iscrizioni parlanti - Dipartimento di Studi Linguistici e Letterari ...
iscrizioni parlanti - Dipartimento di Studi Linguistici e Letterari ...
iscrizioni parlanti - Dipartimento di Studi Linguistici e Letterari ...
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
FRANCO BENUCCI E GIULIA FOLADORE<br />
‘ISCRIZIONI PARLANTI’ E ‘ISCRIZIONI INTERPELLANTI’<br />
NELL’EPIGRAFIA MEDIEVALE PADOVANA<br />
sentis, Venete, clarissima, gentis, cum quater undenos post Christum et<br />
mille tercenos duceret in Tauro Sol annos purior auro (117. Ss. Filippo<br />
e Giacomo 25: epitaffio <strong>di</strong> Jacopino Badoer da Peraga, 1344)<br />
c. Corpus humo, celis animam famamque de<strong>di</strong>sti lau<strong>di</strong>bus, et legum,<br />
Bene<strong>di</strong>cte, monarca fuisti, nominis effectu ra<strong>di</strong>ans, virtutis ymago,<br />
Pisanus civis, Plumbini clara propago. Omnibus Ytalie stu<strong>di</strong>is tua lectio<br />
fulsit publica, dum, legis, hic, tibi, te Libitina revulsit. Marcia tunc orbi<br />
lux bis septena nitebat, mille quatercentum bisquinque annosque<br />
movebat (129. Soprintendenza 5: epitaffio del giurista Benedetto da<br />
Piombino, dagli Eremitani; 1410)<br />
d. Te quoque Iohannes Antoni immitia fata, morte licet doleant,<br />
eripuer[e], tamen clara tibi facies nec non victricia signa, inque acie<br />
virtus fulminis instar erat unica spes hominum, nam tu iuvenilibus<br />
annis consilio fueras et gravitate senex. Gatta Melata pater decorant<br />
pietasque fidesque ingenium, mores, nomen et eloquium (Santo 33,<br />
cappella del SS. Sacramento: sarcofago <strong>di</strong> Giovanni Antonio da Narni,<br />
figlio del ‘Gattamelata’; 1456-57; v. in fine fig. 4)<br />
e. M° C°C°C° LXXVII Stirpe Para<strong>di</strong>sia germani Bartolomeus atque<br />
Ludovicus hanc statuere piram. Ah Nicolae, studens legum, genitus<br />
Ludovici, huc primum ingrederis. Mors furit ante <strong>di</strong>em, or<strong>di</strong>ne<br />
preverso: Maii lux dena quaterna te rapuit mundo, scan<strong>di</strong>s ad astra celer<br />
(Santo 40, an<strong>di</strong>to tra la chiesa e il chiostro della Magnolia (o del<br />
Capitolo: atrio della porta sud): epitaffio <strong>di</strong> Nicolò Para<strong>di</strong>si<br />
Capo<strong>di</strong>vacca)<br />
Come si nota, non vi è in questi testi alcuna interpellanza al lettore: sono<br />
tutti destinati a un TU ‘terzo’ rispetto sia al fruitore delle epigrafi (il lettore,<br />
appunto) che al loro produttore, paragonabili in questo ad alcune delle<br />
<strong>iscrizioni</strong> che abbiamo riunito nel primo gruppo (ess. (1.b,c) e (2.c) sopra).<br />
Tuttavia, a <strong>di</strong>fferenza <strong>di</strong> quei testi, non compare in questi nessun EGO<br />
locutore: si tratta cioè <strong>di</strong> atti linguistici, <strong>di</strong> <strong>di</strong>versa natura e forza illocutoria,<br />
accomunati dal fatto <strong>di</strong> risultare privi <strong>di</strong> emittente esplicito; la mancanza <strong>di</strong><br />
un EGO testuale è in realtà un sottile artificio retorico che lascia il ruolo <strong>di</strong><br />
emittente a <strong>di</strong>sposizione del fruitore del testo: ogni lettore, nel leggere il<br />
testo epigrafico, assume cioè momentaneamente i panni dell’EGO<br />
rivolgendosi con il TU a quello che sarebbe altrimenti per lui un ILLE e<br />
innalzando le sue preghiere <strong>di</strong> suffragio a favore dell’ILLE defunto (in (4.a)<br />
la finzione retorica giunge a far sì che, nel rivolgersi al TU ‘ipostatico’, il<br />
lettore presti la propria voce anche a quest’ultimo ILLE) o facendo proprie le<br />
parole <strong>di</strong> celebrazione e commemorazione rivolte al defunto e/o al suo<br />
72