India et i conigli.<br />
Se da magro potrà havere il convito tre sorti di pesce arrosto et tre a lesso senza<br />
più et tra queste una sorte di pesce di mare o di <strong>la</strong>go. Né in conviti di carne si<br />
mescoleranno vivande di pesce, eccetto le ostreghe. Nell’uno et nell’altro convito<br />
non haverà marzapani né altre cose tali, né pasticci, né mangiari bianchi, né <strong>la</strong>vori<br />
di pasta, né canditi di zuccaro, né conditi in zuccaro, né altro che una so<strong>la</strong> sorte di<br />
torta. Né farà differenza da conviti fatti per cagione di nozze da gli altri, se non nelle<br />
confettioni et marzapani, che si concedono alle nozze.<br />
Del<strong>la</strong> pompa funerale<br />
I morti non potranno essere accompagnati al<strong>la</strong> sepoltura, se non dagli orfanelli<br />
di San Bernardino, da una rego<strong>la</strong> di frati, da una compagnia delle confraternita del<strong>la</strong><br />
quale sia morto et da preti né da più di sedeci torchi accesi, dando però oltra<br />
questi un torchietto al cappel<strong>la</strong>no, uno al priore del<strong>la</strong> compagnia et le candele soli-<br />
26 Alle quali ... calcie manca nel manoscritto di G. Barbieri [1563].
Modena 411<br />
te, overo in loco dei torchietti, et delle candele honesta limosina, <strong>la</strong> quale si darà<br />
ancora agli orfanelli tale, quale a ciascuno piacerà. Né farà alcuno dar segno del<br />
morto con campana sonata al<strong>la</strong> longa altro che ad una chiesa so<strong>la</strong> né con botti altro<br />
che al<strong>la</strong> maggiore così nel sepellire come nelle esequie et in ogni officio funerale.<br />
Né si affiggeranno arme, né si accenderanno torchi o torchietti altrove che all’altare<br />
et al cataletto. Né si appenderanno casse coperte de veluto alle mura delle chiese.<br />
Delle pene27 Le pene di coloro i quali non obediranno al presente ordine nostro saranno [applicate]<br />
qualunque volta et in qualunque cosa delle vietate disubediranno. Quanto<br />
al capo del vestire lire venticinque di moneta di Modona <strong>la</strong> prima volta, <strong>la</strong> seconda<br />
lire cinquanta, <strong>la</strong> terza lire cento et <strong>la</strong> perdita insieme di tutte le veste et di ogni altra<br />
cosa vietata. Obligando al<strong>la</strong> detta pena tutti coloro i quali haveranno sotto <strong>la</strong><br />
cura, governo et potestà sua i disobedienti et ogni sarto, ricamatore, orefice et ogni<br />
altro artefice nel<strong>la</strong> medesima pena detta di sopra. Quanto al capo de’ conviti sarà <strong>la</strong><br />
pena scudi venticinque d’oro da essere riscossi da padroni delle case et dieci da essere<br />
pagati da cuochi et da coloro che sono sopraposti al convito o non havendo il<br />
modo a pagarsi tratti tre di corda in piazza. Et si vuole che i garzoni possano accusare<br />
il maestro o padrone loro senza havere più obbligo di continuare <strong>la</strong> servitù cominciata<br />
e senza non so<strong>la</strong>mente <strong>la</strong> perdita del suo sa<strong>la</strong>rio tenuto loro infino al dì<br />
dell’accusa, ma con guadagno ancora di quello che sarebbe stato dovuto loro, se<br />
fussero andati infino all’ultimo del<strong>la</strong> servitù pattuita. Quanto al capo del<strong>la</strong> pompa<br />
funerale sarà <strong>la</strong> pena lire venticinque, le quali sarà tenuto pagare chiunque contrafarà,<br />
procurerà, o aiutarà ad andare contra le cose del detto capo o che sonerà o farà<br />
sonare campane o attaccherà o farà attaccare arme.<br />
Delle quali pene di tutti e tre i detti capi si vuole che un terzo sia del<strong>la</strong> ducale<br />
camera, un terzo delle putte appel<strong>la</strong>te le orfanelle del vescovo et delle convertite et<br />
l’altro terzo dello accusatore, il quale sarà tenuto secreto, o dello esecutore. Et si<br />
vuole appresso che in ciò si possa andare per via di accusatione o d’inquisitione et<br />
officio et sommariamente et che’l giudice sia il signor governatore overo il magnifico<br />
podestà di questa città, i quali debbano procedere contra coloro i quali non servaranno<br />
le presenti leggi et al<strong>la</strong> esattione delle dette pene. Si vuole nondimeno essere<br />
eccettuati dal<strong>la</strong> obedienza delle presenti leggi tutti i gentilihuomini et le gentildonne<br />
di giurisdizione, se così parerà loro, i forestieri, i quali non havessero o non<br />
volessero avere habitatione in Modona per più di sei mesi, et i cittadini stessi mentre<br />
si troveranno assenti dal<strong>la</strong> città di Modona et dal suo distretto. Ma bene si vuole<br />
che le donne maritate le servino tutto che fossero forestiere, et così gli huomini forestieri<br />
che pigliassero per moglie donna modonese, overo fossero per stanziare in<br />
Modona più di sei mesi28 .<br />
27 L’intero capitolo manca nell’edizione a stampa del 1563.<br />
28 a carta 238r: ai XXII di ottobre, mandato di lire sei per <strong>la</strong> stampa del<strong>la</strong> moderatione<br />
delle pompe: Si commise ancora mandato di lire sei agli heredi di m.ro Cornelio Gadaldino<br />
librari per sua mercede del<strong>la</strong> stampa del<strong>la</strong> moderatione delle pompe, e fu fatto.
412 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
1564, gennaio 25<br />
Provvigioni<br />
Ambasceria per <strong>la</strong> conferma ducale del<strong>la</strong> moderazione delle pompe<br />
Fu data ancora commissione del memoriale delle cose da trattarsi per lo detto<br />
messer Giovanni 29 nel<strong>la</strong> sua ambasceria che poi fu parimente fatto et allui dato del<br />
tenore che segue.<br />
Memoriale a voi magnifico messer Giovanni Calora eletto ambasciatore a sua<br />
eccellenza per le qui sottoscritte cause cioè:<br />
(...)<br />
Per <strong>la</strong> confirmatione del<strong>la</strong> moderatione delle pompe:<br />
Presa prima informatione che per autorità ducale sia stata confermata a Reggiani<br />
<strong>la</strong> sua pragmatica, dimanderete ancora <strong>la</strong> confirmatione del<strong>la</strong> nostra, del<strong>la</strong> quale<br />
visi <strong>la</strong> copia.<br />
1564, febbraio 17<br />
Provvigioni<br />
Per <strong>la</strong> confirmatione del<strong>la</strong> sopradetta pragmatica<br />
Illustrissimo ed eccellentissimo principe<br />
Espongono a vostra illustissima eccellenza li suoi fidelissimi servitori, li conservatori<br />
di Modena, qualmente a giorni passati fu publicata una pragmatica circa <strong>la</strong> moderatione<br />
del vestire e conviti e pompe funerali per parte e commisione so<strong>la</strong>mente<br />
del signor gubernatore di essa città, del tenore et copia del<strong>la</strong> quale si exhibisce in<br />
stampa, et perché saria di grandissimo utile al<strong>la</strong> città che tal constitutione invio<strong>la</strong>bilmente<br />
si osservasse, per tanto humilmente li oratori supplicano vostra illustrissima<br />
eccellenza che degni confirmare tal constitutione et commandare che per parte sua<br />
di nuovo sia pubblicata et osservata, et hoc de gratia speciali.<br />
Et ita illustrissimus dominus confirmat et mandat publicari iuxta petita.<br />
Iohannes Baptista Pigna XXX ianuarii MDLXIIII.<br />
Alfonso duca di Ferrara etc.<br />
Conte Alfonso, vogliamo che si osservi quanto nel nostro rescritto annotato al<strong>la</strong><br />
supplicatione dei conservatori di cotesta nostra fidelissima città si conviene, et<br />
state sano.<br />
Di Ferrara 30 gennaio 1564.<br />
Alfonso<br />
Giovanni Battista Pigna<br />
29 Nel<strong>la</strong> seduta consiliare del 1564 gennaio 25 (c. 23v) viene eletto messer Giovanni Calora<br />
quale ambasciatore da mandare a nome del<strong>la</strong> magnifica comunità a Sua Eccellenza il duca Alfonso<br />
II, e viene stabilito un memoriale di cose da sottoporre al duca (c. 24r).
Modena 413<br />
1564, febbraio 21<br />
Provvigioni<br />
Instantia per <strong>la</strong> pubblicatione del<strong>la</strong> pragmatica<br />
Vollero ancora che io 30 , da sua parte, richiedessi sua signoria a far publicare con<br />
grida ducale <strong>la</strong> pragmatica o moderatione delle pompe nuovamente confirmata per<br />
sua eccellenza, il che parimenti feci.<br />
1564, marzo 6<br />
Provvigioni<br />
Grida per <strong>la</strong> moderatione delle pompe<br />
Sia per ricordo che hoggi si pubblicò <strong>la</strong> grida ducale sopra <strong>la</strong> moderatione delle<br />
pompe del tenore che appare in filza a numero 18 31 .<br />
[1564]<br />
Gride<br />
Moderamento delle pompe del<strong>la</strong> città di Modona 32<br />
Veggendo noi conservatori del<strong>la</strong> città di Modona, che i nostri cittadini s’al<strong>la</strong>rgano<br />
nei vestimenti, nei conviti et nelle pompe funerali più che non dimanda non so<strong>la</strong>mente<br />
<strong>la</strong> naturale et cristiana simplicità, ma anchor l’ornamento et l’honorevole<br />
et cristiana simplicità, ma anchora l’ornamento et l’honorevolezza civile et insieme<br />
<strong>la</strong> strettezza del<strong>la</strong> facoltà loro, habbiamo ad essempio di buoni antichi et moderni<br />
rettori delle cose del comune raunate et parte composte noi alcune leggi per restrin-<br />
30 Si intende cancelliere infrascritto.<br />
31 La serie “Ex Actis” non contiene il testo del<strong>la</strong> grida. Con tutta probabilità esso si identifica<br />
con <strong>la</strong> grida manoscritta presente tra le carte del cancelliere perpetuo del<strong>la</strong> comunità, Giammaria<br />
Barbieri, conservate presso <strong>la</strong> Biblioteca Estense di Modena nel<strong>la</strong> raccolta “Autografoteca<br />
Campori”, qui di seguito riportata ([1464. Gride]).<br />
32 Si tratta con tutta probabilità del testo ampliato del<strong>la</strong> redazione a stampa del<strong>la</strong> grida del<br />
1563, sottoposto all’approvazione da parte del duca nel 1564, che come si evince dal proemio «si<br />
è degnato di approvare et confirmare <strong>la</strong> presente riforma et anchora di far pubblicare et commandare<br />
da parte di sua eccellenza illustrissima che el<strong>la</strong> si debba osservare....». (approvazione<br />
che risulta anche dagli atti dei conservatori del 1564). La redazione a stampa del<strong>la</strong> grida approvata<br />
dal duca risulta tuttora irreperita.
414 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
gere dentro da quelle <strong>la</strong> <strong>la</strong>rga licenza loro et ridurre <strong>la</strong> superflità a temperamento et<br />
l’eccedimento delle spese a misura con l’autorità dell’illustrissimo et eccellentissimo<br />
signor nostro il signor duca Alfonso illustre duca v di Ferrara, di Modona, di Reggio<br />
etcetera. Il quale come prencipe non meno moderato che giusto amando più<br />
tosto di commandare a persone di temperate che di dissolute maniere, si è degnato<br />
di approvare et confirmare <strong>la</strong> presente riforma et anchora di far publicare et commandare<br />
da parte di sua eccellenza illustrissima che el<strong>la</strong> si debba osservare invio<strong>la</strong>bilmente<br />
da ogni et qualunque persona habitante in questa sua città di Modona<br />
overo nel suo distretto sotto quelle pene che nel fine di questa stessa riforma si contengono.<br />
Del vestire<br />
In capo:<br />
In capo non porterà dona beretta di dì per <strong>la</strong> città come si di notte et in vil<strong>la</strong> se<br />
le piacerà beretta et capello et sì nello andarvi come nel ritornarne. Né in beretta di<br />
donna o d’huomo o in altro portamento di vesta haverà luogo oro o argento né<br />
gemma o perle fuorché nelle cuffie, le quali vogliamo che possano essere d’oro o<br />
d’argento, fi<strong>la</strong>to ma non battuto et senza adornarle altra cosa o valere più di scuto<br />
uno l’una, eccettuandone le spose per lo primo anno, le quali privileggiamo di portare<br />
un frontale o altro ornamento di testa d’oro o d’altra cosa infino al valore di<br />
scudi venticinque.<br />
Alle orecchie:<br />
Parendo esser cosa barbarica l’haver le orecchie forate et portare ad esse pendenti<br />
di gioie o di perle, perciò questo dineghiamo anchora alle spose nonché alle altre<br />
donne.<br />
Al collo:<br />
Il collo di donna o d’homo non havrà similmente gioie, né perle, né lo cingerà<br />
col<strong>la</strong>na una o più d’oro che so<strong>la</strong> o insieme ecceda il valore di scudi venticinque<br />
contando del valore <strong>la</strong> maniffatura con loro. Le quali col<strong>la</strong>ne non concediamo in<br />
alcun modo a collo di contadina né altra cosa d’oro come né al collo delle medesime<br />
od altra parte loro corali adorni d’oro né che schietti vagliano più di lire dieci,<br />
di arteggiana di cui il padre o il fratello o il marito o altri sotto <strong>la</strong> guardia de’ quali<br />
el<strong>la</strong> vive essercitino arti mecanica a prezzo, come ancho meno concediamo alle contadine<br />
il portare al collo o ad altra parte altro che corali schietti che vagliano so<strong>la</strong>mente<br />
lire dieci. Né si porrà a collo alcuno col<strong>la</strong>na o corona di smalto o di pasta di<br />
ambra et muschio o profumi. Né si porteranno ultimamente coletti né camiscie <strong>la</strong>vorate<br />
d’oro o di argento.<br />
Al petto:<br />
Il petto non riceverà ornamento vietato al collo di gioie o perle né d’oro o d’argento.<br />
Alle braccia:<br />
Le braccia similmente non havranno braccialetto fatto di cose non concesse al<br />
collo né al petto.<br />
In dito:<br />
Le mani non si mostraranno con più di due o tre annelli.
Modena 415<br />
Al traverso:<br />
Il traverso non potrà esser cinto a donna del<strong>la</strong> città di cintura d’oro o d’argento,<br />
né che habbia altra pompa negata al collo, al petto et alle braccia né a donna di<br />
contado da cinturini con passetti d’oro o dorati o con le fibbie di argento o inargentate<br />
o con filetti di brocato d’oro o d’argento eccetto che alle novelle spose per<br />
lo primo anno. Alle altre si concedono indiferentemente cinture di villuto, purché<br />
non sia cremesino et di ogni altra sorte di seta. A gli huomini però non si vieta l’andar<br />
cinto di cinte o correggie indorate et inargentate i quali potranno anchora cingere<br />
spada et pugnale indorato parimente et inargentato at avere anchora carnirolo<br />
con i ferri pure ornati d’oro o d’argento, ma non d’altra cosa vietata. Ma non così<br />
potranno le donne portare attaccati al<strong>la</strong> cintura zibellini che habbiano testa o piedi,<br />
né ventaglia che habbiano manico d’oro, né altra cosa d’oro o gioie o perle che siano<br />
attaccate ad essi zibellini et ventagli. Le quali cose tutte s’intendano parimente<br />
dette dei manucci.<br />
Alle cosce:<br />
Alle coscie non permettiamo cosciali fodrati d’altro che di una fodera di taffetato<br />
o di ormesino, né <strong>la</strong>vorati d’oro o di argento, né che siano fatti con più di brascia<br />
due di velluto, né listati con più d’uno, né con ricami, né cordelle o cordoni<br />
d’altra sorte o d’altro nome, né che in tutto vi bisogni più d’un braccio et mezzo di<br />
panno.<br />
Alle gambe:<br />
Alle gambe si prohibiscono similmente le calcette <strong>la</strong>vorate d’oro o di argento.<br />
In piede:<br />
I piedi potranno havere le scarpe, le pianelle et i capelli di veluto, ma non cremesino,<br />
senza oro o ricamo di sorte alcuna.<br />
Tutta <strong>la</strong> persona:<br />
La persona tutta in universale non vestirà pano né te<strong>la</strong> d’oro o d’argento, né villuto<br />
tessutone o <strong>la</strong>voratone, né villuto alto et basso, né cremesino, né contadina vestirà<br />
seta di sorte alcuna eccetto che le novelle spose, che per lo primo anno potranno<br />
portare maniche di raso, et cotta listata da piedi et ai busti di veluto o di raso.<br />
Né cittadina portarà più che due vesti di seta per volta.<br />
Coda del<strong>la</strong> vesta, fodera:<br />
Né donna alcuna spaccierà il terreno con <strong>la</strong> coda del<strong>la</strong> vesta, né fodrerà vestimento<br />
alcuno di martire o di zibellini, o di lupi cervieri.<br />
Liste:<br />
Non si listerà cappa né saglio con più de braccia due di velluto, né tabarro, né<br />
vesta, o robone di donna o di dottore o d’altra persona con più di braccia tre, né<br />
coperta a cocchio con più di quattro in tutto et per tutto così dentro, come di fuori.<br />
Et quello che si è detto del villuto s’intenda detto d’ogni altro drappo di seta di<br />
altezza medesima col villuto o vicina, ma per mità dell’ormesino per <strong>la</strong> doppia altezza,<br />
dandosi <strong>la</strong> libertà ad ogniuno di tagliare le liste.<br />
Riccami, profili et altre cose tali da sopraporre:<br />
Non si userà appresso né per huomini, né per donne ricamo o profilo di te<strong>la</strong>ro o<br />
d’ago o in altro modo fatto in alcuna cosa, né si sopraporrà a vesti d’oro o argento
416 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
battuto o fi<strong>la</strong>to intiero o in pezzi, fuorché alle contadine concediamo le magliette<br />
d’argento et ai cittadini un ornamento solo et semplice alle cappe et a saghi et alle<br />
vesti da donna et una cordel<strong>la</strong> a franza di seta.<br />
Del frastagliare:<br />
Non frastaglierà donna vestimento alcuno dal busto in giù, né similmente huomo,<br />
i quali huomini nondimeno ci piace che possano tagliare i cosciali.<br />
Degli addobbamenti per le donne di parto:<br />
Né le donna di parto, mentre durerà il tempo delle visite, il quale è di un mese,<br />
orneranno i letti del<strong>la</strong> loro principal camera o delle anticamere di seta, né di ricami,<br />
né con linzuoli che habbiano <strong>la</strong>vori o siano adorni d’altro che di cordelle fatte all’ossa,<br />
non più <strong>la</strong>rghe di due dita, le quali cordelle non saranno anchora l’ornamento<br />
solo de’ padiglioni, o delle trabacche, comportiamo nondimeno l’ornamento<br />
d’una camera con spallere et un tappeto per lo detto tempo.<br />
Cocchi et carrette:<br />
Vetiamo l’uso de’ cocchi o carrette dorate o inargentate fuorché ne’ pomi o nelle<br />
armi o nelle imprese che siano in luogo delle armi et le accompagnino et quivi anchora<br />
moderatamente in altro anchora nol consentiamo, né dal<strong>la</strong> parte di dentro,<br />
né del di fuori, né quanto al<strong>la</strong> fodera, né quanto al<strong>la</strong> coperta loro et de’ cavalli, né<br />
quanto a fornimenti dell’uno et dell’altro, li quali fodra, coperta et fornimenti né<br />
vogliamo che possano essere di seta, né haver riccamo o profilo di sorte alcuna.<br />
Fornimenti de’ cavalli:<br />
A cavalli deneghiamo in universale, nelle selle et ne fornimenti l’oro et l’argento,<br />
ma lo concediamo nelle borchie, nelle fibbie et ne’ chiodi dal<strong>la</strong> parte dinanzi<br />
dell’arcione et nelle viti delle selle armate et ci consentiamo appresso, che ci sia un<br />
freggietto dorato ma non più <strong>la</strong>rgo di un dito.<br />
Eccettuati da queste leggi:<br />
Vogliamo nondimeno essere eccettuati dal<strong>la</strong> ubedienza delle presenti leggi i forestieri<br />
i quali non havessero o non volessero havere habitazione in Modona per più<br />
di sei mesi. Ma bene vogliamo che le donne maritate le servino tutto che fossero forestiere<br />
et così parimente gli huomini forestieri, che togliessero per moglie donna<br />
modonese o non fossero per stanziare oltra i sei mesi in questa città.<br />
De i conviti<br />
Da grasso:<br />
I conviti sono o da grasso o da magro. Se da grasso non verranno in tavo<strong>la</strong> più<br />
che tre vivande di carni arrostite et tre lessate, comprendendo i potaggi tralle carni<br />
lessate, et per le arrostite intendendo ciò che è cotto in spiedo o in patel<strong>la</strong> o in tegghia<br />
o sopra gratico<strong>la</strong>. Né altro che sorte una di salvaticine tralle dette tre sorti di<br />
arrosto o di lesso, tralle salvaticine annoverando i pavoni et le galline d’India et i<br />
conigli.<br />
Da magro:<br />
Se da magro potrà havere il convito tre sorti di pesce arrosto et tre a lesso senza<br />
più, et tra queste una sorte di pesce di mare o di <strong>la</strong>go. Né in convito di carne si mescoleranno<br />
vivande di pesce, né ostreghe, non si mescolino i cibi da grasso con quei<br />
da magro.
Modena 417<br />
Insa<strong>la</strong>te, cose di zuccaro, torte, nozze:<br />
Né l’uno né l’altro convito havrà che tre insa<strong>la</strong>te, né marzapani né altre cose tali,<br />
né pasticci, né mangiari bianchi, né <strong>la</strong>vori di pasta, né canditi di zuccaro, né conditi<br />
in zuccaro, né altro che una so<strong>la</strong> sorte di torta. Né sarà differenza da conviti fatti<br />
per cagione di nozze dagli altri, se non nelle confettioni et marzapani, che concediamo<br />
alle nozze.<br />
Del<strong>la</strong> pompa funerale<br />
Dell’accompagnare al<strong>la</strong> sepoltura:<br />
I morti non potranno essere accompagnati al<strong>la</strong> sepoltura, se non da gli orfanelli<br />
di San Bernardino, da una rego<strong>la</strong> di frati, da una compagnia delle confraternita del<strong>la</strong><br />
quale sia morto et da preti né da più di sedeci torchi accesi, dando però oltra<br />
questi un torchietto al capel<strong>la</strong>no, uno al priore del<strong>la</strong> compagnia et le candele solite,<br />
overo in loco dei torchietti et delle candele honesta limosina, <strong>la</strong> quale si darà anchora<br />
a gli orfanelli tale, quale a ciascuno piacerà.<br />
Segni da morto:<br />
Né farà alcuno dar segno del morto con campana sonata al<strong>la</strong> longa altro che ad<br />
una chiesa so<strong>la</strong>, né con botti altro che al<strong>la</strong> maggiore così nel sepelire, come nelle essequie<br />
et in ogni officio funerale.<br />
Affissioni delle arme:<br />
Né si affiggeranno armi, né si accenderanno torchi o torchietti altrove che all’altare<br />
et al cataletto.<br />
Cose appese al muro:<br />
Né si appenderanno casse coperte de velluto alle mura delle chiese.<br />
Delle pene<br />
Le pene di coloro i quali non ubediranno al presente ordine nostro saranno<br />
qualunque volta et in qualunque cosa delle vietate disubediranno.<br />
Quanto al vestire:<br />
Quanto al capo del vestire lire xxv di moneta di Modona <strong>la</strong> prima volta, <strong>la</strong> seconda<br />
lire cinquanta, <strong>la</strong> terza cento et <strong>la</strong> perdita insieme di tutte le vesti et di ogni<br />
altra cosa vietata.<br />
Obligati al<strong>la</strong> pena oltra i disubedienti:<br />
Obligando al<strong>la</strong> detta pena tutti coloro i quali haveranno sotto <strong>la</strong> cura, governo<br />
et potestà sua i disubedienti et ogni sarto, riccamatore, orefice et ogni altro artefice<br />
cadrà nel<strong>la</strong> medesima pena detta di sopra.<br />
Quanto ai conviti:<br />
Quanto al capo de’ conviti sarà <strong>la</strong> pena scudi venticinque d’oro da essere riscossi<br />
da padroni delle case et dieci da essere pagati da cuochi et da coloro che sono sopraposti<br />
al convito o non havendo modo a pagarsi tratti tre di corda in piazza.<br />
Che i garzoni possano accusare i padroni et i maestri:<br />
E vogliamo che i garzoni possano accusare il maestro o padrone loro senza havere<br />
più obbligo di continuare <strong>la</strong> servitù cominciata et senza non so<strong>la</strong>mente <strong>la</strong> perdita<br />
del suo sa<strong>la</strong>rio dovuto loro infino al dì del<strong>la</strong> accusa, ma con guadagno anchora di
418 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
quello che sarebbe stato dovuto loro, se fossero andati infino all’ultimo dì del<strong>la</strong> servitù<br />
pattuita.<br />
Quanto ai funerali:<br />
Quanto al capo del<strong>la</strong> pompa funerale sarà <strong>la</strong> pena lire xxv, le quali sarà tenuto<br />
pagare chiunque contrafarà, procurerà, o aiutarà ad andare contra le cose del detto<br />
capo o che sonerà o farà sonare campane o attaccherà o farà attaccare arme.<br />
Applicazione delle pene:<br />
Delle quali pene di tutti e tre i detti capi vogliamo che un terzo sia del<strong>la</strong> ducale<br />
camera, un terzo delle putte appel<strong>la</strong>te le orfanelle del vescovo et delle convertite et<br />
l’altro terzo dello accusatore, il quale sarà tenuto secreto, o dello esecutore.<br />
Modo di procedere:<br />
Et vogliamo appresso che in ciò si possa andare per via di accusatione, d’inquisitione<br />
ex officio et summariamente.<br />
Giudice:<br />
Et che’l giudice sia il signor governatore overo il magnifico podestà di questa<br />
città i quali debbiano procedere contra coloro i quali non servaranno le presenti<br />
leggi et al<strong>la</strong> essattione delle dette pene sotto <strong>la</strong> pena del<strong>la</strong> disgratia ducale et d’ogni<br />
altra pena che piacerà a sua eccellenza.<br />
Qui va <strong>la</strong> confirmatione del<strong>la</strong> riforma<br />
Si vuole nondimeno essere eccettuati dal<strong>la</strong> obedienza delle presenti leggi tutti i<br />
gentilihuomini et le gentildonne di giurisdizione, i forestieri, i quali non havessero<br />
o non volessero avere habitatione in Modona per più di sei mesi. Et i cittadini stessi<br />
mentre si troveranno assenti dal<strong>la</strong> città di Modona et dal suo distretto. Ma bene si<br />
vuole che le donne maritate le servino tutto che fossero forestiere. Et così gli huomini<br />
forestieri che si togliessero per moglie donna modonese, overo vi fossero per<br />
stanziare più dei sei mesi.<br />
1590 (1547)<br />
Statuti<br />
De prohibitis vestibus et aliis iocalibus mulierum 33<br />
33 Vedi 1420. Statuti, De prohibitis vestibus et aliis iocalibus mulierum.
1538, settembre 28<br />
Carteggi<br />
APPENDICE<br />
AS MO, Archivio Segreto Estense, Archivio per materie, b. 31 (“Letterati”), fasc. “Lancellotti<br />
Tommasino”, cc. 1r-8r.<br />
Al illustrissimo et excellentissimo duca 4° Hercole 2° Estense, signore nostro sempre honorevolissimo.<br />
In Modona.<br />
Illustrissimo et excellentissimo duca principe et signore nostro sempre honorevolissimo<br />
salute, etcetera.<br />
Dipuoi che ’l signore Dio si ha concessa <strong>la</strong> gratia che le guerre de Italia s’erano estinte<br />
quale 56 anni fa, ebbeno principio che fu al 1482 quando <strong>la</strong> illustrissima signoria di Venetia<br />
gravemente molestò e danegiò <strong>la</strong> magnifica città di Ferrara etcetera.<br />
E perché pensiamo stare in pace per l’avenire al piacere al signore Dio, maxime havendo<br />
facta <strong>la</strong> pace <strong>la</strong> maestà del imperatore Carolo quinto di casa d’Austria con <strong>la</strong> maestà chiarissima<br />
del re Francisco de Francia di casa de Anguliemo, mediante le oratione e pregi delli<br />
buoni servi di Dio etiam mediante <strong>la</strong> signoria di papa Paulo terzo, el quale ge andaro in persona<br />
al<strong>la</strong> città di Nizza di Provenza a disponere le sue maestà al<strong>la</strong> detta pace bemché sue<br />
maestà non <strong>la</strong> facessino se non doppo <strong>la</strong> partita sua da Nizza come chiaramente sa <strong>la</strong> excellentia<br />
vostra. E perché <strong>la</strong> pace genera ricchezze el me ha parse conveniente per il debito mio<br />
con questa mia, salutare vostra illustrissima et excellentissima ducal signoria humilmente<br />
prima, basandoli <strong>la</strong> mane et puoi amorevolmente recordarli alcune cose utile e honorevole<br />
al<strong>la</strong> excellentia vostra e a tuta <strong>la</strong> magnifica città vostra di Modona et populo suo fidelissimo,<br />
le qual cose tute sono delli membri del<strong>la</strong> parte et se contignarano in quatro capitoli scritti in<br />
questa sequente alquanto longa scrittura e questo ho facto pro exponere meglio el concepto<br />
mio al<strong>la</strong> excellentia vostra et narare pro ordine chiaramente il bisogno di detta magnifica<br />
città e perhò mi sono pur deliberato meterli in scritto, etcetera.<br />
E <strong>la</strong> causa perché io facio questo al presente sie per essere uno comme delli vechii del<strong>la</strong><br />
città predetta di età di anni 65 o circa e comme quello che sumamente amava l’honore e<br />
utile del<strong>la</strong> felice memoria del illustrissimo et excellentissimo duca, genitore de<strong>la</strong> excellentia<br />
vostra che da sua excellentia io fu illustrato del<strong>la</strong> dignità de cavallero aurato con <strong>la</strong> exemptione<br />
de suoi datii e gabelle di Modona e ducato suo tuto el tempo de mia vita in segno del<br />
nuovo che sua excellentia mi portava el simile per amore suo, voglio sempre fare al<strong>la</strong> illustrissima<br />
et excellentissima ducal signoria vostra finché io vivo de darli tuti quelli buoni re-
420 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
cordi che vi serano utili e honorevoli comme è mio debito di fare per l’amore [che] porto a<br />
<strong>la</strong> excellentia vostra e comme io credo chel simile farà vostra excellentia verso di me suo fedelissimo<br />
sudito e servitore etcetera.<br />
Anchora facio questo perché io ho scritto uno analle dal 1503 fino al presente tempo<br />
1538, che sono anni 35, delle cose degne di memoria accadute in Italia etiam fora de Italia<br />
et maxime al<strong>la</strong> vostra magnifica città di Modona e per detta causa io cognosco el bisogno<br />
nostro de Modona e perhò ho prexo ardire de scrivere questa mia al<strong>la</strong> excellentia vostra e<br />
domandarge di quelle gratie, che non sono danose a quel<strong>la</strong> et io so al certo, che ge piacerano<br />
sumamente, che nisuno deli signori conservatori, né altre particu<strong>la</strong>re persone de <strong>la</strong> città non<br />
ne par<strong>la</strong>rano al<strong>la</strong> excellentia vostra, le quale gratie concedendole vostra excellentia serano<br />
più utile e honorevole, che gratie siano state domandate, né concesse per el passato maxime<br />
a l’anima etiam al corpo et cussì prego el signor Dio, che illumina el coro a vostra illustrissima<br />
et excellentissima ducal signoria, che me le conceda a beneficio universale de<strong>la</strong> vostra<br />
magnifica città e populo de Modona, comme spero in Dio quel<strong>la</strong> farà etcetera.<br />
E perché el domandare in scritto non è rubescentia al domandatore, perché <strong>la</strong> littera<br />
non ha vergogna ho pure preso animo di scrivere questa mia longa scrittura, ut supra, al<strong>la</strong><br />
excellentia vostra humilmente pregando<strong>la</strong> a prestare pacientia de leger<strong>la</strong> ou far<strong>la</strong> legere sino<br />
al fine, perché sono certo che non ve dispiacerà in tuto e forse che <strong>la</strong> excellentia vostra impararà<br />
cose, che mai più ha olduto dire, benché io sia tal qual sono, che non so cussì ben<br />
scrivere né par<strong>la</strong>re ornato, comme conveneria a uno principe tal qual è <strong>la</strong> illustrissima et excellentissima<br />
ducal signoria vostra, ma quel<strong>la</strong> me haverà per escusato e pigliarà el fondamento<br />
del mio par<strong>la</strong>re in buona parte e piacendoge, ge farà <strong>la</strong> debita provisione perché parole<br />
asai io non le so dire im picolo volume e concedandome <strong>la</strong> excellentia vostra quello che io<br />
domando a questa magnifica città di Modona e populo suo fidellissimo, quel<strong>la</strong> serà causa<br />
che’l se viverà in pace e costumatamente con misura e ordine in <strong>la</strong> vostra città predetta e<br />
ogniuno secondo il grado suo el tuto serà fatto a <strong>la</strong>ude di Dio e al<strong>la</strong> sua gloriosa matre Maria<br />
verzine.<br />
E comme sa vostra illustrissima et excellentissima ducal signoria, tuti li principi e signori<br />
christiani deno havere cura e summa dilligentia de essere vigi<strong>la</strong>nti sopra alli suoi populi<br />
de bene custodirli, che non precipitano fora al<strong>la</strong> via de Dio, quanto a lhori sia posibile<br />
de farli vivere sanctamente et virtuosamente e in sancta pace, perché se pricipitassero per<br />
causa sua in dannatione de l’anima e detrimente del corpo, ne haveriano puoi a rendire ragione<br />
denante al tribunal di Dio al giorno al iudicio e faciando <strong>la</strong> illustrissima et excellentissima<br />
signoria vostra <strong>la</strong> debita provisione, come sono certo che quel<strong>la</strong> farà, el signore Dio<br />
ve prestarà gratia de sanità et felice stato in questo mondo e in l’altro <strong>la</strong> gloria de vita eterna,<br />
amen.<br />
Primo capitolo: El se recorda a <strong>la</strong> excellentia vostra, che el seria bon provedere ale dote<br />
excessive, che promettono li patri alli mariti de soe figliuole quando fano li contratti delli<br />
matrimonii, sicomme <strong>la</strong> excellentia vostra ha provisto, che le non si possano maritare senza<br />
licencia de patre, matre, fratelli et altri suoi parenti proximi, che è stata cosa ben facta, <strong>la</strong><br />
quale dota non ge <strong>la</strong> dano puoi in quello modo e ordine, che ge hano promisso e più sono<br />
puoi li odii e rancori, che tra lori nascono, ché l’amore è parte e pregio ancora tra li mariti e<br />
le moglie, perché li mariti fano puoi cose non convinienti in dannatione de l’anima e danno<br />
del corpo e vituperio del<strong>la</strong> casa sua, comme se ne trovaria in Modona alcuni de simile sorte,<br />
che sono causa puoi di far mal pensare ale sue consorte e faciendoge <strong>la</strong> excellentia vostra <strong>la</strong><br />
debita provisione, se obviarà a tali scandali e male exemplo al proximo che ne punise uno<br />
secondo el statuto de adulteri et masime de grandi dariano exemplo ali picoli, perché sono<br />
causa de scandali a tuta <strong>la</strong> vostra magnifica città, etcetera.
Modena 421<br />
Al iudicio mio le dote vorebono essere limitate secondo el grado e facultà delle persone e<br />
non ogni homo potesse fare a modo suo, e puoi se li patri ou fratelli ge volisseno donare tuto<br />
el suo, donasegeli al suo piacere, che non fariano iniuria né dano a quelli poveri patri, che<br />
hano figliuole da maritare, che non le pono maritare per non havere el modo a darge <strong>la</strong>uta<br />
dota, che domanda le persone al tempo presente. E patri asai metteno le sue figliuole in le<br />
sore al suo dispetto, che non ge le metterebono, solo lo fano per maritarne una bene e asai<br />
volte le avegano tute e più puoi sono causa de molti scandali, forse in dannatione de l’anima<br />
e dano al corpo e vergogna de<strong>la</strong> casa sua etcetera.<br />
Al<strong>la</strong> excellentia vostra se fa a sapere, che sino ali carcio<strong>la</strong>ri ardiscono de domandare quel<strong>la</strong><br />
dota, che già era honorevo<strong>la</strong> ale prime casate di Modona, cioè scuti 200 el vale più <strong>la</strong> dota<br />
che non vale el suo di tal che domanda. E per questo molte giovene restano de maridarse<br />
per li patri che non ge possono darve <strong>la</strong> dota cussì granda per questo ne metteno asai in le<br />
sore al suo dispecto, ut supra, ma s’el se servase l’ordino antiquo de darge lire 50 in lire 100<br />
overo lire 200 de dota o più secondo el grado facultà sua, ogni homo ge poteria stare. Sapia<br />
<strong>la</strong> excellentia vostra, che quelli che domandano granda dota non vogliono moglie ma cavarse<br />
<strong>la</strong> sete con <strong>la</strong> carne sa<strong>la</strong>ta, el morale Cato dice «uxorem fuge ne ducas sub nomine dotis»<br />
ogni homo vorebe stare, in suso el guanto e trionfare con <strong>la</strong> roba de altri e poco se curano<br />
s’e<strong>la</strong> non fuse cussì, ben aquistata iustamente, purché roba venise a casa, ma s’el ge a casca<br />
puoi <strong>la</strong> restitutione a quelli da quelle grande dote, comme ha fatto ad alcuni de nostri modonesi,<br />
se gratano puoi el capo, perché al pigliare le dote grande dulcedo e al restituirle suspiramus,<br />
sì che non pensano el fine, perché ne fariano più massaria che non fano, e perhò<br />
bono seria farli provisione.<br />
2°. Ancora illustrissimo et excellentissimo duca el serie bono provedre, che ogni persona<br />
servase el grado suo, perché a mi pare, che ogni homo facia el suo modo al vivere e vestire,<br />
comme fano li gentilhuomini e graduati e cittadini richi e più perché le persone de bassa<br />
condicione hanno havuto ardimento a giorni passati far pasti con cochi, che ge hano fatto<br />
de so mano, imbandisono a uno pasto e fatoge spendere de molti fruti e <strong>la</strong> magior parte de<br />
quelle vivande sono tornate al<strong>la</strong> cucina neli mastelli, perché le persone erano satii solo a vederle.<br />
In el stare quatro hore a tavo<strong>la</strong>, cose che non le faria <strong>la</strong> excellentia vostra, el proverbio<br />
dice che «el ne more più di crapo<strong>la</strong>, che de coltelo» chi fa dette vivande e chi le fa fare, che<br />
non sia persona che merita, meritariano stare uno ano in uno pede de tore con pani et aqua,<br />
acciò che cognoscesseno a che modo s’usa massaria al<strong>la</strong> roba, Dio se ha concessa <strong>la</strong> gratia de<br />
vivande acciò che le adoperamo temperatamente e non strusiarle a delecto.<br />
Ancora straciano più pano e seta, che nol fano li gentilhomini e citadini richi al iudicio<br />
mio, cioè in veste de pano e seta in brete de veluto, calce e scarpe tute tagliate con raso e<br />
cendale a più fogie e colore, in co<strong>la</strong>rino e in spoleti d’oro e medaglie a le berete, che parono<br />
quelli che non sono, ma io dico ben questo proverbio: «non habia mai uno tanta roba, che a<br />
diletto <strong>la</strong> debia strusiare», cussì diceva el mio patre vechio bona memoria e asai che sono,<br />
voleno più presto morire con debiti che di cessare al<strong>la</strong> pompa e de <strong>la</strong> go<strong>la</strong> e tal ge dà roba in<br />
credenza per sopra metterge<strong>la</strong>, che non li rescoterà mai. Veramente le done sono più costumate<br />
che non sono li homini al presente in questa nostra città.<br />
Ancora bisognarebe, che li graduati servaseno el suo odine con suoi habiti e portamenti<br />
non convenienti a par suoi, ma comme da soldati, che servaseno el suo honesto grado. El simile<br />
li cittadini e li artesani, perché ogni homo va a suo modo, perché le guere hano coroto<br />
ogni bon costume et non se cognose più uno grado da uno altro, né uno grando da uno picolo,<br />
tuti paremo gentilhomini, che ge ponese ordino, <strong>la</strong> città staria bene, perché el ge de<br />
quelli che fano dele spexe excessive, che <strong>la</strong> sua fameglia ne porta <strong>la</strong> pena, e pegio ancora, che<br />
molti non fano fare exercicio da guadagno, maxime una frota di giovenastri, che al presente
422 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
ge sono, che tuto el giorno e notte stano imbusato a giocare de boni scuti e ancora de giorno<br />
vano vagabondi per <strong>la</strong> città desaviando le massare de cittadini e altre done al suo potere e<br />
fare altre cose mal fatte ma el non bisognarebe fare, comme fu fatto pochi misi fa no che’l fu<br />
prohibito el portare e altre tagliare con cendale, e al presente ne portano più che mai el bisognerebe<br />
provedere al tuto.<br />
3°. Ancora serie bon provedre ali nostri vil<strong>la</strong>ni <strong>la</strong>voratori alle nostre posesione, che sono<br />
tropi pompoxi, in el suo vestire de pano sino maxime calce tagliate con cendale, scarpe de<br />
corduano tagliate, berete belissime, cosaleti de corduano tuti tagliati, camixe sutile <strong>la</strong>vorate<br />
de seta e altri portamenti non convenienti a par suoi. Etiam le femine vil<strong>la</strong>ne con beli pani<br />
in doso, con scarpe e zumpeli a più fogie, tute tagliate de corduani con corali al collo, scofioti<br />
con oro e seta e con velete de seta, camixe sutile <strong>la</strong>vorate e altri vani portamenti, che<br />
non sono da vil<strong>la</strong>ni, ma da cittadini e puoi mangiano el pam de fave, veza, melega, e remolo,<br />
epur ne havesseno e poi non <strong>la</strong>vorano le nostre posesione comme doverebono fare, perché<br />
al <strong>la</strong>vorare le terre el non ge vole belli pani, né esser vestito da festa, el tuto se fa con<br />
danno de nui citadini, perché <strong>la</strong> roba nostra porta <strong>la</strong> pena, perché detti vil<strong>la</strong>ni non se fano<br />
conscientia de tore <strong>la</strong> roba del patrono e poco temeno de offender Dio, purché adimpissano<br />
el suo volere, bono serie farli provisione, che li vil<strong>la</strong>ni andasseno comme già facevano li boni<br />
<strong>la</strong>voratori del modoneso, quali andavano con le fogie comme se dirà qui di sotto.<br />
Al tempo antiquo li vi<strong>la</strong>ni, boni <strong>la</strong>voratori ale nostre posesione, andavano vestiti di pano<br />
del colore del<strong>la</strong> <strong>la</strong>na alle soe pecore, con una coregia de coramo cinta, e <strong>la</strong> magior parte senza<br />
bereta comme già faceva el signor da Este e questo non è grado miracolo, e ditti vi<strong>la</strong>ni<br />
portavano calce di te<strong>la</strong>, che non erano a braga le quale se atachavano al zipone, overo ventrena<br />
con una stringa per <strong>la</strong>to e portavano le mudande seu brage di te<strong>la</strong> con reverentia bene<br />
asettate, perché le calce a braga non se uxavano 60 anni fa, io per me ne ho portato asai para<br />
el simile li mei antiqui e altri del<strong>la</strong> città, ma comunamente tuti li vil<strong>la</strong>ni le portavano, al<br />
presente tuti portano calce e braga le quale impediseno el suo <strong>la</strong>vorare e le sue scarpe erano<br />
de vitello alte per el fango e polvere; le sue camixe de te<strong>la</strong> grossa e curte etiam le soe maniche<br />
curte e strette, acciò non ge andaseno in suso le ongie, quando <strong>la</strong>voravano. Al presente li<br />
vil<strong>la</strong>ni le voleno sutile con fiochi e fiocheti.<br />
Ma detti vil<strong>la</strong>ni dal tempo antiquo havevano una buona cosa a quello tempo, che non<br />
hano quelli dal presente, che quando venivano a<strong>la</strong> città portavano el suo borselo con asai dinari<br />
dentro, sotto <strong>la</strong> corigia senza tante fogie, perché erano richi e grassi, perché <strong>la</strong>voravano<br />
bene le terre e per quello suo <strong>la</strong>vorare frovavano bene, perché non havevano paura [di] andare<br />
con quelli suoi pani per le raze e sterpi delli fossati, né per le colture con le sue scarpe<br />
grosse, perché non erano vestiri de feste, né da cittadini, ma da vil<strong>la</strong>ni <strong>la</strong>voratori. El simile<br />
andava le done costumate e honeste con le soe cote de pano al colore de<strong>la</strong> <strong>la</strong>na alle soe pecore<br />
overo con stanele de te<strong>la</strong> e scarpe de vitello senza pompa, e al presente quello poco che<br />
hano buscato a<strong>la</strong> spagno<strong>la</strong>, se lo metono atorno, e puoi che ha male suo danno e sono poveri,<br />
comme di chi <strong>la</strong> magior parte per el suo mal vivere perché fano massaria de<strong>la</strong> roba, pegio<br />
sano <strong>la</strong>vorare, ma hano una virtù che sano ben buscare et sono biastematori, giogatori, golosi,<br />
pompoxi e sbrichi, <strong>la</strong> magior parte perché sono stati en suxo <strong>la</strong> guerra e questo exercicio<br />
lo sano molto ben fare, cussì sapesseno bene <strong>la</strong>vorare.<br />
E perhò el bisogna metterli sotto el giove e cavarge tante frasche da torno e quasi tuti fano<br />
cossì perché li vechii sono morti se bene ge n’è alcuni di vivi, li gioveni voleno deregere<br />
et bisogna che li patri habiano patientia, el se suole dire antiquamente: «guaglio, quel<strong>la</strong> casa<br />
che ha el governo senza barba et el biolcho senza barba mette <strong>la</strong> fame en casa», cussì se incontra<br />
a nui al tempo presente, benché li gioveni habiano <strong>la</strong> barba, non hano <strong>la</strong> experientia<br />
che ha li vechii, ma se persuadono haver<strong>la</strong>.<br />
(...)
E queste gratie, che io demando al<strong>la</strong> excellentia vostra e più lo dico per mi, perché non<br />
facio mercantia né exercitio alcuno se non di scrivere el mio analle e altri conti, ma lo dico<br />
per tuta <strong>la</strong> città e cittadini e como uno particu<strong>la</strong>re cittadino amatore del ben publico et tanquam<br />
unus de populo e cussì humilmente supplico e prego <strong>la</strong> illustrissima et excellentissima<br />
ducal signoria vostra, che me conceda dette gratie acciò che io le possa notare nel mio analle<br />
apresso le altre gratie, che ha concesso <strong>la</strong> excellentia vostra a questa magnifica città a perpetua<br />
memoria del<strong>la</strong> illustrissima et excellentissima ducal signoria vostra a le quale humilmente<br />
basiandoli le mane per infinito mi racomando e prego Dio, che <strong>la</strong> conserva in sanità, pace<br />
e felice stato con <strong>la</strong> illustrissima et excellentissima ducesa sua consorte insciemo con li vostri<br />
cari figliuoli etiam tuti li vostri fidellissimi amici et li signori consiglieri e secretarii et governatori<br />
divote et feliciter. De Modona, ali 28 de septembro 1538.<br />
Del<strong>la</strong> illustrissima et excellentissima ducal signoria vostra fidelissimo sudito e servitore<br />
Thomasino Lanceloto, cavallero modoneso<br />
Modena 423
CARPI<br />
a cura di Enrica Coser
INTRODUZIONE<br />
Nel 1215, per investitura di papa Lucio III, Carpi era divenuta feudo di<br />
Salinguerra Torelli di Ferrara. Il castello di Carpi fu più volte conquistato o<br />
assegnato ai Modenesi; nel 1217 un breve di Onorio II concedeva al comune<br />
di Modena il governo dei castelli di Carpi e Montebaranzone. Nel secolo<br />
XIV, nel corso delle lotte tra guelfi e ghibellini si distinsero due famiglie<br />
carpigiane, i Brocchi e i Tosabecchi, per <strong>la</strong> resistenza opposta ai Bonacolsi,<br />
vicari imperiali a capo del governo di Modena. Nel 1318, al<strong>la</strong> prima cacciata<br />
dei Bonacolsi, Zaccaria Tosabecchi acquisiva <strong>la</strong> supremazia su Carpi. Nel<br />
1319 il castello passò a Manfredo Pio, che dopo <strong>la</strong> cacciata di Rinaldo Bonacolsi<br />
nel 1327 ottenne definitivamente per sé ed i suoi discendenti il possesso<br />
di Carpi. Il 5 marzo del 1331 a Manfredo Pio fu concessa stabile investitura,<br />
da parte di Giovanni di Lussemburgo, del feudo di Carpi e del suo<br />
territorio.<br />
Dal 1525 al 1527, dopo il presidio di Carpi da parte degli spagnoli, Alfonso<br />
I d’Este prese il possesso del<strong>la</strong> città. L’investitura di Alfonso I ad opera<br />
Carlo V, nel 1530, sancì l’inizio del potere estense su Carpi, che perdurò fino<br />
al 1796 1 .<br />
La prima redazione statutaria di Carpi a noi pervenuta risale all’anno<br />
1353, e si trova riunita in un unico codice insieme agli statuti del 1447 2 .<br />
La prima normativa <strong>suntuaria</strong> è contenuta nel<strong>la</strong> rubrica XXXV del libro II<br />
degli statuti del 1353 e riguarda le cerimonie nuziali. In una delle adiectiones<br />
al libro terzo degli statuti del 1447, datata 1522, si trova una rubrica re<strong>la</strong>tiva<br />
1 A. GARUTI - D. COLLI, Carpi. Guida storico artistica, Carpi 1990.<br />
2 C. FRISON, Carpi, in Repertorio degli statuti comunali <strong>emilia</strong>ni e romagnoli (secc. XII-<br />
XVI), a cura di A. VASINA, II, Roma 1998 (Istituto storico italiano per il Medio Evo, Fonti<br />
per <strong>la</strong> storia dell’Italia medievale, Subsidia, 6**), pp. 116-126.
428 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
al divieto fatto alle spose di indossare vesti di colore nero. Nel codice statutario<br />
infine viene riportata una grida del 1543, gennaio 10, re<strong>la</strong>tiva al<strong>la</strong> limitazione<br />
del lusso nelle cerimonie funebri.<br />
Enrica Coser<br />
L’elenco delle fonti consultate per Carpi è il seguente:<br />
* Statuti: ASC CARPI, “Statuta, decreta et ordinamenta Terre Carpi et eius Communis”,<br />
copia del sec. XV (contiene gli statuti del 1353 e del 1447); Statuta Civitatis<br />
Carpi annis MCCCLIII et MCDXLVII, a cura di P.E. VICINI, in «Memorie<br />
storiche e documenti sul<strong>la</strong> città e sull’antico principato di Carpi, Commissione<br />
Municipale di storia Patria e belle Arti», VIII, Carpi 1905.<br />
* Provvigioni: ASC CARPI, Indici dei partiti del<strong>la</strong> Comunità.
INDICE DELLE FONTI<br />
1353<br />
Statuti<br />
ASC CARPI, “Statuta, decreta et ordinamenta Terre Carpi et eius Communis”.<br />
Ed.: Statuta civitatis Carpi annis MCCCLIII et MCDXLVII, a cura di E.P. VICINI,<br />
in «Memorie storiche e documenti sul<strong>la</strong> città e sull’antico principato di Carpi, Studi<br />
e indagini del<strong>la</strong> Commissione Municipale di Storia Patria e Belle Arti di detta<br />
città», VIII, Carpi 1905.<br />
De sponsalitiis et nuptiis fiendis in terra Carpi et de pena contrafacientium<br />
(Lib. II, Rub. XXXV, c. 93r-v)<br />
1522<br />
Adiectio (Statuti 1447)<br />
ASC CARPI, “Statuta, decreta et ordinamenta Terre Carpi et eius Communis”.<br />
Ed.: Statuta civitatis Carpi annis MCCCLIII et MCDXLVII, a cura di E.P. VICINI,<br />
in «Memorie storiche e documenti sul<strong>la</strong> città e sull’antico principato di Carpi, Studi<br />
e indagini del<strong>la</strong> Commissione Municipale di Storia Patria e Belle Arti di detta<br />
città», VIII, Carpi 1905.<br />
Ne veste nigri coloris sposis fiant pro earum ornatum (Lib. III, Adiectiones,<br />
c. 65r)<br />
1543, gennaio 10<br />
Gride<br />
ASC CARPI, “Statuta, decreta et ordinamenta Terre Carpi et eius Communis”.<br />
Sui funerali (c. 103r-v)
FONTI<br />
1353<br />
Statuti<br />
De sponsalitiis et nuptiis fiendis in terra Carpi et de pena<br />
contrafacientium<br />
Statutum et ordinatum est quod, quandocumque sponsalicia fiunt per aliquos<br />
Carpenses, seu habitantes in terra et districtu Carpi, non debeant interesse dictis<br />
sponsaliciis ultra vigintiquinque homines pro parte, quando vero nuptie fiunt,<br />
non adsint nisi vigintiquinque homines et ad ipsa sponsalicia et nuptias non<br />
audeat vel presumat aliquis tam Carpensis quam forensis portare aliqua arma<br />
offensibilia seu diffensibilia sub pena admitendi dicta arma et decem solidorum<br />
bononinorum pro quolibet genere armorum offensibilium et quinque solidorum<br />
bononinorum pro quolibet genere armorum deffensibilium. Item quod die qua<br />
dicte sponsalicie vel nuptie fierent ad domum alicuius contrahentium ipsa<br />
sponsalitia seu nuptias non debeat coriçari, pena cuilibet habenti ipsa sponsalicia<br />
seu nuptias ad domum centum soldorum bononinorm, pena autem cuilibet<br />
contrafacienti in conducendo ad ipsa sponsalicia, seu nuptias ultra numerum<br />
supradictum, sit decem librarum bononinorum. Et quilibet possit accusare et<br />
denunciare dictos contrafacientes, habiturus viginti soldos bononinorum de dicta<br />
pena et tenebitur secretus. Et quod quilibet celebrans vel celebrare volens dicta<br />
sponsalicia et nuptias, teneatur et debeat denunciare domino potestati Carpi<br />
diem, qua voluerit dicta sponsalicia et nuptias celebrare, sub pena centum<br />
soldorum bononinorum. Et quilibet coriçans contra volontatem habentis<br />
sponsalicia vel nuptias ad domum, incidat in penam il<strong>la</strong>m, in qua incideret habens<br />
nuptias vel sponsalicia ad domum.
432 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
1522<br />
Adiectio (Statuti 1447)<br />
Ne veste nigri coloris sposis fiant pro earum ornatum<br />
Quoniam in congruo virorum atque mulierum habitu, nedum civilitas et quidam<br />
iucundus status uniuscumque patriae potissime dignoscitur, quinimo etiam<br />
amplitudinem, dignitatemque familiarum condecens vestium ornatus pro se demonstrat,<br />
ideo nos Albertus Pius de Sabaudia, pro Sacrosancto Romano Imperio<br />
Carpi comes et dominus perpetuus et generalis comunem fere civium nostrorum<br />
quemdam corigere cupientes: qui in vestibus, quibus sponsas exornare hucusque<br />
consueverunt civilitatis gradum et familiarum decorem obumbrant, nec non moerorem<br />
quendam potiusque <strong>la</strong>etitiam praefigurant, hoc nostro in perpetuum valituro<br />
decreto statuimus et ordinamus, et statuendo ac ordinando stricte praecipimus<br />
omnibus atque singulis subditis nostris, cuiuscunque condictionis existant, ne deinceps<br />
ullo modo sponsas eorum induant et adornent vestibus ex nigro colore confectis,<br />
sive huiusmodi vestes tam ex serico, quam <strong>la</strong>na a parentibus, sive a maritis<br />
sponsarum pro cultu tamen earum et nuptiali pompa fieri contingat sub pena valoris<br />
et verae extimationis talium vestium. Quae de cetero contra hanc nostram invio<strong>la</strong>bilem<br />
determinationem temerario ausu (ut supra dictum est) unicuicumque<br />
sponsae deputabuntur. Qua quidem poena ipso facto camerae nostrae fischali virtute<br />
praesentis statuti censeatur applicata et per exactores nostros pari modo irrevocabiliter<br />
a contrafacientibus ilico sit exigenda.<br />
Suprascriptum statutum de mandato praefati illustrissimi et excellentissimi domini<br />
domini nostri per me Ioannem Baptistam Bellintanum iuriconsultum et ad<br />
presens vice potestatem Carpi hic in volumine statutorum positum ac descriptum<br />
fuit currentibus annis a nativitate domini nostri Iesu Christi MDXXII, die vero decimaoctava<br />
iunii.<br />
1543, gennaio 10<br />
Gride<br />
Sui funerali<br />
Hercules dux Ferrarie et cetera.<br />
Spectabiles fideles nostri dillectissimi: havemo veduto l’introcluso ordine per voi<br />
fatto per rafrenare le spese superflue che si sogliano fare nelle pompe et exequie funebri<br />
et perché non possemo se non lodarlo et per le caggioni che per voi sono allegate<br />
et per quelle che sapemo ancho noi, innanzi el sia osservato et messo in effectuale execuittione,<br />
sì che niuno ardischa di contrafargli. Ferrarie, XIII maii 1540. Alexander.<br />
Spectabilibus fidelibus nostris dilectissimis dominis provisoribus terre nostre<br />
Carpi.
Carpi 433<br />
Spectabiles viri domini provisores terre Carpi etcetera una cum magnifico equite<br />
de Piis eorum capite ac domino Peregrino de Bagassiis massario generali ac cum<br />
auctoritate et assensu illustris ac generosi comitis Alberti a Sacrato ducalis Carpi<br />
gubernatoris, nec non cum auctoritate et decreto magnifici ac c<strong>la</strong>rissimi iureconsulti<br />
domini Ioannis de Ventis ducalis Carpi potestatis ac cum consilio et participatione<br />
infrascriptorum nostrorum doctorum videlicet: magnifici equitis et c<strong>la</strong>rissimi iuris<br />
utriusque doctoris domini Iuliani de Coccapanis, magnifici equitis et c<strong>la</strong>rissimi<br />
iuris utriusque doctoris domini Antonii de Cochapanis, magnifici equitis et c<strong>la</strong>rissimi<br />
iuris utriusque doctoris domini Petri Antonii de Brasatis ac spectabili ac eximii<br />
illustris doctoris domini Ioannis de Madiis, una cum multitudine civium ad hunc<br />
finem congregatorum in camera residentie predicti domini gubernatoris cupientes<br />
moderare pompam funebrem ac rafrenare expensas immoderatas et excessivas que<br />
quotidie fieri contingunt in terra Carpi pro sepelliendis mortuis ac eorum exequiis,<br />
unanimiter et concorditer ac nemine discrepante pro bono ac interesse publico ac<br />
evidenti utilitate civium presertim cum dicta pompa funebris et expensa in associando<br />
cadavera mortuorum non tendant in suffragium animarum defunctorum,<br />
nec ecclesia eas immoderatas approbat sed vere tendunt ad emu<strong>la</strong>tionem civium ut<br />
experientia rerum magistra docuit et docet, ordinaverunt quod si de cetero contigerit<br />
aliquem artificem Carpi, rusticum vel aliam personam vilis conditionis mori<br />
quod campana magna non possit nec debeat pulsari ad associandum eius cadaver,<br />
nec ante nec post sed dumtaxat campana ecclesie in qua sepelietur et quod non<br />
possit intervenire ad associandum cadaver nisi fratres ecclesie in qua sepelietur et ad<br />
feretrum portari facere nisi quattuor ceros seu dupplerios ponderis ad plus unius libre<br />
pro quolibet eorum et possit eius heres habere duos sacerdotes et duos clericos<br />
ecclesie collegiate. Item ordinaverunt quod si contingerit decedere aliquem civem et<br />
tam masculum quam feminam in terra Carpi, quod debeat sepeliri in ea ecclesia<br />
quam ipse ellegerit seu heredes ellegerint, dummodo talis ellectis non fiat in contemptum<br />
ecclesie colleggiate et in associando cadaver debbeant intervenire dumtaxat<br />
fratres dicte ecclesie una cum eorum fraternitate et possint etiam intervenire<br />
quattuor aut sex sacerdotes ecclesie collegiate cum totidem eiusdem clericis et debbeant<br />
seu possint portari ac ascendi ad ferretrum seu cathelletum dumtaxat cerei<br />
seu duplerii numero sex vel octo in hastis affixi seu in manibus puerorum ponderis<br />
ad plus duarum librarum pro singulo cereo seu duplerio et pulsetur istis campana<br />
magna semel.<br />
Si autem contingerit ab hac vita migrari aliquem doctorem tam iuris canonici<br />
quam civilis ac artium et medicine equitem auratum, aut alium nobilem cuiuscumque<br />
sexus, possint et valleant eorum heredes ultra dictos fratres et confraternitatem<br />
convocare totum capitullum collegiate et ad feretrum seu cateletum accendere seu<br />
accendi facere duodecim usque in sexdecim inclusive cerreos seu dupplerios ponderis<br />
ut supra, et campana magna possit bis pulsari et non ultra.<br />
Et ad associandum huiusmodi cadavera non possit aliquis agnatus usque ad<br />
quartum gradum secundum ius canonicum inclusive intervenire nec portare vestes<br />
lugubres ultra dies sexaginta continuos, exceptis tamen uxoribus nobilium que possint<br />
uti vestibus vidualibus et lugubribus ad eorum benep<strong>la</strong>citum et idem de matri-
434 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
bus ac filiabus legitimis et naturalibus. Quo autem ad missas et officia cereos, cande<strong>la</strong>s<br />
et elemosynas tam pro cibo et potu quam alia quacumque de causa fiendas<br />
dicta ecclesia et religiosis cum fuerint et sint spiritualia et eidem annexa possit et<br />
valleat quilibet heres et consanguineus seu affinis celebrari facere, dare et concedere<br />
dicte ecclesie et religiosis prout unicuique eorum p<strong>la</strong>cuerit et videbitur iuxta facultates<br />
suas.<br />
Et predicta et quodlibet predictorum ordinaverunt observari debere in futurum<br />
a die publicationis sub pena decem scutorum auri applicandorum pro tertia parte<br />
accusatori cui dabitur plena fides cum uno teste fide digno et pro tertia sacro Monti<br />
pietatis et pro alia tertia parte societatibus Corporis Christi terre Carpi.<br />
(S.T.) Ego Nico<strong>la</strong>us Maria figlius spectabilis viri domini Costantini de Cochapanis,<br />
publicus appostolica et imperiali auctoritate notarius Carpensis suprascriptam<br />
provisionem, constitutionem et confirmationem ducalem ex eorum originalibus<br />
non viciatis nec canze<strong>la</strong>tis in presenti volumine statutorum registravi de mandato<br />
magnifice comunitatis Carpi et seu agentium pro ea, cuius sum scriba et canze<strong>la</strong>rius<br />
quod citius facere non potui, quia in statutorum predictorum volumine<br />
non aderant membrane non scripte super quibus predicta rigistrari possent et quia<br />
cum eorum originalibus concordare inveni, sic me subscripsi solitoque meo signo<br />
signavi, die decima ianuarii, anno a nativitate eiusdem MDXLIII, indictione prima.
PARMA E PIACENZA<br />
a cura di Danie<strong>la</strong> Romagnoli
INTRODUZIONE<br />
Nel 1258, data del<strong>la</strong> prima norma statutaria parmense dedicata al<br />
problema suntuario, <strong>la</strong> città è retta dal podestà Ghiberto da Gente, che<br />
governa in modo dispotico tanto da essere poi allontanato dal potere,<br />
almeno in Parma (gli sarà infatti permesso di andare podestà altrove).<br />
Dal 1303 al 1325 – epoca del III libro degli statuti, da cui proviene il<br />
nostro secondo testo normativo – <strong>la</strong> città si regge a libero comune, con<br />
l’alterno prevalere di famiglie potenti come i Rossi e i Lupi, e con brevi<br />
fasi di dichiarata signoria nelle mani di Giberto da Correggio, che alterna<br />
appunto <strong>la</strong> veste podestarile con quel<strong>la</strong> di signore del<strong>la</strong> città. Dal settembre<br />
1346 al marzo 1404 Parma vede <strong>la</strong> dominazione viscontea, interrotta<br />
per qualche anno e ripresa dal 1420. A partire da questa data <strong>la</strong><br />
città segue le sorti di Mi<strong>la</strong>no, passando dai Visconti agli Sforza, poi ai<br />
francesi, con brevi momenti di governo pontificio. Dal 1545 si instaura<br />
il ducato farnesiano, che oltrepasserà di molto i limiti cronologici del<strong>la</strong><br />
nostra ricerca.<br />
Sorte analoga tocca a Piacenza, signoria viscontea dal 1313, con alternanza<br />
però di signorie diverse (gli Scotti, il dominio pontificio, i Terzi, i Francesi,<br />
l’impero). Sotto <strong>la</strong> signoria sforzesca dal 1448, segue le sorti di Mi<strong>la</strong>no<br />
(con <strong>la</strong> fase francese dal 1499 al 1512), finché passa ai Farnese e rimane collegata<br />
a Parma a partire dal 1556. Queste vicende, insieme al fatto che <strong>la</strong><br />
maggioranza delle fonti utili è cinquecentesca, giustificano il trattamento<br />
congiunto delle due città.<br />
Per quanto riguarda le fonti parmensi, è necessario segna<strong>la</strong>re che ci sono<br />
giunti gli statuti cittadini a partire da quelli del 1226; le delibere del consiglio,<br />
o ordines, a partire dal 1442.<br />
A Piacenza l’archivio comunale e quello giudiziario hanno subito l’affronto<br />
grave delle fiamme nel secolo XIX. Non ci sono giunti statuti antecedenti<br />
il 1323, né ordines o provvigioni antecedenti il 1419.
438 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Quanto ai temi affrontati nei testi legis<strong>la</strong>tivi, si tratta di controllo del lusso<br />
principalmente nelle vesti, nei conviti e nelle cerimonie funebri.<br />
Già se ne sono occupati gli storici eruditi del Settecento, da Ludovico<br />
Antonio Muratori a Ireneo Affò. Il primo, pubblicando <strong>la</strong> cronaca piacentina<br />
di Giovanni Mussi, e ripubblicando poi il lungo brano che il Mussi dedicava,<br />
intorno al 1388, ai costumi piacentini 1 . Il secondo, citando le norme<br />
del 1258, ma rendendosi conto del<strong>la</strong> loro scarsa applicabilità:<br />
«…e sopraggiunto il novell’anno [1258] (…) i nostri Anziani (…) molte cose<br />
ordinarono al vantaggio universale, tra cui trovo (…) <strong>la</strong> moderazione del lusso<br />
nelle donne, solite portar lunghissime code alle vesti, che si vollero tolte (…)<br />
con gravi pene ai sarti, che le avessero tagliate più lunghe. A questo lusso però<br />
esser dovette freno migliore <strong>la</strong> gravissima carestia, onde il paese fu travagliato<br />
(…) <strong>la</strong> quale disavventura seguita venne da grave mortalità cominciata <strong>la</strong> settimana<br />
di Passione del 1249» 2 .<br />
Il giudizio scettico nei confronti delle norme suntuarie è peraltro condiviso<br />
dagli storici locali dell’Otto e Novecento, come Luciano Scarabelli, Angelo<br />
Ronchini, Giovanni Drei.<br />
In realtà, a quanto risulta dal<strong>la</strong> ricerca compiuta, che ha portato ad esaminare<br />
una massa ragguardevole di fonti, <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong> si riduce a<br />
ben poco, soprattutto al confronto con altre realtà, come quel<strong>la</strong> bolognese.<br />
Per di più è assai sgranata nel tempo.<br />
La decimazione delle fonti, per cause diverse, non è però <strong>la</strong> so<strong>la</strong> né <strong>la</strong><br />
principale ragione del<strong>la</strong> scarsa presenza di normativa specifica nelle due città.<br />
Sembra infatti che <strong>la</strong> limitazione delle spese, a difesa dei patrimoni cittadini,<br />
non fosse tra le preoccupazioni principali dei governi comunali. Esse<br />
sono inoltre totalmente assenti dagli statuti dei comuni del territorio sia di<br />
Parma sia di Piacenza.<br />
Il confronto con Mi<strong>la</strong>no si impone, data <strong>la</strong> incombente vicinanza fisica e politica<br />
del<strong>la</strong> metropoli. Già nel 1920 il Drei 3 lo sottolineava, facendo riferimento<br />
alle leggi suntuarie di Mi<strong>la</strong>no, accuratamente studiate da Ettore Verga tra Otto e<br />
Novecento 4 . La quasi totale assenza di normativa <strong>suntuaria</strong> dal<strong>la</strong> legis<strong>la</strong>zione del-<br />
1 IOHANNES DE MUSSIS, P<strong>la</strong>centinae Urbis (…) descriptio, in L.A. MURATORI, R. I. S. 1 ,<br />
XVI, col. 561 segg.; L.A. MURATORI, Antiquitates Italicae Medii Aevi, II, Dissertatio vigesimatertia.<br />
De moribus Italicorum post arreptam a barbaris Italiae dominationem, Mi<strong>la</strong>no 1739,<br />
coll. 295-346.<br />
2 I. AFFÒ, Storia del<strong>la</strong> città di Parma, Parma 1792-1795, voll. 4; III, pp. 248-249.<br />
3 G. DREI, Le leggi suntuarie a Parma, in Miscel<strong>la</strong>nea di studi storici in onore di Giovanni<br />
Sforza, Lucca 1920, pp. 1-19.<br />
4 E. VERGA, Le leggi suntuarie mi<strong>la</strong>nesi. Gli statuti del 1396 e del 1498, in «Archivio Storico<br />
Lombardo», s. III, v. IX, a. XXV (1898), pp. 5-79; Le leggi suntuarie e <strong>la</strong> decadenza dell’industria<br />
in Mi<strong>la</strong>no, ibid., s. III, v. XIII, a. XXVII (1900), pp. 51-116.
Parma e Piacenza 439<br />
<strong>la</strong> capitale lombarda viene collegata a quelle che oggi chiameremmo necessità del<br />
mercato. A Mi<strong>la</strong>no però si tendeva a seguire un principio ugualitario, mentre a<br />
Parma sono sempre presenti le eccezioni al<strong>la</strong> rego<strong>la</strong>: per esempio, non sono soggette<br />
a limitazioni le mogli, figlie, nipoti di marchesi, conti, capitanei, cavalieri<br />
(milites), avvocati “de fingaida” (mantello prezioso loro riservato) 5 .<br />
Centro di produzione, Mi<strong>la</strong>no aveva bisogno che il commercio dei beni<br />
di lusso prosperasse – atteggiamento che già al<strong>la</strong> metà del Seicento (tuttavia,<br />
epoca tarda per il terminus ad quem di questa ricerca) viene lucidamente teorizzato,<br />
come rileva dettagliatamente il Verga. Qualcosa di analogo si verifica<br />
per Parma, quando nel 1648 si confermano privilegi all’arte del<strong>la</strong> seta, oro e<br />
argento, perché l’arte del<strong>la</strong> seta «mantiene doi terzi del<strong>la</strong> città» 6 . E c’è anche<br />
chi, come lo Scarabelli, giustifica il lusso non solo sotto il profilo economico,<br />
ma anche dal punto di vista etico, e tanto peggio per chi ne pagasse lo<br />
scotto:<br />
«Il ricco ed elegante abbigliarsi per dar risalto al<strong>la</strong> bellezza è un altro indizio di<br />
costume gentile, e sebbene molti per fare più che non era loro permesso dalle<br />
domestiche finanze, rovinavan <strong>la</strong> casa non guastavano <strong>la</strong> città; avvegnaché il denaro<br />
manteneva artigiani assai in vita comoda e in virtù; e se ca<strong>la</strong>va qualche ambizioso<br />
sorgeva alcuno onesto operaio, e collo sfascio di una famiglia, tre o quattro<br />
si toglievano dal<strong>la</strong> miseria» 7 .<br />
Del resto in epoca signorile il lusso è quasi una necessità politica: lo<br />
splendore del<strong>la</strong> corte – e delle c<strong>la</strong>ssi agiate cittadine – è assunto come testimonianza<br />
di buon governo e di potere. A Parma e a Piacenza <strong>la</strong> presenza<br />
del<strong>la</strong> corte farnesiana pesa di certo sul<strong>la</strong> questione <strong>suntuaria</strong>. Nel saggio già<br />
citato il Drei vi fa più volte riferimento, per esempio quando si sofferma sulle<br />
eccessive spese per le monacazioni: annota infatti come i Farnese non insistessero<br />
sull’applicazione delle norme riduttive, in quanto «inclini a favorire<br />
i monasteri, per sentimento religioso, e per opportunismo politico» 8 .<br />
Ancora il Drei, commentando <strong>la</strong> Prammatica del 1559 (qui alle pp. 459-<br />
465), sottolinea:<br />
5 Statuta Communis Parmae, a cura di A. RONCHINI, Parma 1856-1860, voll. 4; IV, p.<br />
310, nota 1.<br />
6 AS PR, “Statuti dell’arte del<strong>la</strong> seta, oro ed argento”, copia fotografica da originale di<br />
proprietà privata.<br />
7 L. SCARABELLI, Istoria civile dei ducati di Parma, Piacenza e Guastal<strong>la</strong>, stampato in Italia<br />
nel 1846 (ma pubblicato nel 1858), voll. 2; II, pp. 141-142.<br />
8 Si veda a tale proposito il saggio di L. ARCANGELI, Ragioni politiche del<strong>la</strong> disciplina monastica.<br />
Il caso di Parma tra ’400 e ’500, in Donna, disciplina, creanza cristiana, a cura di G.<br />
ZARRI, Roma 1996, pp. 165-187.
440 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
«La prammatica fu ben presto <strong>la</strong>sciata cadere in dimenticanza; e non fu mai richiamata<br />
in vigore, non apparendo in alcuna delle varie raccolte di bandi generali rinnovati<br />
a più riprese dal duca Ottavio nel suo lungo governo. Evidentemente il<br />
provvedimento contro il lusso fu voluto piuttosto dagli Anziani, che dal duca Ottavio;<br />
il quale, come il padre Pier Luigi, era troppo amante del<strong>la</strong> magnificenza, del<br />
fasto smodato, delle splendide feste, perché potesse farsi promotore di una provvisione<br />
di tal genere, inculcante <strong>la</strong> virtù del risparmio, inoltre <strong>la</strong> nuova dinastia ducale<br />
sentiva il bisogno nel suo inizio di sfoggiare in lusso per accrescere il proprio prestigio<br />
e <strong>la</strong> propria autorità agli occhi dei sudditi, specialmente dei ricchi feudatari<br />
dello Stato e per affermarsi degnamente tra le altre corti principesche italiane» 9 .<br />
Tra i Farnese, solo Ranuccio II, al<strong>la</strong> fine del suo governo (e del XVII secolo),<br />
tenterà di imporre pesanti divieti, ed anche qui possiamo ascoltare il<br />
commento negativo del Drei:<br />
«Contro questa economia domestica, imposta rigorosamente dal principe, non<br />
trovo si elevasse alcuna saggia voce che ammonisse, ciò che avvenne nel vicino<br />
stato di Mi<strong>la</strong>no, quale grande detrimento <strong>la</strong> provvigione arrecava alle industrie<br />
locali, e quali altri provvedimenti economici si imponessero per sollevare le popo<strong>la</strong>zioni<br />
del ducato immiserite dalle carestie, dalle guerre, dai frequenti passaggi<br />
di truppe straniere, dal<strong>la</strong> cattiva amministrazione, dal<strong>la</strong> politica ambiziosa dei<br />
suoi principi, dal<strong>la</strong> loro smania di pubbliche grandi costruzioni, dal<strong>la</strong> sontuosità<br />
eccessiva del<strong>la</strong> corte, per cui i sudditi erano oppressi da enormi balzelli» 10 .<br />
Non diversa era stata l’opinione dello Scarabelli a proposito delle norme<br />
emanate, sotto il governo di Ghiberto da Gente, negli statuti parmigiani del<br />
1258:<br />
«I frati predicatori indussero per un momento le donne ad accorciar le code a<br />
smettere dalle spalle l’orgoglio (bellissimo ornamento), e a coprirsi il capo d’un<br />
velo; ma <strong>la</strong> bellezza rimproverata dallo specchio si ribellò presto ai frati, e il lusso<br />
tirò tanto le code che non ne furon mai viste più lunghe. La dittatura entrò in<br />
aiuto de’ frati e fece leggi suntuarie (…) ma se giovavano ai nobili che per le<br />
guerre malvagie consumavano i patrimonii, nuocevano all’artigiano che nel caro<br />
vivere e nel<strong>la</strong> rovina d’ogni bene aveva bisogno di <strong>la</strong>voro e molto, e vario, e<br />
splendido. Così il lusso represso da un punto sbucava dall’altro. Ma i rettori ostinati<br />
vollero vincer<strong>la</strong>: tassarono l’opera, tassarono il drappo, fecero mille spropositi,<br />
sempre invano: conciossiaché crescendo il commercio dovevan crescere <strong>la</strong> industrie<br />
e farsi più numerose le braccia, quindi caro il frutto dell’opere; il popolo<br />
voleva vivere; e quelle leggi nemiche del<strong>la</strong> prosperità perdevano ogni vigore» 11 .<br />
9 G. DREI, Le leggi suntuarie... cit., p. 643.<br />
10 Ibid., pp. 656-657.<br />
11 L. SCARABELLI, Istoria civile… cit., I, pp. 486-487.
Parma e Piacenza 441<br />
Ci sono però altri aspetti, che non hanno trovato posto nel corpus che qui<br />
si presenta. Ne abbiamo infatti escluso i calmieri – che pure forniscono notizie<br />
interessanti –, <strong>la</strong> normativa attinente le monacazioni (norme di provenienza<br />
ecclesiastica, mentre quelle re<strong>la</strong>tive alle prime messe sono contenute<br />
negli statuti cittadini), i corredi dei collegiali e quelli delle educande. In quest’ultimo<br />
caso siamo forse di fronte a ragioni morali e pedagogiche piuttosto<br />
che patrimoniali. Ma l’intervento limitativo rimane, e riguarda, per i maschi,<br />
i rampolli dell’aristocrazia ammessi al collegio dei nobili (Parma); per le femmine,<br />
le fanciulle – anche se orfane, evidentemente non povere, perché debbono<br />
comunque essere fornite di un corredo adeguato di oggetti e abbigliamento<br />
– ammesse all’internato in monasteri e conventi femminili (Piacenza).<br />
Anche in questo caso, però, <strong>la</strong> norma è di provenienza ecclesiastica.<br />
Un ulteriore capitolo riguarda le livree del comune (diamo come esempio<br />
<strong>la</strong> norma del 1540) e in genere i segni distintivi. Questi non sono aspetti<br />
che ricadano sotto il titolo di legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong>; tuttavia può essere interessante<br />
confrontare l’abbigliamento imposto agli anziani del comune (abito<br />
di panno almeno fino a mezza gamba, con colletto e mostre in velluto nero<br />
o in seta; col<strong>la</strong>na d’oro ben visibile, ma riservata, anzi imposta, solo agli anziani<br />
che siano anche dottori, cavalieri, medici) con quello vietato alle meretrici<br />
(non possono indossare abiti maschili; debbono portare un mantelletto<br />
di pigno<strong>la</strong>to bianco che non oltrepassi <strong>la</strong> cintura; non possono esibire col<strong>la</strong>ne<br />
d’oro). È loro vietato anche farsi accompagnare per via, ciò di cui è invece<br />
fatto obbligo agli anziani (deambuleranno in sei, o con il mazziere, un<br />
cancelliere, quattro donzelli). Tuttavia, <strong>la</strong> continua iterazione delle norme<br />
attraverso i decenni farebbe pensare ad una poco convinta ottemperanza da<br />
parte degli uni (gli anziani) quanto delle altre (le meretrici).<br />
Infine, si potrebbe collocare nell’ambito delle limitazioni suntuarie anche<br />
il divieto di abbattere le case dei condannati «pro aliquo maleficio seu aliqua<br />
de causa», come recitano gli statuti emanati sotto Filippo Maria Visconti.<br />
Né sembra del tutto condivisibile l’interpretazione che del<strong>la</strong> norma dà Angelo<br />
Ronchini, benemerito editore degli statuti cittadini parmigiani:<br />
«In tal guisa cessava fra noi una vandalica usanza, introdotta dal furore delle fazioni,<br />
e (che è peggio) sanzionata dagli Statuti, per <strong>la</strong> quale sottraevansi all’arti<br />
non pochi monumenti preziosi, e sformavasi l’aspetto del<strong>la</strong> città» 12 .<br />
Si trattava in realtà di evitare lo spreco, tanto che gli immobili così salvati<br />
potevano essere esitati all’asta, o passare – sempre secondo gli stessi statuti –<br />
in uso del comune, «cum fructibus perceptis et percipiendis».<br />
12 Statuta Communis Parmae… cit., IV, Introduzione, p. XVII.
442 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
La ricchezza di queste fonti è comunque tale, che abbiamo ritenuto utile presentarle<br />
in appendice, divise tra le due città e per ogni città in ordine cronologico.<br />
Danie<strong>la</strong> Romagnoli<br />
Come sopra accennato, è stato necessario esaminare una massa ragguardevole di<br />
fonti che tuttavia ha portato a risultati re<strong>la</strong>tivamente esigui. È stata vagliata <strong>la</strong> documentazione<br />
qui di seguito elencata:<br />
Per Parma:<br />
* Statuti cittadini: AS PR, Comune, 1, Codex I, 1226-1246, 1258; AS PR, Comune,<br />
2, Codex II, 1266-1304; AS PR, Comune, 3, Codex III, 1303-1325; AS PR,<br />
Comune, 4, Codex IV, 1347; AS PR, Statuti, 660, 1452; AS PR, Comune, 5,<br />
Statuta Communis Parmae, 1421-1455; AS PR, Statuti, 170, Statuta magnifice<br />
civitatis Parme, 1494; AS PR, Statuti, 171, Statuta magnifice civitatis Parme,<br />
1494, II ed. Parma, apud Erasmo Viotti, 1590; AS PR, Statuti, 176, 1512-<br />
1536; AS PR, Statuti, 179, 1524; AS PR, Statuti, 180, «Additiones», 1528-<br />
1536; AS PR, Statuti, 182, Capitu<strong>la</strong> novi regiminis reipublice civitatis Parme,<br />
Parma, apud Erasmo Viotti, 1538.<br />
* Statuti delle arti: AS PR, Comune, 1850, «Libro degli Statuti delle Arti»<br />
(1526), «Ferrari» (1467 dic. 29, copia post 1526), «Arte del<strong>la</strong> seda dell’oro et<br />
argiento» (1558), «Pellizzari» (1568), «Festari» (1605); AS PR, Comune, 1853-<br />
1855, «Giuramenti delle Arti» (1595-1696); AS PR, Comune, 1858, «Statuti<br />
degli asini, barbieri, brentadori, calzo<strong>la</strong>ri, calegari e cappel<strong>la</strong>i» (1526-1768); AS<br />
PR, Comune, 1861, «Statuti dei beccai, bocca<strong>la</strong>ri, brentadori, calegari, calzo<strong>la</strong>i,<br />
calzettai, cappel<strong>la</strong>i, cassonieri, fabbriferrai, facchini, falegnami, caffettieri»<br />
(1421-1794); AS PR, Comune, 1863, «Statuti dei festai, fornaciari, <strong>la</strong>rdaroli, librai,<br />
mugnai, maniscalchi, muratori» (1425-1720); AS PR, Comune, 1865,<br />
«Arte del<strong>la</strong> <strong>la</strong>na. Varie» (1517); AS PR, Comune, 1875, «Statuti dei librai, mugnai,<br />
muratori, maniscalchi, orefici, osti, pellicciai» (1448-1755); AS PR, Comune,<br />
1876, «Statuti degli orefici, pellicciai, pozzaroli, rigattieri, sarti, sel<strong>la</strong>i,<br />
setaioli, funai, tessitori» (1531-1800); AS PR, Comune, 1894, «Arte del<strong>la</strong> seta.<br />
Fi<strong>la</strong>toi e pavaglioni» (1558-1855); AS PR, Comune, 1897, «Arti diverse. Cause<br />
per dazi» (1545); AS PR, Statuti, 151, «Merciai» (1494-1632); AS PR, Statuti,<br />
155, «Calegari» (1421); AS PR, Statuti, 156, «Statuta artis <strong>la</strong>ne civitatis et episcopatus<br />
Parme» (1422 in copia di mano assai tarda, probabilmente ottocentesca);<br />
AS PR, Statuti, 163, «Merciai» (1473); AS PR, Statuti, 164, «Calegari»<br />
(1473); AS PR, Statuti, 174, «Statuti dell’arte delli oreffici di Parma» (1509);<br />
AS PR, Statuti, 182 bis (copia fotografica da orig. di proprietà privata), «Statuti<br />
dell’arte del<strong>la</strong> seta, oro ed argento» (1547-1701); AS PR, Statuti, 213, «Merciai»<br />
(1587).
Parma e Piacenza 443<br />
* Ordinazioni: AS PR, Comune, «Ordines», regg. 37-100 (1442-1600); AS PR,<br />
Comune, Minute delle Ordinazioni, bb. 295 (1525 e 1527), 297 (1540), 299<br />
(1542), 303 (1550), 306 (1559), 310 (1575), 314 (1589).<br />
* Gride: AS PR, Comune, Gridario, bb. 2126-2031 (1389-1589); AS PR, Comune,<br />
Gridario Farnesiano, bb. 1-17 (1191-1603); BP PR, Gridario degli Stati di<br />
Parma, voll. 4 (1504-1600).<br />
* Altri fondi: AS PR, Comune, Memoriali e suppliche diretti agli anziani, b. 582<br />
(1546-1642); AS PR, Corte e Casa Farnesiana, serie IV, b. 46 (1559); AS PR,<br />
Serie II, Collectio decretorum, 1-10 (1164-1532); AS PR, Serie V, Sindaco generale,<br />
36 (1317-1535); AS PR, Serie VIII, Ufficio e Deputati all’abbondanza, 630-<br />
637 (1524-l559); AS PR, Statuti, 187, Ordini e bandi ducali generali (1561),<br />
Parma, apud Erasmo Viotti, 1597; AS PR, Statuti, 188, «Ordini e bandi ducali<br />
generali» (1587); AS PR, Statuti, 198, «Edicta officii pinguetudinis grasine»<br />
(1575); AS PR, Statuti, 192, Capitu<strong>la</strong> civitatis Parme anno 1567, Parma, apud<br />
Seth Viotti, 1568; AS PR, Serie XIX, Tesoreria, 1121-1129 (1546-1649), 1130-<br />
1143 (1562-1653), 1281-1408 (1448-1581), 1410-1414 (1592-1806).<br />
* Statuti del territorio: Berceto: AS PR, Statuti, 5, Berceto, 1533; Borgo San Donnino:<br />
AS PR, Statuti, 20, Borgo San Donnino, 1391-1425; AS PR, Statuti, 22,<br />
Borgo San Donnino, 1391-1425; AS PR, Statuti, 21, Borgo San Donnino,<br />
1391-1440; BC PC, ms. Vitali 130, Borgo San Donnino, 1425; BC PC, ms. Comunale<br />
62, Borgo San Donnino, 1425; BC PC, ms. Comunale 571, Borgo San<br />
Donnino, sec. XVI; AS PR, Statuti, 23, «Provvisione del Comune di Borgo San<br />
Donnino sull’osservanza degli statuti del 1535»; Borgo Val di Taro: AS PR, Statuti,<br />
39, Borgo Val di Taro, 1467-1793; AS PR, Statuti, 38, Borgo Val di Taro,<br />
1468-1719; AS PR, Statuti, 49, Borgo Val di Taro, 1468-1795; Busseto: AS PR,<br />
Statuti, 51, Busseto, 1409-1553; AS PR, Statuti, 48, Busseto, 1429-1472; AS<br />
PR, Statuti, 49, Busseto, 1429-1500; AS PR, Statuti, 50, Busseto, 1429-1535;<br />
AS PR, Statuti, 52, Busseto, 1429-1570; AS PR, Statuti, 53, Busseto, 1522-<br />
1588; AS PR, Statuti, 54, Busseto, 1570; Calestano: AS PR, Statuti, 58, Calestano,<br />
1455; Corniglio: AS PR, Statuti, 68, Corniglio, 1353-1472; AS PR, Statuti,<br />
69, Corniglio, 1353-1589; AS PR, Statuti, 70, Corniglio, 1353-1727; AS PR,<br />
Statuti, 71, Corniglio, estratti; Rigoso: AS PR, Statuti, 601, Rigoso, 1353.<br />
Per Piacenza:<br />
* Statuti cittadini: BU PV, ms. Aldini 263 (anche BC PC, ms. Comunale 600, xerocopia<br />
del ms. Aldini 263), 1323; BC PC, ms. Pal<strong>la</strong>strelli 26, 1336; BC PC,<br />
ms. Pal<strong>la</strong>strelli 30, 1343-1381; BC PC, ms. Pal<strong>la</strong>strelli 25, 1391; BC PC, ms.<br />
Pal<strong>la</strong>strelli 34, 1391; BC PC, ms. Pal<strong>la</strong>strelli 36, 1391; BC PC, ms. Landi 174,<br />
1391; AS PC, Liber dominici, secc. XIV-XV; BC PC, ms. Pal<strong>la</strong>strelli 37, Additiones<br />
ad Statuta et Decreta civitatis P<strong>la</strong>centiae, sec. XV; BC PC, ms. Pal<strong>la</strong>strelli 49,<br />
Ad rubricam Statutorum P<strong>la</strong>centiae, sec. XVII; BC PC, ms. Pal<strong>la</strong>strelli 31, statuti<br />
proposti 1540; AS PC, Statuta et decreta antiqua civitatis P<strong>la</strong>centiae, secc. XIV-<br />
XV, Brescia 1560; AS PC, Decreta ducum Medio<strong>la</strong>ni, 1585, decreti ducali <strong>secoli</strong>
444 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
XV-XVI; AS PC, Estratti, «Rubrica dei decreti dei pontefici Adriano, Clemente<br />
III, Paolo III Farnese e del duca Pier Luigi Farnese».<br />
* Provvisioni: AS PC, Provvigioni e riformagioni, voll. 1-73 (1419-1610); AS PC,<br />
Allegati alle provvigioni, bb. 1-5 (1499-1625).<br />
* Gride: AS PC, Gridario generale e manifesti del Comune di Piacenza, secc. XV-<br />
XVI; AS PC, Gridario generale e manifesti del Comune di Piacenza, Duplicati,<br />
cartelle 3 (1513-1568), e 4 (secc. XVI-XVII), regg. 6 («Feste», 1560-1601;<br />
«Maschere», 1568-1600; «Revocazioni di licenze d’armi», 1568-1601; «Quaresime<br />
e settimane sante», 1569-1600; «Concessione di privilegi “leggeri”», 1561-<br />
1601) e 9 («Gride varie», secc. XVI-XVII); AS PC, Gridario delle magistrature<br />
giudiziarie del periodo farnesiano-borbonico e delle dominazione francese, voll. I-<br />
XIX (1421-1836), secc. XV-XVI.<br />
* Altri fondi: AS PC, Lettere di governo, regg. G, H, I, L, N, O, P, Q, R (1261-<br />
1695); AS PC, Estratti (1522-1538); AS PC, Fondo Manoscritti diversi (38 pezzi);<br />
AS PC, Fondo Scarabelli, mazzi 1-19 (miscel<strong>la</strong>nea).<br />
* Statuti del territorio: Castell’Arquato: BC PC, ms. Landi 40, Castell’Arquato,<br />
XV secolo; AS PR, Statuti, 61, Castell’Arquato, 1445; BC PC, ms. Comunale<br />
565, Castell’Arquato; Castel San Giovanni: AS PR, Statuti, 62, Castel San Giovanni,<br />
1359-1360.<br />
La ricerca e le trascrizioni sono state effettuate per Parma da Lucil<strong>la</strong> Amenta (AS<br />
PR, Statuti cittadini; AS PR, Statuti delle arti; AS PR, Serie II, Collectio decretorum,<br />
1-10; AS PR, Serie V, Sindaco generale, 36; AS PR, Serie VIII, Ufficio e Deputati<br />
dall’abbondanza, 630-637; AS PR, Serie XIX, Tesoreria, 1121-1143,<br />
1281-1408, 1410-1414), Giuseppina Bacchi (AS PR, Comune, Ordines, regg.<br />
61-100; AS PR, Comune, Minute delle Ordinazioni; AS PR, Comune, Gridario,<br />
bb. 2126, 2128-2133; AS PR, Comune, Memoriali e suppliche diretti agli anziani,<br />
b. 582; AS PR, Gridario Farnesiano, bb. 5-9, 10, 17; AS PR, Corte e Casa<br />
Farnesiana, b. 46), Fabrizia Dalcò (AS PR, Gridario Farnesiano, bb. 1-4, 11-16;<br />
BP PR, Gridario degli Stati di Parma) e Ade<strong>la</strong>ide Ricci (AS PR, Comune, Ordines,<br />
registri 38-59 (dal 1442 al 1547); AS PR, Statuti, Ordini e bandi ducali generali<br />
(1561-1587); AS PR, Statuti, Edicta officii pinguetudinis grasine (1575);<br />
AS PR, Statuti di Berceto, Borgo San Donnino, Borgo Val di Taro, Busseto, Calestano,<br />
Corniglio, Rigoso). Per Piacenza ricerca e trascrizioni sono state effettuate<br />
interamente da Ade<strong>la</strong>ide Ricci.
PARMA - INDICE DELLE FONTI<br />
1258<br />
Statuti<br />
AS PR, Comune, 1, Codex I (ms.), 1226-1246, 1258.<br />
Ed.: A. RONCHINI, Statuta Communis Parmae anno MCCLV digesta, Parma 1856,<br />
p. 406.<br />
Quid vestimenta mulierum ab hinc in antea sint lunga (Capitu<strong>la</strong> facta tempore<br />
domini Giberti de Gente, p. 476)<br />
1303-1325<br />
Statuti<br />
AS PR, Comune, 3, Codex III (ms.), 1303-1325.<br />
Ed.: A. RONCHINI, Statuta Communis Parmae ab anno MCCCXVI ad annum<br />
MCCCXXV, Parma 1859, pp. 261-262.<br />
Quod nul<strong>la</strong> domina possit portare aliquam robam scalvatam seu aliquam ghir<strong>la</strong>ndam<br />
de perlis seu testeriam nec certam infrixaturam et de pena sartorum faciencium<br />
dictas robas et qualiter tenentur fideiussionem prestare (Rub. LVII)<br />
1347<br />
Statuti<br />
AS PR, Comune, 4, Codex IV (ms.), 1347.<br />
Ed.: A. RONCHINI, Statuta Communis Parmae anni MCCCXLVII. Accedunt leges Vicecomitum<br />
Parmae imperantium ab anno MCCCLVI ad annum MCCCLXXIV, Parma<br />
1860, pp. 274-275, 309-310.<br />
Quod uxores mortuorum non vestiantur de novo ocaxione mortis maritorum<br />
(Rub. LXXXXII)<br />
Que et qualia ornamenta sunt mulieribus prohibita vel concessa (Rub.<br />
CXIIII)
446 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
1452<br />
Statuti<br />
AS PR, Statuti, 660, 1452.<br />
De conviviis (c. CXIIIr)<br />
De exequiis (c. CXIIIr-v)<br />
De ob<strong>la</strong>cione missarum novarum (cc. CXIIIv-CXIIIIr) 1<br />
1421-1455<br />
Statuti<br />
AS PR, Comune, 5, Statuta Communis Parmae (ms.), 1421-1455.<br />
De conviviis, vedi 1452. Statuti, De conviviis<br />
De exequiis, vedi 1452. Statuti, De exequiis<br />
1494<br />
Statuti<br />
AS PR, Statuti, 170, 1494.<br />
De conviviis, vedi 1452. Statuti, De conviviis<br />
De exequiis, vedi 1452. Statuti, De exequiis<br />
1525, aprile 7<br />
Ordines<br />
AS PR, Comune, Ordines, 48 (1521-1525).<br />
Ut elligantur deputati qui faciant ordines super b<strong>la</strong>sphemiis, conviviis et vestibus<br />
(p. 347)<br />
1527, agosto 6 e 13<br />
Ordines<br />
AS PR, Comune, Ordines, 49 (1526-1530).<br />
Ut elligantur qui pompas et funeralia moderentur (p. 135)<br />
Reformatorum pomparum et exequiarum ellectio (p. 136)<br />
1527, settembre 10<br />
Ordines<br />
AS PR, Comune, Ordines, 49 (1526-1530).<br />
Ordinum super funeralibus, conviviis et vestimentis approbatio (p. 141)<br />
1 Il codice è stato rifi<strong>la</strong>to, sicché al<strong>la</strong> c. CXIII si legge solo CXII.
1545, agosto 18<br />
Ordines<br />
AS PR, Comune, Ordines, 58 (1545).<br />
Ut elligantur persone que corigere habeant et limitare expensas conviviorum<br />
et funeralium ac pompas vestimentorum que fient in hac civitate superinde<br />
faciendo ordines novos et eos observari facere (p. 160)<br />
1550, dicembre 14<br />
Ordines<br />
AS PR, Comune, Ordines, 61 (1548-1550).<br />
Auctoritas super moderationem indumentorum, conviviorum et funeralium<br />
(pp. 596-597)<br />
Ellectio magnificorum dominorum deputatorum super moderationem indumentorum,<br />
conviviorum et funeralium (pp. 602-603)<br />
1559, maggio 29<br />
Ordines<br />
AS PR, Comune, Ordines, 66 (1559).<br />
Licenza di provvedere contro le spese superflue (p. 109)<br />
1559<br />
Prammatica<br />
AS PR, Corte e Casa Farnesiana, serie IV, b. 46, fasc. 3 (1559).<br />
Ed.: G. DREI, Le leggi suntuarie a Parma, in Miscel<strong>la</strong>nea di studi storici in onore di<br />
Giovanni Sforza, Lucca 1920, pp. 4-10 2 .<br />
Prammatica sopra il vivere et vestire<br />
1575, febbraio 9<br />
Ordines<br />
AS PR, Comune, Ordines, 78 (1575).<br />
Authoritas eligendi deputatos pragmaticae (pp. 31-32)<br />
Ellectio deputatorum pragmaticae (p. 38)<br />
Parma 447<br />
2 L’edizione esclude le numerose annotazioni coeve, apposta da persona autorevole.
448 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
1590<br />
Statuti<br />
AS PR, Statuti, 171, Statuta magnifice civitatis Parme, II ed., Parma, apud Erasmo<br />
Viotti, 1590.<br />
De conviviis, vedi 1452. Statuti, De conviviis<br />
De exequiis, vedi 1452. Statuti, De exequiis<br />
1602, agosto 5<br />
Gride<br />
AS PR, Comune, Gridario Farnesiano, b. 17, n. 104, a stampa.<br />
Grida contro li ciuffi<br />
1605<br />
Statuti dell’arte dei festari<br />
AS PR, Comune, 1850, Statuto de l’arte de festari (ms.), 1605, cc. 12-20.<br />
Disposizione <strong>suntuaria</strong> (c. 13)
PARMA - FONTI<br />
1258<br />
Statuti<br />
Quid vestimenta mulierum ab hinc in antea sint lunga<br />
Capitulum quod ab hinc in antea fiant vestimenta mulierum lunga tantum usque<br />
ad terram et plus usque ad quartam brachii et non plus, et sartores teneantur<br />
sacramento praedicta observare et non incidere longiores vestes et si contrafecerint<br />
solvant pro banno pro qualibet vice III libras parmensium et quilibet possit eos accusare<br />
et habeat medietatem banni et teneatur secrete. Eodem modo teneantur<br />
emptores dictarum robarum et sub eisdem penis banni et sacramenti et valeat ex<br />
nunc.<br />
1303-1325<br />
Statuti<br />
Quod nul<strong>la</strong> domina possit portare aliquam robam scalvatam seu aliquam<br />
ghir<strong>la</strong>ndam de perlis seu testeriam nec certam infrixaturam et de pena<br />
sartorum faciencium dictas robas et qualiter tenentur fideiussionem prestare<br />
Capitulum ad honorem Dei et utilitatem hominum popu<strong>la</strong>rium civitatis Parme<br />
quod nul<strong>la</strong> domina seu mulier civitatis et districtus Parme, cuiuscumque condicionis<br />
existat, debeat portare aliquam coronam seu ghir<strong>la</strong>ndam nec testeriam de perlis neque<br />
canonos de auro seu argento nec aliquam infrixaturam, bottonum nec piastram nec <strong>la</strong>marum<br />
de auro vel argento nec aliquam robam scalvatam; et ab hinc in antea non fiat<br />
aliqua alia infrixatura modo aliquo vel ingenio que valeat ultra quatuor solidos imperialium<br />
pro brachio; et quod nul<strong>la</strong> mulier cuiuscumque condicionis sit possit nec debeat<br />
portare ad robas suas ultra unam spannam choe. Et qui contrafecerit condempnetur<br />
in quinquaginta libris parmensium pro quolibet et qualibet vice, et mariti contrafa-
450 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
ciencium teneantur solvere dictam condempnacionem diminuendo de docte mulieris<br />
dictam quantitatem dicte condempnacionis. Et nemo sartor de civitate et districtu Parme<br />
vel aliunde, ad penam et bannum vigintiquinque librarum parmensium pro quolibet<br />
et qualibet vice qua contrafecerit, deinceps audeat vel presumat facere aliquas robas<br />
scalvatas vel que habeant ultra unam spannam choe, vel facere fieri vel super se ipsos<br />
aliquam infrixaturam ponere que valeat ultra quatuor solidos imperialium pro brachio,<br />
vel poni facere; et potestas et capitaneus et quilibet per se teneantur et debeant inquirere<br />
et infra unum mensem sui regiminis mittere pro omnibus sartoribus civitatis Parme<br />
et eos compellere ad fideiussionem prestandam de observando predicta vel aliquod<br />
predictorum in aliquo committere, infra octo dies postquam ad aures ipsorum pervenerit<br />
punire et condempnare secundum formam predicti statuti. Quod si non fecerint,<br />
puniantur et condempnentur in centum libris parmensibus de eorum sa<strong>la</strong>rio, et quilibet<br />
possit accusare contrafacientes et habeat medietatem banni et teneatur secretus. Et<br />
teneatur hoc capitulum potestas facere legi quando et quociens fecerit condempnacionem<br />
et sit precissum et invio<strong>la</strong>biliter preferendum omnibus et singulis capitulis et refformacionibus<br />
omnium consciliorum communis et populi factorum et fiendorum<br />
modo vel in futurum ita quod absolvi nequeat nec in aliquo minui vel mutari.<br />
1347<br />
Statuti<br />
Quod uxores mortuorum non vestiantur de novo ocaxione mortis<br />
maritorum<br />
Uxores defunctorum non vestiantur de novo occaxione mortis maritorum nec<br />
post ipsam mortem per medium annum, et si contrafecerint vel se vestiri de novo<br />
permiserint admitant de dote sua tantum quantum constiterit ipsa vestis cuius extimacio<br />
seu precium possit et debeat sibi in restitucionem dotis computari, et huic<br />
statuto non possit renonciari; et si ipsa mulier non habuerit instrumentum dotis<br />
condempnetur in decem libris parmensium solvendis de bonis suis parafernalibus<br />
ubicomque ea habuerit. Et predicta locum non habeant in uxoribus marchionum,<br />
comitum, captaneorum, vicedominorum, militum et doctorum legum.<br />
Que et qualia ornamenta sunt mulieribus prohibita vel concessa<br />
Ad utilitatem hominum popu<strong>la</strong>rium civitatis Parme statutum est quod nul<strong>la</strong><br />
domina seu mulier de civitate vel districtu Parme cuiuscumque condicionis existat,<br />
exceptis iis de quibus infra dicitur, debeat portare aliquam coronam seu ghir<strong>la</strong>ndam<br />
nec testeriam nec intreçatorium nec grechum de perlis seu de auro vel argiento nec<br />
botonos de auro vel argiento, salvo quod possint portare usque in sex uncias argienti<br />
simplicis seu deaurati in quacomque specie voluerint et unam centuram sex un-
Parma 451<br />
ciarum argienti simplicis seu deaurati; nec eciam possint portare aliquam robam ita<br />
scalvatam quod carnes ei videri possint a gu<strong>la</strong> inferius, nec aliquam infrixaturam<br />
seu tavel<strong>la</strong>s salvo quod possint habere tavel<strong>la</strong>s auri vel argienti pro or<strong>la</strong>tura ad vestes<br />
suas; nec eciam possint portare vel habere ad robas suas ultra unam spanam cohe.<br />
Et quecomque contrafecerit condempnetur in viginti quinque libris parmensium<br />
pro qualibet vice et mariti contrafaciencium teneantur dictam condempnacionem<br />
solvere; qua soluta, mulieris dos sit ipso iure diminuta pro quantitate condempnacionis<br />
predicte et si maritum non habuerit pater eius teneatur solvere dictam condempnacionem;<br />
vel, patre suo non existente, fratres sui cum quibus in domo morabitur<br />
dictam condempnacionem solvere teneantur. Et si fuerit publica meretrix que<br />
fecerit contra predicta debeat ornamenta et vestes que portaverit contra formam<br />
huius statuti perdere. Et nullus magister seu aliqua persona magistra de civitate vel<br />
districtu Parme vel aliunde ad penam et bannum viginti quinque librarum parmensium<br />
pro qualibet vice qua contrafecerit deinceps audeat vel presumat facere aliquam<br />
robam scalvatam vel cum cauda vel infrixatura que sit contra formam huius<br />
statuti. Et dominus potestas qui pro tempore fuerit teneatur mittere unum ex militibus<br />
suis saltem bis in ebdomada per civitatem ad ecclesias precipue in diebus solempnibus<br />
et festivis ad inquirendum de predictis, et quelibet mulier teneatur ad<br />
omnem requisicionem dicti officiallis sibi dicere verum nomen ipsius mulieris et<br />
mariti et patris et vicinie in qua habitat ipsa mulier et maritus et pater eius; et si<br />
non fecerit, ipso iure cadat in ipsam penam viginti quinque librarum parmensium;<br />
et teneantur eciam dicte domine seu mulieres ad requisicionem dicti officialis mittere<br />
ad domum ipsius officiallis vestes et ornamenta quas et que dictus officiallis eis<br />
invenisset et que vel quas suspectas haberet vel erunt contra formam huius statuti,<br />
in pena et sub pena predicta, ad videndum et docendum an sint contra formam<br />
huius statuti vel non; et habeat dictus officiallis quartam partem omnium condempnacionum<br />
que fient per dictum potestatem de predictis tam sartoriis et magistris<br />
quam de ipsis mulieribus deferentibus, et relique tres partes deveniant in commune<br />
Parme. Et predicta omnia et singu<strong>la</strong> non vendicent sibi locum in uxoribus et<br />
filiabus et abiaticis seu nepotibus marchionum, comitum, captaneorum, millitum,<br />
vicedominorum et avogadrorum de fingayda, nuptis vel non nuptis, nec in uxoribus<br />
et filiabus doctorum legum et medicorum conventatorum, quibus uxoribus et<br />
filiabus et neptibus supradictorum, exceptis filiabus iam nuptis doctorum legum et<br />
medicorum conventatorum, concessum est quod portare possint libere prout voluerint<br />
vestes, arigentum et aurum, coronas, centuras et frixaturas et quelibet alia<br />
ornamenta hoc statuto vel iure aliquo non obstante. Et quod dictum est supra de<br />
filiabus et neptibus seu abiaticis marchionum, comitum et cetera, quod possint<br />
portare quelibet ornamenta, intelligatur tantum de legiptimis et naturalibus, non<br />
eciam de naturalibus tantum. Et dominus potestas infra quindecim dies a publicacione<br />
presencium statutorum teneatur hoc statutum facere cridari publice et minutim<br />
per civitatem Parme et burgos et subburgos eiusdem et facere hoc capitulum<br />
observari in omnibus, in pena et sub pena trecentarum librarum parmensium de<br />
suo sa<strong>la</strong>rio.
452 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
1452<br />
Statuti<br />
De conviviis 1<br />
1. Statutum et ordinatum est quod in conviviis que fieri et haberi occurrent in<br />
civitate Parme sumptuose expense multifarie fiant, nul<strong>la</strong> persona cuiuscumque<br />
condicionis habitans in civitate Parme, burgis et subburgis eiusdem, exceptis nobilibus<br />
militia decoratis, exercitio armorum tantum, vel habentibus castra, qui omnes<br />
in libero arbitrio consistant, audeat vel presumat aliquo modo, causa vel ingenio,<br />
directe vel indirecte, in aliquibus conviviis nuptiarum que fatiant in dicta civitate<br />
Parme, burgis et subburgis eiusdem, in eorum domibus propriis vel conductis<br />
nec alibi, habere tenere vel recipere in ipsis conviviis causa prandendi vel cenandi,<br />
personas aliquas discumbentes, que non sint de eorum comitiva, que excedant<br />
numerum personarum duodecim; in quo quidem numero non comprehendantur<br />
servitores et domicelli ipsorum conviviorum et nuptiarum qui sint et esse<br />
possint ad numerum octo tantum et non ultra; et qui ad ipsa convivia nuptiarum<br />
haberi teneri et receptari libere, usque ad dictum numerum tantum, possint et valeant,<br />
sub pena florinorum quinque auri cuilibet contrafacienti pro quolibet discumbente<br />
et quolibet servitore vel domicello qui sic aderit ultra quam superius<br />
dec<strong>la</strong>ratum est.<br />
2. Item quod non possint in ipsis conviviorum nuptiis dari vel dari facere aliquibus<br />
personis epule ultra triffarias carnes, qualescumque et quotcumque p<strong>la</strong>cuerit<br />
in leso, super uno incissorio pro alio epulo 2 et ferculum unum in paraside seu scutel<strong>la</strong><br />
aut talerio pro tercio epulo. Et qui contrafecerit puniatur in florinorum viginti<br />
auri applicandorum camere pro quolibet epulo quod dabit vel dari fecerit ultra tercium<br />
epulum; et hoc non computatis fructibus nec confecto. Et quilibet possit accusare<br />
et habeat medietatem banni.<br />
3. Item quod in aliis conviviis preter quam ad nuptias nullus audeat vel presumat<br />
dare vel dari facere ut supra epu<strong>la</strong>s ultra biffarias, videlicet carnes qualescumque<br />
et quotcumque fuerint in leso aut in rosto pro uno epulo, sic et taliter<br />
quod intercedente leso rostum cesset, et ferculum unum in tallerio vel paraside<br />
pro secundo epulo et non ultra; et hoc in pena et sub pena florinurum decem<br />
auri pro quolibet et qualibet vice, cuius pene medietas perveniat in commune<br />
Parme et alia medietas in accusatorem, in quantum accusator interveniat; et qui-<br />
1 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
1421-1455. Statuti, De conviviis.<br />
1494. Statuti, De conviviis.<br />
1590. Statuti, De conviviis.<br />
2 1421-1455 aggiunge similiter carnes quotcumque et qualescumque p<strong>la</strong>cuerit in rostis<br />
super uno incixorio pro alio epulo.
Parma 453<br />
libet possit accusare. Et in quantum accusator non interveniat, tota pena applicetur<br />
communi 3 .<br />
De exequiis 4<br />
Item cum cives Parme expensa una gravi et illicita ac immensa graventur, aliqui<br />
debito, aliqui voluntarie, aliqui pudore et metu ne infamiam avaricie incurrant circha<br />
exequias defunctorum ut plurimum accidit, statutum et ordinatum est quod<br />
nul<strong>la</strong> persona cuiuscumque condicionis existat a modo in antea audeat vel presumat<br />
in ipsa civitate Parme directe vel indirecte alioque modo, via vel ingenio pro<br />
exequiis funerum talium defunctorum habere tenere operari vel portari facere per<br />
vias vel ad ecclesias aliquas ultra duperios sive torticios quattuor, qui non sint nec<br />
esse possint maioris ponderis quam librarum trium onciarum duodecim pro qualibet<br />
libra pro quolibet duperio seu torticio. Et quod dictis exequiis funerum dictorum<br />
defunctorum interesse facere vel pacienciam interessendi prestare presbiteros et<br />
clericos nisi presbiteros et clericos quattuor ecclesiarum tantum, videlicet illos qui<br />
ad predicta invitabuntur, cum cruce cuiuslibet ipsarum ecclesiarum et non ultra,<br />
intelligendo quod fratres et religiosi sive cuiusvis alie regule paupertatis civitatis<br />
Parme, nomine et vice unius ecclesie obtineantur; et quod presbiteris et clericis qui<br />
interfuerint exequiis funerum predictorum dari vel prestari non possint aut debeant<br />
nisi solummodo candelle due cere ad plus, que sint valoris imperialium duorum<br />
pro qualibet candel<strong>la</strong> et pro quolibet presbitero et quolibet exequio, in pena et sub<br />
pena florinorum decem auri contrafacentibus pro quolibet duperio et qualibet cruce<br />
qui ad predicta dari haberi teneri vel portari aut operari repertum fuerit ut supra,<br />
et floreni unius auri pro qualibet candel<strong>la</strong> cere data vel concessa ut supra; applicanda<br />
communi Parme pro medietate et pro alia medietate accusatori. Et quilibet possit<br />
accusare et habere debeat medietatem dicte condemnacionis; ad cuius pene solucionem<br />
teneantur heredes et bona talium defunctorum, et dictus accusatur teneatur<br />
secretus. Exceptis nobilibus militia decoratis ut supra vel habentibus castra.<br />
Addicio: et in singulis et quibuscumque obsequiis funerum seu funeris in quibus<br />
ammodo et in futurum contigerit invitari quatuor cruces et portari quatuor cereos,<br />
interesse illi funeri debeat saltem una crux inter il<strong>la</strong>s quatuor ecclesie maioris<br />
cum duobus vel tribus presbiteris eiusdem ecclesie vel pluribus prout voluerint tunc<br />
facientes exequias funerum, ut sacristia dicte ecclesie possit manutenere luminaria<br />
que contigerit et contiget fieri in dicta ecclesia tam in elevacione sacratissimi corpo-<br />
3 1494 aggiunge Et praesens statutus sit praecisum et debeat observari non obstante aliqua<br />
consuetudine vel indesuetudine, et potestas teneatur providere; et observetur vel observari<br />
faciat sub poena ducatorum XXV auri applicandorum communi Parme.<br />
4 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
1421-1455. Statuti, De exequiis.<br />
1494. Statuti, De exequiis.<br />
1590. Statuti, De exequiis.
454 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
ris et sanguinis domini nostri Iesu Christi in missis que dicuntur in dicta ecclesia<br />
dietim quam in matutinis et aliis horis canonicis predicta in pena.<br />
Et pro signo cuiuslibet defuncti habendo et pulsando campanam non possit alia<br />
campana pulsari quam campana vicinie in qua talis est defunctus et campana loci in<br />
quo talis defunctus sepeliri contingerit, sub pena florinorum decem auri pro qualibet<br />
vice qua alia campana pulsari contingerit dicta occasione, prenominatis ut supra<br />
semper exceptis. Et quod non possint vestiri de panno sive drapo brune nec alio pano<br />
sive drapo occasione mesticie predictorum defunctorum preterquam uxores talium<br />
defunctorum, sub pena predicta, applicanda ut supra pro qualibet persona, exceptis<br />
suprascriptis ut supra prenominatis superius in aliis capitulis semper exceptis<br />
et salvis etiam aliis ordinibus comprehensis in aliis statutis communis Parme 5 .<br />
De ob<strong>la</strong>cione missarum novarum<br />
Item quia in celebracione missarum novarum que deinceps celebrari occurrent per<br />
aliquos novos sacerdotes in civitate Parme, et in creatione et constitucione aliquarum<br />
monialium vel sororum aut abbacie fiunt maiores expense inutiles multe et magne,<br />
adeo quod sepe et sepius aliqui aut affinitate aut amicitia aut visinantia requisiti interesse<br />
debere ipsis celebracionibus intercedunt, que quidem expense [ad] excessivam<br />
summam ascendunt in dannum civium predictorum, statutum et ordinatum est<br />
quod a modo in antea nul<strong>la</strong> persona cuiuscumque condicionis existat audeat vel presumat<br />
aliquibus ob<strong>la</strong>cionibus que fieri occurrent in celebracionibus aliquarum missarum<br />
vel sorrorum aut abbatisse [dare] vel offere ceram <strong>la</strong>boratam vel non <strong>la</strong>boratam<br />
in maiori quantitate quam onciarum sex pro qualibet et qualibet persona nec in ipsa<br />
cera <strong>la</strong>borata vel non <strong>la</strong>borata ponere pro ob<strong>la</strong>cione ipsa denarios alicuius maneriei<br />
seu in aliqua quantitate; in pena et sub pena florinorum quinque auri pro quolibet et<br />
qualibet vice et qualibet parte presentis capituli non servata; cuius pene medietas perveniat<br />
in commune Parme et alia medietas perveniat in accusatorem; et quilibet possit<br />
accusare. Salvo quod hoc locum non habeat in patribus, fratribus, matribus vel<br />
5 1494 aggiunge Possint etiam investiri et incapari vestibus lugubribus ad funera liberi,<br />
fratres, et nepotes ex fratribus defuncti. Item quia inolevit certa consuetudo quod heredes<br />
defuncti solent mittere certam quantitatem panis ad domos affinium et amicorum ante septimum<br />
fiendum pro defuncto, statutum et ordinatum est quod il<strong>la</strong> consuetudo aboleatur et<br />
penitus deleatur, statuentes quod heredes defuncti teneantur et debeant il<strong>la</strong>m quantitatem<br />
panis quae vulgo appel<strong>la</strong>tur <strong>la</strong> carità quam constituerint dispensare ori anima defuncti in remissionem<br />
peccatorum suorum, distribuere ad hostium defuncti inter pauperes Christi et<br />
etiam mittere ad monasteria mendicantium in civitate Parme. Possint etiam heredes doctoris<br />
et aliarum personarum privilegiatarum pro ipsis doctoribus et aliis personis privilegiatis<br />
defunctis, pulsari facere quaslibet campanas, et non alii, sub pena de qua in statuto. Item<br />
statutum et ordinatum est quod dicti heredes defuncti non possint retinere in die septimi<br />
ultra duodecim viros et duodecim mulieres in prandio, sub poena florenorum decem pro<br />
quolibet et qualibet vice ut supra.
sorroribus talium sacerdotum vel monialium aut abbatissarum novarum, cui patres,<br />
matres, fratres vel sorrores possint portare vel offere usque ad quantitatem librarum<br />
trium cere pro quolibet et non ultra, sub pena predicta; et ulterius quod nullus possit<br />
in ipsis ob<strong>la</strong>cionibus missarum novarum et constitucionibus vel<strong>la</strong>turarum et creationibus<br />
monialium offere super altare, tantum in pecunia nec aliter, rem que sit maioris<br />
valoris solidorum duorum imperialium, sub pena predicta.<br />
Item statutum et ordinatum est quod non possit nec debeat dictus potestas nec<br />
aliquis alius officialis dare nec concedere licenciam aliquibus personis exercendi ea<br />
que superius in precedentibus capitulis sunt ordinata super conviviis, exequis et<br />
ob<strong>la</strong>cionibus, sub pena librarum trecentum parmensium applicanda communi Parme<br />
pro qualibet vice cuilibet contrafacienti et de quibus possit et debeat sindicari.<br />
Et quod predictus dominus potestas sub pena predicta teneatur et debat mittere ad<br />
quodlibet convivium nuptiarum et ad quaslibet exequias et ad quaslibet ob<strong>la</strong>ciones<br />
col<strong>la</strong>teralem suum ad videndum si fiet contra statuta predicta, et per quos; qui col<strong>la</strong>terales<br />
teneantur et debeant omnes quos reperierint committere predicta, in scriptis<br />
reducere et portare ipsi domino potestati sub pena librarum quinquaginta parmensium<br />
pro qualibet vice, et qui dominus potestas teneatur et debeat quoscumque<br />
repertos committere contra formam predictorum statutorum et ordinamentorum<br />
condemnare secundum formam ipsorum statutorum. Et potestas civitatis Parme<br />
teneatur et debeat in principio sui regiminis facere publicari statuta de conviviis<br />
et exequiis, nuptiis et ob<strong>la</strong>cionibus missarum et monialium per civitatem Parme<br />
minutim, sub pena librarum centum parmensium; de quibus possit sindicari.<br />
6 Vedi 1452. Statuti, De conviviis.<br />
7 Vedi 1452. Statuti, De exequiis.<br />
8 Vedi 1452. Statuti, De conviviis.<br />
Parma 455<br />
1421-1455<br />
Statuti<br />
De conviviis 6<br />
De exequiis 7<br />
1494<br />
Statuti<br />
De conviviis 8
456 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
De exequiis 9<br />
1525, aprile 7<br />
Ordines<br />
Ut elligantur deputati qui faciant ordines super b<strong>la</strong>sphemiis, conviviis et<br />
vestibus<br />
A chi piace de le signorie vostre che alli signori anziani presenti sia dato<br />
autorità de ellegere quatro homini da bene quali habbiano possanza, in nome<br />
de questo magnifico consilio, consyderato li ordini et statuti fatti tanto circa le<br />
biasteme quanto li pasti, de fare cum intervento de monsignore eccellentissimo<br />
et illustrissimo legato signore gubernatore nostro tutti quelli ordini et statuti<br />
li parerano essere l’honore de Dio et salubri a questa città, cossì circa alle<br />
biasteme et pasti como al vestire sumptuoso, dia <strong>la</strong> fava et a chi non piace dia<br />
lo fasollo. Obtentum nemine discrepante, auctorante domino vicerefferendario<br />
Parme.<br />
1527, agosto 6 e 13<br />
Ordines<br />
Ut elligantur qui pompas et funeralia moderentur<br />
A chi piace de le signorie vostre, per obviare alle immoderate spese accadeno<br />
farsi maximamente per persone ignobile in pompe et superflui vestimenti de done<br />
et anco de funerali, che per li magnifici signori anziani presenti sia elletto quello<br />
numero di idonei cittadini li parerà conveniente, quali abbiano auttorità da questo<br />
magnifico consilio de fare quelli ordini li parerano circa ciò salubri a beneficio publico<br />
de <strong>la</strong> città et quelli nel magnifico generale consilio refferire ad fine se habiano<br />
a confermare, dia <strong>la</strong> fava et a chi non piace dia lo fasollo. Obtentum nemine discrepante,<br />
auctorante predicto domino pretore.<br />
Reformatorum pomparum et exequiarum ellectio<br />
Convocatis ut supra (…) ellegerunt dominos Iacobum de Rubeis, Galeatium de<br />
P<strong>la</strong>za, Franciscum de Recordatis, Benedictum de Gotesaldis, Gasparem de Garum-<br />
9 Vedi 1452. Statuti, De exequiis.
Parma 457<br />
bertis et Iohannem Iacobum de Centiis cum auctoritate et facultate de qua in dicto<br />
consilio.<br />
1527, settembre 10<br />
Ordines<br />
Ordinum super funeralibus, conviviis et vestimentis approbatio<br />
A chi piace de le signorie vostre che sii confirmato et aprobato et inserti nel volume<br />
de statuti del magnifico comune di Parma li capituli et ordini letti et publicati<br />
in questo magnifico consilio, et non obstante che li compi<strong>la</strong>tori de essi ordini havessano<br />
in alchuna cosa exceduto <strong>la</strong> loro commissione, dia <strong>la</strong> fava et a chi non piace<br />
dia lo fasollo. Obtentum tribus licet discrepantibus, auctorante magnifico domino<br />
pretore Parme. Item post predicta posuerunt infrascriptum partitum ut supra.<br />
1545, agosto 18<br />
Ordines<br />
Ut elligantur persone que corigere habeant et limitare expensas conviviorum<br />
et funeralium ac pompas vestimentorum que fient in hac civitate superinde<br />
faciendo ordines novos et eos observari facere<br />
A chi piace delle signorie vostre chel sia data facultà e possanza alli magnifici signori<br />
anziani presenti et futuri di potere ellegere quel numero di persone che a loro<br />
signorie parerano idonee, qualli habbiano e possino vedere e coregere gli desordeni<br />
delle spese eccessive che si fanno in questa città circa alli convivii et funerali, pompe<br />
de vestimenti et altri, et quelle limitare secondo che a loro signorie parerà conveniente,<br />
et habbino tali elligendi tutta quel<strong>la</strong> facultà e possanza in ciò che ha questo<br />
magnifico generale conseglio, et anchora di potere fare ordeni novi e statuti quali<br />
habbino forza di lege e decreto, et quelli fare osservare, aggiongendo all’ordeni e statuti<br />
altre volte fatti sopra ciò, dia <strong>la</strong> fava e a chi non piace dia lo fasolo. Obtentum<br />
octo fasiolis tantum reprobantibus, auctorante magnifico domino vicario ut supra.<br />
1550, dicembre 14<br />
Ordines<br />
Auctoritas super moderationem indumentorum, conviviorum et funeralium<br />
Perché si vede manifestamente quanto danno sia causato all’universale dalle<br />
pompe superflue così del vestire come delli convivii et funerali, et per providere a<br />
tanti disordini, a usanza dell’altre città che con misura et prudenza si governino, a<br />
chi piace delle signorie vostre che li magnifici signori antiani presenti et futuri pos-
458 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
sino eligere deputati in quel numero parrà a sopradette signorie, li quali insieme<br />
con essi signori antiani presenti ovvero futuri habbiano facultà et possanza di far in<br />
ciò tutti quei ordini et capitoli gli parranno utili et necessarii, et poi instare presso li<br />
superiori per <strong>la</strong> confirmatione loro affinché poi siano invio<strong>la</strong>bilmente osservati per<br />
honore et utile comune di questa città dia <strong>la</strong> fava, a chi non piace dia il fasuolo.<br />
Obtentum tribus reprobantibus auctoritate ut supra.<br />
Ellectio magnificorum dominorum deputatorum super moderationem<br />
indumentorum, conviviorum et funeralium<br />
Deinceps, in executionem mentis magnifici generalis consilii sub die XIIII presentis<br />
mensis decembris, habito prius inter eos longo sermone et matura deliberatione<br />
providendo et posito partito more solito, elligerunt et elligunt magnificos dominos<br />
Iacobum Carpesanum iuris utriusque doctorem, magnificum dominum Carolum<br />
Bernerium equitem, dominum Marcellum Cantellum nec non et dominum<br />
Franciscum de Zamdemariis in deputatos, una cum predictis magnificis dominis<br />
antianis presentibus et seu futuris ad confitiendum quinque capitu<strong>la</strong> et ordinationes<br />
10 super moderationem indumentorum, conviviorum et funeralium et pro eorumdem<br />
confirmatione penes superiores instandum et iuxta auctoritatem eiusdem<br />
magnifici generali consilii, dantes predicti magnifici domini antiani eisdem dominis<br />
deputatis omnem il<strong>la</strong>m facultatem quam eis dare possunt ex auctoritate predicta<br />
omni meliori modo, et obtentum ut supra auctoritate ut supra.<br />
1559, maggio 29<br />
Ordines<br />
Licenza di provvedere contro le spese superflue<br />
Considerando li magnifici signori antiani quanto dano apportano a questa magnifica<br />
città di Parma le pompe superflue di tante varie sorte de vestimenti et ornamenti<br />
d’oro et di setta, li <strong>la</strong>uti convivii de innumerabile vivande ripieni et le grosse<br />
spese che si fano nei funerali, però volendo provedere a tante eccessive spese et di<br />
tanto danno et disordine di essa città, a usanza delle altre buone città che con misura<br />
e prudenza in ciò si governino, a chi piace delle signorie vostre che li magnifici<br />
signori antiani presenti habbiano facultà et possanza di fare in ciò tutti quelli ordini<br />
et capituli gli parranno utili et necessarii et etiam ponendogli tutte quelle pene che<br />
gli parrerano, et poi così fatti instare appello a sua eccellentia et suoi ministri per <strong>la</strong><br />
confermatione loro affinché possano invio<strong>la</strong>bilmente essere osservati, non derro-<br />
10 I cinque capitoli in questione non sono stati reperiti.
Parma 459<br />
gando ad altro partito sopra ciò fatto per il magnifico generale consiglio, ma sempre<br />
inherendo a quello in quanto sia espediente; et che ogni muta dei signori antiani<br />
che sarano per tempo, sarano obligati a fargli osservare pro posse, sotto pena dell’omissione<br />
del loro sa<strong>la</strong>rio dia <strong>la</strong> fava, et a chi non piace dia el fasolo. Obtentum<br />
uno reprobante, auctoritate ut supra.<br />
1559<br />
Prammatica<br />
Prammatica 11 sopra il vivere et vestire<br />
Reformatione sopra all’immoderate pompe, <strong>la</strong>uto vivere et funerali et altre vanità<br />
mondane del<strong>la</strong> città di Parma, <strong>la</strong> quale sua eccellenza a instanza e requisitione del<br />
magnifico generale consiglio di essa città, ad honor di <strong>la</strong> Maestà divina12 vuole ordina<br />
et espressamente comanda che sia per l’avenire invio<strong>la</strong>bilmente osservata da ogni<br />
persona di qual si voglia età, grado, conditione et sesso così nel<strong>la</strong> città predette come<br />
nel<strong>la</strong> giuriditione et territorio suo.<br />
Delli vestimenti degli huomini<br />
Che gli huomini d’ogni età, grado et conditione non possano portare cappe, saglii,<br />
tabbari, casacche, cossali, giupponi né altre sorti di vestimenti dove sia oro o<br />
argento13 in parte alcuna di essi, né in qual si voglia modo. Se gli prohibisce parimente<br />
portar velluto cremesino, velluto alto e basso et generalmente ogni sorta di<br />
reccami fatti con l’ago o vero in disegno, in tel<strong>la</strong>ro o in altro qual si voglia modo; et<br />
volendosi portare o usare sopra detti vestimenti cordoncini, passamani, frangie,<br />
perfilli, treccie di tavel<strong>la</strong> et altri simili, vi si pongano et si possano usar so<strong>la</strong>mente14 per modo d’una lista semplice di <strong>la</strong>rgezza di tre dita al più, senza reccami o disegni<br />
rapportati come di sopra15 .<br />
Che in un par di calze con i suoi cossali non vi possa entrare più di dua brazza<br />
di saglia o pano di <strong>la</strong>na d’altezza di nove quarte et tre brazza di raso o veluto o or-<br />
11 Nel testo, erroneamente, Parmatica (!).<br />
12 Annotazione di mano coeva: et per utile dei suoi sudditi.<br />
13 Annotazione di mano coeva: battuto o tirato o fil<strong>la</strong>to.<br />
14 Annotazione di mano coeva: di setta.<br />
15 Annotazione di mano coeva: Perché si vede quante spese si fanno nelle cappe, capotti,<br />
tabari ancora che siano di panni finissimi, mettendoli sopra liste di palmi e più ancora, di<br />
veluto o di varo con veluto sopra in più modi, o più listini di modo che con queste sorte di<br />
liste occupano <strong>la</strong> mettà de detti vestimenti, e di dentro altro tanto con fodre o mostre pur di<br />
varo e veluto, e alcuni li fodrano tutti. Per tanto pare a me che si moderi anco questa spesa<br />
[..]mente che non possino usare di liste più <strong>la</strong>rge di tre o quatro dita, qual possino partire in<br />
listini e tanto […] mostra.
460 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
mesino e cendalo per finimento intiero loro, con <strong>la</strong> sua fodra a tal che un par di<br />
calze con li suoi cossali non possino eccedere il valore d’otto 16 scudi d’oro con <strong>la</strong><br />
fattura.<br />
Si prohibiscano i taglii in ogni sorte di vestimento, eccetto ne le liste, giupponi,<br />
coletti e cossali 17 , et medemamente il portare medaglie, bottoni, pontali, pietre preciose<br />
o altri ornamenti d’oro o d’argento, salvo le col<strong>la</strong>ne qualli se permettono a<br />
persone graduate 18 .<br />
Che parimenti non si possano portare fodre di zebellini, lupi cernevieri o armelini<br />
dal<strong>la</strong> mostre in fuori 19 .<br />
Che li fornimenti e selle delle cavalcature non siano <strong>la</strong>vorate né freggiate d’oro o<br />
d’argento d’alcuna sorte, eccetto le brocche, fibbie et chioldi delli arcioni del<strong>la</strong> sel<strong>la</strong>.<br />
Si consente alle persone graduate di pottere usar et portare speroni, spade, pugnali,<br />
centure da spada et carnirolli dorati o argentati, senza però ornamento prohibito.<br />
Si prohibiscono in tutto le levriere d’ogni sorte, a tal che non si possa servitore o<br />
altro vestito di liverea 20 , et i servitori d’ogni maniera non possino portare scarpe di<br />
velluto, berette, cossali né altre sorte di drappi di seta, salvo che rimessi e donati da<br />
patroni, usate però.<br />
Che alcuno cavagliere o altra persona non possa in giostra o in tornei così a piede<br />
come a cavallo, né in alcuna sorte di mascherata, spendere in vestimenti d’ogni<br />
qualità, in cimieri, in pennacchi né in altri ornamenti da cavallo, più di dieci scudi<br />
d’oro in tutto con <strong>la</strong> manifattura 21 .<br />
Si prohibiscono totalmente 22 le cune, forcier et altri finimenti litieri et ornamenti<br />
a quelle pertinenti d’ogni sorte, che si sogliono mandare al primo parto a casa<br />
del genero o parente suo, et medemamente gli ornamenti superflui che si fanno<br />
nei paramenti battismali con tante spese, contra il giuramento che fa il compare a<br />
Giesù Christo nel sacro fonte in nome del fanciulo quando dice con alta voce: «io<br />
renuntio alle pompe et alle vanità del mondo».<br />
Leva ancora l’abusione di dare <strong>la</strong> mancia alle feste di natale, salvo che a persone<br />
domestiche di casa o fanciulli et fanciulle attinenti 23 .<br />
24 Si prohibiscono medemente ad ogni artefice et alle lor donne d’ogni età del-<br />
16 Annotazione di mano coeva: cinque.<br />
17 Annotazione di mano coeva: vi aggiongeria e’ saglii dal busto in suso.<br />
18 Annotazione di mano coeva: exprimeretur gradus, ne super his postea contendatur.<br />
19 Annotazione di mano coeva: da questo eccettuaria come di sopra le persone di grado.<br />
20 Annotazione di mano coeva: levaria questo capitolo de’ servitori.<br />
21 Annotazione di mano coeva: qui faria un’altra rubrica.<br />
22 Annotazione di mano coeva: si potrà redure queste spese a una somma quale non s’habbi<br />
da excedere, più presto che levare in tutto questa anticha et amorevole usanza.<br />
23 Annotazione di mano coeva: A me non pare di tanta consideratione né che apporti tanto<br />
danno, essendo costume molto antico e di una volta l’anno, che si debba prohibire.<br />
24 Annotazione di mano coeva: Questo capitolo porrei di sopra, sotto <strong>la</strong> rubrica de’ vestimenti<br />
per gli huomini et separarei le donne dagli huomini per non confondere.
Parma 461<br />
l’arti principali infuori che sono quelle dei mercanti di seta, <strong>la</strong>na, speciali, drappieri,<br />
orefici et notarii, il portare berette et scarpe di veluto, né vestimento d’alcuna<br />
sorte di drappo di seta salvo che di moccaiato, camellotto con onde, bavelle et di<br />
panno et rassia come a loro più parerà dal cremesino et grana in fuori, con una lista<br />
intorno stratagliata parendogli del<strong>la</strong> <strong>la</strong>rghezza predetta di tre ditta, eccettuando li<br />
reccami d’ogni sorte come di sopra; sia però licito portare col<strong>la</strong>ne et altri ornamenti<br />
d’oro alle donne di detti artifici sino al valor de scudi quindici d’oro al più in tutto<br />
per ciascuna senza pendenti alle orechie et gioie d’alcuna sorte, et possino portare<br />
un par d’anelli per ciascuna di valor di scudi otto al più tra tutti doi et non di maggior<br />
numero d’anelli.<br />
Si prohibisce ad ogni contadino del<strong>la</strong> giuriditione et contado del<strong>la</strong> predetta città<br />
di Parma et alle loro donne parimente il puoter portare drappi di seta d’alcuna sorte<br />
né oro o argento in qual si voglia modo da 2 centurini e anelli sopra dorati in<br />
fuora, segondo il solito, et non possino portare coralli che eccedino il valore di duoi<br />
scudi d’oro.<br />
25 Che le donne d’ogni conditione, grado e età non possino portare né haver più<br />
di quattro vesti di seta per ciascuna, comprendendovi le vesti, le robbe et sottane le<br />
quali siano tutte pure et schiette, senza taglii di alcuna sorte 26 dal<strong>la</strong> estremità del<br />
busto in giù, eccetto però che possino portare una lista all’intorno di qual seta et<br />
collor si voglia in dette vesti, robbe, sottane, busti et maniche, <strong>la</strong> qual non ecceda<br />
però tre braccia di robba al più, escludendo in dette liste recami d’oro e di seta d’ogni<br />
sorte, velluto alto e basso, velluto cremesino 27 , panni di seta stampati tessuti di<br />
più collori et freggiati, e fatto con oro et argento, et parimente tutti i cordoncini,<br />
tavelle et tavelloni d’uno ordine semplice di lista in fuori del<strong>la</strong> <strong>la</strong>rghezza predetta,<br />
et 28 panni et drappi di qualunque sorte d’oro et d’argento indifferentemente et variamente<br />
fatti et fabricati.<br />
Le vesti predette da donna di sopra et le robbe non possino eccedere in longhezza<br />
alle sottane loro più di mezzo braccio, le quali sottane però siano tonde et rase al<br />
pian del piede et che le vesti anchora di sopra non possino servire per <strong>la</strong> sottana di<br />
sotto in modo alcuno.<br />
25 Annotazione di mano coeva: Qui porrei <strong>la</strong> rubrica di vestimenti et ornamenti de le<br />
donne.<br />
26 Annotazione di mano coeva: Crederei che stessino bene quattro tra vesti e sottane e due<br />
robbe oltre a queste. Io son del medemo parere havendo riguardo a tutte le staggioni dei<br />
tempi e maggiormente all’estade. Per le robbe di ormisino, cendalli e cangianti in vero lo levaria<br />
in tutto et <strong>la</strong>sciarle in libertà di farsene quante ne vorrano purché non eccedino <strong>la</strong><br />
somma che se li da, sì circa <strong>la</strong> qualità del<strong>la</strong> seta come de gli rechami et altre forniture.<br />
27 Annotazione di mano coeva: Quid de vestibus ipsis an possint huius velluti crimisini, si<br />
possent fieri vestes, cum non sint prohibite, malum esset prohibere quia non possent esse<br />
eodem velluto listini.<br />
28 Annotazione di mano coeva: Quod proxime dictum est de listis non videtur caput de<br />
his […] adhuc loqui, adderetur. E che dette donne per loro vesti, sottane et robbe et ornamenti<br />
di esse non possino in alcun modo usare.
462 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Le vesti poi e le sottane di <strong>la</strong>ne d’ogni sorte di dette donne siano medemamente<br />
schiette senza strataglii dal busto in giù et con una lista del<strong>la</strong> grandezza come di sopra<br />
et del collore et del drappo che più gli piacerà dalli eccetuati di sopra in puoi.<br />
Che dette donne non possino portare in capo ornamento che ecceda il valore de<br />
scudi dieci d’oro 29 al più con <strong>la</strong> fattura, computandovi gli frontali et pendenti; et le<br />
scuffie et li colletti loro non possino ecceder il valore di scudi dui d’oro al più per<br />
ciascuno d’essi con <strong>la</strong> fattura.<br />
Che non possino tenere al collo catene o vero altro ornamento d’oro o d’argento<br />
30 che ecceda il valore in tutto di scudi trenta computata <strong>la</strong> fattura. Et se gli prohibiscono<br />
li maniglii d’oro et il portare gioie di alcuna qualità né in qualsivoglia<br />
modo.<br />
Che non possino portare guanti di più prezzo che di mezzo scudo d’oro con <strong>la</strong><br />
fattura 31 ; né anelli in ditto di più vallore che di quindeci o venti scudi d’oro 32 .<br />
Che non sia lecito ad alcuna donna di qual grado et conditione si sia portare pianelle<br />
né calze recamate d’oro 33 né trinciate o fodrate di drappo di seta; né parimente<br />
portare berette né capelli di giorno per <strong>la</strong> terra ma solo <strong>la</strong> notte quando piove et fuori<br />
del<strong>la</strong> città senza però havere penne o pennachii né altro ornamento d’oro o d’argento<br />
34 , salvo che le donne di età possano portare li capelli per l’offesa de l’aere.<br />
Che non le sia lecito portare ventaglii di altra sorte che di penne, paglia o seta<br />
con li suoi manighi senza oro o argento legati so<strong>la</strong>mente con seta o altri legami simili<br />
a suo piacere.<br />
Et non sia licito però ad alcuna persona tener cocchio o caretta da donne se non<br />
haverà di reddito ogni anno da se medesimo di scudi 300 d’oro.<br />
35 Che ciascuna persona che contrafarà agli ordini presenti incorra et cada ipso<br />
iure et facto nel<strong>la</strong> perdita effettuale delle vesti et robbe di ogni qualità prohibita,<br />
che saranno portate o vedute portare, et di pagare dieci scudi d’oro per ciascuna<br />
volta che contrafarà, et gli padri et avi presenti di detti inobedienti et gli mariti per<br />
le moglie loro siano obligati per le predette pene senza escusatione alcuna; <strong>la</strong> qual<br />
pecunia <strong>la</strong> vada per il terzo al<strong>la</strong> ducal camera, un terzo all’accusatore et il terzo all’essecutore<br />
et saranno tenuti secreti et se gli darà fede con uno testimonio. Le robbe<br />
poi prohibite siano confiscate all’hospitale del<strong>la</strong> misericordia per <strong>la</strong> mettà, et per<br />
lo resto alli monasteri delle suore mendicanti 36 .<br />
A gli orefici, sartori, calzo<strong>la</strong>ri, reccamatori et ad ogni altro artifice si prohibisce,<br />
ordina et comanda che non habbiano da fare più per l’avenire in modo alcuno <strong>la</strong>-<br />
29 Annotazione di mano coeva: si potria aggiungere più di denari 20.<br />
30 Annotazione di mano coeva: o de margarite.<br />
31 Annotazione di mano coeva: Levaria questo de’ guanti perché non mi par si c’entra.<br />
32 Annotazione di mano coeva: pro quolibet, seguono tre parole illeggibili.<br />
33 Annotazione di mano coeva: Li permitteria queste.<br />
34 Annotazione di mano coeva: Levaria questa prohibitione mentre li portino senza penne<br />
e ornamenti d’oro e d’argento.<br />
35 Annotazione di mano coeva: Di <strong>la</strong> pena di quei che contraveranno […].<br />
36 Annotazione di mano coeva: e da questa pena non escuserà minorità d’ettà […].
Parma 463<br />
vorieri né vestimenti d’altra maniera che di quelli che ne li suprascritti capitoli si<br />
concede puotersi portare, sotto pena de scudi venticinque d’oro, d’esser tolti a chi<br />
contrafarà, d’applicarsi come di sopra havendo il modo di pagargli, et non havendolo<br />
di tre tratti di corda; ordinando che in ciò ciascuna persona possa esser accusatrice<br />
et inventrice et habbia <strong>la</strong> metà delle predette pene pecuniarie.<br />
37 Non intendendosi compresi nelle presenti provisioni et refforme gli illustrissimi<br />
signori feudatarii che hanno feudo, né li cortigiani, fuorastieri et soldati che di<br />
presente sono et seranno per l’avenire in questa città, alli qualli si tolerarà che portino<br />
et vadino con quelli vestimenti et di quel<strong>la</strong> maniera che a loro piacerà38 .<br />
Et acciò che le persone d’ogni grado, età et sesso predette, quali si trovano haver<br />
vestimenti et altre cose prohibite per li presenti capitoli, si dà et concede loro licenza<br />
di puoterli portare et usare come a loro più parerà per tutto l’anno presente<br />
155939 , avertendo però che non possano far di nuovo altre delle soprascritte robbe<br />
prohibite né portarne sotto le pene predette.<br />
De li conviti<br />
Et perché si vede multiplicare le pompe non solo nelli vestimenti ma anco neli<br />
conviti con tanta gran superfluità de cibi a danno universale dell’anima e del corpo<br />
et dei beni temporali, si ordina et comanda che non sia lecito a persona di sorte alcuna<br />
di qual grado, sesso et conditione40 si sia portare o far portare né usare o far<br />
usare nei conviti e banchetti così di nozze come d’altri più di due sorte di rosto grosso<br />
d’ogni qualità di carni et uno minuto, fra quali tre sorti ve ne possa essere un solo<br />
di salvatico all’ellectione del patrone del banchetto, intendendo che nel salvatico siano<br />
compresi pavoni, galline et zazze41 d’India et pavoni nostrani. Medemamente si<br />
possa dare tre sorti di lesso al più et nei banchetti da grasso non si possino dare vivande<br />
di pesci né d’ostreghe in modo alcuno, né si possano moltiplicare le poste nel<strong>la</strong><br />
quantità delle robbe da mangiare et una posta habbia da servire per sei persone.<br />
Non sia lecito ad alcuno come di sopra dare pasticcio o mangiare bianco, <strong>la</strong>voro<br />
di pasta di sorte alcuna dalle offelle zuccharine, fugaccine, cannoncini in fuori, quali<br />
serviranno per le col<strong>la</strong>tioni, né più d’una sorte di torta per una volta so<strong>la</strong>, né conditi<br />
di zuccharo di sorte alcuna, né marzapani o confetti, dai conviti delle nozze et<br />
dottorati in fuori, ne quai si permette dare <strong>la</strong> col<strong>la</strong>tione di marzapani et una vivanda<br />
di salvatico al più et il confetto dopo pasto.<br />
Si prohibiscono totalmente le col<strong>la</strong>tioni che sogliono fare li donzelli che hanno<br />
servito alli conviti delle nozze de sposi et il dare mance per questa cagione da detti<br />
37 Annotazione di mano coeva: Eccettuati de <strong>la</strong> presente riformatione.<br />
38 Annotazione di mano coeva: et a questi gli artefici potranno liberamente fare quelle vesti<br />
et quei ornamenti che vorranno, senza timore di <strong>la</strong> pena detta di sopra.<br />
39 Annotazione di mano coeva: o per tutto il carnevale prossimo.<br />
40 Annotazione di mano coeva: quid de feudatariis nec de forensibus volunt sic se comprehendant.<br />
41 Nell’interlinea: anitre.
464 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
sposi, eccettuando però li servitori et domestici di casa, alli quali se gli possa fare<br />
quel<strong>la</strong> honesta benedica42 che più piacerà a detti sposi.<br />
Che s’intenda essere convito quello dove sarà il numero di sei persone che non<br />
siano habitanti nel<strong>la</strong> casa medema.<br />
Che tutti li cuochi et scalchi siano obbligati a servare et far servare gli predetti<br />
ordini del convito et dare in nota il giorno seguente, doppo che sarà stato fatto il<br />
banchetto o nozze come si sia, all’officio del notariato del criminale di esse città col<br />
nome et cognome di chi haverà fatto tal convito et deponere il suo giuramento che<br />
in esso sia stato osservato o no quanto in questi ordini si contiene, sotto pena de<br />
scudi dieci a chi contrafarà, d’applicarsi ut supra, et non havendo il modo, di star<br />
in pregione un mese continuo.<br />
Che nei capitoli predetti dei vestimenti et viveri superflui s’habbia da credere et<br />
dar fede alli testimonii domestici et se li gargioni accusano li loro maestri et i servitori<br />
et fantesche i loro patroni s’intendano haver compito il loro accordio et ben<br />
servire et debbano havere il suo sa<strong>la</strong>rio subito et guadagnino <strong>la</strong> parte di <strong>la</strong> pena43 come di sopra.<br />
Dei funeralli<br />
Il sepelire gli defonti con spesa grande de vivi senza profitto alcuno all’anime de<br />
morti niente giova, però si ordina che nelle essequie di qualunche persona d’ogni<br />
grado, età, sesso et conditione si sia, non si possa pigliare più di due regole de fratti<br />
oltra gli orfani et poverelli del<strong>la</strong> Misericordia et Carità d’essa città con trenta pretti<br />
al più, né manco accendere più di quattordici torcie di una lira e mezza in dua per<br />
ciascuna, dando alle due compagnie del<strong>la</strong> Carità et Misericordia predette quel che<br />
parerà per ciascaduno defonto, eccettuando però gli artisti d’arte mecaniche, quali<br />
habbino da spendere per ciascun defonto <strong>la</strong> metà al<strong>la</strong> ratta come di sopra al più.<br />
Si prohibisce il far suonar campane a lungo in altro luogo che nel<strong>la</strong> parochia del<br />
deffonto et nel<strong>la</strong> chiesa dove egli andarà sepolto, eccetto a persone graduate et di<br />
dignità, alli quali sia concesso di più il puottere fare suonare il Baglione, Ugolina et<br />
pigliare quattro regole de fratti mendicanti et non eccedendo li trenta preti come di<br />
sopra.<br />
Che non si possa per modo alcuno mandare donzelle dinanzi o di dietro ad alcuno<br />
morto se prima lo herede del deffonto non haverà fatto <strong>la</strong> promissione per instituire<br />
a dette donzelle del<strong>la</strong> dote che le vorrà dare qual sia almeno de lire vinticinque<br />
imperiali per ciascuna dote et donzel<strong>la</strong>.<br />
Nel fare l’essequie nel settimo al deffonto o qualunque altro officio de morti si<br />
prohibisce l’affigere l’arme né torcie salvo che sul cattaletto e su l’altare maggiore<br />
del<strong>la</strong> chiesa et che essi siano coperti di velluto né d’altra sorte di drappi di seta; il<br />
cattaletto sia d’altezza di sei braccia al più et le torcie accese sino al numero di duodeci<br />
in tutto.<br />
42 Nell’interlinea: mancia.<br />
43 Annotazione di mano coeva: con <strong>la</strong> rata di tempo.
Parma 465<br />
Che il pane qual si suol mandare alli parenti et vicini del deffonto per l’herede<br />
et che alle volte si dà ancora a pretti et fratti per questa cagione, in tutto si prohibisce<br />
44 questa consuetudine; ma ben si possa mandare il predetto pane all’hospitale<br />
del<strong>la</strong> Misericordia et Carità, o vero alli pregioni per sostentamento loro. Sotto <strong>la</strong><br />
pena a chi contrafarà alli presenti capitoli et ordinatione di scudi venticinque d’oro,<br />
d’essere applicati per <strong>la</strong> metà all<strong>la</strong> camera ducale et per un terzo all’inventore et accusatore<br />
et il resto al<strong>la</strong> carità et misericordia senza altra remissione.<br />
Che tutte le denontie, accuse et appontamenti fatti et dati contra alli disobedienti<br />
al<strong>la</strong> presente reformatione et capituli del vestire et <strong>la</strong>uto vivere et funerali, s’habbino<br />
a dar in pa<strong>la</strong>zzo in mano delli notarii del criminale, quali siano obligati scrivergli<br />
et accettarle fedelmente et proceder contra gli disubedienti in quel modo et forme si<br />
procede et s’espediscono li maleficii, inanti però al tribunale criminale et li magistrati<br />
de li magnifici signori antiani et presidenti al<strong>la</strong> cura di essa città che saranno per<br />
tempo, quali habbiano da procedere et far osservare quanto di sopra si contiene et<br />
segondo hanno in comissione dal magnifico generale consiglio di essa città, sotto <strong>la</strong><br />
pena di perdere il suo sa<strong>la</strong>rio del antianato, come si contiene nel partito del magnifico<br />
et generale consilio celebrato sotto il dì […] de […] 1559. Et de dette pene li signori<br />
sindicatori siano obbligati haverne memoria nel sindicato che farano degli antiani,<br />
sotto pena di perdere il suo sa<strong>la</strong>rio et scudi dieci per ciaschaduno di loro, et<br />
non si possa fare gratie né remissioni ad alcuna persona, né dar licenza et reforma<br />
sotto pena del<strong>la</strong> privatione del officio et di più, all’arbitrio di sua eccellenza.<br />
1575, febbraio 9<br />
Ordines<br />
Authoritas eligendi deputatos pragmaticae<br />
Per provedere a i danni et disordini grandi et al<strong>la</strong> manifesta rovina per l’eccessive<br />
spese che apportano a questa magnifica città le pompe superflue di tante varie sorti<br />
di vestimenti et ornamenti d’oro et di seta, impedimenti veri de matrimonii, et li<br />
sontuosi conviti d’innumerabili vivande ripieni, et i funerali pomposi, che si fanno in<br />
rovina grande delle case et famiglie di questa magnifica città, et per seguir l’uso dell’altre<br />
buone cittadi che con misura et prudenza in ciò si governano: a chi piace delle<br />
signorie vostre che sia data auttorità alli magnifici signori anciani presenti et futuri di<br />
far elettione di quel numero de cittadini che parerà a sopradette signorie, con amplissima<br />
facoltà et possanza di far in ciò tutti quegli ordini et capitoli che li pareranno<br />
utili et necessarii per moderare tali pompe et spese, et poiché così saranno fatti supplicare<br />
con istanza appresso a sua eccellenza illustrissima et suoi ministri per <strong>la</strong> confirmatione<br />
loro, affinché poi siano invio<strong>la</strong>bilmente osservati, accioché <strong>la</strong> città non va-<br />
44 Annotazione di mano coeva: et si lieva.
466 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
da in maggior rovina, et tutto quello che per li sopradetti in ciò sarà fatto et stabilito<br />
tenghi et vaglia come se fosse fatto per <strong>la</strong> mano del presente magnifico general consiglio<br />
et che ogni muta de signori anciani che saranno per tempo siano ubligati a far il<br />
tutto osservare in quanto potranno sotto pena dell’amissione del loro sa<strong>la</strong>rio, dia <strong>la</strong><br />
fava; chi non piace dia il fasuolo. Obtentum duobus tamen refragantibus, magnifico<br />
quidem domino referendario predicto presente decernente et auttorante.<br />
Ellectio deputatorum pragmaticae<br />
Pro executione mandatorum magnifici generalis consilii diei noni mensis huius<br />
februarii magnificos dominos dominum Fabricium Baiardum iuris consultum, dominum<br />
Octavianum Zuntum, dominum Galvanum Cantellum et dominum Bartholomeum<br />
Cantellum in deputatos ad faciendum ordines quoscumque necessarios<br />
pro moderatione pomparum tam vestitus quam conviviorum et funeralium, et eis<br />
sic peractis illustrissimo et excellentissimo domino nostro duci eiusque ministris<br />
supplicandum pro ordinatorum per eos confirmatione, executione et observatione<br />
ad publicum beneficium et secundum voluntatem ipsius magnifici consilii, omnibus<br />
approbantibus ac magnifico domino referendario predicto presente decernente<br />
et authorante, elegerunt, constituerunt et deputaverunt.<br />
Gabriel Cesarinus consiliarius gubernator maior magistratus.<br />
1590<br />
Statuti<br />
De conviviis 45<br />
De exequiis 46<br />
1602, agosto 5<br />
Gride<br />
Grida contro li ciuffi<br />
Essendo grandemente piacciuti li buoni raccordi d’alcuni devoti religiosi al<strong>la</strong> serenissima<br />
signora duchessa di Piacenza et Parma signora nostra circa il levare <strong>la</strong> soverchia<br />
pompa delle donne nell’abbeglimento del<strong>la</strong> testa et specialmente nelli ciuffi, che<br />
45 Vedi 1452. Statuti, De conviviis.<br />
46 Vedi 1452. Statuti, De exequiis.
Parma 467<br />
s’erano introdotti tanto alti che eccedevano veramente ogni decenza, et desiderando<br />
sua altezza serenissima che per tutto questo suo stato di Piacenza et Parma sieno tali<br />
ricordi accettati et posti in essecutione, così come l’altezza serenissima è stata pronta a<br />
dare in ciò il suo buono essempio a tutte l’altre; perciò ha ordinato et commandato il<br />
seguente publico bando. In essecutione dunque del<strong>la</strong> pia et santa mente di detta serenissima<br />
signora duchessa, l’illustrissimo signor Gabrielle Cesarini, dignissimo consigliere<br />
ducale et governatore e maggior magistrato di questa città di Piacenza et suo<br />
territorio, vieta et espressamente prohibisce a qualunque dama, gentildonna, cittadina<br />
et donna d’ogni altra qualità et conditione, tanto habitante nel<strong>la</strong> città come fuori, il<br />
portare ciuffo in testa o altra conciatura alta ad imitatione di ciuffo così in casa come<br />
fuori et in publico, sotto pena a tutte et a ciascuna delli nobili del<strong>la</strong> disgratia d’essa serenissima<br />
sinora duchessa et all’altre non nobili di scudi dieci per ciascuna et ciascuna<br />
volta che contrafarà, da essergli tolti irremissibilmente et dispensati a luoghi pii, all’arbitrio<br />
di sua altezza serenissima. Datum P<strong>la</strong>centie die 5 augusti 1602.<br />
1605<br />
Statuti dell’arte dei festari<br />
Disposizione <strong>suntuaria</strong><br />
Quinto che non possi festar alcuno descritto, et approvato come di sopra fabricare<br />
festa grossa di sorte alcuna che ecceda il valore di soldi tre per ciascuno capo di<br />
festa eccetto che nelle solenitadi del<strong>la</strong> cressima, eccetuando che se ci fosse persona<br />
alcuna che per suo uso volesse far fabricare festa di più valore di soldi tre che <strong>la</strong> possono<br />
fare havendo ottenuta licenza dall’anciano, qual sia tenuto dar<strong>la</strong> gratis che si<br />
farano nel<strong>la</strong> presente città nel qual caso sia lecito a tutti poter fabricar di dette feste<br />
grosse purché siano ben composte, et buona conditione, et rettamente fabricate, et<br />
questo sotto <strong>la</strong> pena di un scudo per ciascuna volta, et del<strong>la</strong> perdita del<strong>la</strong> robba<br />
grossa.
1452<br />
Statuti<br />
PARMA - APPENDICE<br />
AS PR, Statuti, 660, 1452, lib. IV, c. 109v.<br />
Quod publice meretrices non presumant ire per civitatem extra confines p<strong>la</strong>tee<br />
… et quod dicte meretrices non possint ire per civitatem extra muros p<strong>la</strong>tee nisi cum uno<br />
mantello pigno<strong>la</strong>ti albi in dorso, longo usque ad corigiam et non ultra, pena et banno librarum<br />
decem parmensium pro qualibet et qualibet vice qua reperta fuit et denunciata fuisset<br />
per unum bonum virum cuius sacramento stetur. Et si reperta fuerit aliqua meretrix extra<br />
confines p<strong>la</strong>tee in aliqua ecclesia ubi sint alie domine condemnetur in libris decem parmensibus.<br />
Et predicta teneatur facere dominus potestas vel eius iudex maleficiorum ad requisicionem<br />
cuiuslibet denunciantis, pena et banno librarum quinquaginta parmensium de quibus<br />
possint possit sindicari.<br />
1540<br />
Ordines<br />
AS PR, Comune, Ordines, 54, p. 253.<br />
Ordini dove s’ha fare <strong>la</strong> residentia delli magnifici signori anciani et li generali<br />
consilii del<strong>la</strong> magnifica comunità de Parma<br />
… Item che li quatri coreri de <strong>la</strong> camera delli signori anciani, piphari et tromberi per<br />
l’advenire siano obligati andare vestiti de <strong>la</strong> livrea del<strong>la</strong> magnifica comunità facendosi le capi<br />
et saglii de pano gialdo con el bandono di sotto de pano torchino et non altrimenti, et<br />
questi habbino a comenciare a <strong>la</strong> festa del<strong>la</strong> madona del messe de agosto quando se gli darà<br />
el pano per vestirsi et manchando siano privati del offitio, et non si possino admetere per<br />
muta alchuna de signori anciani ma tuto si reserva al benep<strong>la</strong>cito del magnifico generale<br />
consilio.
1542<br />
Ordines<br />
AS PR, Comune, Ordines, 55, pp. 68-69.<br />
Capitu<strong>la</strong> et additiones circa vestes togatas et alia ornamenta portanda per magnificos<br />
dominos antianos<br />
… Primo, agiongendo al detto ordine che despone ch’essi signori antiani siano obligati farsi<br />
fare per ciascuno di loro una veste togata honorevole ad minus de pano fino di longhezza sin a<br />
mezza gamba et quel<strong>la</strong> portare durante il loro magistrato, statuiscono et ordinano che in lo avenire<br />
li futuri signori antiani debbano farli fare a esse veste le mostre et il bavaro di veluto o vero di altro<br />
drapo di setta secondo che a loro parerà quale habbiano a esser negre, eccetto però se gli fosse<br />
qualche persona che havesse in voto de andare vestito d’altro colore che in quel caso si possa vestire<br />
di quel colore haverà in voto.<br />
Item statuiscono et ordinano che niuno d’essi signori antiani durante il loro magistrato<br />
possi portare co<strong>la</strong>na d’oro, eccetto che il signor legista, medico e cavaliere.<br />
1555, gennaio 13<br />
Statuti<br />
AS PR, Statuti, Octavius Farnesius dux, apud Seth de Viotis.<br />
Capitoli del nuovo reggimento<br />
… Che li signori debbano estrahere d’otto giorni avanti l’entrata del suo magistrato et a essi<br />
notificare <strong>la</strong> estrattione per li donzelli, affinché si possino provedere delle vesti et d’altri honorevoli<br />
ornamenti al primo giorno dell’entrata del suo magistrato, et siano le vesti del signor dottore, cavaliere<br />
e medico, di seda, come parerà a loro, et di più abbiano da portare una col<strong>la</strong>na d’oro al collo,<br />
che publicamente si vegga, et niun altro del magistrato lo possa portare; sotto pena del sa<strong>la</strong>rio d’otto<br />
giorni per ogni volta (...) Et contrafacendo siano privati <strong>la</strong> prima volta del sa<strong>la</strong>rio d’un giorno, <strong>la</strong><br />
seconda d’otto giorni, <strong>la</strong> terza d’un mese, <strong>la</strong> quarta di due mesi, <strong>la</strong> quinta di tre mesi, <strong>la</strong> sesta di<br />
quattro mesi, <strong>la</strong> settima siano gravati nelle pene che si contengono nel precedente quinto capitolo<br />
(…) Che li signori antiani non possino andare ad alcuno officiale né a luogo publico et a signori<br />
per interesse del pubblico se non saranno almeno sei o vero quegli del<strong>la</strong> residentia, quali debbano<br />
andare col macero avanti con <strong>la</strong> mazza solita, un cancelliere et li quattro donzelli.<br />
1601<br />
Gride<br />
AS PR, Comune, Gridario Farnesiano, b. 17, n. 62, a stampa.<br />
Parma 469<br />
Grida contra le publiche meretrici<br />
Che le medeme publiche meretrici non possano condursi innanzi né farsi in alcun altro<br />
modo accompagnare in atto di servitori huomo di sorte alcuna, ma andarsene da sole o in<br />
compagnia di loro pari.<br />
Che non possano portare attorno manti di sorte alcuna.<br />
Che non possano portare catene d’oro o altro monile o gioie di maggior prezzo di scudi<br />
dieci.
470 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Che nelle publiche stradi in vista di case di persone honorate et da bene non facciano<br />
capanelli, giuochi o strepiti dishonesti ma si contenghino nelle case loro.<br />
Et vedendosi quanti mali effetti partorisca l’andare così fatte femine vestite in habito virile,<br />
si proibisce alle sodette meretrici l’andare vestite, tanto di giorno quanto di notte, in altro<br />
habito che nel loro muliebre.<br />
Il tutto sotto pena di pagare per <strong>la</strong> prima volta che contrafaranno scudi dieci d’oro oltre<br />
<strong>la</strong> perdita dei manti, catene, monili o gioie che le saranno trovati attorno, da esser applicati<br />
per un terzo all’accusatore et dui terzi al<strong>la</strong> serenissima ducal camera, et dal<strong>la</strong> prima volta in<br />
su che saranno trovate contravenire al presente publico bando, oltre <strong>la</strong> pena sopradetta saranno<br />
publicamente et per li luoghi soliti frustate et bandite.<br />
Et rispetto a chi accompagnarà publiche meretrici come di sopra, di scudi tre come di<br />
sopra et di altritanti tratti di corda in publico.<br />
Avertendo che si procederà per via di denontia et ex officio et in ogni altro miglior modo.<br />
Et tutto questo s’intende senza pregiudizio anzi inherendo alli altri ordini, provisioni et<br />
bandi sopra questa medesima materia quando che siano publicati, rivocando pertanto tutte<br />
le licenze sin qui a qual di esse meretrici o ad altri in loro nome concesse, di poter andare<br />
vestite in habito virile.<br />
1601<br />
Gride<br />
AS PR, Comune, Gridario, b. 2133, 1601, a stampa.<br />
Informatione per quelli che vogliono mettere i loro figliuoli nel collegio de’ nobili<br />
di Parma<br />
De requisiti in essi. Si come sua altezza serenissima è padrone del collegio, e protettore,<br />
così da essa si ottiene il luogo che gratiosamente concede a quelli che hanno i debiti requisiti.<br />
Il primo de quali è <strong>la</strong> nobiltà in tal grado, che siano capaci di una Croce di Malta. Si ricerca<br />
in oltre che siano di buon indole e da cui si possa sperare nelle lettere, nelle quali saranno<br />
per tutti i gradi introdotti fino a tutta <strong>la</strong> filosofia et anche theologia, e leggi quelli che<br />
vorrano, buone creanze, virtù cavalleresche e christiane, almeno mezana riuscita; e di età capace<br />
di quel<strong>la</strong> educatione e disciplina che si pretende e si professa in questo luogo.<br />
De gli utensili necessarii. Di biancherie, ecettuate quelle da tavo<strong>la</strong>, devono provedersi li<br />
convittori o collegiali quanto ricerca il bisogno per <strong>la</strong> sua persona; e sarano notate, e distinte<br />
con qualche segno partico<strong>la</strong>re, accioché nelle bucate non si confondano. Haveranno inoltre<br />
tavolino e scancelo; arnesi per pettinarsi, una scopetta per panni, una sedia di corame, un<br />
candeliere, libri secondo <strong>la</strong> professione de studii, l’ufficio del<strong>la</strong> Madonna e corona. Per il letto<br />
si provederanno di due matterazzi col capezzale di due pesi di <strong>la</strong>na per ciascuno in circa,<br />
di padiglione di robba condecente, ma non bianco, per quanto si può, con <strong>la</strong> sua copertina<br />
o coltre, e di due panni di <strong>la</strong>na per l’inverno, di una cesta di vimini per li panni brutti, di<br />
capelletto, girel<strong>la</strong>, corda e tavel<strong>la</strong> per il padiglione; per <strong>la</strong> tavo<strong>la</strong> di cucchiaro e forzina d’argento<br />
con il cortello.<br />
Del vestire. Il vestire, che dev’essere di color nero, e non di seta, sarà di saia o di panno<br />
per l’inverno; e per l’estate di stametto, o altra simil robba, non havrà né guarnitione, né<br />
bottoniere, né altra superfluità di spesa; si come li col<strong>la</strong>ri, e li ligazzi non devono haver pizzi<br />
o merletti. Le calzette nell’inverno e nei tempi cattivi saranno di bavel<strong>la</strong>. In altri si permettono<br />
anche di seta, ma di color nero. Le zimare, che servono quando escono collegialmente<br />
per andar alle scuole, o altro atto publico letterario in quelle o per casa, saranno con le ma-
Parma 471<br />
niche longhe e spezzate al<strong>la</strong> romana, con gli a<strong>la</strong>mari e bottoniere di panno o saia per l’inverno<br />
e di ciambelotto o grossa grana per l’estate.<br />
Del<strong>la</strong> dozina et altre spese. Per gli alimenti o dozina, per <strong>la</strong> legna e candele, per gli medici,<br />
chirurgi, barbieri, <strong>la</strong>vandari, prefetti, officiali, servitori et altre spese che accadono per<br />
servitio del<strong>la</strong> casa, pagaranno ducatoni quarantaquattro d’argento di sei in sei mesi anticipatamente,<br />
non escludendo il tempo dell’absenza per le vacanze. Quando si conceda con dispensa<br />
di sua altezza nel partire del collegio, saldati prima i conti, si restituirà il soprapiù al<br />
semestre non compito. Sua altezza dà comodità d’imparare a cavalcare singo<strong>la</strong>rmente a quelli<br />
che studiano filosofia. Alli maestri di lingue forastiere, di scrivere, disegnare, cantare, suonare<br />
di liuto, chitarone, tiorba, violino, chitariglia, manicordo; di bal<strong>la</strong>re, far conti; di fortificationi,<br />
di trinciare, giuocar d’armi, di picca, di maneggiare <strong>la</strong> bandiera, saltar il cavallo, et<br />
altri essercitii cavallereschi pagaranno quelli che voranno, con licenza del prorettore imparare,<br />
un mezo ducatone al mese per ciaschedun maestro. Non devono li collegiali tener presso<br />
di se denari in quantità, ma presso il lor procuratore, overo presso il prorettore col quale è<br />
necessario per il bene comune del collegio, e in partico<strong>la</strong>re de collegiali, che s’intendano in<br />
questo genere li parenti. Se li permette però un realone o al più un ducatone al mese col<br />
quale possono obligarli li medesimi parenti alle spese minute occorrenti, o in tutto o in parte,<br />
come li <strong>la</strong>ccietti e fettuccie per le scarpe, stringhetti, guanti, carta, inchiostro, penne, e<br />
cose simili; e dell’avanzo potranno servirsi a lor gusto con licenza del prorettore. Le liste dell’altre<br />
spese fatte da quello, al<strong>la</strong> cura di cui sono raccomandati li collegiali, non si doverano<br />
mandare a parenti, se non saranno prima sottoscritte dal prorettore del collegio; e le liste de<br />
medicinali per occasione d’infermità dal proconsole dell’arte.
PIACENZA - INDICE DELLE FONTI<br />
1323, giugno 13<br />
Statuti<br />
BU PV, ms. Aldini 263, 1323 (xerocopia: BC PC, ms. Comunale 600).<br />
Aggiunta re<strong>la</strong>tiva agli ornamenti delle donne (Lib. VI, c. 107r-v)<br />
1340<br />
Statuti<br />
BU PV, ms. Aldini 263, 1323 (xerocopia: BC PC, ms. Comunale 600).<br />
Ponantur hec duo statuta in quarto libro, in fine dicti libri (Addictiones,<br />
Rubb. XXI, XXII, c. 120v)<br />
1544 (1543 ab incarnacione), gennaio 15<br />
Allegati alle provvigioni<br />
AS PC, Allegati alle provvigioni, b. 1 (1499-1576).<br />
Circa funeralia<br />
1564, aprile 17 (I)<br />
Provvigioni<br />
AS PC, Provvigioni e riformagioni, b. 18, vol. 53 (1564 gen. 3 - 1565 dic. 29).<br />
Scribendas esse litteras excellentissimo domino duci circa ponendum modum<br />
et ordinem in sumptis superfluis vestium (c. 35v)<br />
1564, aprile 17 (II)<br />
Provvigioni<br />
AS PC, Provvigioni e riformagioni, b. 18, vol. 53 (1564 gen. 3 - 1565 dic. 29).<br />
Circa funeralia ellectio (cc. 35v-36r)
474 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
1564, aprile 30<br />
Provvigioni<br />
AS PC, Provvigioni e riformagioni, b. 18, vol. 53 (1564 gen. 3 - 1565 dic. 29).<br />
Limitazione delle spese superflue (c. 36r)<br />
1564, luglio 1<br />
Gride<br />
AS PC, Gridario generale e manifesti del Comune di Piacenza, Duplicati, cart. 3<br />
(1513-1568).<br />
Proc<strong>la</strong>ma circa funeralia (c. 36r)<br />
1564, luglio 11<br />
Provvigioni<br />
AS PC, Provvigioni e riformagioni, b. 18, vol. 53 (1564 gen. 3 - 1565 dic. 29).<br />
Ut ordines circa funeralia confirmentur per excellentissimum ducem (c.<br />
55v)<br />
1567, luglio 11<br />
Provvigioni<br />
AS PC, Provvigioni e riformagioni, b. 19, vol. 55 (1566 ott. 2 - 1569 mar. 31).<br />
Ellectio et ordo super pompis vestium et conviviis (c. 85r-v)<br />
1570, luglio 1<br />
Provvigioni<br />
AS PC, Provvigioni e riformagioni, b. 19, vol. 56 (1569 apr. 4 - 1572 mar. 31).<br />
Fiat proc<strong>la</strong>ma circa funeralia (c. 110v)<br />
1570, luglio 12<br />
Provvigioni<br />
AS PC, Provvigioni e riformagioni, b. 19, vol. 56 (1569 apr. 4 - 1572 mar. 31).<br />
Proc<strong>la</strong>ma circa funeralia (c. 111r)<br />
1573 (1572 ab incarnacione), febbraio 5 (I)<br />
Provvigioni<br />
AS PC, Provvigioni e riformagioni, b. 20, vol. 57 (1572 apr. 10 - 1575 gen. 2).<br />
Circa funeralia de quibus non fiant scapucinii (cc. 70v-71r)
Piacenza 475<br />
1573 (1572 ab incarnacione), febbraio 5 (II)<br />
Provvigioni<br />
AS PC, Provvigioni e riformagioni, b. 20, vol. 57 (1572 apr. 10 - 1575 gen. 2).<br />
Eletti per limitare le spese eccessive (c. 71r-v)<br />
1574 (1573 ab incarnacione), febbraio 6<br />
Allegati alle provvigioni<br />
AS PC, Allegati alle provvigioni, b. 2 (1571-1576), fasc. 1.<br />
Illustrissimo et eccellentissimo domino duci. Pro funeralibus et capitulis pristini<br />
1575 (1574 ab incarnacione), gennaio 2<br />
Provvigioni<br />
AS PC, Provvigioni e riformagioni, b. 20, vol. 57 (1572 apr. 10 - 1575 gen. 2).<br />
Non molestentur heredes Pezaneri et Petrealbe circa contravencionem pro<br />
funeralibus (c. 216v)
PIACENZA - FONTI<br />
1323, giugno 13<br />
Statuti<br />
Aggiunta re<strong>la</strong>tiva agli ornamenti delle donne<br />
Item statutum est et ordinatum, pro bono et evidenti utilitate communis et<br />
hominum civitatis P<strong>la</strong>centie, quod nul<strong>la</strong> domina civitatis vel districtus P<strong>la</strong>centie<br />
non presumat defere seu portare in civitate vel districtu P<strong>la</strong>centie aliqua ornamenta<br />
in capite seu vestimentis vel centuris de perlis seu auro vel argento, excepto<br />
quod portare valeant et possint pomellos parvos de argento in manicis et capicio<br />
et capite visto<strong>la</strong>m auro vel argento contestam et sfoliam vel frixium de auro<br />
amplitudinis unius digiti politis, in pena et sub pena, domine que contrafecerit,<br />
amissionis antifacti et sponsalicie <strong>la</strong>rgitatis et amissionis rerum sic inventarum, et<br />
marito eius decem librarum; et si non fuerit nupta condempnetur pater in X libris;<br />
et si non habuerit patrem condempnetur frater vel mater, si habuerit, in dictis<br />
X libris; et si non habuerit patrem, fratrem nec matrem condempnetur ipsa<br />
mulier in X libris p<strong>la</strong>centinorum quocienscumque contrafactum fuerit in predictis<br />
seu aliquo predictorum. Et quod predicte res sic perdite seu extimacionem ipsarum<br />
detrahantur de dotibus ipsius domine sic invente facere contra predicta. Et<br />
rector vel eius officialis qui ad hoc fuerit deputatus teneatur vinculo sacramenti<br />
singulis mensibus ad minus semel diligenter inquirere et procedere, cum acussatore<br />
et sine acusatore, contra omnes et singu<strong>la</strong>s mulieres que contrafecerint et eas<br />
debitis penis condempnetur. Et si rector vel eius officialis ad hoc deputatus negligens<br />
fuerit in predictis vel aliquo predictorum condempnetur, si fuerit rector in L<br />
libris de sa<strong>la</strong>rio suo, si vero fuerit officialis in XXV libris p<strong>la</strong>centinorum dandis et<br />
solvendis camarario communis P<strong>la</strong>centie. Et predicta preconizari debeant; et<br />
postquam fuerit preconizatum hoc statutum habeat locum post mensem a die<br />
publicacionis predicte cride; et a dicto termino dicte cride in antea nul<strong>la</strong> domina<br />
audeat nec presumat facere contra predicta seu aliquod predictorum sub pena supradicta.<br />
Et quilibet rector, infra octo dies ab introytu sui regiminis, predicta preconizari<br />
facere teneatur vinculo sacramenti et sub pena predicta.
478 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
1340<br />
Statuti<br />
Ponantur hec duo statuta in quarto libro, in fine dicti libri<br />
Item statutum est quod nullus civitatis P<strong>la</strong>centie, cuiusconque condicionis existat,<br />
audeat vel presumat nec debeat donare, mittere vel dare aliquid donum sive<br />
dona, pa<strong>la</strong>m vel privatim, ad aliqua sponsalicia sive nupcias alicui ducenti uxorem,<br />
in pena X librarum p<strong>la</strong>centinorum; et teneatur pater pro filio et filius pro patre, et<br />
quilibet possit esse acussator et habeat terciam partem pene, et teneatur secretus; et<br />
hoc non habeat locum de fratre ad fratrem nec de cognato ad cognatum; super quibus<br />
omnibus iudex malleficiorum possit et debeat procedere per inquisicionem et<br />
etiam per notificacionem sibi factam ab eo sive illis qui terciam partem pene ob<br />
hoc lucrari voluerit.<br />
Item quod nullus civitatis P<strong>la</strong>centie audeat vel presumat vel debeat mitere aliqua<br />
dona et exenia ad domum alicuius defuncti, publice vel privatim, sub pena C<br />
solidorum p<strong>la</strong>centinorum; cuius pene medietas sit acusatoris et alia medietas perveniat<br />
in comuni; qui acusator teneatur secretus.<br />
1544 (1543 ab incarnacione), gennaio 15<br />
Allegati alle provvigioni<br />
Circa funeralia 1<br />
1543 die XV ianuarii incarnacione admissum fuit.<br />
Cum nihil magnificum huius civitatis P<strong>la</strong>centie consilium magis cupiat quam<br />
universorum civium commodis et utilitatibus prospicere ac consulere in utiliusque<br />
modo ac excessivis pompis qui circa funeralia in dies fieri dignoscuntur obviare atque<br />
providere pro quorum mesto anditu totque campanarum frequenti ac horido<br />
sonitu strepituve engrati <strong>la</strong>nguidiores fiunt ad modum que ferventur sani vero<br />
multociens infirmi redduntur, idcirco magnificum consilium ut supra coadunatum<br />
inherendo quibuscumque ordinibus alias hac de causa factis, de novo decrevit<br />
et ordinavit que a modo in antea nemini cuiusvis gradus, status et preheminencie<br />
ac conditionis existat in funeralibus predictis liceat pulsari facere ultra campanam<br />
proprie parochie nec non et ecclesie in qua defuncti cadaver sepeliri contingerit<br />
lentis tamen et tardis campane citibus numero vigintiquatuor tantum et non ultra,<br />
uno ab alio pauculum distantibus et ne vulgo dicitur a botti lenti, pro quartum<br />
1 Nel margine superiore: Repertum in libro registri signato O existente in archivio magnifice<br />
communitatis P<strong>la</strong>centie intra alia infrascripta confirmatis tenoris huiusmodi videlicet.
Piacenza 479<br />
hore campanam pulsando tantummodo quo supra, nec ultra duodecim luminaria<br />
in totum sint sex ante et sex post, quodlibet cadaver neque ultra numerum decem<br />
pre<strong>la</strong>torum et duorum ordinum fratrum exclusis omnibus ab huiusmodi funeralibus<br />
vapu<strong>la</strong>torum ut in vulgo dicitur batutorum societatibus requireri, et quod cadaver<br />
nequeat quovismodo portari nisi de directo ad ecclesiam ipsius sepulture<br />
non ambu<strong>la</strong>nte per alias vias neque civitatis p<strong>la</strong>teas, in exequiis vero et aliis officiis<br />
pro defuncti animabus celebrandis idem ordo in pulsandis campanis modo predicto<br />
serventur et hac omnia sub pena scutorum centum pro quolibet contrafaciente<br />
omnibusque et singulis in presenti decreto contentis, […] 2 et facto et absque iudicis<br />
dec<strong>la</strong>ratoria tociens auferendorum quociens in premissis vel aliquo premissorum<br />
fuerit contrastatum, applicando pro dimidia parte magnifice communitati et<br />
pro alia dimidia fabrice propugnaculorum huius civitatis, statuens insuper et ita<br />
statuit dictummet consilium quod in predictis omnibus in presenti ordine contentis<br />
perpetuo et invio<strong>la</strong>biliter observandis et exequendis, vicarius urbanus provisionum<br />
huius civitatis sui iudex et executor ordinatur et habeat quartam partem poene<br />
presente teneatur tum ac simili poene et censure subiaceat ipse vicarius quociens<br />
invenerit aut eidem dictum fuerit vel per duos testes sibi constiterit aliquo<br />
huic ordini contravenisse et illum iuxta eiusdem ordinis dispositione non condemnantur<br />
et ulterius pro huiusmodi ordinis validitate ac robore ordinavit et ordinat<br />
huiusmodi ordinem per reverendum et illustrissimum dominum legatum cispadanum<br />
confirmari et approbari ac qua[…] 3 expediat etiam de novo pro[…] 4 fieri et<br />
compil<strong>la</strong>ri debere eidemque reverendissimo domino nomine prefate magnifice<br />
communitatis supplicandum fore pro huiusmodi confirmatione ab ipso obtinenda<br />
et ut etiam quascumque personas ecclesiasticas et cuiusvis alterius gradus et dignitatis<br />
existant ordine predicto ligari ac in eo comprehendo, dec<strong>la</strong>rare ac decernere<br />
dignetur, mandans insuper habita dicta confirmatione ordinem presentem publicari<br />
debere ad loca solita dicte civitatis, necnon moderno domino provisionum vicario<br />
et pro tempore existente infirmari et notificari ne ullo unque tempore futuro<br />
de ordine predicto aliquam iustam ignorantiam pretendere valeat, et qui dominus<br />
vicarius similiter eum in aliis ipsius domini vicarii ordinibus inseri et describi ac<br />
invio<strong>la</strong>biliter et inconcusse ab omnibus faciat atque teneatur sub eademmet poena<br />
ipsi auferrenda et applicanda ut supra in causa contrafactionis et inobedientie, et<br />
haec omni meliore modo. Confirmamus et approbamus, et quantus opus sit idem<br />
statuimus et ordinamus. Signatur Ubertus cardinalis de Gambara legatus, in calce<br />
Her.s aud.r.<br />
(S.T.) Ita est et repertum ut supra legitur. Pro fide ego Iacobus Merlus notarius<br />
publicus P<strong>la</strong>centinus et predicte magnifice communitatis cancel<strong>la</strong>rius me<br />
subscripsi.<br />
2 Circa nove lettere, con segni abbreviativi.<br />
3 Una lettera, con segno abbreviativo.<br />
4 Circa quattro lettere, con segno abbreviativo.
480 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
1564, aprile 17 (I)<br />
Provvigioni<br />
Scribendas esse litteras excellentissimo domino duci circa ponendum<br />
modum et ordinem in sumptis superfluis vestium<br />
Insuper prefatus magnificus dominus prior exposuit prefatis magnificis dominis<br />
recquisitis causam evocationis fuisse et esse an bonum esset ponere ordinem et<br />
modum ad effectum reprimendi sumptus superfluos que in dies sunt in vestibus et<br />
cetera prout similes ordines videntur facti et formati in quampluribus aliis civitatibus,<br />
propterea petiit ab ipsis magnificis dominis recquisitis eorum vota et apparere<br />
et quid in hoc agendum sit. Prefati magnifici domini antiani et recquisiti, re inter<br />
eos tractata et super premissis ut supra expositis habito colloquio et delliberatione,<br />
omnes in concordia et nemine discrepante ordinaverunt et ordinant scribendas esse<br />
litteras illustrissimo et excellentissimo domino nostro pro obtinenda licentia et<br />
benep<strong>la</strong>cito a prelibato illustrissimo domino, qua licentia obtenta dederunt auctoritatem<br />
prefatis magnificis dominis antianis presentibus seu futuris elligendi personas<br />
que habeant auctoritatem faciendi et formandi modum et ordinem circa prefata<br />
et cetera.<br />
1564, aprile 17 (II)<br />
Provvigioni<br />
Circa funeralia ellectio<br />
Insuper inherendo ordini et provisioni alias facte circa funeralia confirmata per<br />
hunc reverendissimum legatum de Gambara, dederunt prefati magnifici domini<br />
recquisiti auctoritatem prefatis magnificis dominis antianis reformandi, addendi et<br />
ordinandi quicquid eisdem dominis antianis de mente prefatorum dominorum recquisitorum<br />
informatis videbitur.<br />
1564, aprile 30<br />
Provvigioni<br />
Limitazione delle spese superflue<br />
Prefati magnifici domini antiani ordinaverunt, lectis litteris directivis illustrissimo<br />
et excellentissimo domino duci in facto reprimendi sumptus superfluos in vestibus<br />
et aliis, eas expediri prout facent et cetera.
Piacenza 481<br />
1564, luglio 1<br />
Gride<br />
Proc<strong>la</strong>ma circa funeralia<br />
Desiderando li signori anziani del<strong>la</strong> magnifica comunità di Piacenza provedere<br />
alle grandi spese che si fano al<strong>la</strong> giornata intorno li funerali, inherendo alli ordini<br />
già sopra ciò fatti hano stabiliti li infrascritti ordini quali si abbino da osservare. Però<br />
per proc<strong>la</strong>ma dell’illustrissimo signore governatore et instantia di detti signori<br />
anziani si notifica che cadauna persona di quale stato, grado e conditione voglia se<br />
sia gli habia da osservare sotto <strong>la</strong> pena si conteni in detti ordini. Datum primo iulii<br />
1564 5 . Proc<strong>la</strong>matum in p<strong>la</strong>tea magna communis P<strong>la</strong>centie hora vesperarum, magna<br />
populi multitudine astante.<br />
1564, luglio 11<br />
Provvigioni<br />
Ut ordines circa funeralia confirmentur per excellentissimum ducem<br />
Prefati magnifici domini antiani ordinaverunt dictos ordines servari debere ac<br />
publicari et insuper supplicari illustrissimo et excellentissimo domino duci pro habenda<br />
confirmatione et etiam provisione et ordine ne eiusdem excelentie sue offitiales<br />
dent licentiam alicui persone cuiuscumque qualitatis existat dictis ordinibus<br />
contraveniendi ut supra et quos ordines registrari mandaverut et cetera. Registrati<br />
in libro Q registri folio 6 .<br />
1567, luglio 11<br />
Provvigioni<br />
Ellectio et ordo super pompis vestium et conviviis<br />
Cum iam multis annis retroactis viguerit et in presentiarum magis vigeat in hac<br />
civitate P<strong>la</strong>centie et eius comitatus ingens et excessiva vestium pompa cumque<br />
etiam quamplures impensa in ipsa civitate et comitatu circa convivia fiunt, ex quibus<br />
procul dubio quamplures cives et alie persone contraxerunt et contrahunt diversa<br />
debita ad notabilem pecuniarum quantitatem ascendentia et, quod peius est,<br />
5 Segue sottoscrizione: Bartholomeus Tun[…] (circa sei lettere con segni abbreviativi).<br />
6 Il numero non è indicato.
482 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
demum pauperes efficiuntur in eorum maximum preiudicium et detrimentum ac<br />
etiam ipsorum et publici dedecus et damnum, et propterea ibidem proposito per<br />
prefatum magnificum dominum priorem ut supra quod utile bonumque ac <strong>la</strong>udabilem<br />
esset pro universali bennefficio totius huius civitatis et comitatus huic rei tam<br />
dispendiose mede<strong>la</strong>m salubrem remediumque opportunum adhibere, et sic in premissis<br />
requirentem a prefatis magnificis dominis antianis eorum votum et apparreri<br />
et multis inter eis dictam contra causam dictis et discusis, tandem omnes in concordia<br />
et nemine discrepante concurrunt et in sententiam et votum inclinantur<br />
quam citius fiendam fore opportunam provissionem et personarum idonearum et<br />
expertarum ellectionem que curam et providentiam habeant opportune in premissis<br />
providere cum omnimoda prefate magnifice communitatis auctoritate eiusdem<br />
danda, et ita prefati magnifici domini prior et antiani ex nunc ad huismodi ellectionem<br />
devenientes ineherrendo quoque auctoritati alias prefate magnifice communitati<br />
date per excellentissimum dominum dominum ducem nostrum, prout ex litteris<br />
excellentie sue sub die XXV aprilis 1564 ibidem lectis apparet, elligerunt et elligunt<br />
prefatum magnificum dominum Marcellum priorem ut supra 7 necnon et magnificos<br />
dominos comitem Alexandrum Scotum, Iohannem Baptistam Anguiso<strong>la</strong>m<br />
equitem, Petrum Antonium Malovicinum de Fontana marchionem, Iulium de<br />
Lando, Ferrandum Anguiso<strong>la</strong>m, Bartholomeum Scotum, Benedictum Pavarum de<br />
Fontana, Franciscum de <strong>la</strong> Rupta, Iohannem Franciscum Sanaterium, Aloisium de<br />
Albriciis alias Tadinum et Camilum de Ativilis alias Pegotium, qui seu maior pars<br />
eorum huiusmodi curam, onus et providentiam habeant, et quibus magnificis dominis<br />
ellectis seu maiori parte eorum ut supra dederunt et dant omnimodam prefate<br />
magnifice communitatis auctoritatem et facultatem quascumque provissiones<br />
necessarias faciendi et facere possendi ac omnia alia in premissis necessaria dicendi,<br />
providendi et exequendi prout eisdem et ut supra expediri videbitur et prefata magnifica<br />
communitas dicere, facere, providere et exequi posset si adesset et prefata<br />
omni meliore modo ut supra.<br />
1570, luglio 1<br />
Provvigioni<br />
Fiat proc<strong>la</strong>ma circa funeralia<br />
Cum omnes videantur per quamplures personas huius civitatis P<strong>la</strong>centie contravenire<br />
decretis et ordinibus circa funeralia et exequias alias editis, et ad hoc ut omnino<br />
pro bono et commodo publico observentur et executioni demandentur, prefati<br />
domini antiani pro eorum observatione et totali executione ordinaverunt fieri et<br />
publicari debere quodcumque proc<strong>la</strong>ma in premissis opportunum.<br />
7 Si tratta di Marcellus Marazius de Lando.
Piacenza 483<br />
1570, luglio 12<br />
Provvigioni<br />
Proc<strong>la</strong>ma circa funeralia<br />
Lecto ibidem proc<strong>la</strong>mate circa funeralia facto et lectis ordinibus prefate magnifice<br />
communitatis superinde factis, prefati magnifici domini antiani ordinaverunt<br />
et ordinant fieri et eos publicari debere prout iacent.<br />
1573 (1572 ab incarnacione), febbraio 5 (I)<br />
Provvigioni<br />
Circa funeralia de quibus non fiant scapucinii<br />
Et insuper ordinaverunt in defferendo cadavere alicuius persone quavis dignitate<br />
indulgere non posse per eius heredes aut aliam quamlibet personam indui aut indui<br />
facere aliquos homines vestibus nigris aut cuiusvis alterius coloris nec, ut vulgo dicitur,<br />
scaputinos aut gramalias facere sub pena scutorum centum et dimidia hospitali<br />
magno P<strong>la</strong>centie applicanda pro quarta magnifice communitatis et pro residuo<br />
magnifico domino vicario provisionum P<strong>la</strong>centie.<br />
1573 (1572 ab incarnacione), febbraio 5 (II)<br />
Provvigioni<br />
Eletti per limitare le spese eccessive<br />
Et insuper pro tollendis excessivis sumptibus qui in dies fiunt tam circa vestimenta<br />
hominum quam mulierum, ornamenta equorum et equarum ac mu<strong>la</strong>rum,<br />
curruum et quadrigarum ac convivia, elligerunt magnificos dominos comitem<br />
Alexandrum Anguiso<strong>la</strong>m, comitem Antonium Marcum Scotum de Sarmato, comitem<br />
Ubertinum Caratiolum, Petrum Antonium Malovicinum marchionem,<br />
Hectorem legum doctorem, Nicolinum Sopranum doctorem, Oldoricum Miscio<br />
doctorem, Franciscum Buragiam doctorem, Fabritium Anguiso<strong>la</strong>m, Fernandum<br />
Anguiso<strong>la</strong>m, Coesarem Scotum de Barthei, Iohannem Franciscum Marchonum,<br />
Iohannem Paulum de Lando, Iulium de Peregrino, Sebastianum de Arcellis, Paulum<br />
de Arcellis, Succursium Bonaventuram de Burghetis, Gasparem Costantinum,<br />
Aloisium de Albriciis, Christoforum Thedaldum, Iohannem Baptistam Bonadeum,<br />
Ludovicum Gua<strong>la</strong>ndrum, Christoforum Canavinum, Carolum de Modoetia,<br />
quibus seu maiori parti eorum dederunt et dant omnimodam ipsius magnifici<br />
consilii auctoritatem faciendi quascumque provisiones et ordines in prefatis<br />
prout eisque seu maiori parti eorum de mente prefati magnifici consilii refor-
484 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
mare videbitur et p<strong>la</strong>cuerit et scribere litteras excellentie sue pro obtinenda confirmatione<br />
presentis ordinis et de quibus ordinibus per eos superinde factis esse<br />
destinandos oratores occasione prefata ad prelibatum magnificum et excellentissimum<br />
dominum ducem.<br />
1574 (1573 ab incarnacione), febbraio 6<br />
Allegati alle provvigioni<br />
Illustrissimo et eccellentissimo domino duci. Pro funeralibus et capitulis<br />
pristini<br />
Illustrissimo et eccellentissimo signore signore nostro osservandissimo. Si trovino<br />
doi provisioni nel<strong>la</strong> comunità nostra, l’una circa li funerali nel<strong>la</strong> quale si ordina<br />
il numero certo sì dei sacerdoti come de lumi et de vestimenti che devano acompagnare<br />
il cadavero al<strong>la</strong> sepoltura, l’altra nel<strong>la</strong> quale si comanda che ciascun che<br />
facia pane venale non facia pane ad alcuna università o altre persone ancor che ecclesiastica.<br />
Ambe queste provisione furno fatte principalmente a benefitio del<strong>la</strong><br />
città nostra, <strong>la</strong> prima aciò che li citadini non consumasero le loro facultà in spese<br />
ambitiose et superflue, l’altra aciò che <strong>la</strong> comunità che ha certo reddito sopra il<br />
pane che si fabrica per vendere non fossi fraudato dalli pristinari sotto pretesto che<br />
il pane fossi fabricato ad instantia di persone private et non per vendere. Hora<br />
quale si sia <strong>la</strong> ragione monsignore illustrissimo nostro vescovo ci insta aciò che annuliamo<br />
queste doi provisioni, allegando che saria contra <strong>la</strong> chausa ecclesiastica; e<br />
se bene noi in opposto ci defendiamo con dire che l’una e l’altra è fatta a bennefitio<br />
del<strong>la</strong> città et non a damno del clero, et di più che circa <strong>la</strong> provisione de funerali<br />
ci è l’authorità di monsignore illustrissimo da Gambara hora legato de <strong>la</strong>tere in<br />
questa provintia, et circa <strong>la</strong> provisione del pane non è vietato che li fornari che<br />
non fano pane nel<strong>la</strong> città da vendere, de quali ne è infinito numero nel<strong>la</strong> città,<br />
non possano servire in fare pane alle persone ecclesiastice sì como ancho fano alle<br />
altre, et che essendo stati queste provisioni osservate da molti suii precessori etiam<br />
cardinali non doverebe hora essere inovato, nondimeno pare che egli a ciò non si<br />
aqueta anci ci incalza per l’anul<strong>la</strong>tione dandoci so<strong>la</strong>mente termino de deci giorni<br />
che per tutto mertedì procimo finirà. Hieri convocato il concilio generalissimo et<br />
proposta <strong>la</strong> voluntà d’esso monsignore illustrissimo si ellesero quatro dottori li<br />
quali iudicasero il caso et insieme con noi havendo noi ragioni como si persuadiamo<br />
procurasero con esso monsignore illustrissimo che ci <strong>la</strong>sciasi nel nostro stato;<br />
et per che per l’ordine preso habiamo da essere con sua signoria illustrissima lunedì<br />
procimo si siamo resoluti inanci che ci andiamo dare aviso de tute le sudette cose<br />
sì como è nostro debito a sua eccellentia illustrissima, suplicando<strong>la</strong> quando <strong>la</strong><br />
resolutione nostra non fossi in lei sotisfatione a darcini aviso siando noi fermi di<br />
non stabilire cosa alcuna che non ni venghi o lodato o comandata da vostra eccellentia<br />
illustrissima, <strong>la</strong> quale sappiamo havere risguardo alle brevità del tempo, et
Piacenza 485<br />
con tale fine humilmente si le incliniamo alli 6 febraro 1573 di Piacentia domino<br />
eccellentia illustrissima 8 .<br />
1575 (1574 ab incarnacione), gennaio 2<br />
Provvigioni<br />
Non molestentur heredes Pezaneri et Petrealbe circa contravencionem pro<br />
funeralibus<br />
Insuper facto verbo […] 9 prefatos magnificos dominos dominos antianos et de<br />
consilio sicuti in defferendo cadavere modo solito Iulii Pezanheri et magnifici domini<br />
Georgii de Petra Alba fisici Alemani contraventum fuit ordinibus prefate magnifice<br />
communitatis circa pompas funerales, quia qui defferebatuntur cadavera<br />
[…] 10 vestes lugubres seu pannos nigros super capite habebant; et […] 11 dicto ac<br />
discusso an procedi debeat per magnificum dominum vicarium urbanum ad condamnacionem<br />
poenarum contravencionis per heredes dicti Pezaneri et Petre Albe<br />
incursarum vel eos absolvere, attento quod quo ad cadaver dicti domini Pezaneri<br />
pompa facta fuit ne ibidem [fa]ctum fuit per clericum et sic per reverendum dominum<br />
Iohannem Baptistam Pezanherum et dicti quondam domini Iulii fratris et quo<br />
ad cadaver dicti domini Georgii facta fuit ad contemp<strong>la</strong>cionem et ex ordine illustrissimi<br />
domini castel<strong>la</strong>ni huius civitatis tamquam eius medici et qui etiam cadavera<br />
a comitiva magna militum Hispanorum arcis huius civitatis cum luminaribus ad<br />
sepolturam associati sunt. Quibus auditis per prefatos magnificos dominos dominos<br />
antianos et de consilio ordinaverunt et ordinant dictos heredes dictorum dominorum<br />
Iulii et Georgii non esse in iudicium molestandos et sic mandaverunt dicto<br />
magnifico domino vicario urbano quod de causa eos non molestet nec molestari faciat,<br />
et prefata omni meliore modo.<br />
8 Nel margine inferiore sinistro: All’illustrissimo et eccellentissimo signore nostro signore<br />
duca di Piacenza e Parma signore osservandissimo. Nel margine inferiore destro: Humillissimi<br />
vassali et domini il priore et antiani del<strong>la</strong> comunità di Piacenza.<br />
9 Tre lettere, con segno abbreviativo.<br />
10 Tre lettere, con segno abbreviativo.<br />
11 Quattro lettere.
1323<br />
Calmieri<br />
PIACENZA - APPENDICE<br />
BU PV, ms. Aldini 263, 1323 (xerocopia: BC PC, ms. Comunale 600), Statuti, Lib. VI,<br />
Rubb. De sartoribus (c. 98r), De zocho<strong>la</strong>riis (c. 100r), De cordoaneriis (c. 100v).<br />
De sartoribus<br />
Item provissum est quod sartores de drapis non possint acipere de taliando et cusiendo<br />
infrascripta ultra infrascriptas quantitates, videlicet: de aliquo gonello drapi integri, sive<br />
schieti sive de collore, seu de medietate ab homine, cum suo repo sartoris albo et endego, et<br />
cum factura pomellorum de drapo ad capicium et ad manicas, ultra III solidos et VI denarios;<br />
et sine pomellorum factura de ipso gonello, ultra II solidos et VI denarios; item de aliquo<br />
guarnazono drapi integri, sive schieti sive de collore seu de medietate ab homine, inforato de<br />
pelle, cum suo repo sartoris albo et endego et cum factura pomellorum de drapo ad capicium,<br />
ultra III solidos et VI denarios; et si de cendali fuerit inforatus ipse guarnaçonus, ultra<br />
IIII solidos; et si fuerit sine fora seu difforatus ipse guarnazonus, ultra II solidos et VI denarios.<br />
Item de aliquo mantello sive tabarro sive gamera drapi integri, sive schieti sive de collore<br />
sive de medietate ab homine, inforato de pelle, cum suo repo sartoris albo et endego, ultra<br />
III solidos; et si de cendali fuerit inforatus ipse mantelus sive tabarus seu gamera, ultra III solidos<br />
VI denarios; et si fuerit sine fora seu difforatus ipse mantellus sive tabarus seu gamera,<br />
ultra II solidos et VI denarios.<br />
Item de remitendo manicas in aliquo gonello drapi integri, sive schieti sive de collore<br />
seu de medietate ab homine, cum suo repo sartoris albo et endego et cum factura pomellorum<br />
de drappo ad manicas il<strong>la</strong>s, ultra I solidum; et sine factura pomellorum ad ipsas manicas,<br />
ultra X denarios.<br />
Item de duabus caligis novis ab homine, cum suo repo albo et endego, ultra IIII denarios.<br />
Item de repedu<strong>la</strong>tura dictarum caligarum ab homine, cum suo repo sartoris, ultra II denarios.<br />
Item de aliquo guarnimento de bixeto vel de albaxio ab homine, cum suo repo sartoris<br />
albo et endego, ultra II solidos.<br />
Item de aliqua ex predictis robis, supra divissis seu nominatis, alicui puero a XVI annis<br />
infra usque ad XII annos, ultra duas partes ex predictis quantitatibus.<br />
Item de aliqua ex predictis robis, supra divissis seu nominatis, alicui puero a XII annis infra<br />
usque in octo annis, ultra dimidiam ex predictis quantitatibus.
Piacenza 487<br />
Item de aliqua ex predictis robis, supra divissis seu nominatis, alicui puero ab octo annis<br />
infra, ultra terciam partem ex predictis quantitatibus.<br />
Item de aliquo guarnazono seu gonel<strong>la</strong> drapi integri, sive schieti sive de colore sive de<br />
medietate, a femina, sine crespaturis, cum suo repo sartoris albo et endego, dummodo ipse<br />
guarnaçonus sit foratus, ultra IIII solidos.<br />
Item de aliquo mantello drapi integri, sive schieti sive de colore sive de medietate, a femina,<br />
forato, cum suo repo et seda sartoris ad ipsam opportuno, ultra IIII solidos.<br />
Item de aliquo fustaneo, a femina, cum suo repo sartoris, ultra IIII solidos.<br />
Item de aliquo guarnaçono vel gonel<strong>la</strong>, a domina, de drapo de collore sive de medietate,<br />
crespato sive crespata, cum suo repo sartoris albo et endego, dummodo ipse guarnazonus sit<br />
foratus, ultra VIII solidos.<br />
Item de aliquo guarnazono sive gonel<strong>la</strong>, a domina, drapi listati, crespato seu crespata,<br />
cum repo sartoris albo et endego, dummodo ipse guarnazonus sit foratus, ultra XI solidos.<br />
Item de aliquo ex predictis guarnimentis super divissis seu nominatis, de domina, alicui<br />
puelle a XII annis infra usque in octo annis, ultra duas partes ex predictis quantitatibus.<br />
Item de aliquo ex predictis guarnimentis supra divisis seu nominatis de domina, alicui<br />
puelle ab octo annis infra usque in quatuor annis, ultra dimidiam ex predictis quantitatibus.<br />
Item de aliquo ex predictis guarnimentis de domina supra divissis et nominatis, alicui<br />
puelle a quatuor annis infra, ultra terciam partem ex predictis quantitatibus.<br />
Item de aliquo mantello, cendalis seu zameloti seu drapi de seda forato, ultra sex solidos.<br />
Item de aliqua zupa ab homine, cuxita per longum sive per traversum, cum suo repo<br />
sartoris, ultra X solidos.<br />
Item de aliqua zupa simili modo ut superius cuxita, alicui puero, a XIIII annis infra usque<br />
in octo annis, cum suo repo sartoris, ultra VI solidos.<br />
Item de aliqua zupa simili modo cuxita ut supra, alicui puero, ab octo annis infra, cum<br />
suo repo sartoris, ultra IIII solidos.<br />
De zocho<strong>la</strong>riis<br />
Item provissum est quod zocho<strong>la</strong>rii et facientes seu vendentes zocu<strong>la</strong>s non possint acipere,<br />
videlicet: de pari zocul<strong>la</strong>rum ab homine sive a femina, ultra XXII denarios; et si fuerint<br />
zocule magne et alte cum cepello quaro, ab hominibus sive a feminis, et cum corolis <strong>la</strong>rgis,<br />
non possint acipere de pari ultra II solidos; et pro recepe<strong>la</strong>tura aliquarum zocu<strong>la</strong>rum ab homine<br />
vel a femina non possint acipere de aliquo pari ultra VIII denarios.<br />
Item de quolibet pari zocull<strong>la</strong>rum pro aliquo puero masculo vel femina, a viginti annis<br />
usque in XVI annis, non possint acipere ultra XV denarios, et pro recepe<strong>la</strong>tura eiusdem pueri,<br />
pro pari, ultra VI denarios.<br />
Item de quolibet pari zocu<strong>la</strong>rum alicuius pueri masculi vel femine, a duodecim annis infra,<br />
non possint acipere, de pari, ultra X denarios; et pro recepe<strong>la</strong>tura eiusdem pueri, pro pari,<br />
ultra VI denarios.<br />
Item quod zocule predicte habeant corollos de cordoano vel manzollo.<br />
De cordoaneriis<br />
Item provissum est quod cordoanerii vel calegarii vel aliqui alii facientes vel vendentes<br />
scarpas vel calzarios non possint acipere, videlicet: de pari scarparum ab homine que sint<br />
scarpe subtiles, integre vel intagiate, ultra II solidos et III denarios; et de pari scarparum a domina<br />
que sint scarpe subtiles, integre, ultra XX denarios; et de pari p<strong>la</strong>nel<strong>la</strong>rum ab homine<br />
ultra III solidos; et de pari p<strong>la</strong>nel<strong>la</strong>rum a domina ultra III solidos et VI denarios; et dicte p<strong>la</strong>nelle,<br />
tam ab homine quam a domina, habeant corolos de manzollo vel cordoano; et sint<br />
predicta omnia <strong>la</strong>ude bonorum virorum.
488 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
1583, febbraio 3<br />
Gride<br />
AS PR, Gridario, b. 8/102.<br />
Ordini da osservarsi invio<strong>la</strong>bilmente nel ricevere e tenere le vergini dozinanti nelli<br />
monasterii delle monache di Piacenza<br />
Non si ammetta vergine in educatione se non sia casi di pura necessità, quando cioè non<br />
habbi comodità di esser custodita bene nel<strong>la</strong> casa propria, o per esser orfana di padre o madre<br />
o per simili altri accidenti, da approvarsi da noi 1 .<br />
(…)<br />
Porti seco <strong>la</strong> dozinante un letto finito di tutto punto, ma modesto et senza paramenti di<br />
seta. Sia il suo vestito semplice, senza seta, riccami o ornamenti, e senza coda o strascio, sia di<br />
colore o nero o berettino o leonato o bianco o azurro. Né usi ricci o altri ornamenti al<strong>la</strong> testa,<br />
ma puramente acconcia <strong>la</strong> tenga coperta di purissimo velo. Né presuma portarvi beretta o capello<br />
sotto qual si sia pretesto. Come neanco alle orecchie, al collo o alle braccia pendenti,<br />
gioie, col<strong>la</strong>ne o bracciali. Le sarà solo permesso il portare per devotione una semplice corona<br />
al collo. Né tenerà libri che non siano approvati e registrati dal<strong>la</strong> badessa o priora del convento,<br />
et tutti spirituali. Né dall’arpicordo in poi ardirà di tener altra sorte di istromenti musici.<br />
Né nissuna sorte di utensili o mobili che non habbi sommamente dell’honesto o religioso...<br />
1598<br />
Gride<br />
AS PR, Gridario, b. 17.<br />
Ordini circa li mobili, robbe et altre cose da darsi per le monache, quando vestiranno,<br />
o faranno professione nei monasterii di questa città di Parma, fatti et stabiliti<br />
per monsignor (…) Ferrante Farnese vescovo di Parma (…) sotto il dì 22 d’aprile<br />
1598<br />
Si darà per <strong>la</strong> monaca quando si vestirà: primo tanti denari quant’importano tre lire per<br />
testa di monaca et un quarto di scudo per testa di conversa; et questi in loco del pasto et altre<br />
cose, ch’erano solite darsi per mangiare. Questo danaro sarà preso dal<strong>la</strong> badessa, <strong>la</strong> qual<br />
chiamato il capitolo rissolverà con l’altre sorelle se detto danaro deve andare a beneficio et<br />
uso del monasterio o se pur voglino farne una recreatione; avertendo che né detto danaro né<br />
cosa comprata con esso sia compartita fra le monache o a beneficio d’alcuna partico<strong>la</strong>re,<br />
perché sarebbe simonia.<br />
Un breviario; un diurno; un officio del<strong>la</strong> Madonna; un salterio; un crocifisso o altra immagine;<br />
altri libri di divotione ad arbitrio dei parenti del<strong>la</strong> monaca. Una torza per lei, <strong>la</strong><br />
qual resterà al<strong>la</strong> sacristia; candele sei per l’altare, quando si dirà <strong>la</strong> messa overo il vespero;<br />
candele di onze tre per ciascuna monaca o conversa. La musica, se <strong>la</strong> vorranno, <strong>la</strong> paghino i<br />
parenti. Un vestito di tutto punto da inverno et uno da estate, conforme al<strong>la</strong> rego<strong>la</strong>, et tutte<br />
vestino ad un modo, né si dia vestito di seta, o di drappi, o dove entri seta; sei ducatoni al<br />
1 Nel margine inferiore: Philippus episcopus P<strong>la</strong>centie et comes.
Piacenza 489<br />
monasterio per <strong>la</strong> ghir<strong>la</strong>nda, se da Roma sarà approvato. Una lettiera col suo finimento,<br />
cioè: pagliarizzo, mattarazzo, letto di piuma, capezzale, trabacha over moschetto, ma di te<strong>la</strong><br />
semplice senza <strong>la</strong>vori; due fodrette da cussini; due coperte, una da inverno et l’altra da estate;<br />
un panno; una pelizza con <strong>la</strong> coperta, conforme al<strong>la</strong> rego<strong>la</strong>; quattro para di lenzo<strong>la</strong>, cioè<br />
doi di lino et doi di canepa, et quelle che usano <strong>la</strong> saglia duoi para di canepa et duoi di saglia,<br />
overo un par di saglia, un par di lino, et duoi di canepa. Sei camise di lino; sei scossali;<br />
sei drappi da testa, tre di lino, tre di canepa; tre brazza di te<strong>la</strong> per scarpini; una dozena di<br />
bavari; una dozena di frontaroli; una dozena di fazzoletti; sei scuffie; sei velettine. Duoi piatti;<br />
due scudelle; quattro tondi: ogni cosa di stagno: dove non usano lo stagno, tre ducatoni<br />
per comprare piatti di terra et vetri; un cucchiaro; una forchetta; un cortello; due scrane,<br />
una grande et una picco<strong>la</strong>; un candelliero; una lucerna; una parolina, una ramina; un caldarino;<br />
una mesco<strong>la</strong>; un scaldaletto; un soglio con l’assa da <strong>la</strong>var panni.<br />
Avertasi che tutte le cose di legname che si daranno siano di legname non curioso, né <strong>la</strong>vorato<br />
di molta manifattura, ma semplice e schietto, come si conviene a chi fa voto di povertà.<br />
Et però non si facciano lettiere o letti con le colonne; non si dia cosa alcuna d’argento;<br />
non si diano calzette di cremesino, ma siano del colore conforme al<strong>la</strong> rego<strong>la</strong>. Non si<br />
comparti alcuna delle sodette robbe in qual si voglia modo fra le monache o a beneficio d’una<br />
in partico<strong>la</strong>re, eccetto le candele dette di sopra, che si consumano; altrimente sarebbe simonia.<br />
Si darà per <strong>la</strong> monaca quando farà professione: le tre lire per testa di monaca et quarto<br />
di scudo per testa di conversa, da spendersi come s’è detto di sopra, quando si veste. Una<br />
torza per lei, qual resterà al<strong>la</strong> sacristia; candelle sei per l’altare, quando si dirà <strong>la</strong> messa overo<br />
il vespero; candele di onze tre per ciascuna monaca e conversa. La musica, se <strong>la</strong> vorranno, <strong>la</strong><br />
paghino i parenti. Un vestito di tutto punto da inverno et uno da estate conforme al<strong>la</strong> rego<strong>la</strong><br />
et come s’è detto di sopra, et tutte vestino ad un modo. Tre brazza di te<strong>la</strong> per scarpini; sei<br />
drappi da testa, tre di lino et tre di canepa; sei camise di lino; sei scossali; una dozena di bavari;<br />
una dozena di frontaroli; una dozena di fazzoletti; sei scuffie; due fodrette da cussini;<br />
una dozena di velette da spal<strong>la</strong>; tovaglie brazza cinquanta; tovaglioli brazza cinquanta; salviette<br />
brazza quindeci...
RAVENNA<br />
a cura di Enrico Angiolini
INTRODUZIONE<br />
Le vicende storiche di Ravenna generalmente note sono tradizionalmente<br />
compendiate nel<strong>la</strong> parabo<strong>la</strong> di una città di assoluto rilievo europeo e mediterraneo<br />
nell’età tardo-antica ed alto-medievale, poi destinata ad un progressivo<br />
ed inarrestabile declino attraverso il pieno Medioevo e l’Età moderna.<br />
Vera e propria «capitale del mondo tardo-antico» fra Goti e Bizantini,<br />
fu poi <strong>la</strong> sede di arcivescovi tito<strong>la</strong>ri di amplissime giurisdizionalità e patrimonialità<br />
fondiarie in tutta l’area romagno<strong>la</strong> ed oltre, capaci di porsi anche<br />
in concorrenza con <strong>la</strong> sede romana e di essere protagonisti sul piano<br />
politico quali tradizionali alleati delle politiche degli imperatori germanici<br />
in Italia. Gli stessi arcivescovi ravennati control<strong>la</strong>rono e indirizzarono le<br />
prime fasi dell’organizzazione comunale ravennate, prima che questa si<br />
svinco<strong>la</strong>sse progressivamente dal<strong>la</strong> sudditanza nei confronti del<strong>la</strong> cattedra<br />
di sant’Apollinare.<br />
In realtà è sempre più chiaro come quel quadro di città dal<strong>la</strong> lunghissima<br />
decadenza – che ha trovato coloriture di maniera soprattutto nel<strong>la</strong> produzione<br />
letteraria otto-novecentesca, in conseguenza delle straordinarie suggestioni<br />
storico-ambientali ravennati – non vada enfatizzato: Ravenna fino al<br />
XIV-XV secolo è una città ancora ben partecipe del proprio tempo, pur se<br />
non più protagonista delle proprie vicende, decise oramai fuori da essa, segnatamente<br />
a Venezia – che regge Ravenna dal<strong>la</strong> fine del<strong>la</strong> signoria dei Da<br />
Polenta, nel 1441 – e a Roma; <strong>la</strong> fase di vera e propria decadenza, di riduzione<br />
a una dimensione provinciale durata poi in pratica fino al XX secolo,<br />
si fa iniziare più o meno convenzionalmente col passaggio definitivo al governo<br />
pontificio 1 .<br />
1 La bibliografia di argomento ravennate è naturalmente sterminata: si rinvia al<strong>la</strong> moderna<br />
Storia di Ravenna, Venezia 1990-1996, voll. 5.
494 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Certamente <strong>la</strong> genesi del comune ravennate si sposta piuttosto addietro<br />
nel tempo, e con essa l’inizio di una attività normativa sua propria: tuttavia<br />
per buona parte del<strong>la</strong> vita comunale e signorile ravennate resta soltanto una<br />
discreta continuità di redazioni statutarie, ora tutte edite, che però non danno<br />
né potrebbero dare conto di tutta quell’attività deliberativa che certamente<br />
vi fu ma che non è giunta fino ad oggi, anche perché a Ravenna è stata<br />
determinante in negativo per <strong>la</strong> conservazione del<strong>la</strong> memoria scritta <strong>la</strong><br />
grave cesura delle distruzioni seguite al<strong>la</strong> battaglia di Ravenna del 1512. Soltanto<br />
a partire da quel<strong>la</strong> data si conservano, col nome di Parti, le deliberazioni<br />
consiliari ravennati 2 .<br />
Lo statuto più antico pervenutoci, contenente materiali normativi che<br />
vanno almeno dal 1199 al 1267 e che peraltro è privo di un consistente nucleo<br />
centrale andato perduto, contiene infatti una so<strong>la</strong> norma <strong>la</strong>tamente re<strong>la</strong>tiva<br />
ad una limitazione dell’abbigliamento, ed è <strong>la</strong> rubrica CCCVIIII,<br />
«qualiter debeant ire domine Ravenne ad corroctum defuncti», in cui si stabilisce<br />
che le donne non debbano portare abiti fuori dell’uso quotidiano alle<br />
esequie di chi non fosse loro parente stretto 3 ; per il resto gli aspetti del cordoglio<br />
pubblico sono più precisamente rego<strong>la</strong>ti senza riferimenti ai vestimenti<br />
dal<strong>la</strong> successiva rubrica CCCXLI, «de obsequio mortuorum» 4 .<br />
Mentre non contengono norme di carattere suntuario tanto il successivo<br />
corpus di norme degli anni 1294-1303 quanto lo «Statuto veneto» di Ravenna,<br />
redatto durate il 1475, entrambi editi da Tar<strong>la</strong>zzi 5 , di nuovo si incontrano<br />
riferimenti parziali negli statuti dell’età del<strong>la</strong> piena signoria polentana<br />
editi da Zaccarini 6 . Qui vi è un piccolo ma abbastanza organico nucleo di<br />
norme, raccolte tra le rubriche 37-38 e 43-50 del III libro, di cui alcune riguardano<br />
i consueti divieti al<strong>la</strong> presenza delle prostitute – categoria per cui,<br />
peraltro, non è previsto nessun segno eccettuativo – e dei postriboli intorno<br />
a «bona vicinancia bonorum hominum» ed entro <strong>la</strong> città e i suoi borghi 7 ; al-<br />
2 Per le vicende degli archivi del comune ravennate, e per <strong>la</strong> loro attuale consistenza ed<br />
ordinamento, cfr. L’archivio storico comunale di Ravenna. Guida ai fondi, a cura di D. BOLO-<br />
GNESI, Ravenna 1996.<br />
3 Statuto del secolo XIII del comune di Ravenna, a cura di A. ZOLI e S. BERNICOLI, Ravenna<br />
1904, p. 158.<br />
4 Ibid., p. 159.<br />
5 Statuti del comune di Ravenna (1306-1515), a cura di A. TARLAZZI, Ravenna 1886<br />
(Deputazione di storia patria per le province di Romagna, Monumenti istorici. Serie prima<br />
- Statuti, n. 3).<br />
6 Statuto ravennate di Ostasio da Polenta (1327-1346), a cura di U. ZACCARINI, presentazione<br />
di A. VASINA, Bologna 1998 (Deputazione di storia patria per le provincie di Romagna,<br />
Monumenti istorici. Serie prima - Statuti).<br />
7 Ibid., lib. III, rubb. 37-38, pp. 243-245.
Ravenna 495<br />
tre invece rispecchiano i consueti precetti sul<strong>la</strong> rapida sepoltura dei defunti<br />
(«ea die que decesserit»), senza manifestazioni eccessive di cordoglio pubblico<br />
e senza che ci si intrattenga a lungo presso <strong>la</strong> casa dei parenti dopo <strong>la</strong> cerimonia<br />
8 . Recano invece limitazioni in parte re<strong>la</strong>tive alle vesti le rubriche<br />
43-46, di cui si dà completa edizione.<br />
Nel complesso di questi testi contenuti negli statuti comunali di Ravenna<br />
sembra esservi una abbastanza ridotta attenzione per i temi suntuari, circoscritta<br />
quasi esclusivamente al<strong>la</strong> limitazione delle spese «pro publica et evidenti<br />
utilitate» e principalmente durante le cerimonie funebri, i battesimi e i<br />
matrimoni con re<strong>la</strong>tivi banchetti e doni: un’attenzione, cioè, legata più in<br />
generale al<strong>la</strong> dignità formale o all’eccesso di spesa in manifestazioni pubbliche<br />
in cui acquisiscono visibilità il rango, il potere e l’influenza delle famiglie.<br />
Tuttavia, prova manifesta dell’esistenza di altri materiali esterni alle redazioni<br />
statutarie sono le convergenti notizie di altri provvedimenti suntuari<br />
per cui restano tanto importanti quanto incerti riverberi nel<strong>la</strong> storiografia<br />
erudita, e tra questi una testimonianza concorde tanto di Carrari quanto di<br />
Pasolini per l’anno 1331 o 1332, re<strong>la</strong>tiva ad un provvedimento che peraltro<br />
non confluì nel<strong>la</strong> raccolta statutaria coeva 9 .<br />
Bisogna però poi attendere oltre due <strong>secoli</strong> per trovare, nelle Parti dell’11<br />
dicembre 1547 10 , <strong>la</strong> nomina di una commissione consiliare per proporre<br />
«leggi moderative» del lusso, per i consueti motivi di opportunità e moralità<br />
– anche in riferimento al<strong>la</strong> drammatica congiuntura di crisi idraulica ed ambientale<br />
che effettivamente travagliava Ravenna proprio in quegli anni con<br />
partico<strong>la</strong>re intensità 11 – e forse anche in conseguenza del<strong>la</strong> coeva pressione al<br />
disciplinamento sociale che ben si vede nel contemporaneo caso faentino.<br />
8 Ibid., rubb. 47-50, pp. 249-251.<br />
9 Cfr. BIBLIOTECA CLASSENSE DI RAVENNA, Mob. 3°. 2. B: V. CARRARI, Storia di Romagna,<br />
c. 341r-v; S. PASOLINI, Lustri ravennati dall’anno mille e trecento fino all’anno mille e<br />
cinquecento ventuno..., Bologna, per Giacomo Monti, 1680, p. 28; per cui cfr. U. ZACCARI-<br />
NI, Ravenna, in Repertorio degli statuti comunali <strong>emilia</strong>ni e romagnoli (secc. XII-XVI), a cura<br />
di A. VASINA, I, Roma 1997 (Istituto storico italiano per il Medio Evo, Fonti per <strong>la</strong> storia<br />
dell’Italia medievale, Subsidia, 6*), pp. 297-314, in partico<strong>la</strong>re p. 309; Statuto ravennate di<br />
Ostasio da Polenta... cit., pp. X-XI.<br />
10 ASC RA, Sezione antica, Cancelleria, Parti, vol. 30, cc. 102v-103r.<br />
11 Le periodiche inondazioni furono infine allontanate dall’abitato soltanto con <strong>la</strong> diversione<br />
del corso dei fiumi Ronco e Montone, compiuta nel Settecento. Cfr. C. GIOVANNINI -<br />
G. RICCI, Ravenna, Roma-Bari 1985 (Le città nel<strong>la</strong> storia d’Italia), pp. 134-138; L. GAMBI,<br />
Le bonificazioni, in Storia di Ravenna... cit., IV, a cura di L. GAMBI, Ravenna 1994, pp. 583-<br />
616; V. FONTANA, Il problema delle sistemazioni fluviali, del canale marino e <strong>la</strong> sistemazione<br />
del nuovo porto, ibid., pp. 617-636.
496 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Ciò non di meno a Ravenna è ancora più manifesta l’esistenza di forti pressioni<br />
“capitaliste” perché ogni tentativo di redigere una normativa <strong>suntuaria</strong><br />
si risolva in un nul<strong>la</strong> di fatto: a queste resistenze, catalogate moralisticamente<br />
come «frivole ragioni», è attribuita <strong>la</strong> responsabilità del fatto che tale materia<br />
si sia «andata prorrogando fino al presente giorno».<br />
E prorogata sarebbe andata anche in futuro, ché, nonostante si tracciasse<br />
per i futuri riformatori perfino un “programma d’azione” invero ampio, che<br />
toccava più o meno tutti gli argomenti fondamentali (dall’abbigliamento<br />
tanto maschile quanto femminile troppo costoso a quello «oltra <strong>la</strong> loro condictione»,<br />
alle arti “parassitarie”, che avrebbero dato introito senza richiedere<br />
investimento di capitale), e per loro si facesse ricorso ad un inusuale e significativo<br />
incentivo in danaro pur di motivarli a redigere tempestivamente<br />
questa normativa, non v’è traccia del loro operato nelle Parti successive –<br />
quando era ben chiaro che il loro eventuale e<strong>la</strong>borato avrebbe dovuto essere<br />
discusso in consiglio «a capitulo per capitulo» entro un mese – e non soltanto<br />
in esse. Nei tre volumi di Indici delle Parti non v’è traccia di dibattito su<br />
“moderazione del lusso” o “spese eccessive”, dopo di questa nomina, fino al<strong>la</strong><br />
pubblicazione dei capitoli di una prammatica specifica che si avrà soltanto<br />
nel 1632 12 ; perché poi si ritorni sullo stesso argomento bisognerà attendere<br />
ancora soltanto il 1668 13 e il 1703 14 , quindi assai al di là dei limiti del<strong>la</strong> presente<br />
indagine.<br />
Parimenti non si rinviene traccia di normative di carattere suntuario nel<strong>la</strong><br />
raccolta di Bandi, composta nel 1921 da Silvio Bernicoli radunando materiali<br />
prima sparsi 15 .<br />
Mentre i territori faentino e brisighellese sono oggetto di trattazione separata<br />
in questa sede, si ricorda che al territorio ravennate nel<strong>la</strong> sua attuale<br />
estensione provinciale appartiene storicamente Cervia, che non conserva<br />
normative di interesse specifico per questa indagine nei propri statuti – una<br />
redazione tarda, approvata nel 1586, in cui sono confluiti materiali tra loro<br />
difformi del XIII-XIV secolo 16 –; questo mentre non sono state prese in<br />
considerazione le sue frammentarie e tarde Congregazioni del consiglio 17 .<br />
12 ASC RA, Sezione antica, Cancelleria, Parti, vol. 38, cc. 11-14.<br />
13 Ibid., vol. 39, cc. 286-287.<br />
14 Ibid., vol. 40, cc. 295-297.<br />
15 Ibid., Bandi, b. 1, per cui cfr. L’archivio storico comunale di Ravenna... cit., p. 9.<br />
16 Cfr. U. ZACCARINI, Cervia (RA), in Repertorio degli statuti comunali… cit., I, pp. 317-321.<br />
17 Cfr. Archivi storici in Emilia-Romagna. Guida generale degli archivi storici comunali, a<br />
cura di G. RABOTTI, Bologna 1991, p. 685.
Ravenna 497<br />
Sempre del<strong>la</strong> attuale provincia di Ravenna fa parte anche quel<strong>la</strong> vasta<br />
area geostorica individuata come «Romagna estense» 18 e corrispondente ai<br />
comuni del<strong>la</strong> Bassa Romagna (i territori di Bagnacavallo, Conselice, Cotigno<strong>la</strong>,<br />
Fusignano, Lugo, Sant’Agata sul Santerno e Massalombarda, tra le<br />
diocesi di Imo<strong>la</strong> e di Faenza) che tra Quattro e Cinquecento entrarono progressivamente<br />
nell’orbita dell’espansionismo estense, rimanendo poi aggregati<br />
al<strong>la</strong> legazione ferrarese anche dopo <strong>la</strong> devoluzione di Ferrara al<strong>la</strong> Santa<br />
Sede e fino all’Unità d’Italia, e ricevendo quindi naturalmente una forte impronta<br />
di peculiarità amministrativa-istituzionale, in partico<strong>la</strong>re per le redazioni<br />
statutarie, tarde e caratterizzate da una più o meno forte tendenza al<strong>la</strong><br />
cancel<strong>la</strong>zione in esse del<strong>la</strong> facies normativa preesistente 19 .<br />
Nelle statuizioni del<strong>la</strong> Romagna estense, conseguentemente, non si trovano<br />
tracce di un interesse specifico per tematiche suntuarie, come per è più<br />
aspetti prevedibile in centri che – tranne Lugo – non ebbero una forte identità<br />
urbana, bensì un carattere economico e socio-culturale sostanzialmente<br />
rurale, perennemente sul filo del<strong>la</strong> sussistenza in un ambiente difficile 20 . Così<br />
è per gli statuti di Bagnacavallo 21 , di Conselice 22 , di Cotigno<strong>la</strong> 23 , di Fusi-<br />
18 Sul<strong>la</strong> Romagna estense cfr.: A. VASINA, La Romagna Estense. Genesi e sviluppo dal<br />
Medioevo all’età moderna, in «Studi Romagnoli», XXI (1970), pp. 47-68; L.<br />
MASCANZONI, Il territorio del<strong>la</strong> «Romagna estense» e <strong>la</strong> Descriptio Romandiole, ibid.,<br />
XXXIII (1982), pp. 29-52; F. LANDI, Al<strong>la</strong> conquista di un’identità: i poli gravitazionali del<strong>la</strong><br />
Romagna estense in età moderna, in «Romagna arte e storia», IX, 26 (maggio - agosto<br />
1989), pp. 5-16. In partico<strong>la</strong>re per <strong>la</strong> legittimità del<strong>la</strong> sua identità geostorica cfr.: E. AN-<br />
GIOLINI, La Romagna estense e gli «Studi Romagnoli», in «Studi Romagnoli», L (1999), in<br />
corso di stampa.<br />
19 Sulle statuizioni del<strong>la</strong> Romagna estense cfr. L. MASCANZONI, Gli statuti comunali<br />
tardo-medievali del<strong>la</strong> cosiddetta ‘Romagna estense’. Prima valutazione storiografica<br />
complessiva, in «Quaderni. Arte, letteratura, storia del<strong>la</strong> Biblioteca “Carlo Piancastelli” di<br />
Fusignano», XI (1995) (n. mon.: Studi dedicati ad Alfredo Belletti per il suo settantesimo<br />
compleanno), pp. 59-77.<br />
20 Cfr. in partico<strong>la</strong>re C. PANCINO, Conselice di Romagna. L’infelice situazione (1084-<br />
1810), Ravenna 1995.<br />
21 Per gli statuti del 1447, editi nel 1660: cfr. G. PASQUALI, Bagnacavallo (RA), in Repertorio<br />
degli statuti comunali <strong>emilia</strong>ni e romagnoli (secc. XII-XVI), a cura di A. VASINA, II, Roma<br />
1998 (Istituto storico italiano per il Medio Evo, Fonti per <strong>la</strong> storia dell’Italia medievale,<br />
Subsidia, 6**), pp. 61-66.<br />
22 Per gli statuti del 1460, inediti, cfr. il rubricario edito e le aggiunte transunte in E.<br />
ANGIOLINI, Conselice (RA), in Repertorio degli statuti comunali... cit., II, pp. 66-70.<br />
23 Cotigno<strong>la</strong>, in quanto centro di cui era originario Muzio Attendolo Sforza, rimase fino<br />
al 1502 feudo del<strong>la</strong> stirpe sforzesca assurta finanche al governo di Mi<strong>la</strong>no, e conservò poi<br />
anche sotto gli Estensi gli statuti sforzeschi del 1411, anch’essi di nessun rilievo suntuario.<br />
Cfr. <strong>la</strong> moderna edizione: Statuti di Cotigno<strong>la</strong> da Muzio Attendolo Sforza al<strong>la</strong> fine del XVI secolo,<br />
a cura di R. ORIOLI, Faenza (RA) 1998.
498 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
gnano 24 , di Lugo 25 , di Massalombarda 26 e di Sant’Agata sul Santerno 27 .<br />
Identicamente non si trovano segnali di interesse da parte dei consigli comunitativi<br />
nelle residue deliberazioni consiliari, quasi tutte molto tarde (con le<br />
uniche eccezioni di Lugo e di Massalombarda) 28 , i cui contenuti ricorrenti<br />
sono limitati per lo più al<strong>la</strong> difesa dei residui margini di autonomia amministrativa,<br />
alle nomine agli incarichi comunitativi, ai <strong>la</strong>vori pubblici, alle questioni<br />
annonarie, fiscali, ambientali ed idrauliche, in un più o meno limitato<br />
numero di sedute 29 .<br />
Infine anche Castelbolognese e So<strong>la</strong>rolo, oggi rientranti in area faentinaravennate,<br />
si avvalsero però sempre degli statuti del contado d’Imo<strong>la</strong> di cui<br />
fecero a lungo parte 30 : soltanto per Castelbolognese si conservano ridotti nuclei<br />
di fonti deliberative, qui non presi in esame 31 .<br />
Enrico Angiolini<br />
24 Gli statuti di Fusignano del 1514 furono espressione del dominio mediato dei Calcagnini,<br />
investitine nel 1465. Cfr. il testo originario in Statuti del feudo Calcagnini (Fusignano<br />
e Alfonsine) 1514, a cura di G. BELLOSI e A. PASI, Ravenna 1985. Per l’elenco analitico delle<br />
aggiunte inedite, desunte dal codice originale conservato presso l’Archivio Storico Comunale<br />
di Fusignano, cfr. E. ANGIOLINI, Fusignano (RA), in Repertorio degli statuti comunali... cit.,<br />
II, pp. 72-74. Anch’esse non manifestano alcun interesse per <strong>la</strong> materia <strong>suntuaria</strong>.<br />
25 Cfr. gli Statutorum oppidi Lugi, Ferrariae, per Franciscum Rubeum, 1532, riediti in<br />
Statutorum terrae Lugi libri IIII, Forlivii, Typis Pauli Saporetti, 1652 e transunti modernamente<br />
in Statuti del<strong>la</strong> terra di Lugo. Libri IV - 1520, a cura di I. POGGIALI, M. MINARDI,<br />
Lugo (RA) 1974. Su di essi: L. MASCANZONI, Lugo (RA), in Repertorio degli statuti comunali...<br />
cit., II, pp. 74-84.<br />
26 Gli statuti massesi del 1480, tuttora inediti, sono trascritti in S. DALMONTE, La comunità<br />
di Massa Lombarda nel XV secolo attraverso gli statuti estensi del 1480, tesi di <strong>la</strong>urea, Università<br />
degli Studi di Bologna, Facoltà di Lettere e Filosofia, re<strong>la</strong>tore V. FUMAGALLI, a.a.<br />
1989-1990; per il transunto delle aggiunte cfr. L. MASCANZONI, Massalombarda (RA), in<br />
Repertorio degli statuti comunali... cit., II, pp. 84-91.<br />
27 Statuti del 1487, inediti, per il cui rubricario edito ed aggiunte transunte cfr.: L. MA-<br />
SCANZONI, S. Agata sul Santerno (RA), in Repertorio degli statuti comunali... cit., II, pp. 91-98.<br />
28 Cfr.: per Bagnacavallo, Archivi storici in Emilia-Romagna... cit., p. 659; per Conselice,<br />
ibid., p. 688; per Cotigno<strong>la</strong>, ibid., p. 695; per Fusignano, ibid., pp. 719-720; per Lugo,<br />
ibid., p. 721; per Massalombarda, ibid., p. 727; per Sant’Agata sul Santerno, ibid., p. 752.<br />
29 Per l’analisi del<strong>la</strong> prassi consiliare nel<strong>la</strong> Romagna estense e dei suoi contenuti cfr.: E.<br />
ANGIOLINI, Rettori, consigli e comunità nel<strong>la</strong> Romagna estense del Cinquecento, in Archivi Territori<br />
Poteri in area estense (Secc. XVI-XVIII), atti del convegno (Ferrara, 9-12 dicembre 1994),<br />
a cura di E. FREGNI, Roma 1999, pp. 121-147.<br />
30 Cfr. A. PADOVANI, Imo<strong>la</strong>, contado, in Repertorio degli statuti comunali... cit., I, pp.<br />
125-141, in partico<strong>la</strong>re p. 126.<br />
31 Per i Campioni del consiglio di Castelbolognese (anni 1469-1492 e 1548-1573), cfr.<br />
Archivi storici in Emilia-Romagna... cit., p. 681.
Ravenna 499<br />
L’elenco delle fonti consultate è il seguente:<br />
* Statuti cittadini: ASC RA, Sezione antica, Cancelleria, n. 1, parte 1a ; Statuti del<br />
comune di Ravenna (1306-1515), a cura di A. TARLAZZI, Ravenna 1886 (Deputazione<br />
di storia patria per le provincie di Romagna, Monumenti istorici. Serie<br />
prima - Statuti, n. 3); BC RA, Cod. 649.<br />
* Deliberazioni consiliari: ASC RA, Sezione antica, Cancelleria, Parti, vol. 30<br />
(1547).<br />
* Bandi: ASC RA, Bandi, b. 1.<br />
* Memorialistica: BC RA, Mob. 3°. 2. B: V. CARRARI, Storia di Romagna; S. PASO-<br />
LINI, Lustri ravennati dall’anno mille e trecento fino all’anno mille e cinquecento<br />
ventuno..., Bologna, per Giacomo Monti, 1680.<br />
* Statuti del territorio: Cervia: Statuta civitatis Cerviae a sanctissimo domino nostro<br />
Sixto V pontifice maximo confirmata, Ravennae, apud Franciscum Tebaldinum<br />
impressorem magnificae comunitatis, 1588; Bagnacavallo: ASC<br />
BAGNACAVALLO, Statuto duchale per <strong>la</strong> terra di Bagnacavallo e gabelle; Conselice:<br />
BS ROMA, Statuta Capitis Silicis; Cotigno<strong>la</strong>: Statuti di Cotigno<strong>la</strong> da Muzio Attendolo<br />
Sforza al<strong>la</strong> fine del XVI secolo, a cura di R. ORIOLI, Faenza (RA) 1998; Fusignano:<br />
Statuti del feudo Calcagnini (Fusignano e Alfonsine) 1514, a cura di G.<br />
BELLOSI e A. PASI, Ravenna 1985; Lugo: Statutorum oppidi Lugi, Ferrariae, per<br />
Franciscum Rubeum, 1532 (riediti in Statutorum terrae Lugi libri IIII, Forlivii,<br />
Typis Pauli Saporetti, 1652; transunti in Statuti del<strong>la</strong> terra di Lugo. Libri IV -<br />
1520, a cura di I. POGGIALI, M. MINARDI, Lugo (RA) 1974); Massalombarda:<br />
S. DALMONTE, La comunità di Massa Lombarda nel XV secolo attraverso gli statuti<br />
estensi del 1480, tesi di <strong>la</strong>urea, Università degli Studi di Bologna, Facoltà di Lettere<br />
e Filosofia, re<strong>la</strong>tore V. FUMAGALLI, a.a. 1989-1990; Sant’Agata sul<br />
Santerno: ASC SANT’AGATA SUL SANTERNO, Statuto di Sant’Agata.
INDICE DELLE FONTI<br />
Sec. XIII<br />
Statuti<br />
ASC RA, Sezione antica, Cancelleria, n. 1, parte 1 a .<br />
Ed.: Statuto del secolo XIII del comune di Ravenna, a cura di A. ZOLI e S. BERNICOLI,<br />
Ravenna 1904, p. 158.<br />
Qualiter debeant ire domine Ravenne ad corroctum defuncti. Rubrica (Rub.<br />
CCCVIIII)<br />
1327-1346<br />
Statuti<br />
BC RA, Cod. 649.<br />
Ed.: Statuto ravennate di Ostasio da Polenta (1327-1346), a cura di U. ZACCARINI,<br />
presentazione di A. VASINA, Bologna 1998 (Deputazione di storia patria per le provincie<br />
di Romagna, Monumenti istorici. Serie prima - Statuti), pp. 246-248.<br />
Quod nupcie vel convivia non fiant in civitate Ravenne cum aliqua femina<br />
maritatur (Lib. III, Rub. 43, c. 50v)<br />
De compatribus et filiociis (Lib. III, Rub. 44, cc. 50v-51r)<br />
Quod aliqua mulier non debeat portare mantellum in capite per civitatem<br />
Ravenne occasione alicuius coructi vel deffuncti, vel aliqua alia de causa<br />
(Lib. III, Rub. 45, c. 51r)<br />
Quod quelibet femina debeat portare ad domos deffunctorum mantaduras<br />
suas quas portant assidue (Lib. III, Rub. 46, c. 51r)<br />
1331 o 1332<br />
Storia di Romagna<br />
BC RA, Mob. 3°. 2. B: V. CARRARI, Storia di Romagna.<br />
Disposizioni suntuarie re<strong>la</strong>tive a vesti e ornamenti (c. 341r-v)
502 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
1331 o 1332<br />
Lustri ravennati<br />
S. PASOLINI, Lustri ravennati dall’anno mille e trecento fino all’anno mille e cinquecento<br />
ventuno..., Bologna, per Giacomo Monti, 1680.<br />
Disposizioni suntuarie re<strong>la</strong>tive a vesti e ornamenti (p. 28)<br />
1547, dicembre 11<br />
Parti<br />
ASC RA, Sezione antica, Cancelleria, Parti, vol. 30.<br />
Electio refformatorum expensarum superfluarum et non necessariarum (cc.<br />
102v-103r)
FONTI<br />
Sec. XIII<br />
Statuti<br />
Qualiter debeant ire domine Ravenne ad corroctum defuncti. Rubrica<br />
Item statutum est et concorditer ordinatum quod teneantur Ravennates non<br />
permittere suas uxores vel aliquam dominam de sua familia, cum iverint ad aliquem<br />
corroctum alicuius defuncti, deferre aliquam mantadoriam nisi il<strong>la</strong>s quas<br />
consueverunt continue aportare, nisi esset defunctus suus specialis vel astrictus propinquus.<br />
Et quod nullus sedens ad corroctum surgere debeat pro aliquo vel aliquibus,<br />
nisi surgeret occasione loci dandi; et qui contrafecerit solvat pro banno pro<br />
qualibet vice X solidos ravignanorum.<br />
1327-1346<br />
Statuti<br />
Quod nupcie vel convivia non fiant in civitate Ravenne cum aliqua femina<br />
maritatur<br />
Statuimus et ordinamus, pro publica et evidenti utilitate comunis Ravenne vel<br />
singu<strong>la</strong>rium personarum, quod alique nupcie vel convivia non fiant in civitate Ravenne<br />
et burgis vel districtu cum aliqua mulier maritatur vel ducitur ad maritum, vel<br />
quod maritus vadat ad eam, vel eorum occasione in domo sua vel aliena. Et quod aliquis<br />
<strong>la</strong>ycus non possit nec debeat invitare seu facere aliquem ad aliquas nupcias vel<br />
convivia faciendo tempore desponsationis vel conductionis. Et quod nullus masculus<br />
vel femina possit vel debeat presentare vel presentari facere aliquas carnes, victualia vel<br />
vo<strong>la</strong>tilia aliqua eis vel illis qui darent vel reciperent uxores, nec alicui pro eis; salvo<br />
quod ducentes uxorem, tempore quo ducent eam, possint invitare et secum tenere in<br />
prandio ad manducandum secum quatuor vel sex dominas ad plus et decem homines
504 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
ad plus, non computatis illis de familia, si fuerint de civitate vel burgis; si vero fuerint<br />
de districtu Ravenne possint invitare et secum in prandio tenere decem feminas ad<br />
plus et quindecim homines ad plus. Et si quis nupcias fecerit vel convivia ultra formam<br />
predictam, condempnetur comuni pro qualibet vice in decem libris ravignanorum;<br />
et si invitaverit vel tenuerit ad nuptias vel convivia <strong>la</strong>ycos contra dictam formam,<br />
condempnetur comuni pro qualibet vice in centum soldis ravignanorum; et si<br />
qua persona presentaverit contra dictam formam, condempnetur pro comuni pro<br />
qualibet vice in centum soldis ravignanorum. Nec eciam domine que erint vel iverint<br />
cum sponsa non debeant aliqua racione, publice vel occulte, ipsi sponse donare vel<br />
dare aliquid in denariis vel aliis rebus, sub dicta pena contrafacienti centum soldorum<br />
ravignanorum. Et ad predicta invenienda, et pro predictis inveniendis et sciendis, dominus<br />
potestas faciat vel fieri faciat dilligentem et plenam inquisicionem. Et quod<br />
tempore nupciarum faciens nupcias vel ducens uxorem, antequam ducat eamdem, teneatur<br />
coram potestate Ravenne iurare ad sancta Dei evangelia, et fideiussionem ydoneam<br />
dare de vigintiquinque libris ravignanorum, predicta omnia facere et observare,<br />
et se obligare ad dictam penam si contra statuta loquencia de nupciis fecerit; qui potestas<br />
teneatur tam dantes quam recipientes facere observari. Et hec forma servetur<br />
quando sponsa ad rempatrium revertitur contra recipientes eamdem; et hoc statutum<br />
totum et in qualibet parte sui sit precisum, ita quod absolvi non possit, interpretari<br />
vel dec<strong>la</strong>rari, statuto aliquo non obstante.<br />
De compatribus et filiociis<br />
Statuimus et ordinamus quod, si aliquis de Ravenne vel habittans in Ravenna<br />
tenuerit aliquem filium vel filiam alicuius ad batismum vel cristianitatem, non possit<br />
vel debeat expendere vel dare in corredis vel indumentis vel aliquibus aliis rebus<br />
occasione predicta ipsis pueris quos tenuerit, vel alicui pro eis, vel eorum nomine<br />
compatri vel comatri, ultra valimentum quadraginta soldorum ravignanorum; et si<br />
quis contrafecerit in dando vel recipiendo, condempnetur communi pro qualibet<br />
vice in decem libris ravignanorum. Et de hoc potestas teneatur inquirere et inquisicionem<br />
facere dilligenter; et sic precisum.<br />
Quod aliqua mulier non debeat portare mantellum in capite per civitatem<br />
Ravenne occasione alicuius coructi vel deffuncti, vel aliqua alia de causa<br />
Statuimus quod nul<strong>la</strong> femina possit vel debeat portare mantellum in capite vel<br />
pelles per civitatem Ravenne occasione alicuius corrutti vel deffuncti vel aliqua alia<br />
de causa, set loco ipsorum liceat eis portare velum in capite; et que contrafecerit<br />
condempnetur comuni pro qualibet vice de dote sua vel de aliis suis bonis in viginti<br />
soldis ravignanorum; salvo quod liceat domine cuius vir moreretur portare mantellum<br />
vel pelles in capite ea die qua vir eius morietur tantum et non postea.
Ravenna 505<br />
Quod quelibet femina debeat portare ad domos deffunctorum mantaduras<br />
suas quas portant assidue<br />
Statuimus et ordinamus quod quelibet femina teneatur et debeat portare mantaturas<br />
suas quas assidue portat et non alios mantellos, cum vadunt ad aliquod corruttum<br />
vel ad domum alicuius deffuncti, nisi esset mater, filia vel neptis vel cognata,<br />
quibus liceat mantellum portare si voluerint. Et quod nul<strong>la</strong> femina debeat portare<br />
mantellum alicui mulieri que iret ad corruptum, nisi premissis mulieribus. Et<br />
si qua contra predicta vel aliquod predictorum capitullorum fecerit, condempnetur<br />
pro qualibet vice comuni in viginti soldis ravignanorum de dote sua vel de aliis bonis.<br />
De predictis inquiratur per potestatem.<br />
1331 o 1332<br />
Storia di Romagna<br />
Disposizioni suntuarie re<strong>la</strong>tive a vesti e ornamenti<br />
Pietro de Galluzzi, per <strong>la</strong> Santa Romana Chiesa rettore di Ravenna, et i nobili<br />
signori antiani consoli del<strong>la</strong> medesima città, <strong>la</strong> quale per le guerre passate essendo<br />
ridotta in tal povertà che a pena si poteano sostentare le spese che faceano, però fu<br />
fatto ordine che nessuna donna, tanto cittadina quanto forastiera, possa o debba<br />
portare argento, oro, perle o altre cose d’argento et d’oro o di perle, né portare in<br />
capo corona, o fosse d’argento o d’oro, ornata di perle o di precio precioso in capo<br />
o sopra il dosso, o centura d’oro et d’argento, siano di quale condizione esser si voglia;<br />
né potessero portare lo strassino alle vesti più longo di cinque spanne, in pena<br />
di venticinque lire ravignane da pagarsi del<strong>la</strong> dote di dette donne. Et il milite del<br />
rettore fosse oblegato fare diligentemente cercare ogni giorno di festa in chiese et altri<br />
luoghi del<strong>la</strong> città, et trovandone alcuna, senza eccettioni debba pigliare idonea<br />
cautione.<br />
1331 o 1332<br />
Lustri ravennati<br />
Disposizioni suntuarie re<strong>la</strong>tive a vesti e ornamenti<br />
Cresciuto il lusso delle donne ravennati, radunatosi il conseglio di settanta senatori<br />
[...], si risolse che donna alcuna [non] portasse per l’avvenire <strong>la</strong> corona in testa<br />
d’oro o d’argento ricoperta di gemme, né portasse li cingoli di valore di più di dieci<br />
lire ravennati, né lo strascico delle vesti eccedesse i cinque piedi.
506 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
1547, dicembre 11<br />
Parti<br />
Electio refformatorum expensarum superfluarum et non necessariarum<br />
Sono state molte mude de magnifici signori savii le quali – considerando per il<br />
debito del ingionto loro officio al bene et utile del<strong>la</strong> patria, vedendo<strong>la</strong> di tempo in<br />
tempo, sì per l’inondatione delle acque per le quale debitamente tanto se stride e<br />
piange, sì etiam per gravissime imposte et angarie paghate et che vano di continuo<br />
più crescendo et agravando – havevano deliberato cum l’auctorità di questo generoso<br />
consilio proveder di sorte che molte spese excessive et superflue si levassero, e più<br />
non si facessero. Non di meno, al più delle volte et speso, hano forza più le opinioni<br />
cative contrariamente alle buone che le buone alle cative, e però per qualche frivo<strong>la</strong><br />
ragione da qualche allegata, <strong>la</strong> cosa si è andata prorrogando fino al presente<br />
giorno, nel qual occurendo far l’hodierna congregatione, li magnifici signori savii,<br />
intese le buone et prudentissime oppinione delli antedetti suoi precessori, cognoscendo<br />
medemamente loro signorie quanto sia misera et gravata questa povera città,<br />
et in quanta cal<strong>la</strong>mità è condotta; et da l’altro canto senza ordine, senza misura<br />
et forma de far spese vane, superflue, le quali habilmente et cum honore se possono<br />
schivare, quali se si comemorasino sono un numero grandissimo e di grandissima<br />
importanza; però par a prefati magnifici signori savii venire allo effecto et executione<br />
dil tuto in questo modo et forma, cum presentia adonche dil magnifico messer<br />
Sisto Bezio da Norscia 1 doctore dignissimo, governatore del<strong>la</strong> città di Ravenna, e di<br />
parere de magnifici signori savii, l’andarà parte che, per auctorità di questo generoso<br />
consilio, per solito scrutinio, si ellegano tre degni et buoni citadini di conseglio,<br />
et uno di populo, li quali habbino il titulo et nome de refformatori delle spese superflue<br />
et non necessarie, li quali habino auctorità et omnimoda potestà di usare<br />
ogni dilligentia et cura de examinare ottimamente tutte le cose in che pecca et excede<br />
questa città nel spendere, sì per nozze come in superflui ornamenti de done di<br />
parto; sì nel vestire come nel calzare; sì nelli sarti come calcio<strong>la</strong>ri; sì nelli consumamenti<br />
et strataiamenti de panni, camore et sangie da dona come pani, calcie inhoneste<br />
et superflue de huomini et portamenti da dona oltra <strong>la</strong> loro condictione et altre<br />
simile cose, per li quali li padri et case loro certamente se ruinano. Chi ben le<br />
considera, et pegio chi le prova, e ogni sano intellecto ben comprehenderà questa<br />
provisione essere utilissima et de grande aiuto al<strong>la</strong> povera patria; et etiam di refformare<br />
le arti et mestieri nelli quali non se li mete denari né capitale alcuno, comprehendendo<br />
questa provisione gli hosti sì delli pasti come biave et sta<strong>la</strong>tici. Quali refformatori<br />
deputandi debbano fare tal refformatione in scriptis, a capitulo per capitu-<br />
1 È il giurisperito Sisto Bezzi da Norcia (PG), governatore di Ravenna in carica dal 20<br />
agosto 1547 al gennaio dell’anno seguente. Cfr. S. BERNICOLI, Governi di Ravenna e di Romagna<br />
dal<strong>la</strong> fine del sec. XII al<strong>la</strong> fine del sec. XIX, Ravenna 1898 (rist. anast. Bologna<br />
1968), pp. 65-66.
lo in uno libro; et fatte tale refformatione, quelle publicarle in questo generoso conseglio,<br />
nel quale se habbiano a balotarle a capitulo per capitulo; et ballotate et ottenute<br />
come lege sancta et perfectissima, si debbano invio<strong>la</strong>bilmente osservare, sotto<br />
pena de ducento scudi d’oro per chi contrafarà et non obedirà: lo quarto del<strong>la</strong> quale<br />
sia applicata al<strong>la</strong> camera apostolica, uno quarto allo esecutore, l’altro quarto allo<br />
accusatore. Et perché li detti refformatori con maggiore animo possino attendere<br />
allo ingionto ufficio, et siano recognosciuti di loro fatiche, espedito che haverano<br />
quanto si spetta et pertiene a loro, li sia dato delli denari del<strong>la</strong> magnifica comunità<br />
scudi quatro d’oro per ciascuno se, in termino d’un mese poi che sarano electi, haveranno<br />
espedito quanto li serà necessario del<strong>la</strong> assignata imposta; altrimenti non<br />
habbino mercede alcuna, salvo se per infermità non fossero impediti, quo casu il<br />
tempo non corra; quale ordine et provisione comprehenda etiam li contadini et<br />
contadine dal vestire, tantum non obstantibus.<br />
Sic XLVIIII<br />
Non VI<br />
Capta fuit pars.<br />
Ravenna 507<br />
In cuius partis executione, facto scrutineo de quampluribus civibus et ipsis ballotatis,<br />
obtinuerunt [...] 2 pluribus suffragiis:<br />
Dominus Augustinus Rubelus doctor<br />
Dominus Alexander Guicciolus, de consilio;<br />
Ser Franciscus Tesonus, de populo.<br />
2 Breve compendio illeggibile.
FAENZA<br />
a cura di Enrico Angiolini
INTRODUZIONE<br />
Il territorio faentino si è venuto definendo – a seguito del<strong>la</strong> contrastata<br />
vicenda dell’espansione del comune di Faenza – come un’area piuttosto<br />
stretta ed irrego<strong>la</strong>re, solo parzialmente corrispondente al<strong>la</strong> diocesi 1 . Faenza<br />
ha attestato un governo comunale a partire dal 1141 e ha sviluppato tutta <strong>la</strong><br />
prima parte del<strong>la</strong> propria vicenda comunale – con eventi traumatici come<br />
l’assedio postole da Federico II nel 1240 2 – in rapporto di alleanza o di sostanziale<br />
soggezione verso Bologna nel<strong>la</strong> sua fase di massima espansione verso<br />
<strong>la</strong> Romagna 3 : questo le consentì di contrastare, a fasi alterne, le spinte antagoniste<br />
ravennati e imolesi. Faenza visse quindi le vicende degli altri centri<br />
romagnoli, tra tentativi signorili e progetti di recuperatio papale.<br />
Il confronto politico-militare tra nuclei familiari intenti al raggiungimento<br />
del<strong>la</strong> signoria fu animato dai Manfredi (guelfi) e dagli Accarisi (ghibellini);<br />
nel 1313 Francesco I Manfredi fu per <strong>la</strong> prima volta capitano per il papa;<br />
dal 1377 <strong>la</strong> città venne in signoria di Astorgio I Manfredi, e <strong>la</strong> sua casa<br />
ne caratterizzò poi le alterne vicende per lungo tempo 4 . Nel 1404 Astorgio<br />
II cedette temporaneamente <strong>la</strong> città al<strong>la</strong> Chiesa per disimpegnarsi dalle diffi-<br />
1 Su Faenza cfr. in generale: G.C. TONDUZZI, Historie di Faenza, Faenza 1675 (rist.<br />
anast., Bologna 1975); A. MESSERI - A. CALZI, Faenza nel<strong>la</strong> storia e nell’arte, Faenza (RA)<br />
1909 (rist. anast., Faenza (RA) 1972); Parliamo del<strong>la</strong> nostra città. Atti del convegno, Castelbolognese<br />
(RA) 1977; R. PARISINI - I. NIKOLAJEVIC, Gli abiti del<strong>la</strong> corte dei Manfredi: descrizione<br />
di documenti e analogie pittoriche, Faenza (RA) 1989; Faenza nell’età dei Manfredi, presentazione<br />
di A. VASINA, Faenza (RA) 1990.<br />
2 Cfr. L. SIMEONI, Federico II all’assedio di Faenza, in «Atti e memorie del<strong>la</strong> Deputazione<br />
di storia patria per l’Emilia e <strong>la</strong> Romagna», III (1937-1938), pp. 165-199; G. ROSSINI, Federico<br />
II e l’assedio di Faenza (1240-1241), ibid., VI (1940-1941), pp. 131-158.<br />
3 A. VASINA, Rapporti tra Bologna e Faenza nei <strong>secoli</strong> XII e XIII, in «Studi Romagnoli», IX<br />
(1958), pp. 225-251.<br />
4 Cfr. in generale P. ZAMA, I Manfredi, Faenza (RA) 1954.
512 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
coltà di control<strong>la</strong>r<strong>la</strong>; nel 1410 Gian Galeazzo Manfredi vi tornò col favore<br />
del papa di obbedienza romana Gregorio XII contro l’antipapa Giovanni<br />
XXIII e, a sanzione di questo nuovo assetto, verrà anche intrapresa <strong>la</strong> redazione<br />
statutaria approvata nel 1413 che è <strong>la</strong> prima giunta fino ad oggi 5 . Il<br />
dominio manfrediano continuò fino al<strong>la</strong> fine del Quattrocento, quando<br />
venne temporaneamente soppiantato dal dominato borgiano, dopo che anche<br />
i Manfredi erano stati privati del dominio mediato per insolvenza del<br />
censo apostolico. Dopo inutili tentativi di restaurazione manfrediana, nei<br />
turbolenti primi anni del XVI secolo Faenza fu brevemente sotto Venezia<br />
poi, dal 1509, tornò permanentemente al<strong>la</strong> Chiesa, nel cui ambito fu prodotta<br />
<strong>la</strong> nuova redazione statutaria del 1527, adeguata al mutato contesto<br />
politico-istituzionale 6 .<br />
Negli statuti faentini del 1410-1413 – mentre non sono previsti segni distintivi<br />
per le meretrici, al cui riguardo sono contemp<strong>la</strong>ti soltanto i consueti<br />
divieti di vivere o di stazionare presso luoghi centrali o sacri 7 , né per gli<br />
ebrei, citati soltanto con riferimento alle questioni contrattuali re<strong>la</strong>tive all’attività<br />
feneratizia 8 – si sono conservate sostanzialmente soltanto due rubriche<br />
di argomento più o meno direttamente suntuario, ma entrambe di notevole<br />
importanza: <strong>la</strong> rubrica 42 del VI libro, «De sal<strong>la</strong>riis et mercedibus artificum<br />
et <strong>la</strong>boratorum civitatis et commitatus Faventie» 9 e <strong>la</strong> rubrica 35 del VII libro,<br />
«De mortis sepeliendis et modificatione sumptuum circa sepulturas eorum»<br />
10 . La prima rubrica intende provvedere all’aggiornamento delle tariffe<br />
stabilite «per antiqua statuta» per l’attività dei sarti, per affrontare i molti casi<br />
nuovi sorti «iuxta instabiles temporum qualitates», accusando sostanzialmente<br />
gli artigiani di favorire una immotivata proliferazione di prodotti dal<strong>la</strong><br />
foggia e dalle caratteristiche nuove e diverse, che sono frutto dell’affermarsi<br />
di nuovi concetti di moda e di consumo e che vengono bol<strong>la</strong>ti come ope-<br />
5 Editi in Statuta Faventiae, a cura di G. ROSSINI, introduzione di G. BALLARDINI, in<br />
R.I.S. 2 , XXVII, V, I. Su di essi cfr. P. ZAMA, Gli statuti del<strong>la</strong> città di Faenza, in «Valdi<strong>la</strong>mone»<br />
, XI (1931), pp. 126-136; G. RABOTTI, Vicende vecchie e recenti del «Diplomatico» faentino,<br />
in «Studi Romagnoli», XLI (1990), pp. 75-111; A.I. PINI, Faenza (RA), in Repertorio degli<br />
statuti comunali <strong>emilia</strong>ni e romagnoli (secc. XII-XVI), a cura di A. VASINA, I, Roma 1997<br />
(Istituto storico italiano per il Medio Evo, Fonti per <strong>la</strong> storia dell’Italia medievale, Subsidia,<br />
6*), pp. 145-148.<br />
6 Magnificae civitatis Faventiae ordinamenta, novissime recognita et reformata ac in lucem<br />
edita, [Faenza 1527] (rist. anast., San Giovanni in Persiceto (BO) 1974).<br />
7 Statuta Faventiae... cit., pp. 184 e 191.<br />
8 Ibid., pp. 99 e 107-108.<br />
9 Ibid., pp. 288-289.<br />
10 Ibid., pp. 344-352.
Faenza 513<br />
razione artificiosa e specu<strong>la</strong>tiva, proposta soltanto per tornaconto mercantile:<br />
così viene redatto un lungo elenco «de sartorum sa<strong>la</strong>riis» con cui, implicitamente,<br />
vengono descritti gli abiti allora in uso e permessi, con il re<strong>la</strong>tivo<br />
prezzo imposto. Questa volontà «specu<strong>la</strong>tiva» degli artifices viene contrastata<br />
anche con il divieto di aggirare questo calmiere attraverso lo scorporo dal<br />
conto finale di parti di abito, come le maniche, fatte pagare a parte.<br />
Anche <strong>la</strong> rubrica «De mortis sepeliendis» è redatta programmaticamente<br />
al dichiarato fine di «vanitatem abiciere»: in essa, però, si riscontra molta attenzione<br />
non soltanto all’abbigliamento in quanto tale e al suo eccessivo<br />
prezzo, bensì anche ai comportamenti personali legati alle cerimonie pubbliche<br />
in cui acquisiscono visibilità il rango, il potere, l’influenza – ed eventualmente<br />
lo spadroneggiamento – delle famiglie 11 . Così si è attenti al<strong>la</strong> dignità<br />
del cordoglio funebre anche da un punto di vista morale e formale, oltre che<br />
propriamente suntuario (argomento su cui questo statuto ritorna anche con<br />
un’altra rubrica, «Quod nullus faciat aliquod p<strong>la</strong>ntum» 12 , <strong>la</strong>ddove si proibisce<br />
il «corruptum» e il porto di doppieri accanto al feretro).<br />
La materia è sicuramente considerata di assoluto rilievo, tant’è che questa<br />
rubrica è <strong>la</strong> più lunga e artico<strong>la</strong>ta (divisa al suo interno in diversi capi) di<br />
tutto il testo statutario faentino, e l’intenzione normativa pare concentrata sì<br />
sul<strong>la</strong> riduzione delle spese per l’abbigliamento e le altre pratiche funebri, ma<br />
anche sul<strong>la</strong> netta distinzione cetuale tra magnati, nobili, milites e clero in<br />
primis, poi doctores ed altri pratici, quindi i membri degli arti e – infine – i<br />
comitatini: oltre all’intenzione moralizzatrice e al<strong>la</strong> volontà di evitare una<br />
rovina individuale per le eccessive spese che poi si volge sempre anche a danno<br />
del<strong>la</strong> collettività, vi è anche, in trasparenza, <strong>la</strong> paura per il disordine e<br />
l’indisciplina sociale generata da chi assuma comportamenti propri di un ordo<br />
superiore a quello in cui deve permanere.<br />
Resta il fatto che, se preme certamente contenere <strong>la</strong> manifestazione pubblica<br />
di rango (attraverso una minutissima casistica del numero e dell’ordine<br />
degli ecclesiastici ammessi al seguito, o delle campane che possono suonare),<br />
preme parimenti evitare che per queste esibizioni si intacchino le sostanze<br />
delle famiglie (stabilendo il prezzo al braccio per <strong>la</strong> stoffa degli abiti che possono<br />
essere indossati da un circoscritto numero di parenti del defunto, ovvero<br />
limitando il numero e il peso dei ceri) e contrastare le sempre nuove invenzioni<br />
degli artifices, semplicisticamente considerati colpevoli di questo<br />
11 Sul funerale come occasione di misura del prestigio, del<strong>la</strong> ricchezza e dell’immagine<br />
delle famiglie anche in Faenza, cfr. A.I. PINI, Le strutture economiche e <strong>la</strong> stratificazione<br />
sociale, in Faenza nell’età dei Manfredi... cit., pp. 59-73, in partico<strong>la</strong>re pp. 71-73.<br />
12 Statuta Faventiae... cit., p. 153.
514 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
come specu<strong>la</strong>tori che inventano sempre nuovi prodotti per il proprio tornaconto<br />
(«[<strong>la</strong>borantes] potius circa commoda propria»).<br />
Negli statuti successivi del 1526-1527, i Magnificae civitatis Faventiae ordinamenta<br />
redatti sotto il già affermato governo pontificio, questi temi ritornano<br />
in maniera molto più contenuta: con <strong>la</strong> rubrica LVIII del IV libro 13 si<br />
prescrive l’obbligo di recare il capo ve<strong>la</strong>to per le meretrici, che debbono parimenti<br />
andare in giro con un canestro in mano; con <strong>la</strong> rubrica XXVII del VII<br />
libro, «De sumptibus funerum» 14 , «quoniam multotiens contingit dubitari<br />
quanta esse debeat expensa funeris quae detrahi debeat ex dotibus, seu in<br />
consignatione legittimarum aut in restitutione hereditatum seu fideicommissorum»,<br />
si stabilisce che le spesa funebre «ne (...) computare possit ultra<br />
quinque pro centenario» quando i beni non oltrepassino il valore di 500 lire<br />
bolognesi, e così via con tassi percentuali del 4 % fino a 1.000 lire, del 3 %<br />
fino a 2.000 lire, del 2 % per valori ancora superiori.<br />
Ricca di informazioni si rive<strong>la</strong> poi anche <strong>la</strong> serie delle deliberazioni del<br />
consiglio maggiore del comune di Faenza, gli Acta consilii conservatisi dal<br />
1553: questi atti deliberativi riguardano quasi esclusivamente <strong>la</strong> nomina di<br />
commissioni per <strong>la</strong> revisione delle normative suntuarie vigenti. Fino ad oggi<br />
si sono individuati, e vengono qui riportati, i testi di almeno due di queste<br />
riforme, risalenti agli anni 1560 e 1574.<br />
Sugli statuti sopra detti, ma soprattutto su questi decreti specifici, si è appuntata<br />
l’attenzione di figure di rilievo del<strong>la</strong> storiografia faentina tra XIX e<br />
XX secolo, come Giovanni Ghinassi 15 e Gaetano Bal<strong>la</strong>rdini 16 ; direttamente<br />
ne ha poi trattato Evelina Ciuffolotti, con il suo studio rivolto al<strong>la</strong> vita privata<br />
nel Rinascimento faentino 17 , mentre indirettamente se ne occupò pure<br />
monsignor Francesco Lanzoni, nel suo denso studio sul<strong>la</strong> controriforma<br />
faentina, per non trattenersi sui «provvedimenti presi dal consiglio nel ’55<br />
[scil. 1555] e negli anni successivi per frenare i giochi e limitare le spese eccessive<br />
del vestire muliebre e maschile, delle mense e delle pompe funebri»,<br />
perché gli ordini in materia «furono tra tutte le leggi e costituzioni di quel<br />
13 Magnificae civitatis Faventiae ordinamenta... cit., c. XLVIIIv.<br />
14 Ibid., c. LXXr.<br />
15 G. GHINASSI, Considerazioni sopra tre statuti suntuari inediti del secolo XVI per <strong>la</strong> città<br />
di Faenza, in «Atti e memorie del<strong>la</strong> Deputazione di storia patria per le provincie di Romagna»,<br />
II (1863), pp. 167-177.<br />
16 G. BALLARDINI, Leggi suntuarie faentine, in «La Romagna», III (1906), pp. 225-240.<br />
Cfr. M.G. TAVONI, Strutture e società a Faenza nell’età manfrediana, in «Faenza», LXI<br />
(1975), 4-5, pp. 94-106, in partico<strong>la</strong>re p. 105.<br />
17 E. CIUFFOLOTTI, Faenza nel Rinascimento. Con appendice di documenti inediti, Bagnacavallo<br />
(RA) 1922.
Faenza 515<br />
tempo le probabilmente meno osservate, e da quelli stessi che le votavano (a<br />
pieni voti!) e le promulgavano sotto multe non lievi» 18 . Il che, come si vedrà,<br />
il Lanzoni poteva dire con tutta ragione, con l’unico rilievo che in effetti, alcune<br />
volte, dagli Acta Consilii si desumono percentuali di dissenso non sempre<br />
trascurabilissime nei voti su questi argomenti (anche se non si può più<br />
sapere su quali basi questo dissenso poggiasse: se di auspicio di una maggior<br />
durezza o di un certo qual «<strong>la</strong>ssismo»).<br />
Il primo e più antico studio, edito da Ghinassi nel 1863, di c<strong>la</strong>ssico impianto<br />
erudito, dopo aver preso brevemente le mosse addirittura dalle leggi<br />
di Solone e di Licurgo viene a fonti e ad argomenti molto più perspicui. Per<br />
primo fa riferimento all’opera cronachistica di Gregorio Zuccolo, poligrafo<br />
faentino vissuto tra XVI e XVII secolo, autore di un compendio del<strong>la</strong> cronaca<br />
del Tolosano e di una Storia di Faenza nel XVI secolo, tuttora inedita e di<br />
cui si conservano diverse versioni manoscritte 19 . Le informazioni che fornisce<br />
lo Zuccolo sono in realtà riferimenti di carattere tutto sommato generico:<br />
giunto agli anni intorno al 1300, questi interrompe l’ordinata narrazione<br />
dei fatti per ricordare che «le donne di questo tempo, secondo <strong>la</strong> nota che è<br />
a me capitata alle mani, andavano in quest’abito». La descrizione che segue<br />
(che non trova riscontri diretti quantomeno nel<strong>la</strong> grande cronachistica faentina<br />
medioevale, quali le opere del Tolosano e del Cantinelli) è invero, contrariamente<br />
a quanto sostiene Ghinassi, più una nota di colore dello Zuccolo<br />
che una esplicita critica di stampo moralistico all’«immoderato (...) lusso<br />
nel vestir delle donne» già tra XIII e XIV secolo 20 ; certo è un fatto p<strong>la</strong>usibile<br />
18 F. LANZONI, La controriforma nel<strong>la</strong> città e diocesi di Faenza, Faenza (RA) 1925, p. 111.<br />
19 Sul<strong>la</strong> figura di Gregorio Zuccolo, cronista e poligrafo faentino, parente del più famoso<br />
pensatore e politico Ludovico, cfr. F. LANZONI, La cronaca di Gregorio Zuccolo nel<strong>la</strong> storia<br />
faentina del XVI secolo, in «Bollettino diocesano di Faenza», VI (1919), pp. 157-159; A. VA-<br />
SINA, Società, cultura e storiografia a Faenza fra il XVI e il XVII secolo, estratto da Convegno di<br />
studi in onore di Ludovico Zuccolo (Faenza, 15-16 marzo 1969), Faenza (RA) 1969, in partico<strong>la</strong>re<br />
p. 17. Un suo compendio del<strong>la</strong> cronaca del Tolosano, edito una prima volta a Bologna<br />
nel 1575, è stato ristampato nel 1885 (G. ZUCCOLO, Cronica partico<strong>la</strong>re delle cose fatte<br />
dal<strong>la</strong> città di Faenza dal 700 sino al 1234, a cura di D. ZAULI NALDI, Faenza 1885); copie<br />
manoscritte di questa e di altre sue opere storiografiche si conservano presso <strong>la</strong> Biblioteca<br />
Comunale Manfrediana di Faenza.<br />
20 Cfr. G. GHINASSI, Considerazioni... cit., p. 168, dove il passo dello Zuccolo viene ripreso<br />
del tutto corsivamente; lo stesso passaggio è stato poi edito integralmente quasi come<br />
curiosità decontestualizzata in A. MESSERI - A. CALZI, Faenza nel<strong>la</strong> storia... cit., p. 98. Questa<br />
versione è stata tratta da G. ZUCCOLO, Memorie del<strong>la</strong> città di Faenza dall’origine sino al<br />
1608, ms. conservato in BC FAENZA, ms. 24 - II, c. 67v; un’altra versione dello stesso passo,<br />
abbastanza discordante dal punto di vista meramente formale, si legge in altra copia dell’opera<br />
in questione, conservata ibid., ms. 24 - I, c. 161r-v, ed è quel<strong>la</strong> che qui si pubblica.
516 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
che l’attenzione di Zuccolo a questi temi non fosse soltanto occasionale,<br />
giacché egli, come consigliere attivamente impegnato nel governo del<strong>la</strong> città,<br />
figurerà nel 1595 tra i deputati eletti ad reformandas pompas.<br />
Tornando allo studio di Ghinassi, questi passa poi a colmare il vuoto di<br />
fonti per il secolo XV citando diversi «muliebri ornamenti» così come si trovano<br />
descritti in inventari tratti dagli atti notarili coevi (che però testimoniano<br />
dell’esistente e non necessariamente del proibito); riprendendo Tonduzzi<br />
per <strong>la</strong> moderazione delle pompe sotto il governatorato del pistoiese<br />
Francesco Bracciolini nel 1526 e, infine, pubblicando <strong>la</strong> «reforma, ordine et<br />
provigione sopra le pompe, vestire et conviti del<strong>la</strong> città di Faenza» del 1574,<br />
considerato come «lo Statuto [nel senso originario di “deliberazione”] più<br />
antico ed importante» 21 . Questo testo, che infra si riproduce integralmente,<br />
è citato ed editato da Ghinassi semplicemente come uno degli «Statuti» che<br />
gli erano «venuti alle mani», senza che sia data alcuna valida indicazione di<br />
carattere archivistico sul<strong>la</strong> sua collocazione: il risultato dovette essere che il<br />
testo manoscritto originale, il quale pure doveva trovarsi presso l’Archivio<br />
comunale, già nel 1906 risultò irreperibile (eufemisticamente «non (...) più<br />
tornato al suo posto») quando lo ricercò Gaetano Bal<strong>la</strong>rdini, storico di cose<br />
faentine ed allora archivista comunale faentino 22 .<br />
Come che sia, questa edizione – di cui oggi non si può più ricostruire il<br />
grado di corretta adesione testuale all’originale o di eventuale ammodernamento<br />
formale operato da Ghinassi – diviene partico<strong>la</strong>rmente importante<br />
perché è di fatto una delle due sole testimonianze integrali di un testo normativo<br />
suntuario prodotto a Faenza nel XVI secolo che sia stato possibile reperire<br />
fino ad oggi, a parte i brevi testi deliberativi coevi, e perché si pone in<br />
rapporto dialettico con <strong>la</strong> lettera del presidente di Romagna Filippo Sega di<br />
soltanto dieci giorni dopo, inserita appunto negli atti consiliari faentini.<br />
Per comprendere questa dispersione di fonti, bisogna considerare come<br />
più di una volta appaia chiaro che i testi normativi prodotti dalle commissioni<br />
furono sì letti ed approvati in consiglio, ma non registrati ivi in calce<br />
negli Acta Consilii; bensì vennero piuttosto diffusi come bandi a stampa, come<br />
si conferma ad esempio, ad opera di Gian Marcello Valgimigli, per <strong>la</strong> copia<br />
del<strong>la</strong> riforma <strong>suntuaria</strong> del 1560 inserita nel XV volume del<strong>la</strong> sua corposissima<br />
raccolta di Memorie storiche di Faenza 23 e che rimase ignota tanto a<br />
Ghinassi quanto a Bal<strong>la</strong>rdini. Così si spiega, in assenza di raccolte organiche<br />
21 G. GHINASSI, Considerazioni... cit., pp. 171-177.<br />
22 G. BALLARDINI, Leggi suntuarie faentine... cit., p. 229, nota 3.<br />
23 Cfr. G.M. VALGIMIGLI, Memorie storiche di Faenza, ms. conservato in BC FAENZA, ms.<br />
62, vol. XV, fasc. 59, pp. 5-9.
Faenza 517<br />
di bandi, come diversi di questi testi siano stati condannati al<strong>la</strong> progressiva<br />
perdita, anche se non si può escludere che in futuro se ne possano riscoprire<br />
copie in collezioni private o sul mercato antiquario.<br />
Lo studio di Bal<strong>la</strong>rdini prende le mosse egualmente dal testo dello Zuccolo<br />
per trattare poi rapidamente del contenuto dei primi statuti manfrediani<br />
e passare quindi a ricordare <strong>la</strong> «riforma delle pompe del vestire» del governatore<br />
Bracciolini del 1526 e precedenti «Statuti e provisioni sopra li excesivi<br />
vestimenti et ornamenti da observarsi da qualunque de <strong>la</strong> città di Faenza»,<br />
del 10 marzo 1524 24 : di entrambi questi testi non si conoscevano più esemp<strong>la</strong>ri<br />
già allora, ed è p<strong>la</strong>usibile che li si potesse identificare con quegli Ordini<br />
e provvedimenti sopra le pompe (attribuiti però al 1522) che si conservavano<br />
sempre nell’archivio comunale faentino ma che risultavano anch’essi mancare<br />
già all’inizio del XX secolo 25 .<br />
Bal<strong>la</strong>rdini fa seguire poi l’analitica narrazione, frutto di puntuale spoglio<br />
archivistico, delle ripetute deliberazioni del consiglio faentino per adottare<br />
commissioni di riforma normativa del<strong>la</strong> materia <strong>suntuaria</strong>, destinate a risultare<br />
sempre di «niun valore pratico» e di cui si darà qui conto. L’excursus storico<br />
giunge fino alle soglie dell’età moderna, con l’edizione del testo dell’ennesima<br />
«Riforma del lusso e del vestire del<strong>la</strong> città di Faenza» adottata dal<strong>la</strong><br />
Congregazione del buon governo il 24 maggio 1703 26 che – a testimonianza<br />
dell’essere oramai queste norme una sempre più stanca ripetizione – nel<strong>la</strong><br />
prima parte («del vestire et ornamento delle donne nobili») riprende quasi<br />
ad verbum <strong>la</strong> «reforma» del 1574, perfino nel<strong>la</strong> stessa minuta terminologia<br />
tecnica, oramai vecchia di oltre un secolo.<br />
Evelina Ciuffolotti, infine, compi<strong>la</strong> uno studio di stampo tradizionale<br />
sul<strong>la</strong> “vita quotidiana nel Medioevo”, tenendo conto degli statuti 27 ma ricavando<br />
soprattutto da testamenti, divisioni patrimoniali e inventari dotali<br />
ampie informazioni sul<strong>la</strong> tipologia e sul<strong>la</strong> consistenza dell’arredamento domestico<br />
e dell’abbigliamento in uso. L’Autrice riprende in partico<strong>la</strong>re <strong>la</strong> riforma<br />
<strong>suntuaria</strong> del 1574 per quanto riguarda gli «sparavieri», cioè le cortine<br />
per i baldacchini dei letti e le «endeme» (fodere di lino per i cuscini di piuma)<br />
28 ; ma anche per il contenimento del valore dei gioielli e del numero del-<br />
24 G. BALLARDINI, Leggi suntuarie faentine... cit., p. 227, nota 3.<br />
25 Cfr. oggi AS RA - SEZ. FAENZA, Affari e scritture diverse, Scritture diverse, Serie I, b. 1,<br />
n. 2, dove risulta registrata <strong>la</strong> mancanza dell’inserto in questione, constatata ad una verifica<br />
compiuta nel 1904.<br />
26 G. BALLARDINI, Leggi suntuarie faentine... cit., pp. 233-239.<br />
27 E. CIUFFOLOTTI, Faenza nel Rinascimento... cit., pp. 45-46, nota 5.<br />
28 Ibid., pp. 18-19.
518 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
le vesti, subito acutamente contrapposto ad un inventario di beni di madonna<br />
Lucrezia Rondanina, di soltanto quattro anni dopo (1578), che esorbita<br />
completamente da questi limiti: «così dovevano tener conto le dame faentine<br />
delle proibizioni suntuarie» 29 .<br />
Come che sia, l’esistenza di una corposa serie di deliberazioni consiliari<br />
del consiglio maggiore faentino attraverso tutto il XVI secolo è comunque<br />
una delle più forti testimonianze di una costante attenzione a questi temi;<br />
anche se sembra trasparire un’impraticabilità di fatto di provvedimenti efficaci.<br />
Nel 1553, ad esempio, negli Acta Consilii si dichiara esplicitamente che<br />
non si è potuto procedere oltre «propter difficultatem eiusdem materie», e si<br />
deve pensare che questa difficultas vada tradotta come vere e proprie «resistenze»,<br />
verosimilmente degli artigiani, ma anche di parte dello stesso ceto<br />
dirigente: lo stesso voto in consiglio per deliberare in materia capitolo per<br />
capitolo è assai contrastato (si approva per 41 voti contro 32); poi il testo<br />
dei capitoli approvati va di fatto perduto da subito (forse interessatamente),<br />
passato al priore e non più restituito.<br />
A partire dal 1555 si fa chiaro come ulteriore movente allo studio di norme<br />
suntuarie l’intervento diretto di predicatori: in quell’anno, appunto, di<br />
un predicatore domenicano che non a caso solleva il problema assieme alle<br />
inhonestates degli ebrei (anche se, stando al<strong>la</strong> lettera del mandato conferito<br />
al<strong>la</strong> nuova commissione, questa può redigere nuovi capituli «si necesse fuerit»,<br />
ma innanzitutto limitare e moderare quelli già fatti) 30 ; nel 1557 di un<br />
predicatore francescano, quando per <strong>la</strong> prima volta compare <strong>la</strong> presenza e lo<br />
stimolo del vicario del vescovo, a testimoniare dell’accresciuto attivismo del<strong>la</strong><br />
Chiesa in un’ottica di disciplinamento controriformista.<br />
Tuttavia anche in questo caso, se pure un mese dopo si giunge al<strong>la</strong> lettura<br />
in consiglio di nuove reformationes effettivamente redatte dal<strong>la</strong> commissione<br />
ad hoc di otto consiglieri (due per ciascun quartiere urbano), poi il re<strong>la</strong>tivo<br />
testo non fu mai trascritto agli atti, rimanendo lo spazio successivo in bianco,<br />
ed è andato così perduto 31 . Eppure, nonostante gli insuccessi, tutto questo<br />
impegno da parte delle più alte gerarchie ecclesiastiche non può non essere<br />
inserito nel più ampio contesto del<strong>la</strong> fortissima pressione per un più<br />
stretto disciplinamento che veniva esercitata in quegli anni sul<strong>la</strong> società<br />
faentina, giacché <strong>la</strong> città si era presentata come uno dei più attivi foco<strong>la</strong>i di<br />
diffusione del protestantesimo in Romagna (nel 1547 si apre il processo al<br />
29 Ibid., pp. 40-44; per <strong>la</strong> citazione cfr. p. 41, nota 2.<br />
30 Ricordata anche in G.M. VALGIMIGLI, Memorie storiche di Faenza... cit., vol. XV, fasc.<br />
57, pp. 39-40.<br />
31 G. BALLARDINI, Leggi suntuarie faentine... cit., p. 228.
Faenza 519<br />
celebre Fanino Fanini, <strong>la</strong> cui condanna fu eseguita nel 1550), al punto che<br />
anche <strong>la</strong> sede dell’inquisizione provinciale fu trasferita in Faenza.<br />
Nel dibattimento del 1559 si riducono a quattro i consiglieri eletti a formare<br />
<strong>la</strong> commissione e si aggiungono espliciti riferimenti al<strong>la</strong> limitazione delle<br />
pompe funebri e dei banchetti: queste indicazioni programmatiche sono<br />
fedelmente rispecchiate nel testo dell’Ordine et provigione sopra le pompe et<br />
conviti del<strong>la</strong> città di Faenza, tramandato nel<strong>la</strong> copia di Valgimigli e approvato<br />
dal presidente di Romagna Giovan Battista Doria il 10 marzo 1560, che è<br />
decreto analitico e completo, molto più interessato in assoluto al contenimento<br />
delle spese che a questioni di carattere formale o cetuale. Ciò non di<br />
meno subito, già nel 1561, si dibatte nel merito con l’«altercatio» sorta «super<br />
pannis mulierum existentibus cum listis», in cui si vede tutta <strong>la</strong> contraddittorietà<br />
interna di questa problematica e viene sollevato il paradosso dell’eccessiva<br />
spesa da affrontare per fare nuove vesti che siano corrispondenti al dettato<br />
del<strong>la</strong> nuova normativa: tutto si risolve allora con <strong>la</strong> non approvazione di quel<br />
capitolo, con <strong>la</strong> conservazione, insomma, dello status quo.<br />
Quando nel 1574 viene effettivamente adottata <strong>la</strong> ulteriore nuova riforma,<br />
essa appare ancora motivata da valutazioni del più c<strong>la</strong>ssico stampo moralistico;<br />
in partico<strong>la</strong>re vi è deplorato l’uso eccessivo di oro e di argento da<br />
parte delle donne, mentre è confermato uno sfarzo maggiore consentito nei<br />
primi due anni di vita matrimoniale; tuttavia anche questa legge è animata<br />
dal<strong>la</strong> consueta severità teorica di difficile messa in pratica. Non a caso il presidente<br />
di Romagna Filippo Sega, quando invia <strong>la</strong> sua lettera di conferma<br />
dei capitoli – recepita in copia negli atti deliberativi –, manifesta <strong>la</strong> chiara<br />
coscienza che un ordinamento troppo «tirato» è destinato soltanto a sollecitare<br />
l’inosservanza: meglio, allora, venire piuttosto a patti con <strong>la</strong> realtà control<strong>la</strong>ndo<strong>la</strong><br />
attraverso apposita registrazione delle vesti esistenti e proporre,<br />
per il resto, un obbligo morale più stretto ed individuale, attraverso il giuramento<br />
di ogni singolo anziano, al controllo dell’osservanza del<strong>la</strong> normativa.<br />
Tutto ciò concorre al quadro di un costante sforzo normativo che non<br />
trova rispecchiamento nel<strong>la</strong> realtà: soltanto nel 1588, quando si torna sull’argomento<br />
sempre dietro manifesto impulso dato dalle gerarchie ecclesiastiche,<br />
per <strong>la</strong> prima volta ci si interroga per trovare il «modum pro ipsius<br />
executione et observatione», cioè per affrontare il vero punto debole di queste<br />
norme ripetutamente approvate e pressoché sempre disattese. Il risultato<br />
è che ancora si delibera perché «approbetur et ratificetur, executionique demandetur»<br />
<strong>la</strong> «reformatio vestitus et aliarum expensarum et, ut dicitur, delle<br />
pompe de anno 1574», sia pure «cum correctione nonnullorum ipsius capitulorum<br />
per reverendum dominum episcopum et magnificos dominos antianos<br />
facta»; mentre rimane aperto il problema di come rendere esecutiva<br />
ed applicabile questa normativa a partire dal<strong>la</strong> stessa individuazione del ma-
520 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
gistrato competente (e in questa “concorrenza” tra gli anziani e il governatore<br />
si legge il problema più generale del rapporto tra élite locale e rappresentanti<br />
papali nel sistema di governo variamente “misto”, almeno nei fatti, di<br />
queste città del papa).<br />
Non resta che osservare come ancora nel 1595 si affermi che «ad presens<br />
omnes in hac civitate» eccedono nelle spese: esagerazione retorica o inefficacia<br />
del<strong>la</strong> normativa? Di fatto – dopo un secolo – ci si ritrova al termine di<br />
un viaggio quasi simbolico su di un percorso circo<strong>la</strong>re, con il ritorno alle<br />
origini del<strong>la</strong> nomina di una commissione di quattro deputati al<strong>la</strong> riforma<br />
dei lussi, uno dei quali è verosimilmente quello stesso Gregorio Zuccolo che<br />
– come cronista e storico del<strong>la</strong> sua città – riferirà notizie su quel tema cui<br />
avrà dedicato partecipazione ed interesse personale.<br />
Nel territorio faentino si sono poi conservate – oltre a quelle faentine –<br />
soltanto altre due redazioni statutarie, per Brisighel<strong>la</strong> e per <strong>la</strong> Val di Lamone<br />
32 e per il castello di Oriolo 33 , entrambe spogliate sistematicamente senza<br />
rinvenire informazioni di argomento suntuario, comprensibilmente peraltro<br />
per statuti di centri tipicamente castel<strong>la</strong>ni e rurali.<br />
Enrico Angiolini<br />
L’elenco delle fonti consultate è il seguente:<br />
* Statuti cittadini: BC FAENZA, Statuta Faventiae.<br />
* Deliberazioni consiliari: AS RA - SEZ. FAENZA, Magistratura, Acta Consilii, 1-20<br />
(1553-1600).<br />
32 ASC BRISIGHELLA, Statuta Brasichel<strong>la</strong>e et Vallis Hamoniae, editi in: G. PIVA, Gli statuti<br />
«Vallis Hamonis»: il territorio di Brisighel<strong>la</strong> all’inizio del XV secolo, tesi di <strong>la</strong>urea, Università<br />
degli Studi di Bologna, Facoltà di Scienze del<strong>la</strong> Formazione, rel. F. BOCCHI, correl. R. DON-<br />
DARINI, a.a. 1995-1996. Su di essi cfr.: M.G. TAVONI, Le comunità del<strong>la</strong> valle del Lamone, in<br />
Studi in onore di Federigo Melis, I, Napoli 1978, pp. 553-567; C. CASANOVA, Persistenze e<br />
trasformazioni nel<strong>la</strong> Val di Lamone. Per una storia di Brisighel<strong>la</strong> nell’età moderna, Imo<strong>la</strong> (BO)<br />
1982; G. PASQUALI, Brisighel<strong>la</strong> (= Val di Lamone) (RA), in Repertorio degli statuti comunali<br />
<strong>emilia</strong>ni e romagnoli... cit., pp. 149-156.<br />
33 AS RA - SEZ. FAENZA, Raccolta di Statuti, nn. 31 e 33, per cui cfr. E. ANGIOLINI,<br />
Oriolo (RA), in Repertorio degli statuti comunali <strong>emilia</strong>ni e romagnoli... cit., pp. 156-159. Su<br />
Oriolo cfr. G. BETTOLI, Il castello di Oriolo (Faenza), Imo<strong>la</strong> (BO) 1965; S. SAVIOTTI, Oriolo.<br />
La storia «minore» di una comunità rurale e del<strong>la</strong> sua torre, Faenza (RA) 1990.
Faenza 521<br />
* Memorialistica: BC FAENZA, ms. 24 - I: G. ZUCCOLO, Memorie del<strong>la</strong> città di<br />
Faenza dall’origine sino al 1608; BC FAENZA, ms. 62: G.M. VALGIMIGLI, Memorie<br />
storiche di Faenza, vol. XV; G. GHINASSI, Considerazioni sopra tre statuti suntuari<br />
inediti del secolo XVI per <strong>la</strong> città di Faenza, «Atti e memorie del<strong>la</strong> Deputazione<br />
di storia patria per le provincie di Romagna», II (1863), pp. 167-177.<br />
* Statuti del territorio: Brisighel<strong>la</strong> e Val di Lamone: ASC BRISIGHELLA, Statuta<br />
Brasichel<strong>la</strong>e et Vallis Hamoniae; Oriolo: AS RA - SEZ. FAENZA, Raccolta di<br />
Statuti, nn. 31 e 33.
INDICE DELLE FONTI<br />
1300 circa<br />
Memorie del<strong>la</strong> città di Faenza<br />
BC FAENZA, ms. 24 - I: G. ZUCCOLO, Memorie del<strong>la</strong> città di Faenza dall’origine sino<br />
al 1608.<br />
Sulle vesti delle donne (c. 161r-v)<br />
1410-1413<br />
Statuti<br />
BC FAENZA, Statuta Faventiae.<br />
Ed.: Statuta Faventiae, a cura di G. ROSSINI, introduzione di G. BALLARDINI,<br />
R.I.S. 2 , XXVII, V, I, pp. 287-289, 344-352.<br />
De sal<strong>la</strong>riis et mercedibus artificum et <strong>la</strong>boratorum civitatis et commitatus<br />
Faventie (Lib. VI, Rub. 42, c. 37r)<br />
De mortis sepeliendis et modificatione sumptuum circa sepulturas eorum;<br />
et quod capel<strong>la</strong>ni teneantur notificare officialibus mortuos in eorum capellis;<br />
et officiales teneantur investigare de commissis, et contrafacientes punire;<br />
que campane pro mortuis possint pulsari; quomodo et qualiter commitatini<br />
circa expensas suorum – et capitu<strong>la</strong>rii eorum – in refferendo contrafacientes<br />
se debeant habere (Lib. IX, Rub. 35, cc. 44r-45v)<br />
1553, febbraio 19<br />
Acta consilii<br />
AS RA - SEZ. FAENZA, Magistratura, Acta Consilii, 1 (1553-1556).<br />
Sugli ornamenti (c. 16v)
524 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
1555, aprile 21<br />
Acta consilii<br />
AS RA - SEZ. FAENZA, Magistratura, Acta Consilii, 1 (1553-1556).<br />
Eletti per moderare le spese superflue (cc. 234v-235r)<br />
1557, aprile 3<br />
Acta consilii<br />
AS RA - SEZ. FAENZA, Magistratura, Acta Consilii, 2 (1556-1557).<br />
Eletti per moderare le spese superflue (cc. 213v-214v)<br />
1557, maggio 12<br />
Acta consilii<br />
AS RA - SEZ. FAENZA, Magistratura, Acta Consilii, 2 (1556-1557).<br />
Lettura in consiglio dei capitoli compi<strong>la</strong>ti dagli eletti per moderare le spese superflue<br />
(c. 227r)<br />
1559, giugno 4<br />
Acta consilii<br />
AS RA - SEZ. FAENZA, Magistratura, Acta Consilii, 3 (1558-1559).<br />
Eletti per moderare le spese superflue (c. 193r-v)<br />
1560, marzo 10<br />
Memorie storiche di Faenza<br />
BC FAENZA, ms. 62: G. M. VALGIMIGLI, Memorie storiche di Faenza, vol. XV.<br />
Riforma <strong>suntuaria</strong> (fasc. 59, pp. 5-9)<br />
1561, aprile 8<br />
Acta consilii<br />
AS RA - SEZ. FAENZA, Magistratura, Acta Consilii, 4 (1559-1562).<br />
Sul listare le vesti (c. 28v)<br />
1574, marzo 12<br />
Reforma, ordine et provigione<br />
Ed.: G. GHINASSI, Considerazioni sopra tre statuti suntuari inediti del secolo XVI per<br />
<strong>la</strong> città di Faenza, «Atti e memorie del<strong>la</strong> Deputazione di storia patria per le provincie<br />
di Romagna», II (1863), pp. 167-177.
Faenza 525<br />
«Reforma, ordine et provigione sopra le pompe, vestire et conviti del<strong>la</strong> città<br />
di Faenza» (pp. 171-177)<br />
1574, marzo 22<br />
Acta consilii<br />
AS RA - SEZ. FAENZA, Magistratura, Acta Consilii, 11 (1573-1575).<br />
Copia litterarum reverendissimi domini presidis (c. 145v)<br />
1588, aprile 7<br />
Acta consilii<br />
AS RA - SEZ. FAENZA, Magistratura, Acta Consilii, 17 (1588-1591).<br />
Eletti per moderare le spese superflue (cc. 32v-33r)<br />
1588, aprile 22<br />
Acta consilii<br />
AS RA - SEZ. FAENZA, Magistratura, Acta Consilii, 17 (1588-1591).<br />
Del<strong>la</strong> reforma delle pompe (c. 36r-v)<br />
1595, febbraio 24<br />
Acta consilii<br />
AS RA - SEZ. FAENZA, Magistratura, Acta Consilii, 19 (1595-1598).<br />
Deputati al<strong>la</strong> riforma delle pompe (c. 12v)<br />
1595, marzo 4<br />
Acta consilii<br />
AS RA - SEZ. FAENZA, Magistratura, Acta Consilii, 19 (1595-1598).<br />
Deputati super reformatione pomparum (c. 15r)<br />
1595, maggio 27<br />
Acta consilii<br />
AS RA - SEZ. FAENZA, Magistratura, Acta Consilii, 19 (1595-1598).<br />
Reformatio pomparum (c. 29r)
FONTI<br />
1300 circa<br />
Memorie del<strong>la</strong> città di Faenza<br />
Sulle vesti delle donne<br />
Del 1300, secondo che è a mia notizia, le donne vestivano in questa foggia. Portavano<br />
in capo un balzo fatto di fi<strong>la</strong> d’oro, a modo di una ghir<strong>la</strong>nda; il collo rimaneva<br />
tutto scoperto, senza alcun ornamento, fin dove cominciava il busto del<strong>la</strong> veste,<br />
<strong>la</strong> quale si cingeva sopra i fianchi con un cinto d’oro massiccio che era adornato<br />
di gemme. La maggior parte portava questo busto d’oro coperto; il restante del<strong>la</strong><br />
veste era di seta pavonazza o cremisina, e le maniche di detta veste erano aperte, e<br />
longhe fin a mezza gamba, e le portavano ordinariamente rovesciate e rivolte sopra<br />
le spalle, come ancora spesso quelle delle camicie, che erano pure aperte, <strong>la</strong>sciando<br />
vedere le braccia ignude, le quali, oltreché ornavano di monili d’oro bellissimi, le<br />
facevano anche artificiosamente bianche e delicate.<br />
1410-1413<br />
Statuti<br />
De sal<strong>la</strong>riis et mercedibus artificum et <strong>la</strong>boratorum civitatis et commitatus<br />
Faventie<br />
Quoniam super mercedibus et sa<strong>la</strong>riis artium et artificum ac <strong>la</strong>boratorum civitatis<br />
Faventie et comittatus eiusdem fuerat per antiqua statuta provisum et ordinatum,<br />
verum quia, iuxta instabiles temporum qualitates actus, mores et salus disponitur,<br />
et plerumque contingit quod non fuerat ante provisum, varietate temporum<br />
succedente et hominum crescente industria, tendat ad noxiam rei publice et singu<strong>la</strong>rium<br />
personarum dicte civitatis; cum moderniores, derelictis antiquis nostrorum<br />
et aliorum artificum, facientibus et utentibus novis sumptibus, sumptuosis metun-
528 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
tur formis; decet igitur, attentis predictis, considerantes quod artifices civitatis Faventie<br />
in eorum <strong>la</strong>boreriis, operibus et formis multum se extendunt immoderatis<br />
solutionibus, super hiis providere, deliberare et supplere pro evidenti utilitate dicti<br />
comunis et hominum civitatis eiusdem, statuimus et ordinamus quod sartores et<br />
alii artifices, manuales et operarii civitatis Faventie eiusque commitatus, fortie et districtus,<br />
teneantur et debeant eorum artem, exercitia, ministeria et operationes publico<br />
exercere quotiens fuerint requisiti, in incidendo et suendo et alia faciendo,<br />
que ad eorum artem et ministerium spectant; nec possint petere vel recipere pro eorum<br />
mercedibus et sa<strong>la</strong>riis pro infrascriptis eorum exercitiis, ministeriis, operis et<br />
operationibus quibuscumque, nisi sa<strong>la</strong>ria infrascripta, pena contrafacienti, pro qualibet<br />
vice, librarum quinque bononinorum. Et quilibet possit accusare, et habeat<br />
medietatem banni; et credatur sacramento accusatori cum uno teste.<br />
De sartorum sa<strong>la</strong>riis: in primis de gabano ad usum mulieris, veluti vel sindonis<br />
panni paonatii vel scar<strong>la</strong>tti de grana, constructo ad modum c<strong>la</strong>midis, non foderato,<br />
solidi XXX; si vero fuerit foderatum aliquo fodere, solidi XL bononinorum; si in partes<br />
anteriores, solidi XXXV. De gabano vero mulieris ad usum, cum goçiis vel panni<br />
grane, solidi XX; si cum fodere, solidi XXX; si veluti vel sindonis vel alterius coloris,<br />
solidi XXX bononinorum. De guarnello vero ad usum mulieris, solidi XII bononinorum.<br />
De c<strong>la</strong>mide nigra ad usum mulieris vidue, X solidi bononinorum. De mantello<br />
ad usum mulieris maritate, non foderato, solidi XV bononinorum; si vero cum<br />
fodere, solidi XX bononinorum. De c<strong>la</strong>mide ad usum hominis, usque ad pedes, solidi<br />
XV bononinorum; si in forma mantiline, solidi X bononinorum. De gabano ad<br />
usum hominis cum goçiis foderato, solidi XV bononinorum. De vestito simplici,<br />
solidi VIII. De iubetto cum maneghettis et col<strong>la</strong>rina magna, solidi XV bononinorum.<br />
De zaclo cuiuscumque panni, solidi XV bononinorum. De zaclo veluti vel sindonis<br />
ad usum hominis, solidi XXV bononinorum. De cotta vero ad crispas ad<br />
usum hominis, foderata, solidi XII bononinorum; si vero non foderata, solidi VIII<br />
bononinorum et non plus. De guarnello ad usum hominis, solidi VI bononinorum.<br />
De vestito cum gaiettis ad usum hominis, foderato, solidi X bononinorum; de non<br />
foderato, solidi VII. De caputeo simplici, solidi II bononinorum; de foderato in totum,<br />
solidi III bononinorum; item de trafugliato ad usum hominis vel mulieris, solidi<br />
IV. De pari vero caligarum ad brachas, solidi III bononinorum. Nec possint retinere<br />
dicti sartores vestes quas inciserint pro suendo ultra X dies, pena V librarum<br />
bononinorum pro qualibet vice qua contrafecerint. Nec possint petere vel recipere<br />
dicti sartores pro vestibus quas inciserint pro suendo vel dicta occasione pro maspillis<br />
factis vel fiendis, pecuniam aliquam; vel dicere vel permittere quod ille vel il<strong>la</strong><br />
cuius fuerit vestis vel eam fecerit incidi vel fieri solvat menghittos, col<strong>la</strong>rium vel<br />
maspillos vel illos faciat fieri; sed ipse sartor ad omnia predicta facienda teneatur<br />
suis sumptibus, <strong>la</strong>boribus et expensis pro mercede suprascripta, referendo singu<strong>la</strong><br />
singulis; filum autem et setam petere et recipere possit, quantum scilicet necesse<br />
fuerit pro suiture sui <strong>la</strong>borerii quorumcumque cuius fuerit, nisi de seta vel filo aliud<br />
fuerit conventum. Item quod nullus sartor forensis, qui venerit ad habitandum de<br />
novo in civitate Faventie, possit dictam artem exercere, si dictus talis non possideat<br />
immobilia in civitate seu commitatu Faventie et habeat valorem L libras bononino-
Faenza 529<br />
rum, vel nisi dictus talis sartor satisdederit primo massario comunis de libris XXV<br />
bononinorum de restituendis vestibus per ipsum construendis, sub pena suprascripta.<br />
Addentes quoque dicte provisioni et statuto quod de sa<strong>la</strong>riis et mercedibus<br />
vestium puerorum, adolescentium et aliorum, et de cuiuscumque vestibus et cuiuscumque<br />
generis et maneriei vel faciei cuiuscumque de quibus supra facta non est<br />
mentio, nec singu<strong>la</strong>riter provisum dictis sartoribus, liceat ipsis sartoribus et eis solvi,<br />
habita consideratione et discretione ad dictas alias solutiones supra limittatas,<br />
singu<strong>la</strong> singulis referendo. Et quotiens orta fuerit contentio aliqua super dictis solutionibus<br />
non limitatis, quod talis contentio debeat terminari arbitrio vicarii domini<br />
potestatis, cum consilio et deliberatione prioris dominorum antianorum tunc temporis<br />
presidentium.<br />
De mortis sepeliendis et modificatione sumptuum circa sepulturas eorum;<br />
et quod capel<strong>la</strong>ni teneantur notificare officialibus mortuos in eorum<br />
capellis; et officiales teneantur investigare de commissis, et contrafacientes<br />
punire; que campane pro mortuis possint pulsari; quomodo et qualiter<br />
commitatini circa expensas suorum – et capitu<strong>la</strong>rii eorum – in refferendo<br />
contrafacientes se debeant habere<br />
Quoniam decet, circa funerum sepulturas, potius vanitatem abicere et animarum<br />
propitiationi cum devocione efficaciter providere, quam circa sumptuosas expensas<br />
tam vestium lugubrium quam aliorum circa eorum funeralia <strong>la</strong>scivire, idcirco,<br />
ne voluntates tam decedentium quam suorum posterorum tantum immoderate<br />
procedant, sed potius materia iactandi sua eis auferatur, hoc presenti statuto in perpetuum<br />
valituro duximus providendum, expensas huiusmodi, secundum quod inferius<br />
continetur, temperando limitantes.<br />
Et quamvis per hactenus edita statuta fuerat super hiis provisum ac tamen non<br />
ita ad plenum, et nihilominus ea statuta, propter diuturnam temporum et morum<br />
varietatem qui quandoque mutantur vel saltem et non melius variantur, venerant in<br />
desuetudinem, quod comperimus evenisse propter tam vanitatem ipsorum defunctorum<br />
sic disponentium, quam suorum posterorum, quam etiam artificum in talibus<br />
mercedes suas expedientium, <strong>la</strong>borantium potius circa commoda propria; nulli<br />
ergo liceat sub penis infrascriptis metas excedere infrascriptas, videlicet: quod cum<br />
mori contigerit aliquem patrem familias de aliqua domo magnatum vel nobilium<br />
dicte civitatis vel comittatus Faventie, vel aliquem militem, vel aliquem clericum in<br />
aliqua dignitate pre<strong>la</strong>ture positum episcopatus, abbatie, prioratus, prepositure vel<br />
canonicatus maioris ecclesie, vel hiis similem vel maiorem, vel aliquem iuris canonici<br />
vel civilis vel utriusque doctorem, vel in ipsis vel altero ipsorum licentiatum,<br />
vel in eis vel altero ipsorum peritum, dummodo studuerit in aliquo studio generali<br />
per quinque annos vel ultra, vel phisice doctorem vel in ipsa licentiatum, quod<br />
tunc uxor talis defuncti, si uxorem habuerit, alias una alia mulier tantum de qua ipse<br />
defunctus ordinaverit – ac si non ordinaverit, ea quam ellegerit is ad quem ea res
530 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
pertinebit – liceat indui duabus tantum vestibus competentibus, dummodo brachium<br />
talium vestium non excedat valorem XL solidorum bononinorum.<br />
Et hoc si ex tali defuncto non remanserint filii, filie vel nepotes ex filio in eadem<br />
familia cum defuncto existentes; quo casu, hoc est si remanserint, tunc talis uxor<br />
defuncti vestiri possit una veste tantum; et similiter indui possint omnes filie et<br />
neptes que tunc habitaverint in eadem domo et familia cum defuncto, si de predictis<br />
habuerit tempore sui obitus; et brachium panni talium vestium non excedat nec<br />
excedere possit vel debeat XL solidos bononinorum.<br />
Si vero ex tali defuncto remanserint filie vel neptes maritate, vel alias extra familiam<br />
talis defuncti commorantes, tunc liceat eis indui ad voluntatem sui patris familias,<br />
dummodo non induatur substantia vel expensis hereditatis talis defuncti.<br />
Si vero ex tali defuncto non remanserint filie nec neptes ex filio in eadem familia<br />
et domo commorantes tempore mortis talis defuncti, tunc liceat filiabus et neptibus<br />
eius extra domum et familiam ipsius defuncti maritatis vel habitantibus, indui<br />
expensis eius et de bonis hereditatis dicti talis defuncti, secundum quod ipse defunctus<br />
vel is ad quem ea res pertinebit disposuerint, dummodo meta suprascripta<br />
non excedatur. Et si ex tali defuncto remanserint filii vel nepotes cum filiabus vel<br />
nepotibus ipsius et eiusdem familie defuncti, tunc omnes vestiri possint; et ipsis filiis<br />
et nepotibus deficientibus, unus tantum alius quem disposuerit talis defuncti; et<br />
ubi non disposuerit, quem voluerit is ad quem ea res pertinebit indui possit, expensis<br />
hereditatis talis defuncti; nec possit vel debeat brachium panni talium vestium<br />
excedere pretium solidorum bononinorum XXXV.<br />
Et si contrafactum fuerit in predictis, vel aliquo predictorum, qui contrafecerit<br />
puniatur de facto pena XXV librarum bononinorum; et sartor vel satrix et seu quicumque<br />
alius vel alia, qui vel que tales vestes prohibitas inciserit, suerit vel fecerit,<br />
puniatur de facto pena centum solidorum bononinorum.<br />
Et ad talis defuncti sepulturam non liceat vocari nec haberi ultra quam tres ordines<br />
religiosorum, de quibus scilicet ipse defunctus disposuerit, in destinguendo<br />
ordinem utrum fuerit de mendicantibus, monasteriis vel monasticis vel canonicis<br />
secu<strong>la</strong>ribus vel regu<strong>la</strong>ribus vel alio quovis nomine vel ordine censeatur; et ubi non<br />
disposuerit, quos maluerit is ad quem ea res pertinebit; et ultra possit habere conventus<br />
presbiterorum civitatis Faventie. Et si plures vocati fuerint vel habiti, aut<br />
contingerit quoquo modo plures religiosos vel cuiuscumque conditionis, gradus<br />
clericos vel interesse in actu exequiali tali sepulture defuncti, tunc heres talis defuncti,<br />
seu is ad quem ea res pertinebit, et quicumque ductor et solicitator talium,<br />
puniatur de facto pena X solidorum bononinorum pro quolibet religioso, presbitero<br />
seu clerico, qui tali sepulture in actu funereo interfuerit ultra ordines et conventum<br />
presbiterorum predictos.<br />
Item quod nulli liceat dare alicui pre<strong>la</strong>to, fratri, religioso, sacerdoti vel clerico<br />
secu<strong>la</strong>ri, ad sepulturam seu ad exequias talis defuncti venienti vel interessenti occasione<br />
talis sepulture, aliquam ceram vel aliquid aliud, nisi ut infra sequitur, scilicet:<br />
duas cande<strong>la</strong>s in manu cuiuslibet sacerdotis, religiosi seu clerici secu<strong>la</strong>ris cuiuscumque<br />
status, gradus vel conditionis existat, quarum XII candele ex eis constituant<br />
unam libram, vel IV cande<strong>la</strong>s ex quibus XXIV constituant unam libram; salvo quod
Faenza 531<br />
dari possit rectori parochialis ecclesie talis defuncti unus duplirolus accensus in manu<br />
– ponderis usque ad unam libram cere tantum – ultra cande<strong>la</strong>s predictas; et cuilibet<br />
primicerio conventus presbiterorum unus duplirolus usque ad mediam libram,<br />
ultra cande<strong>la</strong>s predictas; et illi qui animam talis defuncti commendaverit, si<br />
fuerit in aliqua dignitate vel pre<strong>la</strong>tura, abatie, prioratus, prepositure vel canonicatus<br />
constitutus, unum duplerium ponderis usque ad duas libras cere tantum.<br />
Si vero tali sepulture interfuerit aliquis de pre<strong>la</strong>tis predictis qui non commendaverit<br />
animam, tunc ei dari possit, ultra cande<strong>la</strong>s predictas, in manu unum duplerium<br />
accensum unius libre cere cum dimidia tantum; et cuilibet priori et cuiuslibet<br />
loci vel monasterii religiosorum, tali sepulture interessenti, unum duplerium unius<br />
libre cere tantum vel ab inde infra; et lectori cuiuslibet loci seu monasterii religiosorum,<br />
tali sepulture interessenti, unus duplirolus medie libre cere vel ab inde infra,<br />
ultra cande<strong>la</strong>s predictas; possit tamen duplicari in pondere duplerium; illi qui non<br />
habuerit duplerium detur sibi unum duplerium, ultra cande<strong>la</strong>s limitatas, tanti ponderis<br />
quantum datum fuerit uni ex prioribus religiosorum; et semper possit sibi trasmitti<br />
de domo defuncti; item pro sacristia loci seu monasterii, ubi talis defunctus<br />
debeat sepeliri, una libra cande<strong>la</strong>rum cere tantum.<br />
Item non liceat haberi nec poni circa barram, nec alibi pro tali funeratione defuncti,<br />
aliquod luminare, nisi VIII cilostros ad plus, ponderis medie libre cere pro<br />
quolibet. Item dari possint pulsanti campanam ecclesie parochialis IV candele ad<br />
plus, de hiis quarum XXIV consituunt libram. Et pulsanti campanam loci ubi contigerit<br />
sepeliri, duplum earum que dabuntur pulsanti campanam parochialis ecclesie,<br />
II candele de predictis tantum; et totidem cuilibet alteri deferenti crucem alicuius<br />
loci vel ecclesie ad sepulturam defuncti; item tenenti turribulum ab incenso, II cande<strong>la</strong>s<br />
de constituentibus libram XXIV ex eis; item tenenti calcedrellum vel spargulum<br />
ab aqua sancta, II alias cande<strong>la</strong>s de predictis; item illis qui portabunt defunctum<br />
ad sepulturam, VI cande<strong>la</strong>s pro quolibet ipsorum, de hiis quarum XXIV constituunt<br />
unam libram.<br />
Si vero defunctus fuerit alicuius status, gradus vel preminentie, vel de tanta tali<br />
domo quod eius tumu<strong>la</strong>tio exigat fieri cum banderiis, equis et similibus, si ipse defunctus<br />
sic disposuerit eam fieri, vel is ad quem ea res pertinebit, tunc deputentur<br />
pro superstitibus duo boni cives et discreti per antianos, qui habeant expensas tumu<strong>la</strong>tionis<br />
talis defuncti in omnibus et per omnia honorifice ordinare, et secundum<br />
quod il<strong>la</strong>m ordinaverant, procedant, et mandetur executioni per eum ad<br />
quem ea res pertinebit; nec possit tunc eo casu excedi vel minui quod fuerit ordinatum<br />
per predictos superstites, pena contrafacienti XXV librarum bononinorum.<br />
Si vero defunctus fuerit iurisperitus tantum qui studuerit minus V annis vel alibi<br />
quam ubi vigeat studium generale, advocatus vel procurator alias sine gradu, qui artem<br />
publice exerceat vel exercuerit temporibus retroactis, vel fuerit doctor vel licentiatus<br />
vel alias in cirorgia scientificus et praticus, qui artem publice exerceat vel<br />
exercuerit temporibus retroactis, ut potissime in civitate Faventie, vel fuerit rethoricus,<br />
qui artem exerceat vel exercuerit, vel qui fuerit alius de eadem progenie, domo<br />
et familia tempore sui ortus cum aliquo ex prenominatis supra in primo membro<br />
huius statuti, vel alias fuerit civis notabilis vel de aliqua notabili et antiqua domo,
532 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
vel fuerit clericus inferior gradu a prenominatis clericis in primo membro constitutus,<br />
dummodo honeste vixerit, tunc pro obitu talis defuncti seu eius occasione, liceat<br />
indui eius uxor et filie et neptes, que fuerint in domo et familia cum defuncto<br />
tempore sui obitus, unica veste tantum, cuius vestis panni brachium non possit excedere<br />
precium XL solidorum bononinorum; et ex filiis, nepotibus vel descendentibus<br />
talis defuncti vestiri possit unus tantum et unica vesta tantum, cuius brachium<br />
non debeat transcendere pretium XXXV solidorum bononinorum; filiis vero et descendentibus<br />
deficientibus, vestiri possit pro tali obitu unus ex propinquis agnatis<br />
ipsius defuncti, ad voluntatem eius ad quem ea res pertinebit; cuius vestis brachium<br />
non possit transcendere pretium XXXV solidorum bononinorum. Ad cuius defuncti<br />
sepulcrum non liceat requiri nec haberi quoquo modo in actu exequiali, ultra conventum<br />
presbiterorum civitatis Faventie et duos ex ordinibus seu conventibus seu<br />
capitulis, seu quovis alio nomine religiosorum seu clericorum nuncupetur, cuiuscumque<br />
loci, monasterii vel ecclesie fuerint, nul<strong>la</strong> facta distintione in nomine.<br />
Si vero is ad quem ea res pertinebit voluerit potius, loco conventus presbiterorum,<br />
ad talis defuncti sepulturam unum alium ex conventibus seu ordinibus religiosorum<br />
possit illum conducere et conduci facere, dimisso conventu presbiterorum,<br />
retenta tamen congregatione parochialis ecclesie talis defuncti.<br />
Nec liceat alicui dare, nec dari facere alicui clerico cuiuscumque dignitatis, status<br />
vel ordinis existat, interessenti tali sepulture talis defuncti, ceram aliquam, vel<br />
loco cere pecuniam vel aliquid aliud quomodocumque, ultra quam id quod infra<br />
sequitur, videlicet: in manu cuiuscumque religiosi vel clerici interessentis II cande<strong>la</strong>s<br />
vel IV quantitatis, modo et forma supradictis in primo membro huius statuti limitate;<br />
et ultra dictas cande<strong>la</strong>s cuilibet abbati, priori et aliis, quibus debet vel potest dari<br />
aliquod duplerium vel dupleriolum per formam primi membri huius statuti, dupleris<br />
et duplerioli possint dari eis, et poni cilostros in locis debitis, pro dimidia scilicet<br />
quantitate ponderis eius quo supra dictum est in primo membro, referendo singu<strong>la</strong><br />
singulis in quolibet casuum predictorum. Et quicumque contrafecerit vel neglexerit<br />
predicta observare vel observari facere in quolibet suo casu, incidat in penam terminatam<br />
in simili casu in primo membro huius presentis statuti.<br />
Si vero defunctus fuerit de aliis civibus quam de supra nominatis vel comprehensis<br />
in membris supradictis, dummodo fuerit artifex alicuius artis, tunc eius uxor<br />
et unus ex filiis vel nepotibus descendentibus tantum indui possit una veste tantum,<br />
cuius panni brachium non possit transcendere valorem solidorum XXXV bononinorum.<br />
Si vero nec uxor nec filius nec nepos remanserit ex tali defuncto, tunc<br />
unus ex agnatis talis defuncti, quem ipse defunctus ordinaverit, vel is ad quem ea<br />
res pertinebit, possit vestiri una veste tantum, cuius panni brachium non transcendat<br />
valorem XXV solidorum bononinorum. Ad cuius defuncti sepulturam liceat vocari<br />
et habere solummodo conventum presbiterorum civitatis Faventie vel, loco<br />
conventus, unum ex conventibus religiosorum supra nominatorum, quem scilicet<br />
ipse defunctus ordinaverit, vel is ad quem ea res pertinebit maluerit, et congregationem<br />
parochialis ecclesie talis defuncti si voluerit; alias sibi sufficiat rector parochialis<br />
cum uno sotio, et dicto conventu religiosorum; quibus quidem presbiteris et clericis<br />
nec alicui ipsorum liceat dari vel erogari ceram aliquam vel aliquid aliud pro
Faenza 533<br />
tali funeratione, vel eius occasione, nisi modo et quantum supra dictum est in proximo<br />
precedenti membro.<br />
Si vero defunctus fuerit cuiuscumque alterius inferioris condictionis, tunc uxor<br />
eius indui possit una cotta vel uno gabbano tantum, secundum quod ordinaverit<br />
defunctus, alias prout maluerit is ad quem ea res pertinebit, dummodo brachium<br />
panni talis vestis non transcendat pretium solidorum XXV bononinorum; filii vero<br />
et nepotes talis defuncti possint se induere caputeos lugubres tantum et, filiis et nepotibus<br />
deficientibus, fratres; et, fratribus deficientibus, usque ad duos de agnatis;<br />
et, ipsis deficientibus, de cognatis ipsius defuncti; cuius panni brachium non transcendat<br />
pretium XXX solidorum bononinorum. Ad cuius funerationem et sepulturam<br />
non liceat haberi nisi unam congregationem ex congregationibus conventus<br />
presbiterorum civitatis Faventie.<br />
Salvo quod si talis defunctus ordinaverit sepeliri ad aliquem locum religiosorum,<br />
vel ad aliquam aliam ecclesiam quam de ecclesiis dicti convenctus presbiterorum,<br />
vel ubi non ordinaverit, is ad quem ea res pertinebit, corpus talis defuncti sepeliri<br />
allibi quam ad aliquam ex ecclesiis dicti conventus presbiterorum, tunc liceat<br />
haberi ad sepulturam talis defuncti religionem et seu ordinem monasterii, loci seu<br />
ecclesie illius ubi sepelliri debet, et rectorem ecclesie parochialis, cum uno alio rectore<br />
ex dictis ecclesiis conventus presbiterorum; quibus, et cuilibet ipsorum, liceat<br />
et possint dari et errogari in manibus eorum candele et duplerii seu dupliroli, distinguendo<br />
ordines et gradus ac dignitates ipsorum in distributione talis cere, prout<br />
et sicut dictum est in secundo proxime precedenti membro huius statuti. Non tamen<br />
intelligimus nec intelligi volumus per predicta esse derogatum nec derogari<br />
posse quin ad sepulturam cuiuscumque sui defuncti, cuiuscumque conditionis existat,<br />
habeat et habere possit, et ei liceat libere et impune etiam in actu exequiali, societatem<br />
il<strong>la</strong>m batutorum de qua erat talis defunctus tempore sue vite et mortis, et<br />
etiam fratres de penitentia, si defunctus de tali ordine fuerit.<br />
Quod non liceat tenere dupleria accensa ad hostium defuncti<br />
Item quod nulli liceat, tempore tumu<strong>la</strong>tionis alicuius defuncti, ante vel post ipsam<br />
tumu<strong>la</strong>tionem, occasione talis tumu<strong>la</strong>tionis, habere vel tenere seu teneri facere ad hostium<br />
talis defuncti, seu domus in qua fuerit corpus talis defuncti tumu<strong>la</strong>ndi, aliquod<br />
duplerium accensum; et qui contrafecerit, seu id ad quem ea res pertinebit, ipso facto<br />
cadat in penam XX solidorum bononinorum pro quolibet duplerio; et nihilominus removere<br />
teneatur et extinguere quicumque illud sive il<strong>la</strong> teneret, sub dicta pena.<br />
Quod speciarii teneantur observare metam in distributione cere, et teneantur<br />
habere hoc capitulum in suis statutis<br />
Item quod nullus speciarius, vel altera persona, vocato vel habenti facere expensam<br />
aliquam cere alicuius defuncti, audeat vel presummat aliquam quantitatem candel<strong>la</strong>rum,<br />
dupleriorum vel dupleriolorum cere, pecuniam vel aliquid aliud loco cere,<br />
errogare, dare vel distribuere, vel dari, errogari vel distribui facere per se vel alium,<br />
alicui venienti vel interessenti in actu exequiali alicuius defuncti, vel alicui alteri pro<br />
talibus recipienti, vel alias quomodocumque, nisi in quantitate et modo et forma su-
534 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
pradictis, sub pena centum solidorum bononinorum pro qualibet vice qua contrafecerit,<br />
exigenda ab ipso de facto sine aliqua solemnitate; et quilibet possit accusare et<br />
denuntiare contrafacientes, et ei cum sacramento credatur, et habeat medietatem pene<br />
predictorum. Et nihilominus dictus spetiarius non possit nec ei liceat aliquid petere,<br />
exigere vel habere de aliqua cera, vel aliquo alio quod loco cere dederit, solverit,<br />
errogaverit vel distribuerit alicui vel aliquibus, seu inter aliquod pro funeratione alicuius<br />
defuncti, aliter quam modis, forma et quantitate supradictis et distinctis supra;<br />
sed potius, si exigerit, receperit vel habuerit, in totum et omni modo restituere teneatur<br />
et compel<strong>la</strong>tur de facto illi a quo habuerit, perceperit vel exegerit pro dimidia,<br />
et alia dimidia massario comunis Faventie pro dicto comuni recipienti; pro qua<br />
integrali pena officialis, qui exegerit, habeat solidos IV pro libra, sicut de aliis. Et ne<br />
speciarii, vel alii habentes facere expensam cere funeralis defunctorum, valeant predicta<br />
ad ignorantiam pretendere, teneantur et debeant ipsi spetiarii habere hoc capitulum<br />
huius statuti in suis statutis et matricu<strong>la</strong> seriose registratum; et saltem omni<br />
semestri in sua congregatione et concione legi facere publice et alta voce vulgari sermone,<br />
ita quod omnes possint bene intelligere, sub pena centum solidorum bononinorum<br />
si contrafecerint vel neglexerint in aliquo, eis de facto auferenda et applicanda,<br />
ut supra et in aliis capitulis huius statuti continetur de aliis penis.<br />
Que campane pro signo tumu<strong>la</strong>tionis possint pulsari et quomodo<br />
Et quod nemini liceat, possit vel debeat aliquis, pro obitu alicuius defuncti vel<br />
eius occasione vel signo eius tumu<strong>la</strong>tionis, preter quam pro signo tumu<strong>la</strong>tionis comprehensorum<br />
supra in primo vel in secundo membro presentis statutis, matrum et<br />
uxorum ipsorum, pulsari facere aliquam aliam campanam quam campanam parochialis<br />
ecclesie talis defuncti et campanam loci, monasterii et seu ecclesie ubi seu apud<br />
quam sepelliri debebit talis defunctus, pena cuilibet contrafacienti XL solidorum bononinorum.<br />
Pro obitu vero, seu signo tumu<strong>la</strong>tionis superius comprehensorum in primo<br />
et in secundo membro, possit pulsari facere etiam campanam cathedralis ecclesie<br />
bis vel ter, secundum quod defunctum erit masculus vel femina, salvo quod nulli liceat<br />
facere pulsari dictam campanam cathedralis ecclesie tempore pestis, sub pena<br />
centum solidorum bononinorum. Et intelligatur tempore pestis, hoc casu, quotienscumque<br />
duo vel plures fuerunt mortui de signo pestilentiali in civitate Faventie vel<br />
burgis, vel fama <strong>la</strong>boret pestem inchoasse in civitate Faventie vel eius burgis, quo casu<br />
non liceat dictam campanam facere pulsari pro signo alicuius defuncti, nisi illud de<br />
expressa et speciali licentia habuerit a domino capitaneo huius civitatis.<br />
Que meta sit observanda pro obitu et tumu<strong>la</strong>tione mulierum<br />
Item quod pro obitu et funeratione alicuius mulieris non liceat excedi in aliquo<br />
expensas vel metam limitatam in et pro expensis sepulture marium contentorum<br />
supra in secundo membro huius statuti; ita tamen quod pro tali obitu mulieris, nemini<br />
mari vel femine liceat se induere vel permitti quod induatur, nisi ipsa defuncta<br />
tempore sui obbitus careat viro; quo casu, si ipsa fuerit uxor vel filia alicuius de<br />
comprehensis supra in secundo membro, una tantum ex filiabus feminis vel ex neptibus<br />
suis liceat indui et unica veste tantum, cuius panni brachium non debeat ex-
Faenza 535<br />
cedere precium solidorum XXXV bononinorum. Et quicumque contrafecerit vel neglexerit,<br />
puniatur penis et modis supra contentis, referendo singu<strong>la</strong> singulis.<br />
Quod nullus faciat ponere ad vestem defuncti aliquam foderam qua ipse iuvenis<br />
non fuerit usus portare, exceptis infantibus<br />
Item quod nullus audeat vel presummat ponere vel poni facere ad vestes vel caputeum<br />
alicuius sindonem vel taffetatam, vel aliquid aliud hornamentum de seta vel syrico<br />
vel varo, que iuvenis non fuerit ad vestes suas consuetus portare; et qui contrafecerit<br />
puniatur de facto pena centum solidorum bononinorum pro qualibet vice; et sartor vel<br />
sartrix qui vel que predicta posuerit ad vestem, puniatur de facto pena XL solidorum<br />
bononinorum, nisi fuerit infans vel talis etatis cui non celebretur officium funerale.<br />
De modo tenendo circa gratiarum actiones, et quod omnes debeant recedere,<br />
exceptis quibusdam<br />
Item quod, reversis hominibus et personis ab ecclesia sepulture ad domum defuncti,<br />
nullus se ponat ad sedendum, sed immediate unus eorum regracietur eis,<br />
parte propinquorum ipsius defuncti, dicendo deinde omnibus: «quod recedant<br />
cum Domino»; salvo quod pro obitu cuiuscumque ex comprehensis supra in primo<br />
vel secundo membro, liceat fieri facere, ipsis hominibus reversis a sepultura defunti,<br />
aliquem brevem sermonem per aliquem religiosum vel aliquem probum virum, qui<br />
similiter, facto sermone, regracietur omnibus dicendo: «quod recedant cum Domino».<br />
Et quod tunc omnes recedere debeant inde; et nemo remanere debeat ad domum<br />
defuncti, salvo quod cum illis qui comprehenduntur in primo et secundo<br />
membro huius statuti possint remanere, et cum illis qui voluerint accedere pro eorum<br />
assotiatione, usque ad VI tantum de proximioribus tantum attinentibus, domesticis<br />
vel vicinis ipsorum qui remanserint ex defuncto, qui etiam possint remanere,<br />
stare vel redire ad commedendum cum illis in domo defuncti vel alias ubi eis<br />
p<strong>la</strong>cuerit; mulieribus autem non liceat sermonem aliquem fieri facere, sed solum<br />
una [ex] existentibus, parte remanentium ex defuncto, rengratietur omnibus, dicendo:<br />
«quod omnes recedant in nomine Domini».<br />
Et quod tunc omnes recedere teneantur, exceptis quod ad domum defuncti ex<br />
comprehensis in primo vel secundo membro huius statuti possint remanere etiam<br />
ad ibi commedendum usque ad IV de proximioribus attinentibus vel vicinis; ad domum<br />
autem defuncti ex comprehensis supra in aliis membris, solum remanere possint<br />
due mulieres. Et si contrafactum fuerit, puniantur remanentes ex defuncto, scilicet<br />
ex domo defuncti; seu ille ad quem ea res pertinebit incidat in penam solidorum<br />
X bononinorum; et qui remanserint contra formam presentis membri seu capituli,<br />
incidat in penam solidorum X bononinorum. A predictis autem excipimus servitores<br />
et ministrantes, tam mares quam feminas, et pro servitoribus et ministralibus<br />
remanentibus, qui libere et impune remanere possint tam ad serviendum quam<br />
ad commedendum in domo defuncti, vel ubi commederent remanentes ex defuncto;<br />
et similiter excipimus omnes forenses venientes ad domum defuncti pro eius<br />
obitu; et intelligantur etiam forenses, hoc casu, illi et ille et de comittatu Faventie,<br />
quibus liceat stare et morari libere et commedere ad domum defuncti; non tamen
536 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
pernoctare possint nisi per unam noctem; et si contrafactum fuerit, puniantur ipsi<br />
et receptantes penis supradictis.<br />
Qualiter se debeant habere capel<strong>la</strong>ni circa notificationes; et qualiter potestas et<br />
officialis circa investigationes et punitiones; et qualiter massarius circa introitus<br />
condemnationum; que portio ipsarum cuicumque debeatur<br />
Item quod quotienscumque aliquis decesserit in civitate Faventie vel eius burgis,<br />
capel<strong>la</strong>nus capelle illius in qua fuerit defunctus teneatur et debeat notificare potestati,<br />
vel eius officiali super extraordinariis, talem esse defunctum in dicta sua capel<strong>la</strong>,<br />
dando sibi in scriptis, hora competenti antequam sepeliatur, nomen et pronomen et<br />
cognomen talis defuncti, et cuius conditionis fuerit, et ubi sepeliri debet, et qua hora,<br />
sub pena centum solidorum bononinorum pro qualibet vice qua contrafecerit vel<br />
neglexerit, si defunctus fuerit etatis qua debuerit sibi celebrari officium ad sepulturam<br />
suam et celebratum fuerit. Et quod potestas teneatur et debeat transmittere<br />
suum officialem deputatum super extraordinariis, vel alium ex officialibus suis ubi<br />
extraordinarius officialis foret impeditus, ad domum talis defuncti et ad ecclesiam<br />
ubi debeat sepelliri antequam sepelliatur, ad perscrutandum et investigandum ne<br />
contra fiat in predictis, vel predicta negligantur observari que supra in hoc statuto<br />
continentur, etiam ponderando ceram portatam per speciarium pro expensa talis defuncti;<br />
et quos reperiverit culpabiles de supradictis vel aliquo predictorum, eos puniat<br />
et punire debeat de facto penis supradictis in casibus suis, et penas huiusmodi<br />
solvi facere massario comunis Faventie pro dicto comuni recipienti; et ipsas ad introytus<br />
dicti comunis in libro introytuum dicti comunis poni facere, ponendo quantum,<br />
a quo et qua de causa; de quibus dictus massarius solvere teneatur et debeat<br />
dicto officiali, de omni eo quod intrare fecerit in comune dictis de causis vel aliqua<br />
ipsarum, solidos IV bononinorum pro qualibet libra; quorum duo solidi sint et esse<br />
debeant potestatis, et alii duo dicti officialis; de quibus etiam introytibus massarius<br />
teneatur reddere rationem suo loco et tempore et quotienscumque fuerit requisitus<br />
per consilium vel per antianos, vel per ratiocinarios comunis vel superstites deputatos;<br />
et si repertus fuerit defraudasse comune in aliquo, puniatur de XXV libris bononinorum<br />
et removatur ab officio; cuius pene medietas sit comunis, et alia eius seu<br />
eorum qui talem fraudem vel deceptionem reperierint et detegerint.<br />
Quod potestas et officialis teneatur facere vocari capel<strong>la</strong>nos et capitu<strong>la</strong>rios et eos<br />
instruere de agendis<br />
Item teneantur et debeant dicti potestas et officialis in introytu sui regiminis facere<br />
banniri per civitatem et burgos in omnibus locis consuetis per precones comunis<br />
Faventie capel<strong>la</strong>nos capel<strong>la</strong>rum dicte civitatis et burgorum et omnes capitu<strong>la</strong>rios<br />
sco<strong>la</strong>rum comitatus Faventie, et illos habere et instruere et admonere de omnibus<br />
contentis in hoc statuto, et quid habent agere ipsi capel<strong>la</strong>ni in predictis, et a quibus<br />
se debent abstinere illi de capellis suis tempore obitus defunctorum suorum; et quod<br />
debeant admonere eos et eis notificare predicta, ut a vetitis predictis possint et se debeant<br />
abstinere, alias inciderent in penis statuti etc., legendo etiam eisdem capitu<strong>la</strong>riis<br />
hoc presens statutum de verbo ad verbum; et mandare dictis capel<strong>la</strong>nis quod
Faenza 537<br />
predicta exequantur, ex parte dicti potestatis, incontinenti sine mora; et sic adimplere<br />
teneantur dicti capel<strong>la</strong>ni et capitu<strong>la</strong>rii, pena et banno dicto potestati librarum XXV<br />
bononinorum, et dicto eius officiali centum solidorum bononinorum pro qualibet<br />
vice qua contrafecerint vel neglexerint predicta, quam incurrant ipso facto, applicanda<br />
comuni Faventie; et pena cuilibet dictorum capel<strong>la</strong>norum et capitu<strong>la</strong>riorum, qui<br />
contrafecerint vel neglexerint predicta exequi et observare, centum solidorum bononinorum,<br />
de facto auferenda eis et applicanda comuni Faventie ut supra.<br />
Quis modus servandus sit circa sepulturas commitatinorum; et que et qualis et<br />
quanta expensa fieri possit<br />
Item commitatinorum expensas temperantes statuimus et ordinamus quod, pro obitu<br />
alicuius comitatini, non liceat vocari nec haberi ultra VI sacerdotes seu clericos in actu<br />
exequiali talis defuncti; IV cande<strong>la</strong>s de cera quarum XXIV constituunt libram, et solidum<br />
unum bononinorum in pecunia, si et fuerit propinquus domi defuncti per unum miliare;<br />
si autem excesserit miliare, tunc dictas cande<strong>la</strong>s IV et solidos duos bononinorum.<br />
Et si fuerit archipresbiter alicuius plebis, tunc ei dari possint solidos III bononinorum;<br />
rectori vero ecclesie parochialis dari possint, ultra IV cande<strong>la</strong>s, solidos duos<br />
bononinorum, item unus duplirolus ponderis usque ad mediam libram cere; item<br />
pro tenenti turribulum et aquam sanctam, duas cande<strong>la</strong>s de predictis; item ei qui<br />
commendaverit animam defuncti, ultra id quod ei dari supra limitatum est, dari<br />
possit unus duplirolus ponderis usque ad mediam libram cere tantum; pena cuilibet<br />
contrafacienti centum solidorum bononinorum.<br />
Item quod nulli liceat convitare vel convitari facere, pro obitu alicuius defuncti<br />
commitatini vel qui habitet in commitatu Faventie, aliquem de extra dictum comitatum,<br />
nisi fuerit agnatus talis defuncti, vel eius qui ex defuncto remanserit intra<br />
quartum gradum, vel nisi habitaverit prope domum dicti defuncti per unum miliare<br />
vel citra; pena et banno cuilibet contrafacienti X solidorum bononinorum pro quolibet<br />
invitato et venienti ad sepulturam talis defuncti; item quod nullus possit dare<br />
nec dari facere carnes vel pisces alicuius speciei vel maneriei ad commedendum ad<br />
domum alicuius defuncti comitatini pro obitu et occasione obitus alicuius defuncti,<br />
sub pena X librarum bononinorum pro qualibet vice qua contrafactum fuerit.<br />
Item quod, reversis hominibus et personis ab ecclesia ad domum defuncti, omnes<br />
habentes summere commestionem, summant immediate; qua sumpta, immediate<br />
recedant, sub pena X solidorum bononinorum pro quolibet qui ibi remanserit<br />
per plus quam per horam. Et idem intelligatur de mulieribus, salvo quod remanere<br />
possint impune usque ad VI homines et IV mulieres pro societate propinquorum<br />
defuncti, de proximioribus domesticis vel vicinis defuncti vel remanentium ex eo.<br />
Quomodo capitu<strong>la</strong>rii se debeant habere tam circa monitiones quam circa investigationes<br />
et re<strong>la</strong>tiones et denuntiationes contrafacientium<br />
Item quod quotienscumque contingerit mori aliquem in aliqua sco<strong>la</strong> comitatus<br />
Faventie, quod capitu<strong>la</strong>rius illius scole teneatur et debeat ire vel mittere aliquem<br />
sufficientem virum ad domum illius defuncti, et etiam ire ad ecclesiam tempore sepulture<br />
ipsius defuncti, et redire et assistere, cum discumbentibus ad domum ipsius
538 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
defuncti, si contrafactum fuerit in predictis contentis in proxime precedenti capitulo,<br />
referendo potestati infra tertiam diem proxime sequentem, sub pena centum solidorum<br />
bononinorum, nisi talis defunctus fuerit infans vel proximus pubertati, in<br />
quo casu ad predicta minime teneatur.<br />
Item quod presumptio iuris et de iure sit quod in predictis fieri fecerit heres defuncti<br />
vel maior illius domus unde portatum fuerit corpus defuncti, nisi fuerit proximus<br />
pubertati vel ab inde infra; et quod secus nec etas aliquem excuset in predictis.<br />
Item quod si comitatinus aliquis decederet in civitate, servetur circa eius sepulturam<br />
et expensas secundum quod superius continetur in membro huius statuti ubi<br />
fit mentio de hominibus civibus inferioris gradus, in omnibus et per omnia.<br />
1553, febbraio 19<br />
Acta consilii<br />
Sugli ornamenti<br />
Coram quibus ut supra congregatis per excellentissimum dominum Sigismondum<br />
Bonacursium priorem, propositum fuit de capitulis et moderationibus factis<br />
et compi<strong>la</strong>tis per deputatos a generali consilio circa ornamenta virorum et mulierum<br />
civitatis, comitatus et districtus civitatis Faventie, que capitu<strong>la</strong> et ordinationes<br />
fuerunt lecte in supradicto consilio, quorum tenor et copia extat in filza, ut quisquis<br />
super eis dicat suam sententiam; et habito collegio supra, inde diversimode<br />
fuit aringatum et maxime per primarios dicti consilii, et propterea positum fuit<br />
partitum infrascritti tenoris, videlicet: quibus vero et p<strong>la</strong>cet quod quodlibet caput<br />
reformationis lecte de per se ponatur ad partitum pro habenda mente dicti consilii<br />
super quocumque capite, et ea que expediri non potuerint expediantur in alio consilio,<br />
dent fabam albam; et qui nollunt dent nigram. Et datum partitum fuit probatum<br />
per fabas albas numero 41, nigras 32, et ita publicatum. Et super inde nil ultra<br />
fuit processum propter difficultatem eiusdem materie; et licet ego dicam quod talis<br />
reformatio sit in filza, postea fuit a me ab<strong>la</strong>ta per dominum priorem, et propterea<br />
penes me non est reperta.<br />
1555, aprile 21<br />
Acta consilii<br />
Eletti per moderare le spese superflue<br />
Coram quibus ut supra solenniter et in legitimo numero congregatis, per reverendum<br />
patrem predicatorem ordinis sancti Dominici concionatum fuit ut fiat provisio<br />
super inhonestatibus hebreorum, tam contra usuram quam mores, necnon super<br />
moderatione vestium hominum et mulierum civitatis et comitatus Faventie, ad
Faenza 539<br />
honorem omnipotentis Dei et utilitatem dicte civitatis. Dominus prior antianorum<br />
hortatus est omnes ut deveniant ad optimam super premissis provisionem, cum necesse<br />
sit limitare et moderare ornatus inmoderatos et excessivos quibus istis temporibus<br />
in civitate Faventie et eius comitatu utuntur mulieres et homines cum maximo<br />
dispendio dicte civitatis et civium eiusdem; et propterea huiusmodi ornamenta<br />
limitanda fore. Super qua propositione facta ampliter per omnes arrengatum extitit,<br />
quorum omnium sententia et arrenga in unum tendebat quod omnino opportuna<br />
fiat provisio ad dictos inmoderatos vestitus et ornatus reprimendos; et propterea de<br />
mandato supradictorum consiliariorum et antianorum positum fuit partitum infrascritti<br />
tenoris, videlicet: quibus vero et p<strong>la</strong>cet quod fiat provisio super limitatione et<br />
moderatione inmoderatarum vestium mulierum et hominum civitatis Faventie et<br />
comitatus eiusdem, et predicta de causa deveniatur ad electionem 8 virorum qui<br />
habeant auctoritatem, facultatem et potestatem, et possint, prout eis melius expedire<br />
videbitur, limitare, moderare capitu<strong>la</strong> et provisiones aliter facta et factas causa ornamentorum<br />
mulierum et virorum civitatis Faventie et eius comitatus; et nova capitu<strong>la</strong><br />
et provisiones facere, si necesse fuerit; et hoc ad honorem omnipotentis Dei<br />
et civitatis utilitatem; et quicquid fecerint, referre debeant in generali consilio. Et<br />
datum partitum, obtentum fuit per fabas albas numero 40, nigras 2, et ita pro obtento<br />
publicatum.<br />
Quo partito obtento et publicato, deventum fuit ad infrascrittam nominationem<br />
et electionem pro dictis exequendis, et cum autem de qua supra in partito obtento;<br />
quorum nomina fuerunt et sunt infrascritta, videlicet:<br />
Dominus Bartholomeus Severolus Dominus Iulius Pasius<br />
Guidus Paulutius Nico<strong>la</strong>us Ramonus<br />
Ser Melchior Marzanus Messer Antonius a Lignamine<br />
Sagramorra Ser Franciscus Maria Tondutius.<br />
Qui omnes insimul positi ad partitum, habuere fabas albas omnes una excepta,<br />
et ita pro obtento publicatum. Item fuit lecta instructio danda omnibus electis in<br />
eius assumptione, et fuit approbata in consilio per fabas albas omnes una excepta,<br />
et est in filza.<br />
1557, aprile 3<br />
Acta consilii<br />
Eletti per moderare le spese superflue<br />
Coram quibus ut supra congregatis, cum presentia etiam reverendi domini vicari<br />
reverendissimi domini episcopi, fuit concionatus et habitus fuit sermo per reverendum<br />
dominum predicatorem ordinis sancti Francisci hortantem omnes consiliarios<br />
ad dandum ordinem super inmoderato vestitu tam hominum quam feminarum,<br />
et super superfluas dotes que ad presens dantur; et propositum fuit per domi-
540 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
num priorem, cum consensu domini gubernatoris domini Augusti Bernucii, de limitando<br />
et moderando ornatus immoderatos et excessivos, ac dotes quibus in istis<br />
temporibus in civitate Faventie et comitatu utuntur mulieres maxime, non sine maximo<br />
dicte comunitatis et civitatis dispendio, et civium eiusdem. Et propterea proposuit<br />
ornamenta huiusmodi limitanda fore, attento quod in hoc non solum civitatis<br />
utilitas versare, verum etiam honor omnipotentis Dei, et ita omnes hortatus est<br />
ad optimam super premissis conclusionem et provisionem capiendam. Super qua<br />
propositione facta ampliter per omnes quasi primarios supremi consilii arrengatum<br />
extitit, quorum omnium sententia et arrenga in unum tendebat quod omnino opportuna<br />
fiat provisio ad dictos inmoderatos ornatus et excessivas dotes reprimendos;<br />
et propterea de mandato supradictorum magnificorum dominorum antianorum<br />
positum fuit partitum infrascritti tenoris, videlicet: quibus vero et p<strong>la</strong>cet quod<br />
fiat et fieri debeat electio octo virorum, videlicet duo pro quarterio, qui habeant<br />
auctoritatem ut supra et possint, prout eis melius expedire videbitur, limitare, moderare<br />
dotes ac excessivos ornatus et vestitus hominum et feminarum dicte civitatis<br />
et comitatus; et possint et valeant providere, facere et ordinare capitu<strong>la</strong>, provisiones<br />
et decreta super inmoderatis et inornatis vestitis virorum et mulierum ad utilitatem<br />
dicte civitatis ac hominum eiusdem; et etiam super excessivas dotes que hodie dantur;<br />
cum auctoritate eis in omnibus premissis casibus attributa imponendi penas et<br />
alia faciendi prout eis magis expedire videbitur pro maiore observatione, et quicquid<br />
per eos factum et ordinatum et sancitum fuerit in consilio generali legere et<br />
approbari; et id ad honorem omnipotentis Dei et civitatis utilitatem, dent fabam<br />
albam, et qui nollunt nigram. Et datum partitum, obtentum fuit per fabas albas<br />
omnes numero 72, et ita pro obtento publicatum.<br />
Quo partito obtento et pro obtento publicato, deventum fuit ad infrascrittam<br />
electionem pro dicto partito exequendo:<br />
Porte Pontis: Dominus Camillus Ragnolus Ser Melchior Marzanus<br />
Porte Ravegnane: Dominus Perinus ex Amicis Ser Franciscus Maria Tondutius<br />
Porte Imolensis: Dominus Bartholomeus Severolus Dominus Evangelista Nicolutius<br />
Porte Montanarie: Dominus Andreas Megolinus Dominus Andreas Armeninus;<br />
qui insimul positi ad partitum obtinuere per omnes fabas albas una excepta, et<br />
ita publicatum.<br />
1557, maggio 12<br />
Acta consilii<br />
Lettura in consiglio dei capitoli compi<strong>la</strong>ti dagli eletti per moderare le spese<br />
superflue<br />
Cum presentia reverendi domini vicari reverendissimi domini episcopi Faventie,<br />
necnon de mandato dominorum antianorum, lecta fuere reformationes seu capitu<strong>la</strong>
Faenza 541<br />
compi<strong>la</strong>ta et facta per superstites electos super inmoderato et excessivo vestitu tam<br />
mulierum quam virorum, ac etiam super excessivas dotes que hodie dantur, et aliis<br />
rebus, tamquam reformatio grata Deo et utilis civitati ac omnibus civium.<br />
1559, giugno 4<br />
Acta consilii<br />
Eletti per moderare le spese superflue<br />
Coram quibus ut supra congregatis propositum fuit per dominum priorem,<br />
cum consensu dicti domini gubernatoris, de limitando et moderando immoderatos<br />
et excessivos ornatus et pompas funerales ac suntuosas mensas, quibus istis temporibus<br />
in civitate Faventie et committatu utuntur per homines et mulieres maxime,<br />
non sine maximo dicte civitatis et hominum eiusdem dispendio; et propterea proposuit<br />
ornamenta, pompe funerales ac suntuose mense huiusmodi limitanda fore,<br />
attento quod in hoc non solum civitatis utilitas versatur, verum etiam honor omnipotentis<br />
Dei; et ita omnes hortatus est ad optimam super premissis conclusionem<br />
et provisionem faciendam, seu capiendam. Super qua propositione ampliter per<br />
omnes primarios supradicti consilii arrengatum extitit, quorum omnium sententia<br />
et arrenga in unum tendebant quod omnino opportuna fiat provisio ad dictos immoderatos<br />
ornatus, pompas funerales ac suntuosas mensas reprimendos; et propterea,<br />
de mandato predicti magnifici domini gubernatoris et antianorum, positum<br />
fuit partitum infrascritti tenoris, videlicet: quibus vero et p<strong>la</strong>cet quod fiat et fieri<br />
debeat electio quatuor virorum, videlicet unus pro quaterio, quod habeant auctoritatem<br />
ut supra et possint, prout eis melius expedire videbitur, limitare et moderare<br />
excessivos ornatus et vestitus hominum et feminarum dicte civitatis et commitatus,<br />
seu virorum et mulierum; necnon expensas funerales et suntuosas mensas dicte civitatis;<br />
et possint et valeant providere, facere et ordinare capitu<strong>la</strong>, provisiones et decreta<br />
super immoderato et inornato vestitu virorum et mulierum, et super expensis<br />
excessivis funeralibus, et suntuosis mensis, ad utilitatem dicte civitatis ac hominum<br />
eiusdem, cum auctoritate in omnibus premissis attributa imponendi penas et alia<br />
facienda prout magis expedire videtur pro maiori observatione, et quicquid per eos<br />
factum, ordinatum et sancitum fuerit in consilio generali legere et aprobari, et id ad<br />
honorem omnipotentis Dei et civitatis utilitatem, dent fabas etc. Et datum partitum,<br />
obtentum fuit per fabas albas 58, nigras 6, et ita pro obtento publicatum.<br />
Quo partito obtento, et pro obtento publicato, deventum fuit ad infrascrittam<br />
nominationem pro dicto partito exequendo, videlicet:<br />
Porte Pontis: Dominus Vincentius Pasius: albas 60, nigras 4;<br />
Porte Ravegnane: Dominus Iohannes Evangelista Calderonus: albas 60, nigras 4;<br />
Porte Imolensis: Franciscus Zanonus: albas 57, nigras 7;<br />
Porte Montanarie: Dominus Andreas Armeninus: albas 60, nigras 4;<br />
qui omnes obtinuere cum supradicta auctoritate faciendi dicta capitu<strong>la</strong> et fuere sic.
542 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
1560, marzo 10<br />
Memorie storiche di Faenza<br />
Riforma <strong>suntuaria</strong><br />
Come cinque anni innanzi il municipale consiglio erasi mostro sollecito, secondo<br />
sua autorità, a porre un freno al lusso per ciò che riguardava il vestire degli uomini<br />
e delle donne, così intra<strong>la</strong>sciato pure non aveva esso di adoperarsi nel 1557 e<br />
’59 a dover estirpare codesto corruttore de’ costumi, e cagione fortissima d’impoverimento,<br />
ma purtroppo sempre indarno, perché – ad ovviare una volta a tale sconcio<br />
– supplicarono i nostri maestrati il preside del<strong>la</strong> provincia a concedere loro di<br />
bandire, conforme ottennero, alcune ben acconce leggi, a cui diedero il titolo di<br />
Ordine et provigione sopra le pompe et conviti del<strong>la</strong> città di Faenza, e le quali riputiamo<br />
dicevole di riportare perché soprammodo ma<strong>la</strong>gevoli a rinvenirsi, sebbene pubblicate<br />
per le stampe.<br />
Essendo notissimo ad ognuno quanto sia vitioso, et da biasimare, in tutte le cose<br />
l’eccedere il modo et i termini dell’honesto, et massimamente quando più s’offende<br />
<strong>la</strong> Maiestà Divina se ne sdegnano gli animi degli huomini giudiciosi, et ne<br />
patiscono grave danno quelli che incorrono in tale errore; per questo vedendosi nel<strong>la</strong><br />
città di Faenza quanto vanamente molti peccano, con loro grave danno et biasimo,<br />
facendo spese eccessive et in tutto inutili nel vestire le proprie persone, et delle<br />
moglieri et famiglie loro, et nel fare spesso conviti et banchetti, et medesimamente<br />
in altre simili cose che, servando <strong>la</strong> mediocrità, sariano più utilmente commendate<br />
da ciascuno, i magnifici signori antiani et consiglio generale di detta città, con volontà<br />
et consenso del reverendissimo et illustrissimo monsignor il signor Giovanni<br />
Battista Doria, protonotario apostolico, presidente del<strong>la</strong> provincia di Romagna, volendo<br />
provedere che per l’avvenire con più modestia le persone in detta città si reggano<br />
et governino, hanno ordinati gli infrascritti capitoli, i quali intendono et vogliono<br />
che sieno invio<strong>la</strong>bilmente osservati da ciascuna persona di qualunque grado,<br />
età, sesso et conditione, sotto le pene contenute in essi.<br />
In prima statuiscono et ordinano che nessuna persona come di sopra possa portar<br />
habito, o vestimento alcuno, d’oro, d’argento né di te<strong>la</strong> d’oro o de argento, né<br />
di velluto cremesino, o morello di grana, né d’altro velluto di tanto o maggior prezzo;<br />
né corpetti, camise, calze, calzetti o altro simile <strong>la</strong>vorato d’oro o d’argento; né<br />
sopra habito o vestimento alcuno mettere o portar, in liste o in altro modo, oro o<br />
argento battuto o fi<strong>la</strong>to.<br />
Item che nissuna donna possa portare scoffie o rete in testa d’oro o d’argento<br />
battuto, ma solo d’oro o d’argento fi<strong>la</strong>to, senza altro ornamento; et che non eccedano<br />
il valor di mezzo scudo d’oro.<br />
Item prohibiscono tutti i ricami et profili fatti o in colori o con agocchia in dissegno,<br />
et così in vestimenti per uso di qualunque persona, come in fornimenti di<br />
cocchi et carrette, et generalmente in ogni altra cosa.<br />
Item commandano che nissuna donna possa portare vestimenti stratagliati dal<br />
busto in giuso, et medesimamente sottane o altri vestimenti con <strong>la</strong> coda.
Faenza 543<br />
Item concedono a gli huomini lo stratagliar come gli piacerà i giupponi et cossali<br />
so<strong>la</strong>mente; i quali cossali, bragoni o calze non possano essere d’alcuna sorte di<br />
seta, né si possano foderare se non d’una sorte so<strong>la</strong> di seta, cioè di taffetà, hermesino<br />
o di raso di bavel<strong>la</strong>; ma non sia però in dette calze con gli bragoni et cossali più<br />
di braccia uno et mezzo di panno, et braccia due di taffetà, hermesino o raso predetto.<br />
Item ordinano che volendosi listar habito, o vestimento alcuno, non si possa<br />
metter nelle liste più di braccia due e mezzo di drappamento in tutto; le quali liste<br />
si possano so<strong>la</strong>mente, et non l’habito o vestimento, stratagliare.<br />
Item prohibiscono espressamente il portar gioie, perle, col<strong>la</strong>ne o altro d’oro e<br />
d’argento battuto per ornamento del<strong>la</strong> testa o dell’orecchie, eccedente però <strong>la</strong> valuta<br />
et prezzo di mezzo scudo d’oro.<br />
Item prohibiscono medesimamente le corone, cinture, manigli o braccialetti d’oro<br />
o d’argento battuto o fi<strong>la</strong>to, o di smalto o di pasta d’ambro, muschio o profumi.<br />
Item concedono alle spose, etiam per dui anni doppo che saranno state co’l marito,<br />
il poter portar un vezzo di perle, overo un pendente, o l’uno et l’altro; pur che uno o<br />
tutti due insieme, computata <strong>la</strong> fattura, non eccedano <strong>la</strong> valuta di dodici scudi d’oro.<br />
Item vogliono che sia lecito alle dette spose, et alle donne maritate, portar al<br />
collo una o più catene d’oro, pur che, computata <strong>la</strong> fattura, non eccedano fra tutte<br />
<strong>la</strong> valuta di scudi venticinque d’oro; et volendo portar perle, o altro ornamento senza<br />
catena o con <strong>la</strong> catena, et catene d’oro, se gli concede pur che in tutto non eccedano<br />
<strong>la</strong> detta valuta di scudi venticinque d’oro.<br />
Item prohibiscono espressamente alli huomini et alle donne il portar piume,<br />
medaglie d’oro o altro simile ornamento nelle berrette et capelli; et che le donne<br />
non possano portar di giorno per <strong>la</strong> città <strong>la</strong> berretta in capo, non andando in vil<strong>la</strong>,<br />
né possano portar gebellini né ventagli.<br />
Item concedono ad ogni persona le berrette, capelli, scarpe et pianelle di velluto,<br />
ma schiette senza alcun <strong>la</strong>voro, eccetto, nelli cappelli et berrette, un cordon di seta;<br />
né con altro ornamento, né che siano di velluto cremisino o morello di grana.<br />
Item prohibiscono alle donne che non siano maritate, et alle donzelle, che non<br />
possano portar catene d’oro, né vezzi di perle, né anel<strong>la</strong> in dito, né alcuna veste, roboni<br />
o habito d’alcun sorte di seta.<br />
Item comandano che nissuna donna possa haver per portar più di due veste o<br />
roboni di seta, dichiarando che nelle dette vesti et roboni non siano comprese le<br />
burratte di seta, né mochaiate o altro simile.<br />
Item generalmente prohibiscono che nissuna persona possa portar veste, roboni<br />
o altro habito che di valuta, computata <strong>la</strong> fattura, passi il prezzo di scudi trentacinque<br />
d’oro.<br />
Item dichiarano che tutte le vesti, roboni o altri ornamenti di panno o di velluto<br />
o d’altra sorte con qualunque ornamento prohibito nel<strong>la</strong> presente riforma, che hora<br />
si trovano fatti, non siano proibiti, et si possano portare et usare; ma si debbano, fra<br />
termine d’un mese dal dì del<strong>la</strong> pubblicatione delli presenti capitoli, dar in nota al<br />
cancelliere del<strong>la</strong> magnifica communità di Faenza, acciò che non si faccia fraude alcuna<br />
et, sotto nome delle cose fatte, non vengano quelle che s’hanno a fare.
544 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Item commandano et statuiscono che le donne di parto, nelle visite che ordinariamente<br />
si fanno, non possano haver alcun ornamento d’oro o d’argento nel letto,<br />
o intorno ad esso, dove saranno, eccetto le palle over pomi da sparaviero o padiglione;<br />
ma solo, oltre gli ornamenti di panno, lino et rensa <strong>la</strong>vorati, una coltre o coperta<br />
di seta, pur che non sia di velluto cremesino, o morello di grana; et gli sparavieri<br />
o padiglioni non siano d’alcuna sorte di seta, né con ornamento eccedente il valore<br />
di scudi cinque d’oro.<br />
Item commandano espressamente che nissuna persona, huomo o donna, che<br />
tenga a battesmo figliuoli d’altri, possa ecceder di presente o dono al battesmo <strong>la</strong><br />
quantità d’uno scudo d’oro; né possa mandare a donar alle commadri, sotto alcun<br />
pretesto, presenti o doni eccedenti il valore di scudo uno d’oro.<br />
Item dichiarano che sotto l’osservanza delli presenti capitoli si comprendan le donne<br />
forestiere che habitano o habitaranno nel<strong>la</strong> detta città di Faenza; et medesimamente quelle<br />
di detta città maritate o che si maritaranno altrove, quando si troveranno in detta città.<br />
Item commandano et ordinano che le contadine et contadini non possano portar<br />
habito o altro intorno per vestirsi d’alcuna sorte di seta, né d’oro né d’argento;<br />
né possano portar le donne altro che uno annello, non eccedendo però il valore<br />
d’uno scudo d’oro in tutto, né col<strong>la</strong>na d’oro al collo o intorno, né altro ornamento<br />
che vaglia più d’uno scudo d’oro, né penne o piume nelle berrette o capelli, né scarpe<br />
né pianelle di velluto o d’altro drappamento, né veste o habiti di mocaiato, né di<br />
zambellotto; né possano far liste d’alcuna sorte di seta, eccetto che se gli concede<br />
per listare brazza due di raso di bavel<strong>la</strong>, o taffetà o cendalina.<br />
Item dichiarano che s’occorresse qualche dubbio o difficultà sopra <strong>la</strong> intelligentia<br />
delle parole o senso delli presenti capitoli, <strong>la</strong> dichiarazione spetti alli signori antiani<br />
di Faenza che saranno pro tempore, insieme col signor governatore.<br />
Item vogliono che chi sarà trovato contrafare in alcuna parte alli presenti capitoli,<br />
cada nel<strong>la</strong> pena, per <strong>la</strong> prima volta, di lire venticinque di bolognini; per <strong>la</strong> seconda<br />
volta del doppio, et per <strong>la</strong> terza del<strong>la</strong> pena triplicata, et di perder le vesti o altro<br />
ornamento per gli quali havesse contrafatto; d’applicarsi per un terzo al<strong>la</strong> reverenda<br />
camera apostolica, per un terzo all’accusatore et esecutore, et per l’altro terzo alli<br />
luoghi pii, da distribuirsi per li detti signori antiani pro tempore.<br />
Item dichiarano che per <strong>la</strong> detta pena siano tenuti i padri per gli figliuoli et figliole,<br />
i mariti per le mogli, i fratelli per le sorelle, quando siano sotto <strong>la</strong> loro cura<br />
et podestà, o altri che havessero libero arbitrio et governo di chi contrafacesse, pur<br />
che per un solo pagamento s’intenda esser sodisfatto al<strong>la</strong> detta pena.<br />
Item vogliono et dichiarano che i sarti, ricamatori, orefici et altri artefici che <strong>la</strong>vorassero<br />
o facessero alcuna delle sopradette cose prohibite, incorrano nel<strong>la</strong> pena di lire<br />
venticinque di bolognini per ciascuno et ciascuna volta, d’applicarsi come di sopra.<br />
Item ordinano et statuiscono che nissuna persona, di qualunque stato o conditione si<br />
sia, possa usar nelli conviti, pasti o banchetti, anchora che facesse per conto di sposi o di<br />
nozze, più di tre vivande d’arosto et tre d’alesso, computate in esse le salvaticine, né più di<br />
due torte. Item prohibiscono in tutto i pastizzi et mangiar bianco et <strong>la</strong>vori di pasta; et<br />
nelli conviti et pasti di carne non si possano dar né ostriche, né alcuna sorte di pesce.<br />
Item vogliono che chi sarà trovato contravenire, cada nel<strong>la</strong> pena di lire venticin-
Faenza 545<br />
que di bolognini, et similmente i coqui et soprastanti delli detti conviti et pasti,<br />
d’applicarsi et distribuirsi come di sopra.<br />
In quorum fidem etc.<br />
Iohannes Baptista Doria praeses<br />
Datum Ravennae, die 10 martii 1560<br />
1561, aprile 8<br />
Acta consilii<br />
Sul listare le vesti<br />
Deinde lecta fuit reformatio ac ordinationes facte et faciende per deputatos super<br />
excessivo ornatu vestis hominum et mulierum, necnon super sumptuosis convictis,<br />
et mulierum in partu existentium et funeralibus. Quibus lecta reformatio super<br />
pannis mulierum existentibus cum listis quod non deberent uti, et cum altercatio<br />
orta esset, cum videatur sumptus valde eccessiva in reficiendum alteras vestes<br />
pro dictis mulieribus, fuit positum partitum infrascritti tenoris, videlicet: quibus<br />
vero et p<strong>la</strong>cet quod ad tolendas difficultates servetur capitulum dicte reformationis<br />
super vestibus sericeis mulierum habentibus listas, vel aliquod aliud ornamentum<br />
sericeum, dent fabas albas; et qui nolunt eum servari dent nigras; et datis etc. partitum<br />
non fuit obtentum, quia fabe albe fuerunt numero 26, nigre vero 30, et ita fuit<br />
publicatum.<br />
1574, marzo 12<br />
Reforma, ordine et provigione<br />
«Reforma, ordine et provigione sopra le pompe, vestire et conviti del<strong>la</strong> città<br />
di Faenza»<br />
Quanto sia grande l’errore, et grave et abominevole il peccato di quelli che si dilettano<br />
di pompe e di usar habiti et ornamenti soverchii e troppo sontuosi, lo dimostrano<br />
gli effetti che seguono, poiché dalle pompe ne nasce il scandalo, mal<br />
esempio et il dispregio del prossimo, incitamento di piaceri inonesti, danno notabile<br />
e quasi <strong>la</strong> ruina delle famiglie, et all’ultimo l’offesa al<strong>la</strong> maestà di Dio; per questo<br />
ne i tempi antichi, et a’ giorni nostri, si vede che nelle bene ordinate città sono state<br />
pubblicate et osservate, siccome anco al presente si osservano, leggi, ordini e statuti<br />
che proibiscono le pompe et immoderato vestire; il che considerando i magnifici signori<br />
anziani del<strong>la</strong> città Faenza, vedendo che gli uomini e le donne di essa per costume,<br />
o per dir meglio per abuso ordinario, nelle pompe, ornamenti et abiti troppo<br />
sontuosi sono venuti a termini tali che, usando male contro l’utilità pubblica le<br />
proprie facoltà, si fanno lecito et onesto quello che in questa parte è contrario in
546 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
tutto al vero vivere cristiano, cercando d’ornar li corpi e poco curandosi di macchiar<br />
le proprie anime; e volendo levare tali abusi et introdurre ordine, e modo onesto<br />
et conveniente, col quale per l’avvenire le persone abbino a reggersi et governarsi,<br />
d’ordine espresso del consiglio generale ottenuto per pubblici partiti, avendo però<br />
avuto prima ragionamento e conferito il tutto col molto illustre e reverendissimo<br />
monsignore il signor Giovanni Battista Sighicelli, per grazia di Dio e del<strong>la</strong> Santa Sede<br />
apostolica vescovo, padre e pastore di detta città, ed havutone il suo consenso; e<br />
con autorità ancora e consenso dell’illustrissimo et reverendissimo monsignor il signor<br />
Philippo Sega, protonotario apostolico, refferendario dell’una e dell’altra signatura<br />
del<strong>la</strong> santità di nostro signore et meritissimo presidente del<strong>la</strong> provincia di<br />
Romagna et esarcato di Ravenna, et medesimamente del molto magnifico signore il<br />
signor Antenore Lana, dignissimo governatore di essa città; hanno ordinato e stabiliti<br />
gli infrascritti ordini et capitoli, quali vogliono, statuiscono et comandano che,<br />
cominciando dal dì del<strong>la</strong> pubblicazione d’essi a quindici giorni, siano invio<strong>la</strong>bilmente<br />
osservati da ciascuna persona di qualsivoglia grado, stato, sesso, età et condizione,<br />
sotto le pene che in essi si contengono.<br />
Ordine sopra il vestire et ornamento delle donne<br />
In prima ordinano, statuiscono et espressamente comandano che nessuna donna<br />
possi portar perle, col<strong>la</strong>ne, gioie, pendenti et qualsivoglia altro ornamento d’oro<br />
od argento battuto per ornamento del<strong>la</strong> testa, né possi portar né usar per il medesimo<br />
ornamento cordelle, rizzuoli et trezette e qualsivoglia altro ornamento d’oro o<br />
argento fi<strong>la</strong>to; ma gli sia so<strong>la</strong>mente lecito portar una rete d’oro o argento fi<strong>la</strong>to, <strong>la</strong><br />
quale non ecceda il valore di mezzo scudo d’oro computata <strong>la</strong> manifattura, e similmente<br />
gli sia lecito portar et usar cordelle di seta o d’altra qualità di minor presso et<br />
valore per il medesimo ornamento del<strong>la</strong> testa. Oltre di questo gli sia lecito il portar<br />
alli orecchi pendenti quali non eccedano in tutto, computata <strong>la</strong> manifattura, il valore<br />
di scudi 3 d’oro. Dechiarando ch’il poter portar detti pendenti all’orecchi s’intenda<br />
per le spose dal giorno che saranno maritate et sposate per spatio di duoi anni,<br />
il qual tempo passato non sia lecito ad alcuna donna portar pendenti all’orecchi,<br />
ma che solo possi portar duoi anelletti d’oro, quali non eccedano il valore di uno<br />
scudo d’oro computata <strong>la</strong> manifattura.<br />
Ordinano ancora, statuiscono e espressamente comandano che nissuna donna<br />
possi portar perle di sorte alcuna per ornamento del collo o di qualsivoglia altra<br />
parte del<strong>la</strong> persona, ma che so<strong>la</strong>mente gli sia lecito portar al collo, e non in altra<br />
parte del<strong>la</strong> persona, una o più catene o col<strong>la</strong>ne d’oro con un pendente, quali robbe<br />
tutte non eccedano il valore di scudi 40 d’oro computata <strong>la</strong> manifattura. Dechiarando<br />
che il poter portar catene o col<strong>la</strong>ne e pendenti di tal prezzo s’intenda per le<br />
spose dal giorno che saranno maritate et sposate per duoi anni continui, passato il<br />
qual tempo non sia lecito ad alcuna donna portar per ornamento del collo catene,<br />
col<strong>la</strong>ne e pendenti, quali in tutto eccedano il valore di scudi venti computata <strong>la</strong> manifattura.<br />
Ordinano similmente, statuiscono et espressamente comandano che nissuna<br />
donna possa portar cinture, manigli o brazzaletti d’oro, di smalto, di pasta d’ambra,
Faenza 547<br />
muschio o d’altri profumi, gibellini e ventagli, ma so<strong>la</strong>mente le sia lecito al tempo<br />
dell’inverno portar una manuzza fodrata di pelle, purché non siano gibellini et che<br />
non sia in alcuna parte riccamata di seta né finita d’oro o d’argento, battuto o fi<strong>la</strong>to.<br />
Ordinano similmente, statuiscono et espressamente comandano che nissuna<br />
donna possi portare più di due anel<strong>la</strong> nelle dita per ornamento delle mani, quali<br />
non eccedano il valore di dodici scudi d’oro computata <strong>la</strong> manifattura, né possi<br />
portar corone ch’eccedano il valore di scudi 2 computata <strong>la</strong> manifattura, né possi<br />
portar guanti <strong>la</strong>vorati con oro o argento, ma che i guanti che portarà non eccedano<br />
il valore di mezzo scudo d’oro.<br />
Ordinano anchora, statuiscono et espressamente comandano che nessuna donna<br />
possi portar vesti, rubboni o rocchetti, sottane o sottovesti di broccato, broccatel<strong>la</strong><br />
o te<strong>la</strong> d’oro o argento, ma so<strong>la</strong>mente gli sia lecito l’haver et portar due vesti di<br />
seta, una di velluto, l’altra di raso, damasco, ormesino ovvero altra sorte di seta;<br />
prohibendo espressamente il guernir dette vesti con oro o argento battuto o fi<strong>la</strong>to,<br />
o con recami di seta; ma che gli sia lecito il guernirle con velluto, raso, cordelle o altro<br />
<strong>la</strong>voro di seta, purché detta guernitione non ecceda il valore di scudi 3; le quali<br />
vesti non possino essere né portarsi stratagliate dal busto in giù, eccetto le liste che<br />
si facessero per guernitione d’esse. Dechiarando che s’alcuna donna avrà ruboni o<br />
rocchetti, che ciascuno di essi essendo di seta, s’intenda servirle per una delle vesti<br />
che se gli concede, e che in dette vesti o ruboni non siano comprese le burratte di<br />
seta, né mucagliate, zambellotte o simil vestimenti. Dechiarando medesimamente<br />
che le vesti sottane, o altri vestimenti che si concedono alle donne, siano et debbano<br />
essere fatte senza coda, <strong>la</strong> quale in tutto et per tutto si prohibisce in qual si voglia<br />
sorte di vestimenti da donna.<br />
Et per evitar le fraudi che si puotrebbono commettere da molte donne che si<br />
trovano notabil numero di vesti, quali potrebbono accomodarle e portarle per un<br />
tempo tre, et <strong>la</strong>sciate quelle, per altro tempo servirsi d’altre tre, ordinano e comandano<br />
che fra il tempo detto di sopra ciascuna donna debba haver date in nota in<br />
mano delli signori anziani le tre vesti delle quali si vorrà servire, dechiarando che di<br />
poi non si possi valer né possi metter altre vesti, fintanto che le tre che saranno elette<br />
siano buone et atte a portarsi.<br />
Ordinano similmente, statuiscono et espressamente comandano che nissuna<br />
donna possi portar camise, corpetti, gorghiere o vellette <strong>la</strong>vorate d’oro, d’argento o<br />
di seta di qualsivoglia colore, né grembiali o fazzoletti <strong>la</strong>vorati nel medesimo modo,<br />
né possi portar drappi tanto cerrati e profi<strong>la</strong>ti d’oro o d’argento, quanto fatti a reticel<strong>la</strong>.<br />
Ordinano anchora, statuiscono et comandano che nissuna donna possi portar<br />
scoffoni o calcette di seta, overo <strong>la</strong>vorati con oro o argento o qualsivoglia altro ornamento,<br />
ma so<strong>la</strong>mente di panno, rassa, saglia o simile, quali però siano schietti, né<br />
possi portar pianelle guarnite d’oro, d’argento over di seta.<br />
Ordinano similmente, statuiscono et comandano che nissuna donna possi portar<br />
cappelli o barette guernite d’oro o d’argento battuto o fi<strong>la</strong>to, overo con recami<br />
d’oro, d’argento o di seta, ma che solo possi portar intorno a detti cappelli o barette<br />
un cordone overo velo di seta senza penne o piume di sorte alcuna, le quali in tutto<br />
si prohibiscono.
548 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Ordinano anchora, statuiscono et comandano che nissuna donzel<strong>la</strong>, o altra donna<br />
che non sia maritata, possi portar col<strong>la</strong>ne, anel<strong>la</strong>, cinture d’oro o veste alcuna,<br />
ruboni o abito di qualsivoglia sorte, di seta, eccettuando le burratte di seta quali se<br />
gli concedono et non s’intendono comprese nel presente capitolo.<br />
Ordinano similmente, statuiscono et espressamente comandano che le donne di<br />
parto, nel tempo delle visite che si costumano far, non possino haver nel letto lenzuoli<br />
<strong>la</strong>vorati d’oro, argento over di seta, né sopra il letto sparaviero o padiglione di<br />
te<strong>la</strong> di lino o di rensa, né endime <strong>la</strong>vorate medesimamente d’oro, d’argento o di seta;<br />
né possino haver o tener padiglioni o cortinaggi che siano di velluto, raso, damasco<br />
o di panno con grana; ma, volendo, possino et gli sia lecito haver un padiglione<br />
d’ormesino o taffettà, over cortinaggio con <strong>la</strong> coperta e tornaletto, dove però<br />
non sia oro o argento o intaglio di velluto. Dechiarando che possino tener coperta<br />
et tornaletto di raso o damascho, però senza guernimento d’oro, argento e intagli di<br />
velluto; né possino al tempo del parto, come di sopra, tenere in letto, o altrimenti,<br />
busti ovvero giupponi <strong>la</strong>vorati d’oro, d’argento o con recami di seta, né portar in<br />
testa scuffie <strong>la</strong>vorate d’oro, d’argento o di seta; ma gli sia lecito haver una pal<strong>la</strong>,<br />
over pomo per il padiglione, <strong>la</strong>vorato d’oro o d’argento.<br />
Ordinano similmente, statuiscono et espressamente comandano che nel mandar<br />
i putti al battesimo non sia lecito a qual si voglia persona mettergli intorno oro, argento<br />
o robbe di qualsivoglia sorte <strong>la</strong>vorate d’oro, d’argento o di seta; et similmente<br />
nel tenergli nel<strong>la</strong> cuna al tempo di dette visite non sia lecito tenergli con ornamenti<br />
intorno dove intervenga oro, argento o seta. Dechiarando che nel presente capitolo<br />
non s’intendano compresi i coperturi di raso o damasco, purché siano senza alcuno<br />
ornamento d’oro o d’argento o di ricami di seta.<br />
Ordinano anchora, statuiscono et espressamente comandano che nissuna persona,<br />
huomo o donna, che tenga a battesimo figlioli d’altri, possa eccedere di presente<br />
o dono <strong>la</strong> quantità d’un scudo d’oro; né possa mandare a donar al<strong>la</strong> comare,<br />
sotto alcun pretesto, presenti o doni che eccedano il valore d’uno scudo e<br />
mezzo d’oro.<br />
Et per levar quelle difficultà che potrebbono nascere, dechiarano che le donne<br />
forastiere ch’habitano o verranno ad habitar nel<strong>la</strong> città di Faenza, et le donne di<br />
detta città maritate o che si mariteranno per l’avvenire in altri luoghi, quando si<br />
trovaranno in detta città siano tenute all’osservanza delli presenti capitoli come se<br />
fossero originarie di detta città, et che continuamente habitassero o havessero ad<br />
habitar in essa.<br />
Ordinano similmente, statuiscono et comandano che nissuna donna del territorio<br />
et contado di detta città possi portare per ornamento, o vestito suo, habito alcuno<br />
con oro, argento o seta, né possi portar col<strong>la</strong>ne; e portando ornamento alcuno<br />
intorno al collo, che tal ornamento non ecceda il valore d’un scudo d’oro; né possi<br />
medesimamente portar penne o piume nelle barette o capelli, né vesti o habiti di<br />
mocagliato o zambellotto; si gli concede però per listare vestimenti di saglia scudi 2<br />
di raso, di bavel<strong>la</strong> overo di taffettà, et un anello di valore d’un scudo d’oro computata<br />
<strong>la</strong> manifattura.
Faenza 549<br />
Ordine sopra il vestire et ornamento degli homini<br />
In prima ordinano, statuiscono et espressamente comandano che nissuno huomo<br />
di detta città possa portar vestimenti o habito alcuno intorno, di qualsivoglia<br />
sorte, che sia guernito d’oro o argento battuto o fi<strong>la</strong>to; né con recami di seta di<br />
qualsivoglia colore, né piume nelli baretti o cappelli.<br />
Ordinano similmente, statuiscono et espressamente comandano che nissun homo<br />
possi portar calzoni fatti come si dice «al<strong>la</strong> marinara», di velluto, raso o damasco;<br />
e volendo portar simili calzoni, d’altro però che di velluto raso o damasco, gli<br />
sia lecito guernirgli con velluto raso o altro <strong>la</strong>voro di seta, purché detta guernigione<br />
non ecceda il valore d’uno scudo d’oro, né possi portar cappe fodrate di veluto; e<br />
volendo listar o guernir le cappe di panno, rassa, teletta o di zambellotto, gli sia lecito<br />
guernirle o listarle di velluto overo con qualche <strong>la</strong>voro di seta che non ecceda il<br />
valore di scudi 3 d’oro. Dichiarando che le cappe di telletta o zambellotto si possino<br />
fodrare d’ormesino et di taffettà.<br />
Ordinano similmente, statuiscono et espressamente comandano che nissun<br />
huomo del territorio o conta’ di detta città possi portar cappello o baretta con oro,<br />
argento, né con penne o piume o vestimento alcuno di seta, over <strong>la</strong>vorato con oro o<br />
argento.<br />
Ordine e provigione sopra gli conviti e banchetti<br />
Ordinano, statuiscono et espressamente comandano che nissuna persona possi<br />
usar nelli pasti, conviti o banchetti che facesse per qualsivoglia causa, più di quattro<br />
sorte di vivande a rosto e quattro a lesso, computando le salvaticine, et tre torte;<br />
prohibendo anchora <strong>la</strong>vori di pasta, mangiar bianchi e pastizzi, e che nelli conviti<br />
da carne non si possa dar sorte alcuna di pesce. Dichiarando che tal provigione, ancorché<br />
sia generale, non abbia né s’intenda haver luogo quando in detta città, in casa<br />
di alcun cittadino partico<strong>la</strong>re, alloggiasse alcun principe, signore o persone di notabile<br />
condizione.<br />
Ordine e provigione sopra li dar veli e baretti nell’essequie de’ morti<br />
Vedendo l’eccessive et inutili spese che si fanno nel dar molti veli alle donne, et<br />
baretti a huomini, nel tempo dell’essequie, le quali si potrebbono convertir in più<br />
pie et sante opere in suffragio dell’anime de’ defunti, ordinano, statuiscono et<br />
espressamente comandano che, al tempo dell’essequie di qual si voglia persona, non<br />
si possi dar veli a donne, e barette a huomini, eccetto che nel<strong>la</strong> linea ascendente et<br />
discendente in infinito, e nel<strong>la</strong> linea trasversale del defonto nel primo grado et non<br />
più oltre; ordinano similmente et comandano che morendo quali si voglia persona,<br />
non si possi nel tempo dell’essequie affiger o attaccar armi per le mura nelle strade<br />
o nelle chiese, né in alcun’altra parte del<strong>la</strong> città.<br />
Et in tutti sopradetti casi, et ciascuno d’essi, qualunque persona sarà trovata<br />
contrafar alli presenti ordini e capitoli ordinano et statuiscono che cada et s’intenda<br />
esser caduto, per <strong>la</strong> prima volta ch’havrà contrafatto, nel<strong>la</strong> pena di scudi 25 d’oro,<br />
d’applicarsi per un quarto al<strong>la</strong> Reverenda Camera Apostolica, per un altro quarto a<br />
luoghi pii di detta città da distribuirsi ad arbitrio delli signori antiani che saranno
550 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
pro tempore, et per l’ultimo quarto 1 all’esecutore, il quale sarà tenuto secreto, et si<br />
gli crederà con un testimonio degno di fede; et per <strong>la</strong> seconda volta che ciascuno sarà<br />
trovato haver contrafatto, incorra et s’intenda esser incorso nel<strong>la</strong> pena di scudi 50<br />
d’oro, et del<strong>la</strong> perdita delle robbe che gli saranno trovate contro gli presenti ordini e<br />
capitoli d’applicarsi come di sopra; et nel<strong>la</strong> medesima pena incorrerà ciascuno che,<br />
dopo <strong>la</strong> seconda volta, sarà trovato contrafare alli presenti ordini o alcuno d’essi.<br />
Dechiarando che alle dette pene siano tenuti i padri per gli figliuoli, i mariti per le<br />
mogli, i fratelli per le sorelle e tutti gli altri che havessero le persone che saranno<br />
trovate haver contrafatto sotto <strong>la</strong> loro podestà, cura e governo.<br />
E perché potrebbe occorrere che, contrafacendo persona alcuna alli presenti ordini<br />
e capitoli o ad alcuno di essi, ricorresse all’ufficio degli signori antiani che saranno<br />
pro tempore per ottenere da loro e per mezzo loro <strong>la</strong> gratia o in tutto o in parte<br />
almeno del<strong>la</strong> rata applicata alli luoghi pii, perciò ordinano, statuiscono et commandano<br />
che, s’in tal caso gli signori antiani non procureranno l’esecutione delli<br />
presenti ordini ma più presto trateranno di fargli o procurargli <strong>la</strong> gratia, quelli o<br />
uno o più che ciò faranno siano privati et esclusi non so<strong>la</strong>mente dal detto magistrato<br />
delli signori antiani in cui si trovaranno, ma dal consiglio generale nel quale per<br />
tempo alcuno non possa essere rimesso; et inoltre nel<strong>la</strong> pena di scudi 50 d’oro per<br />
ciascuno di detti signori antiani che contrafarà, d’applicarsi al<strong>la</strong> Reverenda Camera<br />
Apostolica.<br />
Et perché più facilmente li presenti ordini e capitoli si mettano in esecutione,<br />
ordinano, statuiscono et comandano che i sartori, orefici, recamatori et altri artefici<br />
che saranno trovati haver <strong>la</strong>vorata o fatta alcuna delle sopra dette cose prohibite, incorrano<br />
et s’intendano essere incorsi nelle suddette pene, d’applicarsi come di sopra;<br />
il che s’intenda anchora de’ cuochi et soprastanti a’ pasti et a’ conviti speciali.<br />
Et s’occorresse dubbio e difficultà alcuna sopra all’intelligenza delli presenti capitoli,<br />
ordinano e vogliono che <strong>la</strong> dichiaratione spetti al signore governatore et alli signori<br />
antiani che saranno pro tempore.<br />
Suprascriptas reformationes et ordinationes, ut supra factas perque nos lectas,<br />
veluti bonum opus continentes approbamus et confirmamus, et in vim perpetuo<br />
valiturae legis observari in posterum invio<strong>la</strong>biliter, sub paenis in eis contentis, et<br />
aliis arbitrio nostro infligendis, volumus, decernimus et mandamus.<br />
In quorum fidem ecc. Datum Ravennae, die XII martii 1574.<br />
Philippus Sega praeses. Andreas Thomasius secretarius.<br />
1 Sic nel testo, in cui o si è equivocato sul<strong>la</strong> ripartizione dell’ammenda in terzi (come si stabilirà<br />
infra nel 1588) piuttosto che in quarti, o è caduto il riferimento al<strong>la</strong> destinazione di un<br />
terzo quarto del<strong>la</strong> pena, p<strong>la</strong>usibilmente destinato al<strong>la</strong> camera cittadina.
Faenza 551<br />
1574, marzo 22<br />
Acta consilii<br />
Copia litterarum reverendissimi domini presidis<br />
Copia litterarum reverendissimi domini presidis, videlicet: A tergo: alli molto<br />
magnifici, come fratelli, il governatore e gli antiani di Faenza. Faenza, citus vero.<br />
Molto magnifici, come fratelli. Ho veduto quegli ordini fatti intorno alle pompe,<br />
li quali mi sono parsi assai tirati e ristretti, et per consequenza pericolosi dell’osservanza;<br />
et massime che si devono ragionevolmente ritrovare molti habiti fatti, et<br />
finimenti da letti, che a mio giudicio si haveria potuto tolerare che si fossero andati<br />
adoprando, purché fussero stati dati in nota, in modo che si fosse potuto essere sicuro<br />
che queli soli et non altri si fossero adoperati. Pure mi compiaccio del<strong>la</strong> institutione,<br />
nel<strong>la</strong> esecutione del<strong>la</strong> quale se sarete altritanto ingeniosi come sete stati in<br />
formar<strong>la</strong>, vi sarà di gran giovamento et utile al<strong>la</strong> città. Havrei però <strong>la</strong>udato che prima<br />
che si fossero publicati questi ordini si fusse ottenuto per decreto in consiglio<br />
che tutti li antiani, all’intrare del ufficio loro, fossero stati tenuti pigliare giuramento<br />
gravissimo non solo di non contravenire, né per diretto né per indiretto, ma anco<br />
di esser rigorosi essecutori de li ordini sodetti, all’essecutione de quali so che voi<br />
generalmente non mancherete, come con questa vi ordino, perché ne vedrete <strong>la</strong><br />
confirmatione mia nel fine de capituli. Et a voi altri signori dico che io sarò più rigoroso<br />
essecutore contro di quelli che saranno o negligenti o ristrettevoli in mantenerli<br />
in observantia, che non sarei contro li transgressori istessi: che sarà per avertimento<br />
a voi, et sucessivamente ai successivi vostri, avertendovi ch’è facil cosa l’introdure<br />
de gli ordini di leggi, ma che l’importanza sta nell’osservanza loro, che sarà<br />
il fine di questa. Et mi raccomando, et offero, et state sani.<br />
Di Ravenna, li XIII marzo 1574, come fratello affetionatissimo<br />
Loco sigilli Filippo Sega presidente<br />
1588, aprile 7<br />
Acta consilii<br />
Eletti per moderare le spese superflue<br />
Coram quibus ut supra congregatis, assistente magnifico iuris utriusque doctore<br />
domino Nico<strong>la</strong>o Confidato de Assisio, Faventiae pro Sancta Romana Ecclesia gubernatore<br />
presente et fabas dante.<br />
Propositum fuit per magnificum dominum priorem de pragmatica et reformatione<br />
vestitus et aliarum expensarum et, ut vulgo dicitur, delle pompe, cum praesertim<br />
in his diebus quadragesime et passionis domini nostri Iesu Christi huiusmodi<br />
negotium, tam utile corpori et anime, tractari conveniat; de quo dixit pluries reverendissimum<br />
dominum episcopum Faventie cum ipso et magnificis dominis antia-
552 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
nis verba habuisse cum exortatione ad illud exequi faciendum. Propterea hortatus<br />
est omnes ad dicendum eorum sententiam quid sit agendum, et habito super inde<br />
per multos consiliarios colloquio et discursu, tandem deventum fuit ad partitum<br />
infrascrittum: quibus vero et p<strong>la</strong>cet quod deveniri debeat ad electionem hominum<br />
qui sint et esse debeant cum reverendissimo domino episcopo Faventiae pro reformatione<br />
vestitus et aliarum expensarum, et – ut vulgo dicitur – delle pompe fienda,<br />
dent fabam albam; quibus aliter nigra. Quibus datis, repertum fuit partitum obtinuisse<br />
per fabas albas 61, nigras 4, et ita etc.<br />
Deinde pro habendis dictis hominibus pro huiusmodi reformatione pomparum<br />
incontinenti deventum fuit ad infrascrittum partitum, videlicet: quibus vero<br />
et p<strong>la</strong>cet quod magnifici domini antiani, una cum reverendissimo domino episcopo<br />
Faventiae, habeant authoritatem generalis consilii faciendi et componendi<br />
reformationem vestitus et aliarum expensarum, et seu pompas, inveniendique<br />
modum pro ipsius executione et observatione prout ipsis bene visum fuerit, ad<br />
referendum in consilio generali, dent fabam albam; quibus aliter nigram. Quibus<br />
datis, repertum fuit partitum obtinuisse per fabas albas 61, nigras 4, et ita publicatum.<br />
1588, aprile 22<br />
Acta consilii<br />
Del<strong>la</strong> reforma delle pompe<br />
Propositum fuit per magnificum dominum priorem de reformatione vestitus<br />
et aliarum expensarum et, ut vulgo dicitur, delle pompe in precedenti consilio<br />
tractata; et ut ad expeditionem aliquam huiusmodi negotii deveniatur, de ipsius<br />
ordine per me cancel<strong>la</strong>rium alta voce lecta fuit reformatio de anno 1574 in huiusmodi<br />
materia facta, cum correctione nonnullorum ipsius capitulorum facta per<br />
magnificos dominos antianos una cum reverendissimo domino episcopo Faventiae;<br />
quibus lectis et auditis, hortatus est omnes ad dicendum eorum sententiam<br />
quid sit agendum. Et habito super inde lungo et vario discursu et colloquio, deventum<br />
fuit ad partitum infrascrittum, videlicet: quibus vero et p<strong>la</strong>cet quod reformatio<br />
vestitus et aliarum expensarum et, ut dicitur, delle pompe de anno 1574<br />
facta in hac civitate, una cum correctione nonnullorum ipsius capitulorum per<br />
reverendum dominum episcopum et magnificos dominos antianos facta, ut supra<br />
lecta et audita approbetur er ratificetur, executionique demandetur modo a consilio<br />
generali presenti ordinando et dec<strong>la</strong>rando, dent fabam albam; quibus aliter nigram.<br />
Quibus datis, repertum fuit partitum obtinuisse per fabas albas 47, nigras<br />
13, et ita etc.<br />
Deinde propositum fuit per magnificum dominum priorem de inventione et<br />
dec<strong>la</strong>ratione modi pro executione dicte reformationis, et habito super inde longo<br />
et vario discursu et colloquio, tandem deventum fuit ad partitum infrascrittum,
Faenza 553<br />
videlicet: quibus vero et p<strong>la</strong>cet quod cognitio causarum transgressionis reformationis<br />
vestitus aliarumque expensarum et, ut vulgo dicitur, delle pompe, ipsarumque<br />
terminatio spectet et pertineat ad illustrissimum dominum gubernatorem<br />
pro tempore Faventiae, cum participatione tamen in processu magnificorum dominorum<br />
antianorum pro tempore; peneque in ipsa ponende sint scutorum X auri<br />
pro quolibet pro prima vice contrafactionis; pro secunda vice scutorum 25, et<br />
pro tertia vice scutorum 50, cum amissione rerum prohibitarum inventarum, applicande<br />
pro tertia parte reverende camere apostolice, pro alia tertia parte domino<br />
iudici executori et pro alia tertia parte inventori seu accusatori; cum hac conditione<br />
et dec<strong>la</strong>ratione quod, in casu inocentiae reperti seu accusati, ipse accusatus<br />
seu inventus expediatur et transeat ubique gratis absque aliqua pecuniarum<br />
solutione; et huiusmodi reformatio approbanda et confirmanda sit a perillustrissimo<br />
et reverendissimo domino praeside provinciae Romandio<strong>la</strong>e, cum termino<br />
unius mensis il<strong>la</strong>m exequendum seu exequi faciendum a die publicationis, dent<br />
fabam albam; quibus aliter nigram. Quibus datis, repertum fuit partitum obtinuisse<br />
per fabas albas 41, nigras 19. Et ita etc.<br />
1595, febbraio 24<br />
Acta consilii<br />
Deputati al<strong>la</strong> riforma delle pompe<br />
Coram quibus ut supra congregatis propositum fuit per magnificum dominum<br />
priorem de eccessu quo ad presens omnes in hac civitate utuntur in sumptibus, vestitus<br />
et aliorum circa personas, in detrimentum et quasi pernitiem familiarum,<br />
prout cunctis notum est; quod non solum omnipotenti Deo odio est, verum etiam<br />
reprehensum fuit a reverendo patre predicatore in concionibus preteritis, unde prohonesta<br />
provisione adhiberi deberet aliqua cura; propterea hortatus est omnes ad<br />
dicendum eorum sententiam quid sit agendum. Et habito colloquio, cum resolutione<br />
quod fieri debeat electio quatuor hominum cum facultate considerandi reformationem<br />
sumptuum et aliorum factam in consilio generali de anno […], ac alias<br />
in aliis temporibus factas, ad effectum videndi an aliquid ab ipsis sumari possit, seu<br />
augeri aut minui, ac reformari debeat pro una noviter facienda, iuxta qualitatem<br />
temporum, presentialiter ad referendum in consilio generali. Facta vero fuerit, et sic<br />
pro huiusmodi quatuor habendis, infrascritti fuerunt nominati et unico partito per<br />
fabas albas 21, nigras 2, electi videlicet:<br />
Dominus Gregorius Zuccolus<br />
Dominus Africanus Severolus<br />
Dominus eques Silvester Rondaninus<br />
Dominus Thomas Armeninus.
554 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
1595, marzo 4<br />
Acta consilii<br />
Deputati super reformatione pomparum<br />
Ad propositionem eiusdem magnifici domini prioris deventum fuit ad partitum<br />
infrascrittum, videlicet: quibus vero et p<strong>la</strong>cet quod domini Africanus Severolus,<br />
Gregorius Zuccolus, eques Silvester Rondaninus et Thomas Armeninus aliter in<br />
adiuncta diebus proxime el<strong>la</strong>psis electi super reformatione pomparum civitatis et<br />
comitatus confirmentur, et quatenus opus sit de novo eligantur cum auctoritate<br />
magnifici generalis consilii ad faciendum hiusmodi reformationem ad referendum<br />
in consilio generali ad effectum causa acceptandi seu ricusandi aut moderandi in<br />
totum vel in partem, prout eis bene visum fuerit, dent fabam albam; quibus aliter<br />
nigram. Quibus datis, repertum fuit partitum obtinuisse per fabas albas 52, nigras<br />
3, et ita etc.<br />
1595, maggio 27<br />
Acta consilii<br />
Reformatio pomparum<br />
De ordine magnifici domini prioris, per me cancel<strong>la</strong>rium alta et intellegibili voce<br />
lecta fuit reformatio pomparum per dominos deputatos facta, et tandem in bonam<br />
formam reducta; qua lecta, et ab omnibus audita, habitoque super quolibet<br />
capitulo colloquio et discursu, deventum fuit ad partitum infrascrittum, videlicet:<br />
quibus vero et p<strong>la</strong>cet quod reformatio pomparum lecta et ab omnibus audita approbetur<br />
et pro approbata habeatur, itaque executioni demandari debeat pro observantia<br />
ad pubblicam utilitatem civitatis, dent fabas albas; quibus aliter nigras. Quibus<br />
datis, repertum fuit partitum obtinuisse per fabas albas 53, nigras 15 et ita etc.
REGGIO EMILIA<br />
a cura di Antonel<strong>la</strong> Campanini
INTRODUZIONE<br />
Per ricostruire il clima economico e politico in cui <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
vide <strong>la</strong> luce, ci si deve innanzitutto collocare agli albori del<strong>la</strong> produzione<br />
legis<strong>la</strong>tiva conservata: si risale così al tempo in cui Reggio era libero<br />
comune. L’istituzione comunale, testimoniata dall’esistenza di magistrature<br />
tipiche (in primo luogo il conso<strong>la</strong>to), è databile intorno al<strong>la</strong> prima<br />
metà del secolo XII; le consuetudines, prima testimonianza scritta del<strong>la</strong><br />
produzione normativa, risalgono al 1242, dunque a circa un secolo di distanza.<br />
Probabilmente decisiva per <strong>la</strong> loro redazione l’influenza esercitata<br />
dal podestà fiorentino Lambertesco Lamberteschi, «qui bene et legaliter<br />
omnibus hominibus civitatis et districtus Regii libenter ractionem faciebat»<br />
1 .<br />
Il comune conobbe a Reggio alterne vicende, dovute tra l’altro al perdurare<br />
delle lotte intestine tra guelfi e ghibellini, a loro volta divisi al loro interno.<br />
La fine del secolo XIII vide il prevalere per un breve periodo dei cosiddetti<br />
Inferiori, che rappresentavano <strong>la</strong> parte dei guelfi meno intransigente<br />
nei confronti dei ghibellini e dell’Impero. Essi chiamarono Obizzo d’Este,<br />
già signore di Ferrara e Modena, al governo di Reggio, segnando così una<br />
prima interruzione nell’esistenza del libero comune. «Nel<strong>la</strong> turba de’ tirannelli<br />
il biondo Obizzo d’Este emerse per ingegno e ferocia», annota il Balletti<br />
2 . A Obizzo succedette il figlio Azzo, che non era certamente da meno e<br />
subì <strong>la</strong> cacciata dal<strong>la</strong> città. Ma il momentaneo ritorno all’indipendenza comunale<br />
segnato da un breve periodo di governo popo<strong>la</strong>re (1306-1312) non<br />
1 Consuetudini e statuti reggiani del Secolo XII, a cura di A. CERLINI, I, Reggio Emilia<br />
1933, p. XIII, che a sua volta rimanda al Liber de temporibus et aetatibus, cronaca di Reggio<br />
attualmente conservata presso <strong>la</strong> BE MO (ibid., p. X).<br />
2 A. BALLETTI, Storia di Reggio nell’Emilia, Reggio Emilia 1925 (rist. anast., Roma<br />
1993), p. 147.
558 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
permise comunque più quell’autonomia del popolo e delle arti che aveva caratterizzato<br />
il comune nel secolo precedente 3 .<br />
In seguito peggiorarono ancora le lotte intestine tra le famiglie reggiane<br />
più influenti, che portarono <strong>la</strong> città verso il periodo di maggiore decadenza<br />
del<strong>la</strong> sua storia. «Era <strong>la</strong> città di Reggio in grande floridezza, ricca di una innumerevole<br />
moltitudine di popo<strong>la</strong>ni, piena di molte casate nobili: essa in<br />
così breve tratto di tempo giunse a tanta deso<strong>la</strong>zione che i suoi cittadini sono<br />
dispersi per tutta l’Italia», scriveva Benvenuto da Imo<strong>la</strong> 4 . Inevitabile a<br />
quel punto il susseguirsi di signorie “straniere”: approfittando del<strong>la</strong> condizione<br />
di debolezza raggiunta dal<strong>la</strong> città, le grandi famiglie che avevano avuto<br />
<strong>la</strong> prevalenza in altre parti dell’Italia del nord videro in Reggio una facile<br />
preda per accrescere il loro potere e <strong>la</strong> loro influenza. Così, dopo un breve<br />
periodo di signoria del<strong>la</strong> famiglia Fogliani, intorno agli anni Trenta del secolo,<br />
Reggio fu ceduta agli Scaligeri, dagli Scaligeri ai Gonzaga; ai Gonzaga seguirono<br />
i Visconti, che ressero <strong>la</strong> città dal 1371 al 1404, in una fase di re<strong>la</strong>tiva<br />
pace, almeno rispetto all’epoca precedente. Prese poi il potere per un brevissimo<br />
periodo Ottobono Terzi 5 , assassinato nel 1409 da Muzio Attendolo<br />
Sforza per conto di Nicolò III d’Este.<br />
Si giunse così finalmente al<strong>la</strong> stabilità: gli Estensi ebbero <strong>la</strong> meglio sugli<br />
avversari politici e, nonostante le guerre e le scaramucce interne non cessassero<br />
mai completamente, Reggio fu trasformata in quel<strong>la</strong> prospera città che<br />
Ariosto potrà più tardi definire, complici i dolci ricordi dell’infanzia, «Reggio<br />
giocondo» 6 .<br />
Si è soliti far iniziare il Rinascimento a Reggio nel 1452, quando l’imperatore<br />
Federico III fece visita al<strong>la</strong> città; lo stesso Federico aveva conferito a<br />
Borso d’Este il titolo di duca di Modena e di Reggio. Nell’occasione «<strong>la</strong> città<br />
rappresentò se stessa nelle proprie artico<strong>la</strong>zioni sociali e nei propri rapporti<br />
col potere ducale, in forme che compendiavano l’immaginario socio-politico<br />
del<strong>la</strong> città rinascimentale: il percorso del signore da porta S. Pietro al<strong>la</strong> piazza<br />
del<strong>la</strong> Cattedrale fu scandito con l’oltrepassamento di una sequenza di ar-<br />
3 F. BOCCHI, Il comune. 1115-1290, in Storia illustrata di Reggio Emilia, I, Repubblica di<br />
San Marino 1987, pp. 97-112, in partico<strong>la</strong>re p. 111.<br />
4 BENVENUTO RAMBALDI DA IMOLA, Comentum per Dantis Aldigherii comoediam, Purgatorio,<br />
IV, 26, citato da G. MONTECCHI, I conflitti tra le signorie. Reggio tra XIV e XV secolo,<br />
in Storia illustrata… cit., pp. 145-160, in partico<strong>la</strong>re p. 146.<br />
5 Si tratta del «Terzo Oto» ricordato da Ariosto (Or<strong>la</strong>ndo furioso, III, XLIII) come «di<br />
Reggio e di Parma aspro tiranno, / che da costui [Nicolò III] spogliato a un tempo fia / e<br />
del dominio e de <strong>la</strong> vita ria».<br />
6 Or<strong>la</strong>ndo furioso, III, XXXIX.
Reggio Emilia 559<br />
chi trionfali, che simboleggiavano variamente il ruolo del principe e il ruolo<br />
del<strong>la</strong> città» 7 .<br />
Il lungo periodo del<strong>la</strong> signoria Estense fu interrotto, tra secondo e terzo<br />
decennio del secolo XVI, da una fase di prevalenza dell’autorità papale, che<br />
nominò quale delegato un governatore. Ripresero però gli scontri interni tra<br />
le famiglie, che stavolta divamparono, a quanto pare, a causa di un futile<br />
pretesto (rivalità tra gentildonne all’interno del convento femminile di San<br />
Raffaele). I governatori che si susseguirono, fatta forse eccezione per Francesco<br />
Guicciardini, non ebbero l’autorità necessaria per far fronte alle lotte intestine<br />
e alle minacce esterne, e così gli Estensi riebbero rapidamente il sopravvento.<br />
La loro signoria poté durare, sostanzialmente senza soluzione di<br />
continuità, sino al<strong>la</strong> fine del secolo XVIII.<br />
«Avete sentito voi stessi in questi giorni, spettabili signori, quanto (…)<br />
frate Bernardino da Feltre (…) aborrisca le vesti e gli ornamenti che sono<br />
superflui e contrari all’onestà delle persone, uomini e donne, di questa città,<br />
e le spese che ne derivano, e anche le spese dei funerali e delle esequie dei<br />
defunti e delle nozze e dei conviti e delle nascite dei bambini (…) e anche le<br />
cospicue doti che si corrispondono alle donne in questi tempi…». Questo,<br />
liberamente parafrasato, fu il discorso tenuto da Pietro Antonio Cassoli,<br />
priore degli anziani, al cospetto del consiglio del comune di Reggio nel<br />
1489. Ne sortì un’artico<strong>la</strong>ta provvisione contro il lusso, che avrebbe trovato<br />
spazio anche negli statuti del 1500. Gli effetti del<strong>la</strong> predicazione di Bernardino<br />
da Feltre, a Reggio come in numerose altre città, non tardavano a farsi<br />
sentire 8 . Oltre ad inveire contro il lusso, Bernardino esortava a fondare i<br />
Monti di pietà. «… In Reggio intanto ebbe con felicissimo augurio principio<br />
il Sacro Monte di Pietà, ed essendone stato autore un padre zocco<strong>la</strong>nte<br />
dell’osservanza franciscana, detti quivi di S. Spirito, mi gioverà di credere<br />
che questo fosse il beato Bernardino da Feltre, chiamato col sopranome di<br />
Piccolino, uomo che per l’integrità di vita, e gran profitto, che continuamente<br />
faceva con <strong>la</strong> pia dottrina in detestare i vizi, le usure, ed esortare al<br />
bene, era talmente in istima di santità, che gli bisognava schifare le genti, e<br />
andare per vie secrete, posciaché ognuno gli tagliava le vesti da dosso, ed il<br />
cui principale scopo era d’invitare le genti ad erigere i Monti di Pietà a solle-<br />
7 A. BIONDI, Il Rinascimento, in Storia illustrata… cit., pp. 161-176, in partico<strong>la</strong>re p.<br />
161.<br />
8 Per <strong>la</strong> predicazione di Bernardino a Reggio, vedi G. SACCANI, La predicazione del B.<br />
Bernardino da Feltre in Reggio Emilia, in «Archivum Franciscanum Historicum», XIX<br />
(1926), II, pp. 226-246.
560 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
vamento de’ poveri, e ad esterminio dell’insopportabile ingordigia dell’Ebraismo,<br />
siccome aveva fatto in Parma l’anno 1487, in Ravenna nel 1488, in<br />
Modona il 2 febbraio, ed in Bologna di questo istesso anno, ed in molte altre<br />
città, ch’io non so…» 9 . È quasi un contrappasso: colui che predicava<br />
contro le vesti si vedeva strappare di dosso anche i pochi stracci che aveva!<br />
Se l’influenza del<strong>la</strong> predicazione provocò anche a Reggio Emilia, come in<br />
città limitrofe e in parallelo al<strong>la</strong> creazione dei Monti di pietà, una gran fioritura<br />
di normativa <strong>suntuaria</strong>, per individuare il momento storico in cui <strong>la</strong><br />
prima legis<strong>la</strong>zione di questo genere vide <strong>la</strong> luce dobbiamo fare un passo indietro.<br />
A Reggio <strong>la</strong> presenza di norme suntuarie è infatti rilevabile sin dalle<br />
più antiche fonti legis<strong>la</strong>tive conservate 10 . Già nelle prime consuetudines, risalenti<br />
al 1242, si trovano disposizioni che limitano l’ammontare delle donazioni<br />
in materia dotale, il numero dei componenti il corteo nuziale e le spese<br />
per le candele nei funerali. Al contrario s’impone ai cittadini più abbienti il<br />
possesso di almeno una veste a colori per accrescere il prestigio del comune.<br />
Quest’ultima norma non comparirà più nel<strong>la</strong> legis<strong>la</strong>zione successiva.<br />
Un’ulteriore redazione delle consuetudini, che compariva nel volume degli<br />
statuti re<strong>la</strong>tivo al 1311, è perduta: il volume predetto presenta infatti una<br />
muti<strong>la</strong>zione che coinvolge per intero il libro X che le ospitava. È rimasto<br />
soltanto l’indice delle rubriche, dal quale emerge l’esistenza di alcune disposizioni<br />
re<strong>la</strong>tive ai funerali 11 . Doveva trattarsi del<strong>la</strong> provvisione risalente al<br />
tempo del<strong>la</strong> podesteria di Bresciano da Sa<strong>la</strong>, che negli stessi statuti del 1311<br />
si prevede di inserire tra le consuetudini. Bresciano da Sa<strong>la</strong> fu podestà di<br />
Reggio nel primo semestre del 1277 e si trovò a fronteggiare l’emergenza<br />
creata da una delle epidemie di peste non infrequenti in quel periodo: le<br />
norme sui funerali affondano dunque le loro radici nel<strong>la</strong> necessità cogente<br />
del momento. Anche le cronache ricordano che «coepit morbus Regii, et<br />
9 BM RE, Mss. Regg. C 41-43: FULVIO AZZARI, Croniche di Reggio Lepido, II, pp. 1475-<br />
1476.<br />
10 Studi sul<strong>la</strong> legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong> reggiana sono stati compiuti da N. FANTUZZI GUAR-<br />
RASI, Cinque poemi per le donne reggiane. Voci e sospiri del XVI secolo, n. mon. di «Bollettino<br />
Storico Reggiano», V (1972), 18, in partico<strong>la</strong>re nel capitolo La moda a Reggio, pp. 15-29;<br />
EAD., La donna negli Statuti delle antiche comunità reggiane (secc. XIII-XVIII), estratto da<br />
«Bollettino Storico Reggiano», X (1977), 33.<br />
11 LVI. De modo servando super exequiis defunctorum; LXIII. De consuetudine mortuorum;<br />
LXIIII. De non faciendo aliquod cridamentum et cetera; LXV. De non p<strong>la</strong>ngendo aliquem mortuum<br />
et cetera; LXVI. Quod baria postquam defunctus fuerit et cetera; LXVII. Quod uxor, mater,<br />
filia et cetera; LXVIII. Quod nul<strong>la</strong> persona veniat ad domum defuncti et cetera: LXVIIII.<br />
Quod nullus mortuus debeat vestiri et cetera; LXX. Quod potestas mittat unum de familia sua et<br />
cetera; LXXI. De candelis seu canellis et cetera; LXXII. Quod campane illius ecclesie ad quam<br />
dum sepelliri et cetera.
Reggio Emilia 561<br />
tunc statutum est ut non pulsentur campanee, nec mortui preconizentur<br />
nec plorentur, et quod mulieres non sequantur ad ecclesiam corpora» 12 . Non<br />
si tratta di una norma esclusivamente <strong>suntuaria</strong>, poiché mirava anche e soprattutto<br />
a mantenere <strong>la</strong> calma ed il decoro in un momento difficile.<br />
Il testo di questi capitoli, come si è detto, è andato perduto, ma è verosimilmente<br />
recuperabile grazie ai primi tra i capitoli sulle esequie inseriti nel<br />
volume degli statuti del 1311 e compi<strong>la</strong>ti al tempo del<strong>la</strong> podesteria di Nordio<br />
dei Nordi da Imo<strong>la</strong>, nel 1313 13 . È possibile che nel 1313 il testo sia stato<br />
integrato e parzialmente corretto, ma l’ossatura dovrebbe essere quel<strong>la</strong> delle<br />
consuetudini perdute del 1277: si nota infatti <strong>la</strong> coincidenza tra le rubriche<br />
del 1277 sopra citate 14 e quelle di questa nuova compi<strong>la</strong>zione. Inoltre, l’additio<br />
al termine del cap. VIIII potrebbe essere spia di un intervento di modificazione<br />
di un testo preesistente 15 .<br />
Presenta una <strong>la</strong>cuna, in corrispondenza del capitolo «De frixis et operibus<br />
sive <strong>la</strong>boreriis aureis vel argenteis, et de vestibus dominarum, et de aliis ornamentis,<br />
et de ordine nuptiarum», anche il manoscritto degli statuti di<br />
Reggio del 1411 conservato presso l’Archivio di Stato 16 , ma è facilmente integrabile<br />
grazie all’esistenza di una seconda copia, conservata presso <strong>la</strong> Biblioteca<br />
del Senato di Roma 17 .<br />
La prima serie delle provvisioni del comune, che si colloca all’inizio del<br />
XIV secolo, non è completa; non vi si trova perciò <strong>la</strong> provvisione che Tacoli<br />
datò al 1310 e pubblicò parzialmente 18 , al<strong>la</strong> quale probabilmente allude an-<br />
12 Consuetudini e statuti reggiani… cit., pp. LXXIII-LXXIV.<br />
13 Gli statuta, ordinamenta et provisiones facte tempore potestarie nobilis viri domini Nordii de<br />
Nordiis de Ymo<strong>la</strong> potestatis Regii et tempore capitaneatus nobilis militis domini Oddonis domini<br />
Ugolini de Guelfis de Eugubio capitanei populi Regii scripta in presenti volumine per me Gerardinum<br />
de Puianello notarium secundum reformationem consilii populi Regii in millesimo trecentesimo<br />
tertiodecimo, inditione undecima, in AS RE, Archivio del Comune di Reggio, parte I, Statuti,<br />
3, si dividono in due parti: <strong>la</strong> prima, costituita dai primi sette capitoli, riguarda le pene per chi<br />
non col<strong>la</strong>bora con <strong>la</strong> giustizia nel denunciare gli assassini; <strong>la</strong> seconda, dal cap. VIII in poi, s’intito<strong>la</strong><br />
Statuta super exequiis mortuorum et super ob<strong>la</strong>cionibus e concerne <strong>la</strong> materia <strong>suntuaria</strong>.<br />
14 Vedi nota 11.<br />
15 Consuetudini e statuti reggiani… cit., p. 45.<br />
16 AS RE, Archivio del Comune di Reggio, parte I, Statuti, 10.<br />
17 BS ROMA, Statuti mss. 77.<br />
18 N. TACOLI, Genealogia del<strong>la</strong> Casa Tacoli. In oltre alcune memorie istoriche Più rimarcabili<br />
del<strong>la</strong> Città di Reggio, Rilevatesi da autentici, ed antichi Codici, manoscritti in pergamena, esistenti<br />
nell’Archivio Pubblico di Reggio, le quali ivi si recano, incominciandosi al<strong>la</strong> pag. 254 &c., in Reggio,<br />
per li Vedrotti, 1742, p. 385; ID., Parte Terza delle Memorie Storiche di Reggio di Lombardia,<br />
Corre<strong>la</strong>tiva al<strong>la</strong> Prima, e Seconda Parte Dell’altre Storiche Notizie di Essa Città, raccolte dal<br />
conte Nicco<strong>la</strong> Tacoli, Priore del<strong>la</strong> Chiesa, e Priorato di San Jacobo Zebedeo di Reggio, pubblicate<br />
negli anni 1742, e 1748, in Carpi, nel<strong>la</strong> Stamperia del Pubblico, 1765, pp. 395-396.
562 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
che un testo del Muratori 19 . Tale provvisione è però ricavabile grazie all’inclusione<br />
nel volume degli statuti del comune di popolo del 1312, dove <strong>la</strong><br />
data del<strong>la</strong> lettura al cospetto del consiglio è l’8 giugno 1315; fu poi accolta<br />
negli statuti a partire dal 1335. Si è scelto in questa sede di fornire anche il<br />
primo testo statutario che recepì tale materia, che tuttavia presenta poche<br />
varianti rispetto al testo del<strong>la</strong> provvisione. La stessa normativa fu poi ulteriormente<br />
riordinata a partire dal 1392. La col<strong>la</strong>zione tra statuti e provvisioni<br />
è invece quasi obbligata per <strong>la</strong> provvisione del 1489, passata praticamente<br />
senza variazioni negli statuti del 1500.<br />
La presenza di leggi suntuarie all’interno di un corpus statutario vero e<br />
proprio ha inizio dal codice del 1311 20 , che, tra l’altro, include anche normativa<br />
precedente a quell’anno. Riguarda <strong>la</strong> materia <strong>suntuaria</strong>, in partico<strong>la</strong>re,<br />
un capitolo risalente al primo anno di regno quale re dei Romani di Arrigo<br />
VII, che fu incoronato il 6 gennaio 1309 21 .<br />
La serie più nutrita di provvisioni, detta «Provvisioni del Consiglio Generale;<br />
dei Dodici Saggi e Difensori del<strong>la</strong> città; dei deputati sulle entrate<br />
del Comune; e degli Anziani» 22 , ha inizio nel 1371 e consta di 231 volumi<br />
sino al 1796. È da questa serie che sono tratte le altre provvisioni qui riportate.<br />
Con <strong>la</strong> fine del secolo XV si diffonde <strong>la</strong> stampa: gli statuti di Reggio vedranno<br />
due edizioni, risalenti rispettivamente al 1501 23 e al 1582 24 . Non è<br />
stato necessario prenderle in considerazione in questa sede, in quanto non<br />
presentano aggiunte di rilievo riguardo al<strong>la</strong> normativa <strong>suntuaria</strong> rispetto al<br />
manoscritto del 1500 25 .<br />
Una storia a parte, a proposito del<strong>la</strong> stampa, ha <strong>la</strong> provvisione del<br />
1550 super pompis et conviviorum sumptibus, per <strong>la</strong> quale disponiamo di<br />
tre versioni tra loro molto simili: <strong>la</strong> prima, manoscritta, risalente al 7<br />
19 L.A. MURATORI, Antiquitates Italicae Medii Aevii, II, Mi<strong>la</strong>no 1739, De textrina et vestibus<br />
saeculorum rudium Dissertatio vigesimaquincta, col. 425.<br />
20 Una breve norma, risalente al 1267, che limitava le offerte in occasione di ordinazioni<br />
e monacazioni era presente nel libro V degli statuti del 1266, ma fu cassata dai sapientes.<br />
21 Anche questo capitolo è cassato con righe.<br />
22 È conservata presso AS RE.<br />
23 Statuta Magnifice Communitatis Regii, Regii, per Vincentium Berthochum, 1501.<br />
24 Statuta Magnificae Communitatis Regii, Regii, apud Herculianum Bartholum, 1582.<br />
25 Per le varianti dell’edizione a stampa rispetto al manoscritto, vedi I rubricari degli statuti<br />
comunali di Reggio Emilia (<strong>secoli</strong> XIII-XVI), a cura di A. CAMPANINI, Bologna 1997<br />
(Università degli Studi di Bologna. Dipartimento di Paleografia e Medievistica. Sezione di<br />
ricerca «Società economia territorio». Fonti e saggi di storia regionale. Quaderni 7), pp.<br />
20-23.
Reggio Emilia 563<br />
marzo, viene tenuta come punto di partenza per <strong>la</strong> presente edizione. La<br />
seconda versione, manoscritta anch’essa, è frutto delle poche correzioni<br />
apportate da “Sua Eccellenza” (si tratta di Ercole II d’Este), che il 15<br />
marzo <strong>la</strong> rispedì con <strong>la</strong> propria approvazione al consiglio di Reggio. L’oratore<br />
incaricato Giuseppe Fontanelli fece ritorno a Reggio il 20 e re<strong>la</strong>zionò<br />
al consiglio i contenuti dei colloqui con Ercole; al<strong>la</strong> nuova provvisione si<br />
aggiunse l’approvazione vescovile, risalente al 25 marzo. La terza versione,<br />
infine, è rappresentata dall’edizione a stampa, apparsa nello stesso anno<br />
(in Parma, appresso Seth Viotto) e completa di approvazione ducale e<br />
vescovile, con il titolo Capitoli et ordini nuovamente fatti et ordinati da gli<br />
Mag. Antiani del<strong>la</strong> Città di Reggio, in moderatione così del pomposo vestire,<br />
come del disordinato pasteggiare et delle superflue pompe funerali di essa Città.<br />
Proprio grazie al<strong>la</strong> stampa questi Capitoli conosceranno una notevole<br />
diffusione.<br />
Connesso al<strong>la</strong> normativa che limita il lusso nell’abbigliamento femminile<br />
è talvolta l’intervento dei legis<strong>la</strong>tori re<strong>la</strong>tivo alle meretrici e al modo di distinguerle<br />
direttamente, grazie all’apparenza, dalle donne dabbene. Nel<strong>la</strong><br />
raccolta di leggi qui di seguito fornita è inserita una so<strong>la</strong> norma che limita le<br />
vesti delle meretrici: «Nec liceat etiam mulieri tenenti ma<strong>la</strong>m vitam vel<br />
opus merretricium exercenti uti seu defferre aliquem vestitum, zorneliam sive<br />
passatempum et similia, cum intendamus il<strong>la</strong>s solum ire et incedere in<br />
cottis sive guarnellis sine aliquo ornatu» 26 . Ma di meretrici in generale le<br />
leggi reggiane si erano occupate già da tempo. Sin dal 1265, infatti, compariva<br />
l’obbligo di individuare spazi specifici del<strong>la</strong> città dove relegare il fenomeno<br />
del<strong>la</strong> prostituzione, evitando così l’utilizzo di luoghi non opportuni 27 .<br />
La norma compare successivamente in tutte le redazioni statutarie; solo nel<br />
1411 si aggiunge un ulteriore provvedimento, che riguarda ancora più in<br />
specifico l’ordine pubblico ed è destinato al<strong>la</strong> “cliente<strong>la</strong>”: saranno puniti coloro<br />
che verranno sorpresi nei postriboli post tercium sonum campane 28 . Nel<br />
1500, oltre a quest’ultimo provvedimento, che trova posto nel Liber tertius<br />
de malefficiis, <strong>la</strong> normativa in materia assume un assetto più organico e definito<br />
grazie ad alcune rubriche contenute nel Liber septimus extraordinarius<br />
26 Provvisioni 1489 e Statuti 1500, Rubrica de vestibus et aliis ornamentis mulierum.<br />
27 AS RE, Archivio del Comune di Reggio, parte I, Statuti, 1: De meretricibus expellendis et<br />
cessandis a domibus fratrum Predicatorum. Rubrica (Lib. IV, Rub. V, c. 40r), e De meretricibus<br />
expellendis de civitate et locando eas iusta foveas civitatis et de pena contrafacientis. Rubrica<br />
(Lib. IX, Rub. XXIIII, c. 94r).<br />
28 AS RE, Archivio del Comune di Reggio, parte I, Statuti, 10 (Additiones facte statutis comunis<br />
Regii, Super libro tercio malefficiorum, Rub. 16, cc. 94v-95r).
564 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
nuncupatus 29 . Significativamente esse seguono a ruota le rubriche sulle vesti<br />
e sulle doti, a mostrare <strong>la</strong> stretta connessione individuata dal legis<strong>la</strong>tore tra<br />
questi argomenti. Le meretrici “autorizzate” si distinguono grazie ad un<br />
pannicello giallo (o del colore del croco, che è a sua volta una sfumatura di<br />
giallo) portato sulle spalle e possono esercitare esclusivamente nei luoghi deputati;<br />
qualora si comportassero altrimenti, a parte l’inevitabile multa,<br />
chiunque potrà strappare loro le vesti di dosso.<br />
La rubrica successiva riguarda gli ebrei, e precisamente il signum distintivo<br />
che anch’essi, come le meretrici, devono portare. Il colore è il medesimo,<br />
giallo o color croco, ma varia <strong>la</strong> forma, che deve essere rotonda e del<strong>la</strong> <strong>la</strong>rghezza<br />
di un pollice 30 .<br />
La legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong> ebbe ripercussioni anche per altre categorie, in<br />
partico<strong>la</strong>re per quegli artigiani che del lusso facevano <strong>la</strong> loro professione.<br />
Nel testo è riportata <strong>la</strong> protesta degli artigiani del<strong>la</strong> <strong>la</strong>na, del<strong>la</strong> quale si fece<br />
portavoce presso il signore il reggimento stesso del<strong>la</strong> città. Probabilmente,<br />
nel secolo successivo anche l’arte del<strong>la</strong> seta ebbe a <strong>la</strong>mentarsi, come appare<br />
leggendo tra le righe di verbali di sedute dell’arte stessa 31 . Negli statuti delle<br />
arti, comunque, non compare alcun accenno al<strong>la</strong> normativa <strong>suntuaria</strong>.<br />
Nel corso del ’500 si trovano anche testimonianze opposte, che manifestano<br />
<strong>la</strong> reale circo<strong>la</strong>zione di oggetti di lusso espressamente proibiti dal<strong>la</strong> legge.<br />
La prima risale al 1560: il 16 febbraio venne indetto per ordine del governatore<br />
di Reggio un lotto nel quale saranno messi «al<strong>la</strong> ventura» diversi<br />
oggetti preziosi, «tutte robe dell’elemosina accolta generalmente per i poveri»:<br />
si trattava di «una col<strong>la</strong>nna d’oro, un fillo d’oro, una col<strong>la</strong>nnina d’oro,<br />
un gioiello con tre perle, una turchina, uno diamantino et uno smeraldo, tre<br />
turchine, due agathe et una corniol<strong>la</strong>, tre annelletti, dui colli di perle, una<br />
medaglia et una veste di raso verde» 32 . Ancora meglio fece trent’anni più tardi<br />
l’orefice reggiano Giovanni Maria Baetini, che organizzò in proprio una<br />
notevole lotteria avente in palio oggetti preziosi stimati «da persone giudiciose<br />
et intelligenti». Rimandando all’edizione completa di questo «Editto<br />
29 AS RE, Archivio del Comune di Reggio, parte I, Statuti, 13.1: De meretricibus publicis,<br />
De mulieribus impudice et turpiter se gerentibus et cognosci se facientibus, De lenonibus, Quod<br />
nulli liceat prestare auxilium aut habitationis comoditatem meretricibus publicis, mulieribus inhoneste<br />
viventibus et lenonibus, Quod dominus potestas et officialis bulletarum forensium civitatis<br />
Regii habeant cognitionem et iurisdictionem contra mulieres inhoneste viventes, meretrices et<br />
lenones (Lib. VII, Rubb. 3, 4, 6-8, cc. 169r-170v).<br />
30 Ibid., De signo per hebreos et hebreas portando (Lib. VII, Rub. 9, c. 171r).<br />
31 N. CAMPANINI, Ars siricea Regii. Vicende dell’arte del<strong>la</strong> seta in Reggio Emilia dal XVI al<br />
XIX secolo, Reggio Emilia 1888, p. 67 e passim.<br />
32 AS RE, Archivio del Comune di Reggio, parte I, Gridario, Gride manoscritte, b. 2 (sec.<br />
XVI).
Reggio Emilia 565<br />
sopra il lotto» 33 , si ricordano qui soltanto i premi che maggiormente colpiscono<br />
tra gli oggetti posti in palio per i quattordici fortunati vincitori: troviamo<br />
così, ad esempio, «un pendente da collo, cioè una gatta che mangia<br />
un topo, con rubini numero 23, et perle di bel<strong>la</strong> fattura, di valore di scudi<br />
20», «rose d’oro da vesta numero 71 zetate e smaltate di bellissima fattura,<br />
di valore di scudi 76», «un gioiello con diamanti e rubini e smeraldi numero<br />
20 et perle grosse numero 4, con drento uno Atheone che va a caccia, di bellissima<br />
fattura, di valore di scudi 70», «due navizelle d’argento dorate bellissime,<br />
e una corona d’ingranate grosse quarnita d’oro, con bottoni grossi numero<br />
10, et bottonzini numero 77, e un diamante in punta, con bellissima<br />
fattura, et un cane d’avorio quarnito d’oro, un piro di muschio con oro, di<br />
valore di scudi 45». Sarebbe stato interessante, ma le fonti ci negano <strong>la</strong> possibilità,<br />
scoprire chi poté adornarsi con tanto splendore o esporre nel<strong>la</strong> propria<br />
dimora gli oggetti preziosi, quali candelieri e tazze d’argento riccamente<br />
decorate, vinti nel<strong>la</strong> lotteria di Baetini. Forse le stesse donne di c<strong>la</strong>ssi elevate,<br />
alle quali lo sfarzo era comunque, all’epoca, consentito dal<strong>la</strong> legge? O, magari,<br />
per una volta, <strong>la</strong> fortuna potrebbe aver baciato in fronte anche persone<br />
più umili, anche se pur sempre in possesso delle tre barbarine necessarie per<br />
avere “voce” nel lotto. Sarà difficile dare una risposta.<br />
Negli statuti dei comuni del territorio reggiano non sono state rilevate<br />
norme che limitino il lusso e lo spreco nelle vesti, nei funerali e nei banchetti.<br />
In diversi statuti, però, si trovano limitazioni alle donationes propter nuptias.<br />
Trattandosi di diritto dotale, e inoltre di chiara derivazione dagli statuti<br />
di Reggio, non si ritiene necessario riportare tali rubriche in questa sede.<br />
Antonel<strong>la</strong> Campanini<br />
Per Reggio Emilia si è resa necessaria una campionatura del<strong>la</strong> serie conosciuta come<br />
«Provvigioni del Consiglio Generale; dei Dodici Saggi e Difensori del<strong>la</strong> città; dei deputati<br />
sulle entrate del Comune; e degli Anziani», compiuta sul<strong>la</strong> base di segna<strong>la</strong>zioni<br />
in precedenti studi e di verifiche più puntuali per i periodi in cui era probabile<br />
trovare qualche traccia di delibera in materia <strong>suntuaria</strong>. Grazie a citazioni non sempre<br />
precise si è potuto risalire anche al materiale reperito tra i recapiti alle riformagioni<br />
e i carteggi del comune. Le gride (come ovviamente gli statuti) sono state inve-<br />
33 A. CAMPANINI, Il pescatore... di perle, in «Il Pescatore Reggiano», 2000, pp. 169-176.<br />
La grida è conservata in AS RE, Archivio del Comune di Reggio, parte I, Gridario, Gride a<br />
stampa, b. 2 (1575-1599).
566 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
ce esaminate per intero per il periodo considerato. Si è fatto ricorso agli statuti delle<br />
arti poiché, come sopra accennato, si sono trovate tracce di ripercussioni del<strong>la</strong> normativa<br />
<strong>suntuaria</strong> tra gli artigiani, ma <strong>la</strong> ricerca (compiuta esclusivamente sul materiale<br />
edito) non ha dato alcun esito. Infine sono stati control<strong>la</strong>ti tutti gli statuti dei<br />
comuni del territorio reggiano menzionati nel Repertorio degli statuti34 .<br />
L’elenco delle fonti consultate è il seguente:<br />
* Consuetudini e statuti cittadini: AS RE, Archivio del Comune di Reggio, parte I,<br />
Statuti, 1-13.1 (dal 1265 al 1500); BS ROMA, Statuti mss. 77 (1411); Statuta<br />
Magnifice Communitatis Regii, Regii, per Vincentium Berthochum, 1501; Statuta<br />
Magnificae Communitatis Regii, Regii, apud Herculianum Bartholum, 1582.<br />
* Provvigioni: AS RE, Archivio del Comune di Reggio, parte I, Consigli, Provvigioni<br />
del Consiglio Generale; dei Dodici Saggi e Difensori del<strong>la</strong> città; dei deputati sulle<br />
entrate del Comune; e degli Anziani, 1371-1399, bb. 4; 1400-1407, voll. 2; [Lacuna<br />
nel<strong>la</strong> serie dal 1408 al 1412]; 1413-1415, vol. 1; 1418-1422, voll. 2;<br />
1443-45, vol. 1; 1470-73, vol. 1; 1487-91, vol. 1; 1513-1518, voll. 2; 1528-31,<br />
vol. 1; 1541-43, vol. 1; 1545-47, vol. 1; 1550-51, vol. 1.<br />
* Recapiti alle riformagioni: AS RE, Archivio del Comune di Reggio, parte I, Consigli,<br />
Carte di corredo alle provvigioni del Consiglio Generale e degli Anziani (Recapiti<br />
alle riformagioni), anno 1547.<br />
* Gride: AS RE, Archivio del Comune di Reggio, parte I, Gridario, Gride manoscritte,<br />
bb. 1 e 2 (secc. XIV-XVI); AS RE, Archivio del Comune di Reggio, parte I,<br />
Gridario, Gride a stampa, bb. 1 e 2 (1497-1799).<br />
* Carteggi: AS RE, Archivio del Comune di Reggio, parte I, Carteggi, Registri dei decreti<br />
e delle lettere, b. 1439-1476, reg. 1447-1456.<br />
* Statuti delle arti: Statuti dei Mercanti, Drapieri e Lanari di Reggio, impresso in<br />
l’inclita cità de Regio, MCCCCCII; Statuti, Capitoli et Privilegii dell’arte del<strong>la</strong> seta<br />
del<strong>la</strong> Magnifica città di Reggio, in Reggio, appresso Hercoliano Bartoli, 1581;<br />
Statuti e privilegi dell’arte del<strong>la</strong> Seta del<strong>la</strong> magnifica città di Reggio, in Reggio,<br />
1581, e ristampati per Prospero Vedrotti, 1673; Statuta Merzariorum et Draperiorum<br />
inclite civitatis Regii, Regii, apud Herculianum Bartholum, MDXCVI;<br />
Statuti dell’Arte de Calcio<strong>la</strong>ri et Calegari di Reggio, in Reggio, per F<strong>la</strong>minio Bartoli,<br />
1621; Statuti dell’Arte delli orefici di Reggio confermati dal Ser.mo Sig. D.<br />
Francesco d’Este Duca di Reggio, Modena ecc., in Reggio, appresso F<strong>la</strong>minio Bartoli,<br />
1632; Statuti del<strong>la</strong> molto Mag.ca Arte de Mercanti da Panno dell’Ill.ma città<br />
di Reggio confirmati dal Ser.mo D. Sig. Francesco d’Este Duca di Reggio e Modena<br />
34 A. CAMPANINI, Territorio reggiano, in Repertorio degli statuti comunali <strong>emilia</strong>ni e romagnoli<br />
(secc. XII-XVI), a cura di A. VASINA, II, Roma 1998 (Istituto storico italiano per il Medio<br />
Evo, Fonti per <strong>la</strong> storia dell’Italia medievale, Subsidia, 6**), pp. 226-304.
Reggio Emilia 567<br />
etc., in Reggio, appresso F<strong>la</strong>minio Bartoli, 1635; Statuto de’ Merzari e Drappari<br />
dell’inclita città di Reggio, in Reggio, per Prospero Vedrotti, MDCLXIX; Statuti<br />
e privilegi dell’Arte del<strong>la</strong> Seta del<strong>la</strong> Magnifica Città di Reggio, in Reggio, per Ippolito<br />
Vedrotti, MDCXCVIII; Statuto de’ Merzari e Drappari dell’inclita città di<br />
Reggio, in Reggio, per Ippolito Vedrotti, 1700; Statuti e privilegi dell’arte del<strong>la</strong> seta<br />
del<strong>la</strong> Magnifica Città di Reggio, Reggio, per li Vedrotti, MDCCXXXIX; Statuti<br />
ed ordinamenti del<strong>la</strong> Magnifica arte de’ Calzo<strong>la</strong>ri e Callegari del<strong>la</strong> Città di<br />
Reggio riformati dell’anno 1739, Reggio, per li Vedrotti, 1739, e ristampato per<br />
Giuseppe Davolio, 1781; Statuti dell’arte de’ sarti di Reggio, Reggio, per li Vedrotti,<br />
1750.<br />
* Statuti del territorio: Albinea, Montericco e Borzano: Gli statuti dei conti Manfredi.<br />
Edizione delle raccolte di Albinea e di Borzano (RE), a cura di A. CAMPANI-<br />
NI, Bologna 1995 (Università degli Studi di Bologna. Dipartimento di Paleografia<br />
e Medievistica. Sezione di ricerca «Società Economia Territorio». Fonti e Saggi<br />
di storia regionale. Quaderni, 3); Arceto, Casalgrande, Dinazzano, Salvaterra<br />
e Montebabbio: Statuta terrarum et locorum magnifici et potentis domini comitis<br />
et equitis domini Ioannis Boyardi, videlicet Arceti, Casalgrandi, Dinazani, Salvaterrae<br />
et Montisbabuli et caetera, Scandiani, per Peregrinum de Pasqualibus,<br />
1499; Baiso: ARCHIVIO PARROCCHIALE DI BAISO, Statuto di Baiso; Brescello:<br />
Statutorum Brixelli et eius districtus, vil<strong>la</strong>rum et castrorum libri tres, quorum 1 De<br />
potestate, consilio et consiliariis 2 De causis civilibus 3 De maleficiis, Parmae, ex<br />
officina Seth Viotti, 1572; Carpineti: G. BADINI, Gli statuti di Carpineti, in<br />
Carpineti medievale. Convegno di studi matildici. Carpineti, 25-26 settembre<br />
1976, Reggio Emilia 1976, pp. 311-394; Castelnovo ne’ Monti: Statuta potestariae<br />
Castrinovi Regiensis etc., Regii Lepidi, apud Herculianum Bartholum,<br />
MDLXVIII; Cavriago: BE MO, Manoscritti Campori, .g.5.13; Correggio: Municipales<br />
has leges civitatis Corriggiae a quamplurimis, quibus librariorum culpa<br />
scatebant, erratis, Illustrissimorum Dominorum Iacobi Bezzecchii, atque Augustini<br />
Zuccardi I.U.DD. Opera ex Patris Consilii Decreto vindicatas, Illustrissimis Dominis<br />
Tebaldo Serra U.I.D. Priore, ac Iosepho de Comitibus Provisore, Communitati<br />
Corrigiae posteritati consultura Typis aedendas curare voluit, sub auspiciis Serenissimae<br />
Dominae Laurae pro Serenissimo Duce Francisco Duce Mutinae etc. Corrigiae<br />
Domino etc. Filio impuberi regente, anno a Nativitate Domini Nostri Iesu Christi<br />
MDCLXX. Hoc tandem exequutionem habuit sub Serenissimi Ducis Francisci Secundi<br />
auspiciis, Priore Illustriss. Domino U.I.D. Raymundo Guzono, ac Provisore<br />
Illustriss. Domino Vincentio Zuccardo, anno MDCLXXV mense iunio, Mutinae,<br />
Typis Viviani Suliani Impressoris Ducalis; Felina: BS ROMA, Statuti mss. 107;<br />
Guastal<strong>la</strong>: I. AFFÒ, Istoria del<strong>la</strong> città e ducato di Guastal<strong>la</strong>, 4 voll., Guastal<strong>la</strong><br />
1785-1787 (rist. anast. Sa<strong>la</strong> Bolognese 1981-1982), vol. IV, Statuta illustrissimae<br />
communitatis Guastal<strong>la</strong>e ex mss. codicibus diligentissime col<strong>la</strong>tis nunc primum<br />
in lucem edita; Minozzo: Statuta castel<strong>la</strong>ntiae ac totius praetoriae Minotii, s.l.,<br />
s.ed., s.d.; Montecchio Emilia: BE MO, Manoscritti <strong>la</strong>tini, MLXXIV, Magnificae<br />
communitatis Monticuli statuta; Quercio<strong>la</strong> e San Romano: Statuta magnificae<br />
communitatis et hominum Quercio<strong>la</strong>e, Mutinae, apud Franciscum Gadaldinum
568 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Typographum Ducalem, MDC; San Martino in Rio: Archivio storico comunale<br />
di San Martino in Rio, Statuti di San Martino in Rio; Sarzano (Casina): Statuta<br />
magnificae comunitatis et hominum Sarzani, Regii, apud Prosperum Vedrottum,<br />
MDCLIIII; Scandiano, Torricel<strong>la</strong>, Arceto, Salvaterra, Casalgrande, Dinazzano,<br />
Montebabbio, Gesso: Statuta dominii Boiardi, Parmae, Octavianus Sa<strong>la</strong>dus et<br />
Franciscus Ugoletus, MDVI; Toano e Cavo<strong>la</strong>: ARCHIVIO PARROCCHIALE DI CA-<br />
VOLA, Statuto di Toano.
INDICE DELLE FONTI<br />
1242<br />
Consuetudini<br />
AS RE, Archivio del Comune di Reggio, parte I, Statuti, 1.<br />
Ed.: Consuetudini e statuti reggiani del Secolo XIII, a cura di A. CERLINI, I, Reggio<br />
Emilia 1933, pp. 31-36.<br />
De dotibus mulierum quarte et donationis earum (Cap. LII, pp. XXII-XXIII)<br />
De eo qui iverit ad uxorem desponsandam (Cap. LV, p. XXIIII)<br />
De requestellis (Cap. LVI, p. XXIIII)<br />
Quod quilibet habens valens xxv librarum imperialium teneatur habere c<strong>la</strong>midem<br />
vel guascapum coloris (Cap. LX, p. XXV)<br />
Super exequiis defunctorum (Cap. LXII, pp. XXV-XXVI)<br />
1266<br />
Statuti<br />
AS RE, Archivio del Comune di Reggio, parte I, Statuti, 2.<br />
Quod nullus debeat offerre id quod valeat ultra tres rexanos parvos ad aliquam<br />
missam novam vel quando aliqua persona intraret aliquod monasterium<br />
seu locum religiosum. Rubrica (Lib. V, Rub. CV, c. 74r)<br />
1311<br />
Statuti<br />
AS RE, Archivio del Comune di Reggio, parte I, Statuti, 3.<br />
Quales vestes debent deferre pediseche et alie mulieres servientes, et qualiter<br />
se habere debeant in ornamentis capitis, et de pena contrafacientis (Lib. V,<br />
Rub. II, c. 71r-v)<br />
Quod reformatio facta super exequiis defunctorum ponatur in consuetudine<br />
civitatis Regii (Lib. VII, Rub. XXX, c. 78r)
570 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
De frixis tollendis et aliis ornamentis mulierum (Lib. XIII, Rub. VII, cc.<br />
106v-107r)<br />
1313<br />
Provvigioni<br />
AS RE, Archivio del Comune di Reggio, parte I, Statuti, 3.<br />
Ed. parziale: Consuetudini e statuti reggiani del Secolo XIII, a cura di A. CERLINI, I,<br />
Reggio Emilia 1933, pp. 45-48.<br />
Statuta super exequiis mortuorum et super ob<strong>la</strong>cionibus (cc. 145v-147r)<br />
1315, giugno 8<br />
Provvigioni<br />
AS RE, Archivio del Comune di Reggio, parte I, Statuti, 4.<br />
Ed. parziale: N. TACOLI, Genealogia del<strong>la</strong> Casa Tacoli. In oltre alcune memorie istoriche<br />
Più rimarcabili del<strong>la</strong> Città di Reggio, Rilevatesi da autentici, ed antichi Codici,<br />
manoscritti in pergamena, esistenti nell’Archivio Pubblico di Reggio, le quali ivi si recano,<br />
incominciandosi al<strong>la</strong> pag. 254 &c., in Reggio, Per li Vedrotti, MDCCXLII, p.<br />
385; ID., Parte Terza delle Memorie Storiche di Reggio di Lombardia, Corre<strong>la</strong>tiva al<strong>la</strong><br />
Prima, e Seconda Parte Dell’altre Storiche Notizie di Essa Città, raccolte dal conte Nicco<strong>la</strong><br />
Tacoli, Priore del<strong>la</strong> Chiesa, e Priorato di San Jacobo Zebedeo di Reggio, pubblicate<br />
negli anni 1742, e 1748, in Carpi, Nel<strong>la</strong> Stamperia del Pubblico, MDCCLXV, pp.<br />
395-396.<br />
Super ornamentis dominarum (cc. 105r-107v)<br />
1335<br />
Statuti<br />
AS RE, Archivio del Comune di Reggio, parte I, Statuti, 6.<br />
De dotibus et donationibus mulierum (Lib. V, Rub. LVI, c. 63r-v), vedi<br />
1242. Consuetudini, De dotibus mulierum quarte et donationis earum<br />
Quales vestes debent deferre pediseque et alie mulieres servientes (Lib.<br />
VII, Rub. XXX, cc. 97v-98r), vedi 1311. Statuti, Quales vestes debent deferre<br />
pediseche et alie mulieres servientes, et qualiter se habere debeant in<br />
ornamentis capitis, et de pena contrafacientis<br />
De mortuis, quod non preconicentur per civitatem (Lib. VII, Rub. XLII, c.<br />
99r-v)<br />
Quod p<strong>la</strong>ntus non fiat cum c<strong>la</strong>more extra domum defonti (Lib. VII, Rub.<br />
XLIII, c. 99v)<br />
Quod bara non ponatur in terra extra domum defuncti nisi ad ecclesiam<br />
(Lib. VII, Rub. XLIIII, c. 99v)
Reggio Emilia 571<br />
Quod mulieres coniuncte defuncto usque in tercium gradum non sequantur<br />
defunctum (Lib. VII, Rub. XLV, c. 99v)<br />
Quod defontus non vestiatur nec portetur cum vultu discoperto nisi fuerit<br />
de genere potentum, vel iudex, vel medicus, vel eorum uxores et filii (Lib.<br />
VII, Rub. XLVI, cc. 99v-100r)<br />
De modo tenendo per executores funerum in expensis fiendis funere (Lib.<br />
VII, Rub. XLVII, c. 100r)<br />
Quales campane pulsare debent ad quemlibet defunctum (Lib. VII, Rub.<br />
XLVIII, c. 100r)<br />
De dupleriis et ciriis non portandis ad defontos (Lib. VII, Rub. XLVIIII, c. 100r)<br />
Quod nul<strong>la</strong> persona comedat vel bibat in domo defuncti die mortis et sepulture<br />
(Lib. VII, Rub. L, c. 100r-v)<br />
De frixis et operibus de smaltis, perlis et <strong>la</strong>pidibus preciosis tollendis de vestibus<br />
d[omi]narum (Lib. VII, Rub. LXXVIIII, c. 105v)<br />
Quod domine non possint portare ultra tres uncias argenti (Lib. VII, Rub.<br />
LXXX, c. 105v)<br />
De caudis vestium dominarum et quante longitudinis esse debent (Lib. VII,<br />
Rub. LXXXI, cc. 105v-106r)<br />
Quod domine possint portare frixium ad c<strong>la</strong>midem vel mantellum ubi tenent<br />
digitum (Lib. VII, Rub. LXXXII, c. 106r)<br />
Quod domine possint portare corigias, anullos et bursas ad earum voluntatem<br />
(Lib. VII, Rub. LXXXIII, c. 106r)<br />
De pena sartorum faciencium vestes d[omi]narum contra predictam formam<br />
(Lib. VII, Rub. LXXXIIII, c. 106r)<br />
De sgo<strong>la</strong>turis inhonestis dominarum et quales sgo<strong>la</strong>turas habere debent<br />
(Lib. VII, Rub. LXXXV, c. 106r)<br />
De penis dominarum portancium vestes vel habentium sgo<strong>la</strong>turas contra<br />
predictam formam et quod pene solvantur de dotibus suis (Lib. VII, Rub.<br />
LXXXVI, c. 106r)<br />
Quod singulis diebus dominicis et festivis fiat circa per officiales comunis ad<br />
domos et loca fratrum et ubi fiunt festa de dominabus contra predicta facientibus<br />
(Lib. VII, Rub. LXXXVII, c. 106v)<br />
Quod inquisitio singulo mense fiat de predictis per dominum potestatem<br />
(Lib. VII, Rub. LXXXVIII, c. 106v)<br />
Quod potestas et vicarii dominorum teneantur iurare in consilio predicta<br />
statuta (Lib. VII, Rub. LXXXVIIII, c. 106v)<br />
De sacramentis et fideiussionibus recipiendis a sartoribus quod observabunt<br />
predicta statuta (Lib. VII, Rub. LXXXX, cc. 106v-107r)
572 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
1392<br />
Statuti<br />
AS RE, Archivio del Comune di Reggio, parte I, Statuti, 7.<br />
De dotibus et donationibus mullierum et quantum possint relinquere mariti<br />
uxoribus in testamento (Lib. IV, Rub. L, c. 172v), vedi 1242. Consuetudini,<br />
De dotibus mulierum quarte et donationis earum<br />
De mortuis, quod non preconizentur per civitatem (Lib. VI, Rub.<br />
XXXVII, c. 194v), vedi 1335. Statuti, De mortuis, quod non preconicentur<br />
per civitatem<br />
Quod p<strong>la</strong>ntus non fiat cum c<strong>la</strong>more extra domum deffuncti (Lib. VI,<br />
Rub. XXXVIII, c. 194v), vedi 1335. Statuti, Quod p<strong>la</strong>ntus non fiat cum<br />
c<strong>la</strong>more extra domum defuncti<br />
Quod bara non ponatur in terra extra domum deffuncti nixi ad ecclesiam<br />
(Lib. VI, Rub. XXXIX, c. 194v), vedi 1335. Statuti, Quod bara non ponatur<br />
in terra extra domum defuncti nisi ad ecclesiam.<br />
Quod mulieres coniuncte deffuncto usque in tertium gradum non sequantur<br />
deffunctum (Lib. VI, Rub. XXXX, c. 195r), vedi 1335. Statuti, Quod<br />
mulieres coniuncte defuncto usque in tercium gradum non sequantur defunctum<br />
Quod deffunctus non vestiatur nec portetur cum vultu discoperto nixi<br />
fuerit de genere potentium, vel iudes, vel medicus, vel eorum uxores et filii<br />
(Lib. VI, Rub. XLI, c. 195r), vedi 1335. Statuti, Quod defontus non vestiatur<br />
nec portetur cum vultu discoperto nisi fuerit de genere potentum,<br />
vel iudex, vel medicus, vel eorum uxores et filii<br />
De modo tenendo per executores funerum in expensis fiendis funere (Lib.<br />
VI, Rub. XLII, c. 195r), vedi 1335. Statuti, De modo tenendo per executores<br />
funerum in expensis fiendis funere<br />
Quales campane pulsare debent ad quemlibet deffunctum (Lib. VI, Rub.<br />
XLIII, c. 195r), vedi 1335. Statuti, Quales campane pulsare debent ad<br />
quemlibet defunctum<br />
De dupleriis et cereis non portandis ad deffunctos (Lib. VI, Rub. XLIIII,<br />
c. 195r), vedi 1335. Statuti, De dupleriis et ciriis non portandis ad defontos<br />
Quod nul<strong>la</strong> persona comedat vel bibat in domo deffuncti die mortis et sepulture<br />
(Lib. VI, Rub. XLV, c. 195v), vedi 1335. Statuti, Quod nul<strong>la</strong> persona<br />
comedat vel bibat in domo defuncti die mortis et sepulture<br />
De frixis et operibus seu <strong>la</strong>boreriis aureis vel argenteis, perlis, <strong>la</strong>pidibus pretiosis<br />
et abramaturis varorum tolendis de vestibus dominarum et de ordine<br />
nuptiarum (Lib. VI, Rub. LXVII, cc. 198r-199r)<br />
Quod potestas et vicarii dominorum teneantur iurare in consilio predicta<br />
statuta (Lib. VI, Rub. LXVIII, c. 199r)
Reggio Emilia 573<br />
De sacramentis et fideiussionibus recipiendis a sartoribus quod observabunt<br />
predicta statuta (Lib. VI, Rub. LXVIIII, c. 199r)<br />
1411<br />
Statuti<br />
AS RE, Archivio del Comune di Reggio, parte I, Statuti, 10 / BS ROMA, Statuti mss.<br />
77.<br />
De dotibus et donationibus mulierum (Lib. II, Rub. 60, c. 30r / c. 42v)<br />
Quod mortui non preconizentur per civitatem (Lib. IV, Rub. 15, c. 58v /<br />
c. 83r), vedi 1335. Statuti, De mortuis, quod non preconicentur per civitatem<br />
Quod p<strong>la</strong>ntus non fiat cum c<strong>la</strong>more extra domum defuncti (Lib. IV, Rub.<br />
15.1, c. 59r / c. 83r), vedi 1335. Statuti, Quod p<strong>la</strong>ntus non fiat cum c<strong>la</strong>more<br />
extra domum defuncti<br />
Quod barra non ponatur in terra extra domum defuncti nisi ad ecclesiam<br />
(Lib. IV, Rub. 15.2, c. 59r / c. 83r), vedi 1335. Statuti, Quod bara non<br />
ponatur in terra extra domum defuncti nisi ad ecclesiam.<br />
Quod mulieres coniuncte defuncto usque in tercium gradum non sequantur<br />
defunctum (Lib. IV, Rub. 15.3, c. 59r / c. 83v), vedi 1335. Statuti,<br />
Quod mulieres coniuncte defuncto usque in tercium gradum non sequantur<br />
defunctum<br />
Quod defunctus non vestiatur nec portetur cum vultu discoperto nisi<br />
fuerit de genere potentum, vel iudex, vel medicus, vel eorum uxores et<br />
filii (Lib. IV, Rub. 15.4, c. 59r / c. 83v), vedi 1335. Statuti, Quod defontus<br />
non vestiatur nec portetur cum vultu discoperto nisi fuerit de<br />
genere potentum, vel iudex, vel medicus, vel eorum uxores et filii<br />
De modo tenendo per executores funerum in expensis fiendis in funeribus<br />
(Lib. IV, Rub. 15.5, c. 59r-v / c. 83v), vedi 1335. Statuti, De modo tenendo<br />
per executores funerum in expensis fiendis funere<br />
Quales campane pulsari debeant ad defunctum (Lib. IV, Rub. 15.6, c. 59v<br />
/ c. 83v), vedi 1335. Statuti, Quales campane pulsare debent ad quemlibet<br />
defunctum<br />
Quot duplerii debeant portari ad funus (Lib. IV, Rub. 15.7, c. 59v / c.<br />
83v), vedi 1335. Statuti, De dupleriis et ciriis non portandis ad defontos<br />
Quod nul<strong>la</strong> persona comedat vel bibat in domo defuncti die mortis et sepulture<br />
(Lib. IV, Rub. 15.8, c. 59v / cc. 83v-84r), vedi 1335. Statuti,<br />
Quod nul<strong>la</strong> persona comedat vel bibat in domo defuncti die mortis et sepulture<br />
De frixis et operibus sive <strong>la</strong>boreriis aureis vel argenteis, et de vestibus dominarum,<br />
et de aliis ornamentis, et de ordine nuptiarum (Lib. IV, Rub.
574 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
25, c. 61v-[<strong>la</strong>cuna nel ms.] / cc. 85v-86r), vedi 1392. Statuti, De frixis et<br />
operibus seu <strong>la</strong>boreriis aureis vel argenteis, perlis, <strong>la</strong>pidibus pretiosis et<br />
abramaturis varorum tolendis de vestibus dominarum et de ordine nuptiarum<br />
Quod potestas et vicarii dominorum teneantur iurare in consilio predicta<br />
statuta observare (Lib. IV, Rub. 26, [<strong>la</strong>cuna nel ms.] / c. 86r), vedi 1392.<br />
Statuti, Quod potestas et vicarii dominorum teneantur iurare in consilio<br />
predicta statuta<br />
De sacramentis recipiendis a sartoribus quod observabunt predicta statuta<br />
(Lib. IV, Rub. 27, [<strong>la</strong>cuna nel ms.] / c. 86r), vedi 1392. Statuti, De sacramentis<br />
et fideiussionibus recipiendis a sartoribus quod observabunt predicta<br />
statuta<br />
1420, dicembre 15<br />
Provvigioni<br />
AS RE, Archivio del Comune di Reggio, parte I, Consigli, Provvigioni del Consiglio<br />
Generale; dei Dodici Saggi e Difensori del<strong>la</strong> città; dei deputati sulle entrate del Comune;<br />
e degli Anziani, vol. 1419-22.<br />
Ut provideatur super ornamentis mulierum (c. 233r)<br />
Ellectio facta de provisoribus super vestibus et ornamentis mulierum (c.<br />
234v)<br />
1444, aprile 17<br />
Provvigioni<br />
AS RE, Archivio del Comune di Reggio, parte I, Consigli, Provvigioni del Consiglio<br />
Generale; dei Dodici Saggi e Difensori del<strong>la</strong> città; dei deputati sulle entrate del Comune;<br />
e degli Anziani, vol. 1443-45.<br />
Expositio fratris Francisci de Bononia super superfluitatibus deponendis (c.<br />
106v)<br />
Quod nul<strong>la</strong> mulier portare debeat ad vestem caudam et cetera (cc. 106v-<br />
107r)<br />
1446 dicembre 29 - 1447 gennaio 15<br />
Carteggi<br />
AS RE, Archivio del Comune di Reggio, parte I, Carteggi, Registri dei decreti e delle<br />
lettere, b. 1439-76, reg. 1447-56.<br />
Littera quod lex edita per illustrissimum dominum nostrum super ornamentis<br />
mulierum observetur et publicetur (c. 7r)
Reggio Emilia 575<br />
Lex predicta (c. 7r-v)<br />
Littera directiva illustrissimo domino nostro quod dicta lege non observetur<br />
Regii (cc. 7v-8r)<br />
Quod lex super ornamentis mulierum edita non observetur Regii (c. 9v)<br />
1470, dicembre 17<br />
Provvigioni<br />
AS RE, Archivio del Comune di Reggio, parte I, Consigli, Provvigioni del Consiglio<br />
Generale; dei Dodici Saggi e Difensori del<strong>la</strong> città; dei deputati sulle entrate del Comune;<br />
e degli Anziani, vol. 1470-73.<br />
Ellecti ad faciendum ordinamenta super ornamentis mulierum (c. 81r)<br />
1489, settembre 3<br />
Provvigioni<br />
AS RE, Archivio del Comune di Reggio, parte I, Consigli, Provvigioni del Consiglio<br />
Generale; dei Dodici Saggi e Difensori del<strong>la</strong> città; dei deputati sulle entrate del Comune;<br />
e degli Anziani, vol. 1487-91.<br />
Exposita per dominum Petrum Antonium de Cassolis de providendo super<br />
ornamentis et vestibus tam mulierum quam virorum et circa dotes (c. 149v)<br />
Ellecti ad faciendum statuta et ordinamenta circa vestes et ornamenta et<br />
etiam circa dotes mulierum (c. 149v)<br />
1489, settembre 12<br />
Provvigioni<br />
AS RE, Archivio del Comune di Reggio, parte I, Consigli, Provvigioni del Consiglio<br />
Generale; dei Dodici Saggi e Difensori del<strong>la</strong> città; dei deputati sulle entrate del Comune;<br />
e degli Anziani, vol. 1487-91.<br />
Ordinamenta facta super vestibus et ornamentis et dotibus mulierum (c. 150r)<br />
Rubrica de vestibus et aliis ornamentis mulierum (cc. 150r-151v)<br />
Rubrica de dotibus et donis mulierum et earum aredamentis (c. 152r)<br />
1500<br />
Statuti<br />
AS RE, Archivio del Comune di Reggio, parte I, Statuti, 13.1. / Statuta Magnifice<br />
Communitatis Regii, Regii, per Vincentium Berthochum, 1501 / Statuta Magnificae<br />
Communitatis Regii, Regii, apud Herculianum Bartholum, 1582.<br />
De dotibus et donationibus mulierum (Lib. II, Rub. 71, cc. 63v-64r / Rub.<br />
79, c. 64r-v / cc. 122v-123r)
576 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
De vestibus et ornamentis mulierum (Lib. VII, Rub. 1, cc. 166r-168v / cc.<br />
146r-148r / cc. 285r-289r), vedi 1489, set. 12. Provvigioni, Rubrica de vestibus<br />
et aliis ornamentis mulierum<br />
Rubrica de dotibus et donis mulierum et earum aredamentis (Lib. VII,<br />
Rub. 2, cc. 168v-169r / c. 148r-v / cc. 289r-290r), vedi 1489, set. 12.<br />
Provvigioni, Rubrica de dotibus et donis mulierum et earum aredamentis<br />
De exequiis mortuorum et de modo tenendo circa sepulturam et officium<br />
septimae mortuorum (Lib. VII, Rub. 22, cc. 175v-176r / Rub. 21, c. 154r-v<br />
/ cc. 301r-302r)<br />
De conviviis (Lib. VII, Rub. 24, c. 176v / Rub. 23, c. 155r / c. 303r)<br />
1516, ottobre 12<br />
Gride<br />
AS RE, Archivio del Comune di Reggio, parte I, Gridario, Gride manoscritte, b. 2, sec. XVI.<br />
Sulle esequie dei morti<br />
1531, marzo 24<br />
Provvigioni<br />
AS RE, Archivio del Comune di Reggio, parte I, Consigli, Provvigioni del Consiglio<br />
Generale; dei Dodici Saggi e Difensori del<strong>la</strong> città; dei deputati sulle entrate del Comune;<br />
e degli Anziani, vol. 1528-31.<br />
Pro dotibus mulierum (c. 238r-v)<br />
Pro vestibus et ornamentis mulierum (c. 238v)<br />
Pro vestibus (c. 239r)<br />
1541, aprile 6<br />
Provvigioni<br />
AS RE, Archivio del Comune di Reggio, parte I, Consigli, Provvigioni del Consiglio<br />
Generale; dei Dodici Saggi e Difensori del<strong>la</strong> città; dei deputati sulle entrate del Comune;<br />
e degli Anziani, vol. 1541-43.<br />
Electi pro pompis mulierum moderandis (cc. 33v-34r)<br />
1547, marzo 30<br />
Provvigioni<br />
AS RE, Archivio del Comune di Reggio, parte I, Consigli, Provvigioni del Consiglio<br />
Generale; dei Dodici Saggi e Difensori del<strong>la</strong> città; dei deputati sulle entrate del Comune;<br />
e degli Anziani, vol. 1545-47.<br />
Electi super pompis et conviviis reprimendis ad referendum (c. 288v)
Reggio Emilia 577<br />
1547, aprile 22 e 27<br />
Recapiti alle riformagioni<br />
AS RE, Archivio del Comune di Reggio, parte I, Consigli, Carte di corredo alle provvigioni<br />
del Consiglio Generale e degli Anziani (Recapiti alle riformagioni), anno<br />
1547.<br />
Disposizioni re<strong>la</strong>tive a vesti e ornamenti<br />
Disposizioni re<strong>la</strong>tive a banchetti<br />
1550, marzo 5<br />
Provvigioni<br />
AS RE, Archivio del Comune di Reggio, parte I, Consigli, Provvigioni del Consiglio<br />
Generale; dei Dodici Saggi e Difensori del<strong>la</strong> città; dei deputati sulle entrate del Comune;<br />
e degli Anziani, vol. 1550-51.<br />
Quod capitu<strong>la</strong> edita super pompis proponantur in consilio generali (cc.<br />
44v-45r)<br />
1550, marzo 7<br />
Provvigioni<br />
AS RE, Archivio del Comune di Reggio, parte I, Consigli, Provvigioni del Consiglio<br />
Generale; dei Dodici Saggi e Difensori del<strong>la</strong> città; dei deputati sulle entrate del Comune;<br />
e degli Anziani, vol. 1550-51.<br />
Ordines super pompis et conviviorum sumptibus editi (cc. 46v-49v)<br />
1550, marzo 20<br />
Provvigioni<br />
AS RE, Archivio del Comune di Reggio, parte I, Consigli, Provvigioni del Consiglio<br />
Generale; dei Dodici Saggi e Difensori del<strong>la</strong> città; dei deputati sulle entrate del Comune;<br />
e degli Anziani, vol. 1550-51.<br />
Presentatio ordinum super pompis et conviviis confirmatorum a sua excellentia<br />
(c. 55r)<br />
Tenor autem capitulorum et ordinum super pompis, funeralibus et conviviis<br />
compositorum… (cc. 56v-59v), vedi 1550, marzo 7. Provvigioni, Ordines<br />
super pompis et conviviorum sumptibus editi<br />
Approvazione ducale (cc. 59v-60r)<br />
Approvazione vescovile (c. 60r-v)<br />
Quod ordines super pompis imprimantur (c. 70v)
578 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
1550, marzo 23 e 29<br />
Gride<br />
AS RE, Archivio del Comune di Reggio, parte I, Gridario, Gride manoscritte, b. 2, sec.<br />
XVI.<br />
Proc<strong>la</strong>ma super pompis, conviviis et exequiis mortuorum<br />
1550<br />
Gride a stampa<br />
AS RE, Archivio del Comune di Reggio, parte I, Gridario, Gride a stampa, b. 1,<br />
1497-1574.<br />
Capitoli et ordini nuovamente fatti et ordinati da gli Mag. Antiani del<strong>la</strong> Città<br />
di Reggio, in moderatione così del pomposo vestire, come del disordinato pasteggiare<br />
et delle superflue pompe funerali di essa Città, in Parma, appresso<br />
Seth Viotto, l’anno MDL, vedi 1550, marzo 7. Provvigioni, Ordines super<br />
pompis et conviviorum sumptibus editi.
FONTI<br />
1242<br />
Consuetudini<br />
De dotibus mulierum quarte et donationis earum 1<br />
Super facto mulierum et docium earum et bonorum et quarte et donationis ita<br />
decernimus observari. Quia, si quis acceperit uxorem et ex ea habuerit dotem a X<br />
libris imperialium infra, quod maritus habeat potestatem predicte uxori sue propter<br />
nuptias donandi XL solidos imperialium et non plus; si a X libris imperialium supra<br />
habuerit usque ad quantitatem XX librarum imperialium, maritus habeat<br />
potestatem eodem modo donandi C solidos imperialium et non plus; et si a XX<br />
libris imperialium supra, quantumcumque ascenderit, possit sibi donare X libras<br />
imperialium eodem modo et non plus. Quartam vero olim marito factam vel<br />
concessam vel donationem aliter ultra predictum modum a marito uxori factam<br />
modis omnibus cassamus, sed usque ad predictum modum valeat et teneat.<br />
Statuentes firmiter predictam quartam et donationem, ultra predictum modum<br />
facta, peti non posse pro quarta vero vel donatione olim facta mulieribus,<br />
prohibentes eam quartam et donationem ultra predictum modum non fieri in<br />
futurum 2 . Si mulier 3 habuerit dotem a X libris imperialium infra, habeat ipsa<br />
1 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
1335. Statuti, De dotibus et donationibus mulierum.<br />
1392. Statuti, De dotibus et donationibus mullierum et quantum possint relinquere<br />
mariti uxoribus in testamento.<br />
2 Quartam vero … in futurum] Quartam vero olim in ante factam vel concessam, vel donationem<br />
ultra predictum modum factam peti non posse pro quarta vero olim facta vel donatione<br />
mulieribus, prohibentes eam quartam donationem ultra predictum modum non fieri<br />
in futurum 1335] Quartam vero olim marito factam vel concessam, vel donationem ultra<br />
predictum modum factam peti non posse pro quarta vero olim facta vel donatione mullieribus,<br />
prohibentes eam quartam donationem ultra predictum modum fieri in futurum 1392.<br />
3 1242, erroneamente, Similiter.
580 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
mulier XL solidos imperialium pro ipsa quarta vel donatione; si a XX libris<br />
imperialium usque a X libris imperialium, habeat C solidos imperialium; si a XX<br />
libris imperialium supra, quantumcumque ascenderit, habeat X libras imperialium 4 .<br />
In ultima sua voluntate viro uxori concedimus potestatem relinquendi ultra dotem<br />
XL solidos imperialium, si dos fuerit a X libris imperialium infra, et non plus; si a X<br />
libris imperialium supra usque ad XX habeat potestatem relinquendi C solidos<br />
imperialium et non plus; si a XX libris imperialium supra, quantumcumque<br />
ascenderit, possit relinquere X libras imperialium et non plus 5 , ita quod non possit<br />
habere ultra aliquo modo in rebus vel denariis: et hoc si maritus habuerit<br />
ascendentes vel descendentes; et si non habuerit ascendentes vel descendentes,<br />
habeat facultatem relinquendi quibuscumque voluerit, et etiam uxori. Illud<br />
quoque, quod mulier vel alius pro ea vel marito dedit vel dederit in dotem, si<br />
mobile vel inmobile est, scilicet extimatum vel fuit vel erit, in denariis ei restituatur<br />
marito mortuo vel divortio aliter interveniente; si vero mobile vel inmobile est,<br />
scilicet non extimatum vel erit, mulieri restituatur. Donec autem mulier in domo<br />
vel supra bonis mariti sui defuncti habitare vel stare voluerit honeste, victum<br />
secundum possibilitatem domus et bonorum quondam mariti habeat et vestitum et<br />
non ultra, licet sit relicta domina et usufructuaria a testatore 6 quousque habere<br />
voluerit victum et vestitum, salva rerum substantia; ita tamen quod filii et nepotes<br />
ex testamento vel ab intestato succedentes, una cum uxore debeant percipere<br />
fructus et ex eis ali; et si de domo mariti exire voluerit post annum et habere<br />
dotem, alimenta integraliter percipere debeat donec sibi de dote integre fuerit<br />
satisfactum.<br />
De eo qui iverit ad uxorem desponsandam<br />
Statuimus et ordinamus quod aliquis, qui uxorem iverit ad desponsandam, non<br />
ducat secum ad facienda sponsalia homines ultra X, nec ille qui filiam vel sororem<br />
vel aliquam aliam alicui tradiderit ad nubendum, seu ex parte mulieris desponsande,<br />
predicta hominum quantitas non excedat numerum supradictum. Qui contrafecerit<br />
puniatur banno C solidis rexanorum.<br />
4 si a XX libris imperialium usque … X libras imperialium] si a viginti libris imperialium<br />
supra, habeat decem libras imperialium quantumcumque ascenderit 1335] si a viginti libris<br />
imperialium supra, habeat decem soldos imperialium quantumcumque asscenderit 1392.<br />
5 In ultima sua voluntate … X libras imperialium et non plus] In ultima voluntate sua<br />
viro concedimus potestatem relinquendi uxori centum solidos imperialium et non plus; si a<br />
viginti libris supra, quantumcumque ascenderit, possit relinquere decem libras imperialium<br />
et non plus 1335, 1392.<br />
6 1242, erroneamente, usufructuaria attestatione in luogo di domina … a testatore.
Reggio Emilia 581<br />
De requestellis<br />
Ordinamus quod, ad requirendam sponsatam aliquam vel iam ad domum viri<br />
traductam, que requestelle appel<strong>la</strong>ntur, non ducantur vel vadant ultra sex, et tantum<br />
per unam vicem; et que iverit vel iverint seu ducta vel ducte fuerint vel eas receperint<br />
ultra quam dictum est solvat quelibet pro qualibet vice XL solidos rexanorum.<br />
Et potestas teneatur inquirere et investigare si contra hanc legem ab aliquo vel<br />
ab aliquibus in fraudem fuerit attenptatum.<br />
Quod quilibet habens valens xxv librarum imperialium teneatur habere<br />
c<strong>la</strong>midem vel guascapum coloris<br />
Item statuimus, pro honore et utilitate comunis Regii, quod quilibet civitatis et<br />
districtus Regii habens valens XXV librarum imperialium teneatur habere c<strong>la</strong>midem<br />
sive pellium cooperturam vel guascapum panni de colore, cuiuscumque coloris voluerit,<br />
non intelligendo de colore bixeti vel agnelini panni. Et potestas super hiis intendere<br />
debeat diligenter puniendo qui contrafecerit, prout sibi videbitur expedire.<br />
Super exequiis defunctorum<br />
Super exequiis defunctorum taliter de cetero decernimus observari, videlicet quod<br />
ultra XII canel<strong>la</strong>s non debeant offerri vel deportari causa offerrendi in exequiis aliquorum:<br />
nec ob<strong>la</strong>tio aliqua fieri cum duplonibus vel canellis, excepto quod pre<strong>la</strong>to qui<br />
tunc in il<strong>la</strong> ecclesia fuerit pro maiori possit offerri canel<strong>la</strong> cum denariis, et ceteris ecclesiis<br />
et sco<strong>la</strong>ribus candele, secundum quod funerariis videbitur expedire; nec per ecclesiam<br />
causa ob<strong>la</strong>tionis faciende denarii debeant deportari; et qui contrafecerit in C solidos<br />
rexanorum puniatur, et potestas teneatur inquirere qui contrafecerit dilligenter.<br />
1266<br />
Statuti<br />
Quod nullus debeat offerre id quod valeat ultra tres rexanos parvos ad<br />
aliquam missam novam vel quando aliqua persona intraret aliquod<br />
monasterium seu locum religiosum. Rubrica<br />
Statutum est quod nullus invitatus ad missam novam vel ad aliquem seu aliquam<br />
qui vel que intraret in aliquod monasterium seu locum religiosum possit offerre<br />
id quod valeat ultra tres rexanos parvos 7 .<br />
7 Capitolo cassato con righe. Nel margine destro: Cassum per sapientes.
582 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
1311<br />
Statuti<br />
Quales vestes debent deferre pediseche et alie mulieres servientes, et qualiter<br />
se habere debeant in ornamentis capitis, et de pena contrafacientis 8<br />
Pediscece vero et alie servientes et queconque mulieres parve conditionis non<br />
debeant portare aliquas vestes que terram tangant, et ipse pediscece non portent in<br />
capite aliquod intrecel<strong>la</strong>torium de seta, sed portare possint coffias de panno vel de<br />
rete in quibus teneant capillos suos ne cadant in cibariis que faciunt vel ministrant<br />
et etiam bindas si eis p<strong>la</strong>cuerit et expedient de consensu domini vel domine sue.<br />
Et si portaverint predicte mulieres vestes vel intreçe<strong>la</strong>torium de seta contra predictam<br />
formam, condempnetur quelibet contrafaciens in viginti solidis rexanorum, et<br />
nichilominus teneantur servare predicta. Quod statutum de verbo ad verbum presens<br />
potestas et quilibet qui pro tempore fuerit in regimine civitatis infra quindecim<br />
dies post suum introitum legi faciat in consilio generali, et teneatur etiam potestas<br />
quilibet civitatis Regii precise et sine alicuius absolutionis remedio nul<strong>la</strong>m<br />
propositionem facere nec consilium recipere in consilio generali vel speciali seu<br />
contione vel aliqua congregatione hominum, nec pati quod per aliquem vel per<br />
aliquos fiat de presenti statuto tollendo vel in aliqua sui parte diminuendo. Et potestas<br />
qui contrafaceret vel fieri pateretur perdat de suo sa<strong>la</strong>rio centum libras rexanorum,<br />
et nichilominus predicta observare teneatur potestas et observari facere. Et<br />
quelibet alia persona que contrafaceret condempnetur in quinquaginta libris rexanorum,<br />
et nichilominus teneatur potestas observare et observari facere, et quelibet<br />
alia persona in qua vel pro qua absolutio locum non habeat presens statutum vel<br />
quod si erit in futurum vel aliqua reformatio in quo vel in qua contineretur seu<br />
continetur quod possit haberi absolutio de precisis statutis. Et qui arrengaret de<br />
presenti statuto tollendo vel in aliqua sui parte diminuendo vel dixerit vel denunciaverit<br />
etiam si captus fuerit vel de propositione facienda aut consilio recipiendo<br />
de predictis aut aliquo predictorum, potestas teneatur eos et quemlibet eorum<br />
condempnare in libris vigintiquinque rexanorum pro qualibet vice et ipsam condempnationem<br />
exigere et recuperare et in comuni deducere infra decem dies post<br />
condempnationem factam. Et teneatur potestas precise inquirere per familiam<br />
suam et per custodes privatos quos elegerit ad minus semel in mense si predicte<br />
vestes fiant aut portentur et alie res de quibus supra scriptum est contra predictam<br />
formam. Et si inventi et invente fuerint aliqui vel alique contrafacere vel portare<br />
aut contrafecisse vel portasse, potestas infra octo dies postquam sibi liquidum fuerit<br />
eos et eas condempnare teneatur et condempnationes exigere ut supra dictum<br />
est. In quibus condempnationibus faciendis non requiratur consensus curie. In<br />
8 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
1335. Statuti, Quales vestes debent deferre pediseque et alie mulieres servientes.
Reggio Emilia 583<br />
quo casu non habeat locum statutum quod loquitur quod potestas debeat facere<br />
condempnationes in concordia curie vel maioris partis. Et que scripta sunt in omnibus<br />
et singulis in presenti statuto presens potestas et quilibet alius in futurum<br />
teneatur poni facere in volumine statutorum comunis Regii sine aliqua diminutione<br />
et ea facere iurari futuro potestati et sine tenore.<br />
Quod reformatio facta super exequiis defunctorum ponatur in consuetudine<br />
civitatis Regii<br />
Statuimus et ordinamus quod reformatio facta super exequiis defunctorum tempore<br />
domini Berxani de Sa<strong>la</strong> olim potestatis Regii et modi omnes et singuli contenti<br />
in ipsa reformatione ponantur in consuetudine comunis Regii ut de cetero perpetuo<br />
observentur.<br />
De frixis tollendis et aliis ornamentis mulierum<br />
Item statutum et ordinatum est pro bono statu et utilitate comunis et hominum<br />
civitatis et districtus Regii et pro evitandis expensis quod nul<strong>la</strong> domina sive<br />
alia mulier cuiusconque conditionis existat, exceptis uxoribus militum et uxoribus<br />
filiorum militum vel potentum, audeat vel presumat portare vel habere frixos<br />
vel <strong>la</strong>mmas seu cadenel<strong>la</strong>s aureas vel argenteas sive per<strong>la</strong>s vel botonos in modum<br />
frixature ad aliquam robam de dorso nec aliquam aliam frixaturam alicuius maneriei,<br />
nec etiam deferre coronas nec ghir<strong>la</strong>ndas de perlis nec de auro nec<br />
ca[de]nel<strong>la</strong>s de auro vel argento sub pena vigintiquinque librarum rexanorum<br />
cuilibet domine contrafacienti de dote sua que applicetur comuni, et ad ipsam<br />
quantitatem teneatur maritus solvere et cogatur pro ipsa uxore sua condempnata.<br />
Et tantum quantum solverit maritus teneatur ipse et sui heredes tanto minus restituere<br />
mulieri de dote sua vel ei qui dotem habere debuerit pro qualibet vice. Et<br />
quod nullus sartor seu alia persona audeat vel presumat facere ad robam alicuius<br />
mulieris ultra sex ghironos, pena et bampno decem librarum rexanorum pro qualibet<br />
vice. Et potestas qui pro tempore fuerit teneatur et debeat predicta executioni<br />
mandare et inquisitionem facere quolibet mense semel de predictis et contrafacientes<br />
punire modo et forma predictis, sub pena centum librarum de suo sa<strong>la</strong>rio.<br />
Et quilibet possit accusare et denunciare et teneatur secretus et habeat medietatem<br />
condempnationis 9 .<br />
9 Capitolo cassato con righe.
584 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
1313<br />
Provvigioni<br />
Statuta super exequiis mortuorum et super ob<strong>la</strong>cionibus<br />
VIII. In primis, quod si contingerit aliquam personam mori in civitate vel burgis,<br />
quod nullum preconiçamentum fieri debeat de eundo ad ipsum mortuum, sed<br />
parentes, propinqui et heredes ipsius defuncti possint mittere per civitatem et burgos<br />
ad invitandum vocetenus propinquos et amicos suos et alios quos voluerint ut<br />
veniant ad ipsum defunctum. Et si contrafactum fuerit, puniatur pro qualibet vice<br />
qui preconiçari fecerit in decem libris rexanorum et quilibet qui preconiçaverit in<br />
centum solidis rexanorum.<br />
VIIII. Item quod nullus p<strong>la</strong>nctus fieri debeat per aliquam personam, masculum<br />
vel feminam, cum c<strong>la</strong>more vel voce alta vel palmis batutis ad domum defuncti, nec<br />
in via dum portatur ad ecclesiam, nec in ipsa ecclesia, nec ad monumentum dum<br />
sepelitur, nec in redeundo ad domum; et unusquisque qui venerit ad ipsum mortuum<br />
p<strong>la</strong>ne et quiete veniat sine aliquo rumore faciendo; si quis contra aliquod predictorum<br />
fecerit, puniatur pro qualibet vice in decem libris rexanorum.<br />
Additum est quod quilibet possit esse accusator et habeat medietatem, et teneatur<br />
credencia et credatur accusatori cum uno teste. Et predicta publice cridentur<br />
per civitatem et burgos singulis mensibus.<br />
X. Item quod postquam defunctus fuerit extractus de domo non debeat poni in<br />
terra bara, nec differre ire usque ad ecclesiam, et postquam extractus fuerit de ecclesia<br />
non deponatur nec diferratur quilibet portari usque ad monumentum; et si portantes<br />
contrafecerint, puniatur quilibet in centum solidis rexanorum, et quilibet<br />
qui eum fecerit poni in terra in decem libris rexanorum.<br />
XI. Item quod uxor, mater, filia et nurus alicuius defuncti, seu alia mulier dicto<br />
defuncto coniuncta usque ad tercium gradum non possit nec debeat sequi defunctum<br />
extra domum dum portatur ad ecclesiam, sed remaneant in domo cum aliis<br />
dominabus que cum eis stare voluerint: cum mulieres fragiles sint, nec possunt se<br />
abstinere quin cum p<strong>la</strong>ntis et palmis batutis et alta voce plorent, contra formam suprascripte<br />
consuetudinis, et cum non videatur honestum mulieres ab hominibus<br />
substineri. Et si contrafecerit, puniatur quelibet mulier in decem libris rexanorum,<br />
et quilibet qui eam substineret puniatur in decem libris rexanorum.<br />
XII. Item quod nul<strong>la</strong> persona, masculus vel femina, debeat venire ad domum defuncti<br />
postquam sepultus fuerit causa visitationis vel conso<strong>la</strong>tionis post illum diem<br />
quo defunctus sepultus fuerit. Et quilibet qui contrafecerit puniatur in centum solidis<br />
rexanorum.<br />
XIII. Item quod nullus mortuus, masculus vel femina, debeat cum mortuus fuerit<br />
vestiri vel calciari, excepto de cilicio et linteamine sicut ab antiquo solitum erat
Reggio Emilia 585<br />
observari; nec etiam cum vultu discoperto debeant deportari, cum aliquando quedam<br />
inconvenientia imponebantur in faciebus defunctorum; et si contrafactum<br />
fuerit per heredes vel possessores bonorum defuncti, puniatur quilibet et pro qualibet<br />
vice in vigintiquinque libris rexanorum; et quilibet possit esse accusator in omnibus<br />
capitulis supradictis, et credatur eius sacramento cum uno teste, et habere debeat<br />
medietatem condempnationis et teneatur credentia. Et hoc non habeat locum<br />
in militibus et iudicibus.<br />
XIIII. Item quod potestas qui pro tempore fuerit teneatur et debeat mittere unum<br />
de familia sua bonum et legalem cum uno ex notariis suis ad ul<strong>la</strong>m exequiam defunctorum,<br />
maxime divitum et potentum, qui debeant videre et in scriptis reducere<br />
omnes personas facientes contra predicta; et quas invenerit contrafacere possit et debeat<br />
condempnare in penis superius memoratis in quolibet capitulo contra quod<br />
factum fuerit, per se et eius familiam, sine requisitione vel consilio alicuius curie,<br />
non obstante statuto quod loquitur de curia requirenda in condempnationibus faciendis:<br />
a quibus omnibus potestas sit absolutus et eius familia. Et si potestas negligens<br />
fuerit in predictis faciendis, inquirendis et puniendis, puniatur pro quolibet et<br />
qualibet vice de sa<strong>la</strong>rio suo in vigintiquinque libris rexanorum. Et quod per potestatem<br />
eligantur duo homines per quarterium quolibet mense qui predicta debeant denuntiare<br />
potestati, et, si predicti negligentes essent in denuntiando predictos, potestas<br />
non teneatur ad supradictam penam, et quilibet eorum condempnetur comuni<br />
pro qualibet vice quod non denuntiaverit in viginti solidis rexanorum.<br />
XV. Item quod quelibet persona que deputata fuerit ad faciendum exequias alicuius<br />
funeris defuncti, tantum debeat dare candel<strong>la</strong>s seu canel<strong>la</strong>s vel duplones seu<br />
denarios sacerdoti et clerico illius ecclesie ubi mortuus sepellitur et aliis qui invitati<br />
fuerint per heredes defuncti, et non aliis sacerdotibus et clericis seu conversis vel<br />
aliis personis <strong>la</strong>ycis que ibi ad dictum mortuum reperiantur esse absque invitamento;<br />
et dictus heres teneatur et debeat dicto dispensatori dicere omnes invitatos; et<br />
ipse dispensator teneatur inquirere de predictis invitatis ab ipso herede ad hoc ut<br />
observet predicta. Ac idem observari debeat in omnibus aliis ecclesiis religiosis et<br />
sco<strong>la</strong>ribus ubi sunt fratres vel canonici ut demum sacerdotibus et canonicis et fratribus<br />
ipsarum ecclesiarum dentur supradicte ob<strong>la</strong>tiones et non aliis personis que<br />
ibi invitate non essent ut supra dictum est. Et rogari debeat dominus episcopus<br />
quod p<strong>la</strong>ceat ei iniungi facere sacerdotibus et clericis ne aliquis eorum vadat ad exequias<br />
dictorum defunctorum nisi qui fuerint invitati. Et si dictus dispensator contra<br />
predicta fecerit vel aliquod predictorum, puniatur pro qualibet vice et quolibet<br />
in centum solidis rexanorum, et quilibet possit esse accusator et habere debeat medietatem<br />
condempnationis.<br />
XVI. Item quod ocasione cuiuslibet defuncti tantum debeat [sonare] campana illius<br />
ecclesie ad quam sepeliri debet defunctus et campana ecclesie maioris; et solomodo<br />
cruces illius ecclesie ad quam sepeliri debet defunctus debeant deportari ad<br />
ipsum mortuum et non alie, nisi per heredem defuncti fuerint invitati.
586 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
XVII. Item provisum et ordinatum est quod, si contingerit monacum seu<br />
monacam fieri in civitate seu burgis vel districtu Regii ab hinc in antea, non possit<br />
dari vel fieri per aliquam personam aliqua ob<strong>la</strong>cio candel<strong>la</strong>rum, dupleriorum,<br />
cereorum vel candel<strong>la</strong>rum, nec aliquid aliud loco eorum sub pena pro quolibet<br />
contrafaciente pro qualibet vice decem librarum rexanorum, et quilibet sit<br />
accusator et denuntiator et habeat medietatem condempnationis et teneatur<br />
credentia, et nichilominus eligantur in qualibet vicinia denuntiatores et accusatores<br />
qui secrete predicta denuntient et accusare debeant et habeant medietatem<br />
condempnationis. Idem observetur et fiat si contingerit aliquem presbiterum fieri<br />
in civitate et burgis seu pendicibus vel districtu ne quis ob<strong>la</strong>tionem faciat ut supra<br />
dictum est et sub pena predicta.<br />
XVIII. Item quod nulli doplerii vel cera vel aliquid aliud loco ipsorum portari debeant<br />
ante aliquem defunctum vel post cuiuscumque condictionis sit dum portatur<br />
ad ecclesiam, nec etiam in ecclesia, sub pena predicta. Et hoc locum non habeat in<br />
canellis que possunt portari ut in statuto seu consuetudine continetur, nec in canellis<br />
seu cereis artium populi Regii.<br />
XVIIII. Item ordinatum est quod die mortis alicuius, nec etiam die sepulture,<br />
nul<strong>la</strong> persona audeat vel presumat comedere vel bibere in domo talis defuncti, nec<br />
ibi aliquod convivium fieri possit vel debeat nec alibi pretextu seu ocasione ipsius<br />
defuncti dicto die obitus vel sepulture, nec etiam infra septimanam per aliquam<br />
personam, masculum vel feminam, sub pena viginti solidorum rexanorum pro<br />
quolibet et qualibet vice, et quilibet sit accusator et habeat medietatem condempnationis<br />
predicte, et inveniantur denuntiatores et accusatores ut supra. Eo salvo<br />
semper ascendentes et descendentes et col<strong>la</strong>terales utpote fratres et sorores et filii<br />
fratrum et sororum et germani consanguinei tam masculi quam femine possint<br />
morari, esse et comedere et bibere sine pena et cum eis interesse ratione afinitatis et<br />
parentelle.<br />
Item ordinatum est quod statuta loquentia super exequiis defunctorum et dicte<br />
provisiones addite potestas presens et qui pro tempore fuerit teneatur legi facere in<br />
consilio tempore quo fient offitiales, et faciat cridari singulis singulis sex mensibus<br />
per civitatem sono tube, ut predicta notoria sint hominibus, pena potestati vigintiquinque<br />
librarum rexanorum de suo sa<strong>la</strong>rio.<br />
Item quod suprascripte provisiones et omnia alia statuta et ordinamenta facientia<br />
aliquam mentionem de exequiis mortuorum scribantur in volumine statutorum<br />
comunis et populi Regii per Gerardinum de Puianello notarium, cui solvatur per<br />
massarium comunis Regii de suo <strong>la</strong>bore secundum quod taxatum fuerit eidem per<br />
dominos defenssores populi Regii.<br />
(S.T.) Ego Gerardinus de Puianello notarius predictas provisiones scripsi et posui<br />
in volumine statutorum populi et comunis secundum reformationem consilii
Reggio Emilia 587<br />
populi scriptam in dicto millesimo et indictione et tempore dicti capitanei per Ianelinum<br />
de Conradis notarium defenssorum.<br />
1315, giugno 8<br />
Provvigioni<br />
Hec sunt provisiones facte, formate et ordinate per sapientes electos per dominos<br />
capitaneum et defenssores populi super vestimentis et robis dominarum, domiçel<strong>la</strong>rum<br />
et mulierum civitatis et districtus Regii.<br />
Super ornamentis dominarum<br />
Congregato consilio generali populi super pa<strong>la</strong>tio novo comunis Regii ad sonum<br />
campane voceque preconum ut moris est, de mandato nobilis et potentis viri<br />
domini Odofredi de Odofredis de Bononia honorabilis capitanei populi civitatis<br />
Regii de voluntate et consensu dominorum defensorum populi et in eorum presentia,<br />
primo deliberato et firmato inter eos secundum formam statuti proposuit<br />
dictus dominus capitaneus quid p<strong>la</strong>cet dictis consiliariis facere, providere, ordinare<br />
et firmare super infrascriptis provisionibus factis, ordinatis et compil<strong>la</strong>tis per plures<br />
et plures sapientes electos per dominum capitaneum et defensores populi secundum<br />
formam reformationis alias facte ad providendum et ordinandum qualis<br />
ordo, modus et forma teneri et servari debeatur per homines et personas civitatis<br />
Regii et districtus super robis et vestimentis dominarum, domiçel<strong>la</strong>rum et mulierum<br />
civitatis et districtus Regii et eciam super adornamentis ipsarum dominarum<br />
et pro evidenti utilitate et augmento boni et lucri omnium et singulorum hominum<br />
et personarum comunis et populi civitatis Regii, tenor quarum provisionum<br />
talis est.<br />
Infrascripte sunt provisiones facte, formate, ordinate et compil<strong>la</strong>te ad honorem<br />
et utilitatem tocius comunis et populi et artium civitatis Regii in comuni concordia<br />
per certos sapientes electos per dominum capitaneum et defenssores populi super<br />
vestimentis et robis dominarum, domiçel<strong>la</strong>rum et mulierum civitatis Regii et districtus.<br />
In primis providerunt dicti sapientes quod omnia opera de smaldo et omnia frixia<br />
et omne aurum et argentum et omnes perle et <strong>la</strong>pides preciosi preterquam in<br />
anullis digitorum sint cassa et abollita et prohibita in aliquo usu ornamento dominarum,<br />
domiçel<strong>la</strong>rum et mulierum civitatis et districtus Regii cuiuscumque condictionis<br />
et status existant, ne de cetero in robis et vestimentis suis et ornamentis capitum<br />
ipsarum dominarum et relique persone audeant vel presumant portare vel habere vel<br />
uti, salvo quod possint dicte domine portare pro ornamentis capitum earum tres uncias<br />
sete ad plus, nec eciam portare possint <strong>la</strong>mmas alicuius condictionis.
588 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Item providerunt dicti sapientes quod predicte domine pro suis ornamentis suarum<br />
vestium non possint portare ultra tres uncias argentei ad plus dispensandi solummodo<br />
ad cavecium et ad manicas pro botonibus seu apiatoribus et non alibi,<br />
doratas et non doratas, ad voluntatem et arbitrium dictarum dominarum.<br />
Item providerunt dicti sapientes quod de cetero nul<strong>la</strong> domina seu domiçel<strong>la</strong> aut<br />
mulier civitatis et districtus Regii cuiuscumque condictionis existat audeat vel presumat<br />
portare vel ducere caudam de aliquo panno ad gonel<strong>la</strong>m vel guarnachiam ultra unum<br />
brachium nec uti aliquibus vestibus ab hodie in antea contra formam predictam.<br />
Item providerunt quod ad c<strong>la</strong>midem seu mantellum vel pelles ipsarum possint<br />
portare dicte domine frixium seu cordonem de seta doratum et non doratum ad<br />
voluntatem ipsarum dominarum solomodo in loco in quo tenent digitum ad frixium<br />
ipsius mantelli vel pellium et non alibi.<br />
Item providerunt dicti sapientes quod dicte domine, domiçelle et mulieres possint<br />
portare corigias et anullos de auro et argento et bursas de seta ad sensum et voluntatem<br />
earum.<br />
Pena sartoribus X librarum 10 .<br />
Item providerunt dicti sapientes quod nullus sartor de cetero audeat vel presumat<br />
facere aliquas vestes seu robas aliquibus dominabus, domiçel<strong>la</strong>bus vel mulieribus<br />
alicuius condictionis que habeant caudam ultra unum brachium ad plus, pena<br />
dicto sartori decem librarum rexanorum pro qualibet vice qua contrafactum fuerit.<br />
Pena sartoribus X librarum 11 .<br />
Item providerunt dicti sapientes quod nul<strong>la</strong> domina, domiçel<strong>la</strong> aut mulier alicuius<br />
condictionis audeat vel presumat de cetero facere fieri sgo<strong>la</strong>turam ad aliquas suas vestes<br />
seu robas inhonestam, pena sartori qui contrafecerit decem librarum rexanorum<br />
pro qualibet vice et qualibet veste, et dominabus que portaverint in tantumdem.<br />
Pena XXV librarum dominabus. Pena C librarum domino rectori 12 .<br />
Item providerunt dicti sapientes quod nul<strong>la</strong> domina vel mulier alicuius condictionis<br />
audeat vel presumat facere vel portare aliquas vestes vel ornamenta contra formam<br />
supradictam, pena cuilibet domine et mulieri contrafatienti pro qualibet vice vigintiquinque<br />
librarum rexanorum, quam penam domini potestas et capitaneus presentes et<br />
qui pro tempora fuerint et quilibet per se teneantur et debeant exigere ab omnibus et<br />
singulis contrafatientibus seu a viris earum vel a capitibus domorum in quorum potestate<br />
fuerint dicte domine, sub pena predictis dominis potestati et capitaneo tam pre-<br />
10 Annotazione a margine di altra mano.<br />
11 Annotazione a margine di altra mano.<br />
12 Annotazione a margine di altra mano.
Reggio Emilia 589<br />
sentibus quam illis qui pro tempora fuerint et cuilibet predictorum per se et de eorum<br />
sa<strong>la</strong>rio centum librarum rexanorum pro qualibet vice, qua pena sic soluta per dictos viros<br />
ipsarum dominarum vel capita domorum illorum vel illius in quorum potestate essent<br />
dicte domine pro aliqua contrafatiente possint et debeant retinere dicti viri earum<br />
vel capita domus in quorum potestate essent et heredes ipsorum summam quantitatis<br />
pene et condempnationis quam solverint de dotibus ipsarum dominarum.<br />
Pena C librarum rectori 13 .<br />
Item providerunt dicti sapientes quod domini potestas et capitaneus presentes<br />
et futuri teneantur vinculo sacramenti et debeant et uterque eorum per se et officiales<br />
ipsorum ad hoc ut predicta melius et efficacius executioni mandentur mittere<br />
suos milites seu iudices singulis diebus dominicis et aliis festivitatibus sollempnibus<br />
ad ecclesiam maiorem civitatis Regii et ad ecclesias fratruum Predicatorum, Minorum,<br />
Heremitarum et ad alias ecclesias civitatis Regii ad quas fiunt seu fierent festivitates<br />
sollempnes ad inquirendum omnia et singu<strong>la</strong> supradicta et in scriptis teneantur<br />
reducere et scribere omnes et singu<strong>la</strong>s dominas, domiçel<strong>la</strong>s et mulieres quas<br />
invenerint habere vel portare vestes et ornamenta contra formam predictam et procedere<br />
ad condempnationem fatiendam secundum quod supra dictum est et sub<br />
dicta pena infra decem dies postquam aliqua fuerit inventa facere contra modum et<br />
formam predictam, et quilibet possit esse accusator et denuntiator de predictis et<br />
habere debeat medietatem condempnationis et teneatur sub secreto.<br />
Fiat inquisitio omni mense 14 .<br />
Item providerunt dicti sapientes quod predicti domini potestas et capitaneus<br />
qui modo sunt et qui pro tempore fuerint et quilibet eorum per se teneantur et debeant<br />
facere inquisitionem de predictis quolibet mense.<br />
Item providerunt dicti sapientes quod domini potestas et capitaneus et quilibet<br />
eorum per se teneatur iurare predicta omnia et singu<strong>la</strong> attendere et observare et attendi<br />
et observari facere in consilio generali populi in quo predicta firmabuntur et<br />
ea die et coram consiliariis existentibus in dicto consilio, et simile sacramentum et<br />
iuramentum teneantur facere omnes potestates et capitanei qui pro tempora fuerint<br />
in civitate Regii a tempore regiminis nobilium virorum dominorum Guidonis de<br />
Bostollis de Areçio honorabilis potestatis et Odofredi de Odofredis de Bononia capitanei<br />
comunis et populi civitatis Regii in antea primo die quo iurabunt eorum officium<br />
et regimen exercere in consilio generali populi civitatis Regii.<br />
Singulis menssibus mittatur pro omnibus sartoribus civitatis Regii 15 .<br />
Item providerunt predicti sapientes quod dominus potestas presens et qui pro<br />
tempora fuerint teneantur et debeant singulis sex mensibus mittere pro omnibus et<br />
13 Annotazione a margine di altra mano.<br />
14 Annotazione a margine di altra mano.<br />
15 Annotazione a margine di altra mano.
590 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
singulis sartoribus civitatis Regii et facere eos et quemlibet eorum per se iurare ad<br />
sancta Dei evangelia corporaliter tacta littera quod attendent et observabunt omnia<br />
et singu<strong>la</strong> supradicta, et insuper a quolibet eorum accipere bonum et ydoneum fideiussorem<br />
quod attendent et observabunt omnia et singu<strong>la</strong> supradicta, de qua<br />
scriptura nichil recipiatur per notarium domini potestatis qui dictum iuramentum<br />
et fideiussionem recipiat a predictis et modo predicto.<br />
Officium capitanei facere iurare singulis VI mensibus consciliariis quod non facient<br />
ornamenta dominarum<br />
Item providerunt dicti sapientes quod dominus capitaneus presens et futuri qui<br />
pro tempora fuerint teneantur et debeant facere iurare omnes et singulos de consilio<br />
generali populi singulis sex mensibus de observando et attendendo omnia et singu<strong>la</strong><br />
supradicta ad sancta Dei evangelia corporaliter tacta scriptura.<br />
Que omnia et singu<strong>la</strong> per ordinem ponantur in statuto et volumine statutorum<br />
comunis et populi Regii per unum notarium eligendum per dominos defensores populi<br />
qui modo sunt et pro statuto troncho et preciso ab hinc in antea habeatur et observetur<br />
in omnibus et per omnia ut superius est expressum, cui taxetur sa<strong>la</strong>rium pro<br />
<strong>la</strong>bore suo secundum arbitrium et voluntatem dictorum dominorum defensorum populi,<br />
super quibus omnibus et singulis et qualibet earum dictus dominus capitaneus<br />
petiit sibi pro comune et populo Regii utile bonum et generale consilium exhiberi.<br />
Dominus Lonardellus de Achiliçis super posta provisionum factarum super vestibus<br />
et adornamentis dominarum, domiçel<strong>la</strong>rum et mulierum civitatis Regii et districtus<br />
consullendo dixit quod dicte provisiones sint firme et executioni mandentur<br />
in omnibus et per omnia auctoritate presentis consilii secundum quod iacent et<br />
scripte sunt in omnibus et per omnia auctoritate presentis consilii.<br />
Dominus magister Petrus Albertus prior dictorum dominorum defensorum populi<br />
contradixit dicte poste dictarum provisionum et cui[li]bet ipsarum quod non<br />
procederetur in aliquo alegando causas et rationes secundum formam statuti.<br />
In reformatione cuius consilii facto partito per dictum dominum capitaneum ad<br />
fabas albas et nigras secundum formam statuti p<strong>la</strong>cuit trecentis octuaginta octo qui<br />
posuerunt fabas albas quod omnes supradicte provisiones facte super facto vestium<br />
et robarum dictarum dominarum et adornamentorum ipsarum sint firme in totum<br />
prout iacent et scripte sunt auctoritate presentis consilii et executioni mandentur, et<br />
habeant vim statuti, et ponantur in volumine statutorum comunis et populi civitatis<br />
Regii et pro statuto troncho et preciso observentur et habeantur in totum secundum<br />
quod plenius in dictis provisionibus continetur, et quod per dominos defensores populi<br />
taxetur sa<strong>la</strong>rium uni bono notario eligendo per ipsos, qui ipsas provisiones ponat<br />
in volumine dictorum statutorum comunis et populi, absolutis omnibus aliis<br />
statutis, provisionibus, reformationibus que in contrarium loquerentur, et displicuit<br />
septuaginta duobus qui posuerunt fabas nigras in contrarium predictorum.
Reggio Emilia 591<br />
Lecta et publicata fuit dicta reformatio in dicto consilio per me Dinum de Loco<br />
notarium dictorum dominorum defensorum populi de mandato dicti domini<br />
capitanei, sub millesimo trecentesimo quinto decimo, indictione tercia decima,<br />
die octavo mensis iunii, presentibus dominis Alberto domine Gualdrate, Anthonio<br />
de Borçanno et Ianellino de Coradis testibus, et approbata fuerunt per dominos<br />
Gerardinum de Bangno et Bertholinum de Maneriis de numero defensorum populi.<br />
1335<br />
Statuti<br />
De dotibus et donationibus mulierum 16<br />
Quales vestes debent deferre pediseque et alie mulieres servientes 17<br />
De mortuis, quod non preconicentur per civitatem 18<br />
Ad honorem domini nostri Iesu Christi et beate gloriose virginis Marie et<br />
beatorum corporum Prosperi confessoris et Grisanti atque Darie et omnium<br />
aliorum sanctorum et sanctarum Dei, ita statutum atque decretum est. In<br />
primis 19 si contingerit aliquam personam mori in civitate vel burgis, quod<br />
nullum preconizamentum fieri debeat de eundo ad ipsum mortuum, sed<br />
parentes et propinqui et heredes 20 ipsius defuncti possint mittere per civitatem<br />
et burgos ad invitandum vocetenus propinquos et amicos et alios quos voluerint<br />
per nuntios comunis vel alios quos voluerint ut veniant ad ipsum defunctum. Et<br />
si contrafactum fuerit, puniatur pro qualibet vice qui preconizari fecerit 21 in<br />
decem libris rexanorum, et quilibet qui preconizaverit in centum solidis<br />
rexanorum.<br />
16 Vedi 1242. Consuetudini, De dotibus mulierum quarte et donationis earum.<br />
17 Vedi 1311. Statuti, Quales vestes debent deferre pediseche et alie mulieres servientes,<br />
et qualiter se habere debeant in ornamentis capitis, et de pena contrafacientis.<br />
18 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
1392. Statuti, De mortuis, quod non preconizentur per civitatem.<br />
1411. Statuti, Quod mortui non preconizentur per civitatem.<br />
19 Ad honorem … In primis] Item 1411.<br />
20 1411 omette et heredes.<br />
21 1335, erroneamente, fuerit.
592 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Quod p<strong>la</strong>ntus non fiat cum c<strong>la</strong>more extra domum defonti 22<br />
Item quod nullus p<strong>la</strong>ntus fieri debeat per aliquam personam, masculum vel<br />
feminam, cum c<strong>la</strong>more vel alta 23 voce vel palmis batutis ad 24 domum defuncti,<br />
nec in via dum portatur ad ecclesiam, nec in ipsa ecclesia, nec ad monumentum<br />
dum sepelitur, nec in reddeundo ad domum. Et unusquisque qui venerit<br />
ad ipsum monumentum p<strong>la</strong>ne et quiete veniat sine aliquo rumore faciendo. Si<br />
quis autem contra aliquod predictorum fecerit, puniatur pro qualibet vice in<br />
decem libris rexanorum. Et quod quilibet possit esse accusator et habeat medietatem<br />
et teneatur credentia et credatur accusatori cum uno teste. Et predicta<br />
publice cridentur per civitatem et burgos singulis mensibus et alias non incidatur<br />
in penam.<br />
Quod bara non ponatur in terra extra domum defuncti nisi ad ecclesiam 25<br />
Item postquam defunctus fuerit extractus de domo, non debeat poni in terra<br />
barra nec differre ire usque ad ecclesiam, et postquam extractus fuerit de ecclesia<br />
non deponatur nec differatur portari usque ad monumentum. Et si portantes contrafecerint,<br />
puniatur quilibet in centum solidis rexanorum, et quilibet qui eum poni<br />
fecerit in terra in decem libris rexanorum.<br />
Quod mulieres coniuncte defuncto usque in tercium gradum non sequantur<br />
defunctum 26<br />
Item quod uxor, mater, filia, nurus alicuius defuncti seu alia mulier dicto defuncto<br />
coniuncta usque ad tercium gradum non debeat nec possit sequi defunctum<br />
extra domum dum portatur ad ecclesiam, sed remaneant in domo cum aliis domi-<br />
22 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
1392. Statuti, Quod p<strong>la</strong>ntus non fiat cum c<strong>la</strong>more extra domum deffuncti.<br />
1411. Statuti, Quod p<strong>la</strong>ntus non fiat cum c<strong>la</strong>more extra domum defuncti.<br />
23 1335, erroneamente, alia.<br />
24 1335, erroneamente, ad extra.<br />
25 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
1392. Statuti, Quod bara non ponatur in terra extra domum deffuncti nixi ad ecclesiam.<br />
1411. Statuti, Quod barra non ponatur in terra extra domum defuncti nisi ad ecclesiam.<br />
26 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
1392. Statuti, Quod mulieres coniuncte deffuncto usque in tertium gradum non sequantur<br />
deffunctum.<br />
1411. Statuti, Quod mulieres coniuncte defuncto usque in tercium gradum non sequantur<br />
defunctum.
Reggio Emilia 593<br />
nabus que cum eis stare voluerint, cum mulieres fragiles sint nec possint se abstinere<br />
qui cum p<strong>la</strong>ntis et palmis batutis alta voce plorarent contra formam suprascripte<br />
consuetudinis et cum non videatur honestum mulieres ab hominibus substineri. Et<br />
si contrafecerint puniatur quelibet mulier in decem libris rexanorum, et quilibet<br />
qui eam substineret in decem libris rexanorum.<br />
Quod defontus non vestiatur nec portetur cum vultu discoperto nisi fuerit<br />
de genere potentum, vel iudex, vel medicus, vel eorum uxores et filii 27<br />
Item quod nullus, masculus vel femina, debeat cum mortuus fuerit vestiri vel<br />
calciari excepto de cilio et linteamine sicut ab antiquo solitum erat observari, nec<br />
eciam cum vultu discoperto debeat deportari, cum aliquando quedam inconvenientia<br />
inponebatur in faciebus defunctorum. Et si contrafactum fuerit per heredes<br />
vel bonorum possessores defuncti, puniatur quilibet et pro qualibet vice in vigintiquinque<br />
libris rexanorum. Et quilibet possit esse accusator in omnibus capitulis supradictis,<br />
et credatur sacramento eius cum uno teste, et habere debeat medietatem<br />
condempnationis, et teneatur credentia. Et hoc non habeat locum in militibus, iudicibus<br />
et medicis physice et eorum uxoribus et filiis et in omnibus de genere potentum<br />
vel nobilium.<br />
De modo tenendo per executores funerum in expensis fiendis funere 28<br />
Item quod quelibet persona que deputata fuerit ad faciendum expensas alicuius<br />
funeris defuncti tantum debeat dare candel<strong>la</strong>s vel canel<strong>la</strong>s vel duplones seu<br />
denerios sacerdoti ipsius ecclesie ubi mortuus sepelitur et aliis qui invitati fuerint<br />
per heredes defuncti et non aliis sacerdotibus vel conversis vel aliis personis <strong>la</strong>ycis<br />
que ibi ad dictum mortuum reperiantur esse absque invitamento, et dictus heres<br />
teneatur et debeat dicto dispensatori omnes invitatos, et ipse dispensator teneatur<br />
inquirere de dictis invitatis ab ipso herede, ad hoc ut observet predicta. Et idem<br />
observari debeat in omnibus aliis ecclesiis religiosis et canonicis ubi sunt fratres<br />
vel canonici ut demum sacerdotibus, canonicis et clericis ipsarum ecclesiarum<br />
27 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
1392. Statuti, Quod deffunctus non vestiatur nec portetur cum vultu discoperto nixi<br />
fuerit de genere potentium, vel iudes, vel medicus, vel eorum uxores et filii.<br />
1411. Statuti, Quod defunctus non vestiatur nec portetur cum vultu discoperto nisi fuerit<br />
de genere potentum, vel iudex, vel medicus, vel eorum uxores et filii.<br />
28 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
1392. Statuti, De modo tenendo per executores funerum in expensis fiendis funere.<br />
1411. Statuti, De modo tenendo per executores funerum in expensis fiendis in funeribus.
594 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
dentur supradicte ob<strong>la</strong>tiones et non aliis personis que ibi invitate non essent ut<br />
supra dictum est. Et rogari debeat dominus episcopus Reginus quod ei p<strong>la</strong>ceat<br />
iniungi facere sacerdotibus et clericis ne aliquis eorum vadat ad exequias dictorum<br />
defunctorum nisi qui fuerint invitati. Et si dictus dispensator contra predicta faceret<br />
vel aliquod predictorum, puniatur pro quolibet et qualibet vice in centum<br />
solidis rexanorum, et quilibet possit esse accusator et habere debeat medietatem<br />
condempnationis.<br />
Quales campane pulsare debent ad quemlibet defunctum 29<br />
Item quod occasione cuiuslibet defuncti tantum debeant sonare campane illius<br />
ecclesie ad quam sepeliri debet defunctus et campana ecclesie maioris, et<br />
solummodo cruces illius ecclesie ad quam sepeliri debet defunctus debeant deportari<br />
ad ipsum mortuum et non alie, nisi per heredem defuncti fuerint invitate.<br />
De dupleriis et ciriis non portandis ad defontos 30<br />
Item ordinatum est quod nulli duplerii vel cerei vel aliquid aliud loco ipsorum<br />
portari debeant ante aliquem defunctum vel post, cuiuscumque condictionis sit,<br />
dum portatur ad ecclesiam nec eciam in ecclesia, sub pena predicta 31 . Et hoc locum<br />
non habeat in canellis que possunt portari ut in statuto seu consuetudine<br />
continetur, nec in canellis seu cereis artium populi Regii, salvo quam in militibus<br />
vel nobilibus, iudicibus, medicis et eorum uxoribus et filiis et quibuslibet de genere<br />
potentum.<br />
29 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
1392. Statuti, Quales campane pulsare debent ad quemlibet defunctum.<br />
1411. Statuti, Quales campane pulsari debeant ad defunctum.<br />
30 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
1392. Statuti, De dupleriis et cereis non portandis ad defunctos.<br />
1411. Statuti, Quot duplerii debeant portari ad funus.<br />
31 Item ordinatum est … sub pena predicta] Item ordinatum est quod sex dupplerii vel<br />
cerey portari possint ante aliquem defunctum vel post, cuiuscumque condictionis sit, dum<br />
portatur ad ecclesiam vel etiam in ecclesia, et non ultra, sub pena pro quolibet duplerio soldorum<br />
quadraginta imperialium 1392] Item quod sex duplerii vel cerei portari possint ante<br />
aliquem defunctum vel post, cuiuscumque condicionis sit, dum portatur ad ecclesiam vel<br />
etiam in ecclesia, et non ultra, sub pena pro quolibet duplerio soldorum quadraginta rexanorum<br />
1411.
Reggio Emilia 595<br />
Quod nul<strong>la</strong> persona comedat vel bibat in domo defuncti die mortis et<br />
sepulture 32<br />
Item ordinatum est quod die mortis alicuius nec eciam die sepulture nul<strong>la</strong> persona<br />
audeat vel presumat comedere vel bibere in domo talis defuncti, nec ibi aliquod<br />
convivium fieri possit vel debeat nec alibi pretextu seu occasione ipsius defuncti<br />
dicto die obitus vel sepulture nec eciam infra septimam per aliquam personam,<br />
masculum vel feminam, sub pena viginti solidorum rexanorum pro quolibet<br />
et qualibet vice, et quilibet sit accusator et habeat medietatem condempnationis<br />
predicte. Et inveniantur denuntiatores et accusatores ut supra 33 , eo salvo semper<br />
[quod] ascendentes et descendentes et colliterales utpote fratres et sorores et filii<br />
fratrum et sororum et germani consanguinei, tam masculi quam femine, et affines<br />
usque in tercium gradum possint morari, esse et comedere et bibere sine pena et<br />
cum eis interesse ratione affinitatis et parentele.<br />
De frixis et operibus de smaltis, perlis et <strong>la</strong>pidibus preciosis tollendis de<br />
vestibus d[omi]narum<br />
In primis statuerunt et ordinaverunt quod omnia opera de smalto et omnia frixia<br />
et omne aurum et argentum et omnes perle et <strong>la</strong>pides preciose preterquam in<br />
anullis digitorum sint cassa et abollita et prohibita in aliquo usu ornamento dominarum,<br />
domicel<strong>la</strong>rum et mulierum civitatis et districtus Regii cuiuscumque condictionis<br />
et status existant, ne de cetero in robis et vestimentis suis et ornamentis capitum<br />
ipsarum dominarum et relique persone audeant vel presumant portare vel habere<br />
vel uti, salvo quod possint dicte domine portare pro ornamentis capitum earum<br />
tres unzias sete ad plus, nec etiam possint portare <strong>la</strong>mas alicuius condictionis.<br />
Quod domine non possint portare ultra tres uncias argenti<br />
Item providerunt quod predicte domine pro suis ornamentis suarum vestium<br />
non possint portare ultra tres uncias argentei ad plus dispensandi solomodo ad cavecium<br />
et ad manicas pro botonibus seu apiatoribus et non alibi doratas et non doratas<br />
ad voluntatem et arbitrium dictarum dominarum.<br />
32 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
1392. Statuti, Quod nul<strong>la</strong> persona comedat vel bibat in domo deffuncti die mortis et sepulture.<br />
1411. Statuti, Quod nul<strong>la</strong> persona comedat vel bibat in domo defuncti die mortis et sepulture.<br />
33 1411 omette Et inveniantur … ut supra.
596 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
De caudis vestium dominarum et quante longitudinis esse debent<br />
Item statuerunt et ordinaverunt quod de cetero nul<strong>la</strong> domina seu domicel<strong>la</strong> aut mulier<br />
civitatis et districtus Regii cuiuscumque condictionis existat audeat vel presumat<br />
portare vel ducere caudam de aliquo panno ad gonel<strong>la</strong>m vel guarnachiam ultra unum<br />
brachium nec uti aliquibus vestibus ab hodie in antea contra predictam formam.<br />
Quod domine possint portare frixium ad c<strong>la</strong>midem vel mantellum ubi<br />
tenent digitum<br />
Item statuerunt et ordinaverunt quod ad c<strong>la</strong>midem seu mantellum vel pelles ipsarum<br />
possint portare dicte domine frixium seu cordonem de seta doratum et non<br />
doratum ad voluntatem ipsarum dominarum solomodo in loco in quo tenent digitum<br />
ad frixium ipsius mantelli vel pellium et non alibi.<br />
Quod domine possint portare corigias, anullos et bursas ad earum<br />
voluntatem<br />
Item statuerunt et ordinaverunt quod dicte domine, domicelle et mulieres possint<br />
portare corigias et anullos de auro et argento et bursas de seta ad sensum et voluntatem<br />
earum.<br />
De pena sartorum faciencium vestes d[omi]narum contra predictam<br />
formam<br />
Item statuerunt et ordinaverunt quod nullus sartor de cetero audeat vel presumat<br />
facere aliquas vestes seu robas aliquibus dominabus, domicel<strong>la</strong>bus vel mulieribus<br />
alicuius condictionis que habeant caudam ultra unum brachium ad plus, pena<br />
dicto sartori decem librarum rexanorum pro qualibet vice qua contrafactum fuerit.<br />
De sgo<strong>la</strong>turis inhonestis dominarum et quales sgo<strong>la</strong>turas habere debent<br />
Item statuerunt et ordinaverunt quod nul<strong>la</strong> domina, domicel<strong>la</strong> aut mulier alicuius<br />
condictionis audeat vel presumat de cetero facere fieri sco<strong>la</strong>turam ad aliquas<br />
suas vestes seu robas inhonestam, penam sartori qui contrafecerit decem librarum<br />
rexanorum pro qualibet vice et qualibet veste, et dominabus que portaverint in<br />
tantumdem.
Reggio Emilia 597<br />
De penis dominarum portancium vestes vel habentium sgo<strong>la</strong>turas contra<br />
predictam formam et quod pene solvantur de dotibus suis<br />
Item statuerunt et ordinaverunt quod nul<strong>la</strong> domina vel mulier alicuius condictionis<br />
audeat vel presumat facere vel portare aliquas vestes vel ornamenta contra formam<br />
supradictam, pena cuilibet domine et mulieri contrafacienti pro qualibet vice centum<br />
solidorum rexanorum, quam penam dominus potestas et vicarius dominorum presentes<br />
et qui pro tempora fuerint et quilibet per se teneantur et debeant exigere ab omnibus<br />
et singulis contrafacientibus seu a viris earum vel a capitibus domorum in quorum<br />
potestate fuerint dicte domine, sub pena predictis dominis potestati et vicario tam presentibus<br />
quam illis qui pro tempore fuerint et cuilibet predictorum per se et de eorum<br />
sa<strong>la</strong>rio centum librarum rexanorum pro qualibet vice, qua pena sit soluta per dictos viros<br />
ipsarum dominarum vel capita domorum illorum vel illius in quorum potestate essent<br />
dicte domine pro aliqua contrafatiente possint et debeant retinere dicti viri earum<br />
vel capita domus in quorum potestate essent et heredes ipsorum summam quantitatis<br />
pene et condempnationis quam solverint de dotibus ipsarum dominarum.<br />
Quod singulis diebus dominicis et festivis fiat circa per officiales comunis<br />
ad domos et loca fratrum et ubi fiunt festa de dominabus contra predicta<br />
facientibus<br />
Item statuerunt et ordinaverunt quod domini potestas et vicarius d[omi]norum<br />
presentes et futuri teneantur vinculo sacramenti et debeant et uterque ipsorum per<br />
se et offitiales eorum ad hoc ut predicta melius et efficacius executioni mandentur<br />
mittere suos milites seu iudices singulis diebus dominicis et aliis festivitatibus solempnibus<br />
ad ecclesiam maiorem civitatis Regii et ad ecclesias fratrum Predicatorum,<br />
Minorum, Heremitarum et ad alias ecclesias civitatis Regii ad quas fiunt seu<br />
fierent festivitates solempnes ad inquirendum omnia et singu<strong>la</strong> supradicta, et in<br />
scriptis teneantur reducere et scribere omnes et singu<strong>la</strong>s dominas, domicel<strong>la</strong>s et<br />
mulieres quas invenerint habere vel portare vestes et ornamenta contra formam predictam,<br />
et procedere ad condempnationem faciendam secundum quod supra dictum<br />
est et sub dicta pena infra decem dies postquam aliqua fuerit inventa facere<br />
contra modum et forma predictam, et quilibet possit esse accusator et denuntiator<br />
de predictis et habere debeat medietatem condempnationis et teneatur sub secreto.<br />
Quod inquisitio singulo mense fiat de predictis per dominum potestatem<br />
Item statuerunt et ordinaverunt quod predicti domini potestas et vicarius qui<br />
modo sunt et qui pro tempore fuerint et quilibet eorum per se teneantur et debeant<br />
facere inquisitionem de predictis quolibet mense.
598 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Quod potestas et vicarii dominorum teneantur iurare in consilio predicta<br />
statuta<br />
Item statuerunt et ordinaverunt quod domini potestas et vicarius et quilibet eorum<br />
per se teneantur iurare predicta omnia et singu<strong>la</strong> attendere et observare et attendi<br />
et observari facere in conscilio generali populi in quo predicta firmabuntur et<br />
ea die et coram consciliariis existentibus in dicto conscilio et simile sacramentum et<br />
iuramentum teneantur facere omnes potestates et vicarii qui pro tempora fuerint in<br />
civitate Regii a tempore regiminis nobilium virorum dominorum Guidonis de Bostollis<br />
de Arezio honorabilis potestatis et Odofredi de Odofredis de Bononia capitanei<br />
comunis et populi civitatis Regii in antea primo die quo iurabunt eorum officium<br />
et regimen exercere in conscilio generali populi civitatis Regii.<br />
De sacramentis et fideiussionibus recipiendis a sartoribus quod observabunt<br />
predicta statuta<br />
Item statuerunt et ordinaverunt quod dominus potestas presentes et vicarius et<br />
qui pro tempore fuerint teneantur et debeant singulis sex mensibus mittere pro<br />
omnibus et singulis sartoribus civitatis Regii et facere eos et quemlibet eorum per se<br />
iurare ad sancta Dei evangelia corporaliter tacta scriptura quod attendent et observabunt<br />
omnia et singu<strong>la</strong> supradicta, et insuper a quolibet eorum accipere bonum et<br />
ydoneum fideiussorem quod attendent et observabunt omnia et singu<strong>la</strong> supradicta,<br />
de qua scriptura nichil recipiatur per notarium domini potestatis qui dictum iuramentum<br />
et fideiussionem recipiat a predictis et modo predicto. Et quod predicta<br />
proc<strong>la</strong>mari debeant singulis sex mensibus.<br />
1392<br />
Statuti<br />
De dotibus et donationibus mullierum et quantum possint relinquere mariti<br />
uxoribus in testamento 34<br />
De mortuis, quod non preconizentur per civitatem 35<br />
Quod p<strong>la</strong>ntus non fiat cum c<strong>la</strong>more extra domum deffuncti 36<br />
34 Vedi 1242. Consuetudini, De dotibus mulierum quarte et donationis earum.<br />
35 Vedi 1335. Statuti, De mortuis, quod non preconicentur per civitatem.<br />
36 Vedi 1335. Statuti, Quod p<strong>la</strong>ntus non fiat cum c<strong>la</strong>more extra domum defonti.
Reggio Emilia 599<br />
Quod bara non ponatur in terra extra domum deffuncti nixi ad ecclesiam 37<br />
Quod mulieres coniuncte deffuncto usque in tertium gradum non<br />
sequantur deffunctum 38<br />
Quod deffunctus non vestiatur nec portetur cum vultu discoperto nixi<br />
fuerit de genere potentium, vel iudes, vel medicus, vel eorum uxores et filii 39<br />
De modo tenendo per executores funerum in expensis fiendis funere 40<br />
Quales campane pulsare debent ad quemlibet deffunctum 41<br />
De dupleriis et cereis non portandis ad deffunctos 42<br />
Quod nul<strong>la</strong> persona comedat vel bibat in domo deffuncti die mortis et<br />
sepulture 43<br />
De frixis et operibus seu <strong>la</strong>boreriis aureis vel argenteis, perlis, <strong>la</strong>pidibus<br />
pretiosis et abramaturis varorum tolendis de vestibus dominarum et de<br />
ordine nuptiarum 44<br />
In primis pro comuni et evidenti utillitate hominum et personarum civitatis et<br />
districtus Regii statutum et ordinatum est quod omnia opera seu <strong>la</strong>boreria de auro<br />
37 Vedi 1335. Statuti, Quod bara non ponatur in terra extra domum defuncti nisi ad ecclesiam.<br />
38 Vedi 1335. Statuti, Quod mulieres coniuncte defuncto usque in tercium gradum non<br />
sequantur defunctum.<br />
39 Vedi 1335. Statuti, Quod defontus non vestiatur nec portetur cum vultu discoperto<br />
nisi fuerit de genere potentum, vel iudex, vel medicus, vel eorum uxores et filii.<br />
40 Vedi 1335. Statuti, De modo tenendo per executores funerum in expensis fiendis funere.<br />
41 Vedi 1335. Statuti, Quales campane pulsare debent ad quemlibet defunctum.<br />
42 Vedi 1335. Statuti, De dupleriis et ciriis non portandis ad defontos.<br />
43 Vedi 1335. Statuti, Quod nul<strong>la</strong> persona comedat vel bibat in domo defuncti die mortis<br />
et sepulture.<br />
44 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
1411. Statuti, De frixis et operibus sive <strong>la</strong>boreriis aureis vel argenteis, et de vestibus dominarum,<br />
et de aliis ornamentis, et de ordine nuptiarum.
600 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
vel argento et omnia frixia omneque alliud aurum et argentum et omnes perle et <strong>la</strong>pides<br />
pretiosi et fodrature seu profillii vel abramature varorum vel eremelinorum<br />
seu dossorum de varo et panni sirici vel cendalis et alterius cuiuscumque condictionis<br />
abramature de super vestibus dominarum a parte exteriori de cetero sint prohibita<br />
et prohibite et tol<strong>la</strong>ntur ab omni usu ornamentorum dominarum, domicel<strong>la</strong>rum<br />
et mullierum civitatis et districtus Regii cuiuscumque condictionis existant et<br />
quod nulle domine, domicelle vel mullieres cuiusvis condictionis et status existant<br />
audeant vel presumant portare aliquos pannos <strong>la</strong>boratos de auro vel de sirico seu<br />
vestes de velluto camucato aut de aliqua alia condictione panni sirici vel eis vel aliquo<br />
eorum uti modo aliquo vel ingenio. Salvo quod quelibet domina seu domicel<strong>la</strong><br />
vel mulier possit portare in anulis <strong>la</strong>pides pretiosos et possint portare pro ornamentis<br />
suarum vestium in maspillis seu botonibus vel ap<strong>la</strong>turis onzias quinque argenti<br />
dorati seu albi, et possint portare onziam unam et dimidiam auri fil<strong>la</strong>ti in astalonis<br />
seu frixiis pro or<strong>la</strong>tura cuiuslibet vestis, computato caputio, et unam zenturam seu<br />
corrigiam super qua sint unzias quinque argenti deaurati et non ultra.<br />
Item statutum et ordinatum est quod de cetero nul<strong>la</strong> domina aut domicel<strong>la</strong> vel<br />
mulier civitatis et districtus Regii cuiuscumque condictionis existat audeat vel presumat<br />
portare vel ducere caudam de aliquo panno ad gonel<strong>la</strong>m vel guarnatiam.<br />
Item quod nul<strong>la</strong> domina seu mulier possit portare seu uti ultra duos annullos et<br />
quod nul<strong>la</strong> mulier possit portare anullum aliquem in digito pollice seu grosso.<br />
Item statutum et ordinatum est quod nullus sartor vel sartrix de cetero audeat vel<br />
presumat facere aliquas vestes seu robas aliquibus dominabus, domicellis vel mullieribus<br />
alicuius condictionis contra formam contentam in presentibus capitullis.<br />
Item quod nul<strong>la</strong> domina, domicel<strong>la</strong> seu mulier alicuius condictionis audeat vel<br />
presumat portare seu fieri facere aliquam sco<strong>la</strong>turam inhonestam ad aliquas suas robas<br />
vel vestes.<br />
Item quod nul<strong>la</strong> persona cuiuscumque condictionis existat audeat vel presumat<br />
ad nuptias suas vel ad allia convivia convitare vel habere in domo sua seu sue habitationis<br />
ultra quam duodecim dominas seu mullieres cuiusvis condictionis et status<br />
stent, sub penna librarum vigintiquinque imperialium 45 , et nul<strong>la</strong> persona cuiusvis<br />
condictionis et status sit audeat vel presumat dare ultra duas imbanditiones carnium<br />
pro quolibet convivio vel quibuslibet nuptiis sub dicta penna.<br />
Item quod nul<strong>la</strong> persona cuiuscumque condictionis et status existat audeat vel<br />
presumat tenere curiam seu facere festum in aliquibus suis nuptiis nixi una die tantum<br />
sub dicta penna.<br />
Item statutum et ordinatum est quod domini potestas et eius vicarii presentes et<br />
futuri teneantur vincullo sacramenti ac debeant ipsi vel uterque ipsorum per se aut<br />
eorum offitiales 46 ad hoc deputatos ut predicta omnia melius executioni mandentur<br />
mittere offitiales suos seu colleterales singulis diebus dominicis et alliis solemnibus<br />
festis ad ecclesiam maiorem et ad alias ecclesias fratrum Predicatorum, Minorum,<br />
45 imperialium] rexanorum 1411.<br />
46 1411 aggiunge seu coleterales.
Reggio Emilia 601<br />
Heremitarum, Servorum et Carmelitorum et ad alias ecclesias civitatis Regii ad<br />
quas fuerit seu fierent festivitates solemnes et per contratas civitatis et burgorum<br />
Regii ad inquirendum omnia suprascripta, et in scriptis teneantur redigere omnes<br />
et singu<strong>la</strong>s dominas, domicel<strong>la</strong>s et mullieres et earum nomina et pronomina quas<br />
invenerint habere vel portare vestes et ornamenta contra predictam formam, et ipso<br />
facto ille que reperientur et invente fuerint in aliquo fecisse contra formas predictas<br />
vel aliquam earum sint condemnate absque alia scriptura vel solemnitate in libris<br />
decem imperialium, et executioni mandari et exigi debeant infra decem dies prefate<br />
condemnationes per ipsum dominum … potestatem sub penna librarum vigintiquinque<br />
imperialium aufferenda ipsi offitiali deputato ad exequendum suprascripta<br />
pro qualibet vice.<br />
Item quod domini potestas et eius vicarius et uterque eorum per se teneantur<br />
iurare in introytu sui regiminis predicta omnia et singu<strong>la</strong> attendere et observare et<br />
attendi et observari facere.<br />
Item quod quelibet persona ex superius nominatis contrafatiens in predictis vel<br />
aliquo predictorum pro qualibet vice et quolibet capitulo incontinenti cum reperti<br />
vel reperte fuerint incidisse vel contrafecisse alicui predictorum capitullorum ipso<br />
facto condemnate et condemnati sint et esse intelligantur absque alia publicatione<br />
vel scriptura in libris decem imperialium applicandis comuni Regii quotiens contrafactum<br />
fuerit in aliquo predictorum.<br />
Item statutum et ordinatum est quod dominus potestas et eius vicarius presentes<br />
et qui pro tempora fuerint teneantur et debeant exigere suprascriptas pennas<br />
ab omnibus et singulis contrafatientibus seu a viris dominarum vel mullierum<br />
vel a capitibus domorum in quorum potestate fuerint ipse domine vel mullieres<br />
infra decem 47 dies incohandos a die facte inventionis per offitiales ad hoc<br />
deputatos sub penna predictis … potestati et offitialli librarum vigintiquinque<br />
imperialium de suo sal<strong>la</strong>rio pro qualibet vice qua negli[g]entes fuerint et remissi<br />
in dictis operationibus fatiendis et sub penna quarti ipsis talibus dominabus seu<br />
eorum viris vel alliis contrafatientibus in predictis si non solverint condemnationem<br />
et inventionem predictam infra dictum terminum decem 48 dierum, qua<br />
penna sic soluta per dictos viros ipsarum dominarum vel capita domorum illorum<br />
vel illius in quorum potestate fuerint predicte domine vel mulieres pro aliqua<br />
contrafatiente possint et debeant retinere dicti eorum viri vel capita domorum<br />
in quorum essent potestate et heredes ipsorum somam quantitatis penarum<br />
et condemnationum quam solverint pro ipsis dominabus vel mulieribus de dotibus<br />
et suma dotium ipsarum dominarum, que penne si domine non habebunt<br />
dotem solvantur expensis et de bonis virorum et capitis ipsius domus in qua habitabunt<br />
ipse talles contrafatientes. Et predicta non habeant locum in uxoribus<br />
militum 49 .<br />
47 decem] octo 1411.<br />
48 decem] octo 1411.<br />
49 1411 aggiunge et doctorum.
602 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Item ad hoc ut predicta omnia et singu<strong>la</strong> suprascripta vellotiorem habeant expedictionem,<br />
statutum et ordinatum est quod colleteralis seu offitialis deputatus ad<br />
inquisitionem et executionem predictorum sit ettatis annorum quadragintaquinque<br />
et habeat et habere debeat de qualibet condemnatione exacta per ipsum offitialem<br />
facta occaxione aliquorum suprascriptorum soldos duos imperialium pro libra de<br />
quantitate condemnationis predicte, qui soldi duo computentur in soma condemnationis<br />
predicte.<br />
Quod potestas et vicarii dominorum teneantur iurare in consilio predicta<br />
statuta 50<br />
Item statuerunt et ordinaverunt quod domini potestas et vicarius et quilibet eorum<br />
per se teneantur iurare predicta omnia et singu<strong>la</strong> attendere et observare et attendi<br />
et observari facere in consilio generali populli in quo predicta firmabuntur et<br />
ea die et coram consiliariis existentibus in dicto consilio et simille sacramentum et<br />
iuramentum teneantur facere omnes potestates et vicarii qui per tempora fuerint in<br />
civitate Regii primo die quo iurabunt eorum offitium et regimen exercere in consilio<br />
generali populli civitatis Regii.<br />
De sacramentis et fideiussionibus recipiendis a sartoribus quod observabunt<br />
predicta statuta 51<br />
Item statuerunt et ordinaverunt quod dominus potestas presens et vicarius et<br />
qui pro tempore fuerint teneantur et debeant singulis sex mensibus mittere pro<br />
omnibus et singulis sartoribus civitatis Regii et facere eos et quemlibet eorum per se<br />
iurare ad sancta Dei evangellia corporaliter tacta scriptura quod attendent et observabunt<br />
omnia et singu<strong>la</strong> supradicta, et insuper a quolibet eorum accipere bonum et<br />
ydoneum fideiussorem quod attendent et observabunt omnia et singu<strong>la</strong> supradicta<br />
52 , de qua scriptura nichil recipiatur per notarium domini potestatis qui dictum<br />
iuramentum et fideiussorem 53 recipiat a predictis et modo predicto. Et quod predicta<br />
proc<strong>la</strong>mari debeant singulis sex mensibus.<br />
50 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
1411. Statuti, Quod potestas et vicarii dominorum teneantur iurare in consilio predicta<br />
statuta observare.<br />
51 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
1411. Statuti, De sacramentis recipiendis a sartoribus quod observabunt predicta statuta.<br />
52 1411 omette et insuper … supradicta.<br />
53 1411 omette et fideiussorem.
Reggio Emilia 603<br />
1411<br />
Statuti<br />
De dotibus et donationibus mulierum<br />
Super dotibus et donationibus mulierum ita decernimus observari: quod si aliquis<br />
acceperit uxorem et ex ea habuerit dotem a decem florenis auri infra, non habeat<br />
potestatem donandi uxori sue propter nuptias ultra florenos duos, si vero habuerit<br />
in dotem a decem florenis auri ultra usque in quant[it]atem florenorum vigintiquinque<br />
auri, tunc possit donare usque ad quinque florenos et non ultra, si autem<br />
habuerit in dotem a vigintiquinque florenis auri supra quantumcumque ascendat<br />
non possit donare seu donationem facere ultra florenos decem auri. Et si facta<br />
fuerit donatio ultra dictam summam nul<strong>la</strong> sit et pro nul<strong>la</strong> habeatur ipso iure tamquam<br />
facta in fraudem huius statuti 54 .<br />
In ultima vero voluntate concedimus facultatem donandi uxori quantumcumque<br />
dederit ipsa mulier in dotem usque ad quantitatem decem florenorum auri et<br />
non ultra aliquo modo, in denariis vel rebus. Et hoc si maritus habuerit ascendentes<br />
vel descendentes, masculos vel feminas. Si vero non habuerit descendentes vel<br />
ascendentes ut supra, tunc habeat potestatem maritus relinquendi uxori sue quicquid<br />
voluerit, donec autem mulier in domo vel supra bonis mariti sui defuncti habitare<br />
vel stare voluerit honeste victum et vestitum secundum possibilitatem bonorum<br />
quondam mariti sui habeat et non ultra aliquo modo, quamquam relicta fuerit<br />
a testatore domina, massaria et uxufructuaria, salva semper manente rerum substantia,<br />
ita tamen quod filii et filie et neptes et nepotes ex testamento vel ab intestato<br />
succedentes una cum uxore debeant percipere fructus et ex eis alli. Et si de domo<br />
mariti exire voluerit uxor post annum et habere dotem et allimenta percipere debeat<br />
donec de dote sibi fuerit integre satisfactum. Et si uxor defuncti dotem suam<br />
recipere nollet, tunc non teneantur heredes mariti alimenta aliqua sibi prestare.<br />
Quod mortui non preconizentur per civitatem 55<br />
Quod p<strong>la</strong>ntus non fiat cum c<strong>la</strong>more extra domum defuncti 56<br />
Quod barra non ponatur in terra extra domum defuncti nisi ad ecclesiam 57<br />
54 Nel margine destro: Nota quantum potest reliqui uxori per maritum.<br />
55 Vedi 1335. Statuti, De mortuis, quod non preconicentur per civitatem.<br />
56 Vedi 1335. Statuti, Quod p<strong>la</strong>ntus non fiat cum c<strong>la</strong>more extra domum defonti.<br />
57 Vedi 1335. Statuti, Quod bara non ponatur in terra extra domum defuncti nisi ad ecclesiam.
604 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Quod mulieres coniuncte defuncto usque in tercium gradum non sequantur<br />
defunctum 58<br />
Quod defunctus non vestiatur nec portetur cum vultu discoperto nisi fuerit<br />
de genere potentum, vel iudex, vel medicus, vel eorum uxores et filii 59<br />
De modo tenendo per executores funerum in expensis fiendis in funeribus 60<br />
Quales campane pulsari debeant ad defunctum 61<br />
Quot duplerii debeant portari ad funus 62<br />
Quod nul<strong>la</strong> persona comedat vel bibat in domo defuncti die mortis et<br />
sepulture 63<br />
De frixis et operibus sive <strong>la</strong>boreriis aureis vel argenteis, et de vestibus<br />
dominarum, et de aliis ornamentis, et de ordine nuptiarum 64<br />
Quod potestas et vicarii dominorum teneantur iurare in consilio predicta<br />
statuta observare 65<br />
58 Vedi 1335. Statuti, Quod mulieres coniuncte defuncto usque in tercium gradum non<br />
sequantur defunctum.<br />
59 Vedi 1335. Statuti, Quod defontus non vestiatur nec portetur cum vultu discoperto<br />
nisi fuerit de genere potentum, vel iudex, vel medicus, vel eorum uxores et filii.<br />
60 Vedi 1335. Statuti, De modo tenendo per executores funerum in expensis fiendis funere.<br />
61 Vedi 1335. Statuti, Quales campane pulsare debent ad quemlibet defunctum.<br />
62 Vedi 1335. Statuti, De dupleriis et ciriis non portandis ad defontos.<br />
63 Vedi 1335. Statuti, Quod nul<strong>la</strong> persona comedat vel bibat in domo defuncti die mortis<br />
et sepulture.<br />
64 Vedi 1392. Statuti, De frixis et operibus seu <strong>la</strong>boreriis aureis vel argenteis, perlis, <strong>la</strong>pidibus<br />
pretiosis et abramaturis varorum tolendis de vestibus dominarum et de ordine nuptiarum.<br />
65 Vedi 1392. Statuti, Quod potestas et vicarii dominorum teneantur iurare in consilio<br />
predicta statuta.
Reggio Emilia 605<br />
De sacramentis recipiendis a sartoribus quod observabunt predicta statuta 66<br />
1420, dicembre 15<br />
Provvigioni<br />
Ut provideatur super ornamentis mulierum<br />
Insuper surexit verum prefactus dominus Simon 67 et dixit inter numerum dictorum<br />
dominorum de regimine: «Domini et fratres honorandi, ego fui rogatus a multis<br />
civibus ut provideretur per presens conscillium super vestibus et ornamentis mulierum<br />
prout et quemadmodum est bene provixum in aliis civitatibus, super quibus<br />
unusquisque vestrum aparere finem et consul<strong>la</strong>t quicquid sibi videtur bonum et<br />
utille pro comuni».<br />
Surexit Dominichus de Seccis et confirmavit et consullit quod sibi bonum et<br />
utille videtur per publica comunis et hominum civitatis Regii quod provideatur super<br />
vestibus et ornamentis mulierum ut homines propter inmensas impensas consumentur<br />
quia ut plurimum homines conscentiunt vanitati mulierum et faciunt eis<br />
vestes amp<strong>la</strong>s et longas addeo quod trahunt ipsas per terram et faciunt iucalia et<br />
monilia in grave dampnum civitatis.<br />
Suressit dominus Iacobus de Paganis et confirmavit.<br />
Suressit Giroldus de Flordebellis et confirmavit dummodo fiat moderatio super<br />
predictis.<br />
Omnibus sic dictis et harengatis factum fuit partitum per prefactos dominos<br />
asessores super predictis, quod quibus p<strong>la</strong>cet quod provideatur super vestibus et ornamentis<br />
mulierum ponant fabas albas, et quibus displicet ponant fabas nigras, et<br />
quod elligantur quatuor qui habeant videre et audire, moderare et refferre super<br />
predictis antianis.<br />
Quo partito facto date fuerunt dicte fabe una nigra et alia alba pro unoquoque<br />
ipsorum suprascriptorum conscilliariorum.<br />
Quibus fabis datis et recollectis per tubatores comunis Regii p<strong>la</strong>cuit trigintaseptem<br />
qui poxuerunt fabas albas quod provideatur super vestibus et ornamentis mulierum<br />
et quod elligantur quatuor probi cives qui habeant videre, audire, moderare<br />
et ordinare super predictis et ipsa refferre dominis antianis qui pro tempore fuerint<br />
in officio, et displicuit octo ex suprascriptis conscilliariis quod predicta fiant, qui<br />
poxuerunt fabas nigras.<br />
Quo partito obtempto suprascripti domini .. antiani et conscilliarii cum auctoritate<br />
prefacti domini vicarii providerunt, statuerunt et ordinaverunt quod provideatur<br />
super vestibus et ornamentis mulierum et quod elligantur quatuor probi et<br />
66 Vedi 1392. Statuti, De sacramentis et fideiussionibus recipiendis a sartoribus quod observabunt<br />
predicta statuta.<br />
67 Si tratta di Simone Zacchetti.
606 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
experti viri cives Regii qui querant et audiant super predictis ac moderentur et ordinent<br />
ac refferant dominis .. antianis qui pro tempore erunt in officiis quicquid sibi<br />
visum fuerit fiendum super predictis ornamentis et vestibus mulierum.<br />
Ellectio facta de provisoribus super vestibus et ornamentis mulierum<br />
Insuper finitis suprascriptis, prefacti domini antiani cum auctoritate predicti<br />
domini vicarii Regii et pro executione provixionis facte in conscilliorum dominorum<br />
anzianorum et conscilliariorum de numero quadraginta super ellectione fienda<br />
de quatuor probis viris super provixione et moderatione ornamentorum et vestimentorum<br />
mulierum elligerunt et elligunt: egregium legum doctorem dominum<br />
Ro<strong>la</strong>ndinum de Sampra pro quarterio Castelli, Guidonem de Scaiolis pro quarterio<br />
Sancti Petri, Iohannem de Bambace pro quarterio Sancti Nazarii, Dominum Bernardinum<br />
de Rugeriis legum doctorem pro quarterio Sancti Laurencii.<br />
1444, aprile 17<br />
Provvigioni<br />
Expositio fratris Francisci de Bononia super superfluitatibus deponendis<br />
Quibus sic convocatis et congregatis in unum et ibidem pertractantibus de negotiis<br />
et utilitatibus comunis Regii coram eis se presentavit videlicet pater dominus frater<br />
Franciscus de P<strong>la</strong>thea de Bononia ordinis observantium fratrum Minorum sancti<br />
Francisci et cum debita reverencia exposuit: «Magnifici domini et spectabiles cives,<br />
prout nostro per plures pertractatum fuit in conscilio vestro et etiam extra ipsum conscilium<br />
inter bonos et notabiles cives huius vestre civitatis in et super superfluitate vestium<br />
et iocalium a mulieribus removendarum et huc usque aliquid superinde deliberari<br />
non potuit neque concludi causantibus maxime immensis altercationibus exortis<br />
predictarum occaxionum inter ipsos cives. Quare deliberavi ad vos accedere et spectantias<br />
vestras exortari ut velitis saltem providere quod tol<strong>la</strong>ntur frambe et caude que conducuntur<br />
ad vestes mulierum, quod si feceritis et per vos providebitur erit quid gratissimum<br />
altissimo Deo omnipotenti et quid <strong>la</strong>udabille fuit vestre civitati et pro tanto vos<br />
somme deprecor ut velitis provixionem ipsam salubriter condere et reputabo ad singu<strong>la</strong>rem<br />
gratiam et magnificentiam et spectantiam vestram». Et his dictis escilvit.<br />
Quod nul<strong>la</strong> mulier portare debeat ad vestem caudam et cetera<br />
Quibus omnibus sic propositis per prefactum dominum frater Franciscum, et<br />
ipsis omnibus ad plenum intellectis et factis superinde pluribus arenghis et disputationibus,<br />
tandem ipsi domini anziani unanimiter et nemine ipsorum discrepante,<br />
cum auctoritate et licentia prefactorum dominorum de regimine, et etiam ipsi do-
Reggio Emilia 607<br />
mini de regimine una cum ipsis dominis anzianis et omnes insimul volentes providere<br />
circha superfluitatem vestium mulierum civium et habitantium civitatis Regii<br />
et etiam districtus dicte civitatis, ordinaverunt, statuerunt et providerunt quod de<br />
cetero nul<strong>la</strong> mulier, domina et domicel<strong>la</strong> civitatis et districtus Regii cuiuscunque<br />
condictionis, status, dignitatis et preheminentie esse vellit audeat vel presumat de<br />
cetero portari, habere, strasinare vel conducere ad aliquam suam vestem, pel<strong>la</strong>ndam<br />
seu robam cuiuscunque maneriei et qualitatis esse vellit caudam que excedat et seu<br />
transeat mensuram unius spane et habere et seu portare ad aliquam suam vestem<br />
vel robam frambas aliquas parvas vel magnas, salvo eo quod sibi liceat in loco frambarum<br />
deportare franzonos rotondos tam <strong>la</strong>neos quam de pigno<strong>la</strong>to qui fiunt ad<br />
vestes ad simillitudinem unius fiochi. Et quod nullus sartor civitatis vel districtus<br />
Regii de cetero audeat vel presumat incidere seu facere aliquam vestem seu robam<br />
alicui mulieri cuiusvis condicionis esse velit que habeat caudam excedentem mensuram<br />
dicte spane seu facere aliquas frambas alicui vesti alicuius mulieris ut supra<br />
de pano seu de pigno<strong>la</strong>to sub pena librarum quinque presentis monete cuilibet mulieri<br />
que inventa fuerit portare seu habere dictam caudam excedentem mensuram<br />
de qua supra et habere et portare frambas de qua supra et contrafacere presenti provixioni,<br />
et librarum duarum cuilibet sartori reperto contrafecisse presenti provixioni,<br />
qua pena ipso iure et ipso facto sine alia publicatione condempnacionis et sine<br />
alia scriptura auferratur cuilibet mulieri et sartori invento contrafacere et contravenire<br />
presenti provixioni et applicetur comuni Regii et totiens quotiens et pro qualibet<br />
vice qua contrafactum fuerit et contraventum presenti provixioni per quamlibet<br />
mulierem et quemlibet sartorem. Ordinantes insuper quod coleteralis potestatis civitatis<br />
Regii superinde debeat facere dilligentem inquixitionem et quod superinde<br />
fiat publicus proc<strong>la</strong>ma per tubatores publicos comunis Regii.<br />
1446, dicembre 29 - 1447, gennaio 15<br />
Carteggi<br />
Littera quod lex edita per illustrissimum dominum nostrum super<br />
ornamentis mulierum observetur et publicetur<br />
Leonellus marchio Estensis et cetera.<br />
Dilectissimi nostri, legem addidimus sanctam quidem ut nobis videtur et nostris<br />
rebus publicis non nimis utillem quam necessariam eius, et quod exemplum<br />
ad vos transmittimus his introclusam et volumus ut eam in ista civitate nostra et<br />
omnibus locis vestre iurisdicioni subiectis publicari et in voluminibus statutorum<br />
ipsorum locorum registrari observarique faciatis.<br />
A tergo: Regimini nostro Regii et ancianis gerentibus negocia comunis nostri ibi<br />
dilectissimis nostris.<br />
Ferrarie, XXVIIII decembris 1447 (anno a Nativitate).
608 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Lex predicta<br />
Tenor predicte legis sequitur ut infra, videlicet.<br />
In Christi nomine, amen. Nos Leonellus marchio Estensis et cetera indemnitati<br />
civium et tocius imperii nostri subditorum providere salubriter intendentes, qui effeminati<br />
mulierum cupiditatibus conantur inservire vel quadam aut proprie vanitatis<br />
aut ne videantur avari superstitione quicquid etiam volunt denegare non audeant<br />
hac consultissima lege sanzimus ut ne quis eorum imduendis ornandisve mulieribus,<br />
sponsis seu uxoribus suis ultra terciam partem convente dotis exponere in<br />
una seu pluribus vicibus ullo pacto presumat, que si forsitam mulieris paupertate<br />
vel alio quoquo casu constituta non fuerit quantum esse debuerit vel potuerit aut<br />
quantum exponendum erit viri boni arbitrio censeatur, quicumque autem contra<br />
nostram hanc sacratissimam constitucionem facere quoquo modo, pal<strong>la</strong>m vel occulte<br />
vel aliter ficte aut simu<strong>la</strong>te presumserit aut huiusmodi transgresionis conscius<br />
aut medius aut qualitercumque particeps fuerit, sive notarius sive sutor sive aurifex<br />
aut cuiuscumque alius condicionis aut status aut gradus extiterit, in indignationem<br />
nostram incurrise et quemlibet in ducatis vigintiquinque auri et in eo pluri fischo<br />
dannatum esse, in quo transgresio commissa fuerit duorum bonorum virorum a ficisci<br />
preside eligendorum, inquirendo dec<strong>la</strong>randoque extimacione iurata decernimus.<br />
Mulier vero terciam sue dotis partem amittat, quam illicho vir eius fischo solvere<br />
absque ul<strong>la</strong> exceptione remissioneve cogatur. Comittatine quoque femine aut<br />
eorum qui rusticis opperibus vacant zona sericha aut alia qualibet argento vel aureo<br />
fulzita, franzia vel alio ornamento cremixina, argentea vel aurea aut perlis in capite<br />
et gabano non utantur, sed linea, subtenel<strong>la</strong>, guarnello, sargia aut cotta <strong>la</strong>nea cuius<br />
brachium soldorum triginta pretium non excedat pro noto ponciatur quod si ab eis<br />
non observatum fuerit fischus omnia sibi vendicet et a suis in quorum potestate vel<br />
custodia femina non observans erit libras decem marchesanorum pro pena exigat.<br />
Et harum omnium transgresionum quilibet possit esse accusator, qui secretus conservabitur<br />
terciamque partem quodcumque fischus exigerit ipse lucrabitur. Ne igitur<br />
quisque huius nostre iustissime legis ingnoranciam se valeat excusare per omnia<br />
loca dominii nostri iuxta earum solitum morem pubblicari et in voluminibus statutorum<br />
suorum describi sub dictisque penis solemniter observari mandamus.<br />
Littera directiva illustrissimo domino nostro quod dicta lege non observetur<br />
Regii<br />
Illustrissime princeps et excellentissime domine domine noster singu<strong>la</strong>rissime, debita<br />
semper recomendatione promissa, habiamo vedutto et intexo quanto scrive <strong>la</strong> vostra<br />
signoria a li vostri magnifici rezementi et a nuy anziani zercha <strong>la</strong> observacione de certa<br />
leze per epsa vostra signoria sancita et ordinata da observarse in questa vostra citade et<br />
suo contade ne lo ornarre et vestire de le done de questa vostra citade et suo contade, et<br />
quamvis siame certi <strong>la</strong> vostra signoria a zò non se mova se non sancte et mature como di
Reggio Emilia 609<br />
fare ziaschuno benigno signor per <strong>la</strong> salute de le subditti suoi, ma como male informata<br />
de li pichuli et poveri adviamenti et trafigo sono fra nuy ze strenze a zò et quantoncha<br />
semper siame desederoxi volere obedire li comandamenti et observare ogne leze de <strong>la</strong><br />
vostra signoria, pure in questa habiamo deliberato soprasedere, infintanto habiamo <strong>la</strong><br />
prefata vostra signoria avisata quello ze pare dibia seguire, esendo dicta leze observata, signor<br />
nostro, in questa vostra terra como habiamo dicto sono sì pochi aviamenti et trafichi<br />
che esendo noto a <strong>la</strong> vostra signoria como a nuy sono li parereve stranio, li qualli sono<br />
in una pichu<strong>la</strong> arte de <strong>la</strong>nna et in certe altre arteselle, le qualle totalmente bixognaria<br />
se <strong>la</strong>sase lore exercicio, perché non habiamo spazo altrove se non fra nuy ne <strong>la</strong> nostra<br />
propria citade et contado et inmediate manchando il nostro spazo, el qualle como diziamo<br />
è solum fra nuy e in lo nostro contado, è de besogno li poveri artixani che de zò viveno<br />
non però amplemente ma al melio che pono romaneseno disfatti, il che seria totale<br />
disfazione de questa vostra comunitade, perché se parterevene de questa terra molte<br />
familie che viveno sotto lo exercicio de l’arte de <strong>la</strong> <strong>la</strong>na predicta, et ultra hec avisemo <strong>la</strong><br />
prefata vostra signoria che ziò redondaria in grave danno de <strong>la</strong> camera vostra, de qui che<br />
pur dicti poveri artexani sonno quilli fano bono et amplificano li dacii de <strong>la</strong> vostra signoria,<br />
che restando loro de trafichare mancharà le intrade de dicti vostri dacii et de zò<br />
non ne dubite puncto <strong>la</strong> signoria vostra, et zò cognoscendo li prefati vostri magnifici rezimenti<br />
a nostre pregere hanno deliberato soprasedere al publicare de dicta leze insino<br />
attanto ne habiamo avisato <strong>la</strong> vostra signoria, <strong>la</strong> qualle similiter loro havevano deliberato<br />
avisare, pertanto devotamente pregamo <strong>la</strong> vostra signoria se volia dignare scrivere a dicti<br />
magnifici rezementi non procedano più oltra, actento che questo seria potissima caxon<br />
de <strong>la</strong> disfacion de questa vostra povera terra et anche seria grandissimo danno de <strong>la</strong> camera<br />
vostra per le caxon predicte, et sopra de zò Bonantonio di Bonzagni nostro citadini<br />
presente exhibitore informarà a plenum <strong>la</strong> vostra signoria, piaza a quel<strong>la</strong> darle piana<br />
fede perché lo habiamo de nostra intencione plenissime informato. Semper se recomandeme<br />
a <strong>la</strong> vostra illustrissima signoria.<br />
Ex Regio, die VIIII ianuarii 1447.<br />
Eiusdem illustrissime signorie vestre.<br />
A tergo: Illustrissimo principi et excellentissimo domino nostro domino Leonello<br />
marchioni Estensi et cetera domino nostro dignissimo.<br />
Fidelissimi servitores .. anciani civitatis vestre Regii.<br />
Quod lex super ornamentis mulierum edita non observetur Regii<br />
Leonellus marchio Estensis et cetera.<br />
Egregii fideles nostri dilectissimi, havemo ricevuto tre vostre littere, doe de ultimo<br />
de decembre proximo passato et una de nove dì del presente mense, et intesa <strong>la</strong><br />
continentia de tute vi rispondemo a le parte che bisogna como apresso.<br />
(…)<br />
Che <strong>la</strong> lege facta per nui sopra ’l vestire et ornare le donne vi para dovere ridondare<br />
in danno de quel<strong>la</strong> nostra cità per le ragione et cagione toche in <strong>la</strong> vostra littera<br />
sia col nome di Dio, et se ’l non vi piace che <strong>la</strong> se publichi li fia facto il parere
610 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
vostro, ma certo a nuy pare che <strong>la</strong> ve seria stata molto più utile che dannosa senza<br />
alcuna comparatione, como credemo iudicarati se bem <strong>la</strong> considerati.<br />
A tergo: Egregiis fidelibus nostris dilectissimis .. antianis civitatis nostre Regii.<br />
Ferrarie, XV ianuarii 1447.<br />
1470, dicembre 17<br />
Provvigioni<br />
Ellecti ad faciendum ordinamenta super ornamentis mulierum<br />
Postremo cum prefati domini de numero quadraginta recessi essent e dicto consilio,<br />
prefati domini antiani et adiuncti considerantes tantum hodie esse in hac civitate superhabundantiam<br />
et tantum esse luxum vestium et ornamentorum mulierum quod obinde<br />
multe familie depauperari possunt facile, et providere cupientes quod quelibet mulier<br />
ornata secundum condictionem parentum vel mariti non habeat aut emu<strong>la</strong>tione aliqua<br />
nec suo irrationabili et insatiabili apetitu aliud concupiscat sed maneat ornatu suo contenta,<br />
consilio inter eos habito providerunt et ordinaverunt omnes unanimiter et cetera<br />
quod infrascripti spectabiles et prestantissimi cives quos concorditer ellegerunt confisi<br />
de eorum prudentia vel maior pars eorum edant, componant et faciant ordinamenta<br />
que eis videbuntur congruentia circa ornatum sive vestes mulierum et que sint ad bonum<br />
publicum, eaque postmodum presentent in consilio ipsorum dominorum antianorum<br />
et adiunctorum ut eis visis et inspectis possit opportune deliberari et pro observantia<br />
eorum pro bono publico. Quorum ellectorum hec sunt nomina: dominus Obizo<br />
de Rugeriis, dominus Petrus Antonius de Cassolis, dominus Antonius de Cazolis, Franchinus<br />
de Bonzagnis, Antonius de Cuvriaco et Grisantus de Schayolis.<br />
1489, settembre 3<br />
Provvigioni<br />
Exposita per dominum Petrum Antonium de Cassolis de providendo super<br />
ornamentis et vestibus tam mulierum quam virorum et circa dotes<br />
Deinde dictus dominus Petrus Antonius Cassolus prior antedictus 68 imenso scilentio<br />
et omnibus contidentibus in hunc modum in effectu exorsus est: «Vos audivisse,<br />
spectabiles domini, his diebus quantum ex predicationibus suis venerandus et eminens<br />
verbi Dey nuntiator frater Bernardinus de Feltro ordinis Minorum de observantia<br />
detestatus est superflua et inhonesta ornamenta et vestes et portaturas hominum<br />
huius civitatis utriusque sexus et somptuositatis expensas que fiant in eis et etiam in<br />
foneribus et exequiis deffontorum et in nuptiis et conviviis et in partubus mulierum,<br />
videlicet in apparatibus quas faciunt quando pepererunt et visitantur a comatribus et<br />
68 È il priore degli anziani.
Reggio Emilia 611<br />
mittunt infantes ad baptizandum, et etiam circha magnas dotes que hac etate dantur<br />
mulieribus, quantum ipse c<strong>la</strong>mitavit et c<strong>la</strong>mitat cum omnia hec tendant in grave<br />
damnum et detrimentum huius reypublice in damnatione animarum et depaupertate<br />
civium et familiarum; profecto si bene consideremus que per eum longe <strong>la</strong>teque dicta,<br />
adducta et memorata sunt, que omnino sunt consideranda, debemus prompte et<br />
indi<strong>la</strong>te et omnibus viribus ad hec intendere si carras habemus animas, si rem publicam<br />
nostram augeri et cives conservari volumus, quare velitis rem hanc considerare ex<br />
omni capite et demum deliberare prout melius duxerimus deliberandum».<br />
Ellecti ad faciendum statuta et ordinamenta circa vestes et ornamenta et<br />
etiam circa dotes mulierum<br />
Quibus dictis et expositis per prefactum dominum Petrum Antonium priorem<br />
antedictum et additis etiam per eundem aliis que longum esset enarare, multa fuerunt<br />
superius adducta et memorata ac arrengata per ipsos dominos consciliarios, et<br />
tandem ipsi domini … antiani, addiuncti et de numero quadraginta consciliarii longo<br />
examine et maturo conscilio et multis disputationibus et arrengis inter eos habitis,<br />
cupientes omnibus et singulis supradictis et in conexis et dependentibus ac emergentibus<br />
ab eisdem providere tanquam rey sancte, utili et honeste, providerunt et<br />
deliberaverunt quod illi spectabiles et egregii cives alias ellecti qui habent reformare<br />
statuta comunis Regii etiam habeant auctoritatem, potestatem et facultatem omnimodam<br />
statuendi, providendi et deliberandi, et statuant, provideant et deliberent<br />
omnibus et singulis predictis et inconexis, choherentibus, dependentibus et emergentibus<br />
ab eis prout eorum prudentie fide et rectitudine magis et melius conveniri<br />
videbitur, de qua admodum confisi sunt, et hoc faciant infra decem dies proxime futuros,<br />
providendo etiam quicquid superius statuerint aprobari, conffirmari et convalidari<br />
per illustrissimum dominum ducem nostrum in opportuna forma et cum potestate<br />
quam habet totum hoc conscilium.<br />
Quorum ellectorum hec sunt nomina: dominus Ludovichus Ma<strong>la</strong>gutius, dominus<br />
Obizo Rugierius, dominus Petrus Antonius Cassolus, dominus Aliprandus de<br />
Arlottis, dominus Antonius de Gazolis, dominus Bertho<strong>la</strong>meus de Cartariis, dominus<br />
Paulus de Tamaronibus.<br />
Et qui ellecti ad refformationem predictam vel maior pars eorum et cetera.<br />
1489, settembre 12<br />
Provvigioni<br />
Ordinamenta facta super vestibus et ornamentis et dotibus mulierum<br />
Spectabiles et egregii viri dominus Ludovichus de Mal<strong>la</strong>gutiis eques et doctor,<br />
dominus Obizo de Rugieriis iuris utriusque doctor, dominus Aliprandus de Arlottis<br />
legum doctor, dominus Petrus Antonius de Cassolis legum doctor, dominus Anto-
612 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
nius de Gazolis legundoctor, dominus Bertho<strong>la</strong>meus de Cartariis legundoctor et<br />
dominus Paulus de Thamaronibus iuris peritus, ellecti ad providendum et statuendum<br />
super ornamentis mulierum et de et super dotibus et aliis de quibus infra ut<br />
constat ex provisione facta per conscilium generale comunis Regii sive huius civitatis<br />
rogata et scripta per me notarium infrascriptum sub die tercio instantis mensis,<br />
constituti coram magnifico et c<strong>la</strong>rissimo iuris utriusque doctore domino Iacomino<br />
de Compagno honorabili potestate civitatis et districtus Regii existente in pa<strong>la</strong>tio<br />
comunis Regii residentie ipsius domini potestatis, videlicet in saleta superiori ipsius<br />
pa<strong>la</strong>tii, dixerunt et affirmaverunt ac protestati fuerunt sese vertute dicte provissionis<br />
et vigore arbitrii eis col<strong>la</strong>ti et in termino eis prefixo providisse, statuisse et deliberasse<br />
in predictis et infrascriptis ac providere, statuere et deliberare prout continebatur<br />
et continetur in certis foleis scriptis eorum manibus propriis, que folea dimisserunt<br />
penes me Albertinum de Corrigiis notarium antedictum et infrascriptum, quorum<br />
tenor talis erat et est de verbo ad verbum ut infra, videlicet<br />
Rubrica de vestibus et aliis ornamentis mulierum 69<br />
Ad Dey omnipotentis <strong>la</strong>udem et cohercendum luxum et superabundantiam vestium<br />
et ceterorum ornamentorum quia, ut docuit et docet rerum omnium experientia<br />
et mater, ex nimio usu predictorum et vanitatum superfluitate depauperantur<br />
homines et in maxime damna et dispendia di<strong>la</strong>buntur Deyque ira provocant,<br />
propter quod ut hec omnia reprimantur neccesse est novas edere ac depromere formas<br />
pro utilitate publica evidenti et ut huic morbo totam hanc civitatem et bonos<br />
vivendi mores infectanti occurratur.<br />
Statutum et ordinatum est invio<strong>la</strong>biliter observari quod nul<strong>la</strong> mulier cuiuscunque<br />
condictionis, status, gradus et preheminentie existat, que sit maior annis decem,<br />
habitatrix civitatis Regii eiusque districtus, episcopatus vel ducatus aut que<br />
aliunde veniens, postquam per menses sex habitaverit Regii aut in eius districtu vel<br />
ducatu, nupta, sponsa vel non nupta neque sponsa nec maritata, possit, audeat vel<br />
presumat in domo sua vel aliena aut extra domum quovis modo defferre vel portare<br />
aut pro usu suo vel portatura habere vel tenere vestem aliquam, camoram, zorneliam,<br />
cottam vel aliquod genus vestimentorum aut manicas auream vel aureas, argenteam<br />
vel argenteas sive de panno aureo vel argenteo, vel in aliqua parte persone<br />
sue panum aureum vel argenteum defferre, nec etiam de sirico, nec vestes recamatas<br />
seu accu pictas, nec similiter manicas nec fodraturam aliquam predictarum robarum<br />
in totum vel in parte que sit de sirico, zebellinis, martoris, armelinis aut varis<br />
seu dossis de varo, etiam si vestes non fuerint de siricho, nec cingulum tessutum sive<br />
corrigiam de auro vel argento contextam aut fulcitam, nec etiam vestes caudatas<br />
69 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
1500. Statuti, De vestibus et ornamentis mulierum.
Reggio Emilia 613<br />
cuiuscunque generis sive robas ultra mensuram medii brachii 70 , nec uti perlis, zoliis,<br />
<strong>la</strong>pidibus preciosis et aliis gemmis, fririis, col<strong>la</strong>nis de auro vel argento aut co<strong>la</strong>rinis<br />
et vezis cuiuscunque maneriey ad collum aut super vestibus vel persona quovis<br />
modo, nec etiam gremialia <strong>la</strong>borata vel ornata auro, argento, perlis vel aliis zoiis,<br />
nec uti etiam velleriis in capite ornatis et fulcitis ut supra nisi secundum et prout<br />
infra per presens statutum disponitur et sub penis infrascriptis.<br />
Salvo im primis quod mulieres uxores, filie et alie de agnatione nobilium et potentum,<br />
id est castel<strong>la</strong>norum habentium iurisdictionem et sive territorium cum mero<br />
et mixto imperio donec fuerint et steterint sub talium nobilium potestate, gubernatione,<br />
chohabitatione in tali prohibitione non comprehendatur; cum vero desponsate<br />
sive maritate fuerint sequantur condictionem maritorum et sponsorum<br />
suorum, inspecta earum condictione, statu et qualitate, et tamen comprehendantur<br />
sub presenti statuto sicut cetere mulieres.<br />
Exceptis etiam et secundo a premissis mulieribus disponsatis et sive maritatis<br />
militibus seu equitibus auratis et etiam doctoribus iuris canonici vel legum vel<br />
etiam doctoribus phisicis 71 , dummodo doctores predicti sint doctorati in studiis et<br />
gimnasiis publicis et collegiis publicorum studiorum in quibus iura et scientie predicte<br />
publice leguntur et non aliter. Que sponse et uxores prenominatorum possint<br />
et valeant habere ac differre capita tria panorum a dorso sive in cotis et camoris sive<br />
in aliis vestibus dummodo tria capita non excedant de syrico in totum<br />
cuius[cum]que colloris salvo quam de panno aurato vel argenteo, etiam 72 cum fodris<br />
pro libito earum et pellium predictarum 73 , et similiter unum par manicarum<br />
de auro vel argento dumtaxat prout maluerint et quatuor alia paria manicharum de<br />
syrico cuiusque colloris in totum habere ac defferre libere possint et valeant, et similiter<br />
tres anullos et duas virgetas et non plures. Item unum texutum et unum<br />
chiavacorum quorum quilibet esse possit de auro vel argento vel syrico fulcitum argento<br />
aurato, dummodo omnibus computatis non excedat quilibet eorum vallorem<br />
ducatorum octo auri; quibus mulieribus etiam permittimus uti vestibus de panno<br />
roxato et grane sive alterius colloris prout maluerint.<br />
Item et tercio et exceptis uxoribus et sponsis procuratorum qui sint iuris periti<br />
et qui studuerint seu in studio 74 fuerint ad minus per tres annos, notariorum, merchatorum,<br />
aromatariorum et aliorum nul<strong>la</strong>m artem mecanicam exercentium sive<br />
manualem, qui tamen sint cives orriginarii et de bonis et a[n]tiquis familiis dicte civitatis,<br />
qui intelliguntur esse de bona familia et casata, si per annos quinquaginta<br />
per se aut suos antecessores steterint et habitaverint in civitate Regii, et qui exercentes<br />
dictas artes vel non exercentes habeant in bonis immobilibus vallorem ducato-<br />
70 Segue cancel<strong>la</strong>to nec etiam gremialia <strong>la</strong>borata vel ornata auro, argento, perlis vel aliis<br />
zoiis nec uti etiam velleriis in capite ornatis et fulcitis ut supra.<br />
71 phisicis] artium et medicinae 1500.<br />
72 1500 omette salvo quam … etiam.<br />
73 1500 omette et pellium predictarum.<br />
74 1500 aggiunge publico.
614 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
rum mille quingentorum in civitate, districtu, episcopatu vel ducatu Regii, ita tamen<br />
quod patrimonium patris, avi et proavi si vixerint et secum habitaverint sive<br />
ad unum panem et vinum steterint prosit quoad premissa et similiter fratris et aliorum<br />
consortum comune patrimonium et comunia bona done[c] in comunione steterint<br />
simul et habitando ut supra, que tales sponse et uxores notariorum et aliorum<br />
quibus supra proxime habeant et deferre possint quatuor paria manicarum de<br />
sirico, in quibus computetur unum par manicarum de argenteo et unum par de sirico<br />
in quibus cremisino et duo paria de sirico alterius maneriey, secundum quod<br />
eis videbitur et p<strong>la</strong>cuerit, et similiter duas vestes de sirico cuiuscunque maneriey et<br />
unam mantelinam de sirico dummodo non sint de cremesino nec de auro vel argento<br />
aut alia recamatura, quibus etiam liceat defferre unam vestem de panno de<br />
grana et alias vestes alterius panni et coloris prout eis libuerit. Et similiter liceat eis<br />
habere unum texutum et chiavachorum de sirico, auro vel argento, quorum quilibet<br />
non excedat computato furnimento argenteo vallorem ducatorum octo auri.<br />
Item et anulos tres et duas virgetas dummodo non defferantur in police seu digito<br />
grosso, quod expresse prohibemus.<br />
Addicientes quod filie premissorum doctorum, notariorum, mercatorum et<br />
aliorum de quibus supra singu<strong>la</strong> singulis et respective refferrendo defferre et habere<br />
possint ea omnia superius dicta donec erint et steterint sub cura et habitatione predictorum<br />
non maritate nec desponsate secundum quod conceditur et permittitur<br />
matribus earum et seu pro condictione parentum suorum, ipsis autem desponsatis<br />
aut maritatis sequantur tunc maritorum suorum condictionem.<br />
Ceteris autem mulieribus et filiabus aliorum exercentium artem mecanicam et<br />
qui non haberent in bonis vallorem ducatorum mille quingentorum sed abinde infra<br />
conceditur facultas defferrendi ac habendi duo paria manicarum de sirico tantum<br />
dummodo non sint de cremesino, auro vel argento, quibus omnino dictum<br />
collorem denegamus, etiam in pannis lineis et earum vestibus. Liceat etiam talibus<br />
habere unam vestem de panno morello de grana et unam aliam de panno portatarum<br />
septuaginta cuiuscunque colloris dummodo non sit de roxato et morello de<br />
grana, possint etiam defferre inter annullos et vergettas tres et non plures, et similiter<br />
unum tessutum et chiavachorum unum de sirico fulcitum argento aurato dummodo<br />
non excedat vallorem ducatorum in totum quinque 75 pro quolibet.<br />
Predictis quoque omnibus et singulis mulieribus de quibus in presenti statuto licentiam<br />
concedimus et impartimur quod habeant facultatem defferrendi frixos auro<br />
contextos in cordellis <strong>la</strong>titudinis ad plus unius digitti grossi ad col<strong>la</strong>rium quaruncunque<br />
vestium, cottarum et guarnellorum et zornelliarum dummodo tales frixi in<br />
rodello vestis a parte inferriori non ponantur quecunque vestis sit, quod omnino<br />
prohibemus.<br />
Volentes insuper et dec<strong>la</strong>rantes quod alique mulieres de quibus supra in proximo<br />
capitulo precedenti incipiente «Ceteris autem mulieribus», quarum mariti non<br />
habeant domum propriam habitationis sue vel eius parentes aut fratres, sub quo-<br />
75 1500 aggiunge auri.
Reggio Emilia 615<br />
rum habitatione et gubernatione vixerint, vel quarum maritus aut mariti neccesse<br />
habeat sive h[ab]eant querere vel querant victum operibus diurnis vel servilibus et<br />
aliter comode vivere non possint, de quorum verifficatione si contentio venerit vel<br />
inciderit stetur dec<strong>la</strong>rationi duarum partium conscilii … antianorum et adiunctorum<br />
ad suffragia secreta, non possint defferre nec habere pro usu suo vestem aut<br />
manicas aliquas de sirico, sed eis liceat defferre unum par manicarum de grana morel<strong>la</strong><br />
sive de roxato dumtaxat et vestes panni cuiuslibet colloris modo non sit ut dictum<br />
est de roxato, nec aliter de grana. Quibus etiam liceat defferre annullos sive<br />
vergetas duos aut duas que non sint maioris valloris librarum sex monete curentis,<br />
et unum tessutum de siricho fulcitum argenteo valoris in totum florenorum duorum<br />
auri et non ultra, frixios autem col<strong>la</strong>rinos et col<strong>la</strong>ninas talibus ex toto prohibemus<br />
sub pena infrascripta.<br />
Nec liceat etiam mulieri tenenti ma<strong>la</strong>m vitam vel opus merretricium exercenti<br />
uti seu defferre aliquem vestitum, zorneliam sive passatempum et similia, cum intendamus<br />
il<strong>la</strong>s solum ire et incedere in cottis sive guarnellis sine aliquo ornatu.<br />
Col<strong>la</strong>nas vero et col<strong>la</strong>rinos seu vecios de perlis, auro vel argenteo aut cuiuscumque<br />
alterius maneriey mulieribus omnibus cuiuscunque condictionis et gradus existant<br />
defferri prohibemus ad collum, sed ut il<strong>la</strong>s defferrant super vestibus tantum<br />
concedimus, dummodo non excedant libras centum presentis monete et sunt de<br />
personis ut supra ex[ce]pt[u]atis et habentibus patrimonium valloris ducatorum<br />
mille quingentorum ut supra est expressum, non intelligendo quo ad hunc vallorem<br />
de militibus, doctoribus aut nobilibus, sed de notariis, merchatoribus et aliis<br />
supra positis in capitulo incipiente «Item et tercio etiam exceptis», et non autem de<br />
personis aliis minoribus tantum patrimonium non habentibus et de illis viventibus<br />
et operantibus dictum, et etiam rusticis, quibus omnibus predicta portari et defferri<br />
prohibemus. Nec possit aliqua mulier cuiuscumque condictionis et gradus existat<br />
uti, habere vel defferre in aliqua parte corporis et persone quovis modo aliquod<br />
monile sive zoyellum sive monilia et zoyellos cuiuscunque qualitatis et quantitatis<br />
ac extimationis existant.<br />
Comitatine vero femine et uxores ac filie eorum qui operibus rusticis in rure<br />
manentes vacant sint omnino prohibite ab omnibus supradictis nec uti possint aliqua<br />
franzia siricea nec aliqua auro vel argento fulcita nec aliquo ornamento de sirico<br />
cuiuscunque colloris et maneriey sit, nec perlis in capite vel in pannis, nec gabana<br />
vel zornelia de sirico vel de panno cuiusvis colloris, sed cota, guarnello, sottanel<strong>la</strong><br />
de panno, sarzia et similibus de bambasina sive pigno<strong>la</strong>to, cuius brachium medium<br />
ducatum non excedat. Nec defferre possint aliquas zonas auro in parva vel in<br />
magna quantitate contextas nec fulcitas, sed de sirico tantum argento deaurato usque<br />
ad sumam et vallorem librarum decem monete curentis. Nec possint in manicis<br />
collore de roxato vel grana aut de sirico 76 , nec etiam uti gremialibus nisi de pura<br />
tel<strong>la</strong> lini sive canipe et simpliciter sutis absque alio ornatu. Vellis quoque et panicellinis<br />
de sirico contextis vel <strong>la</strong>boratis similiter uti non possint.<br />
76 de roxato … de sirico] de rosato vel de sirico sed de alia grana et colore 1500.
616 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Comitatini autem qui operibus rusticis vaccant ruri permanentes non possint<br />
portare aliquam zonam vel tessutum de sirico fulcitam vel fulcitum in aliqua quantitate<br />
de auro vel argento, nec vestes zornelias duploydes vel alia vestimenta aliqua<br />
et caligas de syrico vel de grana, excepto bireto quod defferre possint de <strong>la</strong>nna de<br />
grana aut alia tintura modo granata simpliciter non excedat.<br />
Addicientes insuper quod nul<strong>la</strong> mulierum de quibus in presenti statuto postquam<br />
fuerit marito copul<strong>la</strong>ta per octo dies possit aut valeat capite discoperto et non<br />
tecto aliquo vello vel panicello incedere sive ire per civitatem vel ecclesias ingredi<br />
aut in adstare 77 . Similiter nec 78 sgo<strong>la</strong>turas aliquas habere vel portare ad aliquas vestes<br />
zornelias ante aut post que inhoneste videantur, quod intelligatur inhonesta defferri<br />
ubi a parte anteriori excederent digitos tres a cana guturis infra et a parte posteriori<br />
per unum quartum brachii ad mensuram sartorum vel mercatorum a collo<br />
infra. Coctas vero et camoras et guarnellos defferre possint cum sgo<strong>la</strong>turis, ita tamen<br />
quod mamelle coperiantur nec videri possint, et tales cote, camore et guarnelli<br />
sint a parte anteriori c<strong>la</strong>use et fibul<strong>la</strong>te.<br />
Hoc etiam addito, quod sartor vel sartrix magister vel magistra aut quilibet alius<br />
<strong>la</strong>borans et faciens <strong>la</strong>boreria vel incidens contra presens statutum in qualibet sui<br />
parte incidat et incidisse ipso facto intelligatur in penna librarum vigintiquinque<br />
applicandarum ut infra dicetur in penna imponenda ceteris, in quam pennam<br />
etiam incidat sartor qui talibus vestibus prohibitis vestierit aliquam mulierem.<br />
Et in supradictis omnibus et singulis in presenti statuto dispositis contrafacientes<br />
si fuerint cives vel habitatores ut supra in civitate Regii incidant in penam perdendi<br />
robas etiam si aliene sint, et ulterius in ducatis vigintiquinque auri, in quas<br />
pennas ipso facto incidant applicandas pro quarta parte inventori, denuntiatori vel<br />
accussatori, cui inventori si fuerit officialis credatur cum eius sacramento, aliis autem<br />
cum eorum sacramento et uno teste fide digno, et pro quarta parte camere ducali<br />
Regii, et pro alia quarta parte comuni Regii et pro alia parte offitiali qui condemnaverit<br />
et cum effectu dictam pennam exigerit. Si autem fuerint comitatini vel<br />
comitatine incidant in pennam perdendi robas ut supra et ultra in pennam librarum<br />
decem monete currentis totiens aufferrenda quotiens fuerit contrafactum applicandam<br />
ut supra etiam si tales robe essent aliene ut supra est dictum.<br />
Ordinantes quod dominus potestas, eius vicarius, sindicus pal<strong>la</strong>tii et quilibet<br />
alius iusdicens in civitate Regii et etiam iudex ad victualia deputatus et quilibet eorum<br />
possint et debeant contraffacientes presenti statuto vel aliquibus in eo contentis<br />
inquirere ac punire sine figura iudicii et circonscripto omni iuris et statutorum rigore<br />
ac solemnitate vel forma, feriis aliquibus non obstantibus etiam repentinis et executive<br />
etiam absque aliqua sententia et alia quavis dec<strong>la</strong>ratione. Nec a predictis aut<br />
aliquo predictorum possit appel<strong>la</strong>ri vel supplicari, vel aliquod officium iudicis implorari<br />
vel aliud remedium intentari nec restitutio in integrum peti ex capite minoris<br />
etatis vel aliter, et quilibet sit legiptimus accussator, et si voluerit teneatur secretus.<br />
77 1500 omette aut in adstare.<br />
78 1500 aggiunge aliqua mulier etiam non nupta cuiuscunque condictionis existat possit.
Reggio Emilia 617<br />
Et quilibet offitialis iusdicentum, videlicet dominus potestas, eius vicarius et alii<br />
iusdicentes, qui requisitus postquam inventio facta fuerit, accusatio vel denuntiatio,<br />
fuerit negligens in faciendo, condemnando et exequendo ut supra dictum est, ipso<br />
facto incidisse intelligatur in eandem penam ducatorum vigintiquinque auri pro dimidia<br />
applicandam camere ducali et pro alia dimidia comuni Regii et retinendum<br />
de suo sa<strong>la</strong>rio, et possit de hac negligentia suis loco et tempore sindicari.<br />
Additientes quod pro predictis pennis pecuniariis teneantur et exigi possit pater<br />
pro filia in cuius potestate esset, maritus pro uxore, frater pro sorore et patruus pro<br />
nepte sub quorum gubernatione seu potestate essent dicte mulieres contraffacientes<br />
in solidum, salvo iure ipsis maritis et eorum heredibus retinendi tantum de dotibus<br />
sue uxoris ab ea vel ab heredibus ipsius quantum solverit pro pena predicta.<br />
Providemus etiam, statuimus et volumus quod in predictas penas superius expressas<br />
modo et forma predictis incidant quecunque mulieres habentes seu tenentes<br />
in domo super lectis aut cuna in qua habent suos infantes vel extra domum defferre<br />
eum ad baptizandum mittere infantes quoscunque cupertorios de panno aurato vel<br />
argenteo cuiuscunque valloris et qualitatis, sed de sirico aut panno roxato vel de<br />
grana concedimus quod uti possint, qui tamen non excedat valorem ducatorum decem<br />
si fuerit doctor vel miles auratus. Si vero de aliis personis supra expressis in capitulo<br />
incipiente «Item et tertio etiam exceptis» et cetera, ducatos sex. Ceteris vero<br />
personis de quibus in capitulo incipiente «Ceteris autem mulieribus» et cetera, ducatos<br />
tres et non ultra. Similiter nec defferre nec habere panicellos auro vel argento<br />
contextos in aliqua sui parte in domo vel super dictis cunis vel aliter ad fontem<br />
baptismi defferre cum infantibus ad baptizandum deffer[en]tur.<br />
Preterea quia viri non minus honestati incombere debent quam mulieres, quarum<br />
caput et speculum eis esse debent, statutum et ordinatum est massculi cuiuscumque<br />
etatis, gradus, status et condictionis existant a decimo etatis sue anno supra<br />
uti, defferre aut portare quovis modo non possint aut valeant in domo vel extra domum<br />
caligas c<strong>la</strong>usas a parte anteriori ostendentes quasi formam et signum virilis<br />
membri nisi supra ipsas in dorso habuerint et habeant zachettum sive vistidellum<br />
vel zorneliam c<strong>la</strong>usam vel aliquid aliud ante c<strong>la</strong>upsum 79 talis longitudinis quod nul<strong>la</strong>tenus<br />
apparere vel videri possit de subtus forma predicta vel pars eius aliqua. Nec<br />
possint ipsi masculi ut supra portare zornelias apertas a parte anteriori quinymo taliter<br />
sutas et c<strong>la</strong>usas habere et defferre debeant, quod non possit videri forma vel<br />
pars ipsius ut supra. Sub penna minoribus decem et octo annis librarum decem pro<br />
qualibet vice et maioribus annis decem et octo librarum viginti pro qualibet vice<br />
applicanda ut supra, et que exigi possit et in ea procedi et credi ac fieri in omnibus<br />
et per omnia ut supra de reliquis penis dictum est, excepto quod hoc ultimo casu et<br />
capitulo loquente de masculis, alter non teneatur pro altero et unus pro alio. Quod<br />
statutum et que omnia et singu<strong>la</strong> superius dicta, facta et disposita in presenti statuto<br />
locum sibi vendicant post octo dies inmediate a die publicationis.<br />
79 c<strong>la</strong>upsum] camisiam 1500.
618 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Rubrica de dotibus et donis mulierum et earum aredamentis 80<br />
Quia interest rey publice, cives et subditos habere locupletes et excidere causas<br />
quibus ipsi depauperentur, considerantes quod hodiernis temporibus in constitutione<br />
dotium predicti cives et subditi excedunt debitam et honestam summam et<br />
quantitatem et in dies eos magis excedere suspicatur, in tantum quod facultates et<br />
patrimonia eorum valde minuuntur et in futurum plus minui credit[ur], adeo<br />
quod multe domicelle istius civitatis, quarum parentes et propinqui cum eorum facultatibus<br />
ad tam magnas dotes constituendas non suppetunt, propter eorum impotentiam<br />
inupte manent vel saltem non secundum earum condictionem et statum<br />
nubere possunt, quare volentes indemnitati civium nostrorum consulere et rey publice<br />
bono providere, statuimus et ordinamus quod de cetero nul<strong>la</strong> persona civitatis,<br />
districtus vel ducatus Regii cuiuscunque gradus et condictionis existat per se,<br />
alium vel alios possit dare vel promittere aut constituere in dotem vel nomine dotis<br />
inter vivos vel in ultima voluntate pro dote et augumento dotis vel sub nomine augumenti<br />
dotis coniunctim vel divisim relinquere filie, sorori vel alii mulieri sibi<br />
consanguinitate coniuncte vel extranee ultra ducatos quatuorcentum auri vel aliud<br />
excedens dictam quantitatem sive eius vallorem. Quod si ultra dictam sumam dictorum<br />
quatuorcentum ducatorum datum, promissum vel in ultima voluntate relictum<br />
fuerit, actus ipse et sive contractus vel promissio talis nullius effectus et obligationis<br />
sit et pro nullo et infecto sit et habeatur omnino, nec ex eo possit agi vel repeti<br />
ultra dictam quantitatem. Et nihilominus contraffaciens tam dando, constituendo,<br />
promittendo vel relinquendo quam etiam reccipiendo incidat ipso iure in<br />
penam ducatorum centum applicandam comuni Regii.<br />
Et predicta locum non habeant in nobilibus habentibus castel<strong>la</strong> et iurisdictionem<br />
hominum et similiter in habentibus filias feminas legiptimas solum et non habentibus<br />
filios masculos legiptimos et naturales et cetera. Et similiter sub eadem pena<br />
ut supra applicanda non possit aliquis ex supradictis dare, promittere vel relinquere<br />
dona sive aredamenta dictis dotatis sive dotandis ut supra nisi ad rationem<br />
quindecim pro centonario dotis constitute vel constituende, ita quod dictam quantitatem<br />
nullo modo excedat dicta dona sive aredamenta. Quod si aliter factum fuerit,<br />
omnis datio, assignatio sive promissio vel obligatio habeatur omnino pro nul<strong>la</strong><br />
et infecta. Additientes quod si contigerit relinqui vel promitti alicui aredamenta vel<br />
dona in genere debeant taxari arbitrio iudicis, qui non possit nec valeat taxare pro<br />
tali promissione vel relicto arredamentorum ultra quantitatem predictam, videlicet<br />
ad rationem quindecim pro centonario dotis date, convente, promisse vel relicte.<br />
Additientes insuper quod nullus possit cogi ad dandum vel promittendum ultra<br />
dotem aliqua donaria vel arredamenta nec possint peti vel exigi nisi fuerint expresse<br />
promissa vel relicta.<br />
80 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
1500. Statuti, Rubrica de dotibus et donis mulierum et earum aredamentis.
Reggio Emilia 619<br />
1500<br />
Statuti<br />
De dotibus et donationibus mulierum<br />
Super dotibus et donationibus mulierum ita decernimus observari: quod si aliquis<br />
acceperit uxorem et ex ea habuerit dotem a decem florenis auri infra, non habeat<br />
potestatem donandi uxori sue propter nuptias nec aliter quomodocunque ex<br />
quacunque causa ultra florenos duos auri, si habuerit in dotem a decem florenis auri<br />
ultra usque ad quantitatem florenorum vigintiquinque auri, tunc possit donare<br />
usque ad quinque florenos et non ultra, si autem habuerit in dotem a vigintiquinque<br />
florenis auri supra usque ad centum non possit donare seu donationem facere<br />
ultra florenos decem auri, abinde vero supra quantacunque fuerit dos possit donare<br />
florenos vigintiquinque auri et non ultra. Et si facta fuerit donatio ultra dictam<br />
summam nul<strong>la</strong> sit et pro nul<strong>la</strong> habeatur ipso iure tanquam facta in fraudem huius<br />
statuti.<br />
In ultima vero voluntate concedimus facultatem legandi vel donandi uxori usque<br />
ad quantitatem de qua supra, singu<strong>la</strong> singulis congrue referrendo, et non ultra<br />
aliquo modo, in denariis vel rebus. Et hoc si maritus habuerit ascendentes ex linea<br />
paterna vel descendentes masculos ex agnatione sua quocunque gradu vel filias feminas<br />
in primo grado tantum. Si vero non habuerit descendentes vel ascendentes<br />
ut supra, tunc habeat potestatem maritus relinquendi uxori sue quicquid voluerit,<br />
donec autem mulier in domo vel supra bonis mariti sui defuncti habitare vel stare<br />
voluerit honeste et vitam vidualem pro marito ducere, etiam si ei nihil relictum<br />
fuerit, victum et vestitum secundum possibilitatem bonorum quondam mariti sui<br />
habeat et non ultra, donec et quousque dotem et legatum non petierit. Et si de domo<br />
mariti exire voluerit uxor post annum et habere dotem et donationem propter<br />
nuptias, alimenta percipere debeat donec de dote sibi fuerit integre satisfactum vel<br />
interesse, prout in statuto sub rubrica «De alimentis prestandis uxori». Si vero fuerit<br />
dicta uxor relicta a marito domina, massaria et usufructuaria dictis ascendentibus<br />
vel descendentibus ut supra existentibus, tunc solum una cum predictis percipere<br />
possit fructus bonorum mariti et ex eis ali cum ipsis. Et si pacifice habitare vel stare<br />
non posset vel nolet cum predictis, tunc consequi possit quartam partem usufructus<br />
bonorum mariti, salva semper manente rerum substantia, ipsa manente in viduitate<br />
ut supra et non aliter et donec et quousque dotes et legata non petierit ut<br />
supra. Possit tamen omni casu maritus ipse legare dicte eius uxori quartam partem<br />
usufructus bonorum suorum tantum, ipsa tamen non petente dotem nec alia legata<br />
et manente in viduitate ut supra.<br />
De vestibus et ornamentis mulierum 81<br />
81 Vedi 1489, settembre 12. Provvigioni, Rubrica de vestibus et aliis ornamentis mulierum.
620 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Rubrica de dotibus et donis mulierum et earum aredamentis 82<br />
De exequiis mortuorum et de modo tenendo circa sepulturam et officium<br />
septimae mortuorum<br />
Ut cives et habitatores civitatis Regii releventur a superfluis expensis quibus in<br />
sepeliendis defunctis et in officiis defunctorum celebrandis ex quadam consuetudine<br />
gravantur, volentes in predictis ponere modum et ordinem <strong>la</strong>udabilem et honestum<br />
et ad utilitatem animarum tendentem et pompam et fastum prohibentem, statuimus<br />
et ordinamus quod de cetero, cum contigerit aliquam personam mori in civitate<br />
Regii vel eius burgis, heredes vel propinqui dicti defuncti non faciant neque<br />
fieri faciant per civitatem aliquod preconizamentum de eundo ad ipsum mortuum<br />
et seu sepulturam ipsius mortui, sed possint mittere ad vocandum seu invitandum<br />
tantummodo consanguineos, affines et illos qui fuerint de arte et seu universitate et<br />
collegio ipsius defuncti et vicinos de eadem vicinia ipsorum defunctorum et non<br />
alios <strong>la</strong>icos, nisi tales mortui fuissent nobiles habentes iurisdictionem, milites aut<br />
doctores et comites, quo casu possent invitare quoscunque. Et similiter ad officium<br />
septimae non debeant neque possint invitare et seu vocari et invitari facere nisi predictos<br />
ut supra, sub poena si contrafecerint librarum quinquaginta applicandarum<br />
comuni Regii.<br />
Et etiam non possit nec debeat per aliquam personam, masculum vel feminam,<br />
fieri in domo dicti defuncti vel in via dum corpus mortuum defertur ad ecclesiam<br />
nec in ipsa ecclesia nec ad monumentum nec in redeundo ad domum defuncti<br />
p<strong>la</strong>nctus vel ulu<strong>la</strong>tus aliquis cum c<strong>la</strong>more et alta voce, vel fortiter percutere cum<br />
palmis elevatis, sed p<strong>la</strong>ne et quiete et absque rumore vel c<strong>la</strong>more omnia procedant.<br />
Et si quis contrafecerit cadat in poenam librarum decem applicandarum ut supra.<br />
Ordinantes etiam quod uxor, mater, filia, nurus sive alia mulier dicto defuncto<br />
coniuncta usque in tertium gradum non possint sequi extra domum corpus defuncti<br />
dum portatur ad ecclesiam ad sepeliendum, sed remanere debeant in domo,<br />
et si qua contrafecerit cadat in poenam predictam.<br />
Volentes insuper quod postquam defunctus fuerit extractus de domo super barra<br />
quod portatores teneantur et debeant illum super barra portare ad ecclesiam in<br />
qua erit sepeliendum et non differre nec illum aliquo modo deponere quousque<br />
fuerint ad ecclesiam, et si contrafecerint cadant in poenam librarum decem applicandarum<br />
ut supra. Et ante ipsum defunctum dum portabitur ad ecclesiam possint<br />
portari sex duplerii sive cerei et non plures, cuiuscunque condictionis fuerit dictus<br />
defunctus, exceptis tamen cereis societatum batutorum et artium civitatis Regii; et<br />
non possint etiam portari ante dictum defunctum dum defertur ad sepeliendum ut<br />
82 Vedi 1489, settembre 12. Provvigioni, Rubrica de dotibus et donis mulierum et earum<br />
aredamentis.
Reggio Emilia 621<br />
supra nisi cruces ecclesiarum et collegiorum et conventuum invitatorum. Et similiter<br />
aliae campanae non possint occasione dicti defuncti pulsari nisi dictarum ecclesiae<br />
ad quam sepelitur et suae parochiae et ecclesiae maioris si ordinabitur. Et ad<br />
predicta officia mortuorum tam sepulturae quam septimae aliqui sacerdotes, clerici,<br />
fratres, monachi aut religiosi, capitu<strong>la</strong> vel regu<strong>la</strong>e fratrum accedere non debeant nisi<br />
fuerint invitatae et invitati per executorem et seu dispensatorem et facientem nomine<br />
heredum defunctorum, et cui executori et seu dispensatori debeant dari in scriptis<br />
nomina invitandorum, quibus invitatis et non aliis dentur candel<strong>la</strong>e et aliae<br />
ob<strong>la</strong>tiones consuetae.<br />
Et rogetur reverendissimus dominus episcopus quod dominationi suae p<strong>la</strong>ceat<br />
iniungi facere predictis sacerdotibus, clericis et fratribus ut non vadant ad dictas<br />
exequias et officia nisi fuerint invitati.<br />
Et insuper ut penitus aboleatur quaedam consuetudo quae inolevit in civitate<br />
Regii quod heredes vel propinqui 83 defuncti solent mittere certam quantitatem panis<br />
ad domos affinium et amicorum ante septimum fiendum pro defuncto, statuimus<br />
et ordinamus quod si heredes defuncti vel propinqui 84 constituerint dispensare<br />
pro anima defuncti aliquam quantitatem panis, teneantur et debeant il<strong>la</strong>m dispensare<br />
et distribuere ad hostium defuncti inter pauperes Christi et etiam mittere ad<br />
monasteria Mendicantium et aliorum religiosorum, et non mittere nec dare possint<br />
aliquam quantitatem panis affinibus et amicis nisi essent pauperes et indigentes. Et<br />
si contrafecerint cadant in poenam librarum quinquaginta applicandarum ut supra.<br />
Et ubi presens statutum in aliqua sui parte reperiretur esse contra libertatem ecclesiasticam,<br />
ex nunc in illis partibus sive parte cassaverunt et cassant et pro cassato et<br />
abollito haberi mandaverunt 85 .<br />
De conviviis<br />
Ut penitus removeantur sumptuosae et multifariae expensae quae quotidie in<br />
conviviis fiunt in maximum damnum civium, statuimus et ordinamus quod de cetero<br />
nullus audeat vel presumat in conviviis nuptiarum et seu in coena vel prandio<br />
ob nuptias facto dare vel dari facere aliquibus discunbentibus epu<strong>la</strong>s ultra infrascriptas,<br />
videlicet: carnes qualescunque et quomodocunque p<strong>la</strong>cuerit ad lessum pro<br />
uno epulo, et similiter carnes quotcunque et qualescunque p<strong>la</strong>cuerit ad rostum in<br />
una vel duabus vicibus vel epulis prout p<strong>la</strong>cuerit et ferculum vel turtam prout p<strong>la</strong>cuerit<br />
pro alio epulo, non computatis fructibus, saporibus et confectionibus qui et<br />
quae dari possint, et qui contrafecerit puniatur in libris quinquaginta applicandis<br />
comuni Regii pro dimidia et pro alia dimidia accusatori pro quolibet epulo dato ul-<br />
83 vel propinqui nel margine destro di altra mano.<br />
84 vel propinqui nell’interlinea con segno di richiamo di altra mano.<br />
85 Et ubi presens … mandaverunt di altra mano.
622 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
tra predicta. In aliis autem conviviis preterquam ad nuptias nullus audeat vel presumat<br />
dare vel dari facere in cena aut prandio personis discunbentibus ut supra epu<strong>la</strong>s<br />
nisi infrascriptas, videlicet: carnes qualescunque et quotcunque fuerint ad lessum<br />
pro uno epulo et carnes assatas pro alio epulo et ferculum in paraside sive turtam<br />
prout p<strong>la</strong>cuerit et non ultra, sub poena predicta applicanda ut supra. Et presens<br />
statutum sit praecisum et debeat observari non obstante aliqua consuetudine,<br />
et potestas teneatur observari facere predicta, sub poena ducatorum vigintiquinque<br />
auri applicanda comuni Regii.<br />
1516, ottobre 12<br />
Gride<br />
Sulle esequie dei morti<br />
Lo magnifico cavalerio messer Camillo Gozadino da Bologna augustissimo viro<br />
gubernatore de <strong>la</strong> cità de Regio, mosso da rasonemento et istinto et ad ciò che niuno<br />
possi pretendere ignorantia sopra l’ordine et statuto novamente facto insieme<br />
cum alcuni altri ordinamenti ad beneficio de <strong>la</strong> deta cità, suo distrecto et contado<br />
per li spettabili electi et deputati sopra ciò da <strong>la</strong> magnifica comunità qui et consiglio<br />
generale di essa et per lo arbitrio libero et primissimo a loro dato cum <strong>la</strong> approbatione,<br />
consentimento et authorità de lo reverendissimo monsignore gubernatore,<br />
se bene dito ordine et statuto insieme cum li altri predicti è stato già publicato al<br />
tempo debito et nel loco consueto ne <strong>la</strong> sa<strong>la</strong> de <strong>la</strong> rasone et anche in questo loco,<br />
non di meno poscia che è emanata nova confermatione et approbatione sopra ciò<br />
da <strong>la</strong> santità de nostra santità sua magnificentia per più chiara noticia sopra ciò, et<br />
ad fine che dicto ordine et statuto per lo advenire se habbi ad observare invio<strong>la</strong>bilmente<br />
et in perpetuo ad bene, utile et honore universale de <strong>la</strong> dita cità, per <strong>la</strong> presente<br />
publica crida fa di novo bandire et notificare dicto ordine et statuto, lo quale<br />
è de <strong>la</strong> forma et tenore qui presso, cioè:<br />
Anchora sopra il statuto posto sotto <strong>la</strong> rubrica de le exequie de li morti et cetera,<br />
per sollevare li citadini et <strong>la</strong>boratori de <strong>la</strong> cità de Regio de le superflue spese che si<br />
fanno ne li officii da celebrare per li morti, et ad prohibere el fasto et pompe che<br />
ogni dì crese più presto a danno universale che ad alcuna utilità o salute de le anime,<br />
hanno ordinato che a li funerale et sepultura de li morti non se possino dimandare o<br />
ricercare se non uno convento o sia una regu<strong>la</strong> cum lo cape<strong>la</strong>no de <strong>la</strong> giesia et tri altri<br />
preti al più, et tanti clerici, et una compagna de batuti, et li vicini del morto et<br />
suoi parenti o coniuncti sino al quarto grado so<strong>la</strong>mente, computando el grado secundo<br />
<strong>la</strong> rason canonica, et li agnati o sia di <strong>la</strong> famiglia del morto etiam che non fussino<br />
coniuncti in grado alcuno, et che non se possino fare a le case né a le giesie alcuni<br />
sermoni o sia oratione funebre, né anche in le dicte giesie alcune offerte publice<br />
né alcune distributione di pane; et questo se debia sirvare cussì a le funerale et sepulture<br />
predicte come a le septime et qualunche altri officii de morti, et anche non si
Reggio Emilia 623<br />
possi ne le predicte dimandare et impetrare da alcuno dispensatione et licentia in<br />
contrario de alcuno, sotto pena a cadauno contrafaciente de ducati cinquanta da applicarsi<br />
per <strong>la</strong> mità a <strong>la</strong> camera apostolica et per l’altra mità al monte de <strong>la</strong> pietà de <strong>la</strong><br />
dicta cità, ne <strong>la</strong> quale pena anche incorano et se intendano essere incorsi tutti quilli<br />
che anderano o intervenirano a li diti funerali, sepulture, septime et officii, excepti<br />
quilli che si ponno dimandare et ricercare come di sopra se contiene.<br />
1531, marzo 24<br />
Provvigioni<br />
Pro dotibus mulierum<br />
Demum per prefatum dominum priorem expositum fuit valde interesse reipublice<br />
cives et subditos habere divites et removendas esse causas quibus ipsi depauperantur,<br />
quod dixit hodiernis temporibus evenire, quia in constitutione dotium<br />
prefati cives et subditi excedunt debitam et honestam summam et quantitatem et<br />
eos in dies excedere suspicatur in tantum quod facultates et primariorum eorum<br />
valde minuuntur et in futurum plus minui creditur adeo quod multe domicele<br />
huius civitatis quarum parentum et propinquorum facultates ad tam magnas dotes<br />
constituendas non supetunt propter earum impotentiam inuptae manent vel saltem<br />
non secundum earum condictionem et gradum nubere possunt, quocirca prefati<br />
domini consiliarii, videlicet domini antiani, adiuncti et de numero quadraginta<br />
consiliarii, volentes indemnitati civium nostrorum consulere et bono reipublice<br />
providere, omnes unanimiter et eorum nemine discrepante ac posito prius et obtento<br />
partito ad fabas albas et nigras ut moris est, cum auctoritate qua supra, statuerunt<br />
et ordinaverunt quod de cetero nul<strong>la</strong> persona civitatis, districtus vel ducatus<br />
Regii cuiuscumque gradus et condictionis existat per se, alium vel alios possit<br />
dare, promitere aut constituere in dotem vel nomine dotis inter vivos vel in ultima<br />
volontate pro dote vel nomine dotis vel augumento dotis coniunctim vel divisim<br />
relinquere filie, sorori vel alie mulieri sibi consanguinitate coniuncte vel extraneae<br />
ultra scutos octocentum auri vel aliud excedens dictam quantitatem vel valorem<br />
sine licentia prefatorum dominorum consiliariorum et de regimine, cum quorum<br />
licentia possit quilibet constituere, dare et promitere usque ad quantitatem scutorum<br />
mile et non ultra. Quod si ultra dictam summam dictorum scutorum octocentum<br />
sine licentia et cum licentia mille scutorum datum, promissum vel in ultima<br />
volontate relictum fuerit, actus, contractus, promissio, legatum et omne aliud<br />
huiusmodi sit nulius effectus et obligationis et pro nullo et infecto sit et habeatur<br />
omnino, nec ex eo possit agi, cogi vel repeti ultra dictam quantitatem, et prefata<br />
non habeant locum in habentibus filias legitimas solum et non habentibus filios<br />
masculos legitimos et naturales.
624 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Pro vestibus et ornamentis mulierum<br />
Ulterius ad coercendum luxum et superabondantiam vestium et caeterorum<br />
ornamentorum ex quibus nimio usu et superfluitate prefatorum ornamentorum et<br />
vanitatum homines depauperantur et in maxima damna et dispendia di<strong>la</strong>bontur<br />
Deique omnipotentis iram provocant, pro publica et evidenti utilitate civitatis Regii<br />
statuerunt et ordinaverunt quod nul<strong>la</strong> mulier cuiuscumque condictionis, status,<br />
gradus et preminentie existat in districtu et ducatu ac civitate Regii, sive sit<br />
sponsa vel maritata vel non maritata, que sint cives per originem paternam et avitam,<br />
non possint habere et defferre ultra tria capita panorum seu vestium a dorso<br />
de sirico in cottis et vestibus et unam sottanam etiam de sirico et non possint habere<br />
et portare in annulis, co<strong>la</strong>nis et aliis zoliis ultra valorem scutorum quinquaginta<br />
auri. Et hoc dummodo sint cives originarie et antique et de antiquis familiis<br />
Regii, et quarum viri, patres et fratres artem mecanicam seu exercitium manuale<br />
non exerceant nec eius avi exercuerint, dummodo eorum viri non sint doctores legum<br />
vel artium medecine, quorum uxoribus liceat defferre ut supra licet non sint<br />
originarie, quibus mulieribus non liceat defferre aurum vel argentum super dictis<br />
vestibus et cetera.<br />
Pro vestibus<br />
Statuerunt etiam et ordinaverunt ut supra quod uxores civium qui non sint originarii<br />
per originem paternam et avitam non possint habere et defferre nisi duas vestes<br />
muliebres de sirico, nec possint habere vel portare sotanam de sirico, nec habere<br />
et portare valeant in annulis, co<strong>la</strong>nis et aliis ornamentis aureis et zoliis ultra valorem<br />
scutorum vigintiquinque omnibus computatis, nec vestes de sirico listatas auro vel<br />
argento ut supra.<br />
Ordinaverunt quoque quod uxores exercentium artes mecanicas etsi sint cives<br />
habere vel portare aliquam vestem de sirico nec possint habere et portare in co<strong>la</strong>nis,<br />
anulis et similibus ultra valorem scutorum decem.<br />
Mandaverunt quoque quod uxores comitatinorum et exercentium artem manualem<br />
non possint habere nisi vestes de pano quod non sit de rosato seu de grana<br />
nec vestes listatas de sirico portare possint nec anulos defferre valentes ultra unum<br />
scutum.<br />
Preterea mandaverunt quod nul<strong>la</strong> mulier cuiuscumque gradus vel condictionis<br />
existat non audeat de cetero aliquas vestes incidere vel incidi facere in frustis minuttis,<br />
parvis vel magnis et seu il<strong>la</strong>s vestes frappare vel frappari facere. Et ille mulieres<br />
que in presenti dictas vestes incisas sive frappatas habent denuntiare debeant il<strong>la</strong>s<br />
domini scribe domini gubernatoris Regii infra sex dies sub poena amittendi ipsas<br />
vestes. Hoc etiam addito, quod sutor vel sutorum magister vel magistra vel quilibet<br />
alius <strong>la</strong>borans vel faciens huiusmodi <strong>la</strong>boreria vel incidens contra presens statutum<br />
et ordinamenta in qualibet sui parte incurat et incurisse ipso facto inteligatur in<br />
poena scutorum decem auri applicanda pro duobus tertiis comuni Regii et pro alio
Reggio Emilia 625<br />
tertio inventori, et incidi facientes contrafacientes ut supra incidant in amissionem<br />
et amitant dictas vestes applicandas ut superius expressum est.<br />
1541, aprile 6<br />
Provvigioni<br />
Electi pro pompis mulierum moderandis<br />
Insuper quia non <strong>la</strong>udabilis, quinimo detrahenda et abhominanda viguit adhucque<br />
viget consuetudo quippe etiam detestabilis inter mulieres huius civitatis quae<br />
ob earum excessivas pompas bona propria suorumque coniugum et filiorum discipant<br />
exterminantque, adeo ut dicti earum mariti et filii nedum quandoque fiunt<br />
pauperes, sed ad miseriam redacti coguntur spontaneum subire exilium, et, quod<br />
peius est, il<strong>la</strong> inolevit consuetudo quod nobiles mulieres ipsius civitatis etiam habentes<br />
coniuges divites et locupletes ob parere vestimentorum ordinem ab ignavis<br />
mulieribus discerni nequeant, nec inter eas dignosci, eo quia dicte mulieres ignavae<br />
nonnulleque alie etiam quae victum quodam modo quotidianum queritant ausu<br />
quodam temerario vestes sericeas, monilia, torques aureas sive co<strong>la</strong>nnas (ut dicitur)<br />
aureas gestare ac portare audent. Quare dicti domini consiliarii consedentes ut supra<br />
et volentes cum auctoritate de qua supra providere quod de cetero non fiant<br />
huiusmodi dispendia et quod mulieres prefate indifferenter debita paritate pro eorum<br />
respective ornatu agnoscantur, posito prius inter eos partito et ipso fabarum<br />
suffragiis obtento, providerunt quod infrascripti magnifici et egregii eorum concives,<br />
quos ad hoc elegerunt ac deputarunt confisi de eorum probitate et fide, succurant<br />
mulierum prefatarum et eorum coniugum filiorumque indemnitati, per quos<br />
etiam dominos electos infrascriptos moderari voluerunt atque mandarunt huiusmodi<br />
pompas respective ac indifferenter inter superius nominatas mulieres, inspecta<br />
tamen conditione, qualitate, gradu ac nobilitate earum coniugum, et super his<br />
moderationibus fiendis voluerunt quoque quod dicti domini electi habeant il<strong>la</strong>mmet<br />
potestatem, facultatem quam habet totum eorum consilium generale. Quorum<br />
dominorum electorum nomina sunt hec, videlicet: dominus Iohannes Nico<strong>la</strong> a Silva,<br />
dominus Philippus Affarusius, Vincentius Scaruffius, Christoforus Rugierius,<br />
dominus Albertus Pancirolus, dominus Vincentius Scayo<strong>la</strong>.<br />
1547, marzo 30<br />
Provvigioni<br />
Electi super pompis et conviviis reprimendis ad referendum<br />
Inde animadvertentes prefati domini antiani et adiuncti ac quadraginta viri per multas<br />
nobiles et opulentas civitates Italie modum positum fuisse immoderatis vestimentorum<br />
pompis ac superfluis conviviorum impensis, quibus civitates depauperantur et ira<br />
Dei contra populos maxime provocatur, omnes unanimes elegerunt fabarum suffragiis<br />
ut supra infrascriptos discretos viros ut pro illorum prudentia et probitate faciant aliqua
626 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
inter eos bene discussa capitu<strong>la</strong> super his excessibus moderandis et il<strong>la</strong> consilio generali<br />
postea referant. Quorum electorum nomina sunt haec: dominus prior, dominus syndicus,<br />
dominus Alexander Bonzagnus, dominus Vincentius Scaiolus, dominus Albertus<br />
Pancirolus, comes Antonius Maria Fontanellus, dominus Albertus Pratonerius, dominus<br />
Ludovicus Zobulus, dominus Cambius Cambiator et Iulius Taculus.<br />
1547, aprile 22 e 27<br />
Recapiti alle riformagioni<br />
Disposizioni re<strong>la</strong>tive a vesti e ornamenti<br />
1547, indictione quinta, die 22 aprilis.<br />
Magnificus dominus Carolus vice prior, dominus Iosephus loco sindici, dominus<br />
Alexander Bonzagnus, dominus Vincentius de Scaiolis, comes Antonius Maria<br />
Fontanel<strong>la</strong>, dominus Albertus Pancirolus, dominus Albertus Pratonerius, dominus<br />
Ludovicus Zobolus, dominus Cambius Cambiator, dominus Iulius Taculus.<br />
Recordo 86 che si ha da concedere che si listano di drappo le veste di drappo et<br />
che si possino listare coperte de cocchi et carrette perché non li vada più de quatro<br />
braccia di drappo così in le veste come in le coperte.<br />
Et che le donzelle possino segnare li coralli de segni d’oro purché non escedano<br />
tali segni <strong>la</strong> somma de scudi sei.<br />
Item che le vil<strong>la</strong>ne non possino portare coralli fini né altro ornamento al collo<br />
né al<strong>la</strong> mani, né scoffie d’oro o argento in testa né veste di seta, né listare de sorte<br />
alcuna di seta, né colletti o grembiali <strong>la</strong>vorati di seta, sotto pena di lire dieci imperiali<br />
da essere applicate ut supra et di perdere le veste, et che sia tenuto il patre per<br />
<strong>la</strong> figliuole, il marito per <strong>la</strong> moglie et altri come di sopra.<br />
Che li cavalieri possino portare una co<strong>la</strong>na purché non ecceda il valor de scudi 20.<br />
Et ita propositum fuit partitum super prefatis obtentumque fuit unica faba nigra.<br />
Item quod sub pena scutorum 10 observentur capitu<strong>la</strong> Bononiensia super funeralibus,<br />
excipiendo presbiteros et fratres, et quod torcie et alia funeralia perdant contrafacientes<br />
et applicentur cum pena suprascripta prout in capitulis pomparum. Obtentu.<br />
Disposizioni re<strong>la</strong>tive a banchetti<br />
Die 27 aprilis.<br />
Magnificus dominus prior, dominus sindicus, dominus Alexander Bonzagnus,<br />
dominus Vincentius Scaiolus, comes Antonius Maria Fontanellus, dominus Albertus<br />
Pancirolus, dominus Albertus Pratonerius, dominus Ludovicus Zobolus, dominus<br />
Cambius Cambiator, dominus Iulius Taculus.<br />
86 Nel margine sinistro Registratur in re<strong>la</strong>tione.
Reggio Emilia 627<br />
Che in li conviti 87 si possino dare per antipasto figadetti et <strong>la</strong>tti, et poi tre sorti<br />
di lesso et tre di rosto, nel qual rosto si possa dare una sol sorte de salvaticine, escludendo<br />
però pavoni et fasani, et una torta.<br />
Ma in le nozze et in forestieri personaggi di valore li censori possino dare licentia<br />
considerando <strong>la</strong> qualità delle persone.<br />
1550, marzo 5<br />
Provvigioni<br />
Quod capitu<strong>la</strong> edita super pompis proponantur in consilio generali<br />
Dominus Lucas Raimondus prior, dominus Iohannes Ludovicus Parisetus<br />
syndicus, dominus Albertus Pancirolus, dominus Vincentius Scaiolus, dominus Ludovicus<br />
Zobulus, dominus Cambius Cambiator, dominus Iulius Taculus, maior<br />
pars suprascriptorum electorum super pompis et conviviis congregati, existentes in<br />
audientia dominorum antianorum Regii, lectis in primis per ipsum dominum priorem<br />
capitulis et ordinibus alias per ipsos dominos electos super pompis et conviviis<br />
ipsis editis, omnes unanimes fabarum suffragiis re prius inter eos obtenta providerunt<br />
ut capitu<strong>la</strong> et ordines ipsi proponantur in consilio generali.<br />
1550, marzo 7<br />
Provvigioni<br />
Ordines super pompis et conviviorum sumptibus editi 88<br />
Devenientes inde ad potissimam presentis convocationis causam, exposuit idem<br />
dominus prior quod iam annis duobus vel circiter cupientes domini consiliarii immoderatis<br />
vestimentorum pumpis ac conviviorum et funeralium superfluis sumptibus<br />
quibus civitates et precipue hac civitas Regii depauperantur modum ponere,<br />
nonnullos cives egregios delegaverant, qui omni eorum cura et solertia mores aliarum<br />
Italiae opulentarum et bene sustitutorum civitatum quae et ipse leges posuerunt<br />
prefatis pumpis et conviviis immitati nonnullos superinde ordines sanctos<br />
quippe utiles et huic nostrae civitati pernecessarios et tales qui approbari merentur,<br />
87 Nel margine sinistro obtentum. Registratur in re<strong>la</strong>tione.<br />
88 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
1550, marzo 20. Provvigioni, Tenor autem capitulorum et ordinum super pompis, funeralibus<br />
et conviviis compositorum... (vedi nota successiva).<br />
1550. Gride a stampa.
628 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
ediderunt ibidem presentatos et quos ego Erasmus notarius infrascriptus alta et intelligibili<br />
voce perlegi eiusdem domini prioris iussu tenoris subseguentis, videlicet 89<br />
Del vestire delli huomini<br />
Prima s’ordina et comanda che alcuno huomo di qual grado e stato se sia, del<strong>la</strong><br />
cittade, distretto et ducato di Reggio, de qua inanti non ardisca né presuma portare<br />
né col<strong>la</strong>ne, né col<strong>la</strong>ri, né brazalletti, né pontagli, né alcuna altra cosa d’oro o argento,<br />
né battuto, né tessudo, né fil<strong>la</strong>to, né puro, né misto sopra <strong>la</strong> persona et vesti et<br />
habiti loro, eccetto che possi portare anelli in ditto, non intendendo per questo<br />
prohibire alli cavaglieri et conti iurisditionati che non possano portare una col<strong>la</strong>na<br />
al collo <strong>la</strong> quale non ecceda il valore de scudi vinti 90 .<br />
Ancora non osi portare sopra veste o altri habiti ricamo alcuno di seda, né di alcuna<br />
altra sorte, né intaglio alcuno di alcuna materia, non prohibendo per questo<br />
che non si possano listare le vesti et habiti soprascritti di drappo, purché non vi vadi<br />
piu di quattro brazza di drappo in tale liste. Né si possi portare habito alcuno tagliato,<br />
salvo le calce, et giuponi. Né si puossi havere a sue cavalcature fornimenti di<br />
selle o altri guarnimenti de cavallo <strong>la</strong>vorati con oro o argento, né con ricami o intagli<br />
de alcuna sorte, né indorature, eccetto le borchie, le quali se possano indorare, et<br />
li speroni indorati.<br />
Anchora non sia lecito ad alcuno portare veste fodrate de martiri o lovi cervieri,<br />
ma so<strong>la</strong>mente di volpe et altre fodre di minore valuta siano eccettuate et concesse 91 .<br />
89 Devenientes inde … tenoris subseguentis, videlicet] Tenor autem capitulorum et ordinum<br />
super pompis, funeralibus et conviviis compositorum et ut supra confirmatorum confirmationisque<br />
ipsorum ac litterarum ducalium de quibus supra haberetur mentio sequitur,<br />
videlicet 1550, marzo 20] Provisioni et ordini fatti sopra le disordinate spese così nel vestire<br />
come nel pasteggiare et pompe funerali per gli magnifici antiani, et presidenti al<strong>la</strong> republica<br />
di Reggio, confirmati dallo illustrissimo et eccellentissimo signore duca di Ferrara, suo signore.<br />
Considerando gli magnifici antiani e presidenti al<strong>la</strong> republica di Reggio a qual partito<br />
rechi lo sconcio e disordinato spendere, non so<strong>la</strong>mente le città de beni del<strong>la</strong> fortuna convenevolmente<br />
abondanti, ma quelle anchora che di famose ricchezze son piene, hanno deliberato<br />
(come quelli che primieramente hanno havuto riguardo a l’honor d’Iddio, et appresso<br />
al<strong>la</strong> conservatione del commun bene) di provedere a tutti quelli disordini che si potessero<br />
da così fatte spese nel<strong>la</strong> sua città causare. Percioché, tuttodì chiaramente si vede che coloro,<br />
i quali senza alcun freno o ritegno spendendo, fanno ciò che nello appetito loro cade di voler<br />
fare, appena di ciò s’aveggono, che quasi al niente esser venuti si truovano, di che oltre il<br />
danno ne segue <strong>la</strong> vergogna et il vitupero delle famiglie e delle cittadi insieme. Laonde, accioché<br />
<strong>la</strong> povertà non habbia ad aprire alli loro cittadini gli occhi, gli quali <strong>la</strong> buona fortuna<br />
(mercè d’Iddio) hora tien chiusi, e che à loro non si possa dire quel proverbio: «Essi tardi<br />
hanno apparato a sapere», come si è saputo e potuto il meglio, essi hanno gli sottoscritti capitoli<br />
ordinati 1550. Gride a stampa.<br />
90 1550, marzo 20 e 1550. Gride a stampa omettono <strong>la</strong> quale … de scudi vinti.<br />
91 1550, marzo 20 e 1550. Gride a stampa omettono l’intero paragrafo Anchora … concesse.
Reggio Emilia 629<br />
Del vestire delle donne maritate<br />
S’ordina et comanda che alcuna donna maritata, sia di quale grado et conditione<br />
si voglia, non osi né presumi portare vesti o habiti d’oro o d’argento, né sopra di<br />
essi habiti oro di alcuna sorte, né battuto, né tessudo, né fi<strong>la</strong>to, né recami, intagli o<br />
cordoncini, franzette, et ornamenti 92 di qualunque sorte et materia, concedendo<br />
però che le vesti et sottane, così di drappo come di panno, si possano listare di<br />
drappamento, né eccedendosi però <strong>la</strong> quantitade de brazza quatro di drappamento<br />
per veste, con questo però non gli siano intagli o liste a disegno, che queste disignature<br />
siano in tutto et per tutto come di sopra bandite.<br />
Né si possano veste d’alcuna sorte o materia stratagliare in alcuna parte, eccetto<br />
che le maniche e busti.<br />
Et si concedeno vesti quatro di seda a cadauna donna, o vogliano sottane, o ver<br />
robboni, o vero veste di sopra, come più li piacerà, et tra queste si conciede una di<br />
drappo cremesino o morello di grana, bandendo il veluto alto et basso et figurato,<br />
indifferentemente per homini et done in ogni loro habito.<br />
Si comanda parimente che non osino portare né perle, né gioie, né oro, né argento<br />
puro o misto, né in testa, né al collo, né alle cinture, né alle mani, né alle orecchie, né altroe,<br />
ma bene possano portare alle orecchie dui annelletti simplici d’oro et doi anelli<br />
d’oro 93 in ditto con le sue pietre, et una col<strong>la</strong>na d’oro senza smalti al collo di valore di<br />
scudi vincinque 94 et non più, et al ventaglio una altra col<strong>la</strong>nina d’oro, pur senza smalto,<br />
de scudi dieci, et le scuffie in testa d’oro o argento tirato o fi<strong>la</strong>to senza altri ornamenti,<br />
et non si possi portare oro o argento battuto in alcuno modo, ma s’intenda prohibito.<br />
Ancora se li prohibisse portare zibellini et lovi cervieri, ma se gli permettano<br />
ventagli senza manigi o altro ornamenti d’oro o d’argento salvo le dette catene 95 .<br />
Parimente si li prohibisse portare in publico o in privato berette d’alcuna sorte,<br />
con guanti recamati o profumati di ambra o muschio et altre misture, ma però il<br />
tempo di notte o di viaggio possano portare berette senza penachii o altri ornamenti<br />
d’oro o recami 96 .<br />
92 1550, marzo 7, erroneamente, ordinamenti.<br />
93 1550. Gride a stampa omette d’oro.<br />
94 scudi vincinque] trenta scudi 1550, marzo 20 e 1550. Gride a stampa.<br />
95 Ancora se li prohibisse … le dette catene] Anchora se li conciede portare zebellini et lovi<br />
cervieri con le teste d’oro, che non eccedano scudi quindeci, senza smalto; et similmente se<br />
li permettono ventagli senza manichi et altri ornamenti d’oro o d’argento et catene alli zibellini<br />
che non eccedano scudi dieci 1550, marzo 20] Anchora si concede, che possino portare<br />
zebellini e lupi cerveri con le teste d’oro, senza smalto, che non eccedano il pregio di scudi<br />
quindeci, e con le catene che non passino il valore di scudi dieci, concedendo parimente il<br />
portare gli ventagli senza manichi et altri ornamenti d’oro o d’argento 1550. Gride a stampa.<br />
96 Parimente se li prohibisse … d’oro o recami] Parimente se gli prohibisse portare in<br />
publico o in privato berette d’alcuna sorte, et guanti ricamati et profumati di più valore che<br />
di tre scudi, ma però al tempo di notte o di viaggio possano portare berette senza pennacchii<br />
o altri ornamenti d’oro o riccami 1550, marzo 20] Si vieta oltre a questo il portare in<br />
publico o in privato barette d’alcuna sorte, eccetto nel tempo di notte et in viaggio, ma però<br />
senza pennacchi et altri ornamenti d’oro e recami. E si prohibiscono anchora gli guanti ricamati<br />
e profumati di più valore che di tre scudi 1550. Gride a stampa.
630 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Parimente se li prohibisse havere cocchii o carette con ornamento d’oro o argento,<br />
indoratura o vero argentatura; se li conciede pero che le balle di esse carette o<br />
cocchii possino essere indorate et argentate con modestia, et non possino havere coperte<br />
da caretta o cocchio di drappo, né listate con più de quatro brazza di drappamento,<br />
né stratagliate, o recamate, o fatte a disegno alcuno.<br />
Del vestire delle vedove e giovani di ciascuna etade non maritate<br />
Oltre le preditte ordinationi, s’ordina et comanda che le vedove et giovani non<br />
maritate di qualunque etade, stado et grado non possino né presumano portare veste<br />
ne habito di veluto raso o damascho né altra sorte di seta 97 , né col<strong>la</strong>ne d’oro, né<br />
perle, né gioie, né in testa, né altrove, né alle orecchie cosa alcuna attacata, eccetto<br />
dua annel<strong>la</strong> in ditto con le sue pietre, quanto sia per le vedove. Si conciede però alle<br />
giovani non maritate che possano portare coralli al collo con segni d’oro, purché tali<br />
segni non passino <strong>la</strong> valuta de scudi sei, e possino le giovani listare le vesta d’ogni<br />
drappamento, non eccedendo per veste quatro brazza di drappo, e non stratagliando,<br />
o recamando, o listando a disegno, perché gli stratagli, recami et liste a disegno<br />
si prohibiscano in tutto et per tutto.<br />
Del vestire delli artefici<br />
S’ordina di più et comanda, che ferrari, barbieri, bechari, formaggiari, strazarolli,<br />
marangoni, sartori, fornasari, hosti, calzo<strong>la</strong>ri, pel<strong>la</strong>cani, tintori, et magnani, et altri<br />
eguali ovver inferiori, et similmente tutte le sue donne non possino portare veste<br />
alcuna di setta, né di altra cosa concessa di sopra alle donne et hu[o]mini, così maritate<br />
come non maritate, et siano prohibiti questi huomini et le loro donne portare<br />
seda di qualunque sorte, o per berette, o per scarpe, o per pianelle, o per cinture, o<br />
in qualunque altro modo, salvo che le donne delli soprascritti artefici maritate possino<br />
listare le loro veste de quatro brazza di drappamento 98 , et le vedove et altre non<br />
maritate non possino listare di seda alcuna le loro veste, bandendo disegni, stratagli<br />
et altri ornamenti di qualunque sorte.<br />
Et acciò non si venghi in disputatione, quali siano da essere comprehesi tra li sopranominati,<br />
si dechiara che tra li ferrari si comprehendano marescalchi, venditori et<br />
bottegieri da ferro; tra li calzo<strong>la</strong>ri quelli che vendono corii et corami; tra li strazaroli,<br />
venditori da stringhe, capel<strong>la</strong>ri, questi che fanno berette, guanti, et pellizari; et che<br />
finalmente tutti li essercitori d’arte mecanighe siano compresi in questo capitolo.<br />
97 Oltre le preditte ordinationi … né altra sorte di seta] Oltra le predette ordinationi, si<br />
conciede alle vedove che possano havere una sottana so<strong>la</strong>, o di viluto, o di raso, o di ormesino,<br />
ma senza liste, et se ordina che le giovani non maritate, di qualumcha etade e stato e<br />
grado, non possino né presumino portare vesti né habito di veluto, raso, o damascho, né altra<br />
sorte di seta 1550, marzo 20 e 1550. Gride a stampa.<br />
98 1550, marzo 20 e 1550. Gride a stampa aggiungono e similmente portar cinte e maniche<br />
di drappo; et alle putte si possino listare le vesti, pur con quattro braccia di drappamento.
Reggio Emilia 631<br />
Delle pene<br />
Si fa penna a qualunque di qualunque grado et sesso chi contrafarà scudi vinticinque<br />
d’oro per ciascuna volta et ogni volta che contrafarà alli soprascripti ordini, et di<br />
perdere le cose prohibite; <strong>la</strong> qual pena sia per <strong>la</strong> terza parte applicata al<strong>la</strong> ducal camera,<br />
l’altra terza parte all’hospitale delli bastardi, et <strong>la</strong> terza parte99 all’accusatore o inventore,<br />
il quale sarà tenuto secreto, e se gli crederà con sacramento et uno testimonio<br />
fidedigno, con dec<strong>la</strong>ratione che le cose prohibite publicamente in piaza s’habbiano a<br />
discusire in pezzi, e poi donarle al predetto hospitale; et a questa penna siano tenuti li<br />
padri per li figliuoli et figliuole, li mariti per le moglie, li fratelli per le sorelle, quando<br />
però siano sotto <strong>la</strong> loro cura et governo, et generalmente sia tenuto tutore, curatore,<br />
et ogni altro che habbi governo et podestà libera de chi contrafacesse.<br />
E sotto penna alli sartori et orefici, recamatori, sarti et simili altri, di perdere dieci<br />
scudi, da essere applicati ut supra ogni volta che <strong>la</strong>vorassero et fabricassero alcuna<br />
delle sopradette cose prohibite, et di perdere <strong>la</strong> civilità per anni dieci, et tutti li privillegii<br />
et benefici di essa città, et sia havuto in tutto et per tutto come forastiero; <strong>la</strong><br />
quale s’intenda ipso facto havere persa senza altra dec<strong>la</strong>ratione o condennatione.<br />
Appresso s’ordina che le donne de vil<strong>la</strong> non possano portare coralli fini né altro<br />
ornamento al collo o alle mani, né scuffie d’oro o de argento in testa, né veste di seta,<br />
né listate di sorte alcuna di seta, né colletti o grembiali <strong>la</strong>vorati di seta, sotto penna de<br />
lire dieci imperiali per ciascuna volta che contrafaranno, da essere applicate come di<br />
sopra, et di perdere le vesta et ornamenti detti di sopra, et che il padre, il fratello et il<br />
marito sia tenuto per <strong>la</strong> figliuo<strong>la</strong>, sorel<strong>la</strong> et mogliera respettivamente, come di sopra.<br />
Delli conviti<br />
Volendo anchora provedere alle superflue et eccesive spese che si fanno nelli<br />
conviti et banchetti, per le quali si provoca l’ira de Dio sopra di noi, si noce all’anima<br />
et al corpo, et si consumano le facultà, si comanda che alcuno, oltre li antipasti<br />
de <strong>la</strong>ti, di viteli et figati de viteli o d’altri animali domestici, li quali si concedono,<br />
non ardisca di dare più di tre sorte de vivande di lesso et tre d’arosto, tra quali si<br />
conciede una sol sorte di salvaticine, purché non sia di pavone o faggiano, li quali si<br />
prohibiscono; né ancho possi dare più d’una sorte di torta, et questo sotto penna di<br />
dieci scuti, da essere applicati come di sopra.<br />
Ma in le nozze, et nel alloggiare o convitare forastieri, che siano personaggi di<br />
valore, si conciede alli censori che sarano deputati di tempo in tempo che, considerate<br />
le qualità delle persone, possino dare licentia d’escedere l’ordine soprascritto,<br />
secondo che a loro parerà honesto e conveniente.<br />
Delle spese funebri<br />
Essendo anchora molto necessario il provedere alle superflue et eccessive spese delle<br />
essequie funebri non convenienti a christiani, si ordina che non si possi torre più<br />
d’una rego<strong>la</strong> de frati et una compagnia de battuti et venti pretti, né più de venti torze<br />
99 1550, marzo 20 omette erroneamente all’hospitale delli bastardi, et <strong>la</strong> terza parte.
632 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
in tutto, et si dia una torzetta al capel<strong>la</strong>no et una al priore del<strong>la</strong> compagnia con le sue<br />
candelle ordinarie; né si puossi fare sonare campane a longo, se non in una sol chiesia,<br />
né si puossi fare sonare campane a bottini in chiesia alcuna. In li settimi poi, et altri<br />
offitii da morti, non si possa accendere più che quatro torze in tutto, né affigere arme<br />
con candelle accese per le chiesie o in altro loco per <strong>la</strong> città, sotto pena de scudi<br />
dieci, et di perdere le torze et candelle, da essere applicate come di sopra.<br />
Dell’essecutori delli ordini<br />
S’ordina che <strong>la</strong> cittade supplichi a soa eccellenza che si degni confirmare li sudetti<br />
ordini, et commettere al suo signor governatore che serà secondo li tempi a<br />
questo governo, et similmente al podestà, al massaro, et a tutti gli uffitiali, che possano<br />
esseguire et debbano senza differenza di persone con effetto esseguire tutte et<br />
cadauna delle soprascritte ordinationi, et al sindico generale del comune et l’advocato<br />
ne possi fare instanza et protestare del<strong>la</strong> ammissione de loro sa<strong>la</strong>ri, il quale sia<br />
lecito in questo caso prohibire et fare retenire a qualuncha offitiale non osservando<br />
et non essequendo ut supra; et ogni volta che sarà notificato alcuno delli soprascritti<br />
eccessi alli detti sindico et advocato, che essi siano obligati a fare l’instanza soprascritta,<br />
sotto pena di perdere il loro sa<strong>la</strong>rio.<br />
Li nomi delli eletti a fare li soprascritti ordini quali son stati approbati dal consiglio<br />
generale son questi: dominus prior dominorum antianorum, dominus sindicus,<br />
dominus Alexander Bonzagnus, dominus Albertus Pancirolus, dominus Vincentius<br />
Scaiolus, comes Antonius Maria Fontanellus, dominus Ludovicus Zobolus,<br />
dominus Cambius Cambiator, donnus Iulius Taculus.<br />
Quibus ordinibus sic recitatis ipsi domini antiani, adiuncti et de numero quadraginta<br />
consiliarii cum auctoritate prefati domini pretoris et hoc prius ut est de<br />
more fabarum suffragiis obtento vestigia aliarum sequentes, habitis superinde inter<br />
eos colloquiis et sermonibus ac re bene ruminata eosdem ordines utpote ipsi utilitati<br />
utiles et necessarios admisserunt et approbaverunt100 .<br />
1550, marzo 20<br />
Provvigioni<br />
Presentatio ordinum super pompis et conviviis confirmatorum a sua<br />
excellentia<br />
His itaque re<strong>la</strong>tis, idem dominus Iosephus 101 presentavit ordines et capitu<strong>la</strong><br />
pomparum ac conviviorum et funeralium per suam excellentiam confirmata ipsa ac<br />
eo quod ex eis aliqua illustrissimo duci corrigere p<strong>la</strong>cuit ussum fuit mihi prefato<br />
notario il<strong>la</strong> rursus expedire ut registrentur infra in provisionibus una cum confir-<br />
100 1550, marzo 20 e 1550. Gride a stampa omettono l’intero paragrafo Quibus ordinibus<br />
… approbaverunt.<br />
101 Si tratta di Giuseppe Fontanelli.
Reggio Emilia 633<br />
matione prefati ducis in eorum calce annotata, nec non et litteris suae excellentiae<br />
de huiusmodi confirmatione loquentibus ad dominos antianos directis et per me<br />
eiusdem notarium iussu ipsius domini prioris perlectis, quas idem dominus Iosephus<br />
pariter attulit e Ferraria.<br />
Tenor autem capitulorum et ordinum super pompis, funeralibus et conviviis<br />
compositorum… 102<br />
Approvazione ducale<br />
Hercole secondo, di Ferrara, di Modena et di Reggio duca quarto, di Cartre<br />
primo, marchese da Este, conte di Roigo et di Gisors, principe di Carpi e delle<br />
provincie di Grafignana, Frignano et Romagna et di Comacchio, et di Montargis<br />
signore et cetera. Havendo li eletti dal conseglio generale del<strong>la</strong> fedelissima nostra<br />
città di Reggio novel<strong>la</strong>mente fatti et formati li antescritti capitoli et ordini per<br />
benefitio et utile universale di essa città, quelli nostri spettabili antiani ce li hanno<br />
mandati et fatto esshibire per lo spettato et c<strong>la</strong>ro iureconsulto messer Gioseffe<br />
Fontanel<strong>la</strong> loro oratore et concive, facendoci supplicare per lui che li vogliamo<br />
approvare et confirmare. Noi autem letti et essaminati essi capitoli et ordini, et<br />
visto che concernono il bene et honestà del<strong>la</strong> detta nostra cittade, siamo stati<br />
contenti di sodisfare loro, et però in virtù di queste nostre patenti letre et decreto,<br />
di certa scientia et animo deliberato, et di pienezza del<strong>la</strong> nostra ducale autorità, et<br />
per qualunque altro migliore modo, via, et ragione, et forma, con <strong>la</strong> quale più et<br />
meglio possiamo, approbamo, confirmamo, validamo et homologamo li antescritti<br />
capitoli et ordini, et tutto quello che in essi si contiene, come di paro<strong>la</strong> in paro<strong>la</strong><br />
scritto et esposto se ritrova, eccetto il penultimo che par<strong>la</strong> delle spese funebri, il<br />
qual però medesmamente approbamo, confirmamo, validamo et homologamo,<br />
caso che ci intervenga il consenso del reverendissimo episcopo di Reggio. Et così<br />
comandamo che li predetti capitoli et ordini siano invio<strong>la</strong>bilmente osservati da<br />
qualuncha persona, et che nel<strong>la</strong> detta nostra città di Reggio ottengano in ogni<br />
tempo forza di legge irrevocabilmente. Imponendo ancho alli governatori et<br />
podestadi nostri di Reggio che sarano di tempo in tempo che ove bisogni<br />
provegano al<strong>la</strong> integra observanza d’essi capitoli et ordini, che sono numero otto.<br />
Non ostante cosa che in alcuno modo faccia in contrario, sotto penna di nostra<br />
indignatione et di qualuncha altra ad arbitrio nostro imponenda. Et in fede et<br />
testimonio di quanto è premesso havemo fatto fare, registrare et munire con <strong>la</strong><br />
appensione del maggiore nostro sigillo consueto.<br />
102 Vedi 1550, marzo 7. Provvigioni, Ordines super pompis et conviviorum sumptibus<br />
editi.
634 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Data in Ferrara nel<strong>la</strong> nostra cancel<strong>la</strong>ria ducale, alli XV del mese di marzo del<br />
1550 queste nostre letre patenti et decreto.<br />
Approvazione vescovile<br />
Alexander Guarinus<br />
Noi Battista de Grossi, per Dio gratia et del<strong>la</strong> sede apostolica vescovo di Reggio<br />
et principe. Essendo richiesti dalli signori anciani di Reggio et priore d’essi<br />
che vogliamo prestare il nostro consenso ad uno capitolo ordinato dalli eletti<br />
d’essa città sopra le spese funebri, confirmato dall’eccellenza dell’illustrissimo<br />
duca di Ferrara, caso che l’intervenga lo consenso nostro; visto, letto et essaminato<br />
detto capitolo giusto et ragionevole et concernente il bene publico, ad instanza<br />
del spettabile messer Erasmo Borgo canceliere di essa città, che a detto nome<br />
insta, l’approbamo et gli interponemo lo nostro consenso et autorità, per rispetto<br />
delle persone <strong>la</strong>yce so<strong>la</strong>mente, che altre di ragione non pono essere legate dal<br />
presente ordine, non ostante cosa che in contrario facesse, reservando di statuire<br />
noi quel ci parerà honesto et opportuno quanto alle persone ecclesiastice. Et in<br />
fede de ciò habbiamo fatto fare questa et munire con <strong>la</strong> impressione del nostro<br />
sigello.<br />
Datum in Reggio in lo nostro episcopale pa<strong>la</strong>zzo alli XXV del mese di marzo<br />
1550, al<strong>la</strong> presentia del reverendo dottore di leggi messer Francesco Martelli, canonico<br />
del<strong>la</strong> nostra chiesia cathedrale, et del reverendo messer Vincenzo Tacolli priore<br />
di San Iacomo di città, pretti et cittadini reggiani.<br />
Approbo et consentio ego Baptista episcopus Regiensis.<br />
Aloysius Sylva predicti reverendissimi domini episcopi notarius scripsi et subscripsi.<br />
Quod ordines super pompis imprimantur<br />
Dehinc ut ordinum super pompis et conviviis editorum exemp<strong>la</strong> haberi possint,<br />
ut quisque scire valeat quid servari debeat et a quibus abstinere teneatur, iamdicti<br />
domini antiani et adiuncti cum auctoritate prefata et fabarum suffragiis re prius obtenta<br />
dederunt negotium domino Ludovico Zobolo prefato imprimi faciendi eosdem<br />
ordines et tot exemp<strong>la</strong> impressa habere procurandi quot ei expedire videbitur<br />
et expensis dicti comunis, committentes ex nunc mandata necessaria ad ratiotinatorem<br />
et thesaurarium pro dictis expensis persolvendis.
Reggio Emilia 635<br />
1550, marzo 23 e 29<br />
Gride<br />
Proc<strong>la</strong>ma super pompis, conviviis et exequiis mortuorum<br />
Essendosi per <strong>la</strong> magnifica comunità di questa città di Reggio fatti et constituiti<br />
certi ordini circa il vestire et circa li conviti et spese et pompe funerali ad<br />
universale beneficio di detta città, et essendo detti ordini ad instanza di detta comunità<br />
stati confirmati et approbati per l’illustrissimo et eccellentissimo signor<br />
nostro il signor duca di Ferrara, et da sua eccellenza commisso a suoi officiali di<br />
questa città che invio<strong>la</strong>bilmente sieno osservati, volendo l’illustrissimo signor<br />
conte Camillo Estense Tassono ducale logotenente et gubernatore di detta città<br />
esseguire quanto per sua eccellenza viene commisso, per questa sua publica grida<br />
notifica et publica li antedetti ordini, a fine e effetto che passino a notitia d’ogni<br />
uno et acciò che tutti quelli che contrafarano ad essi ordini possino essere puniti<br />
senza pretesto d’ignorantia, li quali ordini s’intendano havere et con effetto habbino<br />
luogo et da essere esseguiti doppo trenta giorni da connumerarsi dal dì del<strong>la</strong><br />
presente publicatione, a fine che fra questo tempo ciascuno possa provedere a<br />
casi suoi notificando ad ogni uno che detti ordini sono apresso di Erasmo da<br />
Borgo cancel<strong>la</strong>rio del<strong>la</strong> predetta comunità, quale li mostrare a chi li vorrà vedere<br />
et legere.<br />
In Christi nomine, amen. Anno Circuncisionis eiusdem millesimo quingentesimo<br />
quinquagesimo, indictione octava, die vigesimo tertio mensis martii.<br />
Publicatum fuit suprascriptum proc<strong>la</strong>mma et ordines predicti publicati fuere ad<br />
arengheriam pa<strong>la</strong>tii magnifice comunitatis sive comunis Regii siti a capite meridionali<br />
p<strong>la</strong>tee dicti comunis per Ioannem Baptistam de Clericis publicum tubicinem<br />
eiusdem comunis binis tubarum quatuor precedentibus sonis, alta et intelligibili<br />
voce preconia ut est de more, in magna hominum et personarum congregatione,<br />
presentibus ibidem Vincentio Maria filio quondam Bernardini de Prandis et Ioanne<br />
Baptista filio quondam […] 103 de Boionibus civibus Regiensibus testibus idoneis,<br />
notis et ad premissa vocatis et rogatis, ac aliis in copiosa multitudine existentibus.<br />
Ego Erasmus Burgus notarius de predictis rogatus fui.<br />
Die vigesimonono martii prefati.<br />
Publicatum fuit denuo fuit suprascriptum proc<strong>la</strong>ma et publicati fuere ordines<br />
predicti ad arengheriam pa<strong>la</strong>tii suprascripti per Stephanum Martellum publicum<br />
tubicinem comunis Regii sonis tubarum quatuor sonis premissis, alta et<br />
intelligibili voce preconia, in magna hominum et personarum congregatione,<br />
publicando quod dicti ordines intelligantur habere et cum effectu locum habeant<br />
transactis triginta diebus connumerandis a die publicationis alias facte de<br />
ipsis proc<strong>la</strong>mate et ordinibus, ad effectum ut quisque valeat providere casibus<br />
103 Spazio bianco nel testo.
636 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
suis, presentibus testibus domino Iulio Agazano quondam spectabilis et eximii<br />
artium et medicine doctoris domini Marci et domino Francesco filio quondam<br />
domini Bonifacii Marie de Rugeriis civibus Regii testibus idoneis, notis et ad<br />
premissa rogatis et vocatis.<br />
Ego Erasmus Burgus notarius de predictis rogatus fui.<br />
1550<br />
Gride a stampa<br />
Capitoli et ordini nuovamente fatti et ordinati da gli Mag. Antiani del<strong>la</strong><br />
Città di Reggio, in moderatione così del pomposo vestire, come del<br />
disordinato pasteggiare et delle superflue pompe funerali di essa Città, in<br />
Parma, appresso Seth Viotto, l’anno MDL 104<br />
104 Vedi 1550, marzo 7. Provvigioni, Ordines super pompis et conviviorum sumptibus<br />
editi.
RIMINI<br />
a cura di Elisa Tosi Brandi
INTRODUZIONE<br />
Lo sviluppo delle istituzioni comunali riminesi si consolida, come nel<strong>la</strong><br />
maggior parte delle città-stato italiane, dopo <strong>la</strong> pace di Costanza (1183), in<br />
seguito al<strong>la</strong> quale il comune intraprende <strong>la</strong> conquista del territorio rurale fino<br />
ad ottenerne l’amministrazione fiscale e giurisdizionale. Durante <strong>la</strong> fase<br />
di espansione territoriale, avvenuta frequentemente ai danni del clero locale,<br />
le vicende del comune si intrecciano sempre più fra il XII e il XIII secolo<br />
con quelle dei Ma<strong>la</strong>testi, vicecomites degli arcivescovi di Ravenna. Dopo aver<br />
ottenuto <strong>la</strong> cittadinanza riminese e importanti incarichi nelle magistrature<br />
comunali, i Ma<strong>la</strong>testi giungono al potere con Ma<strong>la</strong>testa da Verucchio<br />
(1212-1312), il quale, grazie ad una politica di ampie alleanze, adottate in<br />
concomitanza con il crollo delle fortune dell’imperatore Federico II, guida il<br />
definitivo passaggio di Rimini dall’alleanza ghibellina a quel<strong>la</strong> guelfa (1248).<br />
Approfittando dei conflitti sorti all’interno del<strong>la</strong> città fra i ceti magnatizi e i<br />
ceti popo<strong>la</strong>ri emergenti, i Ma<strong>la</strong>testi consolidano dapprima il controllo sulle<br />
magistrature comunali, sostenendo poi i rettori pontifici nel loro tentativo<br />
di riportare <strong>la</strong> Romagna al<strong>la</strong> sovranità del<strong>la</strong> Chiesa di Roma. Intensificatosi<br />
a partire dal 1278, questo piano di assoggettamento risulta però di difficile<br />
realizzazione, a causa del<strong>la</strong> forte opposizione delle città romagnole, che non<br />
si piegano facilmente alle ingenti pretese militari e fiscali imposte dai rettori.<br />
Inizialmente i Ma<strong>la</strong>testi, così come i riminesi, si oppongono alle richieste<br />
papali, tuttavia, dopo una serie di rappresaglie, sono costretti a cedere e a<br />
concludere un accordo. Le loro sorti sembrano allora vacil<strong>la</strong>re, poiché i riminesi,<br />
fermamente contrari all’intesa, cercano e trovano nei ghibellini Parcitadi,<br />
rivali dei guelfi Ma<strong>la</strong>testi, una nuova guida da opporre all’autorità papale.<br />
A Rimini si riaccendono i conflitti di parte fra schieramenti guelfi e ghibellini,<br />
i quali infine hanno <strong>la</strong> meglio, riuscendo a cacciare i Ma<strong>la</strong>testi dal<strong>la</strong><br />
città e ad ottenere <strong>la</strong> carica di podestà, tenuta ininterrottamente da Ma<strong>la</strong>testa<br />
da Verucchio dal 1282 al 1288. Mentre il governo papale continua il suo<br />
processo di consolidamento del potere, ostaco<strong>la</strong>ndo le autonomie cittadine,
640 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
i Ma<strong>la</strong>testi comprendono che avrebbero protetto meglio i propri interessi assecondando,<br />
seppur temporaneamente, <strong>la</strong> politica antipapale dei riminesi.<br />
Grazie al nuovo indirizzo politico, nel 1290 riescono infatti a rientrare in<br />
città, a sconfiggere i rivali ghibellini e a riprendere il controllo del governo<br />
cittadino nel 1295. L’affermazione di potere sul comune riminese e sui territori<br />
limitrofi da parte dei Ma<strong>la</strong>testi si fa risalire al 1303, quando Ma<strong>la</strong>testa<br />
da Verucchio è nominato “difensore del bene pubblico e del<strong>la</strong> città”. Questa<br />
prima fase di ascesa del loro potere è caratterizzata dalle difficoltà anche a<br />
causa dei contrasti all’interno del<strong>la</strong> famiglia, che il Ma<strong>la</strong>testa era riuscito in<br />
qualche modo a control<strong>la</strong>re. La politica accentratrice del<strong>la</strong> Santa Sede, <strong>la</strong> potenza<br />
di Venezia, <strong>la</strong> resistenza dei conti di Montefeltro alle conquiste ma<strong>la</strong>testiane<br />
nei territori romagnolo-marchigiani e quel<strong>la</strong> mostrata da una parte di<br />
riminesi ancora fedeli alle tradizioni ghibellina e comunale costituivano infatti<br />
i principali ostacoli al loro dominio.<br />
La prima fase di legittimazione del potere ma<strong>la</strong>testiano si attua nel 1335,<br />
quando viene dato loro il diritto di elezione al<strong>la</strong> podesteria, grazie al quale i<br />
Ma<strong>la</strong>testi possono occupare nel comune <strong>la</strong> posizione di defensores civitatis.<br />
Come era già accaduto in altri centri romagnoli, i Ma<strong>la</strong>testi trasformano il<br />
comune riminese in un proprio organo amministrativo, mero strumento<br />
del<strong>la</strong> volontà e delle direttive politiche del<strong>la</strong> famiglia. Nel 1355 il rettore<br />
pontificio di Romagna, Egidio Albornoz, concede loro il vicariato apostolico<br />
sui territori di Rimini, Pesaro, Fano e Fossombrone, ai quali, suggel<strong>la</strong>ndo un<br />
accordo dopo anni di aperti conflitti, viene aggiunta in seguito anche Cesena.<br />
I Ma<strong>la</strong>testi sono inizialmente favoriti e appoggiati dal<strong>la</strong> Santa Sede e riescono<br />
a tenere tale titolo per due generazioni, almeno fino a quando <strong>la</strong><br />
Chiesa non si mostra decisa a rivendicare i propri diritti sui territori affidati<br />
in vicariato. Quando infatti i Ma<strong>la</strong>testi non riescono più ad adempiere a tutti<br />
gli obblighi previsti dall’accordo, in partico<strong>la</strong>re quelli in denaro, gli arretrati<br />
accumu<strong>la</strong>ti periodicamente diventano il pretesto per richiami e sanzioni,<br />
che si aggravano al tempo di Sigismondo Pandolfo (1417-1468). Rive<strong>la</strong>tasi<br />
incompatibile al<strong>la</strong> logica accentratrice dello Stato del<strong>la</strong> Chiesa, <strong>la</strong> signoria<br />
ma<strong>la</strong>testiana si conclude a breve distanza dal<strong>la</strong> morte di Sigismondo Pandolfo.<br />
Le ostilità di alcuni personaggi potenti, fra i quali il re di Napoli Alfonso<br />
d’Aragona e papa Pio II, si rive<strong>la</strong>no fondamentali per il tracollo di Sigismondo,<br />
incominciato a partire dal 1454, con <strong>la</strong> sua esclusione dal<strong>la</strong> pace<br />
di Lodi, e aggravatosi nel 1459 in seguito al congresso di Mantova. La prima<br />
lo aveva emarginato dal nuovo sistema degli stati italiani scaturito dal<strong>la</strong> pace,<br />
il secondo invece, concertato da Pio II, sanciva gravi sanzioni a suo carico,<br />
fra cui <strong>la</strong> restituzione al papa di alcuni territori. Quando Sigismondo<br />
tenta di riconquistare questi ultimi, <strong>la</strong> sua situazione precipita e il suo affronto<br />
si traduce nel<strong>la</strong> scomunica (1462), nell’occupazione militare del suo
Rimini 641<br />
stato e nell’imposizione di una pace che <strong>la</strong>sciava al signore solo il controllo<br />
su Rimini e un esiguo territorio circostante (1463). Gli ultimi anni del<strong>la</strong> signoria<br />
sono segnati, in un primo momento, dai contrasti fra l’erede Sallustio<br />
(1450-1470) e il figlio naturale Roberto (1442-1482), infine, dal<strong>la</strong> spregiudicata<br />
e aggressiva politica promossa dal nipote Pandolfo IV, detto il “Pandolfaccio”<br />
(1475-1534). Tra <strong>la</strong> fine del<strong>la</strong> signoria ma<strong>la</strong>testiana e il definitivo<br />
ingresso di Rimini nello Stato pontificio, avvenuto fra il 1509 e il 1528, si<br />
colloca il breve dominio di Cesare Borgia (1500-1503) e del<strong>la</strong> repubblica di<br />
Venezia (1503-1509) 1 .<br />
Le prime leggi suntuarie riminesi sono contenute nel nucleo statutario<br />
più antico pervenuto, che risale al 1334 ed è giunto all’interno di raccolte di<br />
epoche posteriori. Gli statuti del 1334, integrati da riforme e bandi signorili,<br />
mantennero <strong>la</strong> loro validità fino al 1796 2 . I codici statutari riminesi, in<br />
partico<strong>la</strong>re i tre più antichi, non hanno evidenziato varianti significative fra<br />
le leggi suntuarie, che sono identiche nei contenuti e nelle strutture e tutte<br />
riconducibili al nucleo del 1334. A questo proposito è significativo il fatto<br />
che perfino nel manoscritto contenente il primo tentativo di riforma degli<br />
statuti, compiuto al<strong>la</strong> metà del Cinquecento, l’unica legge <strong>suntuaria</strong> presente<br />
– che disciplina in materia di nozze – è identica a quel<strong>la</strong> emanata almeno<br />
due <strong>secoli</strong> prima 3 . Le leggi suntuarie riminesi sono 11 e rego<strong>la</strong>no i matrimoni,<br />
i battesimi, i funerali, i doni da offrire ai neosacerdoti e a coloro che entravano<br />
in un ordine religioso, vesti e ornamenti femminili. Quest’ultima<br />
legge vietava a tutte le donne del<strong>la</strong> città, del distretto e del<strong>la</strong> diocesi di indossare<br />
abiti con strascichi più lunghi di un semisse, mezzo piede comunale<br />
(25-30 cm circa) e l’applicazione a questi di ornamenti, come fregi, bottoni,<br />
fermagli (presette), perle o altro di un valore superiore ai 60 soldi; dal computo<br />
erano escluse le fodere, per le quali <strong>la</strong> normativa concedeva <strong>la</strong> più ampia<br />
libertà. Erano inoltre vietati gli ornamenti per il capo come fregi,<br />
1 J. LARNER, Signorie di Romagna, Bologna 1972; A. VASINA, L’area <strong>emilia</strong>no-romagno<strong>la</strong>,<br />
in Storia d’Italia, diretta da G. GALASSO, VII/1, Torino 1981, pp. 361-559; ID., Il mondo<br />
<strong>emilia</strong>no-romagnolo nel periodo delle Signorie (<strong>secoli</strong> XIII-XVI), in Storia dell’Emilia-Romagna,<br />
diretta da A. BERSELLI, Imo<strong>la</strong> 1984, pp. 675-748; C. CURRADI, L’età comunale, in Storia Illustrata<br />
di Rimini, Mi<strong>la</strong>no 1989, I, pp. 113-128; ID., I Ma<strong>la</strong>testi. Origine e affermazione del<strong>la</strong><br />
Signoria, ibid., pp. 145-160; ID., I Ma<strong>la</strong>testi. Splendore e decadenza, ibid., pp. 161-176; A.<br />
TURCHINI, Rimini nello Stato del<strong>la</strong> Chiesa: XV-XVII secolo, ibid., pp. 209-224.<br />
2 G. SALVIOLI, Gli statuti inediti di Rimini anno 1334, in «Archivio storico marchigiano»,<br />
1 (1879), pp. 3-31; D. FRIOLI, Gli statuti comunali, in Storia Illustrata… cit., pp. 129-<br />
144. 3 Statuta ariminensia (SC-MS 1169), lib. I, rub. 108.
642 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
trinzali 4 , perle, ghir<strong>la</strong>nde, reticelle e corone di qualsiasi tipo che valessero<br />
più di 100 soldi, così come le cinture o qualsiasi altro ornamento ad cingendum,<br />
pena una multa di 10 lire, ripetibile per ogni trasgressore e per ciascuna<br />
infrazione. Lo statuto riminese prende in considerazione anche gli artigiani<br />
che realizzavano e producevano gli oggetti proibiti, in partico<strong>la</strong>re i sarti;<br />
<strong>la</strong> rubrica che rego<strong>la</strong>va <strong>la</strong> loro arte contiene un prezioso tariffario dei<br />
principali capi di abbigliamento maschile e femminile di moda a Rimini nel<br />
XIV secolo. Per <strong>la</strong> confezione di un vestito da uomo crispo (a pieghe) con<br />
una guarnacca, vale a dire una lunga sopravveste piuttosto leggera da indossare<br />
sopra il vestito, munita di fodera, un sarto poteva chiedere 6 soldi; se il<br />
vestito era semplice e senza pieghe il prezzo scendeva a 5 soldi; un vestito<br />
senza guarnacca costava 3 soldi se crispo, altrimenti 2 soldi. Una cotta 5 con o<br />
senza fodera costava 2 soldi e 6 denari, con cappuccio de tabarro 6 2 soldi. Il<br />
prezzo di un paio di scarpe (caligae), vale a dire calzature con suo<strong>la</strong> di cuoio<br />
e tomaia di stoffa, ammontava a 6 denari. Uno zupparello o farsetto maschile<br />
7 con o senza cucitura costava 8 soldi, ma se le cuciture erano due il prezzo<br />
aumentava a 10 soldi. Qualsiasi guarnello, vale a dire un indumento semplice<br />
da uomo, doveva essere pagato 18 denari e non di più, mentre una guarnacca<br />
foderata questa volta con l’elegante zendado (tessuto serico molto leggero)<br />
e con cappuccio costava 5 soldi, così come un mantello foderato col<br />
medesimo tessuto; se quest’ultimo però fosse stato ornato (fresiadura), occorreva<br />
pagare un soldo in più. Una gonnel<strong>la</strong>, il caratteristico abito in voga<br />
nel Trecento, da donna crispa e fresiata doveva essere confezionata nel rispetto<br />
delle leggi suntuarie, così come <strong>la</strong> guarnacca femminile foderata e munita<br />
di ornamenti. Il sarto, infatti, non poteva impegnarsi per confezionare capi<br />
di abbigliamento non conformi allo statuto, pena una multa. Il prezzo di tali<br />
indumenti privi di pieghe ed ornamenti era di 3 soldi mentre quello di un<br />
guarnello da donna ammontava a 20 denari. Per confezionare un mantello<br />
foderato di zendado i sarti potevano chiedere 4 soldi ma per un semplice tabarro<br />
(un tipo di mantello meno elegante) solo 15 denari. Il prezzo di un ve-<br />
4 Trinzale: drappo, in genere prezioso, che raccoglieva i capelli in una lunga coda o treccia.<br />
5 La cotta era una veste ampia con maniche lunghe e <strong>la</strong>rghe utilizzata soprattutto in estate,<br />
se confezionata con tessuti preziosi poteva essere molto elegante e riservata ad occasioni<br />
speciali.<br />
6 Il tabarro era una lunga sopravveste a manto confezionata con tessuto modesto.<br />
7 Zupparello o giupparello o duploide (farsetto): era l’indumento base del guardaroba maschile,<br />
il termine deriva da farsa, che significa ripieno, dal momento che il farsetto era spesso<br />
imbottito. Si portava sopra <strong>la</strong> camicia ed era il capo al quale si al<strong>la</strong>cciavano le calze so<strong>la</strong>te;<br />
aveva maniche aderenti ed essendo piuttosto corto non veniva mai portato da solo se non in<br />
situazioni domestiche.
Rimini 643<br />
stito da servo e quello di una gonnel<strong>la</strong> da ancel<strong>la</strong> (pedissequa) erano rispettivamente<br />
di 18 denari e di 2 soldi. La disposizione precisava inoltre che i<br />
suddetti prezzi comprendevano tutte le spese sostenute dai sarti, anche quelle<br />
re<strong>la</strong>tive al filo per cucire (refo) sia bianco sia nero. Se il sarto non eseguiva<br />
bene il <strong>la</strong>voro commissionatogli veniva multato con una cifra pari a 40 soldi,<br />
ripetibile per ciascun capo sbagliato. I sarti e i mercanti di panni erano<br />
control<strong>la</strong>ti mensilmente da due uomini eletti in consiglio generale, che avevano<br />
il compito di provvedere all’ispezione di tutti gli strumenti da essi utilizzati,<br />
in partico<strong>la</strong>re bi<strong>la</strong>nce, pesi e passi con o senza bol<strong>la</strong>tura comunale 8 .<br />
Le leggi riminesi si occupavano inoltre del gioco d’azzardo 9 e delle meretrici<br />
10 , ma solo con intenti moralistici 11 .<br />
Anche se datata al 1334, <strong>la</strong> normativa <strong>suntuaria</strong> riminese è più vicina nei<br />
contenuti alle leggi suntuarie emanate nelle principali città italiane nel corso<br />
del Duecento, periodo nel quale queste ultime erano rivolte a tutti i cittadini,<br />
al fine di limitare gli sprechi ed evitare che le c<strong>la</strong>ssi sociali più ricche potessero<br />
emergere sulle altre. Dal momento che le leggi suntuarie riminesi si<br />
rivolgono a tutti i cittadini indistintamente senza contemp<strong>la</strong>re categorie sociali<br />
esentate dai divieti – tipiche invece delle legis<strong>la</strong>zioni trecentesche – è<br />
probabile che <strong>la</strong> loro e<strong>la</strong>borazione risalga ad un periodo precedente, da collocare<br />
verosimilmente fra il XIII e il XIV secolo. A quest’epoca infatti sono<br />
databili altre leggi contenute nello stesso corpus, nel quale sono confluite<br />
normative più antiche.<br />
Per il XV secolo a Rimini non sono state trovate legis<strong>la</strong>zioni suntuarie: né<br />
fra le addizioni statutarie né fra i bandi signorili che integravano lo statuto<br />
trecentesco sono state infatti trovate riforme apportate alle leggi suntuarie<br />
precedenti. Mentre nei primi decenni del Quattrocento mancano elementi<br />
per valutare l’atteggiamento dei Ma<strong>la</strong>testi nei confronti del lusso dei propri<br />
sudditi, è possibile fare alcune considerazioni per <strong>la</strong> signoria di Sigismondo<br />
Pandolfo. Invitato nel 1440 dai nobili del consiglio di Fano a sottoscrivere<br />
tre capitoli in materia di lusso, Sigismondo ne approvò soltanto due che, oltre<br />
a limitare <strong>la</strong> misura dello strascico e l’ampiezza delle maniche, proibivano<br />
l’uso di fodere di pelliccia pregiata all’interno di queste ultime. Non sotto-<br />
8 BG RN, Statuti (SC-MS 625), lib. I, rub. 76; E. TOSI BRANDI, La legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
riminese. Disciplina del lusso nei <strong>secoli</strong> XIV e XV, in «Romagna Arte e Storia», 53 (1998),<br />
pp. 5-34, in partico<strong>la</strong>re pp. 27-29.<br />
9 BG RN, Statuti (SC-MS 625), lib. IV, rubb. 113-115.<br />
10 Ibid., rubb. 133 e 214. Intenti moralistici ha pure una provvigione del 1547 (AS RN,<br />
Archivio storico comunale, serie AP 859 (1546-1555), Atti consiliari, seduta del 27 febbraio<br />
1547, c. 38v).<br />
11 E. TOSI BRANDI, La legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong> riminese… citata.
644 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
scrisse invece l’ultimo capitolo, quello che avrebbe dovuto vietare di spendere<br />
in vestiti, gioielli e cerimonie nuziali somme superiori al<strong>la</strong> terza parte del<strong>la</strong><br />
dote. Sigismondo non aveva evidentemente intenzione di frenare il lusso<br />
dei propri sudditi, forse perché non era necessario, in ogni caso consentì alle<br />
donne – nel<strong>la</strong> misura delle ricchezze possedute – di vestirsi e ornarsi a proprio<br />
piacimento. Tale posizione nei confronti del lusso e l’assenza di leggi<br />
suntuarie per il periodo considerato fanno pensare che questa politica di tolleranza<br />
possa essere stata intrapresa anche a Rimini, capitale dello stato ma<strong>la</strong>testiano<br />
e sede del<strong>la</strong> corte 12 .<br />
L’atteggiamento nei confronti del lusso da parte delle autorità cittadine<br />
cambia notevolmente nel secolo successivo, durante il dominio pontificio.<br />
In mancanza di un corpus legis<strong>la</strong>tivo organico per questo periodo, le delibere<br />
consiliari e le provvisioni a stampa in materia di abbigliamento sono state<br />
le principali fonti analizzate per capire lo sviluppo e l’e<strong>la</strong>borazione delle leggi<br />
suntuarie riminesi nel Cinquecento. Le riformanze sono state ricercate<br />
sul<strong>la</strong> base di sondaggi, effettuati ogni dieci anni a partire dal 1515, che non<br />
hanno dato esito positivo 13 ; questi sono stati integrati da segna<strong>la</strong>zioni di sedute<br />
consiliari in materia <strong>suntuaria</strong> apparse in altri studi 14 , che hanno consentito<br />
di individuare tracce di provvedimenti negli anni 1558, 1559, 1561,<br />
1562, 1569, 1573, 1584. Dal<strong>la</strong> lettura delle discussioni e dei capitoli approvati<br />
dal consiglio emerge <strong>la</strong> difficoltà da parte delle autorità pubbliche di<br />
disciplinare questa materia e soprattutto di far<strong>la</strong> rispettare; difficoltà che si<br />
riscontra per esempio nelle pene, che, oltre alle solite multe pecuniarie, prevedevano<br />
anche <strong>la</strong> scomunica. Fra le disposizioni emanate nel corso del<br />
1515 una riguarda gli ebrei; non si tratta di una vera e propria legge <strong>suntuaria</strong>,<br />
poiché con questa si imponeva loro di portare un distintivo di riconoscimento,<br />
un berretto giallo agli uomini e alle donne una benda dello stesso<br />
colore con cui cingere <strong>la</strong> fronte abbinata ad un mantello da indossare sulle<br />
spalle 15 . Interessante è pure un’altra seduta consiliare, anche questa priva di<br />
carattere suntuario, datata 19 novembre 1559, nel<strong>la</strong> quale i consoli chiedono<br />
per l’onore del<strong>la</strong> città e per loro utilità durante <strong>la</strong> loro carica di poter uti-<br />
12 Ibid., pp. 32-34; E. TOSI BRANDI, Abbigliamento e società a Rimini nel XV secolo, Rimini<br />
2000, pp. 104-107.<br />
13 Non sono state trovate riformanze suntuarie per gli anni 1515, 1535, 1545, 1555,<br />
1565, 1575, 1585, mentre sono andati perduti i volumi re<strong>la</strong>tivi agli anni 1505, 1525 e<br />
1595.<br />
14 C. e L. TONINI, Del<strong>la</strong> storia civile e sacra riminese, Rimini 1848-1888, VI, parte I,<br />
passim.<br />
15 AS RN, Archivio storico comunale, serie AP 853 (1510-1517), Atti consiliari, seduta del<br />
27 aprile 1515, c. 246r.
Rimini 645<br />
lizzare pannis honestis et congruis magistratiis dominorum consulum vale a dire<br />
una veste congrua ut vulgo dicetur a <strong>la</strong> francese vel simili modo cum erunt de<br />
consulibus et id fiat sumptibus comunitatis deputentur; sebbene tale richiesta<br />
non sia immediatamente accolta dal<strong>la</strong> maggioranza (58 persone su 102 votarono<br />
infatti sfavorevolmente) 16 , nel<strong>la</strong> provvisione <strong>suntuaria</strong> del 1561 ciò<br />
viene loro consentito durante e dopo il conso<strong>la</strong>to, emergendo pertanto come<br />
categoria sociale privilegiata. Nel 1580, inoltre, furono emanati alcuni<br />
capitoli sull’abbigliamento invernale ed estivo dei consoli, distinti per categorie<br />
sociali, vale a dire per i dottori in legge o medicina, i conti e i cavalieri,<br />
infine gli artigiani 17 .<br />
Sono state trovate tre prammatiche o provvisioni a stampa di carattere<br />
suntuario pubblicate rispettivamente nel 1561, nel 1573 e nel 1594 18 . Queste<br />
hanno soprattutto intenti moralistici, tendono cioè a limitare gli sprechi<br />
e il dispendio delle risorse dei cittadini, cui si rivolgono indistintamente,<br />
tuttavia le donne, rispetto agli uomini, continuano ad essere il principale<br />
oggetto del<strong>la</strong> normativa. L’edizione del 1561 prende in considerazione qualità<br />
e quantità di vesti e ornamenti di uomini e donne, distinguendo in<br />
bambini di età compresa fra i 10 e i 16 anni, bambine di età superiore ai 12<br />
anni, uomini e donne del<strong>la</strong> città, del barigel<strong>la</strong>to e delle ville del contado, infine<br />
gli abitanti dei castelli del contado; fra i capitoli compaiono nuove limitazioni<br />
re<strong>la</strong>tive ai cocchieri e ai cavalli. Le provvisioni del 1573 sono più dettagliate<br />
rispetto alle precedenti e distinguono le donne in maritate, vedove e<br />
nubili prescrivendo per ciascuna quantità e qualità di vesti e ornamenti consentiti;<br />
disciplinano inoltre i battesimi e prendono in considerazione artigiani,<br />
sarti ed orefici, i quali dovevano attenersi ai capitoli del<strong>la</strong> provvisione soltanto<br />
per i clienti riminesi, poiché con licenza del magnifico signore governatore<br />
potevano realizzare vesti e ornamenti proibiti per quelli forestieri. I capitoli<br />
del 1594 sembrano essere meno restrittivi rispetto a quelli dell’edizione<br />
precedente, anche se prendono in considerazione argomenti mai apparsi prima<br />
come le feste e le carrozze. È interessante notare che <strong>la</strong> qualità e quantità<br />
16 Ibid., serie AP 860 (1556-1568), Atti consiliari, seduta del 19 novembre 1559, c. 79v;<br />
cfr. C. e L. TONINI, Del<strong>la</strong> storia… cit., VI, parte I, p. 288.<br />
17 AS RN, Archivio storico comunale, Carteggio AS4, <strong>secoli</strong> XVI-XVIII, Capitoli vari, b. 5,<br />
fasc. cart. rileg. di cc. 23, cc. 17r-19r. In tali capitoli si fa riferimento ad altre disposizioni<br />
sul “Magistrato de signori Consoli” approvate il 9 ottobre 1569, dove viene fatto solo un accenno<br />
al loro abbigliamento (AS RN, Archivio storico comunale, serie AP 861 (1569-1571),<br />
Atti consiliari, seduta del 9 ottobre 1569, c. 29r).<br />
18 Cfr. R. ADIMARI, Sito riminese, in Historiae Urbium et regionum Italiae rariores, XCIV,<br />
nuova serie, X, 1616, (ristampa fotomeccanica, Sa<strong>la</strong> Bolognese 1974), II, pp. 107-108; C. e<br />
L. TONINI, Del<strong>la</strong> storia… cit., VI, parte I e passim; II, pp. 942-951.
646 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
di vestiti e gioielli consentiti alle donne per tutto il secolo è rego<strong>la</strong>ta in base<br />
al<strong>la</strong> loro condizione di spose, vedove e donzelle, mentre le disposizioni sul<br />
modo di vestire degli uomini variano di volta in volta: se nel 1573 i capitoli<br />
erano addirittura sei e descrivevano quali ornamenti, capi di abbigliamento,<br />
tessuti e pellicce era vietato indossare, nel 1594 si riducono ad uno solo. A<br />
differenza dei dettagliati divieti imposti alle donne, questa unica limitazione<br />
rivolta agli uomini vietava loro soltanto di abbellire i vestiti con oro e argento.<br />
Il capitolo precisava inoltre che tale divieto valeva solo per gli abiti che si<br />
indossavano in città, poiché fuori dalle mura cittadine gli uomini erano liberi<br />
di indossare ciò che desideravano.<br />
Il territorio riminese ha fatto registrare <strong>la</strong> presenza di una notevole densità<br />
di comunità rurali, sorte in epoca tardomedievale, che hanno tramandato<br />
raccolte di consuetudini e di leggi statutarie. I centri che hanno conservato<br />
redazioni statutarie databili fra i <strong>secoli</strong> XIII-XVI sono, in ordine cronologico<br />
di emanazione delle raccolte normative, Scorticata (Torriana) (RN), Savignano<br />
sul Rubicone (FC), Sogliano al Rubicone (FC), Montiano (FC),<br />
Longiano (FC), Verucchio (RN), Montefiore Conca (RN), San Giovanni in<br />
Marignano (RN), Poggio Berni (RN), Cerasolo (RN), Gambetto<strong>la</strong> (FC) e<br />
San Mauro (FC). Così come nel<strong>la</strong> città di Rimini, i Ma<strong>la</strong>testi hanno avuto<br />
parte diretta anche nel<strong>la</strong> formazione degli statuti di alcune di queste comunità,<br />
come Longiano, Savignano, Montiano, Sogliano, San Giovanni in Marignano<br />
e San Mauro; il governo del<strong>la</strong> Chiesa invece sembra aver condizionato<br />
gli statuti di Verucchio e Montefiore Conca 19 . L’analisi delle normative<br />
di questi centri rurali ha rilevato leggi suntuarie solo per Scorticata e Montefiore:<br />
una sui funerali nel primo caso e due, rispettivamente sulle cerimonie<br />
nuziali e funebri, nel secondo, dove emergono due categorie sociali privilegiate,<br />
quel<strong>la</strong> dei dottori e quel<strong>la</strong> dei cavalieri; in occasione dei funerali ai<br />
rappresentanti di queste categorie sociali <strong>la</strong> normativa consentiva di portare<br />
fino 12 ceri del peso di una libbra, vale a dire 4 ceri in più rispetto a quanto<br />
era, al contrario, permesso a tutti gli altri ceti.<br />
Elisa Tosi Brandi<br />
19 G. RABOTTI, Cerasolo, Gambetto<strong>la</strong>, San Mauro, Savignano sul Rubicone, Scorticata; E.<br />
ANGIOLINI, Longiano, Montefiore Conca, Montiano, San Giovanni in Marignano, Sogliano al<br />
Rubicone, Verucchio; R. RINALDI, Poggio Berni, in Repertorio degli statuti comunali <strong>emilia</strong>ni e<br />
romagnoli (secc. XII-XVI), a cura di A. VASINA, I, Roma 1997 (Istituto storico italiano per il<br />
Medio Evo, Fonti per <strong>la</strong> storia dell’Italia medievale, Subsidia, 6*), pp. 345-375.
Rimini 647<br />
Per Rimini si è resa necessaria una campionatura del<strong>la</strong> serie conosciuta come «Atti<br />
consiliari», compiuta su base decennale nel corso del XVI secolo (nel quinto anno<br />
di ogni decennio). Tuttavia, essendo <strong>la</strong> serie piuttosto <strong>la</strong>cunosa, sono mancati al<strong>la</strong><br />
campionatura gli anni 1505, 1525, 1595.<br />
L’elenco delle fonti consultate è il seguente:<br />
* Statuti cittadini: BG RN, “Statuta civitatis Arimini anno .MCCCXLV.”, SC-MS<br />
1164 (1345-1542); BG RN, “Statutum Arimini”, denominato “Codice Sartoni”,<br />
SC-MS 1165 (sec. XV/II-III decennio); BG RN, “Sta[tu]tum Arimini”,<br />
SC-MS 1166 (secc. XV-XVII); BG RN, “Statuta”, denominato “Codice Torsani”,<br />
SC-MS 1167 (secc. XV-XVI); BG RN, “Statuta Arimini”, SC-MS 1168<br />
(sec. XVII); BG RN, “Statuta ariminensia”, SC-MS 1169 (secc. XVI-XVIII);<br />
BG RN, “Statutorum civitatis Arimini libri IV manuscripti”, SC-MS 1170<br />
(1749); BG RN, “Miscel<strong>la</strong>nea ariminensis, SC-MS 1171 (secc. XV-XVII); BG<br />
RN, “Statuti”, trascrizione a cura di Antonio Bianchi, SC-MS 625 (1832-<br />
1833); BG RN, “Appendice al Corpo de’ Statuti”, a cura di Antonio Bianchi,<br />
SC-MS 626 (1833 circa); Reformationes, limitationes, statuta, decreta et ordinamenta<br />
quedam civitatis Arimini…, Rimini, per Giro<strong>la</strong>mo Soncino, 1525.<br />
* Atti consiliari e provvisioni a stampa: AS RN, Archivio storico comunale, serie AP<br />
853 (1510-1517), Atti consiliari, 1515; 858 (1528-1538), 1535; 856 (1539-<br />
1545), 1545; 859 (1546-1555),1555; 860 (1556-1568), 1558, gennaio 2,<br />
1559, novembre 19, 1561, aprile 23 e dicembre 8, 1562, gennaio 11, 1565;<br />
861 (1569-1571), 1569, dicembre 1; 854 (1571-1581), 1573, marzo 1, 1575;<br />
862 (1581-1591), 1584, marzo 26, 1585; Provvisioni sopra le pompe et moderationi<br />
del vestire degl’huomini et donne del<strong>la</strong> città, borghi et contà di Rimino: pubblicate<br />
sotto li 9 d’aprile et reiterate alle 29 di novembre .MDLXI, Rimini, per Astolfo<br />
de Grandi veronese, 1561; Riforma da osservarsi nel<strong>la</strong> magnifica città d’Arimino<br />
intorno il vestire delli huomini et delle donne. Fatta per deliberatione del magnifico<br />
suo conseglio ecclesiastico, Cesena, per Bartolomeo Raverii, 1573; Pragmatica<br />
del vestire di Rimini fatta dal conseglio di questda città et revista et stabilita nel<strong>la</strong><br />
sacra consulta il dì .XXIIII. di maggio MDXCIIII, Rimini, per Giovanni Simbeni,<br />
1594.<br />
* Bandi: BG RN, “Statutum Arimini”, denominato “Codice Sartoni”, SC-MS<br />
1165 (1421-1432 circa); BG RN, “Sta[tu]tum Arimini”, SC-MS 1166 (secc.<br />
XV-XVII); BG RN, “Statuta”, denominato “Codice Torsani”, SC-MS 1167<br />
(secc. XV-XVI); BG RN, “Statuti”, trascrizione a cura di Antonio Bianchi, SC-<br />
MS 625 (1832-1833); BG RN, “Appendice al Corpo de’ Statuti”, a cura di Antonio<br />
Bianchi, SC-MS 626 (1833 circa).<br />
* Carteggi: AS RN, Archivio storico comunale, Carteggio AS4 (secc. XVI-XVIII),<br />
Capitoli vari, b. 5; cc. 17r-19r, 1580-1583.<br />
* Statuti del territorio: Cerasolo: BG RN, “Statuti di Cerasolo et suo Commune”,<br />
SC-MS 54 (1557), SC-MS 55 (1617); Gambetto<strong>la</strong>: BG RN, “Statuta et ordina-
648 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
menta comunis tumbae Gambettu<strong>la</strong>e”, SC-MS 50 (1507); Montefiore: Statuta<br />
terrae Montis Florum, impressa Urbini, apud Olivum Cesanum, 1579; Montiano:<br />
rubricario dello “Statutum terrae Montis Jani ex vetustissimo codice”<br />
(1440) edito a cura di E. ANGIOLINI in Repertorio degli statuti comunali <strong>emilia</strong>ni<br />
e romagnoli (secc. XII-XVI), a cura di A. VASINA, I, Roma 1997 (Istituto storico<br />
italiano per il Medio Evo, Fonti per <strong>la</strong> storia dell’Italia medievale, Subsidia, 6*),<br />
pp. 353-356; Poggio Berni: rubricario degli “Statuta et ordinationes Podii<br />
Hybernorum” (1495) edito a cura di R. RINALDI in Repertorio degli statuti comunali…<br />
cit., pp. 356-360; San Giovanni in Marignano: rubricario degli statuti<br />
(sec. XV) edito a cura di E. ANGIOLINI in Repertorio degli statuti comunali… cit.,<br />
pp. 360-364; San Mauro e Savignano sul Rubicone: O. DELUCCA, San Mauro<br />
fra Medioevo e Età Moderna. Note storiche e edizione degli Statuti, Verucchio<br />
1994; Scorticata (Torriana): BG RN, “Statutum Castri Scorticate”, SC-MS<br />
1004 (sec. XIX/seconda metà); Verucchio: rubricario degli “Statuta terre Veruchuli”<br />
(sec. XV) edito a cura di E. ANGIOLINI in Repertorio degli statuti<br />
comunali… cit., pp. 371-375.
1334<br />
Statuti<br />
INDICE DELLE FONTI<br />
Cod. 1165<br />
BG RN, “Statutum Arimini”, denominato “codice Sartoni”, SC-MS 1165 (sec.<br />
XV/II-III decennio).<br />
Ed. parziale: G. SALVIOLI, Gli statuti inediti di Rimini anno 1334, in «Archivio storico<br />
marchigiano», 1 (1879), pp. 3-31; D. FRIOLI, Gli statuti comunali, in Storia Illustrata<br />
di Rimini, Mi<strong>la</strong>no 1989, I, pp. 129-144; E. TOSI BRANDI, La legis<strong>la</strong>zione<br />
<strong>suntuaria</strong> riminese. Disciplina del lusso nei <strong>secoli</strong> XIV e XV, in «Romagna Arte e Storia»,<br />
53 (1998), pp. 5-34.<br />
De portando coperta corpora mortuorum et de modo vestiendi eos ac non<br />
lugendo cum c<strong>la</strong>more per p<strong>la</strong>teas. Rubrica (Lib. II, Rub. 189, c. 89r-v)<br />
De pena <strong>la</strong>ycorum predicantium seu arrengantium ad funera mortuorum.<br />
Rubrica (Lib. II, Rub. 190, c. 89v)<br />
De pena ducentium personas vel euntium ad promissiones nuptiarum vel ad<br />
sponsalia ultra numerum ordinatum. Rubrica (Lib. II, Rub. 199, c. 91v)<br />
Que res intelligantur esse donate per sponsos et viros sponsis vel uxoribus.<br />
Rubrica (Lib. II, Rub. 228, c. 97r-v)<br />
Quod mulieres non audeant portare frexios nec alia ornamenta. Rubrica<br />
(Lib. III, Rub. 134, cc. 117v-118r)<br />
De promissionibus fucturi matrimonii et sponsalibus et nuptiis infrascripto<br />
modo faciendis et de expensis circha predicta faciendis. Rubrica (Lib. III,<br />
Rub. 179, c. 123r-v)<br />
De pena dantium pueris aliquid quos batizaverint. Rubrica (Lib. III, Rub.<br />
180, cc. 123v-124r)<br />
De pena donantium ob<strong>la</strong>tiones novis presbiteris vel fratribus vel monacis vel<br />
monialibus tempore sui ingressus. Rubrica (Lib. III, Rub. 181, c. 124r)<br />
De pena facientium coruptum et comedentium in domo defuncti. Rubrica<br />
(Lib. III, Rub. 182, c. 124r)
650 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
De pena portantium ceram ad funera mortuorum ultra quantitatem infrascriptam.<br />
Rubrica (Lib. III, Rub. 183, cc. 124r-125r)<br />
De pena indumentium se de nigro propter funus alicuius persone defuncte.<br />
Rubrica (Lib. III, Rub. 184, c. 125r)<br />
Cod. 1166<br />
BG RN, “Statutum Arimini”, SC-MS 1166 (secc. XV/XVII), cc. 72v-73r, 74v,<br />
78v, 97v, 102r-103r.<br />
Ed. parziale: G. SALVIOLI, Gli statuti inediti di Rimini anno 1334, in «Archivio storico<br />
marchigiano», 1 (1879), pp. 3-31; D. FRIOLI, Gli statuti comunali, in Storia Illustrata<br />
di Rimini, Mi<strong>la</strong>no 1989, I, pp. 129-144; E. TOSI BRANDI, La legis<strong>la</strong>zione<br />
<strong>suntuaria</strong> riminese. Disciplina del lusso nei <strong>secoli</strong> XIV e XV, in «Romagna Arte e Storia»,<br />
53 (1998), pp. 5-34.<br />
De portando coperta corpora mortuorum et de modo vestiendi eos ac non<br />
lugendo cum c<strong>la</strong>more per p<strong>la</strong>teas. Rubrica (Lib. II), vedi Cod. 1165, De<br />
portando coperta corpora mortuorum et de modo vestiendi eos ac non lugendo<br />
cum c<strong>la</strong>more per p<strong>la</strong>teas. Rubrica<br />
De pena <strong>la</strong>ycorum predicantium seu arrengantium ad funera mortuorum.<br />
Rubrica (Lib. II), vedi Cod. 1165, De pena <strong>la</strong>ycorum predicantium seu arrengantium<br />
ad funera mortuorum. Rubrica<br />
De pena ducentium personas vel euntium ad promissiones nuptiarum vel<br />
ad sponsalia ultra numerum ordinatum. Rubrica (Lib. II), vedi Cod.<br />
1165, De pena ducentium personas vel euntium ad promissiones nuptiarum<br />
vel ad sponsalia ultra numerum ordinatum. Rubrica<br />
Que res intelligantur esse donate per sponsos et viros sponsis vel uxoribus.<br />
Rubrica (Lib. II), vedi Cod. 1165, Que res intelligantur esse donate per<br />
sponsos et viros sponsis vel uxoribus. Rubrica<br />
Quod mulieres non audeant portare frexios nec alia ornamenta. Rubrica<br />
(Lib. IV), vedi Cod. 1165, Quod mulieres non audeant portare frexios nec<br />
alia ornamenta. Rubrica<br />
De promissionibus fucturi matrimonii et sponsalibus et nuptiis infrascripto<br />
modo faciendis et de expensis circha predicta faciendis. Rubrica (Lib.<br />
IV), vedi Cod. 1165, De promissionibus fucturi matrimonii et sponsalibus<br />
et nuptiis infrascripto modo faciendis et de expensis circha predicta faciendis.<br />
Rubrica<br />
De pena dantium pueris aliquid quos batizaverint. Rubrica (Lib. IV), vedi<br />
Cod. 1165, De pena dantium pueris aliquid quos batizaverint. Rubrica<br />
De pena donantium ob<strong>la</strong>tiones novis presbiteris vel fratribus vel monacis<br />
vel monialibus tempore sui ingressus. Rubrica (Lib. IV), vedi Cod. 1165,<br />
De pena donantium ob<strong>la</strong>tiones novis presbiteris vel fratribus vel monacis<br />
vel monialibus tempore sui ingressus. Rubrica
Rimini 651<br />
De pena facientium coruptum et comedentium in domo defuncti. Rubrica<br />
(Lib. IV), vedi Cod. 1165, De pena facientium coruptum et comedentium<br />
in domo defuncti. Rubrica<br />
De pena portantium ceram ad funera mortuorum ultra quantitatem infrascriptam.<br />
Rubrica (Lib. IV), vedi Cod. 1165, De pena portantium ceram<br />
ad funera mortuorum ultra quantitatem infrascriptam. Rubrica<br />
De pena indumentium se de nigro propter funus alicuius persone defuncte.<br />
Rubrica (Lib. IV), vedi Cod. 1165, De pena indumentium se de nigro<br />
propter funus alicuius persone defuncte. Rubrica<br />
Cod. 1167<br />
BG RN, “Statuta”, denominato “codice Torsani”, SC-MS 1167 (secc. XV-XVI), cc.<br />
93r-v, 95v, 100v-101r, 120v-121r, 125v-127r.<br />
Ed. parziale: G. SALVIOLI, Gli statuti inediti di Rimini anno 1334, in «Archivio storico<br />
marchigiano», 1 (1879), pp. 3-31; D. FRIOLI, Gli statuti comunali, in Storia Illustrata<br />
di Rimini, Mi<strong>la</strong>no 1989, I, pp. 129-144; E. TOSI BRANDI, La legis<strong>la</strong>zione<br />
<strong>suntuaria</strong> riminese. Disciplina del lusso nei <strong>secoli</strong> XIV e XV, in «Romagna Arte e Storia»,<br />
53 (1998), pp. 5-34.<br />
De portando coperta corpora mortuorum et de modo vestiendi eos ac non<br />
lugendo cum c<strong>la</strong>more per p<strong>la</strong>teas. Rubrica (Lib. II), vedi Cod. 1165, De<br />
portando coperta corpora mortuorum et de modo vestiendi eos ac non lugendo<br />
cum c<strong>la</strong>more per p<strong>la</strong>teas. Rubrica<br />
De pena <strong>la</strong>ycorum predicantium seu arrengantium ad funera mortuorum.<br />
Rubrica (Lib. II), vedi Cod. 1165, De pena <strong>la</strong>ycorum predicantium seu arrengantium<br />
ad funera mortuorum. Rubrica<br />
De pena ducentium personas vel euntium ad promissiones nuptiarum vel<br />
ad sponsalia ultra numerum ordinatum. Rubrica (Lib. II), vedi Cod.<br />
1165, De pena ducentium personas vel euntium ad promissiones nuptiarum<br />
vel ad sponsalia ultra numerum ordinatum. Rubrica<br />
Que res intelligantur esse donate per sponsos et viros sponsis vel uxoribus.<br />
Rubrica (Lib. II), vedi Cod. 1165, Que res intelligantur esse donate per<br />
sponsos et viros sponsis vel uxoribus. Rubrica<br />
Quod mulieres non audeant portare frexios nec alia ornamenta. Rubrica<br />
(Lib. IV), vedi Cod. 1165, Quod mulieres non audeant portare frexios nec<br />
alia ornamenta. Rubrica<br />
De promissionibus fucturi matrimonii et sponsalibus et nuptiis infrascripto<br />
modo faciendis et de expensis circha predicta faciendis. Rubrica (Lib.<br />
IV), vedi Cod. 1165, De promissionibus fucturi matrimonii et sponsalibus<br />
et nuptiis infrascripto modo faciendis et de expensis circha predicta faciendis.<br />
Rubrica
652 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
De pena dantium pueris aliquid quos batizaverint. Rubrica (Lib. IV), vedi<br />
Cod. 1165, De pena dantium pueris aliquid quos batizaverint. Rubrica<br />
De pena donantium ob<strong>la</strong>tiones novis presbiteris vel fratribus vel monacis<br />
vel monialibus tempore sui ingressus. Rubrica (Lib. IV), vedi Cod. 1165,<br />
De pena donantium ob<strong>la</strong>tiones novis presbiteris vel fratribus vel monacis<br />
vel monialibus tempore sui ingressus. Rubrica<br />
De pena facientium coruptum et comedentium in domo defuncti. Rubrica<br />
(Lib. IV), vedi Cod. 1165, De pena facientium coruptum et comedentium<br />
in domo defuncti. Rubrica<br />
De pena portantium ceram ad funera mortuorum ultra quantitatem infrascriptam.<br />
Rubrica (Lib. IV), vedi Cod. 1165, De pena portantium ceram<br />
ad funera mortuorum ultra quantitatem infrascriptam. Rubrica<br />
De pena indumentium se de nigro propter funus alicuius persone defuncte.<br />
Rubrica (Lib. IV), vedi Cod. 1165, De pena indumentium se de nigro<br />
propter funus alicuius persone defuncte. Rubrica<br />
1540<br />
Statuti<br />
BG RN, “Statuta Ariminensia”, SC-MS 1169 (secc. XVI-XVIII).<br />
Que res intelligantur esse donate per sponsos et viros sponsis vel uxoribus.<br />
Rubrica (Lib. I, Rub. 108, cc. 66v-67r), vedi 1334. Statuti, Cod. 1165, Que<br />
res intelligantur esse donate per sponsos et viros sponsis vel uxoribus. Rubrica<br />
1558, gennaio 2<br />
Atti consiliari<br />
AS RN, Archivio storico comunale, serie AP 860 (1556-1568).<br />
Ed. parziale: C. e L. TONINI, Del<strong>la</strong> storia civile e sacra riminese, Rimini 1848-1888,<br />
VI, parte I, p. 285.<br />
Super vestimentis et ornamentis (c. 49r-v)<br />
1559, novembre 19<br />
Atti consiliari<br />
AS RN, Archivio storico comunale, serie AP 860 (1556-1568).<br />
Metodo di vestire per i signori consoli: non ottenne (c. 79v)<br />
1561, aprile 9 e novembre 29<br />
Provvisioni a stampa<br />
BG RN, 4 N. IV.12.<br />
Provisioni sopra le pompe et moderationi del vestire degl’huomini et donne
Rimini 653<br />
del<strong>la</strong> città, borghi et contà di Rimino: publicate sotto li 9 d’aprile et reiterate<br />
alle 29 di novembre MDLI, Rimini, per Astolfo de Grandi veronese, 1561<br />
1561, aprile 23<br />
Atti consiliari<br />
AS RN, Archivio storico comunale, serie AP 860 (1556-1568).<br />
Ed. parziale: C. e L. TONINI, Del<strong>la</strong> storia civile e sacra riminese, Rimini 1848-1888,<br />
VI, parte I, pp. 291-292.<br />
Capituli approvati dal<strong>la</strong> Pragmatica (c. 106r)<br />
1561, dicembre 8<br />
Atti consiliari<br />
AS RN, Archivio storico comunale, serie AP 860 (1556-1568).<br />
Ed. parziale: C. e L. TONINI, Del<strong>la</strong> storia civile e sacra riminese, Rimini 1848-1888,<br />
VI, parte I, pp. 292-293.<br />
Breve del<strong>la</strong> Pragmatica (c. 114r)<br />
1562, gennaio 11<br />
Atti consiliari<br />
AS RN, Archivio storico comunale, serie AP 860 (1556-1568).<br />
Ed. parziale: C. e L. TONINI, Del<strong>la</strong> storia civile e sacra riminese, Rimini 1848-1888,<br />
VI, parte I, pp. 292-293.<br />
Pragmatica (c. 116r)<br />
1569, dicembre 1<br />
Atti consiliari<br />
AS RN, Archivio storico comunale, serie AP 861 (1569-1571).<br />
Ed. parziale: C. e L. TONINI, Del<strong>la</strong> storia civile e sacra riminese, Rimini 1848-1888,<br />
VI, parte I, p. 308.<br />
Pragmatica (c. 32r-v)<br />
1573, marzo 1<br />
Atti consiliari<br />
AS RN, Archivio storico comunale, serie AP 854 (1571-1581).<br />
Ed. parziale: C. e L. TONINI, Del<strong>la</strong> storia civile e sacra riminese, Rimini 1848-1888,<br />
VI, parte I, p. 322.<br />
Pragmatica (c. 60v)
654 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
1573, marzo<br />
Provvisioni a stampa<br />
BG RN, Misc. CCXVI. 25, 13.<br />
Riforma da osservarsi nel<strong>la</strong> magnifica città d’Arimino intorno il vestire delli<br />
huomini et delle donne. Fatta per deliberatione del magnifico suo conseglio<br />
ecclesiastico, in Cesena, per Bartolomeo Raverii, 1573<br />
1584, marzo 26<br />
Atti consiliari<br />
AS RN, Archivio storico comunale, serie AP 862 (1581-1591).<br />
Ed. parziale: C. e L. TONINI, Del<strong>la</strong> storia civile e sacra riminese, Rimini 1848-1888,<br />
VI, parte I, p. 353.<br />
Super moderatione vestimentorum (cc. 72v-73r)<br />
1594, maggio 24<br />
Provvisioni<br />
AS RN, Monumenta autografi (Carte Zanotti), b. V, t. X.<br />
Pragmatica del vestire di Rimini fatta dal conseglio di questda città et revista<br />
et stabilita nel<strong>la</strong> sacra consulta il dì XXIIII di maggio MDXCIIII, Rimini,<br />
per Giovanni Simbeni, 1594, vedi 1573, marzo. Provvisioni a stampa, Riforma<br />
da osservarsi nel<strong>la</strong> magnifica città d’Arimino intorno il vestire delli<br />
huomini et delle donne. Fatta per deliberatione del magnifico suo conseglio<br />
ecclesiastico, in Cesena, per Bartolomeo Raverii, 1573
FONTI<br />
1334<br />
Statuti<br />
De portando coperta corpora mortuorum et de modo vestiendi eos ac non<br />
lugendo cum c<strong>la</strong>more per p<strong>la</strong>teas. Rubrica 1<br />
[S]tatutum et ordinatum est quod nullus audeat vel presumat in civitate, burgis,<br />
comitatu et districtu Arimini defferre vel defferri facere corpus alicuius persone defuncte<br />
ad funus de domo vel loco aliquo ad ecclesiam et de ecclesia ad sepolturam si<br />
corpus defunte persone non fuerit in capsa c<strong>la</strong>usa vel cadeleto c<strong>la</strong>uso positum, vel si<br />
defferretur in bara si tale corpus in totum non fuerit copertum, ita quod de tali corpore<br />
nichil videri possit. Et quod nullus audeat vel presumat corpus predictum honorare<br />
vel vestire ornamentis et vestimentis excedentibus valorem quatuor vel quinque<br />
librarum ravennatum. Et quod nullus extra domos vel lochum ex quo extrahitur corpus<br />
predictum presumat vel audeat luctuosam ex<strong>la</strong>mationem vel <strong>la</strong>mentationem facere.<br />
Et quod mulieres existentes ad funus cuiuscunque non audeant vel presumant sequi<br />
corpus predictum nec aliqualiter exire domum vel locum predictum causa aliqualiter<br />
insequendo corpus predictum. Et quod nullus audeat etiam vel presumat convocare<br />
vel habere ad sepulturam alicuius vel ad sotiandum corpus cuiuscunque defunti<br />
ad ecclesiam vel sepulturam ultra unum conventum fratrum cum conventum sacerdotum<br />
civitatis et burgorum Arimini. Insuper hoc adito quod omnia que continentur<br />
in aliis statutis dicte civitatis disponentibus circa predicta, dummodo eis non contradicant<br />
vel adversentur quoquomodo disponent circa funeralia vel exequias supradictas<br />
in quacunque forma verborum sint etiam auctoritate et vigore presentis statuti va-<br />
1 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
Cod. 1166, De portando coperta corpora mortuorum et de modo vestiendi eos ac non<br />
lugendo cum c<strong>la</strong>more per p<strong>la</strong>teas. Rubrica.<br />
Cod. 1167, De portando coperta corpora mortuorum et de modo vestiendi eos ac non<br />
lugendo cum c<strong>la</strong>more per p<strong>la</strong>teas. Rubrica.
656 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
leant et servari debeant, pena centum solidorum ravennatum cuilibet contrafacienti<br />
in aliquo de prohibitis predictis in presenti statuto vel aliis statutis dicte civitatis disponentibus<br />
circa predicta, pro quolibet et qualibet vice auferenda ab eis de facto et<br />
sine aliqua scriptura per dominum potestatem qui pro tempore fuerit vel eius vicarium<br />
vel iudicem mallifitiorum dicti communis modis omnibus quibus poterunt studeant<br />
quod presens statutum et omnia que continentur et concluduntur in presenti<br />
statuto ad unguem serventur et precise. Et dominus potestas qui pro tempore fuerit et<br />
iudex mallifitiorum dicti communis ad hoc ut predicta et alia loquentia de materia<br />
presentis statuti in quantum huic non adversentur. Et ad investigandum et inveniendum<br />
contemptores presentis statuti et contentorum in eo habeant et habere debeant<br />
in singulis contractis et locis supradictis secretos exploratores qui ex fide predictos<br />
contemptores et contrafacientes refferant dictis dominis potestati et iudici mallifitiorum;<br />
pena potestati et iudici mallifitiorum predicto et cuilibet eorum pro qualibet vice<br />
qua contrafactum fuerit in aliquem in predictis et quolibet predictorum X librarum<br />
ravennatum. Si modo contrafaciens predictus de tali excessu per dictum potestatem<br />
et dictum iudicem mallifitiorum secundum formam presentis statuti punitus non<br />
fuerit, que pena a dicto potestate et dicto iudice mallifitiorum tempore eorum sindicationis<br />
de facto et sine scriptura auferatur ab eis per iudicem appel<strong>la</strong>tionum communis<br />
predicti, applicanda [c]ommuni predicto pro medietate et pro alia medietate accusatori<br />
vel denumptiatori dicti domini potestatis et dicti iudicis mallifitiorum, et dicta<br />
denumptiatio vel accusatio teneri debeat in secreto. Et hoc statutum omnino valeat et<br />
servetur, non obstante aliquo statuto vel consuetudine in contrarium facientibus, cui<br />
statuto et consuetudini etiam in eo quod maiorem penam inponeret quod presens<br />
statutum sit et esse intelligantur derogatum in ea parte tantum que adversaretur vel<br />
contradiceret dispositis in presenti statuto.<br />
De pena <strong>la</strong>ycorum predicantium seu arrengantium ad funera mortuorum.<br />
Rubrica 2<br />
[S]tatutum et ordinatum est quod nullus <strong>la</strong>ycus audeat vel presumat in funere vel<br />
occasione funeris cuiuscunque predicare, vel funus vel corpus mortui sotiantibus publice<br />
in modum arenge comeatum dare, pena <strong>la</strong>yco supradicto contrafacienti predictis<br />
C solidorum ravennatum pro qualibet vice auferenda ab eis de facto et sine scriptura<br />
cuius medietas communi Arimini aplicetur et alia medietas denumptiatori detur<br />
et teneatur ei credentia. Et hoc statutum indistincte et perpetuo observetur.<br />
2 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
Cod. 1166, De pena <strong>la</strong>ycorum predicantium seu arrengantium ad funera mortuorum.<br />
Rubrica.<br />
Cod. 1167, De pena <strong>la</strong>ycorum predicantium seu arrengantium ad funera mortuorum.<br />
Rubrica.<br />
In margine: Vide etiam circa mortuos infra a carta 124.
Rimini 657<br />
De pena ducentium personas vel euntium ad promissiones nuptiarum vel ad<br />
sponsalia ultra numerum ordinatum. Rubrica 3<br />
[S]tatutum et ordinatum est quod in promissionibus fucturarum nuptiarum vel<br />
sponsalitiarum et fatientes dictas promissiones vel etiam contrahentes non possint<br />
facere congregationem personarum ultra numerum decem personarum pro qualibet<br />
parte. Et quod omnes et singuli existentes in tali congregatione tempore dictarum<br />
promissionum que excesserint numerum supradictarum personarum puniri et<br />
condempnari debeat in XX solidis ravennatum pro quolibet. Et quod facientes et<br />
contrahentes dictas promissiones in quibus erit vel reperiretur congregatio que excedat<br />
numerum supradictum puniri et condempnari debeat pro quolibet in decem<br />
libris ravennatum. Et pertineat et spectet exactio supradictarum penarum ad offitium<br />
domini potestatis et ad offitium iudicis mallifitiorum dicti communis et per<br />
ipsos vel alterum eorum omnino fieri debeat exactio supradicta. Quarum penarum<br />
medietas communi Arimini aplicetur et alia medietas denumptiatori et teneatur ei<br />
credentia.<br />
Que res intelligantur esse donate per sponsos et viros sponsis vel uxoribus.<br />
Rubrica 4<br />
[I]tem quia sepius est in dubium revocatum propter doctorum oppiniones varias<br />
et diversas, que res intelligantur donate uxoribus vel sponsis per earum sponsos<br />
vel viros ut sic eis cedant matrimonio disoluto; et super premissis questiones varie<br />
occurrerunt. Idcircho, provisum et ordinatum est quod si post promissionem factam<br />
seu contracta sponsalia de fucturo ante tamen contracta sponsalia de presenti,<br />
sponsus portaverit vel miserit ad sponsam vel ad parentes seu fratres vel sorores ipsius<br />
centuram, cordonum, vel marsupium, cuiuscunque generis vel condictionis<br />
existant quod hec talia intelligantur prorsus esse donata et statim dicta donatio valida<br />
sit de iure adeo quod quandocunque postea matrimonium dissolutum fuerit<br />
quod tales res donate pertineant ad ipsam mulierem vel heredes ipsius omni exceptione<br />
reiecta, et si per sponsos vel eorum numptios contrarium diceretur.<br />
3 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
Cod. 1166, De pena ducentium personas vel euntium ad promissiones nuptiarum vel ad<br />
sponsalia ultra numerum ordinatum. Rubrica.<br />
Cod. 1167, De pena ducentium personas vel euntium ad promissiones nuptiarum vel ad<br />
sponsalia ultra numerum ordinatum. Rubrica.<br />
4 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
Cod. 1166, Que res intelligantur esse donate per sponsos et viros sponsis vel uxoribus.<br />
Rubrica.<br />
Cod. 1167, Que res intelligantur esse donate per sponsos et viros sponsis vel uxoribus.<br />
Rubrica.<br />
In margine: De sponsis.
658 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Si vero talia, videlicet zona, cordonus vel marsupium micterentur ad sponsas<br />
post contracta sponsalia de presenti, et insuper anulli cum quibus sponse ille fuerint<br />
disponsate, quod hec talia intelligantur inter virum et uxorem esse donata, ita<br />
quod ab initio non teneat sed expectetur confirmari per mortem, unde predecedente<br />
muliere remaneant penes virum quasi sit donatio infirmata. Et predecedente viro<br />
talis donatio confirmetur et remaneant penes ipsam mulierem nisi per virum predecedentem<br />
expresse fuerint revocata. Cetere vero res, zoye, vestes et ornamenta 5<br />
cuiuscunque condictionis existant, que fuerint tradite vel transmisse uxoribus vel<br />
sponsis per earum sponsos vel viros ante desponsationem de presenti, vel postea<br />
quandocunque etiam durante matrimonio omnia intelligantur tradita mulieri ad<br />
simplicem usum et in honorem mariti. Unde matrimonio disoluto remaneant viro<br />
et eius heredibus omni exceptione reiecta, salvo si sponsus vel maritus non duxerit<br />
ea vel partem earum expresse leganda.<br />
Hoc addito quod si vir predecederet heres ipsius teneatur uxori defuncti tradere<br />
vestes lugubres et viduales secundum qualitates personarum et facultates matrimonii.<br />
Et possit si velit sibi auferre omnes alias vestes, etiam quas uxor ipsa ad cotidianum<br />
usum habeat et continue ferebat in domo, ut sic hiis actentis uxor vidua vestiatur.<br />
Et hec omnia vendicent sibi locum et integraliter observentur sive ipsi sponsi<br />
vel sponse seu viri vel uxores fuerint patres familias sive filii familias seu sui iuris vel<br />
in alterius potestate. Adeo quod parentes defunctorum non possint predicta infringere<br />
vel modo aliquo revocare. Et observentur predicta perpetuo in fucturum in<br />
omnibus casibus presentibus preteritis pendentibus et fucturis etiam in hiis que<br />
hactenus quandocunque fuerint sponsis vel uxoribus donata, tradita vel concessa.<br />
Quod mulieres non audeant portare frexios nec alia ornamenta. Rubrica 6<br />
[S]tatutum et ordinatum est quod nul<strong>la</strong> mulier vel domina cuiuscunque condictionis<br />
existat de civitate, districtu vel dyocesi Arimini 7 , de cetero debeat, audeat<br />
vel presumat portare pannos vel vestimenta aliqua cuiuscunque condictionis in<br />
dorso vel ad dorsum, qui pendeant vel protendantur per terram vel protendi possint<br />
ultra unum semissum communem. Et quod in aliquo pari pannorum vel vestimentorum<br />
non debeat haberi ornamenta aliqua in frexiis vel bitonibus, presictis,<br />
perlis vel aliis ornamentis appositis dictis pannis que valeant vel extimari possint<br />
ultra LX solidorum ravennatum non computatis fodris in hac stima. Quas fodras<br />
dicte mulieres et domine possint portare tam de varis quam de aliis animalibus<br />
secundum quod eis p<strong>la</strong>cuerit. Preterea non debeant portare in ornamentis ca-<br />
5 In margine: limita de non habere donam in vestimentis quotidianis…<br />
6 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
Cod. 1166, Quod mulieres non audeant portare frexios nec alia ornamenta. Rubrica.<br />
Cod. 1167, Quod mulieres non audeant portare frexios nec alia ornamenta. Rubrica.<br />
7 In margine: Vide infra a carta 123.
Rimini 659<br />
pitis videlicet in frixis, trizatinis, perlis, ghir<strong>la</strong>ndis, redisellis et coronis cuiuscunque<br />
alterius generis condicionis existant ornamenta predicta que excedant extimationem<br />
C solidorum ravennatum inter omnia ornamenta predicta. Insuper non<br />
debeat portare vel defferre aliquas centuras vel ornamenta ad cingendum que cinture<br />
vel cingul<strong>la</strong> quodlibet per se valeat vel extimari possit ultra valorem et extimationem<br />
centum solidorum ravennatum, pena et banno pro qualibet domina vel<br />
alia muliere et pro qualibet vice qua contrafecerit in predictis vel aliquo predictorum<br />
decem librarum ravennatum. Quam penam ipsa domina sive mulier si mater<br />
familias fuerit et non nupta, et si filia familia et non nupta parentes eius in quorum<br />
potestate est, et si nupta eius maritus vel socer solvere compel<strong>la</strong>tur. Et si maritus<br />
vel socer alicuius dictam penam vel penas solverint retentionem et petitionem<br />
habeant in dotibus vel aliis rebus ipsius domine vel mulieris condempnate usque<br />
ad quantitatem eius quod solverint occasione condempnationis predicte. Et ut<br />
predicta omnia melius fiant et exequantur et aliqua fraus comicti non possit quilibet<br />
sartor 8 seu magister in arte sartorie de civitate et burgis Arimini debeat et cogatur<br />
infra xv dies in principio regiminis cuiuslibet potestatis vel rectoris qui pro<br />
tempore fuerit in civitate Arimini corporaliter iurare non incidere vel incidi facere<br />
pannos aliquos vel vestimenta aliqua nec dictis pannis vel vestimentis apponere vel<br />
apponi facere aliqua ornamenta nisi secundum modum superius dec<strong>la</strong>ratus, et si<br />
secus fieret condempnetur quilibet magister sartor qui contrafecerit vel in predictis,<br />
vel aliquo predictorum pro quolibet et qualibet vice in centum solidis ravennatum.<br />
Et teneantur tunc prestito iuramento in quolibet regimine quilibet magister<br />
et sartor securitatem prestare in massaria communis de quinquaginta libris ravennatum<br />
de observando per se et faciendo observari per suos discipulos et operarios<br />
omnia contenta in hoc statuto. Et hoc idem quod dictum est de sartoribus intelligatur<br />
et fiat de magistris et artifficibus, et quod omnia et singu<strong>la</strong> suprascripta procurentur<br />
per dominum potestatem vel alterum de sua familia, cui ipse duxerit<br />
commictendum saltem bis in mense diebus festivis et numptialibus. Et quod quilibet<br />
possit denumptiare et accusare contrafacientes et in secreto teneatur nomen<br />
eius accusatoris; et probatio accuse sive denumptiationis fiat per duos testes, quorum<br />
bannorum vel condempnationum que fuerint medietas sit communis et alia<br />
medietas dari debeat accusatori per massarium vel exactorem qui ipsas condempnationes<br />
recuperabunt sine alio precepto eis facto. Et sit hoc precisum et trunchum<br />
et statutum et valeat a die publicationis in anthea.<br />
8 In margine: Sartor, vide supra a carta 44.
660 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
De promissionibus fucturi matrimonii et sponsalibus et nuptiis infrascripto<br />
modo faciendis et de expensis circha predicta faciendis. Rubrica 9<br />
[S]tatutum et ordinatum est quod nullus et nul<strong>la</strong> de civitate Arimini vel eius<br />
districtu contrahens promissionem fucturarum nuptiarum vel faciens desponsationem<br />
de presenti vel etiam ducens uxorem, audeat facere aliquod convivium vel<br />
convitationem dominorum vel dominarum, nec audeat recipere aliqua exempnia a<br />
volentibus venire ad comedendum nec ipsos vel ipsas recipere, nec etiam audeat recipere<br />
aliqua munera sive dona per se vel aliam interpositam personam, in die quo<br />
fuerint predicte promissiones vel desponsationes vel nuptie, et per decem dies ante<br />
et per decem dies post. Et quod nul<strong>la</strong> sponsa cum transducitur ad domum mariti<br />
per se vel aliam coniunctam personam vel interpositam personam, et ante et post<br />
per decem dies, debeat vel possit aliqua donaria magna vel parva dare vel presentare<br />
alicui persone de parentel<strong>la</strong> vel amicitia sui viri, nisi forte socero vel socere, fratribus<br />
et sororibus ipsius sui viri si eidem p<strong>la</strong>cuerit donare vel presentare 10 atque recipere<br />
sine pena 11 . Et qui vel que contrafecerit in predictis vel aliquo predictorum<br />
puniatur et solvat pro banno communi Arimini X libras ravennatum pro quolibet<br />
et qualibet vice tam ex parte viri quam parte mulieris contrafacientium.<br />
Et insuper dominus vel domina qui vel que enxeniaverit vel donaverit contra<br />
predictum statutum condampnetur communi Arimini in centum solidis ravennatum.<br />
Et si fuerit mulier maritata que contrafecerit, maritus ipsius compel<strong>la</strong>tur statim<br />
solvere dictam penam de suis doctibus et tanto minus postea mulier vel eius heredes<br />
recipiant tempore matrimonii disoluti. Et nichillominus donationes facte aufferantur<br />
ab ipsa sponsa et aplicentur communi Arimini, et eodem modo intelligatur<br />
si contrafieret eo tempore quo sponsa intrat ecclesiam et redit ad domum patris vel<br />
suorum. Et quilibet possit denumptiare contrafacientes et credatur denumptianti<br />
cum uno teste.<br />
Eo tamen salvo quod tempore promissionum possint comedere in domo sponse<br />
quatuor domine et duo domini tam cum ensenio vel sine, et die desponsationum<br />
possint comedere in domo sponse sex domine et quatuor domini, et in domo sponsi<br />
totidem cum enseniis vel sine.<br />
Die vero nuptiarum possint comedere in domo sponsi sedecim domine scilicet<br />
octo ex parte sua et octo ex parte sponse […] 12 et quatuor domini tantum, in do-<br />
9 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
Cod. 1166, De promissionibus fucturi matrimonii et sponsalibus et nuptiis infrascripto<br />
modo faciendis et de expensis circha predicta faciendis. Rubrica.<br />
Cod. 1167, De promissionibus fucturi matrimonii et sponsalibus et nuptiis infrascripto<br />
modo faciendis et de expensis circha predicta faciendis. Rubrica.<br />
10 presentare] quibus sit licitum dare et presentare Codd. 1166 e 1167.<br />
11 In margine: presentare quibus sit licitum dare.<br />
12 Spazio bianco <strong>la</strong>sciato dal redattore corrispondente a 5 lettere circa.
Rimini 661<br />
mo vero sponse nul<strong>la</strong> domina […] 13 vel dominus. Et eo salvo quod tempore desponsationis<br />
tantum sponsus possit donare sponse centuram et marsupium sine<br />
pena.<br />
Et insuper statutum est quod tempore promissionum et desponsationum et<br />
nuptiarum, quo sponsa transducitur ad domum viri, possint interesse solummodo<br />
XL domini, scilicet XX pro parte sponse, et XX pro parte sponsi, et XVI domine, et<br />
non plures possint interesse sponsationi et etiam ad asotiandum sponsam ad domum<br />
viri, et si ultra numerum predictum interfuerint domini vel domine consanguinei<br />
et consanguinee proximiores aliis usque ad dictum numerum, intelligantur<br />
fuisse invitati et invitate et in nichillo puniantur, alii vero et alie remotiores superexcedentes<br />
dictum numerum condampnentur communi Arimini in XL solidis ravennatum<br />
pro quolibet, nisi probaverint per unum testem vel saltim proprio sacramento<br />
quod fuerint invitati vel invitate ex parte sponsi vel sponse, quia tunc in nichilo<br />
puniantur.<br />
Set is qui fecit ipsos vel ipsas ultra dictum numerum invitari solvat pro eis communi<br />
pena predictam. Et quilibet possit contrafacientes in aliquo de predictis denumptiare,<br />
et teneatur ei credentia et lucretur medietatem pene predicte.<br />
Et insuper ut presens statutum firmius observetur, statutum est quod quilibet<br />
potestas qui pro tempore fuerit, teneatur facere in principio sui offitii semel, et in<br />
medio etiam semel facere legi presens statutum in conscilio generali et publice banniri<br />
per civitatem, ut nullus possit ingnorantiam pretendere in predictis. Et quicunque<br />
erit facturus promissiones, desponsationes vel nuptias, tam ex parte sponsi<br />
quam ex parte sponse, debeat hoc notifficare et dicere domino potestati vel eius vicario<br />
per unam diem ante quam predicta faciant; et tunc potestas teneatur mictere<br />
suum sotium et familiam ad videndum nunquid contrafiat huic statuto. Et si quis<br />
non notificaverit puniatur in X libris ravennatum pro parte sponsi et totidem ex<br />
parte sponse.<br />
Et si potestas negligens fuerit in mictendo vel inquirendo de predictis, vel in puniendo,<br />
vel etiam in faciendo publicari et banniri, ac etiam observari presens statutum<br />
in omnibus et singulis suis partibus, perdat de suo sa<strong>la</strong>rio pro qualibet vice<br />
XXV libras ravennatum, de quibus quinque libre dentur ei qui ipsum denumptiaverit<br />
de predictis coram sindicatoribus tempore sui sindicatus, alie viginti remaneant<br />
communi.<br />
Et hoc statutum sit precisum et trunchum cassis omnibus statutis et ordinamentis<br />
in contrarium loquentibus.<br />
13 Paro<strong>la</strong>, illleggibile, emendata.
662 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
De pena dantium pueris aliquid quos batizaverint. Rubrica 14<br />
[S]tatutum et ordinatum est quod propter evictandam ma<strong>la</strong>m consuetudinem<br />
quod nullus de civitate vel comitatum Arimini qui tenuerit puerum vel puel<strong>la</strong>m ad<br />
batismum audeat ei donare aliquam pecunie quantitatem vel aliquas alias res tempore<br />
batismi, nisi unum zingulum valoris V solidorum ravennatum ad plus.<br />
Postea vero deinde ad duos annos completos non audeat ei aliquid donare ultra<br />
modum infrascriptum videlicet quod possit ei donare unum guarnellum vel vestitum<br />
cum interul<strong>la</strong> et cum scarpentullis et cum uno cordone et cum uno doplerio.<br />
Ita quod, omnia que sibi donat ad plus non excedant valorem XL solidorum ravennatum<br />
et nul<strong>la</strong>m peccuniam sibi donet et hoc semel tantum facere permictatur.<br />
Si quis vero contrafecerit in aliquo predictorum, tam dans quam recipiens, puniatur<br />
et condempnetur communi Arimini in centum solidis ravennatum pro quolibet<br />
et qualibet vice. Et nichillominus donata contra modum auferatur acipienti et<br />
aplicetur communi. Et quilibet possit denumptiare contrafacientes et habeat medietatem<br />
pene superius memorate.<br />
Et insuper ut dictum statutum firmius observetur, potestas qui pro tempore fuerit<br />
teneatur semper in principio sui offitii ingressus facere legi in conscilio generali et<br />
publice preconizari per civitatem Arimini, et etiam debeat semper facere ipsum preconizari<br />
in principio edomade sancte. Et que teneatur mictere unum p<strong>la</strong>zarium ad<br />
ecclesiam Sancte Columbe ubi benedicuntur vestes. Qui p<strong>la</strong>zarius stet ibi tota die, in<br />
sabato sancto et in sabbato de Pentechostem, et in vigilia Ascensionis, qui videat illos<br />
qui apportant vestes ad benedicendum et refferat domino potestati.<br />
Et si potestas fuerit in predictis negligens vel remissus, puniatur in XXV libris ravennatum<br />
de suo sa<strong>la</strong>rio.<br />
Cassis omnibus statutis in contrarium loquentibus.<br />
De pena donantium ob<strong>la</strong>tiones novis presbiteris vel fratribus vel monacis vel<br />
monialibus tempore sui ingressus. Rubrica 15<br />
[S]tatutum et ordinatum est quod nullus de civitate vel comitatu Arimini audeat<br />
donare vel ob<strong>la</strong>tionem facere alicui sacerdoti cum canit primam missam, vel<br />
alicui ingredienti religionem vel de novo assumenti aliquem habitum religionis du-<br />
14 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
Cod. 1166, De pena dantium pueris aliquid quos batizaverint. Rubrica.<br />
Cod. 1167, De pena dantium pueris aliquid quos batizaverint. Rubrica.<br />
15 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
Cod. 1166, De pena donantium ob<strong>la</strong>tiones novis presbiteris vel fratribus vel monacis vel<br />
monialibus tempore sui ingressus. Rubrica.<br />
Cod. 1167, De pena donantium ob<strong>la</strong>tiones novis presbiteris vel fratribus vel monacis vel<br />
monialibus tempore sui ingressus. Rubrica.
Rimini 663<br />
plerios, tobaleas, pannos ad lectum vel etiam paramenta vel quicunque aliud, nisi<br />
unum bologninum grossum tantum ad plus pro quolibet sive ille recipiat predicta<br />
per se sive per aliam personam interpositam, pena et banno centum solidorum ravennatum<br />
pro quolibet contrafaciente. Et quilibet possit denumptiare contrafacientes<br />
cuius pene medietas aplicetur communi alia sit denumptiantis, et stetur sacramento<br />
denumptiantis si erit homo fidedignus quod relinquatur arbitrio domini potestatis.<br />
Et potestas qui pro tempore fuerit teneatur mictere familiam suam quando<br />
fiunt predicta ad videndum et inquirendum an contra presens statutum fiat per aliquem.<br />
Si modo notifficatum fuerit ipsi potestati quod talia deberent fieri vel si fuerit<br />
publice proc<strong>la</strong>matum per civitatem ut fieri consuevit; et si ipse potestas fuerit<br />
negligens in predictis, perdat ipso facto de suo sa<strong>la</strong>rio decem libras ravennatum pro<br />
qualibet vice. Si vero non fuerit notifficatum ei nec fuerit publice proc<strong>la</strong>matum ipse<br />
potestas propter suam ingnorantiam penitus excuxetur. Sed contrafacientes puniantur<br />
penis superius memoratis.<br />
De pena facientium coruptum et comedentium in domo defuncti. Rubrica 16<br />
[S]tatutum et ordinatum est quod nullum coruttum sive p<strong>la</strong>ntum fieri debeat<br />
ad aliquem mortum vel mortuam extra domum mortui vel mortue, per p<strong>la</strong>teas civitatis<br />
et burgorum Arimini 17 , nec aliqua mulier debeat ire cum mortuis quando<br />
defferuntur ad ecclesiam ante mortuum vel post, et quod nemo debeat comedere<br />
ad domum defuncti vel defunte vel alibi il<strong>la</strong> de causa in die funeris vel per octo dies<br />
post cum ensenio vel sine ensenio, nisi esset filius vel filia, frater vel soror, nepos<br />
[vel] neptis, gener vel nurus, pater vel mater et nurrus vel generis vel nisi esset vicinus<br />
proximior unus vel plures defuncte persone. Et quod nullus audeat ad dictam<br />
domum defuncte persone transmictere sentil<strong>la</strong> vel ensenia infra dictum tempus sive<br />
vadat ibi ad comedendum sive non, pena et banno cuilibet contrafacienti in aliquo<br />
predictorum et tam recipienti quam eunti centum solidorum ravennatum pro quolibet<br />
et qualibet vice.<br />
Et insuper nullus audeat facere preconizari publice per civitatem quod homines<br />
vadant ad honorandum funus alicuius mortui sed faciant ad domos per famulum<br />
invictare sive convocare illos quos voluerint. Et si quis contrafecerit puniantur pro<br />
qualibet vice XL solidos ravennatum. Et banitor qui iverit talia proc<strong>la</strong>mando puniatur<br />
in tantundem. Et quilibet possit denumptiare contrafacientes in aliquo predictorum,<br />
et medietas eius pene detur denumptianti, et alia remaneat communi.<br />
Et insuper, ut presens statutum melius observetur, teneantur balitores contratarum<br />
denumptiare sive notifficare domino postestati vel eius vicario quando sunt<br />
16 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
Cod. 1166, De pena facientium coruptum et comedentium in domo defuncti. Rubrica.<br />
Cod. 1167, De pena facientium coruptum et comedentium in domo defuncti. Rubrica.<br />
17 In margine: Circa mortuos vide supra a carta 89.
664 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
fienda funera in suis contratis, et tunc potestas teneatur mictere aliquem qui videat<br />
et inquirrat de predictis, et quando contrafactum fuerit balitor qui non notifficaverit<br />
puniatur in XL solidis ravennatum pro qualibet vice.<br />
Et si potestas negligens fuerit in faciendo servari presens statutum perdat ipso<br />
facto de suo sa<strong>la</strong>rio X libras ravennatum pro qualibet vice.<br />
De pena portantium ceram ad funera mortuorum ultra quantitatem<br />
infrascriptam. Rubrica 18<br />
[S]tatutum et ordinatum est quod nul<strong>la</strong> persona de civitate vel comitatu Arimini<br />
audeat vel presumat portare seu portari facere quando corpus alicuius persone<br />
mortue defferitur ad ecclesiam, ante ipsum corpus vel post, ultra quatuor duplerios<br />
cere quorum quodlibet non possit esse ultra quam quatuor libras, et unum duplerium<br />
pro episcopo vel pro abbate si voluerit ipsum habere, quod duplerium sit<br />
quinque libras ad plus, et ultra istos doplerios quod nul<strong>la</strong> persona presumat habere<br />
in funere alicuius persone defuncte vel portare vel portari facere per p<strong>la</strong>theas neque<br />
in ipsa ecclesia ubi corpus sepeliri deberet vel in alio loco, nec etiam dare fratribus<br />
vel clericis in […] 19 candelotis gitatis vel non gitatis ultra sedecim libras cere, ita<br />
quod omnibus computatis sine doplerio episcopi vel abbatis non habeat in summa<br />
ad plus ultra XXXII libras cere. Et si aliquis contrafecerit in aliquo predictorum siquidem<br />
contrafecerit cum scientia et voluntate heredis defuncte persone, quilibet<br />
eorum puniantur communi Arimini in centum solidis ravennatum pro qualibet libra<br />
qua habuerit ultra numerum predictum. Et si heres ingnoraverit vel contradixerit<br />
tunc contrafacientes solummodo puniantur pena predicta et quilibet possit denumptiare<br />
20 .<br />
Et si veritas non posset aliter inveniri, debeat potestas mictere pro herede vel<br />
pro eo qui ceram accepit vel comparavit et ab eo inquirere per sacramentum a quo<br />
vel a quibus spetiariis comparavit ceram, et tunc ab illo spetiario uno vel pluribus<br />
exigere veritatem.<br />
Et insuper ut dictum statutum firmius observetur, teneatur potestas per se vel<br />
suum vicarium compellere omnes spetiarios civitatis et burgorum Arimini et alios<br />
exercentes artem cere ad iurandum et fideiubendum in massaria communis de XXV<br />
18 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
Cod. 1166, De pena portantium ceram ad funera mortuorum ultra quantitatem infrascriptam.<br />
Rubrica.<br />
Cod. 1167, De pena portantium ceram ad funera mortuorum ultra quantitatem infrascriptam.<br />
Rubrica.<br />
19 Spazio bianco <strong>la</strong>sciato dal redattore corrispondente a 5 lettere circa.<br />
20 Codd. 1166 e 1167 aggiungono et medietas huius pene sit communis et alia denumptiantis.
Rimini 665<br />
libris ravennatum quod non facient nec dabunt pro aliquo mortuo sive funere ultra<br />
quantitates superius memoratas, et quod semper quando dabunt ceram pro aliquo<br />
mortuo ipsi dabunt in scriptis domino potestati vel eius vicario infra secundam<br />
diem nomen mortui et quantitatem cere quam dederint ut sic non fiat fraus huic<br />
statuto accipiendo ceram a pluribus et diversis.<br />
Et insuper ipse potestas qui pro tempore fuerit faciat hoc statutum publicari<br />
et legi in conscilio generali in principio sui regiminis et facere ipsum invio<strong>la</strong>biliter<br />
observari, quod si negligens fuerit in aliquo predictorum perdat de suo sa<strong>la</strong>rio<br />
pro qualibet vice XXV libras ravennatum de quibus XXV librarum ravennatum denumptiantibus<br />
ipsum coram sindicatoribus dentur quinque libre, alie vero aplicentur<br />
communi.<br />
De pena indumentium se de nigro propter funus alicuius persone defuncte.<br />
Rubrica 21<br />
[S]tatutum et ordinatum est quod nul<strong>la</strong> persona masculus vel femina de civitate<br />
vel districtu Arimini audeat se vestire vestes aliquas nigras vel morel<strong>la</strong>s seu facere<br />
vel mutare sibi aliquas vestes novas propter mortem vel coruttum alicuius<br />
persone defuncte quantumcunque gradus sit coniuctus ipsi persone defuncte 22 ,<br />
excepta uxore 23 defuncte persone que tamen non sit nupta et moretur cum defuncto<br />
in una familia; que predicte persone si induant se nigro nul<strong>la</strong>m penam incurrant.<br />
Si vero aliquis vel aliqua preter has personas contrafecerit, puniatur contrafaciens<br />
in XXV libris ravennatum pro quolibet et qualibet vice.<br />
Et si fuerit mulier maritata que contrafecerit solvat dictam penam de suis dotibus<br />
et tanto minus postea recipiat ipsa vel eius heredes tempore matrimonii disoluti.<br />
Et quilibet possit denumptiare contrafacientes et medietas huius pene sit communis<br />
et alia denumptiantis, cui denumptianti stetur cum uno teste.<br />
21 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
Cod. 1166, De pena indumentium se de nigro propter funus alicuius persone defuncte.<br />
Rubrica.<br />
Cod. 1167, De pena indumentium se de nigro propter funus alicuius persone defuncte.<br />
Rubrica.<br />
22 Codd. 1166 e 1167 omettono quantumcunque … defuncte.<br />
23 Codd. 1166 e 1167 aggiungono nuru defuncti et filia seu nepte ex filio et sorore.
666 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
1540<br />
Statuti<br />
Que res intelligantur esse donate per sponsos et viros sponsis vel uxoribus.<br />
Rubrica 24<br />
1558, gennaio 2<br />
Atti consiliari<br />
Super vestimentis et ornamentis<br />
A proposito delle immense spese che si fanno in città per i vestiti e gli ornamenti ad<br />
uso delle donne e degli uomini, per i quali si spende <strong>la</strong> maggior parte del<strong>la</strong> dote del<strong>la</strong><br />
donna, il consiglio decide di providere et ordinare taliter quod induantur ipse mulieres<br />
iuvenes et homines et ornatur honeste et morigerate secundum possibilitatem et<br />
facultatem, a tal scopo si propone di chiamare un uomo onesto che provveda a sti<strong>la</strong>re<br />
ordini super predictis vestimentis et ornamentis; i voti favorevoli furono 53, i contrari<br />
22.<br />
1559, novembre 19<br />
Atti consiliari<br />
Metodo di vestire per i signori consoli: non ottenne<br />
Durante il consiglio si assiste ad una lunga discussione sul modo di vestire dei<br />
consoli; questi ultimi infatti, per l’onore del<strong>la</strong> città e per loro utilità, nel tempo del<br />
loro ufficio chiedevano di poter utilizzare pannis honestis et congruis magistratiis<br />
dominorum consulum cioè una veste congrua ut vulgo dicetur a <strong>la</strong> francese vel<br />
simili modo cum erunt de consulibus et id fiat sumptibus comunitatis deputentur,<br />
ma <strong>la</strong> loro richiesta non fu accolta poiché 58 persone su 102 votarono contro.<br />
24 Vedi 1334. Statuti, Cod. 1165, Que res intelligantur esse donate per sponsos et viros<br />
sponsis vel uxoribus. Rubrica.
Rimini 667<br />
1561, aprile 9 e novembre 29<br />
Provvisioni a stampa<br />
Provisioni sopra le pompe et moderationi del vestire degl’huomini et<br />
donne del<strong>la</strong> città, borghi et contà di Rimino: publicate sotto li 9 d’aprile<br />
et reiterate alle 29 di novembre MDLI, Rimini, per Astolfo de Grandi<br />
veronese, 1561<br />
Il magnifico signor governatore de questa città, in esecutione degli ordini fatti<br />
per benefitio publico dal conseglio di essa, o suoi eletti, et in essecutione del<strong>la</strong><br />
mente de superiori et da sua santità confirmati gli infrascrit[t]i ordini fatti sopra il<br />
vestire da osservarsi invio<strong>la</strong>bilmente sotto le pene che se contengono nei detti capitoli<br />
et nel breve de s. santità, nel quale ci è <strong>la</strong> escommunicatione, certificando che<br />
dopo 10 dì dal presente dì che sarà retrovato et chi contrafarà in <strong>la</strong> città et borghi,<br />
incorreranno in le pene contenute ne’ detti capitoli et se procederà alle pene pecuniar[i]e.<br />
Arimini die 29 novembris 1561.<br />
L. Cotta g.<br />
Havendo maturamente considerato li magnifici signori consoli et signori eletti<br />
dal magnifico conseglio ecclesiastico del<strong>la</strong> città di Rimino convenire ad ogni bene<br />
et ordinata città vivere moderatamente per conservatione delle fameglie et delle facoltà,<br />
hanno cercato provedere alli immoderati et soverchii adornamenti degli huomini<br />
et delle donne, nelli quali per l’humana ambitione erano talmente accresciute<br />
le pompe et spese insopportabili del vestire, che non facendosi provisione sopra ciò,<br />
si vedevano manifestamente le facoltà di questa povera città fra breve tempo annichi<strong>la</strong>rsi<br />
et andare in sinistro con danno universale de tutti. Sendo dunque non so<strong>la</strong>mente<br />
bene ma necessario far provisione a tali desordini, sendosi fatta parte si è ottenuta<br />
nel sudetto conseglio a onore et gloria del nostro signore Iddio. Però<br />
Che non sia lecito ad huomo alcuno di qual stato, grado o conditione si sia, che<br />
sostenghi gravezze con <strong>la</strong> magnifica communità et città di Rimino et habitante in<br />
essa per anno uno continuo, portare rubone di drappo o seta o veluto, tanto di state<br />
quanto di verno, se non schietto, senza altro adornamento et se sarà di panno o<br />
altra sorte, che di seta, non si possa ponere più, che sia stabilito ne gabbanni e cappe<br />
nel subsequente capitolo, eccetto quando sarà estratto de consoli, quali totalmente<br />
osservino <strong>la</strong> parte del vestire al<strong>la</strong> francese et finito il conso<strong>la</strong>to lo possino godere<br />
et consumarlo a suo benep<strong>la</strong>cito.<br />
Né possa portare cappa guarnita eccetto di braccia tre di drappo et al gabbano<br />
di quattro braccia o dentro o fuori compartite come più li piacerà. Né ancora possa<br />
mettere alli capucci delle cappe né a gabbani, berette et capelli, ornamento alcuno<br />
d’oro, overo d’argento battuto, fi<strong>la</strong>to, smaltato, <strong>la</strong>vorato, tessuto et d’ogni altra sorte,<br />
che imaginare et pensar si possa. Né piume alcuna, ma li sia lecito portar giubbone<br />
e saglio di drappo con una frangia, overo un gasio o due liste del medesimo<br />
drappo di <strong>la</strong>rghezza di due dita, pur che non siano tagliate né trinciate. Beretta,<br />
cappello, scarpe et pianelle di veluto schiette et essendo il saglio di panno li possa
668 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
mettere un braccio et mezo di drappo in liste; et calze computata <strong>la</strong> manifattura<br />
non eccederanno né possino eccedere il valor de lire 24 di denari et questo s’intende<br />
dalli anni 16 in su.<br />
Li giovanetti dalli 10 anni insino alli 16 per suo vestire porteranno il saglio di<br />
panno, rascia overo d’ormesino senza guarnimento, eccetto di un braccio di drappo<br />
in liste. A cappa un braccio et mezzo a gabbano due braccia. Le calze loro non passaranno<br />
il valor de lire 12 di dinari con <strong>la</strong> manifattura, concedendoli beretta et scarpe<br />
di veluto, provando loro de giubbone di drappo salvo le maniche et d’ogni sorte<br />
d’oro, argento, smalto et piume.<br />
Sia prohibito a ciascuna donna di qual stato, grado o conditione si sia come de<br />
sopra è detto ogni sorte di perle da conto et gioglie, ori et argenti battuti, fi<strong>la</strong>ti,<br />
smaltati, <strong>la</strong>vorati, tessuti et ogni sorte che imaginar si possa portar in testa, in braccio,<br />
in cinta, in veste, in beretta, in cappello et in ogni altro luoco, eccetto che sia loro<br />
lecito poter portare perle di peso, pur che non passino di peso oncie due. Et sia<br />
prohibito portar veluto cremesino rosso et morello, veluto figurato, stampato, alto,<br />
basso, riccio, peloso, frangiato, disfi<strong>la</strong>to, faldato o pontigiato, parte tessuto et parte<br />
non tessuto, parte di veluto, parte di raso et ogni altra foggia nuova. Ma il vestire e<br />
calzare in ogni uso del<strong>la</strong> sua persona sia schiettissimo et li veluti che haranno ad usare<br />
siano schieti et communi. Concedendo a ciascuna tre veste de drappo con busti,<br />
cioè una di veluto, una di raso et una di damasco, nelle quale possa mettere quel<strong>la</strong><br />
robba che sarà necessaria per <strong>la</strong> veste con due liste del medemo drappo intorno <strong>la</strong>rghe<br />
due dita ma non tagliate né trinciate, pur che non habbia coda et concedendo<br />
una zamarra o turca de drappo senza tagli ma con una frangia overo un gasio di seta<br />
atorno et parimente si concede loro ormesino, cangiante, burato, moncaiardo, saglia,<br />
dublone, panno e rascia con braccia due di drappo in liste et due co<strong>la</strong>ne so<strong>la</strong>mente<br />
senza smalto, di pretio et valuta di scudi 35 d’oro fra tutte due, compresa <strong>la</strong><br />
manifatura et non di più valore et un paro d’annelle come et de qual pretio a loro<br />
piacerà. Li loro guanti non eccederanno uno scudo d’oro il paro et possano portare<br />
conclusivamente una scuffia d’oro overo d’argento fi<strong>la</strong>to di mezza oncia di peso. Alle<br />
spose dal dì del sponsalitio per duoi anni continui sia lecito portar in testa et al collo,<br />
oltra le sudette cose, ornamento d’oro overo d’argento di valuta di scudi 10 d’oro,<br />
ma senza smalto, intendendo per <strong>la</strong> prima volta che si maritaranno.<br />
Non sia lecito a donzel<strong>la</strong> alcuna d’anni 12 in su portar col<strong>la</strong>ne né canae che al<br />
collo né alle mani né ghir<strong>la</strong>nda in testa d’oro over d’argento battuto, tirato, fi<strong>la</strong>to,<br />
smaltato, perle né altre gioie come di sopra, ma so<strong>la</strong>mente coralli, more et ebbani<br />
con tramezzi d’oro di valor di scudi 3 d’oro, né possa portare veste di seta né drappo,<br />
ma dublone, moncaiardo, saglia, panno et rascia con liste come a lor piace, pur<br />
che non ecceda braccia 3 di drappo, prohibendo le zamarre o turche d’ogni sorte et<br />
panicelli di seta, berette, pianelle et capelli di veluto.<br />
Per adornamento de cocchi et loro cavalli non si possano mettere più di braccia<br />
4 di drappo o dentro o fuori come alli patroni parerà et piacerà, con le frangie et<br />
cordoni di seta.<br />
Alle donne del nostro barigel<strong>la</strong>to et ville del contado si concede poter portare<br />
bombacina, saglia et camorre etiam di grana con liste di drappo, pur che non ecce-
Rimini 669<br />
dano un braccio e mezzo di drappo et parimente maniche di drappo schiette di<br />
braccia dua per paro, col suo centurino fatto secondo il solito di valore di scudi 5<br />
d’oro con <strong>la</strong> manifattura. Prohibendole oro, argento, battuto, tirato, fi<strong>la</strong>to et smaltato,<br />
perle et altre gioie come di sopra; concedendo loro portare al collo coralli et<br />
ambri, quali non eccedino il valor di scudi 5 d’oro, et due anelle, uno d’oro et l’altro<br />
d’argento, di pretio fra tutti duoi de scudi 2.<br />
Alle donne habitanti nelli castelli de ditto contado di Rimino, delle quali i padri,<br />
mariti et fratelli sotto <strong>la</strong> cura et governo de quali saranno non <strong>la</strong>voraranno <strong>la</strong><br />
terra, si concede una so<strong>la</strong> vesta di drappo con busti, senza pelo, schietta, buratto,<br />
saglia, dublone, moncaiardo con una lista di braccia due di drappo senza coda, et<br />
ancora se concede loro portare al collo una col<strong>la</strong>na de scudi 10 d’oro, computata <strong>la</strong><br />
manifattura. Prohibendo loro similmente oro et argento, battuto, tirato, smaltato,<br />
fi<strong>la</strong>to, et d’ogni altra sorte che immaginar si possa come di sopra, et similmente beretta,<br />
capello et pianelle di veluto.<br />
Alli huomini del barigel<strong>la</strong>to et ville del contado come di sopra, si concede portar<br />
beretta, saglio, cappa, gabbano di panno schietto, giubbone di te<strong>la</strong>, fustagno et<br />
bombacina, colletto di cordoame, calze col suo taffetado di pretio di lire 12 di denari<br />
computata <strong>la</strong> manifattura. Prohibendoli oro et argento d’ogni sorte come di<br />
sopra è detto, seta et drappo.<br />
Alli huomini che habitano nelle castel<strong>la</strong>, qual non <strong>la</strong>vorano <strong>la</strong> terra, si concede<br />
portar cappa con due braccia di drappo in liste, al gabbano braccia due e mezzo et<br />
al saglio un braccio et mezzo, calze di pretio di lire 16 de denari computata <strong>la</strong> manifattura.<br />
Prohibendo loro giupponi, saglio, beretta et capello di veluto, oro, argento,<br />
battuto, fi<strong>la</strong>to, tirato, smaltato come di sopra.<br />
Dechiarando se alcuno contrafarà o sarà trovato haver contrafatto alli presenti<br />
capitoli, ordini et provisioni in tutti o in alcuna parte di essi come è detto di sopra,<br />
s’intenda ipso facto essere incorso nel<strong>la</strong> pena de lire 25 de Bologna per <strong>la</strong> prima volta<br />
et nel<strong>la</strong> seconda volta duplicata et nel<strong>la</strong> terza triplicata con <strong>la</strong> perdita delli vestimenti<br />
et robbe suddette prohibite, et s’intenda essere incorso ciascuno nelle suddette<br />
pene, che contrafarà o sarà ritrovato contrafare publicamente o secretamente in<br />
qualunque sorte o capo delle sudetti vestimenti, ornamenti et altre cose come di sopra<br />
prohibite. Qual pena si dividerà in 3 parti, una parte sia applicata al<strong>la</strong> reverenda<br />
camara apostolica, una parte al Monte del<strong>la</strong> pietà di Rimino et l’altra allo esecutore.<br />
Et quando intervenerà accusatore, <strong>la</strong> pena si divida in quattro parte, quale accusatore<br />
sarà creduto cun un testimonio degno di fede. Nelle qual pene s’intendano essere<br />
incorsi li sarti, orefici, intagliatori, ricamatori et ogni altro fabricatore delle sudette<br />
cose prohibite et sia tenuto alle dette pene il padre per li figlioli et figliole, il<br />
fratello per <strong>la</strong> sorel<strong>la</strong> et il marito per <strong>la</strong> mogliere.<br />
Dechiarando ancora che gli habiti et vestimenti fatti per il passato, tanto degli<br />
huomini quanto delle donne, si possino usare sin che saranno lograti et consumati,<br />
levando però da quelli totalmente ogni sorte d’oro o d’argento eccettuando quelli<br />
che per li capitoli di sopra si concede.<br />
Stampate in Rimino per Astolpho de Grandi Veronese. Nelli anni del Signore<br />
MDLXI.
670 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
1561, aprile 23<br />
Atti consiliari<br />
Capituli approvati dal<strong>la</strong> Pragmatica<br />
Il consiglio fu convocato e, fra le altre cose, furono letti i capitoli facta per ellectos<br />
super vestimentis moderandis e si votò affinché i detti capitoli potessero diventare validi<br />
entro i sei mesi; i voti favorevoli furono 66 e i contrari 17. E vengono anche approvate<br />
le pene da applicare agli artigiani, sarti e orefici, che producono i beni proibiti con<br />
voti favorevoli 72, contrari 11.<br />
1561, dicembre 8<br />
Atti consiliari<br />
Breve del<strong>la</strong> Pragmatica<br />
Il consiglio fu convocato e, fra le altre cose, furono lette lettere in forma di breve super<br />
vestito hominum et mulierum comunitatis Arimini e, si precisa, su questi temi ci<br />
furono molte discussioni.<br />
1562, gennaio 11<br />
Atti consiliari<br />
Pragmatica<br />
Il consiglio fu convocato e, fra le altre cose discusse, fra cui <strong>la</strong> sospettata peste, ribadisce<br />
che chiunque non osserverà <strong>la</strong> lettera in forma di breve super vestimentis et nupter incorrerà<br />
nel<strong>la</strong> pena del<strong>la</strong> scomunica e, dopo una lunga consulta, i voti favorevoli furono 66.<br />
1569, dicembre 1<br />
Atti consiliari<br />
Pragmatica<br />
Il consiglio fu convocato e, fra le altre cose, furono letti i capitoli super vestimentis<br />
mulieris corretti dal frate cappuccino predicatore Francesco.<br />
Qualche giorno dopo, il 6 dicembre, il consiglio fu riconvocato e, fra le altre cose, furono<br />
letti i capitoli fatti dal predicatore cappuccino e, dopo una lunga consulta, furono<br />
approvati con voti 63.
Rimini 671<br />
1573, marzo 1<br />
Atti consiliari<br />
Pragmatica<br />
Il consiglio fu riunito e, fra le altre cose, furono letti i capitoli del<strong>la</strong> Pragmatica super<br />
moderatione et provisione vestium mulierum; innanzitutto il capitolo de mulieribus<br />
nuptis con i suoi annessi, approvati e confermati con 84 voti favorevoli e 10 contrari,<br />
poi i capitoli re<strong>la</strong>tivi alle viduas et mulieres denuo nuptas, approvati e confermati<br />
con 84 voti favorevoli e 2 contrari, poi i capitoli sub rubrica de mulieribus in<br />
nuptis et mulieribus parientibus et de baptizatur volentibus, approvati e confermati<br />
con 81 voti favorevoli e 2 contrari, infine i capitoli sub rubrica de hominibus, approvati<br />
con 73 voti favorevoli e 7 contrari, e le provvisioni con le pene previste per i trasgressori<br />
che furono approvate con 64 voti favorevoli e 26 contrari.<br />
1573, marzo<br />
Provvisioni a stampa<br />
Riforma da osservarsi nel<strong>la</strong> magnifica città d’Arimino intorno il vestire delli<br />
huomini et delle donne. Fatta per deliberatione del magnifico suo conseglio<br />
ecclesiastico, in Cesena, per Bartolomeo Raverii, 1573 25<br />
Al nome dell’altissimo Iddio, Padre, Figliuolo et Spirito Santo. Provisione et<br />
moderatione del vestire per <strong>la</strong> città d’Arimino.<br />
Ancorché al christiano devesse bastare <strong>la</strong> promissione fatta nel santo battesimo<br />
di renunciar le pompe nel mondo et sue vanità, nondimeno perché l’esperienza dimostra<br />
che non raffrena l’inordinata voluntà dell’uomo né <strong>la</strong> consideratione del<strong>la</strong><br />
perdita et danno spirituale, né del danno temporale. Però il magnifico conseglio ecclesiastico<br />
volendo provedere a tale inconveniente con consenso et approvatione di<br />
monsignore reverendissimo presidente del<strong>la</strong> Romagna, monsignore Filippo Sega<br />
bolognese ordina, vuole et comanda doversi osservare come qui di sotto si dirà.<br />
Delle donne maritate<br />
Le donne al presente maritate, di quale stato, grado o conditione si siano, in tempo<br />
di quatro anni, incominciati dal dì del sposalitio loro et quelle che per l’avvenire si<br />
maritaranno, da incominciarsi dal dì del sposalitio d’esse, possano havere et usare tre<br />
vesti di seta, una so<strong>la</strong> di veluto, che non sia di grana, et due di raso, damasco, armesi-<br />
25 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />
1594, maggio 24. Provvisioni, Pragmatica del vestire di Rimini fatta dal conseglio di questa<br />
città et revista et stabilita nel<strong>la</strong> sacra consulta il dì XXIIII di maggio MDXCIIII.
672 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
no o di che altra sorte di seta vogliano, ancorché in grana tinte siano. Prohibendo<br />
ogni sorte di veste di te<strong>la</strong> d’oro, brocato, brocatello o di qual’altro nome o simile spetie<br />
si sia, le quali tre vesti, come di sopra tollerate, siano senza liste, intagli, trinciature,<br />
<strong>la</strong>vori, recami overo ornamenti di qual sorte o nome si voglia et siano tutte semplici<br />
et schiette né si possa portare una veste di seta sopra altra che sia di seta.<br />
Et passato il tempo de quatro anni possano usare et portare le dette tre vesti di<br />
seta, sotto altra veste che non sia di seta, et quelle use et consumate che saranno,<br />
non possano di nuovo altra veste di seta farsi.<br />
Le donne che al presente sono maritate già quatro anni passati, possano coperte<br />
usare tre vesti di seta, di quelle che al presente si ritrovano havere, levando li ornamenti<br />
et altre cose prohibite, et use e consumate che saranno, non possano di nuovo<br />
farsi altra veste di seta.<br />
Oro, perle, gioie di che sorte si siano et corone o cinte d’ambracane et profumi<br />
(eccetto perle da conto et pendenti da orecchie) per il tempo de detti quatro anni,<br />
si comportano che in qual parte del<strong>la</strong> vita loro che a esse più piacerà, possano usare<br />
et portare persino al vallore de scudi 60 d’oro, computata l’opera overo manifattura.<br />
Et passati detti quatro anni possano havere et usare so<strong>la</strong>mente due anel<strong>la</strong> di<br />
quelle che per inanzi si ritrovaranno havere et una col<strong>la</strong>na overo una filza di granate<br />
di vallore di 15 scudi d’oro et tutti gli altri ori, gioie et perle buone et false s’intendano<br />
esseli vietate.<br />
Paniselli di seta schietti non passino il valore de scudi 3 et si possano usare solo<br />
nelli primi duoi anni del primo matrimonio.<br />
Scuffie o altro ornamento di seta da portare in testa si possi usare per valore d’uno<br />
scudo d’oro et non più, et volendosi far scuffie o altri ornamenti d’oro o gioie<br />
da portare in testa se li tollera di poterlo fare, purché sia compreso il valore d’esse<br />
nel<strong>la</strong> quantità delli 60 scudi permessi come sopra.<br />
Ancora possano havere et usare una cappa overo tabarro o cappotto di veluto<br />
che sia senza grana overo di raso, damasco, armesino o di che altro drappo di seta<br />
vogliano, purché sia schietto et senza alcuno ornamento sotto o sopra quello, non<br />
vietando donna alcuna di che età et stato si sia usare cappe, tabarri o cappotti de loro<br />
padri, mariti o fratelli.<br />
Delle donne vedove<br />
Le donne vedove, mentre che viveranno in vedoavità, non possano portare veste<br />
alcuna che sia di seta, ancorché le volessero usare sotto altra veste che non fosse di<br />
seta. Né ancora possano usare in alcun modo oro o gioie, eccetto che uno anello in<br />
dito che non passi il valore al più de scudi cinque.<br />
Le donne vedove che si remaritaranno, overo di presente sono remaritate, possano<br />
per anni duoi dal dì del sposalitio del secondo o altro matrimonio portare et<br />
usare due veste di seta, una di veluto senza grana et l’altra di qual colore che più le<br />
piacerà, ancorché fosse di grana. Et dette due veste di seta siano senza liste et alcun<br />
altro ornamento, come di sopra, ma semplici e schiette.<br />
Oro et gioie per li detti duoi anni possano portare per il valore di scudi 40 d’oro,<br />
computate le gioie, oro et manifattura et doppo li detti duoi anni non possano<br />
portare oro et gioie se non due anel<strong>la</strong> et una col<strong>la</strong>na o filza di granate di valore di
Rimini 673<br />
scudi 15 d’oro. Et passati detti duoi anni debbano usare dette due veste di seta sotto<br />
altre veste che non siano di seta, et quelle consumate non si possano renovare,<br />
ma siano tenute, quanto a dette due veste, ori et gioie concedutole vestire nel modo<br />
et forma che delle donne maritate doppo quatro anni è stato di sopra detto.<br />
Delle donne non maritate<br />
Le donzelle non possano portare veste alcuna di seta né sotto né sopra altra veste,<br />
ma solo possano vestire di saglia, buratta, moncaiato, ciambellotto, rassa o panno,<br />
ancorché sia di grana et possano essere listate del medesimo overo di veluto, raso,<br />
damasco o armesino, purché le liste non passino due brazza di robba et siano le<br />
veste et liste schiette et senza altro ornamento sopra. Et volendole guernire di passamani<br />
o d’altra cosa di seta lo possano fare nel modo et forma che di sotto si dirà.<br />
Intagli di veluto, raso o d’altra cosa di seta et recami o altri ornamenti di seta,<br />
quali al presente le donzelle se ritrovano havere, si tollera che le possano usare sin<br />
tanto che si maritaranno. Espressamente vetandole potersi di nuovo fare intagli, recami<br />
o altri ornamenti, eccetto che nel modo detto di sopra.<br />
Oro, perle et ogni altro ornamento da mano, testa, collo o cinta non possano<br />
portare eccetto che coralli, ebbano o granate o perle minute, tramezati l’uno overo<br />
l’altro con oro et anco con una crocetta d’oro o d’altro per sino al<strong>la</strong> valuta de scudi<br />
10 et non più d’oro. Similmente vestano le fanciulle di qualunque età siano, eccetto<br />
che da tre anni in giù, le quali non siano comprese nel presente decreto, et parimente<br />
li putti da tre anni in giù.<br />
Capelli et berette possano portare donne di qual età e stato si siano, purché siano<br />
schiette et senza piume o altra insegna et non vi portano sopra ornamento alcuno<br />
d’oro o di seta o d’altra cosa se non uno cordone o fascia di seta.<br />
Donne di qualunque età, stato, grado o conditione siano, possano havere et<br />
portare ogni sorte d’habito et veste che non siano di seta, come mocaiate, buratte,<br />
saglie et ciambellotte, rasse et panni ancorché fossero di grana, tollerandosi che le<br />
possano listare con una o più liste del medesimo overo di veluto, raso, damasco o<br />
armesino schietto overo tagliate, purché siano le vesti et liste senza intagli, desegni<br />
et ogni altro ornamento, le quali liste di seta non passino il numero di tre brazza di<br />
drappo per ciascuna veste.<br />
Et volendole guarnire con passamani, cordoni, rizzoli di seta o altra simil cosa<br />
non vi possano mettere più che per vallore di scudi quatro d’oro et facendoli guarnimenti<br />
con liste, non possano guarnire con altro et facendoli guarnimento con<br />
passamani, cordoni o altra simil cosa, non le possano guarnire con altre liste o vernice<br />
et in questo et in ogni altro caso delli sopra et infrascritti, non s’intende mai<br />
che si possa fare ornamento alcuno di perle o gioie buone o false né d’oro o argento<br />
battuto, fi<strong>la</strong>to, tirato et tessuto buono o falso, né di seta sopra seta.<br />
Dechiarando che donna alcuna non possa portare né usare suo habito vestire<br />
overo ornamento alcuna altra cosa che sia di seta et oro. Tolerandosi che li intagli e<br />
vernice che donne di qualunque età et stato si siano al presente si ritrova havere sopra<br />
veste, di qualsivoglia sorte, che di seta esse veste non siano, le possano usare et<br />
portare, fin tanto che detti intagli et vernice siano use et consumate. Prohibendo<br />
espressamente che di nuovo alcuni intagli o vernice si possano fare sopra qualsivo-
674 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
glia sorte di veste, ancorché esse vesti non fossero di seta. Dechiarando che gli intagli<br />
et vernice al presente fatte sopra veste che non siano di seta le debbano dare in<br />
nota al magnifico signor governatore, come di sotto si dirà 26 .<br />
26 Dele donne maritate … come di sotto si dirà] Che le spose possino haver quattro vesti<br />
di seta che sorte di drappo più li piacerà senza tessitura o trina guarnitione, ricamo o qualche<br />
altra sorte di <strong>la</strong>voro d’oro o d’argento battuto, fi<strong>la</strong>to, bono o falso, ma siano schiette con<br />
una so<strong>la</strong> et semplice trina di seta, che non ecceda <strong>la</strong> <strong>la</strong>rghezza de un dito overo una lista del<br />
medesimo o altro drappo che non ecceda braccia quatro. Prohibendo detti recami, intagli et<br />
ogni altra guarnitione d’oro et argento come di sopra, sì nelle vesti di seta, come in ogni altra<br />
veste di zambelotto, panno o d’altro da portarsi tanto di sopra come di sotto.<br />
Se le concedano ancora due sottane di seta con <strong>la</strong> medesma guarnitione et non altro. Et<br />
possino portare dette quatro vesti di sopra per spatio de quattro anni, da cominciarsi dal dì<br />
che saranno sposate et non più, et passato detto tempo non possino portar di sopra altro<br />
che vesti di zambellotto o al più di tabì, teletta, canavaccio, raso o damasco di seta negra o<br />
pavonazza o altri colori simili con <strong>la</strong> medesima guarnitione detta di sopra.<br />
Che le vesti già fatte con qualsivoglia sorte d’oro o argento o con qualsivoglia altra sorte<br />
di recamo, intaglio o guarnitione d’oro o argento o seta contro il sopradetto capitolo si possano<br />
usare per tre mesi dal giorno del<strong>la</strong> publicatione di queste ordine et da indi in poi siano<br />
del tutto prohibite.<br />
Se le concede una col<strong>la</strong>na che con <strong>la</strong> manifattura sia di valuta al più di scudi settanta, <strong>la</strong><br />
quale debba essere d’oro semplice senza smalto, perle o gioie o invece di essa un filo de perle,<br />
profumi o granate a elettione di chi <strong>la</strong> deve portare purché non ecceda il sudetto valore. Concedendo<br />
però che <strong>la</strong> detta valuta possa dividersi in diverse cose da portarsi al collo a sua elettione<br />
purché delle cose che si elegeranno ne diano nota al signore governatore per tempo.<br />
Manigli d’oro schietti di valore di scudi vinticinque senza alcuna sorte di gioie, camei o<br />
smalti.<br />
Pendenti di valore di scudi quindici, similmente che le corone non possano eccedere il<br />
valore di scudi quatro, comprendendo agnus dei, croce et ogni altro ornamento che vi fusse.<br />
Che oltre li sopradetti ornamenti d’oro non possano portare né in testa né in qualsivoglia<br />
parte del corpo né in qualsivoglia modo altre gioie o ornamenti d’oro o d’argento fi<strong>la</strong>to<br />
o battuto buono o falso, perle o di qualunque altre sorte, ecceto anelli a loro prima elettione<br />
al numero et valor da dechiararsi dal conseglio et da confirmarsi da noi.<br />
Che tutte le altre gioie che si ritrovano et che eccedano il sopradetto valore se ne possino<br />
servire per tre mesi ut supra et non più oltre.<br />
Che non possano così le spose come le altre donne di qualsivoglia stato o età portare in<br />
testa altro che pannicelli di seta azza orteghina o te<strong>la</strong> bastona, schietti senza oro o altri <strong>la</strong>vori<br />
che non eccedino il valore di quatro scudi.<br />
Capelli senza oro o medaglie che non eccedino compreso il cordone, fascia o cinta et piume<br />
il valore di cinque scudi, prohibendo in tutto et per tutto li aironi et similmente le berette.<br />
Un capotto di seta senza guarnitione, recamo né d’oro né d’argento né di seta ma sia<br />
semplice o con trina come se è detto di sopra nel capitolo delle vesti.<br />
Pelle di gebellini, armellini, martiri, lupi cervieri, dossi et fuine non si possino usare né<br />
per veste né per mostre.<br />
La manizza sia qualsivoglia pelle ancorché delle sopradette prohibite per vesti et sia coperta<br />
di seta semplice senza alcuna sorte di guarnimento d’oro, d’argento o di seta, prohibendo<br />
espressamente li gebbellini tanto con oro come semplici et similmente li lupi cervini 1594.
Rimini 675<br />
Delle donne di parto et battesmo de figliuoli<br />
Le donne di parto non possano ricevere visita d’alcuna altra donna, et tanto nelli<br />
giorni di festa quanto nelli altri, non si faccino né da esse s’accettino visite, solo<br />
che dal<strong>la</strong> madre, socera, zie, nipote, sorelle, cugine et cognate. Dechiarando che, oltre<br />
le sopranominate, che balia, obstetrice del<strong>la</strong> creatura et comare di batesmo, tutte<br />
le altre donne incorreranno nel<strong>la</strong> pena tanto quelle che visitaranno, quanto le donne<br />
visitate.<br />
Similmente nei battesmi non si possa fare adunanza di persone, né in casa né<br />
fuori di casa, se non del compare et comare con sue serve et delle altre donne di sopra<br />
nominate, con le sue serve.<br />
Et le creature che si portano al battesmo non si possano ornare nel<strong>la</strong> vita né in<br />
alcun habito loro d’oro battuto, fi<strong>la</strong>to, tirato, buono o falso, gioie, recami d’oro,<br />
brocato, concedendoli un coperturo di seta del<strong>la</strong> qualità che alli padri piacerà, purché<br />
non siano ornati di seta sopra seta; coperturi di panno o altra cosa che non siano<br />
di seta si possino listare con drappo di seta, per <strong>la</strong> somma d’un brazzo di drappo,<br />
prohibendo vernice, intagli et altre cose di seta 27 .<br />
Delli huomini<br />
Huomini di che stato et conditione si siano non possano portare oro né argento<br />
tirato, fi<strong>la</strong>to, tessuto o battuto, buono o falso, eccetto che un paro d’anel<strong>la</strong> et spade,<br />
pugnali et cinture dorate et argentate, con manighi d’argento.<br />
Veluto possano usare sotto o sopra come li pare, purché ogni sorte d’habito di<br />
veluto sia schietto et senza ornamento alcuno.<br />
Raso, damasco, tabì, armesino o altro drappo di seta possano per suo habito<br />
usare et in oltre guarnirlo con brazza tre di drappo di seta.<br />
27 Et … di seta] Prohibendo in detti battesmi ogni sorte de presenti tanto in chiesa<br />
quanto fuori vulgarmente chiamati benedittione, li quali siano leciti usarsi da forastieri chiamati<br />
per compari e non da altri, non comprendendo persone povere et miserabili a quali<br />
fusse donata qualche cosa per l’amor di Dio 1594.<br />
1594 aggiunge due paragrafi:<br />
Delle feste<br />
Si prohibiscano in tutto et per tutto le col<strong>la</strong>tioni publiche sotto le pene infrascritte.<br />
Delle dongelle<br />
Che le dongelle non possano portare veste alcuna di seta né di sotto né di sopra, né oro<br />
né argento alcuno, buono o falso, né al collo né alle orecchie, né in alcuna altra parte del<br />
corpo. Et nelle loro vesti se le concede il medesmo ornamento che è detto di sopra per le<br />
maritate et non altro et che quelle che si ritrovano vesti di seta già use, non le possino portare<br />
per l’avenire e sotto le pene infrascritte.<br />
Che possino portar al colo et nelle mani, coralli, granatine o perle minute trameggiate<br />
d’oro o d’argento, purché tra li coralli, granatine o perle, oro et argento non passino il valore<br />
di diece scudi, comprendendo ancora crocetta o agnus dei che vi ponessero dentro, elegendosi<br />
di usare una delle sudette cose so<strong>la</strong>mente cioè o li coralli o granatine o perle minute. Et<br />
chi haverà eletta una d’esse non possa poi <strong>la</strong>sciar quel<strong>la</strong> per pigliar altra.
676 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Bragoni di veluto o altra sorte di seta non si possano fodrare, se non di armesino<br />
o altra cosa che non sia di seta, bragoni e gipponi, che al presente si ritrovano havere,<br />
si tollerano per anni duoi, purché non siano guarniti d’oro o d’argento buono o<br />
falso, fi<strong>la</strong>to, battuto o tirato. Dandone però nota in mano al magnifico signore governatore<br />
come di sotto si dirà; intagli e recami d’oro o di seta si prohibiscono tanto<br />
sopra li bragoni, quanto sopra ogni altra sorte di vestimento; calcie di seta si vietano,<br />
quelle di stame overo di filisello si tollerano; tutti gli altri habiti che sono di<br />
panno, rassa o altra cosa, che non sia di seta, si possano guarnire a modo loro, purché<br />
non sia seta sopra seta et recami o intagli, come di sopra è stato detto; et che<br />
per guarnimento di ciascun habito non si ponga più che brazza tre di drappo di seta.<br />
Altri guernimenti di cordoni, trine o altre cose di seta si possano usare, purché<br />
non eccedano il valore de scudi quatro d’oro et questo in caso che non adoprino liste<br />
di drappo o panno.<br />
Pelle di gibellini, martiri, lupi cervieri non si possano usare né per gli huomini né<br />
per le donne, né per veste né per mostre, eccetto che per manizze, le quali possano<br />
essere di che sorte pelle si vogliano, et coperte di veluto, raso o altra sorte di drappo<br />
di seta, purché siano schiette et semplici et senza ornamento di sorte alcuna.<br />
Cappe e cappotti d’huomini, che al presente si trovano havere fatte con qualsivoglia<br />
ornamento di seta, purché non siano guarnite con oro, argento battuto, fi<strong>la</strong>to,<br />
tirato et fi<strong>la</strong>to, buono o falso si tollera, che si possano usare per anni duoi so<strong>la</strong>mente,<br />
dandone nota come di sotto si dirà 28 .<br />
Dechiarando che le prohibitioni in ciascuno de casi di sopra espressi, s’intendano<br />
haver luoco, tanto in casa quanto fuori di casa, tanto di giorno come di notte,<br />
tanto nel<strong>la</strong> città quanto fuori del<strong>la</strong> città, et tanto andando quanto stando. Dechiarandosi<br />
che donne forastiere maritate in huomini del<strong>la</strong> città s’intendano essere sottoposte<br />
in tutti i casi alle provisioni presenti, et similmente le donne del<strong>la</strong> città maritate<br />
in persone forastiere, fin tanto che nel<strong>la</strong> città et suo territorio habiteranno;<br />
non comprehendendo in caso alcuno li signori consoli del<strong>la</strong> città, quali per il tempo<br />
a venire possano vestire come le piace durante il tempo del magistrato suo et<br />
28 Delli huomini … come di sotto si dirà] Delli huomini<br />
Se prohibisce ogni sorte d’oro et argento, buono o falso, così battuto come fi<strong>la</strong>to o tessuto<br />
in qualsivoglia parte di vestimenti et del corpo, non comprendendo quello che possono<br />
usare li cavallieri di Croce per le loro insegne; non intendendosi <strong>la</strong> detta prohibitione per li<br />
vestimenti da cavalcare fuori del<strong>la</strong> città, le quali però non si possino usare in modo alcuno<br />
in essa città.<br />
Delle carozze<br />
Che dopo <strong>la</strong> publicatione di questi ordini non si possino fare né usare carozze dorate né<br />
guarnite di seta di sorte alcuna, eccetto che le frangie che si possino far di seta so<strong>la</strong> senza oro<br />
né argento sotto le pene infrascritte. Ma quelle che si ritrovano fatte et guarnite di seta o dorate,<br />
ancorché siano contro <strong>la</strong> presente resolutione, che possino essere usate fin che durino<br />
per non esser causa alli patroni di doppia spesa, senza risarcimento alcuno delle prohibite<br />
cose 1594.
Rimini 677<br />
passato ditto tempo non possano usare habito prohibito. Né meno s’intendano<br />
compresi huomini o donne forastiere che habitassero nel<strong>la</strong> città o suo territorio<br />
quali, per spacio d’un anno, non siano sottoposti alle presenti provisioni; ma passato<br />
l’anno, siano li forastieri habitanti tenuti ad osservar<strong>la</strong>, eccetto officiali forastieri<br />
del<strong>la</strong> città o suo territorio con le loro famiglie.<br />
Et accioché al<strong>la</strong> presente provisione non si possa fare fraude, s’ordina et comanda<br />
che fra termine d’otto giorni dal dì del<strong>la</strong> publicatione del presente decreto, che<br />
tutte le donne ch’intendano usare et portare le sudette tre veste di seta o alcuna di<br />
quelle et che intendano usare et portare ori, perle o gioie nelle casi e modi premessi<br />
come di sopra, si debba darne polize o liste per mano delli mariti per le mogli, delli<br />
padri per le figliuole, delli fratelli o altri per le sorelle o altre donne che hanno in<br />
governo loro, in mano del magistrato signore governatore del<strong>la</strong> città d’Arimino. Et<br />
fin tanto che non saranno date le sudette polize o liste s’intendano essere prohibite<br />
veste, ori et gioie di sopra concesse et permesse et data <strong>la</strong> poliza overo lista non si<br />
possa più variare nelle veste, ori et gioie notificate.<br />
Et acciò che caso alcuno non resti indeciso, si dechiara che se occorrerà che caso<br />
alcuno non sia compreso nelle presenti provisioni, overo che ragionevolmente si<br />
possa dubitare, se sia da dette provisioni et decreto deciso, il sudetto magnifico<br />
conseglio, con autorità di monsignor reverendissimo presidente, ordina, vuole et<br />
comanda che <strong>la</strong> dechiaratione, et essendo bisogno nova determinatione, sia di monsignor<br />
reverendissimo vescovo del<strong>la</strong> città d’Arimino o suo vicario, insieme col magnifico<br />
signore governatore di essa città 29 .<br />
E benché all’osservatione del<strong>la</strong> presente provisione dovesse movere l’animo di ciascuno<br />
da so<strong>la</strong> consideratione del<strong>la</strong> voluntà dell’altissimo Iddio et salute propria. Nondimeno<br />
perché si dubita che alcuni da molte voluntà mossi et da instigationi diaboliche<br />
aiutati siano per contravenire a quel<strong>la</strong>. Però accioché almeno per timore di pena<br />
temporale si dispongano ad osservar<strong>la</strong>, si dechiara che ciascuna persona, huomo o<br />
donna che sia, che non osservarà <strong>la</strong> sopradetta moderatione et a quel<strong>la</strong> in alcuna parte<br />
contraverrà, incorra per ciascuna volta et in ciascun caso di detta contraventione <strong>la</strong><br />
prima volta in pena di 25 scudi d’oro, <strong>la</strong> seconda volta in pena duplicata, <strong>la</strong> terza volta<br />
in pena triplicata et sempre con <strong>la</strong> perdita del<strong>la</strong> robba usata 30 et portata contra <strong>la</strong><br />
forma del presente decreto, <strong>la</strong> qual pena sia applicata per <strong>la</strong> metà al<strong>la</strong> reverendissima<br />
camera apostolica et per un quarto all’accusatore et per l’altro quarto all’esecutore.<br />
Et al<strong>la</strong> sudetta pena siano tenuti li padri per li figliuoli che con consenso d’essi<br />
al<strong>la</strong> presente provisione contraveranno, et in caso di contraventioni di figliuoli di<br />
famiglia senza il consenso paterno <strong>la</strong> pena s’intenda imposta a essi figliuoli del<strong>la</strong><br />
perdita del<strong>la</strong> robba prohibita 31 et carcere per un mese et similmente siano tenuti li<br />
29 Dechiarando … di essa città] Dechiarando che non solo alle spose, ma alle dongelle et<br />
huomini si concede che possino usare le sopradette veste, habiti et ornamenti come di sopra<br />
respettivamente prohibite per il tempo sudetto overo termine preciso ut supra 1594.<br />
30 1594 aggiunge ancorché fusse d’altri.<br />
31 1594 aggiunge ancorché fusse de padri o de altri.
678 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
padri per li figliole, li mariti per le mogli; volendo che in caso che i mariti siano<br />
astretti per contraventione delle loro mogli a pagamento di pena alcuna, il tutto sia<br />
a danno d’esse donne et diminutione delle sue doti per quanto che i loro mariti veranno<br />
condennati; li fratelli, o altri, per le sorelle o altre che hanno in governo loro,<br />
non intendendo che uno fratello sia tenuto per l’altro.<br />
Sarti, oreffici et ogni altra sorte di persone di qualunque arte o mestiero siano,<br />
non possano fare tagliare, <strong>la</strong>vorare, guarnire o adornare cosa alcuna, <strong>la</strong> quale sia<br />
contra l’ordinationi del presente decreto, sotto pena a detti artefici per <strong>la</strong> prima volta<br />
di scudi 15 32 d’oro, <strong>la</strong> seconda volta incorrano in pena duplicata et per <strong>la</strong> terza<br />
volta in pena triplicata, <strong>la</strong> qual pena sia applicata per <strong>la</strong> metà al<strong>la</strong> reverenda camera<br />
apostolica, per un quarto all’accusatore et per l’altro quarto all’esecutore.<br />
Sia lecito a sarti et altri artefici, a forestieri fare et <strong>la</strong>vorare ogni sorte d’habiti et<br />
ornamenti, con licentia del magnifico signore governatore. Et parimenti huomini<br />
et donne del<strong>la</strong> città et suo territorio d’Arimino, volendo farsi habiti, veste et ornamenti<br />
dal presente decreto prohibiti, possano li sarti o altri artefici farli con licentia,<br />
come di sopra. Prohibendo forastieri et altri del<strong>la</strong> città et suo territorio poter<br />
usare in essa città et territorio detti habiti et <strong>la</strong>vori da sarti o altri artefici del<strong>la</strong> città,<br />
come di sopra fatti, eccetto che nel giorno del<strong>la</strong> partenza sua.<br />
Volendo contra gli inobedienti in ciascuno de sopradetti casi potersi procedere<br />
per accusa, quere<strong>la</strong>, denuntia, ex officio per constituti et per ogni altro legittimo<br />
modo, precedendo sempre et in ogni caso cittatione o precetto et non captura di<br />
persone o di robbe prohibite.<br />
Et in evento che persona alcuna sia dal<strong>la</strong> corte molestata, sotto pretesto di contraventione,<br />
se il reo si trovarà innocente et non colpevole, non sia tenuto ad alcuno<br />
pagamento di sportule per l’absolutoria 33 sua né ad alcuna altra spesa.<br />
Et caso che il reo sia dal magnifico signore governatore per sua sententia absoluto<br />
non sia lecito al fiscale del<strong>la</strong> reverenda camera apostolica appel<strong>la</strong>rsi di detta sententia<br />
et appel<strong>la</strong>ndo sia nullo, tanto l’appel<strong>la</strong>tione quanto ogni altro atto da farsi.<br />
Et il tutto fatto et ordinato sia a <strong>la</strong>ude et gloria di sua divina maestà, per salute<br />
delle anime et a conservatione delle facultà per necessario uso 34 humano etc.<br />
In Christi nomine, amen. Anno 1573, indictione prima, pontificatu sanctissimi<br />
in Christo patris et domini nostri domini Gregorii divina providentia papae XIII et<br />
die prima mensis martii, in magnifico conseglio ecclesiastico civitatis Arimini, suprascripta<br />
capitu<strong>la</strong> firmata et stabilita fuerunt prout in praesentibus capitulis.<br />
Et ego Gabriel Ninus cancel<strong>la</strong>rius communis rogatus fui etc.<br />
Suprascripta constitutiones et capitu<strong>la</strong> approbamus et omnia in iis contenta observari<br />
mandamus sub poenis in eis expressis et ut iisdem applicandis et distribuendis<br />
etc. In quorum fidem. Datum Ravennae, die 4 martii 1573.<br />
Philipus Sega praesidens.<br />
32 15] 25 1594.<br />
33 absolutoria] absolutione 1594.<br />
34 uso] vostro 1594.
Rimini 679<br />
Loco ✠ Sigilli. Andreas Thom. secretarius.<br />
A tergo<br />
Al molto magnifico come fratello il governatore di Arimino etc. Arimino.<br />
Molto magnifico come fratello. Ho passato a cotesta città una riforma ch’el<strong>la</strong> ha<br />
messo in iscritto per l’honesto vestire di cotesto populo; però facendovisi da lei instanza<br />
per <strong>la</strong> publicatione et osservanza di essa haverete a soddisfarne<strong>la</strong> facendo che<br />
sia essequita compitamente senza rispetto alcuno poi che torna utile de loro stessi, e<br />
state sano. Di Ravenna lì 5 di marzo 1573.<br />
D.V.S.<br />
Come fratello affet.<br />
Loco ✠ Sigilli. Filippo Sega presidente.<br />
1573, die 6 martii registrate per me Gabrielem Ninum cancel<strong>la</strong>rium magnifici<br />
communis Arimini ex proprio originali 35 .<br />
1584, marzo 26<br />
Atti consiliari<br />
Super moderatione vestimentorum<br />
Si manda parti che si proibiscono tutti gl’ori et argienti, boni o falsi sopra le vesti<br />
di qualsivoglia drappo, rascia o panno et si proibiscono le vesti di brocato, bro-<br />
35 In Christi … originali] Il cardinale Aldobrandino.<br />
Loco ✠ Sigilli.<br />
Cristoforo Casteletti secretario.<br />
A dì 30 di maggio 1594 fu publicata <strong>la</strong> sudetta pragmatica in detta città di Rimino nei<br />
luoghi soliti per Carlo publico trombetta del<strong>la</strong> illustrissima comunità.<br />
Francesco Angelini nottario et cancel<strong>la</strong>rio criminale sustituto.<br />
Ancorché per <strong>la</strong> publicatione del<strong>la</strong> pragmatica di già fatta, persona alcuna non possa<br />
pretendere ignoranza di quanto deve osservare, tuttavia per levare ogni scusa et cavil<strong>la</strong>tione<br />
et abuso che fosse per introdursi, il moltissimo illustrissimo sig. Tolomeo Gamberelli dell’una<br />
e l’altra legge dottore et del<strong>la</strong> città di Rimino governatore, per più facil inteligenza, dechiara<br />
che il termine delli tre mensi assignati si debba intendere so<strong>la</strong>mente in portate le veste<br />
et habbiti già fatti con qualsivoglia sorte d’oro o argento o qualsivoglia altra sorte di recamo,<br />
intaglio o guarnitione d’oro o argento o seta et non delle donne di parto et battesmi,<br />
poiché <strong>la</strong> provisione fatta intorno a ciò deve incominciare dal dì del<strong>la</strong> publicatione del<strong>la</strong> sudetta<br />
pragmatica. Perciò si avertisse ogni persona, poiché contro a transgressori si procederà<br />
senz’altro alle pene contenute in essa reforma. In fede etc.<br />
Datum Arimini die 2 iunii 1594.<br />
Tolomeo gubernator.<br />
Pompeo Bartolini cancel<strong>la</strong>ro magnifico.<br />
Die 2 iunii 1594 denuo publicata fuit supradicta pragmatica cum supradicta dec<strong>la</strong>ratione<br />
per supradictum Carolum publicum preconem in locis solitis eiusdem civitatis Arimini<br />
prout retulit ihi Pompeo Bartholino illustrissimo comunitatis Arimini cancel<strong>la</strong>rio 1594.
680 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
catello, te<strong>la</strong> d’oro o d’argento o veluto col fondo d’oro o d’argento o in altro modo<br />
tessuto et questo s’intenda per le donne.<br />
Et facta ballottatione pro 63 contro videlicet.<br />
Item fu posta parti che le spose possino far quatro vesti etiam di veluto alto et<br />
basso etiam di grana et quelle portare et sotto et sopra finché piacierà a loro, senza<br />
oro però o argento con trina di seta schietta. Ma havendosi a far altre vesti nove si<br />
debbano far di zambelotto, rassa o altro simile purché non siano di seta, eccetto che<br />
una veste di tabì o canavarro o teletta, purché sia una so<strong>la</strong> veste.<br />
Et facta ballottatione pro […] 36 contro 6.<br />
Item si pone parti che le predette spose possino portare quattro anel<strong>la</strong> come piace<br />
a loro et scudi settanta d’oro in quel modo che più le piacierà, proibendo perle<br />
da conto et gioie in canache o pendenti o altri simili.<br />
Et facta ballottatione pro […] 37 contro 6.<br />
Item che le donne maritate che si trovano le vesti possono portarle purché non<br />
siano delle proibite come di sopra, cioè di brocato, teletta d’oro, brocatello o altro<br />
simile come di sopra et purché se li levino gli ori et argenti et in luogo di quelli se<br />
gli ponga una trina di seta schietta; et similmente possino portare per scudi settanta<br />
d’oro et quattro anelle come le spose. Ma faciendosi veste nove si regano come le<br />
spose, cioè faccino di zambelotto, rassa, teletta et com’è detto di sopra.<br />
Et facta ballottatione pro […] 38 contro 7.<br />
1594, maggio 24<br />
Provvisioni<br />
Pragmatica del vestire di Rimini fatta dal conseglio di questda città et revista<br />
et stabilita nel<strong>la</strong> sacra consulta il dì XXIIII di maggio MDXCIIII, Rimini, per<br />
Giovanni Simbeni, 1594 39<br />
36 Spazio bianco <strong>la</strong>sciato dal redattore.<br />
37 Spazio bianco <strong>la</strong>sciato dal redattore.<br />
38 Spazio bianco <strong>la</strong>sciato dal redattore.<br />
39 Vedi 1573, marzo. Provvisioni a stampa, Riforma da osservarsi nel<strong>la</strong> magnifica città<br />
d’Arimino intorno il vestire delli huomini et delle donne. Fatta per deliberatione del magnifico<br />
suo conseglio ecclesiastico, in Cesena, per Bartolomeo Raverii, 1573.
1580, giugno<br />
Provvisioni<br />
APPENDICE<br />
AS RN, Archivio storico comunale, Carteggio AS4 (secc. XVI-XVIII), Capitoli vari, b. 5;<br />
cc. 17r-19r, 1580-1583.<br />
Capitoli nuovamente fatti sopra il vestir de signori consoli per decoro del magistrato et<br />
benefitio publico in essecutione del<strong>la</strong> parte presa in conseglio alli X di giugno 1580.<br />
In prima che li signori dottori, tanto di legge come medici, il verno, qual cominciarà a novembre<br />
et seguirà per tutto aprile, habbino a vestirsi di longo di sopra d’una veste di veluto<br />
over di canevazzo, teletta o tabì di seta o raso con le mostre di veluto.<br />
Et di sotto dette veste lunghe di drappo di seta a loro benep<strong>la</strong>cito purché non sia d’ormesino.<br />
L’estate, che cominciarà a maggio et finirà per tutto ottobre, siano obligati vestirsi di<br />
longo di sopra, di raso o damasco o tabì o teletta di seta et di sotto di drappo di seta a loro<br />
benep<strong>la</strong>cito ancorché fusse ormesino.<br />
Et volendo alcuno di essi vestirsi d’habito corto siano obligati a vestirsi come gl’infrascritti<br />
d’habito corto.<br />
Li signori conti, cavaglieri et cittadini siano obligati il verno vestirsi di capotti di veluto<br />
con maniche di longhezza conveniente et di sotto a benep<strong>la</strong>cito, purché sia drappo di seta<br />
negra.<br />
Et l’estate di sopra di teletta, di raso o damasco o altro drappo, purché non sia ormesino.<br />
Et di sotto a benep<strong>la</strong>cito loro, purché sia di drappo vero ancorché fosse ormesino.<br />
Il numero delli artefici sia obligato il verno vestirsi di cappotti de zambelotto con le maniche<br />
con le mostre di veluto; il saglio del<strong>la</strong> medema maniera.<br />
L’estate d’ormesino doppio così il cappotto come il saglio et s’alcuno d’essi artefici o tutti<br />
voranno vestir come li cittadini lo possino fare.<br />
Le calze de tutti li signori consoli siano a benep<strong>la</strong>cito purché siano di color negro.<br />
Le berette de tutti indiferentemente siano di veluto o altro drappo di seta.<br />
Dechiarando che chi non osservarà li sopradetti ordini in ogni lor parte non possi in<br />
modo alcuno esser admesso a entrare nel magistrato et oltra ciò sia privo del sa<strong>la</strong>rio et d’ogn’altro<br />
emolumento et autorità dependente da esso, né possi fra gl’altri ressedere in pal<strong>la</strong>zzo<br />
o fuori, né far atione alcuna conso<strong>la</strong>re, et chi mancasse oltro le pene sudette s’intenda haver<br />
mancato all’honor suo.
682 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Et in qualsivoglia caso di scorozzo 1 si permette portar un velo sopra <strong>la</strong> beretta, et non altro<br />
segno di duolo.<br />
Che sempre doi de signori consoli siano obligati dormire in pa<strong>la</strong>zzo quindeci giorni per<br />
copia, cominciando per ordine secondo sono descritti nel magistrato, afinché per ogni inprovisa<br />
occasione possino provedere ad ogni occorenza, prohibendo il poter sustituire altri<br />
in loro luogo fuorché de proprii compagni d’esso magistrato, sotto pena, per ciascuna notte<br />
che mancasse, di mezo scudo d’oro d’applicarsi a luochi pii.<br />
Che li consoli artegiani che esercitano arti manovali non possano palesemente, durante<br />
il suo magistrato, in modo alcuno esercitare le sue arti manualmente, sotto pena di mezo<br />
scudo d’oro per volta che contrafarà d’applicarsi ut supra.<br />
Nell’altre parti non contrarie alli presenti ordini s’osservino li capitoli altre volte fatti sopra<br />
il magistrato de signori consoli approvati in consiglio l’anno 1569 a dì 9 ottobre.<br />
1580 et die 17 mensis iunii<br />
Supradicta capitu<strong>la</strong> lecta fuerunt in magnifico consiglio ecclesiastico civitatis Arimini et<br />
approbata per bal<strong>la</strong>s pro 55 et contra 25…<br />
1 Si tratta del corrotto.
MONTEFIORE - INDICE DELLE FONTI<br />
1579<br />
Statuti<br />
Statuta terrae Montis Florum, impressa Urbini, apud Olivum Cesanum, 1579.<br />
Quae res intelligantur donatae sponse (Lib. II, Rub. LXXI, c. 61r)<br />
De modo servando in funeralibus celebrandis (Lib. II, Rub. XXXVIII, cc.<br />
124v-125r)<br />
FONTI<br />
1579<br />
Statuti<br />
Quae res intelligantur donatae sponse<br />
Statuimus et ordinamus quod si post contracta sponsalia de futuro et ante contracta<br />
de preaesenti sponsus portaverit vel miserit ad sponsam vel ad parentes seu<br />
fratres, sorores vel alios attinentes ipsius centuram, cuiuscunque generis existat non<br />
tamen magni pretii aut eius similia (quod omne remittimus arbitrio iudicantis secundum<br />
qualitatem personarum quod tam dantis quam recipientis) hoc talia intelligantur<br />
prorsus donata irrevocabiliter inter vivos.
684 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Si vero predicta mitterentur ad sponsam post contracta sponsalia de presenti, et<br />
nondum trasducta ad domum nec matrimonium consumato et etiam anuli […] 1<br />
cum quibus fuerit desponsata ipsa sponsa, tunc intelligatur etiam contracta donatio<br />
inter virum et uxorem de predictis rebus ita quod morte confirmetur, nisi fuerit revocata:<br />
cetera vero bona videlicet, vestes, catena aurea et alia ornamenta mulierum<br />
cuiuscunque conditionis existant, quandocunque sint tradita seu missa sponsae et<br />
etiam constante matrimonio intelligantur tradita et missa ad simplicem usum mulieris<br />
et honorem mariti et sic soluto matrimonio remaneant sibi viro et eius heredibus<br />
omni exceptione remota; statuentes etiam quod heredes mariti teneantur sibi<br />
uxori viduae eius tradere vestes viduales vel lugubres vel novas secundum qualitatem<br />
personarum et facultates patrimonii.<br />
Et predicta vendicent sibi locum, non obstante minori aetate vel patria potestate,<br />
ita quod parentes defunctorum nullo modo valeant praedictis contradicere seu<br />
venire et etiam sortiantur effectum in praesentibus, praeteritis, pendentibus et futuris<br />
casibus occurrentibus.<br />
De modo servando in funeralibus celebrandis<br />
Statuimus et ordinamus quod quando aliquis moritura a decem annis supra in<br />
aliqua capel<strong>la</strong> dictae terrae quod illi de capel<strong>la</strong> in qua moritur debeant associare<br />
corpus mortuum ad ecclesiam in qua erit sepeliendum unus de domo ad minus, nisi<br />
habuerit legitimam excusationem, pena quinque solidorum pro quolibet homine;<br />
hoc etiam addito quod nullus propinquus mortuo, videlicet mater, filius, frater, vir<br />
et uxor et alius usque ad tertium gradum audeat vel presumat exire de domo et associare<br />
mortuum ad ecclesiam sub pena decem librarum communi et executori applicandarum.<br />
Statuimus insuper quod portantes mortuum ad sepulturam si mulieres<br />
vel viri sequantur corpus faciendo p<strong>la</strong>nctum contra formam praesentis statuti<br />
teneantur et debeant sub pena quadraginta solidorum se abstinere a portando dictum<br />
mortuum usque quo dictus p<strong>la</strong>nctus iverit contra formam praedictam. Et in<br />
omnibus praedictis possit per dominum potestatem inquri ex suo officio et contrafacientes<br />
punire de facto. Et quilibet possit accusare et denuntiare et teneatur secretus<br />
et habeat quartam partem pene. Et ad moderandum expensas funeralium statuimus<br />
quod in funere doctorum et equitum et uxorum supradictorum non liceat<br />
portare seu portari facere caeros ultra numerum duodecim in totum ponderis unius<br />
librae et non ultra computatis cereis que dantur confraternitatibus; inferioris vero<br />
gradus non liceat deferre nec deferri facere ultra numerum octo caereorum eiusdem<br />
ponderis sub iamdicta pena decem librarum pro quolibet contrafaciente in quolibet<br />
casu applicanda, ut supra et procedatur, ut supra.<br />
1 Spazio bianco corrispondente a due lettere.
SCORTICATA - INDICE DELLE FONTI<br />
1436<br />
Statuti<br />
BG RN, “Statutum Castri Scorticate”, SC-MS 1004 (copia incompleta, sec.<br />
XIX/seconda metà).<br />
De numero euntium ad corpora defunctorum (Lib. I, Rub. 44, c. 20v)<br />
FONTI<br />
1436<br />
Statuti<br />
De numero euntium ad corpora defunctorum<br />
Item statuimus et ordinamus quod si contingerit aliquem de dicto castro Scorticata<br />
vel etiam forensem habitantem vel novi habitante mori in dicto castro vel eius<br />
curte, teneatur ire unus ad domum defuncti et sequi cadaver ipsius defuncti usque<br />
ad ecclesiam et sepolturam, ubi sepeliri debet et ibi morari et stare donec dictus<br />
corpus fuerit sepultum, pena quinque solidorum Ravennae pro quolibet et qualibet<br />
vice. Et p<strong>la</strong>zarius communis teneatur denuctiare contrafacientes quod si non fuerit<br />
solvat ipse p<strong>la</strong>zarius dictam penam quinque solidorum. Et de predictis teneatur<br />
consul seu vicarium predictus facere etiam contra p<strong>la</strong>tiarium inquisitionum et dicto<br />
p<strong>la</strong>zario precipit hoc per curiam et p<strong>la</strong>zarius predictus teneatur precipere signulis de<br />
dicto castro Scorticatae et eius curte quod facere et observare debeant predicto.
ROMAGNA TOSCANA<br />
a cura di Enrico Angiolini
La peculiarità geostorica del<strong>la</strong> Romagna toscana trae origine dal successo<br />
del<strong>la</strong> penetrazione economica e dell’espansione politica e militare fiorentina<br />
oltre lo spartiacque appenninico, a seguito del quale, a partire dal XIV secolo<br />
inoltrato, una vasta e geograficamente omogenea area appenninica romagno<strong>la</strong><br />
passò progressivamente sotto <strong>la</strong> dizione fiorentina per rimanervi per<br />
tutto l’antico regime e anche ben oltre (il suo territorio fu infatti aggregato<br />
definitivamente al<strong>la</strong> provincia di Forlì soltanto nel 1923) 1 . Naturalmente<br />
questo determinò una forte impronta amministrativa ed istituzionale fiorentina<br />
su quelle comunità, che non valse mai a temperare, però, altrettanto<br />
forti contraddizioni nei rapporti con Firenze, in un’area che rimase sempre:<br />
iso<strong>la</strong>ta dal punto di vista viario; economicamente depressa e povera di risor-<br />
1 Per le vicende del<strong>la</strong> Romagna toscana cfr. in generale: G. MINI, La Romagna Toscana.<br />
Notizie geografiche, storiche, industriali e commerciali con cenni sugli uomini illustri, sui monumenti<br />
e sugli stemmi municipali..., Castrocaro 1901; E. FASANO GUARINI, Al<strong>la</strong> periferia del<br />
granducato mediceo: strutture giurisdizionali ed amministrative del<strong>la</strong> Romagna toscana sotto<br />
Cosimo I, in «Studi Romagnoli», XIX (1968), pp. 379-407; A. VASINA, Romagna e Toscana<br />
nel Medioevo, Faenza (RA) 1974; La Val di Bagno in età medievale e moderna, Bagno di Romagna<br />
(FO) 1991; Il bosco e lo schioppo. Vicende di una terra di confine tra Romagna e Toscana,<br />
a cura di G.L. CORRADI e N. GRAZIANI, Firenze 1997. Per i temi del<strong>la</strong> separatezza viaria<br />
e commerciale del<strong>la</strong> Romagna toscana rispetto a Firenze in età medievale e moderna cfr.<br />
Strade fra Val di Sieve e Romagna. Storia e archeologia, Firenze 1995, in partico<strong>la</strong>re i contributi<br />
di: P. PIRILLO, La viabilità appenninica nel<strong>la</strong> transizione dalle signorie territoriali allo Stato<br />
fiorentino. Aspetti e problemi, ibid., pp. 33-92; L. TARTARI, Dal<strong>la</strong> Valdisieve al<strong>la</strong> Romagna:<br />
strade e mercati romagnoli in età basso medievale, ibid., pp. 93-119; A. ZAGLI, Aspetti del<strong>la</strong><br />
viabilità fra <strong>la</strong> Valdisieve e <strong>la</strong> Romagna: territorio, insediamenti, realizzazioni in epoca moderna<br />
(secc. XVI-XIX), ibid., pp. 121-215; E. ANGIOLINI, La Romagna toscana in età moderna: dagli<br />
stretti legami mentali con <strong>la</strong> Romagna ai difficili collegamenti stradali con <strong>la</strong> Toscana, ibid., pp.<br />
217-260.
690 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
se che non fossero lo sfruttamento del patrimonio boschivo, un’agricoltura<br />
di sussistenza e il contrabbando; percorsa da un endemico banditismo e dipendente<br />
in spiritualibus dalle diocesi delle città romagnole di pianura, con<br />
rilevanti contrasti giurisdizionali col potere civile attraverso tutta l’età granducale<br />
(in partico<strong>la</strong>re nell’epoca del giurisdizionalismo leopoldino).<br />
Ci si aspetterebbe senz’altro una sostanziale assenza di normative suntuarie<br />
in una terra con questi caratteri: invece non è così giacché, tra le cospicue<br />
fonti normative di quest’area che si trovano nel<strong>la</strong> vastissima serie degli Statuti<br />
delle comunità autonome e soggette conservata presso l’Archivio di Stato di<br />
Firenze (che raccoglie gli originali degli statuti fatti convergere nel<strong>la</strong> dominante<br />
per esigenze di stretto controllo politico-amministrativo, per essere<br />
poi approvati dalle apposite magistrature fiorentine) 2 , si addensano numerose<br />
norme di carattere suntuario recepite o redatte pressoché tutte nel giro di<br />
pochi giorni di febbraio del 1547. Si tratta analiticamente di norme per le<br />
comunità di:<br />
- Castel dell’Alpi («Legge sopra gl’ornamenti, vestiti et habiti degl’homini<br />
et delle donne del comune di Castello del’Alpe di Romagna» del 23 febbraio<br />
1547) 3 ;<br />
- Castrocaro («Legge et statuto delli habiti, vestiti et ornamenti degli<br />
huomini et delle donne del comune di Castrocaro» del 13 febbraio 1547) 4 ;<br />
- Corniolo («Modo et ordine sopra habiti et portamenti delle persone del<br />
comune del Corgniolo» del 20 febbraio 1547) 5 ;<br />
- Dovado<strong>la</strong> («Capituli, ordini e regule sopra il vestire et ornamenti de li<br />
homini, done del castel et contado di Dovado<strong>la</strong> et loro (...) figlioli et figliole»<br />
del 21 febbraio 1547) 6 ;<br />
- Galeata («Statuti delli homini del<strong>la</strong> podesteria di Galeata sopra il modo<br />
del vestire» del 23 febbraio 1547) 7 ;<br />
2 Per <strong>la</strong> repertoriazione complessiva di queste fonti (non soltanto gli statuti veri e propri,<br />
ma anche molte modifiche e aggiunte) cfr. le schede curate da Lorenzo Fabbri e da Paolo Pirillo<br />
per il Repertorio degli statuti comunali <strong>emilia</strong>ni e romagnoli (secc. XII-XVI), a cura di A.<br />
VASINA, I, Roma 1997 (Istituto storico italiano per il Medio Evo, Fonti per <strong>la</strong> storia dell’Italia<br />
medievale, Subsidia, 6*), pp. 201-281.<br />
3 AS FI, Statuti delle comunità autonome e soggette, 167, cc. 92r-96v e 105r-110v.<br />
4 Ibid., 208, cc. 219r-226v.<br />
5 Ibid., 275, cc. 109r-117v.<br />
6 Ibid., 300, cc. 100r-105v.<br />
7 Ibid., 345, cc. 151r-156v. Su di essi cfr. D. MAMBRINI, Galeata nel<strong>la</strong> storia e nell’arte,<br />
Bagno di Romagna 1935, pp. 117-129; G. ORLANDELLI, Gli archivi del<strong>la</strong> valle del Bidente,<br />
in «Studi Romagnoli», X (1959), pp. 115-144, in partico<strong>la</strong>re pp. 125-132.
Romagna toscana 691<br />
- Montalto e Montebuono («Leggie sopra li hornamenti, vestimenti, calzamenti,<br />
habiti et portamenti delli homini et dele done del comune di<br />
Montalto sive Monte Bono» del 12 febbraio 1547) 8 ;<br />
- Montevecchio («Leggie delli ornamenti di Montevecchio» del 16 febbraio<br />
1547) 9 ;<br />
- Premilcuore («Statuto, ordini et leggi sopra gl’habiti, vestiti et ornamenti<br />
delli homini et persone del castello, contado et comune de Primalcuore»<br />
del 15 febbraio 1547) 10 ;<br />
- Rocca San Casciano (deliberazione su «gl’habiti, vestiti et ornamenti<br />
delle persone del borgho et castello del<strong>la</strong> Roccha a San Casciano di Romagna,<br />
et suoi annexi et del contado suo» del 15 febbraio 1547) 11 ;<br />
- Sorbano (deliberazione «circa alli vestimenti delli huomini et donne<br />
d’esso vicariato» del 17 aprile 1547) 12 ;<br />
- Tredozio («Ornamenti et vestiti del borgo et comune di Tredotio per li<br />
huomini e donne di quello, fatti l’anno 1546 [ab Incarnatione]» del 10 febbraio<br />
1547) 13 ;<br />
- il capitanato del<strong>la</strong> Val di Bagno (delibera «sopra li ornamenti, vestiti et<br />
habiti» del 16 febbraio 1547) 14 ;<br />
- Verghereto («Pragmatica circa [il] vestire» del 18 marzo 1547) 15 .<br />
Da subito appare chiaro come tutte queste deliberazioni tra loro coeve<br />
non possano se non trarre origine dal<strong>la</strong> comune recezione di un ben preciso<br />
input ricevuto dal<strong>la</strong> dominante: e questo non può essere altro che <strong>la</strong> «Legge<br />
sopra gli ornamenti et habiti degli homini et delle donne del dì 19 ottobre<br />
1546 ab Incarnatione» 16 , l’ampio decreto di Cosimo I – da inquadrare storicamente<br />
nei più generali progetti di riassetto dell’età cosimiana 17 – con cui<br />
8 AS FI, Statuti delle comunità autonome e soggette, 460, cc. 2r-8r.<br />
9 Ibid., 526, cc. 34r-35v.<br />
10 Ibid., 684, cc. 107r-110v.<br />
11 Ibid., 722, cc. 49r-56r. Su di essi cfr. F. VERSARI, L’Archivio di Rocca San Casciano con<br />
notizie storiche sul<strong>la</strong> terra e descrizione speciale degli statuti del 1412 e 1416, Rocca San Casciano<br />
1899, pp. 48-65 e 65-108.<br />
12 AS FI, Statuti delle comunità autonome e soggette, 88, cc. 72r-75r.<br />
13 Ibid., 897, cc. 90r-94v.<br />
14 Ibid., 61, cc. 53r-56v.<br />
15 Ibid., 923, cc. 139r-141v.<br />
16 Edita integralmente in L. CANTINI, Legis<strong>la</strong>zione toscana, I, Firenze 1800, pp. 318-329.<br />
17 Sulle istituzioni, <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>zione, i rapporti con le comunità soggette e il disciplinamento<br />
sociale sotto Cosimo I de’ Medici, cfr.: E. FASANO GUARINI, Lo stato mediceo di Cosimo I,
692 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
viene stabilita una normativa <strong>suntuaria</strong> abbastanza restrittiva e dal<strong>la</strong> casistica<br />
molto ampia. Visto che «a’ ricchi <strong>la</strong> ragione, e a’ poveri <strong>la</strong> necessità» non<br />
hanno insegnato a moderare le spese eccessive 18 , viene del tutto proibito alle<br />
donne l’uso di perle, madreperle, ambre ed avori; è limitato l’uso di oro e di<br />
argento ai soli ornamenti del capo e del collo; sono proibiti agli uomini gli<br />
abiti di velluto e di broccato; queste limitazioni valgono «per gl’huomini che<br />
sieno o saranno habilli alli honori e offitii del<strong>la</strong> città (...) e per le loro donne»<br />
19 , con ulteriori precise limitazioni per chi non partecipi di questa condizione,<br />
fino a giungere ai «contadini».<br />
Tale normativa, però, è immediatamente valida soltanto per uomini e<br />
donne «del<strong>la</strong> città e contado di Fiorenza», prevedendosi esplicitamente che<br />
«tutte le città, terre, castel<strong>la</strong> et luoghi del resto del dominio et stato di sua illustrissima<br />
signoria che si reggono (...) con propri statuti» provvedano a fare<br />
quelli «ordini e statuti penali» per porre «modo a vestiti, habiti et portamenti»<br />
come loro «parrà et liberamente piacerà» entro quattro mesi dal<strong>la</strong> pubblicazione<br />
di questa legge 20 : e questo è precisamente quello che avvenne anche<br />
in queste comunità romagnole. La lettura analitica dei loro testi normativi<br />
conferma che effettivamente, nel<strong>la</strong> maggior parte dei casi, le comunità del<strong>la</strong><br />
Romagna toscana si limitarono a recepire nei loro statuti il testo di emanazione<br />
cosimiana più o meno ad verbum, o a riassumerne sinteticamente lo<br />
spirito: per questa ragione qui si deroga al<strong>la</strong> prassi dell’edizione integrale –<br />
che risulterebbe quanto mai ripetitiva – per limitarsi alle osservazioni sulle<br />
re<strong>la</strong>tive specificità.<br />
È chiaro che <strong>la</strong> ripresa più o meno acritica di questa normativa <strong>suntuaria</strong><br />
all’interno degli statuti del<strong>la</strong> Romagna toscana è di grande rilievo anche dal<br />
punto di vista del<strong>la</strong> storia giuridica: se essa dice molto del<strong>la</strong> forza con cui <strong>la</strong><br />
dominante fiorentina impone oramai il proprio processo di produzione legis<strong>la</strong>tiva<br />
accentrata anche alle più lontane comunità dello “Stato”, per quan-<br />
Firenze 1973; EAD., Potere centrale e comunità soggette nel Granducato di Cosimo I, in «Rivista<br />
storica italiana», LXXXIX (1977), pp. 490-538; EAD., Gli statuti delle città soggette a Firenze<br />
tra ’400 e ’500: riforme locali e interventi centrali, in Statuti, città, territori in Italia e<br />
Germania tra Medioevo ed Età moderna, a cura di G. CHITTOLINI e D. WILLOWEIT, Bologna<br />
1991 (Annali dell’Istituto storico italo-germanico di Trento, 30), pp. 69-124; E. FASANO<br />
GUARINI, Produzione di leggi e disciplinamento nel<strong>la</strong> Toscana granducale tra Cinque e Seicento.<br />
Spunti di ricerca, in Disciplina dell’anima, disciplina del corpo e disciplina del<strong>la</strong> società tra Medioevo<br />
et Età moderna, a cura di P. PRODI, Bologna 1994 (Annali dell’Istituto storico italogermanico<br />
di Trento, 40), pp. 659-690.<br />
18 L. CANTINI, Legis<strong>la</strong>zione toscana... cit., p. 318.<br />
19 Ibid., pp. 320-321.<br />
20 Ibid., p. 326.
Romagna toscana 693<br />
to esse vi risultino estranee, questa legge diceva sicuramente molto meno alle<br />
iso<strong>la</strong>te e povere comunità rurali del<strong>la</strong> Romagna toscana, in buona parte<br />
aliene – per <strong>la</strong> loro materiale impossibilità a condividerle – da queste pratiche<br />
di vita associata e dai re<strong>la</strong>tivi problemi.<br />
Così le comunità romagnole esercitano quel<strong>la</strong> “libertà” di fare quel<strong>la</strong> deliberazione<br />
che «piacerà», prevista dal decreto originario, per lo più semplificando<br />
e sintetizzando il tutto in testi che in generale limitano l’uso dei<br />
gioielli femminili e dei consueti tessuti più preziosi per gli abiti tanto maschili<br />
quanto femminili; che fissano limiti via via più stretti, raccogliendo gli<br />
abitanti per lo più in tre distinti «gradi», computati sul<strong>la</strong> base del decrescente<br />
potere contributivo che risulti iscritto nei registri d’estimo delle comunità;<br />
che prevedono <strong>la</strong> perseguibilità degli artifices contravventori; che confermano<br />
lo status di inferiorità dei «contadini» e che salvaguardano le eccezioni<br />
per il cavalierato, il dottorato e il notariato. I testi si presentano affini al<br />
punto da essere, in diversi casi, quasi identici ad verbum (si confrontino ad<br />
esempio quelli del Corniolo e di Castrocaro, che pure sono quasi ai due<br />
estremi geografici del<strong>la</strong> Romagna toscana), il che è stato verosimilmente<br />
frutto di un modello preventivamente circo<strong>la</strong>to tra i funzionari di queste comunità<br />
(e che meriterebbe ulteriori riscontri con altre realtà dei domini medicei,<br />
il che però esu<strong>la</strong> dai limiti del presente sondaggio).<br />
Come modello, invece, di recezione più sintetica si riferisce il caso di<br />
Sorbano, dove ci si limita a prevedere, tanto per gli uomini quanto per le<br />
donne, <strong>la</strong> facoltà di «usare per loro vestire, calzare et portare ogni sorte di<br />
panni, saie et altre cose per vestire et portare che a lloro parrà et piacerà, excepto<br />
velluto, raso, taffettà o altra cosa di seta o da quel<strong>la</strong> dependente, rosato<br />
et pavonazo di grana» 21 .<br />
L’unico adeguamento al<strong>la</strong> realtà locale che sia veramente specifico è quello<br />
re<strong>la</strong>tivo al vestire – principalmente, ma non esclusivamente – delle donne,<br />
nel caso di matrimoni contratti con sudditi di un altro dominio, cioè per lo<br />
più del vicino Stato del<strong>la</strong> Chiesa 22 : tutto ciò trova il proprio logico fondamento<br />
nell’essere questa una zona di confine, dove si sono sempre mantenuti<br />
forti legami patrimoniali e familiari tra le comunità di mezza costa e di<br />
prima pianura, tra loro vicine pur se sottoposte a due stati diversi, con più<br />
frequenti matrimoni tra sudditi dei due diversi governi.<br />
Così il comune di Castel dell’Alpi, «perché gli homini et donne di detto<br />
comune imparentano spesso con quelli del contado delle terre et castelli cir-<br />
21 AS FI, Statuti delle comunità autonome e soggette, 88, c. 72r-v.<br />
22 Al riguardo cfr. i primi cenni in: E. FASANO GUARINI, Al<strong>la</strong> periferia del granducato mediceo...<br />
cit., p. 380, nota 2.
694 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
cumvicine non sottoposte a l’imperio di sua excellentia (...), né se può in tal<br />
caso osservare questo ordine et modo di vestire et altri ornamenti loro, se<br />
non con grandissimo desordine et disturbo delle parti, et non so<strong>la</strong>mente delli<br />
parentadi fatti fin a mo’, ma anchora di quelli che si fariano et faranno per<br />
l’avvenire», stabilisce che «le donne di detto comune di qual si voglia grado,<br />
che da uno anno in qua siano promesse o maritate, o che se maritaranno per<br />
l’avvenire in persone di fuora del ducal stato (...), non siano tenute a l’osservantia<br />
del disposto et ordinato di sopra» 23 ; cosa a cui <strong>la</strong> magistratura fiorentina<br />
preposta al<strong>la</strong> revisione e all’approvazione delle norme emanate dalle comunità<br />
locali, gli «Otto di pratica», aggiunge e puntualizza che si deve intendere<br />
come «le fanciulle che sono o saranno maritate a forestieri dal dì che<br />
saranno maritate a uno anno non sieno per detto anno sottoposte al<strong>la</strong> presente<br />
legge, ma di poi passato l’anno, s’intendino comprese et sottoposte al<strong>la</strong><br />
leggie prefata, et così versa vice le fanciulle forestiere che sono o che saranno<br />
maritate agl’huomini del comune di Castello dell’Alpe» 24 . Per fare un esempio<br />
di identità testuale, negli stessi termini si prescrive a Castrocaro, poiché<br />
«gl’huomini et donne sì del<strong>la</strong> terra come del contado imparentano spesso<br />
con quelli delle dette terre circumvicine (...), né si può in tal caso osservare<br />
questo ordine e modo di vestire et altri ornamenti loro se non con grandissimo<br />
disordine et disturbo delle parti» 25 .<br />
Dietro questa posizione si intuisce tutta una serie di problemi, che vanno<br />
dai segni del<strong>la</strong> maggiore condivisione di tutte le costumanze del vivere quotidiano<br />
– e quindi anche dell’abbigliamento – con i centri del<strong>la</strong> pianura romagno<strong>la</strong><br />
(com’è esplicitato più oltre anche per Castrocaro, che era – con<br />
Terra del Sole – l’abitato più settentrionale del Granducato, a soltanto una<br />
decina di kilometri da Forlì e dal<strong>la</strong> Via Emilia); ai timori di liti e di gelosie<br />
derivanti dai paragoni ineguali o del crearsi di esenzioni de facto per i sudditi<br />
di altro stato, al rischio di creare “disordine” rendendo troppo visibili manifeste<br />
diseguaglianze di status sociale antecedenti al matrimonio, cioè facendo<br />
all’apparenza “retrocedere” sul<strong>la</strong> sca<strong>la</strong> sociale le donne di provenienza cittadina<br />
maritate in queste comunità, col costringerle all’osservanza di limiti più<br />
stretti, adatti ai comitatini.<br />
Questo pare più esplicito che altrove a Rocca San Casciano dove,<br />
«perché spesso aviene che in persone del borgho et castello predetto si maritano<br />
donne di persone civili delle terre et città circumvicine, si provede a maggiore<br />
contento et satisfatione di dette donne, et delli parenti loro, che essendo elle di<br />
persone civili et tenuti cittadini nel<strong>la</strong> terra et città loro, venute che le saranno a<br />
23 AS FI, Statuti delle comunità autonome e soggette, 167, c. 94r-v.<br />
24 Ibid., c. 95v.<br />
25 Ibid., 208, c. 223v.
Romagna toscana 695<br />
marito et anche prima, doppo che le saranno promesse, possino havere et portare<br />
per uso, vestire et ornamento delle persone loro, tutte quelle cose che possano<br />
havere et portare le donne di quelli del soprascritto primo grado del borgo et castello,<br />
nonostante che li mariti fussino et siano del secondo o di 3° grado, et per<br />
consequentemente di più bassa conditione di loro» 26 .<br />
Soprattutto <strong>la</strong> scelta di designare un periodo di tempo di “franchigia” di<br />
almeno un anno fa sospettare – come pare ben chiaro nel caso di Castrocaro<br />
– che si coltivasse anche un realistico timore di possibili complicazioni nelle<br />
trattative nuziali in corso, capaci di mandare a monte progetti matrimoniali<br />
e patrimoniali a un tempo per frizioni derivanti dall’impossibilità ex lege –<br />
vera o presunta – di disporre di beni che potessero corrispondere equamente<br />
all’impegno dotale sostenuto dal<strong>la</strong> controparte, qualora una famiglia adducesse<br />
le più strette norme suntuarie vigenti nel proprio territorio a giustificazione<br />
del non poter eguagliare le spese dal<strong>la</strong> controparte: anche questo faceva<br />
probabilmente parte del temuto «grandissimo desordine et disturbo delle<br />
parti», soprattutto per i parentadi «che si fariano et faranno per l’avvenire».<br />
A parte questa specificità, che pure è segnale di un certo interesse ad una<br />
almeno teorica applicazione effettiva del<strong>la</strong> legis<strong>la</strong>zione in materia, <strong>la</strong> forte<br />
estraneità del<strong>la</strong> “povera” Romagna toscana a questo genere di pratiche e di<br />
preoccupazioni è spesso dichiarata apertamente all’interno dello stesso testo<br />
normativo con accenti sommessi ma sinceri, a far risaltare <strong>la</strong> sostanziale inutilità<br />
di questo provvedimento, comunque adottato per ossequio e per correttezza<br />
procedurale. Caso esemp<strong>la</strong>re è quello di Castrocaro, dove il testo<br />
del<strong>la</strong> «Legge et statuto delli habiti, vestiti et ornamenti» esordisce così:<br />
«benché gl’habiti, vestire et ornamenti delle persone di Castrocaro et del contado<br />
suo al presente non suno tali che habbino molto bisognio di essere moderati,<br />
facendo in loro <strong>la</strong> povertà et miseria del luogho quel medesmo effetto che altrove<br />
bisognia che faccino fare le leggi; et avenga ancora che per <strong>la</strong> vicinità delle<br />
terre del<strong>la</strong> Chiesa che gli sono a l’intorno, et per il commercio che quasi di necessità<br />
tengono con esso loro, imparentando ogni dì insieme et quelli delle terre<br />
et quelli del contado, si possa male dar forma o tenere altro modo di vestire che<br />
quello che si usa indiferentemente per li de l’una et de l’altra Romagnia, così ancora<br />
né del dotare, del vivere, né del par<strong>la</strong>re; niente di manco, per obedire (com’è<br />
iusto et si deve per ogni modo) a sua excellentia, et non deviare dalli ordini<br />
di quel<strong>la</strong> et del<strong>la</strong> città, hanno gl’huomini et comune di Castrocaro personalmente<br />
partito del conseglio loro...» 27 .<br />
26 Ibid., 722, cc. 53v-54r.<br />
27 Ibid., 208, c. 219r.
696 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Anche a questo proposito, però, le medesime parole ricorrono diverse<br />
volte quasi identiche, quasi che anch’esse facessero parte di quello che sembra<br />
un Ur-text ripetuto: così è per il Corniolo («considerato che gli habiti,<br />
vestimenti et ornamenti delle persone del comune et luogo del Corgniolo<br />
non sieno tali che habino molto bisogno et necessità d’esser moderati, faciendo<br />
loro <strong>la</strong> povertà et miseria del detto luogo quel medesimo effetto che<br />
altrove bisogna che faccino le legie» 28 ) o nel<strong>la</strong> comunità di Rocca San Casciano<br />
29 .<br />
Fa per sé invece Dovado<strong>la</strong>, con un testo originale in cui si segna<strong>la</strong> come<br />
«nel castello et comune (...) non son homini de <strong>la</strong> dignità de cavallieri et dotori;<br />
ma volendo provedere se per l’avenire ne venesse in detto castello o suo contado,<br />
come potrebbe, volseno che tali homini in dette dignità constituti possino e<br />
a loro sia lecito vestire e portare per ornamenti de le persone loro tutto quello et<br />
in quel modo et forma che farano quelli de le 2 terre nostre convicine, cioè Castrocara<br />
et Mudigliana» 30 .<br />
Segue una propria strada anche il testo di Galeata, assai autonomo rispetto<br />
agli altri, che reca l’approvazione dei magistrati fiorentini in data 20 settembre<br />
1547 «cum correctionibus postil<strong>la</strong>tis et supra factis in marginis dicte<br />
riforme» 31 , che intervengono, ad esempio, su «le cuffie», che «sono di troppa<br />
valuta» 32 , ma soprattutto sull’abito dei «cavalieri et dottori di legge et medicina»,<br />
per cui i consiglieri galeatesi «volsono (...) sia lecito il potere vestire<br />
nel modo et forma (...) dichiarato in Firenze»; ché se pure <strong>la</strong> comunità di<br />
Galeata mostra di aver maggior considerazione di sé rispetto a Modigliana,<br />
al punto da immaginarsi i propri dottori vestiti niente di meno come quelli<br />
fiorentini, <strong>la</strong> commissione postil<strong>la</strong> seccamente questo passo: «troppa <strong>la</strong>rgheza<br />
in simili luoghi» 33 . Quando poi si prevede per «gli studenti tanto di arti<br />
quanto di legge» – che pure colà non dovevano essere moltissimi – <strong>la</strong> facoltà<br />
che si può pensare abbastanza teorica di «vestire et portare quello che vorranno»,<br />
da Firenze ancora si chiosa: «questa libertà è fuori del dovere» 34 .<br />
Rarefatta si è invece <strong>la</strong> memoria del<strong>la</strong> tradizione normativa precedente al<br />
pluriseco<strong>la</strong>re dominio fiorentino, con un’eccezione di rilievo come il caso di<br />
28 Ibid., 275, c. 111r.<br />
29 Ibid., 722, c. 49r.<br />
30 Ibid., 300, c. 105r.<br />
31 Ibid., 345, c. 156v.<br />
32 Ibid., c. 152v.<br />
33 Ibid., c. 154r.<br />
34 Ibid., c. 154v.
Romagna toscana 697<br />
Predappio, noto e a suo tempo assai ben studiato da Guido Carlo Mor 35 ,<br />
che non contiene alcunché di argomento suntuario, neppure nelle prime<br />
correzioni determinate dall’apposita commissione fiorentina nel 1383, né in<br />
quelle successive del 1413 36 . In partico<strong>la</strong>re il serrato confronto in parallelo<br />
che Mor istituì tra gli statuti predappiesi e una serie di successive statuizioni<br />
di quel<strong>la</strong> valle profondamente dipendenti dal testo di Predappio permette di<br />
escludere – sul<strong>la</strong> base dei rubricari in quel<strong>la</strong> sede editi – <strong>la</strong> presenza di normative<br />
suntuarie anche nelle statuizioni più antiche di: Corniolo (1376) 37 ;<br />
Premilcuore (1379) 38 ; Portico (1384) 39 ; Castrocaro (1404) 40 ; Dovado<strong>la</strong><br />
(1408) 41 ; Galeata (1411) 42 ; Rocca San Casciano (1416) 43 e Montalto<br />
(1431) 44 .<br />
L’unica altra traccia più antica risulta per Modigliana, con le «Littere<br />
(...) de ornamentis mulierum» del 13 maggio 1472 45 , già redatte in età di<br />
dominio fiorentino e rispecchianti anch’esse una precedente trasmissione<br />
di testi normativi suntuari da recepire, in cui però quel che preme ai modiglianesi<br />
non è certo il merito suntuario del<strong>la</strong> questione, bensì <strong>la</strong> riasseverazione<br />
dell’autonomia normativa loro riconosciuta dai capitoli con Firenze:<br />
«Littere magnificorum dominorum Florentinorum de ornamentis mulierum,<br />
demonstrantes libertatem terre et comunis Mutilliane cum eisdem dominiis nostris<br />
Florentinis. Rubrica.<br />
Priores libertatis et vexillifer iustitie populi Florentini.<br />
Carissimo nostro. Egli è stato dinanzi a questa signoria uno ambasciatore del<br />
comune di Modigliana, et ha exposto come per li conservadori del<strong>la</strong> nostra città<br />
35 Cfr. lo studio: G.C. MOR, Predappio e <strong>la</strong> genesi dei suoi Statuti, in «Bullettino dell’Istituto<br />
Storico Italiano per il Medio Evo e Archivio Muratoriano», 58 (1944), pp. 1-161; l’edizione:<br />
Statuti di Predappio dell’anno 1383, a cura di G.C. MOR, Roma 1941 (Corpus Statutorum<br />
Italicorum, N. 21, Terza serie - N. 1).<br />
36 Cfr. Ibid., pp. 147-172.<br />
37 Cfr. Ibid., pp. 122-126.<br />
38 Cfr. Ibid., pp. 126-130.<br />
39 Cfr. Ibid., pp. 131-137.<br />
40 Cfr. Ibid., pp. 137-144.<br />
41 Cfr. Ibid., pp. 144-146.<br />
42 Cfr. Ibid., pp. 147-152.<br />
43 Cfr. Ibid., pp. 152-157.<br />
44 Cfr. Ibid., pp. 157-161.<br />
45 AS FI, Statuti delle comunità autonome e soggette, 441, c. 92r-v. Per gli statuti modiglianesi<br />
del 1384 cfr.: Libro degli statuti del comune di Modigliana. 1384-1762, a cura di V.<br />
BECATTINI, Faenza (RA) 1986.
698 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
è stato loro mandato copia del<strong>la</strong> legge fatta qui sopra li ornamenti delle donne<br />
et giovani, perché quel<strong>la</strong> osservano; et che secondo li loro capitoli et ordini<br />
quel<strong>la</strong> non sono tenuti observare, et hannoci richiesto del<strong>la</strong> observanza delli loro<br />
capitoli. Et veduto che quello non si può né debbia loro negare, vogliamo et comandiamo<br />
come è ragionevole che li loro patti et capitoli che hanno con <strong>la</strong> nostra<br />
republica siano loro observati, et però non li molestiamo né gravemo contro<br />
loro capitoli et patti circa <strong>la</strong> observanza di tale legge. Ma bene vogliamo che tu<br />
per nostra parte conforti cotesti huomini et comune a provedere per loro ordini<br />
et legge circa tali ornamenti, accioché così si viva honestamente.<br />
Datum Florentie, die XIII maii MCCCCLXXII.<br />
Nobili viro Bernardo Pavini Luce Alberti, potestati Mutilliane civi nostro carissimo».<br />
Molto poco fortunate sono state, poi, le vicende degli archivi comunali<br />
in loco e quindi delle fonti deliberative, che si conservano quasi esclusivamente<br />
a partire dal pieno-tardo Cinquecento (con l’eccezione di Modigliana)<br />
e che qui, dati i caratteri di sintesi, non sono state prese in considerazione<br />
46 .<br />
Enrico Angiolini<br />
L’elenco delle fonti consultate è il seguente:<br />
* Statuti e riforme statutarie del territorio: Acereta (riforme del 1448): AS FI, Statuti<br />
delle comunità autonome e soggette, 301; Bagno di Romagna (statuti del<br />
1453): AS FI, Statuti delle comunità autonome e soggette, 60; Balze di Verghereto<br />
46 Specificamente si conservano atti deliberativi per: Bagno di Romagna (FC), dal 1542<br />
(cfr. Archivi storici in Emilia-Romagna. Guida generale degli archivi storici comunali, a cura di<br />
G. RABOTTI, Bologna 1991, p. 237); Castrocaro (FC), soltanto dal 1591 (cfr. Ibid., p. 248;<br />
anche se questo rimane l’archivio più significativo del<strong>la</strong> Romagna toscana in quanto conserva<br />
anche tutto l’archivio giudiziario del capitano che risiedeva nel<strong>la</strong> rocca: cfr. Un archivio<br />
toscano in Romagna. Inventario dell’Archivio storico preunitario di Castrocaro-Terra del Sole<br />
(1473-1589), a cura di A.M. DAL LAURO, Bologna 1989); Civitel<strong>la</strong> di Romagna (FC), dal<br />
1567 (Archivi storici in Emilia-Romagna... cit., p. 286); Galeata (FC), dal 1586 (Ibid., p.<br />
299); Modigliana (FC), dal 1475 (Ibid., p. 329); Portico (FC), dal 1569 (Ibid., p. 335, ora<br />
conservato presso l’Archivio di Stato di Forlì: cfr. Guida generale degli Archivi di Stato italiani,<br />
II, Roma 1983, p. 246); Premilcuore (FC), dal 1564 (Archivi storici in Emilia-Romagna...<br />
cit., p. 343); Tredozio (FC), dal 1566 (Ibid., p. 368) e Verghereto (FC), dal 1552<br />
(Ibid., p. 373). Sono andati completamente distrutti gli archivi comunali di: Dovado<strong>la</strong> (FC)<br />
(Ibid., p. 290), Predappio (FC) (Ibid., p. 342) e Rocca San Casciano (FC) (Ibid., p. 348).
Romagna toscana 699<br />
(riforme del 1520): AS FI, Statuti delle comunità autonome e soggette, 607; Bedronico<br />
e Bricco<strong>la</strong> (statuti del 1540): AS FI, Statuti delle comunità autonome e<br />
soggette, 75; Bocconi (statuti del 1429, con «legge del vestire» del 15 febbraio<br />
1547): AS FO, Archivio del Comune di Portico - San Benedetto, b. 1, vol. 3; Calboli<br />
(statuti del 1464): AS FI, Statuti delle comunità autonome e soggette, 112;<br />
Castel Benedetto (statuti del 1520): AS FI, Statuti delle comunità autonome e<br />
soggette, 745; Castel dell’Alpi (statuti del 1388): AS FI, Statuti delle comunità<br />
autonome e soggette, 167; Castrocaro: (statuti del 1404): AS FI, Statuti delle comunità<br />
autonome e soggette, 207, (statuti del 1513): AS FI, Statuti delle comunità<br />
autonome e soggette, 208; Colorio di Verghereto (riforme del 1541): AS FI, Statuti<br />
delle comunità autonome e soggette, 269; Corniolo (statuti del 1375): AS FI,<br />
Statuti delle comunità autonome e soggette, 275; Corzano (riforme del 1505): AS<br />
FI, Statuti delle comunità autonome e soggette, 293; Dovado<strong>la</strong> (statuti del 1408):<br />
AS FI, Statuti delle comunità autonome e soggette, 300, (statuti del 1441): AS FI,<br />
Statuti delle comunità autonome e soggette, 301; Galeata (statuti del 1411): AS<br />
FI, Statuti delle comunità autonome e soggette, 345, (repertorio di aggiunte del<br />
1539): AS FI, Statuti delle comunità autonome e soggette, 346; Marradi (statuti<br />
del 1429): AS FI, Statuti delle comunità autonome e soggette, 428; Modigliana<br />
(statuti del 1384): AS FI, Statuti delle comunità autonome e soggette, 441; Montalto<br />
e Montebuono (legge <strong>suntuaria</strong> del 1547): AS FI, Statuti delle comunità<br />
autonome e soggette, 460; Montegranelli (riforme del 1497): AS FI, Statuti delle<br />
comunità autonome e soggette, 487; Montesacco (statuti del 1403): AS FI, Statuti<br />
delle comunità autonome e soggette, 513; Montevecchio (statuti del 1465): AS FI,<br />
Statuti delle comunità autonome e soggette, 526; Poggio al<strong>la</strong> Lastra, Strabatenza e<br />
Ridracoli (statuti del 1511): AS FI, Statuti delle comunità autonome e soggette,<br />
628; Portico (statuti del 1384): AS FI, Statuti delle comunità autonome e soggette,<br />
648, (riforme del 1465): AS FI, Statuti delle comunità autonome e soggette, 73;<br />
Predappio: Statuti di Predappio dell’anno 1383, a cura di G.C. MOR, Roma<br />
1941 (Corpus Statutorum Italicorum, N. 21, Terza serie - N. 1); Premilcuore<br />
(statuti del 1379): AS FI, Statuti delle comunità autonome e soggette, 684; Ridracoli<br />
(statuti del 1529): AS FI, Statuti delle comunità autonome e soggette, 694;<br />
Riopetroso (statuti del 1512): AS FI, Statuti delle comunità autonome e soggette,<br />
716, (statuti del 1529): AS FI, Statuti delle comunità autonome e soggette, 717;<br />
Rocca San Casciano (statuti del 1413 e del 1416): AS FI, Statuti delle comunità<br />
autonome e soggette, 722; Rondinaia di Valdibagno (statuti del 1517): AS FI,<br />
Statuti delle comunità autonome e soggette, 729; San Benedetto in Alpe (statuti<br />
ante 1504 o 1518): AS FI, Statuti delle comunità autonome e soggette, 745; Selvapiana<br />
di Bagno (statuti del 1528): AS FI, Statuti delle comunità autonome e soggette,<br />
836; Sorbano (statuti del 1432): AS FI, Statuti delle comunità autonome e<br />
soggette, 88; Spescia (riforma del 1533): AS FI, Statuti delle comunità autonome e<br />
soggette, 863; Tredozio (statuti del 1429): AS FI, Statuti delle comunità autonome<br />
e soggette, 513, (riforme del 1456): AS FI, Statuti delle comunità autonome e soggette,<br />
896, (statuti del 1525): AS FI, Statuti delle comunità autonome e soggette,<br />
897; Val di Bagno, capitanato (statuti del 1453): AS FI, Statuti delle comunità
700 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
autonome e soggette, 60, (riforme del 1494): AS FI, Statuti delle comunità autonome<br />
e soggette, 61; Valbona (riforme del 1488): AS FI, Statuti delle comunità autonome<br />
e soggette, 907; Verghereto (statuti del 1405): AS FI, Statuti delle comunità<br />
autonome e soggette, 921, (statuti del 1533): AS FI, Statuti delle comunità autonome<br />
e soggette, 923.
GLOSSARIO<br />
Per ciascuna voce del glossario si sono indicati <strong>la</strong> città (in sig<strong>la</strong> o per esteso)<br />
e l’anno in cui tale voce è attestata. L’unica eccezione è costituita da «BO:<br />
sec. XVI», indicazione che raggruppa le attestazioni nel<strong>la</strong> documentazione<br />
bolognese del XVI secolo, eccezione resasi necessaria a causa dell’estrema ripetitività<br />
terminologica nelle fonti bolognesi di tale secolo.<br />
Abramatura: Ornamento di pelliccia (RE: 1392, 1411)<br />
Aggiavazzo: Pietra ornamentale oggi denominata giaietto (BO: sec. XVI)<br />
Agnusdei: Ornamento raffigurante l’agnello di Dio (Cesena: 1575, 1584; RN:<br />
1594)<br />
Annuizzi: Animali da pelliccia, forse agnellini (FO: 1559)<br />
Apiator, Apiatura, Ap<strong>la</strong>tura: Fermaglio per le vesti (MO: 1327; RE: 1315,<br />
1335, 1392, 1411)<br />
Armesino, Armisino: Vedi Ormesino<br />
Assatus: Arrostito (RE: 1500)<br />
Astalonus: Elemento decorativo delle vesti, forse nastro (RE: 1392, 1411)<br />
Auchus, Aucus: Lucco (BO: 1453, 1454, 1474; FE: 1456)<br />
Azza, Accia: Filo grezzo di lino o canapa (RN: 1594)<br />
Baldachinus: Tessuto di seta grossa sul tipo di quelli fatti a Bagdad (BO: 1376,<br />
1389, 1401)<br />
Bassetta: Pelliccia di agnello ucciso appena nato (Cesena: 1575, 1584)<br />
Basta, Sebasta: Piega di stoffa <strong>la</strong>sciata all’orlo dei vestiti per poterli eventualmente<br />
allungare (FO: 1359-1373)<br />
Beretinus, Berrettino: Grigio (BO: 1401; sec. XVI)<br />
Biancomangiare: Vedi Mangiare bianco
702 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Bixetum: Panno grosso<strong>la</strong>no di colore grigio (RE: 1242)<br />
Bonagratia, Buona gratia: Ornamento femminile a ga<strong>la</strong> (BO: sec. XVI)<br />
Boratta, Boratto, Buratta, Buratto, Burratta: Tessuto rado e trasparente (Cesena:<br />
1575, 1584; Faenza: 1560, 1574; FO: 1559; RN: 1561, 1573)<br />
Bronginus: Ricamo a rilievo, forse a rete (BO: 1401)<br />
Cabanus: Vedi Gabanus<br />
Ca<strong>la</strong>mus: Forse aletta di veste (BO: 1401)<br />
Calcedrellus: Piccolo recipiente (Faenza: 1410-1413)<br />
Camellotto, Ciambellotto, Zambellotto, Zambeloto: Tessuto serico pesante<br />
(BO: 1401, sec. XVI; Cesena: 1575, 1584; Faenza: 1560, 1574; PR: 1559;<br />
RN: 1573, 1584, 1594)<br />
Camora, Camorra, Camura, Camuria, Camurino, Camurra, Camurrino,<br />
Ciemara, Gamorino: Veste femminile ampia e lunga (Cesena: 1575, 1584;<br />
FE: 1456; FO: 1556; MO: 1549; RA: 1547; RE: 1489, 1500; RN: 1561)<br />
Camucatum, Camuchatum, Cambucatum: Tessuto serico di origini orientali<br />
a motivi lucidi e opachi come il damasco (BO: 1335, 1352, 1357, 1365-1366,<br />
1376, 1389, 1401; RE: 1392, 1411)<br />
Canaccha, Canacha, Canae: Ornamento femminile da collo (Cesena: 1584;<br />
RN: 1561, 1584)<br />
Canonus: Ornamento femminile a forma di tubetto (PR: 1303-1325)<br />
Cavecium, Caveçium, Caveçum, Cavezatura: Ritaglio di stoffa (MO: 1327;<br />
RE: 1315, 1335)<br />
Cendale, Cendalo, Cendalina: Zendado, tessuto di seta molto leggero, spesso<br />
utilizzato come fodera (Faenza: 1560; PR: 1559; RE: 1392, 1411)<br />
Chiavachorum, Chiavacorum, Chiavacore: Giustacuore femminile (BO:<br />
1474, sec. XVI; RE: 1489, 1500)<br />
Choa, Coha: Coda, cioè strascico (PR: 1303-1325, 1347)<br />
Ciamara: Sopravveste maschile semplice (BO: sec. XVI)<br />
Ciambellotto: Vedi Camellotto<br />
Cilostrus: Cero (Faenza: 1410-1413)<br />
Comes e Comitissa: Gioco del maggio (BO: 1288, 1335, 1352, 1376, 1389,<br />
1454)<br />
Copetto, Coppetto: Bandelletta o picco<strong>la</strong> coppa a ornamento delle vesti femminili<br />
(BO: sec. XVI)<br />
Coregia, Corigia, Correggia, Corrigia: Cintura (FO: 1559; MO: 1327; RE:<br />
1315, 1335, 1392, 1411, 1489, 1500)
Glossario 703<br />
Cuculgia, Cuculia: Ornamento per abbottonare (BO: 1365-1366, 1389)<br />
Dispensator: Persona che si occupa delle onoranze funebri (RE: 1311, 1335,<br />
1392, 1411, 1500)<br />
Doplerium, Duperium, Duplerium, Duplo, Duplerius, Dupplerius: Cero<br />
(BO: 1288, 1335, 1352, 1376, 1389, 1401, 1454; Carpi: 1543; Cesena:<br />
1467-1472; Faenza: 1410-1413; FE: 1287; FO: 1359-1373; Imo<strong>la</strong>: 1334,<br />
1540; MO: 1327, 1417, 1549; PR: 1452, 1421-1455, 1494, 1590; RE:<br />
1242, 1311, 1335, 1392, 1411; RN: 1334)<br />
Dupleriolus, Duplirolus: Piccolo Duplerium (Faenza: 1410-1413)<br />
Dopplone, Dublone: Tessuto trapunto (FO: 1559; RN: 1561)<br />
Endema, Endima: Fodera da cuscino, di seta (Faenza: 1574; FO: 1559)<br />
Ermesino: Vedi Ormesino<br />
Faglina, Fuina: Faina (Cesena: 1575; RN: 1594)<br />
Festa: Cialda dolce (PR: 1605)<br />
Fibag<strong>la</strong>, Flibag<strong>la</strong>, Fribag<strong>la</strong>: Fibbia (BO: 1288, 1300; FO: 1359-1373)<br />
Filisello: Filo di <strong>la</strong>na resistente, vedi anche Stame (RN: 1573)<br />
Fiobeta, Flubeta: Fibbia (BO: 1335, 1352, 1357, 1389; Imo<strong>la</strong>: 1334)<br />
Fioçus: Figlioccio (FE: 1287)<br />
Frascata, Fraschata: Reticel<strong>la</strong> ornamentale (BO: 1389, 1401)<br />
Fratagliare, Frattagliare, Fratagliato, Frastagliato: Vedi Stratagliare, Stratagliato<br />
Frenelium: Fermaglio ornamentale per capelli (BO: 1365-1366)<br />
Frodo: Fodera (FO: 1559)<br />
Fuina: Vedi Faglina<br />
Fulcimentum: Ornamento (BO: 1453, 1454; FE: 1456)<br />
Fulcitus: Ornato (RE: 1489, 1500)<br />
Funesello: Tessuto leggero per veli (FO: 1559)<br />
Gabano, Gabanus, Gabbanno, Gaibanus, Gambanus, Cabanus: Mantello<br />
con maniche e cappuccio foderato (BO: 1365-1366, 1376, 1389, 1401; Cesena:<br />
1467-1472; Faenza: 1410-1413; FE: 1456; RN: 1561)<br />
Gallina d’India o Pollo d’India o Zazza d’India: Tacchino (BO: sec. XVI; Cesena:<br />
1575, 1584; FO: 1556, 1559; MO: 1563, 1564; PR: 1559)
704 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Gamorino: Vedi Camora<br />
Garnadellus: Granaglia (BO: 1288, 1335, 1352, 1376, 1389, 1454)<br />
Gasio: Profi<strong>la</strong>tura ornamentale (Cesena: 1575, 1584; RN: 1561)<br />
Getaninum, Getanum: Vedi Zetaninum<br />
Ghironus: Inserto di tessuto per arricchire le vesti (RE: 1311)<br />
Gippone, Giubbone, Giupone, Giuppone, Zippone: Busto femminile, farsetto<br />
maschile (Cesena: 1575, 1584; Faenza: 1574; FO: 1556, 1559; MO:<br />
1563; PR: 1559; RE: 1550; RN: 1561, 1573)<br />
Giro: Cintura (FO: 1359-1373)<br />
Gramata, Gramita: Ornamento femminile per il capo (BO: 1288, 1300; Imo<strong>la</strong>:<br />
1334)<br />
Grana: Sostanza colorante in rosso e tessuto dello stesso colore (BO: 1401, 1453,<br />
1454, 1474, sec. XVI; Cesena: 1467-1472; Faenza: 1410-1413, 1560, 1574;<br />
FO: 1556, 1559; PR: 1559; RE: 1489, 1500, 1531, 1550; RN: 1561,<br />
1573, 1584)<br />
Guardacorium, Guardacore: Specie di farsetto (BO: 1453, 1454, 1474, sec.<br />
XVI)<br />
Guarnacca, Guarnacha, Guarnachia, Guarnacia, Guarnatia, Guarnaza,<br />
Guarnazia, Guarnazone, Guarnaçone: Sopravveste ampia, spesso ornata e foderata<br />
di pelliccia (BO: 1250-1261, 1288, 1365-1366, 1401; FO: 1359-1373;<br />
MO: 1327; RE: 1315, 1392, 1411)<br />
Guarnellus: Tessuto di cotone, canapa o lino; veste semplice confezionata con questo<br />
(Faenza: 1410-1413; FE: 1456; RE: 1446-1447, 1489, 1500; RN: 1334)<br />
Guascapum: Mantello maschile a cappa (RE: 1242)<br />
Guidonesco: Garrese (FE: 1537)<br />
Hermesino: Vedi Ormesino<br />
Hostedina, Hostedino: Vedi Ostedina<br />
Incisorium, Incissorium, Incixorium: Tagliere (BO: 1401; PR: 1452, 1421-<br />
1455, 1494, 1590)<br />
Interul<strong>la</strong>: Picco<strong>la</strong> camicia (RN: 1334)<br />
Intrecel<strong>la</strong>torium, Intreçatorium, Intrezatorium, Intreçe<strong>la</strong>torium, Ornamento<br />
femminile da capo per intrecciare i capelli (MO: 1327; RE: 1311, 1335)<br />
Lama, Lamma: Lastrina metallica ornamentale (PR: 1303-1325; RE: 1311,<br />
1315, 1335)
Leonato: Fulvo (BO: sec. XVI)<br />
Lupo cerviero o cervino: Lince (BO: sec. XVI; Cesena: 1575, 1584; MO:<br />
1563, 1564; PR: 1559; RN: 1594)<br />
Maiuma o Maria: Gioco del maggio (BO: 1288, 1335, 1352, 1376, 1389,<br />
1454)<br />
Malgaritino: Picco<strong>la</strong> per<strong>la</strong> (BO: sec. XVI)<br />
Mangiare bianco o Biancomangiare: Dolce a base di farina e <strong>la</strong>tte (BO: sec.<br />
XVI; Cesena: 1575, 1584; Faenza: 1560, 1574; FO: 1556, 1559; MO:<br />
1549, 1563, 1564; PR: 1559)<br />
Maniglio: Bracciale (BO: sec. XVI; Cesena: 1575, 1584; Faenza: 1560; PR:<br />
1559; MO: 1549; RN: 1594)<br />
Manizza, Manuzza: Manicotto di pelliccia (BO: sec. XVI; Cesena: 1575,<br />
1584; Faenza: 1574; RN: 1594)<br />
Maria: Vedi Maiuma<br />
Margarita: Per<strong>la</strong> (BO: 1453, 1454)<br />
Maspillus, Maspilus: Bottone (BO: 1335, 1352, 1357, 1365-1366, 1376,<br />
1389, 1401, 1453, 1454; Faenza: 1410-1413; Imo<strong>la</strong>: 1334; RE: 1392,<br />
1411)<br />
Mocagliaro, Mocagliato, Moccaiato, Mochaiada, Mochaiato, Moncaiardo,<br />
Moncaiato, Mucagliato: Tessuto semplice, peloso (Cesena: 1575, 1584; Faenza:<br />
1560, 1574; FO: 1559; PR: 1559; RN: 1561, 1573)<br />
Monachinus, Moneghinus, Monighinus: Colore, o anche panno, scuro (BO:<br />
1401)<br />
Nacara, Nachara: Madreper<strong>la</strong> (BO: 1376, 1389, 1401; Imo<strong>la</strong>: 1334)<br />
Ormesino, Ormisino, Armesino, Ermesino, Hermesino, Urmesino, Urmisino:<br />
Tessuto leggero di seta che deriva il nome dal<strong>la</strong> città persiana di Ormuz<br />
(BO: sec. XVI; Cesena: 1575; Faenza: 1560, 1574; FO: 1556, 1559; MO:<br />
1563, 1564; PR: 1559; RE: 1550; RN: 1561, 1573)<br />
Orteghina, Ortighina: Tessuto ricavato dall’ortica (Cesena: 1575; RN: 1594)<br />
Ostedina, Hostadino, Hostedina: Tipo di tessuto; veste confezionata con tale<br />
tessuto (Cesena: 1575; FO: 1559)<br />
Passatempum: Mantello o cappuccio (RE: 1489, 1500)<br />
Paternoster: Corona del rosario (BO: 1401)<br />
Glossario 705
706 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Pediseca, Pedisecca, Pedisceca: Serva (MO: 1327, RE: 1311, 1335)<br />
Pel<strong>la</strong>nda: Abito ampio con maniche e strascico (RE: 1444)<br />
Pigno<strong>la</strong>tus: Tessuto di canapa e lino (RE: 1444, 1489, 1500)<br />
Pilotatus (saccus pilotatus): Tessuto tipo feltro (BO: 1401)<br />
P<strong>la</strong>zarius: Banditore (RN: 1334, RN-Scorticata: 1436)<br />
Pollo d’India: Vedi Gallina d’India<br />
Preconiçamentum, Preconizamentum: Annuncio pubblico (PC: 1323; RE:<br />
1311, 1335, 1392, 1411, 1500)<br />
Preconiçare, Preconizare: Annunciare pubblicamente (MO: 1327, 1420; PC:<br />
1323; RE: 1311, 1335, 1392, 1411; RN: 1334)<br />
Rascia, Rassa, Rassia: Panno grosso di <strong>la</strong>na, anche a spina di pesce (BO: sec.<br />
XVI; Cesena: 1575, 1584; Faenza: 1574; FO: 1559; PR: 1559; RN: 1561,<br />
1573, 1584)<br />
Regoglum: Nastro (BO: 1250-1261, 1288)<br />
Remolum: Crusca (BO: 1288, 1335, 1352, 1376, 1389, 1454)<br />
Rensa: Te<strong>la</strong> finissima (BO: sec. XVI; Cesena: 1575; Faenza: 1560; FO: 1559)<br />
Requestel<strong>la</strong>, Requistel<strong>la</strong>, Revertaia, Remparium, Rempatrium, Reparium:<br />
Festa organizzata per il ritorno del<strong>la</strong> sposa al<strong>la</strong> casa paterna dopo le nozze (FE:<br />
1287; MO: 1327; RA: 1327-1346; RE: 1242)<br />
Robba, Robbone, Robbono, Robone, Rubba, Rubbone, Rubone: Sopravveste<br />
ampia e maestosa lunga fino a terra, spesso foderata di pelliccia, aperta davanti<br />
(BO: sec. XVI; Cesena: 1575; Faenza: 1560, 1574; FO: 1559; MO:<br />
1549, 1563, 1564; RN: 1561)<br />
Sachus, Saccus, Sacus, Sagho, Saglia, Saglio: Panno di <strong>la</strong>na sottile con rigatura<br />
obliqua; veste maschile da indossare sopra il farsetto per uscire di casa (BO:<br />
1389, 1398, sec. XVI; Cesena: 1575, 1584; Faenza: 1574; FO: 1556, 1559;<br />
MO: 1563, 1564; PR: 1559; RN: 1561, 1573)<br />
Sagliotta: Ornamento per veste femminile (BO: 1401)<br />
Samittum, Samitum: Sciamito, ossia tessuto fine di velluto o di seta (BO:<br />
1335, 1352, 1357, 1376, 1389; Imo<strong>la</strong>: 1334)<br />
Santolus: Padrino (FE: 1287)<br />
Sargia, Sarzia, Sangia: Sargia (BO: sec. XVI; FE: 1456; FO: 1559; RA: 1547;<br />
RE: 1446-1447, 1489, 1500)<br />
Sbernia: Mantello femminile elegante e di tessuto pregiato (BO: sec. XVI)
Glossario 707<br />
Scarpetul<strong>la</strong>: Picco<strong>la</strong> scarpa (RN: 1334)<br />
Schiso: Ornamento a strisce diagonali (BO: 1376, 1389)<br />
Scoffone, Scofone: Sorta di sopracalza di panno (BO: 1401; Cesena: 1575,<br />
1584; Faenza: 1574; FO: 1559)<br />
Sebasta: Vedi Basta<br />
Sentillum: Dono (RN: 1334)<br />
Sfolia: Guarnizione preziosa (PC: 1323)<br />
Sindone: Tessuto leggero di seta (Faenza: 1410-1413)<br />
Soga: Fune (BO: 1288, 1300; MO: 1327)<br />
Sparaviero, Sparviero: Cortina per baldacchini da letto (Cesena: 1575; Faenza:<br />
1560, 1574)<br />
Spranga: Ornamento femminile prezioso a barretta (Imo<strong>la</strong>: 1334)<br />
Stagliato, Stratagliato, Frastagliato, Fratagliato: Intagliato (BO: sec. XVI; Cesena:<br />
1575; Faenza: 1560, 1574; MO: 1563; PR: 1559)<br />
Stame: Fi<strong>la</strong>to di <strong>la</strong>na resistente impiegato per panni di qualità, vedi anche Filisello<br />
(RN: 1573); anche vesti femminili confezionate con questo tessuto (FO:<br />
1559)<br />
Stratagliare, Fratagliare: Intagliare (Faenza: 1560; FO: 1556, MO: 1549)<br />
Strataiamento: Intaglio (RA: 1547)<br />
Suffultus: Foderato (FE: 1434; MO: 1365)<br />
Tabì: Tessuto serico pesante che deriva il nome da un quartiere di Bagdad (BO:<br />
sec. XVI; RN: 1573, 1584, 1594)<br />
Tamarazzo: Materasso (BO: sec. XVI)<br />
Tartarinum: Tessuto pregiato (BO: 1376, 1389)<br />
Tavel<strong>la</strong>: Ornamento a piastrina (PR: 1347, 1559)<br />
Temptorium: Tenda (BO: 1288, 1335, 1352, 1376, 1389, 1454)<br />
Terçarolus: Tessuto sottile per veli (BO: 1389)<br />
Torticium: Cero (PR: 1452, 1421-1455, 1494, 1590)<br />
Trecera, Treceria, Trecia, Tretia, Trizatina, Triçeria, Triçia: Trecciera (BO:<br />
1288, 1352, 1357, 1376, 1389, 1401; RN: 1334)<br />
Trinciatura: Ornamento, partico<strong>la</strong>re taglio del<strong>la</strong> stoffa, anche intaglio, lista<br />
(Cesena: 1584; RN: 1573)<br />
Trinzale, Trizatinus: Drappo che raccoglieva i capelli in una lunga coda o treccia<br />
(RN: 1334)
708 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Turca: Sopravveste ampia (RN: 1561)<br />
Turlus, Turlizatus: Ornato a pieghe o a cannelli (BO: 1401)<br />
Urmesino, Urmisino: Vedi Ormesino<br />
Vernice: Guarnizione delle vesti (RN: 1573)<br />
Visto<strong>la</strong>: Ornamento del bordo dell’abito (PC: 1323)<br />
Ysmatatus, Ysmatus: Smaltato (BO: 1365-1366)<br />
Zaclus: Giacca (Faenza: 1410-1413)<br />
Zamarra: Sopravveste ampia lunga fino a terra e aperta davanti (RN: 1561)<br />
Zambellotto, Zambeloto: Vedi Camellotto<br />
Zetalinum, Zetaninum: Tessuto lucido di seta (BO: 1389, 1401)<br />
Zippone: Vedi Giubbone<br />
Zona: Cintura (FE: 1456; RE: 1446-1447, 1489, 1500; RN: 1334)<br />
Zornea, Zornelia: Sopravveste senza maniche o con maniche ornamentali (FE:<br />
1456, 1467; RE: 1489, 1500)<br />
Çuppa: Giubba (BO: 1250-1261)<br />
Zupparello: Indumento maschile analogo al farsetto (RN: 1334)
INDICI<br />
a cura di Ro<strong>la</strong>ndo Dondarini e Maria Venticelli
Abate Bonbolognius de, 91<br />
Accarisi, famiglia, 511<br />
Achiliçis Lonardellus de, 590<br />
Ada<strong>la</strong>, ux. d. Antonii de Loiano, 143<br />
Aderardi Bonianinus, 71<br />
Adimari R., 645<br />
Ado<strong>la</strong>, f. Iohannis de Sancto Georgio,<br />
140<br />
Adouardo Gua<strong>la</strong>ndi, vescovo, 357<br />
Adriano VI, papa, 444<br />
Affarusius Phlippus, 625<br />
Affò Ireneo, 437, 567<br />
Agamenon de Pa<strong>la</strong>tio, 283<br />
Agazanus Iulius q. Marci, dottore in arti<br />
e medicina, 636<br />
Agnesia, ux. Petri, 88<br />
Agnixina, ux. Vuillielmi de Log<strong>la</strong>no da<br />
castro P<strong>la</strong>norii, 95, 96<br />
Agostino, 316<br />
Aigoni, famiglia, 371, 372<br />
Albergatis Petrus Nicole de, 85<br />
Albergatus Albertus, 163<br />
Alberti Iohannes, 63<br />
Albertini Iacominus, 64<br />
Albertini Iacomus, 63<br />
Albertini Righeptus, 68<br />
Albertinus de Corrigiis, notaio, 612<br />
Albertinus q. Nico<strong>la</strong>i de Ficha, notaio,<br />
398<br />
Alberto da Sarteano, XIV, XV<br />
INDICE DEI NOMI DI PERSONA<br />
Albertus, cancelliere, 344<br />
Albertus, notaio, 60<br />
Albertus d. Gualdrate, 591<br />
Albertus de Parisiis, notaio, 152<br />
Albicinis Nico<strong>la</strong>us de, 397<br />
Albornoz Egidio, cardinale legato, 314,<br />
342, 640<br />
Albriciis Aloisius de, alias Tadinum, 482,<br />
483<br />
Alda, 100<br />
Alderini Balduccius, 63, 65<br />
Aldibrandini Guglelmus, 68<br />
Aldini, 443, 473, 486<br />
Aldivertis Franciscus de, 301<br />
Aldobrandini Pietro, legato, 291<br />
Aldobrandini Ugolinus, 68<br />
Aldobrandino, cardinale, 679<br />
Aldrovandi Giovanni, gonfaloniere, 36<br />
Alegne, ux. Iohannis f. Mengholus q. Iso<strong>la</strong>ni,<br />
92<br />
Alena, ux. Merchionis de Bernardino Bereta,<br />
87<br />
Alessandro, vescovo, 313<br />
Alessandro VI, papa, 290<br />
Alexander [Guarinus], 432<br />
Alfonso d’Aragona, re di Napoli, 342,<br />
640<br />
Alidosi, famiglia, 266, 267<br />
–, Lippo, 266<br />
Alighieri Dante, 290, 558
712 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Aloysius Sylva, notaio, 634<br />
Alpexana (Alpesana) f. d. Iohannis Cambii,<br />
ux. d. Petroboni de Bactagluççis,<br />
71, 72, 73<br />
Alticozzi Alticozzo, vicelegato, 37<br />
Alvisi Edoardo, 317<br />
Amenta L., 444<br />
Amicis Perinus ex, 540<br />
Amidei Nicco<strong>la</strong>us, 63<br />
Anbrosius q. Petri de Capiziis, notaio, 90<br />
Andreas, giudice del podestà, 95<br />
Andreas Thomasius, segretario, 679<br />
Andriucia, ux. Pasii de Mezavachis, 142<br />
Angelelli Angelo Maria, gonfaloniere,<br />
40<br />
Angiolini E., 263, 271, 317, 380, 491,<br />
497, 498, 509, 520, 646, 687, 689,<br />
698<br />
Anguiso<strong>la</strong> Alexander, conte, 483<br />
–, Fabritius, 483<br />
–, Ferrandus, 482, 483<br />
–, Iohannes Baptista, cavaliere, 482<br />
Anna, ux. Bartholomei f. Nico<strong>la</strong>i de Boniohaninis,<br />
147<br />
Ansoysius de Lolyano, 92<br />
Anthonia, ux. Dominici de Chasis, 88<br />
Anthonia, ux. Stasii, 146<br />
Anthonius de Borçanno, 591<br />
Antolini P., 292<br />
Antonia, ux. Antonii, barbiere, 140<br />
Antonia, ux. Iohannis de P<strong>la</strong>norio, 138<br />
Antonia, ux. magistri Iohannis, medico,<br />
143<br />
Antonia, ux. Masii f. Iacobi de Doctore,<br />
144<br />
Antonia, ux. Montini de Cultris, 143<br />
Antonia, ux. Nico<strong>la</strong>i de Cazanimicis,<br />
145<br />
Antonia de Fantuciis, 147<br />
Antonius a Lignamine, 539<br />
Antonius de Cuvriaco, 610<br />
Antonius dictus Sachus, banditore, 398<br />
Antonius ser Iacomini, 68<br />
Arardis Alphonsus de, 364<br />
Arcangeli L., 439<br />
Arcellis Paulus de, 483<br />
–, Sebastianus de, 483<br />
Arighi Gabriellus Bartolomei, 86<br />
Ariosto Ludovico, 558<br />
Aristotelos Hectoris, 282<br />
Arivabenis Nico<strong>la</strong>us de, 301<br />
Arloccini Grimaldus, 62<br />
Arlottis Aliprandus de, dottore in legge,<br />
611<br />
Armeninus Andreas, 540, 541<br />
–, Thomas, 553, 554<br />
Armi Giovanni, gonfaloniere, 35, 38<br />
Arrigo VII di Lussemburgo, imperatore,<br />
562<br />
Arrivabenus Alexander, 159, 160, 161<br />
Arvasinus Petrus, 284<br />
Arvasinus Petrus Ravennas, 283<br />
Asandrinus Çiponerius, 90<br />
Assisio Nico<strong>la</strong>us Confidatus de, dottore<br />
in diritto canonico e civile, 551<br />
Ativilis alias Tadinus Pegotius, 482<br />
Avenalibus Domenico de, giurisperito,<br />
281<br />
Aymerici Nico<strong>la</strong>us, 143<br />
Azus, f. et emanzipatus ser Contri de<br />
Guastavi<strong>la</strong>nis, 92<br />
Azzari Fulvio, 560<br />
Aççoguidis Nico<strong>la</strong>us de, dottore in legge,<br />
127<br />
–, Taddeus de, 99, 101<br />
Bacchi G., 444<br />
Bacchi T., 291<br />
Bactagluççis Bactagluççius d. Petroboni<br />
de, 71, 72<br />
Bactagluççis Petrobonus de, 71, 72, 73<br />
Badini G., XXVI, 567<br />
Baetini Giovanni Maria, orefice, 564, 565<br />
Bagassis Peregrinus de, massaro generale,<br />
433<br />
Bangno Gerardinus de, 591<br />
Baiardus Fabricius, giureconsulto, 466<br />
Baldicciotus Guido, 70
Baldwin F.E., XVII<br />
Bal<strong>la</strong>rdini G., 512, 514, 516, 517, 518,<br />
523<br />
Balletti A., 557<br />
Bambace Antonius de, 397<br />
Bambace Iohannes de, 606<br />
Bandini Ercole, gonfaloniere, 42<br />
Bannixiis Scanabicus (Scanabichus) de,<br />
dottore in legge, 60<br />
Baptista, vescovo, 634<br />
Baptista Sca<strong>la</strong>brinus, banditore, 181<br />
Barbalungis Bertolinus de, podestà, 397<br />
Barbieri Giovanni Maria (Giammaria),<br />
cancelliere perpetuo, 376, 378, 379,<br />
385, 386, 408, 409, 410, 413<br />
Bargellini Giovanni Galeazzo, gonfaloniere,<br />
44<br />
Barthei Coesar Scotus de, 483<br />
Bartholomea, ux. Andree de Talentis, 144<br />
Bartholomea, ux. Iacobi de Doctore, 142,<br />
143<br />
Bartholomea, ux. Iacobi, orefice, 144<br />
Bartholomea, ux. Iohannis magistri Lentii,<br />
conciapelli, 142<br />
Bartholomea, ux. Palmerii, fabbro, 144<br />
Bartholomea, ux. Rainerii f. Lippi de Castro<br />
Sancti Petri, 144<br />
Bartholomea Anthonini de Castro Sancti<br />
Petri, 141<br />
Bartholus Herculianus, 562, 566, 567,<br />
575<br />
Bartholutia, ux. Zeorzii de Sanguinis,<br />
143<br />
Bartoli F<strong>la</strong>minio, 567<br />
Bartolini Pompeo, cancelliere, 679<br />
Bartolomea, ux. Iohannis de Chasis, 88<br />
Bartolomea, ux. Maxolini de Lanceis, 87<br />
Bartolomea Ludoyci Bertucini, 138<br />
Bartolomeus, merciaio, 85<br />
Bartolomeus, f. Iohannis de Trevi, 100<br />
Bartolomeus Tun[…], 481<br />
Barzelinis Augustinus de, 87<br />
Baucia M., XXVII<br />
Becattini V., 697<br />
Indice dei nomi di persona 713<br />
Beccaria G.L., XVII<br />
Bechadellis Guilistanus de, 91<br />
Belda, ux. Nobilis de Nobilibus, 145<br />
Belencinis Albertus de, 397<br />
Belfanti C.M., XII<br />
Belgrano L.T., XVI<br />
Beliardi Leonello, 379<br />
Belletti A., 497<br />
Bellintanus Ioannes Baptista, giureconsulto<br />
e vicepodestà, 432<br />
Bellosi G., 498, 499<br />
Benacci (Benaccio, Benaci, Benacio,<br />
Benazzi) Alessandro, 16, 32, 33, 34,<br />
35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43,<br />
44, 45, 182, 198, 199, 203, 204,<br />
209, 210, 212, 213, 219, 224, 231,<br />
237, 238, 244, 245, 246, 247, 254,<br />
255, 256, 257<br />
–, Vittorio, 45, 232, 257, 259<br />
Bencivennis Albertini, 61<br />
Bendedeus, 301<br />
Benedetti Giro<strong>la</strong>mo di, 173, 181<br />
Bentevoglis Iohannes de, 140<br />
Bentevoliis Anthoniolus de, 92<br />
Bentivoglio Antonio, gonfaloniere, 28,<br />
29, 30, 189<br />
Bentivoglio Giovanni I, 10<br />
–, Giovanni II, 373<br />
–, Sante, 10<br />
Benvenuti Bernardinus, 68<br />
Benvenuti Guilielmus, 68<br />
Bernardino da Feltre, XII, XVI, XX,<br />
559, 610<br />
Bernardino da Siena, XII, XX, 315, 316<br />
Bernerius Carolus, cavaliere, 458<br />
Bernicoli S., 494, 496, 501, 506<br />
Bernucius Augustus, governatore, 540<br />
Beroaldi Alessandro, 198<br />
Berselli A., 641<br />
Berthochus Vincentius, 562, 566, 575<br />
Berti L., XXI, 10<br />
Bertini Laurentius, 68<br />
Bertolomeus Alberti de Vaytoliis (Vayrolius)<br />
de Ast, notaio, 93, 97
714 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Bertolucia, ux. Fabiani, 145<br />
Bertone fratris Iohannis, 64<br />
Bertrando del Poggetto, cardinale legato,<br />
342, 372<br />
Bessarione, cardinale legato, XIV, XIX,<br />
10, 11, 148<br />
Bettinus de Trievi, 100, 101<br />
Bettoli G., 520<br />
Bevi<strong>la</strong>cqua Alfonso, conte, 407<br />
Bezzecchi Iacobus, 567<br />
Bianchetus (Bianchetti) Franzischus, 90<br />
–, Masius (Masus), 90, 98<br />
Bianchi Annibale, gonfaloniere, 41<br />
Bianchi Antonio, 647<br />
Bianchi Gaspare, gonfaloniere, 37<br />
Bianchini M., XIII<br />
Biatri[xia], ux. Bertolomei q. d. Pauli de<br />
Liaçariis, 96<br />
Biatrixia, ux. d. Tadei de Acivillis, 96<br />
Biatrixia Alberti de Griffonibus, 139<br />
Bictinus ser Iacobi, 62<br />
Billia, ux. Bartolomei Bolognini, 137<br />
Bindus, capitano del popolo, 52<br />
Binocchi I., XXI, 8<br />
Biondi A., 373, 375, 376, 379, 559<br />
Biscontini Iohannes, 66<br />
Bitina Iacobi Antonini de <strong>la</strong> Turre, 141<br />
Bitisia f. Benvenuti, 143, 144<br />
B<strong>la</strong>nchis Boniffacius q. Vandullini de, 93<br />
B<strong>la</strong>ncus Annibal, vessillifero di giustizia,<br />
236<br />
Boatis Boatinus de, 89<br />
Boccadiferro Giovanni, 10<br />
Bocchi F., 3, 290, 520, 558<br />
Bocchi V., XXVII, 3<br />
Boetis Petrus de, 49<br />
Boiardi (Boyardi) Iohannes, 567, 568<br />
Boionibus Ioannes Baptista f. q. […] de,<br />
635<br />
Bolognesi D., 494<br />
Bolognini Bartolomeus de Seta, mercante,<br />
127<br />
Bolognini Giovanni Maria, gonfaloniere,<br />
34<br />
Bolongnipti (Bolongnicti) Gilius, 62, 65<br />
Bolongnipti Iohannes, 62<br />
Bona, ux. Lazarini Freschi, macel<strong>la</strong>io,<br />
146<br />
Bonacolsi, famiglia, 373, 427<br />
–, Passerino, vicario imperiale, 372<br />
–, Rinaldo, 427<br />
Bonacursi Stefanus, 62<br />
Bonafedis Iohannes, 66<br />
Bonaiunte Nicco<strong>la</strong>us, 67<br />
Bonaiuti Iohannes, 67<br />
Bonardo Pelegrino, 31, 32, 182, 193,<br />
195, 198<br />
Bonaventura Ta<strong>la</strong>matii, 48<br />
Boncompagno Christoforo, arcivescovo,<br />
364<br />
Bondominicus q. Iohannis de Cento, notaio,<br />
92<br />
Bonifacio IX, papa, 122, 372<br />
Bonifacius, 163<br />
Boniforte da Pavia, XX, 375, 400, 401<br />
Boni<strong>la</strong>uri L., XXVI<br />
Boniçi Ugolinus, 68<br />
Bonmercatus Pinus, 284<br />
Bonoxonus Iacobus, 88<br />
Bonsignoribus Georgius de, mercante,<br />
127<br />
Bonzagni Bonantonio di, 609<br />
Bonzagnis Franchinus de, 610<br />
Bonzagnus Alexander, 626, 632<br />
Bordel<strong>la</strong> Caesar del<strong>la</strong>, conte, 281, 282<br />
Borghero C., XXV<br />
Borghese Camillo, vicelegato, 45, 248,<br />
256<br />
Borghesini Franciscus, 64<br />
Borghezio G., 315<br />
Borgia Cesare, 314, 316, 317, 342, 641<br />
–, Lucrezia, 290<br />
Borgia L., XXI, 10<br />
Borsari A., XXVII, 375, 376<br />
Boschi, 28, 29, 30, 34, 36, 38, 40, 41,<br />
42, 43, 44<br />
Bossio Francesco, governatore, 35, 211<br />
Bostollis Guido de, podestà, 589, 598
Bracciolini Francesco, governatore, 516,<br />
517<br />
Brambil<strong>la</strong> Ageno F., 373<br />
Brasatis Petrus Antonii de, dottore in diritto<br />
canonico e civile e cavaliere,<br />
433<br />
Brezzi P., 371<br />
Brocardus Ioannes Baptista, 283<br />
Brocchi, famiglia, 427<br />
Bugis Gaspar de, 397<br />
Bulgari Filippus, 66<br />
Bulst N., XII, XVII<br />
Buragia Franciscus, dottore, 483<br />
Borghesius (Burghesius) Alexander, dottore<br />
in diritto canonico e civile, 284,<br />
285<br />
Burghetis Succursius Bonaventura de,<br />
483<br />
Bussi R., 379<br />
Caetani Enrico, legato, 44, 247, 256<br />
Ca<strong>la</strong>ndrini S., XXVII<br />
Calcagnini, 498, 499<br />
Calderini Giovanni Andrea, gonfaloniere,<br />
35<br />
Calderinus Alexander, 269, 281, 282<br />
Calderonus Iohannes Evangelista, 541<br />
Calora Giovanni, sindaco generale e<br />
ambasciatore, 406, 412<br />
Caloriis Antonius de, 397<br />
Calorius q. Iohannis de Castagnolo, notaio,<br />
91<br />
Calvus Octavianus, 285<br />
Calzi A., 511, 515<br />
Camanzanis Totus d. Iacobi de, 398<br />
Cambiator Cambius, 626, 627, 632<br />
Cambii Iacoba, 141<br />
Cambii Iohannes, 70<br />
Cambius d. Ugolini Osberti, 71, 73<br />
Camil<strong>la</strong>, f. olim d. Eghani de Lambertinis,<br />
ux. Andree Bartholomei Bolognini,<br />
137<br />
Campanini A., XXVI, 5, 18, 287, 292,<br />
317, 555, 562, 564, 565, 566, 567<br />
Indice dei nomi di persona 715<br />
Campanini N., 564<br />
Campeggi Vincenzo, gonfaloniere, 36,<br />
37<br />
Campioni R., XXVII<br />
Campo Cesare, massaro, 380<br />
Campori, 378<br />
Campori C., 373, 381<br />
Campori Giuseppe, 376<br />
–, Matteo, 376, 385<br />
Canavinus Christoforus, 483<br />
Canonicis Hieronimus Antonii de, 152<br />
Cantellus Bartholomeus, 466<br />
–, Galvanus, 466<br />
–, Marcellus, 458<br />
Cantinelli, 515<br />
Cantini L., 691, 692<br />
Caputo R., 292<br />
Caputo V., 292<br />
Caratiolus Ubertinus, conte, 483<br />
Caravale M., XXI, 8,<br />
Carlo V, imperatore, 419, 427<br />
Carmignano Iohannes de, giudice del<br />
podestà, 85, 95<br />
Carolus, banditore, 679<br />
Carolus, vice priore, 626<br />
Carolus de Modoetia, 483<br />
Carpesanus Iacobus, dottore in diritto<br />
canonico e civile, 458<br />
Carrari V., 495, 499, 501<br />
Cartariis Bertholomeus de, dottore in<br />
legge, 611, 612<br />
Carvasallus Hortensius, 284<br />
Casali Francesco Maria, gonfaloniere,<br />
41<br />
Casandra, ux. Nico<strong>la</strong>us Andree de Crespe<strong>la</strong>no,<br />
142<br />
Casanova C., 520<br />
Cassolis Petrus Antonius de, priore, 559,<br />
575, 610, 611<br />
Castagna Giovanni Battista, cardinale<br />
legato, 43, 247, 248, 254<br />
Casteletti Cristoforo, segretario, 679<br />
Castelli Bartolomeo, gonfaloniere, 33<br />
Castelli Geremia, 67
716 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Caterina, ux. Bartolomei de Sibaldinis,<br />
142<br />
Caterina Iacobi, strazzarolo, 139<br />
Catone, 421<br />
Cavaciocchi S., XVII<br />
Caval<strong>la</strong>r O., XXI, 8<br />
Caval<strong>la</strong>rius Thomas, 401<br />
Cazeptis Nerius de, speziale, 86<br />
Cazolis Antonius de, 610<br />
Ceccus ser Çaccarie, 70<br />
Celli Giorgini M.R., XXVI, 5<br />
Cennus, notaio, 60<br />
Centiis Iohannes Iacobum de, 457<br />
Ceppari Ridolfi M.A., 6<br />
Cerlini A., 557, 569, 570<br />
Cesanus Olivus, 648, 683<br />
Cesar de Pançachiis, notaio, 152<br />
Cesarinus Gabriel, consigliere ducale,<br />
466, 467<br />
Cesi Pietro Donato, cardinale legato,<br />
33, 34, 41, 43, 44, 45, 204, 238,<br />
246, 247, 248, 254, 255, 256<br />
Chansaldis Maginnardus de, strazzarolo,<br />
86<br />
Chasis Dominichus de, 88<br />
–, Iohannes de, 88<br />
Chaterina, f. Bonvixini, 145<br />
Chaterina, f. Iohannis Franchini, 138<br />
Chaterina, ux. Dominici Iohannis, sarto,<br />
141<br />
Chaterina, ux. Gerardini de Cavaglii,<br />
138<br />
Chaterina, ux. Iacobi f. Pauli di Bonfigliis,<br />
137<br />
Chaterina, ux. Petri Nico<strong>la</strong>i de Quarto,<br />
144<br />
Chaterina, ux. Rainaldi, calzo<strong>la</strong>io, 146<br />
Chaterina Vitalis, merciaio, 144<br />
Chechus, strazzarolo, 87<br />
Chiappini L., 373<br />
Chiarelli A., 376<br />
Chilonus Franciscus, 283<br />
Chittolini G., 692<br />
Chixinellus, falegname, 87<br />
Christina, ux. Palmerii Gulielmi, 145<br />
Cil<strong>la</strong>, ux. B<strong>la</strong>sii Iohannis de Feraria, 145<br />
Cil<strong>la</strong>, ux. Musotti de Malvitiis, 141<br />
Cilleni Nepis C., 315<br />
Cionis Abatini de Florentia, 98<br />
Ciuffolotti E., 514, 517<br />
C<strong>la</strong>ra, ux. Bartholomei de Mazolis, 146<br />
C<strong>la</strong>ra, ux. Gabionis Nannis de<br />
Gozadinis, 140<br />
Clemente III, papa, 444<br />
Clemente VII, papa, 373<br />
Clemente VIII, papa, 259<br />
Clericis Ioannes Baptista de, banditore,<br />
635<br />
Coccapanis (Cochapanis) Antonius de,<br />
dottore in diritto canonico e civile e<br />
cavaliere, 433<br />
–, Iulianus de, dottore in diritto canonico<br />
e civile, 433<br />
Codebone Giulio Cesare, 406<br />
Codrunco Nico<strong>la</strong>us de, 279, 282<br />
Colli D., 427<br />
Colus fratris Prosperini, 63<br />
Comitibus Iosephus de, provvisore, 567<br />
Compagno Iacominus de, podestà, 612<br />
Confortis Valdesera d. Guillielmi de, 89<br />
Conte E., XXI, 8<br />
Conturberi Tommaso (Contuberius<br />
Thomaxius), vicelegato, 32, 183,<br />
195, 197<br />
Copioli R., XXVII<br />
Corradi G.L., 689<br />
Cortese E., XXI, 8<br />
Coser E., 292, 317, 377, 425, 428<br />
Cospi Tommaso, gonfaloniere, 43<br />
Cospis Bartholomeus Laurentii de, 152<br />
Costantinus Gaspar, 483<br />
Cotta I., XXVII<br />
Cotta L., 667<br />
Crasso Francesco (Crassus Franciscus),<br />
governatore, 209, 210<br />
Cristoforo Nascimbene, notaio, 28, 171<br />
Cunixelis Nico<strong>la</strong>us de, 397<br />
Curradi C., 641
Curte Georius de, 397<br />
D’Addario A., XXI, 10<br />
Dal Lauro A.M., 698<br />
Dalcò F., 444<br />
Dall’Acqua M., XXVII<br />
Dalmonte S., 498, 499<br />
Dandino Anselmo, vicelegato, 44, 248,<br />
256<br />
Danti F., XXVII<br />
Davolio G., 567<br />
De Fusco L., vescovo, 161, 163, 164<br />
De Luca F., XXI, 10<br />
Del Bianco P., XXVII<br />
Delucca O., XXVII, 645<br />
Dentacani Iulianus, 67<br />
Dentoni-Litta A., X, XXVI<br />
Di Benedetti Giro<strong>la</strong>mo, 28, 173, 181<br />
Di B<strong>la</strong>sio G., XXVII<br />
Di Pietro Lombardi P., 376<br />
Dinus de Loco, notaio, 591<br />
Dinus q. Çaccarie, 70<br />
Dolcini C., 314, 343<br />
Domenicus q. Nanis de Vizano, 94<br />
Dominicus, nunzio, 86<br />
Donati C., XIII<br />
Donati Iacobus, 88<br />
Donaçone, 301<br />
Dondarini R., XXVII, 3, 520<br />
Dondidei Iannellus, 61, 65<br />
Dondidii Iohannellus, 66<br />
Donina, ux. Caste<strong>la</strong>ni f. Nannis de Gozadinis,<br />
139<br />
Donina, ux. Petri de Nobilibus, 145<br />
Doratea, ux. Mixini de Arengheria, 138,<br />
147<br />
Doria Giovanni Battista, presidente,<br />
35, 36, 37, 204, 213, 519, 542,<br />
545<br />
Dosi Ioannes, 401<br />
Dotti Messori G., 374, 379<br />
Drei G., 438, 439, 440, 447<br />
Duby G., XIV<br />
Duccius Martelli, 69<br />
Indice dei nomi di persona 717<br />
Dulutius Antonius, 236<br />
Eisenbart L.C., XVII<br />
Elena, ux. d. Antonii Cosole Frontis, 147<br />
Elena, ux. Iohannis Franceschini de Malvasia,<br />
142<br />
Elixia, ux. Iohannis de Grifonibus, 139<br />
Enrico VII, 372<br />
Erasmo da Borgo, cancelliere notaio,<br />
628, 634, 635, 636<br />
Erco<strong>la</strong>ni Agostino, gonfaloniere, 34<br />
Eroli Erulo, vicelegato, 41, 42<br />
Este, d’, famiglia, 290, 372, 373, 374,<br />
558, 559<br />
–, –, Alfonso I, XXIII, 290, 292, 308,<br />
427<br />
–, –, Alfonso II, 291, 376, 377, 412,<br />
414<br />
–, –, Azzo VII, 290<br />
–, –, Azzo VIII, 372, 557<br />
–, –, Borso, XIX, 290, 291, 558<br />
–, –, Cesare, 380<br />
–, –, Ercole I, 290<br />
–, –, Ercole II, XXIII, 290, 292, 308,<br />
375, 399, 419, 422, 432, 563, 633<br />
–, –, Francesco II, 567<br />
–, –, Leonello, 290, 608, 609<br />
–, –, Nicolò III, XIV, 290, 372, 397,<br />
558<br />
–, –, Obizzo II, XVIII, 289, 291, 372,<br />
380, 557<br />
Estense Tassono Camillo, conte, 635<br />
Eutrapolus, 149<br />
Fabbri L., 690<br />
Fachinetti Cesare, gonfaloniere, 44<br />
Faellus Fabritius, 283<br />
Falecaççe Die<strong>la</strong>y, 67<br />
Fanini Fanino, 519<br />
Fanis Gaspar de, 397<br />
Fantuzzi Alfonso, gonfaloniere, 33<br />
Fantuzzi Guarrasi N., 560<br />
Farnese, famiglia, 437, 439<br />
–, Ferrante, 488
718 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
–, Ottavio, 440, 469<br />
–, Paolo III, papa, 444<br />
–, Pier Luigi, 440, 444<br />
–, Ranuccio II, 440<br />
–, vicelegato, 257<br />
Fasaninus Bernardus, 163<br />
Fasano Guarini E., 689, 691, 692<br />
Fasoli G., 3, 19, 266<br />
Federico I, imperatore, 265<br />
Federico II, imperatore, 3, 371, 511,<br />
639<br />
Federico III, imperatore, 558<br />
Felicini Ercole, gonfaloniere, 31<br />
Fenucci Lazaro, 380<br />
Ferandi (Ferandus) Bertus, 93, 95<br />
–, Iohannes Berti, 93<br />
Ferra Iohannes de, 96<br />
Ferraresi G., 292<br />
Ferri A., 3, 268, 271<br />
Ferris Andreas de, 280, 281, 282<br />
Ferronii Clemens, 271<br />
Figudis Baudus de, vicario del podestà,<br />
95<br />
Fixia, ux. d. Iohannis de Campsaldis,<br />
139<br />
Fixia, ux. Francisci, fabbro, 146<br />
Fixia, ux. olim Iacobi Betutii, 142<br />
Flordebellis Giroldus de, 605<br />
Fogliani, famiglia, 558<br />
Fo<strong>la</strong>nellus Nico<strong>la</strong>us, 401<br />
Fo<strong>la</strong>nus Iohannes Franciscus, 401<br />
Fontana Benedictus Pavarus de, 482<br />
Fontana Iohannes Franciscus, 402<br />
Fontana Petrus Antonius Malovicinus de,<br />
marchese, 482, 483<br />
Fontana V., 495<br />
Fontanelli Giuseppe, giureconsulto,<br />
563, 632, 633<br />
Fontanellus Antonius Maria, conte, 626,<br />
632<br />
Foscararii Gualmaccus, 64<br />
Francesca [ux. Feudi (Fey) d. Bonacursi],<br />
7<br />
Franceschini A., 289<br />
Francesco, f. di Germano Zuffi, 385<br />
Francesco, frate cappuccino, 670<br />
Francesco I di Valois-Angoulême, re di<br />
Francia, 419<br />
Francesco Angelini, notaio, 679<br />
Francescus f. q. Bonifacii Marie de Rugeriis,<br />
636<br />
Francesscina, ux. Nico<strong>la</strong>i Rogerii, 94<br />
Francisca, ux. Bernardi de Rege, speziale,<br />
144<br />
Francisca, ux. Christophori de Canonicis,<br />
144<br />
Francisca, ux. Feudi (Fey) d. Bonacursi,<br />
49<br />
Francisca, ux. Guaspari de Buchis, 146<br />
Francisca, ux. Iacobi de Sanutis, notaio,<br />
147<br />
Francisca, ux. Iohannis Ieronimi, calzo<strong>la</strong>io,<br />
141<br />
Francischa, ux. Nico<strong>la</strong>i de Sellis, 146<br />
Franciscus de Bononia, frate, 574, 606<br />
Franciscus de <strong>la</strong> Rupta, 482<br />
Francisscha, ux. Baxigli de Arengheria,<br />
138<br />
Francisscha, ux. Iohannis Ieronimi, 142<br />
Francissci Domenichus, 93<br />
Francisscina, ux. magistri Fabiani, 94,<br />
95<br />
Franzeschinus q. Mini de Pisa, 90<br />
Frati L., XVI, 5, 19<br />
Fregni E., XXVII, 498<br />
Frioli D., 641, 649, 650, 651<br />
Frison C., 379, 391, 427<br />
Frizzi, 301, 302<br />
Fumagalli V., 498, 499<br />
Gadaldino (Gadaldini) C., 378, 380,<br />
385, 411<br />
–, Paolo, 377, 378, 386<br />
Gadaldinus Franciscus, 567<br />
Gaddoni S., 267, 273<br />
Ga<strong>la</strong>sso G., 641<br />
Galdentis Benvenutus, 65<br />
Galli A., 380
Galluzzi Pietro de, 505<br />
Gambara Ubertus de, legato, 479, 480<br />
Gamberelli Tolomeo, governatore, 679<br />
Gambi L., 495<br />
Gandulfus Nico<strong>la</strong>i de Fantutiis, notaio,<br />
137<br />
Gandus d. Iacobi, 67<br />
Gardo Filippus de, 301<br />
Garumbertis Gaspar de, 456<br />
Garuti A., 427<br />
Gastaldis Galvanus de, 397<br />
Gazolis Antonius de, dottore in legge,<br />
611, 612<br />
Gerardinus de Puianello, notaio, 561,<br />
586<br />
Gerardinus magistri Ugoli, 67<br />
Gexia, ux. Bartholomei Bonfantis, 145<br />
Gexia, ux. Bartholomei de Gomburutis,<br />
138<br />
Gexia, ux. Iohannis de Colona, 145<br />
Gherardi Bonnatinus, 69<br />
Gherardi Iohannes, 68<br />
Gherardi Pierus, 62<br />
Gherardi Salustius, 63<br />
Gherio Goro, vicelegato, 28, 173<br />
Ghiberto da Gente, podestà, 437, 440,<br />
445<br />
Ghinassi G., 514, 515, 516, 521, 524<br />
Ghini Ioannes Franciscus, 282<br />
Ghiselli Ruggero, gonfaloniere, 43<br />
Ghislieri Filippo Carlo, gonfaloniere,<br />
37<br />
Ghixileriis Thomasius de, 91<br />
Giaccarello Anselmo, 29, 30, 31, 182,<br />
191, 193<br />
Giacomo da Monteprandone, XXIII<br />
Giberti M., 266<br />
Giberto da Correggio, 437<br />
Gilioli Bonaventura, 63, 65<br />
Gilius Aldibrandini de Argel<strong>la</strong>ta, 63<br />
Giovanni da Bazzano, 379<br />
Giovanni da Fano, XX<br />
Giovanni da Oleggio, 8<br />
Giovanni da Vicenza, XX<br />
Indice dei nomi di persona 719<br />
Giovanni di Lussemburgo, re di Boemia,<br />
427<br />
Giovanni di M o Pedrino, pittore, 315,<br />
316<br />
Giovanni XXIII, antipapa, 512<br />
Giovannini C., 379, 495<br />
Giovannini Giulio Cesare, cancelliere,<br />
39, 41<br />
Giulio II, papa, 11, 373<br />
Giusberti F., XII<br />
Gogiadinis Dinadamus de, 64<br />
Golinelli P., 391<br />
Gonzaga, famiglia, 558<br />
–, Francesco, XXIII, 11, 154<br />
Goretti P., 6, 7, 18<br />
Gouron A., XVII<br />
Gotesaldis Benedictus de, 456<br />
Gozadinis Gozadinus de, 142<br />
Gozadino Camillo, governatore, 622<br />
Gozzadini Castel<strong>la</strong>no, f. di Nanni, 10<br />
Grandi Astolfo de, 647, 653, 667, 669<br />
Granellis Francischus de, 99<br />
Grasolfi, famiglia, 372<br />
Grassi Francesco, governatore, 34<br />
Graziani N., 314, 689<br />
Gregoriis Gregorius de, 346<br />
–, Ioannes de, 346<br />
Gregorius ser Iohannis, 63<br />
Gregorio XII, papa, 512<br />
Gregorio XIII, papa, 15, 38, 45, 229,<br />
231, 236, 257, 363, 678<br />
Grossi Battista de, vescovo, 634<br />
Guainis Ludovicus de, 193<br />
Gua<strong>la</strong>ndrus Ludovicus, 483<br />
Guallendo Iohannes de, 301<br />
Guarinus Alexander, 634<br />
Guasparina, ux. B<strong>la</strong>sii de <strong>la</strong> Cura, 142<br />
Guastavi<strong>la</strong>nis Meliadus q. Guilmuzii de,<br />
92<br />
Guelfis Oddo d. Ugolini de, capitano del<br />
popolo, 561<br />
Guerrecti Iacominus, 68<br />
Guicciardini Francesco, 559<br />
Guicciolus Alexander, 507
720 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Guidacchini Monte, 67<br />
Guidi L., XXVII<br />
Guidiccioni Giovanni da Lucca, vescovo,<br />
281<br />
Guido Alberti Alberti, 66<br />
Guidottis Malgarita de, ux. futura Iohannis<br />
de Bentevoglis, 140<br />
Guidotus, maestro, 301<br />
Gunda, ux. Iohannis de Tachonibus, 139<br />
Guzono Raymundus, priore, 567<br />
Gylettis Vincentius de, 282<br />
Hannibal Burdegallensis, 284, 285<br />
Hannibal de Verona, 278<br />
Haroldus F., XV<br />
Harte N.B., XVII<br />
Hector, dottore in legge, 483<br />
Hectore Benedetto de, libraio, 171<br />
Hieronimus, vicelegato, 189<br />
Honesta, ux. Iacobi de Barbiano, 145<br />
Hosbertis Hosbertus de, 147<br />
Iacoba, f. Berthi de Albaris, 147<br />
Iacoba, ux. Antonii de Ghisileriis, 145<br />
Iacoba, ux. Baldesarre de Bove, 138<br />
Iacoba, ux. Berthi Quarti, 141<br />
Iacoba, ux. Chixinelli, 87<br />
Iacoba, ux. d. Batagluççi de Bactagluççis,<br />
20, 69, 71<br />
Iacoba, ux. d. Iacobi f. B<strong>la</strong>sii de Calcina,<br />
137<br />
Iacoba, ux. d. Iohannis de Castro Sancti<br />
Petri, 140<br />
Iacoba, ux. Iacobi de Boccadecanibus,<br />
147<br />
Iacoba, ux. Iohannis Francisci, <strong>la</strong>naiuolo,<br />
140<br />
Iacoba, ux. Iohannis Manfredini, 87<br />
Iacoba, ux. Mini Augustini, orefice,<br />
140<br />
Iacoba, ux. Ugolini de Chazanimicis,<br />
142<br />
Iacobi Bonsostengna, 66<br />
Iacobini Orsellus, 63, 65<br />
Iacobus, 60<br />
Iacobus d. Pieri, 66<br />
Iacobus d. Ugolini Alberti, 71<br />
Iacobus Gulielmi, notaio, 152<br />
Iacobus Merlus, notaio, 479<br />
Iacobus Plevalis, notaio, 127<br />
Iacomini Albertus, 61<br />
Iacomini Bertuccius, 68<br />
Iacomini Thomasinus, 64<br />
Iacomini Ugolinus, 63<br />
Iacominus ser Raynerii, 62<br />
Ianelinus de Conradis, notaio, 587,<br />
591<br />
Iannocti Francesschus, 69<br />
Ieronimus q. d. Iohannis Andree, 99<br />
Ilderini Balduccius, 62<br />
Inghilerius Petri, 66<br />
Iohana, ux. Boatini de Boatis, 89<br />
Iohana, ux. Iacobi Bonoxoni, 88<br />
Iohanna, f. d. Tadei de Açivillis, 96<br />
Iohanna, ux. Francisci de Ludovixiis, 141<br />
Iohanna, ux. Iohannis de Boccadeferris,<br />
139<br />
Iohanna, ux. Petri f. Henrici de Felixinis,<br />
138<br />
Iohannes Bolognini de Sirico, 137<br />
Iohannes de Monterinzoli, notaio, 127<br />
Iohannes de Regio, 85<br />
Iohannes de Trevi, drappiere, 100<br />
Iohannes Nico<strong>la</strong> a Silva, 625<br />
Iohannes q. Martini ser Vannis de Montecatino<br />
(Montecatinno), notaio, 89,<br />
97, 98, 99, 100, 101<br />
Iohannes ser Decii, 85<br />
Iohannini Pierus, 67<br />
Iohannis Barthalomeus, 62<br />
Iohannis Guilielmus, 63<br />
Iohannis Petrus, nunzio, 71<br />
Iohannis Simon, 90<br />
Iohannis Tebaldinus, 68<br />
Iohannis Ventura, 61, 64<br />
Iosephus, 626<br />
Isota, ux. Iacobi Cari de Caro, mercante<br />
di seta, 138
Italia, S., X<br />
Iuliani Canbii Andreas, 89<br />
Iuliani Petrus, 67<br />
Iulius Sylvanus, conservatore, 346, 349<br />
Jacoli F., 379<br />
Jütte R., XII<br />
Kirshner J., XXI, 8<br />
K<strong>la</strong>pisch-Zuber C., XIV<br />
Kovesi Killerby C., XIV<br />
Lamberteschi Lambertesco, podestà,<br />
557<br />
Lambertini Cornelio, gonfaloniere, 42<br />
Lambertinis Eganus f. d. Guidonis de, 97<br />
Lambertinis Guido de, 95<br />
Lambertinis Reganus f. d. Guidi de, 92,<br />
93<br />
Lana Antenore, governatore, 546<br />
Lancellotti Jacopino de’ Bianchi de’,<br />
XX, 379<br />
–, Tommasino de’ Bianchi de’, 375,<br />
376, 377, 378, 379, 419, 423<br />
Landi, 443<br />
Landi F., 497<br />
Lando Iohannes Paulus de, 483<br />
–, Iulius de, 482<br />
–, Marcellus Marazius de, priore, 482<br />
Lanzoni F., 515<br />
Lapus d. Iuntini, notaio, 63<br />
Lapus Iacobus, 279<br />
Lardis Costantinus de, 265, 398<br />
Larner J., 641<br />
Lattanzi Lattanzio, governatore, 38,<br />
236, 345, 357, 363<br />
Laura [Martinozzi], 567<br />
Laçarini Iacobus, 70<br />
Lefusinis Tramontanus de, giudice, 85<br />
Lena, ux. d. Antonii Cosole Frontis, 144<br />
Lena, ux. Pauli Paulini, 140<br />
Lencius Berna[r]di, 93<br />
Lenzi Lorenzo (Lentii Laurentius), vicelegato,<br />
31, 193<br />
Indice dei nomi di persona 721<br />
Leone X, papa, 373<br />
Lepra Giovanni, banditore, 191<br />
Levi Pisetzky R., XVII<br />
Liardina, ux. Bartolomei de<br />
Cacanimissis, 96<br />
Licurgo, 515<br />
Lignani Antonio, gonfaloniere, 43<br />
Lignano Iohannes de, 99, 101<br />
Liotti C., 375<br />
Lipa, ux. Henrici de Taurellis, 95<br />
Lippa, ux. d. Nico<strong>la</strong>i de Azoguidis, 139<br />
Lippa, ux. Iacobi Salvolini, 144<br />
Lippus Baroni, 92<br />
Lippus Branchipti, 69<br />
Liverani N.M., XXVII<br />
Lixaphile, ux. Tome Andree Iuliani Cambii,<br />
142<br />
Lixia, ux. Iohannis olim Iacobi de Griffonibus,<br />
140<br />
Lodi A., 379<br />
Lodovico, banditore, 195<br />
Log<strong>la</strong>no Antonius de, 140<br />
Lombardi G., XIV, XV<br />
Lombardis Bernardus de, 98, 99<br />
Longis Nico<strong>la</strong>us de, 408<br />
Longo Andrea (Longus Andreas), governatore,<br />
356, 357<br />
Luchinus q. ser Petri de Panevinis, notaio,<br />
84, 85, 89, 93<br />
Luchinus Savius, 101<br />
Lucia Petri de Bisellis, 141<br />
Lucia, ux. Chechi, 87<br />
Lucia, ux. Gerardi de Pasipoveris, 140,<br />
142<br />
Lucia (Lutia), ux. Pauli Marchixini<br />
(Marchesini), 142, 143<br />
Lucia, ux. Sibaldini de Sibaldinis, 142<br />
Lucio III, papa, 427<br />
Ludovico Ostesani, notaio, 38<br />
Luigi XII, 291<br />
Lupi, famiglia, 437<br />
Luporis Iohannes Gasparis de, 152<br />
Lutia, ux. Mathei de Controlis, 146<br />
Lutia, ux. Petri de Ursellis, 142
722 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Lutia, ux. Thomi B<strong>la</strong>sii de Calcina, 137<br />
Macchirellus Dominicus, 284<br />
Macer, 301<br />
Macharellus Paulus, 283<br />
Machirellus Michael, 280<br />
Mac<strong>la</strong>velis Franciscus de, 397<br />
Madalena, f. Berthi Quarti, 141<br />
Madalena, f. que fuit d. Francisci de Capellis,<br />
145<br />
Madiis Ioannes de, dottore, 433<br />
Maffei D., XXI, 8<br />
Magnanis Bartolomeus de, 88<br />
Magnanus Ruggerius, 284<br />
Mainardino, vescovo, 265<br />
Ma<strong>la</strong>necti Iacomus, 64<br />
Ma<strong>la</strong>testi, famiglia, 341, 342, 639, 640,<br />
641, 643, 646<br />
–, Ma<strong>la</strong>testa da Verucchio, 639, 640<br />
–, Ma<strong>la</strong>testa Domenico, 344<br />
–, Ma<strong>la</strong>testa Galeotto, 342<br />
–, Ma<strong>la</strong>testa Novello, 342, 343, 344<br />
–, Ma<strong>la</strong>testa Pandolfo IV detto ‘Pandolfaccio’,<br />
641<br />
–, Ma<strong>la</strong>testa Roberto, 342, 641<br />
–, Ma<strong>la</strong>testa Sallustio, 641<br />
–, Ma<strong>la</strong>testa Sigismondo Pandolfo,<br />
XXIII, 342, 640, 643, 644<br />
Malgarita, ux. Bartolomei de Magnanis,<br />
88<br />
Malgarita, ux. Franzischi Mathioli, macel<strong>la</strong>io,<br />
86<br />
Malgarita, ux. Iacobi Donati, 88<br />
Malgarita, ux. Iohannis Muzolini, 90<br />
Malgarita, ux. Petri Martelli, 139<br />
Mal<strong>la</strong>gutiis Ludovichus de, cavaliere e<br />
dottore, 611<br />
Malvasia Caesar, vessillifero di giustizia,<br />
246<br />
Malvasia Cornelio, gonfaloniere, 30,<br />
31, 34<br />
Malvasia Costanzo, 210<br />
Malvezzi, 43<br />
Malvezzi Campeggi, 271<br />
Malviciis Zannus de, mercante, 127<br />
Mambrini D., 690<br />
Mancini F., 266<br />
Manentinus B<strong>la</strong>nchi Manentis olim d.<br />
Bagarotti, notaio, 136<br />
Maneriis Bertholinus de, 591<br />
Manfredi, famiglia, 266, 511, 512, 513<br />
–, Astorgio I, 511<br />
–, Astorgio II, 511<br />
–, Francesco I, 511<br />
–, Gian Galeazzo, 512<br />
Manfredini Iohannes, mugnaio, 87<br />
Mannus Horeboni, 93<br />
Manotia, f. Antonie de Fantuciis, 147<br />
Manzini E., 376<br />
Manzoli Giorgio, vicegonfaloniere, 32<br />
Manzolini Nico<strong>la</strong>us, 85<br />
Marchesini Bertholomeus, 66<br />
Marchonus Iohannes Franciscus, 483<br />
Marchus Zuntini, 139<br />
Marconius Marcus, cancelliere, 357, 364<br />
Marescotti Ercole, gonfaloniere, 42<br />
Margarita Simonis Aldrovandini, 96<br />
Margarita, ux. Iacobi de Ghisileriis, 146<br />
Margarita, ux. Perdoni, conciapelli, 143<br />
Margarita, ux. Petri, fabbro, 146<br />
Margherita, serva o concubina d. Iohannis<br />
de Confortis, 98<br />
Marisaldi P., 291<br />
Marsili Agostino, gonfaloniere, 45<br />
Martelli Francesco, canonico, 634<br />
Martellus Stephanus, banditore, 635<br />
Martini Iamboninus, 65<br />
Martini Ugolinus, 64<br />
Marzanus Melchior, 539, 540<br />
Mascanzoni L., 497, 498<br />
Masetti Zannini G.L., XXVII<br />
Masina, ux. Iacobi de Cazanimicis, 145<br />
Masina, ux. Zeorgii de Paltroneriis, 146<br />
Masinus Nico<strong>la</strong>us, 346, 349<br />
Massimiliano I, imperatore, 373<br />
Mastinus Benedictus, dottore in diritto<br />
canonico e civile, 27, 154, 159,<br />
160, 164
Masus ser Vandini, 66<br />
Mathea, filliastra Ture Petri Bone, 139<br />
Mathea, ux. Iacobi de Saliceto, 146<br />
Matheus Fucii, notaio, 127<br />
Mathioli Franzischus, macel<strong>la</strong>io, 86<br />
Mattase<strong>la</strong>nis Laurentius de, mercante,<br />
127<br />
Matteini N., XXVII<br />
Mattheus de Saliceto, frate, 74<br />
Maxolinus de Lanceis, notaio, 87<br />
Maçolis Baptista Ludovici de, 152<br />
Maçonis Daxius de, 397<br />
Maçonnis Nicho<strong>la</strong>us de, 301<br />
Mazzonus Caesar, 364<br />
Mazzotti S., XXVII<br />
Medici Albertus de, 236<br />
Medici Cosimo I de’, 689, 691, 692<br />
Medicis Dominicus de, nunzio, 98, 99,<br />
100, 101<br />
Megolinus Andreas, 540<br />
Melchiori Giro<strong>la</strong>mo (Melchiorio Geronimo),<br />
governatore, 33, 199<br />
Melegoctus Ugolinus, 70<br />
Melis F., 520<br />
Meneghin V., XVI<br />
Mengholus q. Iso<strong>la</strong>ni, 92<br />
Menghus de Crevalchorio, 90<br />
Mengolus de Ogel<strong>la</strong>no, 100<br />
Merchione de Bernardino Bereta, pescatore,<br />
87<br />
Mercurius Sebastianus, segretario, 368<br />
Merenda Petrus, conservatore, 346, 349<br />
Mer<strong>la</strong>ni, 43<br />
Messeri A., 511, 515<br />
Mettica P., 315, 316<br />
Miata, f. Antonie de Fantuciis, 147<br />
Michael Frigirini de Sancto Venantio,<br />
152<br />
Michele d. Petriçoli, 64<br />
Michele Pieri de Argel<strong>la</strong>ta, 66<br />
Michelis Franceschus, 69<br />
Michelis Michelinus, 61<br />
Miglio M., XII<br />
Migliore, ux. Iacobi Luchini, 141<br />
Indice dei nomi di persona 723<br />
Mina, ux. Nico<strong>la</strong>i Aymerici, 143<br />
Minardi M., 498, 499<br />
Mini G., 689<br />
Minocii Anthoniollus, 94<br />
Minus d. Ro<strong>la</strong>ndini de Divisa, 70<br />
Mirti (Mirto) Frangipani Fabio, governatore,<br />
39, 40, 41, 42, 247, 254<br />
Mirti (Mirto) Frangipani Ottavio, vicegovernatore,<br />
40, 238<br />
Mischomini Antonius, 377, 383<br />
Miscio Oldoricus, dottore, 483<br />
Misina, f. Iohannis Bolognini de Sirico,<br />
137<br />
Misina, ux. Gabrielli Bartolomei Arighi,<br />
86<br />
Misinus d. Prinçevalli, 67<br />
Moleri Gerardinus, 401<br />
Mona, ux. magistri Fabrutii de Argenta,<br />
145<br />
Montagnani R., 379<br />
Mont’alto (Montalto), cardinale legato,<br />
44, 248, 256, 259<br />
Montanari M., XXVI, 266<br />
Montecchi G., 558<br />
Montefeltro da, famiglia, 341, 640<br />
–, –, Guido, 313, 341<br />
Monti Giacomo, 495, 499, 502<br />
Montorsi W., 292, 295<br />
Mor G.C., 697, 699<br />
Morano Bonifazio, 379<br />
Morato E., XIII<br />
Morone Giovanni (Ioannes Moronus),<br />
cardinale legato, 28, 29, 182, 183,<br />
189<br />
Morus Antonius Maria, cavaliere<br />
auratus, 346, 349<br />
Muratori L.A., 438, 562<br />
Musettus Angeli, 344<br />
Mussi Giovanni (Iohannes de Mussis),<br />
438<br />
Mussolini Masoptus ser Peri, 66<br />
Muzolini Iohannes, 90<br />
Muzzarelli M.G., IX, X, XII, XIII, XX,<br />
XXII, XXVII, 1, 6, 11, 17, 18, 315
724 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Muzzini M., 373<br />
Muzzioli G., 391<br />
Neroctus Ioannes Iacobus, 346, 349<br />
Nicho<strong>la</strong>us Antonii de Çamponibus de<br />
Cultellinis, 98<br />
Nico<strong>la</strong> V, papa, 152<br />
Nico<strong>la</strong>us Andree de Crespe<strong>la</strong>no, 142<br />
Nico<strong>la</strong>us q. magistri Marchixini de Mutina,<br />
91<br />
Nico<strong>la</strong>us Maria f. Costantini de Cochapanis,<br />
notaio, 434<br />
Nicoli Giovanni de (Johannes de Nicolis),<br />
377, 378<br />
Nicoloxa, ux. Andree Guilielmi de Bove,<br />
138<br />
Nicolutius Evangelista, 540<br />
Nigrinus (Nigrus) Petri de Galleria, 72<br />
Niko<strong>la</strong>jevic I., 511<br />
Ninus Gabriel, cancelliere, 678, 679<br />
Nome Nicco<strong>la</strong>y, 66<br />
Nordi Nordio dei, podestà, 561<br />
Nori G., XXVII<br />
Novel<strong>la</strong>, ux. d. Iohannis de Lignano, 94<br />
Nucci Ludovico, segretario, 38<br />
Odofredis Odofredus de, capitano del popolo,<br />
587, 589, 598<br />
Oliana, ux. Melchionis de Bambace, 145<br />
Onorio II, papa, 265, 427<br />
Oppi M., 379<br />
Orde<strong>la</strong>ffi, famiglia, 314, 341<br />
–, Francesco, 342<br />
–, Pino III, 314<br />
Orioli R., 497, 499<br />
Orius de Curte, 396<br />
Or<strong>la</strong>ndelli G., 690<br />
Or<strong>la</strong>ndo, 558<br />
Orsi Giacomo, gonfaloniere, 33, 70<br />
Orto<strong>la</strong>ni P., 376<br />
Osmeris Christofalus de, 90<br />
Ottobonis Masius Calorii de, 143<br />
Owen Hughes D., XIV<br />
Pacchioni Virgilio, 198<br />
Pace, frate, 71<br />
Padovani A., 268, 270, 498<br />
Pagani da Susinana Maghinardo, 313<br />
Pagani Gherardus, 62, 65<br />
Paganis Iacobus de, 605<br />
Paleotti Alfonso, coadiutore, 45<br />
Paleotti Camillo, gonfaloniere, 32, 35,<br />
39, 41<br />
Paleotti Gabriele, cardinale vescovo,<br />
XXV, 14, 15, 16, 36, 37, 38, 45,<br />
230, 231, 232, 238, 257<br />
Pal<strong>la</strong>strelli, 443<br />
Palmirolus, 48<br />
Pancino C., 497<br />
Pancirolus Albertus, 625, 626, 627, 632<br />
Panico Ectore de, conte, 378<br />
Panini Francesco, 379<br />
Panza, nunzio, 85<br />
Pançachiis Bartholomeus Cesaris de, 152<br />
Panzonibus Betinus de, 86<br />
Pançonibus Robacontis de, 71<br />
Paolini S., 495<br />
Paolo, XXVI<br />
Parcitadi, famiglia, 639<br />
Parente M., XXVII, XXXI<br />
Paresina, ux. Alberthi f. Nico<strong>la</strong>i de Boniohaninis,<br />
147<br />
Parisetus Iohannes Ludovicus, sindaco,<br />
627<br />
Parisina, 290<br />
Parisini L., 380<br />
Parisini R., 511<br />
Parisius, cancelliere, 159, 160, 161, 164<br />
Pasi A., 498, 499<br />
Pasius Iulius, 539<br />
Pasius Vincentius, 541<br />
Pasolini S., 495, 499, 502<br />
Pasquali G., 497, 520<br />
Pasqualibus Peregrinus de, 567<br />
Passetti Giuseppe D., 268<br />
Pau<strong>la</strong>, ux. Petri Domineçone, 95<br />
Paulus, 344<br />
Paulutius Guidus, 539<br />
Pavini Luce Alberti Bernardus, podestà,<br />
698
Pegolottis Bonbolongnus de, 74<br />
Peregrino Iulius de, 483<br />
Perrot M., XIV<br />
Perrot P., XVI, XXV<br />
Petra Alba Georgius de, dottore in medicina,<br />
475, 485<br />
Petri Thomasinus, 63<br />
Petriççolus Michelis, 64<br />
Petrobonus q. d. Petri, 69<br />
Petronio U., XXI, 8<br />
Petrus, orefice, 86<br />
Petrus Albertus, priore, 590<br />
Petrus q. ser Menghi de Crevalchorio,<br />
90<br />
Pettinaro Ludovico (Pectinarius Ludovicus),<br />
banditore, 189, 198<br />
Pezanerus (Pezanherus) Iohannes Baptista,<br />
485<br />
–, Iulius, 475, 485<br />
Peçini Bertus, 62<br />
–, Petrus, 65<br />
Philippa, f. domicel<strong>la</strong> Iohannis Bolognini<br />
de Sirico, 137<br />
Philippus, vescovo, 488<br />
Piancastelli, 350<br />
Piancastelli Carlo, 497<br />
Pico del<strong>la</strong> Mirando<strong>la</strong>, vicario imperiale,<br />
372<br />
–, Francesco, vicario imperiale, 372<br />
Pigna Giovanni Battista, 412<br />
Pincernis Nicho<strong>la</strong>us de, 301<br />
Pini A.I., 266, 512, 513<br />
Pinna, ux. d. Guidonis de Lambertinis,<br />
97<br />
Pio II, papa, 342, 640<br />
Pio V, papa, 204<br />
Pio Alberto (Pius Albertus), conte, 432,<br />
433<br />
–, Guido, legato regio, 372<br />
–, Hercole, 380<br />
–, Manfredo, legato regio, 372, 427<br />
Pirillo P., 689, 690<br />
Piro (Pyro) Bernardus a, 270, 283<br />
–, Ioannes Baptista a, 281, 282<br />
Indice dei nomi di persona 725<br />
–, Petrus Antonius (Pietro Antonio) a,<br />
dottore in diritto canonico e civile,<br />
269, 285<br />
Piva G., 520<br />
P<strong>la</strong>tesiis Iohannes de, 301<br />
P<strong>la</strong>za Galeatius de, 456<br />
Poggiali I., 498, 499<br />
Polenta, da, famiglia, 341, 493<br />
–, –, Ostasio, XVIII, 494, 495, 501<br />
Poster<strong>la</strong> Ludovico, 193<br />
Pouillon F., XII<br />
Prandis Vincentius Maria f. q. Bernardini<br />
de, 635<br />
Pratesi A., XXIX<br />
Pratonerius Albertus, 626<br />
Pritatis Petrus de, capitano, 397<br />
Prodi P., XXVI, 16, 692<br />
Puncuh L., IX, XXVI<br />
Quaini Francesco, vessillifero, 285<br />
Rabotti G., 266, 268, 317, 346, 496,<br />
512, 646, 698<br />
Ragnolus Camillus, 540<br />
Raimondus Lucas, priore, 627<br />
Rambaldi Benvenuto da Imo<strong>la</strong>, 558<br />
Rambaldus d. Ramberti, 62, 65<br />
Ramondi Guido, 68<br />
Ramonus Nico<strong>la</strong>us, 539<br />
Ramponi Lambertino (Ranponus Lanbertinus),<br />
dottore in legge, 21, 73, 74<br />
Ranerius (Raynerius) ser Iacopini (Iacobini)<br />
de Argel<strong>la</strong>ta, 70, 72<br />
Rangonibus Lamfranchus de, 74<br />
Rangonus Gaspar, 401<br />
Raselli O., 379<br />
Raverii Bartolomeo, 345, 347, 349, 350,<br />
356, 647, 654, 671, 680<br />
Raymondini Iohannes, 69<br />
Recevutis Colus de, 85<br />
Recordatis Franciscus de, 456<br />
Remigio de Lorqua, governatore, 316<br />
Renata di Francia, XXIII, 291, 292,<br />
296, 308
726 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Riario-Sforza, 314<br />
Ricardinus de Log<strong>la</strong>no, 94<br />
Ricci A., 444, 495<br />
Richozoli Dominicus, 377, 383<br />
Riciis (Riccis) Rossus de, podestà, 84, 93,<br />
97<br />
Rigaudiere A., XVII<br />
Riminaldis Franciscus de, 301<br />
Rinaldi E., 315, 319, 320, 321<br />
Rinaldi R., 17, 315, 317, 319, 320,<br />
321, 346, 347, 372, 379, 380, 646<br />
Riva C., 343, 344, 347<br />
Rivale Ludovicus, banditore, 236<br />
Riçço, 316<br />
Roberto d’Angiò, re di Napoli, 290<br />
Robertus Cionus, cancelliere, 363<br />
Rodigio De<strong>la</strong>ytus de, massaro generale,<br />
397<br />
Romagnoli D., 435, 442<br />
Romagnoli P., 375<br />
Romaziis Paulus de, 91<br />
Ronchi Gabriel, banditore, 210<br />
Ronchini A., 438, 439, 441, 445<br />
Rondanina Lucrezia, 518<br />
Rondaninus Silvester, cavaliere, 553, 554<br />
Rondinelli Giovanni Battista, censore e<br />
giudice delle acque, 268, 273, 278,<br />
279<br />
Rondinello Io. Francesco, 380<br />
Rossi, famiglia, 437<br />
Rossi Pino de’ (Rubeis Pinus q. d. Stoldi<br />
de), podestà, 20, 60<br />
Rossini G., 511, 512, 523<br />
Roversi G., 3<br />
Rubeis Iacobus de, 456<br />
Rubelus Augustinus, dottore, 507<br />
Rubeus Franciscus, 498, 499<br />
Rucel<strong>la</strong>i Annibale, vicelegato, 45, 259<br />
Rugeriis Bernardinus de, dottore in legge,<br />
606<br />
–, Obizo de, dottore in diritto canonico<br />
e civile, 610, 611<br />
Rugierius Christoforus, 625<br />
Saccani G., 559<br />
Saccus Philippus Carolus, 26<br />
Sacrato Sa<strong>la</strong>mon de, 301<br />
Sagramorra, 539<br />
Sa<strong>la</strong> Bresciano (Berxanus) da, podestà,<br />
560, 583<br />
Sa<strong>la</strong> Cata<strong>la</strong>nus de, 100, 101<br />
Sa<strong>la</strong>dus Octavianus, 568<br />
Salimbeni Giovanni, 654<br />
Salvestrus Corvolini, 67<br />
Salviati Antonio Maria, legato, 43, 247,<br />
255<br />
Salvioli G., 641, 649, 650, 651<br />
Sampra Ro<strong>la</strong>ndinus de, dottore in legge,<br />
606<br />
Sanaterius Iohannes Franciscus, 482<br />
Sancto Andreas de, 301<br />
Sandonnini T., 379<br />
Sangiorgio Francesco, governatore, 40,<br />
41, 238, 246<br />
Santus d. Antonii, 64<br />
Sanuti Nicolosa, XIV<br />
Sap. Cornelio, 210<br />
Saporetti Paulus, 498, 499<br />
Sardis Lodovicus de, 301<br />
Sarmato Antonius Marcus Scotus de,<br />
conte, 483<br />
Sartoni, 647, 649<br />
Sassatelli Alessandro, vessillifero, 282,<br />
283, 285<br />
Sassatellus Anibal, 282<br />
Sauli Giro<strong>la</strong>mo, vicelegato, 29, 30, 31,<br />
183, 189<br />
Saviotti S., 520<br />
Scaiolis Guido de, 606<br />
Scaiolus (Scayolus) Vincentius, 625, 626,<br />
627, 632<br />
Scaligeri, famiglia, 558<br />
Scapinellus Ioannes, 401<br />
Scarabelli L., 437, 439, 440<br />
Scarabelli, 444<br />
Scaruffius Vincentius, 625<br />
Schayolis Grisantus de, 610<br />
Scotti, famiglia, 437<br />
Scotus Alexander, conte, 482<br />
–, Bartholomeus, 482
Scute<strong>la</strong> Paulus, banditore, 364<br />
Seccis Dominichus de, 605<br />
Sedazaris Antonius, 401<br />
Sega Filippo, presidente, XIX, 516,<br />
519, 546, 550, 551, 671, 678, 679<br />
Sel<strong>la</strong> P., 19, 315, 319, 320, 321<br />
Selvagia Andree de Sesaniti, 143<br />
Semprebene d. Alberti, 61, 64<br />
Seraldus Vincentius, 282<br />
Serra Tebaldus, priore, 567<br />
Seta Bertolomeus Coluzini de <strong>la</strong>, 91<br />
Severolus Africanus, 553, 554<br />
–, Bartholomeus, 539, 540<br />
Sforza, famiglia, 437<br />
–, Alessandro, cardinale legato, 37, 220,<br />
224, 230<br />
–, Caterina, 314<br />
–, Giovanni, 438<br />
–, Muzio Attendolo, 497, 558<br />
Sibil<strong>la</strong>, f. Baldini de Passipoveris, 140,<br />
142<br />
Sighicelli Giovanni Battista, vescovo,<br />
546<br />
Sigismondus Bonacursius, priore, 538<br />
Simbeni Giovanni, 647, 680<br />
Simeoni L., 511<br />
Sinibaldo, 314<br />
Sisto V, papa, 346, 349<br />
Sisto Bezzi da Norcia, governatore, 506<br />
Solone, 515<br />
Soncino Giro<strong>la</strong>mo, 647<br />
Sopramare q. Iacobini, 65<br />
Sopranus Nicolinus, dottore, 483<br />
Sorbelli A., 379<br />
Spaccini Giovanni Battista, 379<br />
Spaggiari A., XXVII, 379<br />
Spettine Antolinus, f. d. Ormanni de, 100<br />
Spig<strong>la</strong>ti Bectinus ser Iacomi, 61, 65<br />
Stanfonti Iacobus de, 49<br />
Stefani Pierus, 62<br />
Strozza Francesco, segretario, 364<br />
Suliani Vivianus, 567<br />
Tacoli N., 561, 570<br />
Indice dei nomi di persona 727<br />
Tacolli Vincenzo, priore, 634<br />
Taculus Iulius, 626, 627, 632<br />
Tadio, sarto, 316<br />
Talentis Andreas de, 144<br />
Tamaronibus Paulus de, giurisperito,<br />
611, 612<br />
Tancredi Petrus Petrizoli, 49<br />
Tar<strong>la</strong>zzi A., 494, 499<br />
Tartari L., 689<br />
Tassoni Alessandro, 379<br />
Tavoni M.G., 514, 520<br />
Tebaldinus Franciscus, 499<br />
Tedeschius Ioannes Baptista, 284, 285<br />
Tedora, ux. d. Geronimi d. Iohannis Andree,<br />
94<br />
Tencha Ambrosius de, speziale, 99<br />
Terzi, famiglia, 437<br />
–, Ottobono, 419, 558<br />
Tesonus Franciscus, 507<br />
Testa Giovanbattista dal<strong>la</strong>, 195<br />
Teste Antonio dalle, 195<br />
Thadeus de Azoguidis, milite, 89<br />
Thedaldus Christoforus, 483<br />
Theodiscus Petrus, 284<br />
Thomas de Sancto Iohanne, dottore in<br />
legge, 127<br />
Thomas Useppi, 69<br />
Thomasia, ux. Petri de Pizano, 141<br />
Thomasius Andreas, segretario, 550, 679<br />
Thommasini Michele, 64<br />
Thommasius ser Guidi, 69<br />
Thonia, ux. f. Iacobi de Doctore, 143<br />
Tiraboschi G., 371<br />
Todesco Andrea, 379<br />
Tognetti G., XXIX<br />
Tolosano, 515<br />
Tomax de Petrizanis, 397<br />
Tomaxia, ux. d. Egani d. Guidonis de<br />
Lambertinis, 95, 97<br />
Tommasi Michele, 62<br />
Tondutius Franciscus Maria, 539, 540<br />
Tonduzzi, 516<br />
Tonduzzi G.C., 511<br />
Tonini C., 644, 645, 652, 653, 654
728 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Tonini L., 644, 645, 652, 653, 654<br />
Torelli Salinguerra, 290, 427<br />
Torsani, 647, 651<br />
Tosabecchi, famiglia, 427<br />
Tosi Brandi E., 311, 317, 339, 343,<br />
346, 369, 637, 643, 644, 646, 649,<br />
650, 651<br />
Trenti G., XXVII<br />
Trota E., 380<br />
Tura D., XXVI, 5, 18<br />
Turchini A., 641<br />
Ture Bertolinus Simonis de, 89<br />
Turrini P., 6<br />
Ubaldini Ottaviano degli, cardinale,<br />
313<br />
Ugo, 290<br />
Ugoletus Franciscus, 568<br />
Ugolini Iannolinus, 68<br />
Ugolinus q. Landi, 90<br />
Urbano V, papa, 84, 93, 97<br />
Urbano VI, papa, 342<br />
Ursina, ux. Rodulfi de Lambertinis,146<br />
Ursolina, ux. Bartholomei Zenzanini,<br />
144<br />
Usberti Usberto degli, 10<br />
Valentia Franciscus Eubeus de, 380<br />
Valentini R., 376, 379<br />
Valentino, 314<br />
Valgimigli G.M., 516, 518, 519, 521,<br />
524<br />
Vandi Iacobus, 65<br />
Vandini Iohannes, 66<br />
Vasina A., 17, 266, 268, 289, 314, 317,<br />
343, 346, 347, 374, 379, 427, 494,<br />
495, 497, 511, 512, 515, 566, 641,<br />
645, 646, 689<br />
Vattasso M., 315<br />
Vayrolius Bartolomeus, 93<br />
Vedriani L., 379<br />
Vedrotti, 561, 567, 570<br />
–, Ippolito, 567<br />
–, Prospero, 566, 567, 568<br />
Veggiani A., 266<br />
Vendramin L., XXVII<br />
Venticelli M., 3, 18, 24<br />
Ventis Ioannes de, giureconsulto e podestà,<br />
433<br />
Venturi A.R., 376<br />
Verga E., XVI, 437, 439<br />
Versari F., 691<br />
Vestris Giro<strong>la</strong>mo (Hyeronimus) de, conservatore,<br />
278<br />
Vestrius Gabriel, 284<br />
Vezo Torus Sandri de, 88<br />
Vicini E.P., 372, 428, 429<br />
Vicini-Barto<strong>la</strong>zzi C., 372<br />
Vidonis Ancharanus, conservatore, 346,<br />
349<br />
Vinciguerra Bovixii, notaio, 52, 54<br />
Viotti Erasmo, 442, 443, 448<br />
Viotti Seth, 443, 469, 563, 567, 578,<br />
636<br />
Virgilius Matius, 284<br />
Vischi L., 379<br />
Visconti, famiglia, 437, 558<br />
–, Filippo Maria, 441<br />
–, Gian Galeazzo, 372<br />
Visedominus Paulus, conservatore, 346,<br />
349<br />
Vitali, 443<br />
Vitali Lelio, gonfaloniere, 35, 72<br />
Vitalis Antonius, 70<br />
Viti P., XXI, 10<br />
Vivianis Bernardus de, 397<br />
Voscereriis Iulianus de, 48<br />
Vulpe Nico<strong>la</strong>us a, 283<br />
Willoweit D., 692<br />
Yxabetta, ux. Zeorzii de Ghisileriis, 138<br />
Zaccaria R.M., XXI, 10<br />
Zaccarini U., 494, 495, 496, 501<br />
Zacchè G., XXVII<br />
Zacchetti Simone, 605<br />
Zagli A., 689
Zama P., 511, 512<br />
Zambeccari Emilio, gonfaloniere, 40, 41<br />
–, Scipione, gonfaloniere, 45<br />
Çambrasii Gerardus, 67<br />
Zamdemariis Franciscus de, 458<br />
Zanardi Z., XXVII, 7, 17, 18<br />
Çanellus q. Calcagnili, 48<br />
Zanna, ux. Balxii de Bastis, 143<br />
Zanna, ux. Nico<strong>la</strong>i magistri B<strong>la</strong>sii de Bastis,<br />
144<br />
Zanna, ux. Petri Dominici, merciaio,<br />
141<br />
Zanonus Franciscus, 541<br />
Zanotti, 654<br />
Indice dei nomi di persona 729<br />
Zarri G., 439<br />
Zauli Naldi D., 515<br />
Zenatani Leonis, 344<br />
Zoana, ux. Pauli de Romaziis, 91<br />
Zobolo Ludovico, 626, 627, 632, 634<br />
Zoli A., 494, 501<br />
Zonis Gal<strong>la</strong>ssii, notaio, 266, 277<br />
Zontini Christofalus, 86<br />
Zuccardi Augustinus, 567<br />
Zuccardus Vincentius, provvisore, 567<br />
Zuccolo Gregorio, 515, 516, 517, 520,<br />
521, 523, 553, 554<br />
–, Ludovico, 515<br />
Zuntus Octavianus, 466
Acereta, 698<br />
Agnadello, 373<br />
Albinea, 567<br />
Alfonsine, 498, 499<br />
Arceto, 567, 568<br />
Arezzo, XXI, 10<br />
Argenta, 292<br />
Atri, 195<br />
Austria, 419<br />
Bagdad, 701<br />
Bagnacavallo, 497, 498, 499<br />
Bagno di Romagna, 698<br />
Baiso, 567<br />
Balze di Verghereto, 698<br />
Bedronico, 699<br />
Berceto, 443, 444<br />
Bertinoro, 317, 344<br />
Bidente, 690<br />
Bocconi, 699<br />
Bologna, XIII, XIV, XVI, XVII, XXIII,<br />
XXVI, XVIII, XIX, XX, XXI, XXII,<br />
XXXI, [1-262], 265, 313, 371, 373,<br />
376, 402, 511, 669<br />
Bondeno, 292<br />
Borghi, 346<br />
Borgo San Donnino, 443<br />
Borgo Tossignano, 271<br />
Borgo Val di Taro, 443, 444<br />
Borzano, 567<br />
Indice dei nomi di luogo 731<br />
INDICE DEI NOMI DI LUOGO<br />
Brescello, 567<br />
Bricco<strong>la</strong>, 699<br />
Brisighel<strong>la</strong>, 520, 521<br />
Busseto, 443, 444<br />
Caiazzo, 238<br />
Calboli, 699<br />
Calestano, 443, 444<br />
Cambrai, 373<br />
Carcassone, 259<br />
Carpi, XVIII, XXVII, 372, 378, [425-<br />
434], 633<br />
Carpineti, 567<br />
Casalfiumanese, 270, 271<br />
Casalgrande, 567, 568<br />
Castel Benedetto, 699<br />
Castel del Rio, 271<br />
Castel dell’Alpi, 690, 693, 694, 699<br />
Castel San Giovanni, 444<br />
Castel San Pietro, 271<br />
Castelbolognese, 498<br />
Castell’Arquato, 444<br />
Castel<strong>la</strong>ro, 379<br />
Castelnovo ne’ Monti, 567<br />
Castrocaro, 690, 693, 694, 695, 696,<br />
697, 698, 699<br />
Cavo<strong>la</strong>, 568<br />
Cavriago, 567<br />
Cento, 292<br />
Cerasolo, 646, 647
732 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Cervia, 496, 499<br />
Cesena, XIII, XVIII, XIX, XXII, XXIV,<br />
[339-368], 640, 654, 671, 680<br />
Cesenatico, 341, 346<br />
Civita, 195<br />
Civitel<strong>la</strong> di Romagna, 698<br />
Civorio, 317<br />
Colorio di Verghereto, 699<br />
Comacchio, 292, 633<br />
Conselice, 497, 498, 499<br />
Corniglio, 443, 444<br />
Corniolo, 690, 693, 696, 697, 699<br />
Correggio, 567<br />
Corzano, 699<br />
Costanza, 265, 289, 639<br />
Cotigno<strong>la</strong>, 497, 498, 499<br />
Cremona, 402<br />
Dinazzano, 567, 568<br />
Dovado<strong>la</strong>, 690, 696, 697, 698, 699<br />
Dozza, 265, 270<br />
Emilia-Romagna, IX, X, XXVII, 3,<br />
266, 268, 346, 496, 498, 641, 698<br />
Europa, XVII<br />
Faenza, XIV, XVI, XVIII, XIX, XXIV,<br />
265, 266, 313, 497, [509-554]<br />
Fanano, 379<br />
Fano, 173, 640, 643<br />
Felina, 567<br />
Ferrara, XIII, XIV, XVI, XVIII, XIX,<br />
XX, XXIII, XXVII, [287-310], 372,<br />
373, 375, 378, 403, 414, 419, 427,<br />
432, 497, 498, 557, 607, 610, 628,<br />
633, 634, 635<br />
Finale Emilia, 379<br />
Firenze, XXVII, 402, 689, 690, 692,<br />
696, 697<br />
Fiumalbo, 379<br />
Fiumana, 317<br />
Fontanelice, 271<br />
Forlì, XVIII, XIX, XX, XXI, XXVII,<br />
[311-338], 341, 342, 689, 694,<br />
698<br />
Forlimpopoli, 314, 317<br />
Fossalta, 371<br />
Fossombrone, 281, 640<br />
Francia, XXV, 290, 419<br />
Frignano, 379, 633<br />
Fusignano, 497, 498, 499<br />
Galeata, 690, 696, 697, 698, 699<br />
Gambetto<strong>la</strong>, 646, 647<br />
Garfagnana, 633<br />
Gatteo, 346<br />
Germania, XVII, 692<br />
Gesso, 568<br />
Guastal<strong>la</strong>, 439, 567<br />
Imo<strong>la</strong>, XVIII, XXII, XXIV, [263-285],<br />
313, 497, 498<br />
India, 15, 202, 208, 218, 337, 463<br />
Inghilterra, XVII<br />
Italia, X, XIII, XVII, XXV, 497, 625,<br />
641, 645, 692<br />
Lodi, 640<br />
Lombardia, XVI<br />
Longiano, 646<br />
Lugo, 278, 497, 498, 499<br />
Macerata, 199<br />
Mantova, 640<br />
Maranello, 379<br />
Marradi, 699<br />
Massafiscaglia, 292<br />
Massalombarda, 497, 498, 499<br />
Medo<strong>la</strong>, 379<br />
Meldo<strong>la</strong>, 344, 346<br />
Mi<strong>la</strong>no, 372, 402, 437, 438, 439, 440<br />
Minozzo, 567<br />
Mirando<strong>la</strong>, 378, 379, 380<br />
Modena, XIII, XVIII, XX, XXI, XXII,<br />
XXIII, XXIV, XXV, XXVII, 292,<br />
308, [369-423], 427, 557, 558,<br />
560, 633<br />
Modigliana, 696, 697, 698, 699<br />
Montalto, 691, 697, 699
Montebabbio, 567, 568<br />
Montebaranzone, 427<br />
Montebuono, 699<br />
Montecchio Emilia, 567<br />
Montecuccolo, 380<br />
Montefeltro, 313, 314<br />
Montefiore Conca, 646, 648, 683<br />
Montegibbio, 380<br />
Montegranelli, 699<br />
Montericco, 567<br />
Montesacco, 699<br />
Montetortore, 380<br />
Montevecchio, 691, 699<br />
Montiano, 646, 648<br />
Montorso, 380<br />
Mordano, 271<br />
Napoli, X, 290, 640<br />
Narni, 204<br />
Nizza, 419<br />
Nonanto<strong>la</strong>, 371, 380<br />
Oriolo, 314, 520, 521<br />
Ormuz, 705<br />
Orte, XII<br />
Ozzano dell’Emilia, 271<br />
Palermo, X<br />
Parma, XIII, XV, XVI, XVIII, XX,<br />
XXII, XXVII, 373, [435-489], 560,<br />
563, 636<br />
Pavia, 90<br />
Pavullo, 380<br />
Penne, 195<br />
Pesaro, 640<br />
Piacenza, XIII, XVIII, XXVII, [435-<br />
489]<br />
Poggio al<strong>la</strong> Lastra, 699<br />
Poggio Berni, 646, 648<br />
Portico, 697, 698, 699<br />
Porto Cesenatico, 346, 347<br />
Porto di Cesena, 341<br />
Predappio, 697, 698, 699<br />
Premilcuore, 691, 697, 698, 699<br />
Indice dei nomi di luogo 733<br />
Provenza, 419<br />
Quaranto<strong>la</strong>, 379<br />
Quercio<strong>la</strong>, 567<br />
Ravenna, XVIII, XXII, 154, 220, 314,<br />
341, 357, 363, 364, 368, [491-<br />
507], 545, 546, 550, 551, 560, 639,<br />
678, 679, 685<br />
Reggio Emilia, XVIII, XX, XXII,<br />
XXVII, 308, 373, 414, [555-636]<br />
Ridracoli, 699<br />
Rigoso, 443, 444<br />
Rimini, XIII, XVIII, XXII, XXIII,<br />
XXIV, XXVII, 343, 346, [637-685]<br />
Riolo, 364<br />
Riolunato, 380<br />
Riopertoso, 699<br />
Rocca delle Caminate, 317<br />
Rocca San Casciano, 691, 694, 696,<br />
697, 698, 699<br />
Roccape<strong>la</strong>go, 380<br />
Roma, 230, 231, 493, 561, 639<br />
Romagna, XIX, 28, 154, 173, 220,<br />
281, 282, 314, 341, 344, 357, 364,<br />
373, 495, 497, 498, 499, 501, 506,<br />
511, 516, 518, 519, 542, 546, 633,<br />
639, 640, 641, 671, 691, 698<br />
Romagna toscana, XXVII, [687-700]<br />
Roncofreddo, 346<br />
Rondinaia di Valdibagno, 699<br />
Roversano, 346, 347<br />
Rovigo, 308<br />
Rubiera, 373<br />
Salvaterra, 567, 568<br />
San Benedetto in Alpe, 699<br />
San Felice sul Panaro, 380<br />
San Giovanni in Marignano, 646, 648<br />
San Giovanni in Persiceto, XXX, 88,<br />
89, 92<br />
San Martino in Rio, 568<br />
San Mauro, 646, 648<br />
San Romano, 567
734 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />
Sant’Agata sul Santerno, 497, 498, 499<br />
Sarsina, 314<br />
Sarzano (Casina), 568<br />
Sasso Marconi (Layguna), 92<br />
Sassuolo, 378, 380<br />
Savignano sul Rubicone, 646, 648<br />
Scandiano, 568<br />
Scorticata, 646, 648, 685<br />
Selvapiana di Bagno, 699<br />
Sesto<strong>la</strong>, 380<br />
Siena, 6<br />
Sogliano al Rubicone, 646<br />
So<strong>la</strong>rolo, 498<br />
Sorbano, 691, 693, 699<br />
Spagna, 290<br />
Spescia, 699<br />
Strabatenza, 699<br />
Terra del Sole, 694, 698<br />
Toano, 568<br />
Torricel<strong>la</strong>, 380, 568<br />
Toscana, XVI, 692<br />
Tredozio, 691, 698, 699<br />
Umbria, X<br />
Vaglio, 380<br />
Val di Bagno, 689, 691, 699<br />
Val di Lamone, 520, 521<br />
Val di Sieve, 689<br />
Valbona, 699<br />
Veneto, XVI<br />
Venezia, 372, 373, 376, 392, 402, 406,<br />
419, 493, 512, 640, 641<br />
Verghereto, 691, 698, 699<br />
Verucchio, 639, 646, 648<br />
Vigno<strong>la</strong>, 380<br />
Viterbo, XIV