Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Indice<br />
RICAPITOLAZIONE DELLA MORFOLOGIA ............................................................ pag. IX<br />
SINTASSI DEI CASI<br />
<strong>Capitolo</strong> 22 .................................................................................................................................................... pag. 373<br />
Le concordanze<br />
Il soggetto.<br />
Il predicato: verbale e nominale.<br />
Particolarità nell’accordo del predicato.<br />
Concordanza dell’attributo e dell’apposizione.<br />
Concordanza del pronome relativo.<br />
Hodieque<br />
<strong>Capitolo</strong> 23 ................................................................................................................................................... pag. 388<br />
Nominativo e Vocativo<br />
Il doppio nominativo.<br />
Costruzione del verbo videor.<br />
Costruzione dei verba dicendi, sentiendi., iubendi e vetandi.<br />
Il vocativo.<br />
Hodieque<br />
<strong>Capitolo</strong> 24 .................................................................................................................................................... pag. 401<br />
L’accusativo<br />
L’accusativo semplice. Forme particolari di accusativo.<br />
Costruzione dei verbi impersonali.<br />
Accusativo dell’oggetto e del suo complemento predicativo, dell’oggetto e del luogo.<br />
Accusativo della persona e della cosa (doceo – celo – posco – reposco – flagito).<br />
Accusativo con i verbi di pregare, interrogare, chiedere.<br />
I
L’accusativo con i complementi.<br />
È interessante sapere che<br />
Hodieque<br />
<strong>Capitolo</strong> 25 .................................................................................................................................................... pag. 415<br />
Il genitivo<br />
Genitivo dipendente da sostantivi.<br />
Genitivo partitivo.<br />
Genitivo di qualità.<br />
Genitivo dipendente da aggettivi e da participi.<br />
Genitivo dipendente da verbi.<br />
Genitivo con verbi di memoria.<br />
Genitivo con interest e refert.<br />
Genitivo con i verbi di stima.<br />
Genitivo con i verbi di prezzo.<br />
Genitivo con i verbi giudiziari (colpa e pena).<br />
Hodieque<br />
<strong>Capitolo</strong> 26 .................................................................................................................................................... pag. 428<br />
Il dativo<br />
Dativo dipendente da aggettivi.<br />
Dativo dipendente da verbi.<br />
Costruzione passiva dei verbi che reggono il dativo.<br />
Verbi con diverse costruzioni; dativo con i verbi composti.<br />
Dativo con i verbi di eccellenza; verbi col doppio dativo.<br />
Dativo di possesso e dativo di interesse.<br />
Dativo etico, d’agente, di fine, di relazione.<br />
Hodieque<br />
II
<strong>Capitolo</strong> 27 .................................................................................................................................................... pag. 441<br />
L’ablativo<br />
Ablativo di allontanamento, ablativo di origine, ablativo di privazione.<br />
Costruzione di opus est, ablativo di agente e di causa efficiente.<br />
Ablativo di materia, ablativo di argomento, ablativo di paragone.<br />
Ablativo di mezzo, ablativo con i verbi utor, fungor, fruor, potior, vescor, ablativo di<br />
abbondanza.<br />
Ablativo di compagnia e di unione, ablativo di modo o maniera, ablativo di causa.<br />
Ablativo di limitazione, ablativo di differenza, costruzione di dignus e indignus.<br />
Hodieque<br />
<strong>Capitolo</strong> 28 .................................................................................................................................................... pag. 453<br />
Determinazioni di luogo e di tempo<br />
Stato in luogo, moto a luogo, moto per luogo, moto da luogo.<br />
Costruzione con i nomi di città accompagnati da appellativi. Costruzione di domus e<br />
rus. Stato o moto nelle vicinanze<br />
Tempo determinato e altre costruzioni per il tempo determinato.<br />
Tempo continuato e altre costruzioni per il tempo continuato.<br />
Hodieque<br />
<strong>Capitolo</strong> 29 .................................................................................................................................................... pag. 464<br />
Particolarità sintattiche e stilistiche<br />
Sostantivi e aggettivi.<br />
Particolarità nell’uso del comparativo e del superlativo.<br />
Pronomi e aggettivi possessivi e riflessivi. Azione reciproca.<br />
Pronomi dimostrativi<br />
Pronome relativo e pronomi indefiniti.<br />
Hodieque<br />
Ricapitolazione della sintassi dei casi<br />
III
SINTASSI DEL VERBO<br />
<strong>Capitolo</strong> 30 .................................................................................................................................................... pag. 493<br />
Il verbo e le sue proprietà<br />
Verbi transitivi e verbi intransitivi.<br />
Verbi fraseologici. Il verbo “fare” seguito da un infinito.<br />
<strong>Capitolo</strong> 31 .................................................................................................................................................... pag. 499<br />
I tempi dell’indicativo; lo stile epistolare<br />
Presente e imperfetto.<br />
Perfetto e piuccheperfetto.<br />
Futuro semplice e futuro anteriore.<br />
I tempi dello stile epistolare.<br />
Hodieque<br />
<strong>Capitolo</strong> 32 .................................................................................................................................................... pag. 507<br />
I modi del verbo nelle proposizioni indipendenti<br />
Falso condizionale; indicativo latino e congiuntivo italiano.<br />
Congiuntivo esortativo e congiuntivo ottativo.<br />
Congiuntivo concessivo e congiuntivo dubitativo.<br />
Congiuntivo potenziale e congiuntivo suppositivo.<br />
Imperativo positivo e imperativo negativo.<br />
Hodieque<br />
<strong>Capitolo</strong> 33 .................................................................................................................................................... pag. 517<br />
L’infinito<br />
Uso nominale dell’infinito.<br />
Uso verbale dell’infinito - Il soggetto della proposizione infinitiva - I tempi dell’infinito<br />
- Particolarità nell’uso dell’infinito futuro.<br />
Soggettive con altre costruzioni.<br />
IV
Oggettive con altre costruzioni.<br />
Infinitive in funzione dichiarativa - Infinito storico - Infinito esclamativo.<br />
Hodieque<br />
<strong>Capitolo</strong> 34 .................................................................................................................................................... pag. 527<br />
Il participio<br />
I tempi del participio - Participio perfetto: particolarità.<br />
Uso nominale del participio.<br />
Uso verbale del participio.<br />
Ablativo assoluto.<br />
Hodieque<br />
<strong>Capitolo</strong> 35 pag. 536<br />
Gerundio, gerundivo, supino.<br />
Gerundio – Gerundivo.<br />
Coniugazione perifrastica passiva.<br />
Supino attivo e supino passivo. Costruzioni latine da rendere con “senza” seguito da un<br />
verbo.<br />
Ricapitolazione della sintassi del verbo<br />
SINTASSI DEL PERIODO<br />
<strong>Capitolo</strong> 36 pag. 554<br />
<strong>La</strong> coordinazione<br />
Coordinazione copulativa.<br />
Coordinazione disgiuntiva - Coordinazione avversativa.<br />
Coordinazione dichiarativa - Coordinazione conclusiva.<br />
V
<strong>Capitolo</strong> 37 .................................................................................................................................................... pag. 559<br />
Consecutio temporum<br />
Consecutio temporum in proposizioni dipendenti dalla principale (subordinate di 1°<br />
grado).<br />
Consecutio temporum in proposizioni dipendenti da subordinate (subordinate di 2°, 3°<br />
grado…).<br />
Particolarità nell’uso della consecutio - Il congiuntivo futuro - L’attrazione modale.<br />
<strong>Capitolo</strong> 38 ................................................................................................................................................... pag. 568<br />
Proposizioni interrogative dirette<br />
Interrogative dirette semplici<br />
Interrogative dirette disgiuntive - Risposta alle domande<br />
Quondam<br />
<strong>Capitolo</strong> 39 .................................................................................................................................................... pag. 573<br />
Proposizioni subordinate sostantive: Interrogative indirette<br />
Interrogative indirette semplici.<br />
Interrogative indirette disgiuntive.<br />
Quondam<br />
<strong>Capitolo</strong> 40 ................................................................................................................................................... pag. 579<br />
Proposizioni subordinate sostantive<br />
Sostantive introdotte dal quod dichiarativo.<br />
Sostantive introdotte da ut/ne.<br />
Sostantive introdotte da ut/ ut non.<br />
Sostantive introdotte da quin.<br />
Quondam<br />
VI
<strong>Capitolo</strong> 41 ................................................................................................................................................... pag. 586<br />
Proposizioni subordinate sostantive<br />
Sostantive dipendenti dai verba timendi.<br />
Sostantive dipendenti dai verba impediendi – recusandi.<br />
Quondam<br />
<strong>Capitolo</strong> 42 ................................................................................................................................................... pag. 591<br />
Proposizioni subordinate avverbiali: finali e consecutive<br />
Proposizioni finali.<br />
Proposizioni consecutive.<br />
Quondam<br />
<strong>Capitolo</strong> 43 ................................................................................................................................................... pag. 598<br />
Proposizioni subordinate avverbiali : causali e temporali.<br />
Causali.<br />
Temporali - Cum e l’indicativo - Cum e il congiuntivo.<br />
Dum, donec, quoad, quamdiu - Antequam, priusquam - Proposizioni temporali rette da<br />
altre congiunzioni.<br />
Quondam<br />
<strong>Capitolo</strong> 44 .................................................................................................................................................... pag. 605<br />
Proposizioni subordinate avverbiali: comparative, concessive, avversative.<br />
Proposizioni comparative.<br />
Proposizioni concessive - Proposizioni avversative.<br />
Quondam<br />
<strong>Capitolo</strong> 45 .................................................................................................................................................... pag. 611<br />
Proposizioni subordinate avverbiali : ipotetiche e condizionali<br />
Periodo ipotetico indipendente del primo tipo o della realtà.<br />
Periodo ipotetico indipendente del secondo tipo o della possibilità.<br />
VII
Periodo ipotetico indipendente del terzo tipo o dell’irrealtà .<br />
Periodo ipotetico dipendente.<br />
Proposizioni condizionali introdotte da dum, modo, dummodo - Uso delle congiunzioni<br />
condizionali nisi, si non, si minus…<br />
Quondam<br />
<strong>Capitolo</strong> 46 .................................................................................................................................................... pag. 619<br />
Riepilogo dei valori di ut / cum.<br />
Quondam<br />
<strong>Capitolo</strong> 47 .................................................................................................................................................... pag. 622<br />
Proposizioni relative<br />
Relative proprie.<br />
Relative improprie.<br />
Quondam<br />
<strong>Capitolo</strong> 48 .................................................................................................................................................... pag. 627<br />
Discorso indiretto<br />
Modi e tempi, pronomi ed avverbi nel discorso indiretto.<br />
Numismatica romana<br />
Versioni di ricapitolazione generale<br />
VIII
RICAPITOLAZIONE DELLA MORFOLOGIA<br />
IX
<strong>Capitolo</strong> 1<br />
(Le declinazioni – Gli aggettivi della prima e della seconda classe – I gradi dell’aggettivo<br />
qualificativo – Le proposizioni temporale e causale)<br />
Esercizio 1<br />
Traduci:<br />
1) In multis urbibus antiquis erant Iovis et Apollinis templa clara. 2) Antiquis temporibus homines<br />
vivebant in speluncis atque fuga feras vitabant. 3) Consiliis prudentibus matres familias iuvenum<br />
audaciam coercebant. 4) Suas mensas vasis ex auro argentoque Persae ornabant. 5) Captivorum<br />
preces hostis iram magnam non mitigaverunt. 6) Cruentum atque atrox bellum fuit, parvus<br />
superstitum numerus. 7) Hannibalis milites Alpes impervias magna cum audacia superaverunt.<br />
1) Pochi uomini si opposero con grande audacia all’avanzata dei nemici. 2) Meravigliosa senza<br />
dubbio la varietà degli animali del mare, del cielo e della terra. 3) Il generale vittorioso catturò molti<br />
prigionieri, ma risparmiò a tutti la vita. 4) I nemici misero a ferro e fuoco l’intera regione. 5) Mentre<br />
i soldati affrontavano gli invasori, donne vecchi e bambini si rifugiavano nelle grotte.<br />
Esercizio 2<br />
Traduci:<br />
1) Rerum novarum desiderium ad coniurationem contra rem publicam Catilinam impulerat. 2)<br />
Alexandri Magni humanitas multos captivos servavit, sed Clitum amicum eius insania necavit. 3)<br />
Non dierum numerum, sed noctium Germani computabant. 4) Saepe homines iurant, sed ius<br />
iurandum non semper servant. 5) In rebus adversis, non in rebus secundis amici suam amicitiam<br />
ostendunt. 6) Rei publicae temporibus Romae multa bella civilia fuerunt. 7) Antiqui diebus nefastis<br />
res divinas non celebrabant.<br />
1) Nei boschi c’è una grande varietà di piante; tra tutte, dominano le querce. 2) Le cavallerie si<br />
scontravano nelle pianure, le fanterie spesso anche sulle vette dei monti. 3) L’ala destra dell’esercito<br />
nemico accerchiò lo schieramento della nostra legione. 4) I barbari, ci dice Cesare, avevano diverse<br />
mogli. 5) Interessante il parere di Seneca: nessuna terra è un esilio, ma ognuna è un’altra patria.<br />
Esercizio 3<br />
Traduci:<br />
1) Maxima fuit domi militiaeque Romanorum iuvenum opera. 2) Contra Germaniae bellicosissimas<br />
gentes imperatores peritissimi pugnaverunt atque vicerunt. 3) Cervi cornua pulchriora, sed crura<br />
utiliora sunt: hoc poeta docet. 4) Sicelides Musae, paulo maiora canamus: Vergilii poetae verba<br />
sunt. 5) Dionysius admodum iuvenis dominatum in civitate occupavit. 6) Nequissimi homines saepe<br />
contra rem publicam pugnaverunt ob pecuniae potentiaeque cupiditatem. 7) Dictator benevolentior<br />
patribus quam plebi fuit.<br />
1) Assai maldicenti furono le parole dei traditori contro la vecchia patria. 2) Gli ipocriti spesso<br />
danno ottimi consigli, ma compiono pessime azioni. 3) Il colle era assai adatto all’accampamento,<br />
ed il console lo occupò immediatamente con la cavalleria. 4) Capua con i suoi famosi ozi fu per<br />
Annibale ciò che Canne fu per Roma. 5) Il re partì con la flotta per una spedizione, mentre in patria<br />
fortificavano le città.<br />
X
Esercizio 4<br />
Traduci:<br />
1) Aristidem cives e patria expulerunt quod ille se iustissimum praebuerat. 2) Cum milites in urbem<br />
pervenerunt, hostes omnes iam fugerant. 3) Cum consul in castra redivisset, legati ad eum iverunt<br />
ut pacem peterent. 4) Dum haec Romae senatus populusque decernit, milites maxima cum virtute<br />
contra barbaros pugnabant. 5) Nemo patriam quia magna est amat, sed quia sua (Sen). 6) Cum<br />
Caesar in Galliam venit, factionum duarum principes Sequani atque Haedui erant. 7) Cum<br />
veritatem hostibus dixerit, proditorem imperator capite damnat.<br />
1) Essendo straripato il fiume, i contadini subirono gravi perdite. 2) Quando Cesare giunse a Roma,<br />
i suoi avversari avevano già abbandonato la città. 3) Per aver attraversato le Alpi con gran difficoltà,<br />
l’esercito annibalico era ormai allo stremo delle forze. 4) Quei luoghi li reggeva Evandro, un uomo<br />
dell’Arcadia, regione del Peloponneso. 5) <strong>La</strong> tua fama –dice Enea ad Evandro nell’ottavo libro<br />
dell’Eneide- è diffusa su tutta la terra.<br />
Esercizio 5<br />
Traduci:<br />
1) Homines, cum valent, consilia semper aegrotis dant. 2) Dum loquimur, tempus inexorabile fugit.<br />
3) Tibi agam gratias quod me vivere coegisti (Cic.). 4) Cum Germanos Galli virtute superabant,<br />
Romanorum exercitus in Galliam nondum iverant. 5) Nobis maximas gratias egerunt, quod illis<br />
gratissimum fecimus. 6) Haec cum ita sint, nobis domum eundum est. 7) Ubi hoc nuntiatum est,<br />
omnes ad deorum templa ac delubra confugerunt.<br />
1) Non appena spuntò l’alba, l’esercito nemico si mise in marcia verso il nostro accampamento. 2)<br />
Poiché ormai non c’era speranza di vittoria, la maggior parte dei combattenti si diede alla fuga. 3)<br />
Siccome si era ammalato gravemente il figlio, la madre viveva il suo tempo in grande agitazione. 4)<br />
<strong>La</strong> guerra contro Giugurta, la cui storia è arrivata fino a noi grazie a Sallustio, fu di lunga durata e<br />
pericolosa per i Romani. 5) Lo spartano Lisandro, leggiamo nell’opera di Cornelio Nepote, ha<br />
lasciato ai posteri una grande fama di sé.<br />
Versione 1<br />
Il cervo alla fonte<br />
Un cervo vede la sua immagine in uno specchio d’acqua, e, mentre elogia la bellezza delle sue corna, disprezza<br />
l’eccessiva sottigliezza delle zampe. Viene distolto dalla sua assorta contemplazione da un improvviso abbaiare di cani.<br />
Tenta la fuga… ma è costretto (troppo tardi, ormai) a rivedere i suoi giudizi.<br />
Cervus ad fontem bibit; postea, dum quiescit, suam imaginem in speculo lympharum videt.<br />
Tum observat suos artus et, plenus admirationis, ramosa cornua laudat; vituperat, contra, nimiam<br />
crurum tenuitatem. Sed subito canum latratus audit ac metu fugit; sic cursu veloci per campum<br />
feros canes eludit. Postea in densam silvam pervenit, ibique consistere debet, quoniam rami fagi<br />
frondosae longa cornua retinent. Tum canes morsibus atrocibus miserum animal corripiunt atque<br />
laniant. Demum cervus sic desperatus exclamat: “Vere stultus fui! Crura enim, meae salutis<br />
fontem, vituperavi, cornua autem, meae ruinae causam, laudavi”!<br />
adattamento da Fedro<br />
XI
Versione 2<br />
Sugli animali domestici<br />
Il passo è un piccolo elenco di animali domestici, dei quali tutti si indicano i vantaggi che offrono all’uomo. Se buoi e<br />
tori sono utili per il lavoro, ed i maiali per riempire la dispensa degli umani, gli uccelli tra l’altro servono per rallegrarci<br />
col loro canto.<br />
Boves ac tauri ad aratra sunt aptiores quam equi; equi ad onera aptiores stunt. Boum<br />
cervices ad iugum, lata terga validique umeri ad aratra nata sunt. De bubus multa canunt poetae:<br />
boum auxilio prisci agricolae terras arabant, fimum spargebant. Pulchrum erat videre duos, vel<br />
quattuor, vel sex boves aratrum trahere; temporibus nostris eorum usus rarior in dies fit. Quondam<br />
mulorum asinorumque utilitates, quae certe ad hominum commodum paratae sunt, omnes<br />
cernebant. Sues vero nihil praeter escam mortali genere praebent. Subus enim natura miram<br />
fecunditatem tribuit ut bonam atque magnam dapem hominibus suppeditarent. Aves quoque, quae<br />
binis alis volant, alias venationis voluptate captamus, alias alimus ut nostras mensas ditent aut<br />
cantu nostras aures delectent. Praeterea antiquitus aves vel ore vel volatu vel maiore minoreve<br />
numero auguribus futura praenuntiabant.<br />
Versione 3<br />
<strong>La</strong> battaglia di Maratona<br />
Una battaglia storica (490 a.C. ), nella quale diecimila ateniesi e mille plateesi al comando di Milziade combatterono<br />
contro l’esercito persiano del re Dario, assai superiore per numero di soldati. <strong>La</strong> notizia della vittoria fu portata ad Atene<br />
da Fidippide, che, stremato da una corsa di circa 42 Km, morì immediatamente dopo aver dato l’annuncio.<br />
Atheniensium res publica olim in magno periculo fuit, quia Darius, Persarum rex, contra<br />
Athenienses bellum paraverat atque ingentem exercitum in Atticam miserat. Itque parva Graecorum<br />
manus contra potentes hostium copias pugnavit. In planitie apud Maratonem Athenienses cum<br />
Persarum copiis proelium commiserunt. Ita Miltiadis, Graecorum ducis, prudentia et militum<br />
fortitudo Atheniensium rem publicam a pernicie servaverunt. Aeschylus quoque, clarus<br />
tragoediarum scriptor, armis ibi contendit magnaque virtute pro patria se mortis periculo obiecit.<br />
Versione 4<br />
<strong>La</strong> guerra servile<br />
A capo della guerra servile, scoppiata nel 73 a.C. con una rivolta di gladiatori della scuola di Capua, fu Spartaco, uno<br />
schiavo di origine tracia. Egli riuscì a mettere insieme un esercito di quarantamila uomini, conseguì vari successi, ma<br />
l’anno seguente i suoi gladiatori furono sconfitti dal console M. Licinio Crasso, e successivamente da Pompeo, di<br />
ritorno dalla Spagna.<br />
Atrox bellum servile fuit: primo Spartacus multos Romanorum duces fudit atque maxima<br />
cum insolentia Romam appropinquabat: tunc Romani contra Thracem servum M. Licinium<br />
Crassum consulem miserunt, ditissimum hominem atque implacabili animo. Crassus Sparthacum<br />
cum suis in urbe Rhegio clausit prohibuitque lato vallo. Mox autem Sparthacus vallum transiit,<br />
Romam petens. Ingens Romanos metus invasit, sed Crassus consul apud Silarum flumen serviles<br />
copias profligavit necavitque ducem Sparthacum. Multa captivorum gladiatorum milia ad crucem<br />
adfixit Crassus secundum Appiam viam, ut inexorabilis poenae exemplum daret.<br />
XII
Versione 5<br />
Sugli uomini primitivi<br />
Affidandosi alla sua fantasia, lo scrittore latino presenta con poche ma significative immagini la vita dei nostri lontani<br />
progenitori, i quali, esposti ad ogni sorta di pericoli, per sopravvivere potevano fare affidamento soltanto sulla forza<br />
fisica.<br />
Antiquissimis temporibus homines in silvis vel locis palustribus aut montanis vitam miseram<br />
et tristem, omnibus periculis obnoxiam, degebant. Nam nullam defensionem contra feras habebant,<br />
sed pericula celeri fuga vitabant. Acris hiemis temporibus loca campestria relinquebant et in<br />
cavernas montium confugiebant. Glandibus et herbis et silvestri melle famem aegre sustentabant.<br />
Nondum oppida celebria, sicut nostris temporibus, incolebant, sed casas parvas et stramenticias in<br />
regionibus silvestribus, ubi cum liberis et uxoribus vivebant ac saepe contra feras horrendas et<br />
immanes corporis viribus pugnare debebant. Tunc homo erat fortis contra naturae pericula<br />
contraque feras, sed debilis si morbo laborabat. Nam remedia utilia nulla habebat nec medicinam<br />
adhibebat, et saepe dulcium liberorum mors immatura parentes contristabat. Non deliciae erant,<br />
non suavis cibus, non dulcia vina, non vestes purpureae vel sericae, non humanus cultus, sed<br />
aspera incommoda et pericula vitae agrestis et silvestris.<br />
XIII
<strong>Capitolo</strong> 2<br />
(Pronomi - Congiuntivo attivo - Imperativo negativo – Proposizioni: finale, consecutiva, relativa<br />
finale, relativa consecutiva)<br />
Esercizio 1<br />
Traduci:<br />
1) Eandem originem multae gentes habent, sed eaedem gentes saepe inter se pugnant. 2) Amicos<br />
fideles habebimus, si nos ipsi amici fideles fuerimus. 3) Persarum regis legati in Alexandri castra<br />
iverunt eiusque pacem petiverunt. 4) Eodem anno duas maximas urbes Romani deleverunt,<br />
Carthaginem Corinthumque. 5) Milites imperator ante proelium monuit ut strenue pro patria<br />
pugnarent. 6) Eo scripsi quo plus auctoritatis haberem (Cic.). 7) Pueri ne sint negligentes: haec<br />
boni magistri prima cohortatio.<br />
I) Non fare agli altri ciò che non vuoi sia fatto a te. 2) Tanto tuonò che piovve. 3) Generalmente<br />
l’uomo è indulgente con se stesso e severo con gli altri. 4) Simpatico, come sempre, Marziale,<br />
quando scrive: Diaulo era medico, ora è becchino; ciò che fa da becchino, lo faceva anche da<br />
medico. 5) Il tiranno Dionisio resse Siracusa, che fu un tempo una città assai grande, con severità<br />
particolare.<br />
Esercizio 2<br />
Traduci:<br />
1) Alii pro patriae libertate, alii pro imperio pugnaverant. 2) Consul legatos ad Boios praemisit qui<br />
de suo adventu docerent. 3) Catilina duos coniuratos misit qui ante diem consulem interficerent. 4)<br />
Tu ne quaesieris, scire nefas, vitae nostrae finem. 5) Rex ipse in hostium potestatem venit, et illi<br />
eum magna cum crudelitate interfecerunt. 6) Tantus parentum amor, ut ipsi saepe pro filiis mortem<br />
obeant. 7) Athenienses Themistoclem elegerunt ut classem compararet ne Persae oppidum delerent.<br />
1) Non dire continuamente idiozie: gli altri ti deridono. 2) Il tribuno combattè da valoroso, tanto da<br />
meritare le lodi del generale supremo. 3) Questo è quello che volevi tu, non io. 4) Tra le grandi città<br />
della Grecia antica, annoveriamo Tebe, che fu la capitale della Beozia. 5) A Cesare successe<br />
Augusto, suo figlio adottivo, che per la storia è l’iniziatore dell’impero romano.<br />
Esercizio 3<br />
Traduci:<br />
1) Quis ex Athenarum civibus iustior Aristide fuit? 2) Quid homines auro pretiosius iudicant ? 3)<br />
Quaedam animalia vitam brevissimam habent: unum diem vivunt. 4) Nemini fas est mendacia<br />
dicere ut hominem culpa vacuum accuset. 5) Uterque consul contra hostem magnam victoriam<br />
consecutus est. 6) In rebus adversis tantam patientiam habuit ut omnes eum magnopere laudarent.<br />
7) Hoc matri tuae ne dixeris: aegrota est.<br />
1) Ti ho mandato due libri perché tu li legga entrambi. 2) Qualunque cosa abbiano commesso, o<br />
giudici, non puniteli con eccessiva severità. 3) <strong>La</strong> bellezza di Cleopatra fu tale che molti si<br />
innamorarono di lei. 4) Anticamente molti Greci si trasferirono dalla loro terra in Italia per fondare<br />
nuove città. 5) Tra le numerose città della Magna Grecia, assai importanti furono Taranto e<br />
Siracusa.<br />
XIV
Esercizio 4<br />
Traduci:<br />
1) Multi homines alii alia peste perierunt. 2) Unusquisque faber est fortunae suae. 3) Quaedam<br />
mulier duci nostro omnia dixit. 4) Tyrannus tam crudelem se praebuit ut omnes eum timuerint. 5)<br />
Phaedri fabulae tam pulchrae facilesque sunt ut eas libenter etiam pueri audiant. 6) Mater filium<br />
monuit ut prudens in itinere esset. 7) Milites, vestrum officium agite ut patria penatesque salvi sint.<br />
1) <strong>La</strong> giustizia punisce chi sbaglia, assolve chi è innocente. 2) Molti eserciti combatterono per<br />
fronteggiare l’avanzata di Annibale. 3) Gli elefanti di Pirro prima e di Annibale poi atterrivano i<br />
Romani che pur tentavano un’accanita resistenza. 4) Per essere i migliori, spesso gli uomini<br />
affrontano grandi sacrifici. 5) <strong>La</strong> pestilenza si diffuse con una tale violenza che le strade si<br />
ricoprirono di cadaveri.<br />
Esercizio 5<br />
Traduci:<br />
1) Puella quaedam fuit tam foeda ut parentes eam intra domesticos parietes coercerent. 2)<br />
Pulcherrima contra Helena, quae belli Troiani causa fuit. 3) In hominum vita duae sunt viae:<br />
virtutis una, voluntatis altera. 4) Sicilia tam fertilis fuit ut eam Italiae horreum vocaverunt. 5)<br />
Exploratores qui hostium castra viderent consul praemisit. 6) Ne quis hoc putet, tibi omnia dico. 7)<br />
Videant consules ne quid res publica detrimenti capiat.<br />
1) Il tracio Orfeo scese agli Inferi per liberare Euridice. 2) Mitico cantore e musico, era talmente<br />
bravo che col suo canto ammansiva le fiere e muoveva gli alberi e i macigni. 3) Tornando sulla<br />
terra, si volse indietro per guardare la sua donna, e la perse per sempre. 4) Per salvarsi dal disonore,<br />
Lucrezia, una matrona romana, raccontò ogni cosa al padre e al marito. 5) Il risentimento fu tale che<br />
scoppiò la rivoluzione contro Tarquinio il Superbo.<br />
Versione 1<br />
Come calcolavano il tempo i Romani<br />
Le ore e le vigilie, corrispondenti queste ai turni di guardia, si susseguivano rispettivamente nel giorno e nella notte:<br />
momenti estremi, l’alba e il tramonto. Gli anni invece erano computati dalla fondazione di Roma, mentre molti secoli<br />
più tardi si fece riferimento alla nascita di Cristo.<br />
Diei tempus ab ortu solis ad occasum in duodecim horas dividebant. Horae non numeris<br />
cardinalibus, sed ordinalibus indicabantur; hora prima, secunda, tertia…Etiam nox a Romanis in<br />
duodecim horis dividebatur, sed plerumque noctis tempus in quattuor vigilias dividebatur, quarum<br />
singulae ternis horis constabant. Romani annos ab urbe condita numerabant; exempli causa:<br />
“Anno tricesimo septimo ab Urbe condita Numa Pompilius Romulo successit”. Nos autem, exempli<br />
causa: “ Vergilius poeta anno undevicesimo ante Christum natum mortuus est, Augustus anno<br />
quarto decimo post Christum natum”.<br />
Versione 2<br />
I fori dell’antica Roma<br />
Numerosi i fori nella Roma antica, da quelli adibiti a mercato (dei buoi, della verdura, del pesce…) agli altri civili, dove<br />
si tenevano i comizi e si amministrava la giustizia. Tra questi, il più importante, il foro Romano, il foro per eccellenza,<br />
intorno al quale, sempre affollato, c’erano molte botteghe ed osterie.<br />
XV
In urbe Roma multa erant fora, quorum altera civilia, altera venalia vocabant. In foris civilibus<br />
magistratus iudicia exercebant populusque comitia habebat. In foris venalibus cives et advenae<br />
merces venumdabant omneque negotiorum genus curabant. Fora utriusque generis antiqui<br />
scriptores commemorant: ex venalibus, forum boarium, quod inter Circum Maximum et Tiberim<br />
late patebat; forum pistorium, prope Aventinum; forum olitorium, in radicibus montis Capitolini;<br />
forum piscarium, haud procul ab aede Vestae. Ex civilibus, forum Traiani, forum Augusti, forum<br />
Nervae, forum Romanum. Praeterea multae tabernae circumdabant fora quoque civilia, praesertim<br />
forum Romanum quod, usque a reipublicae temporibus, signis, rostris, porticibus variisque<br />
aedificiis veteres Romani exornaverant. Huc semper civium concursus maximus erat.<br />
Versione 3<br />
<strong>La</strong> pazzia fonte di felicità<br />
Una storiella simpatica, con la quale si intende che tutto sommato a volte è preferibile essere pazzi. Questo dimostra la<br />
vita di un povero disgraziato: quando è pazzo, lo avvicinano in molti, magari solo per deriderlo, ed egli ne gioisce;<br />
quando rinsavisce, lo evitano tutti: nessuno vuole avere a che fare con uno che è stato pazzo, ed egli ne soffre.<br />
Athenis quidam vivebat qui in subitam dementiam incidit credebatque se regem esse.<br />
Plurimi cives, pueri praesertim, eum iocose salutabant, regem appellantes; qua salutatione misellus<br />
superbus laetusque erat. Tandem familiares ad medicum adduxerunt eum, qui dementem ad<br />
sanitatem perduxit. Postquam domum remeavit, omnes eum vitabant et ne verbum quidem cum eo<br />
faciebant; nemo enim cupiebat se esse amicum hominis qui demens fuerat. Itaque ille assidue solus<br />
vivebat miseramque vitam agebat. Post aliquod tempus medicus mercedem petivit curarum quas ei<br />
praebuerat. Ille respondit: « Duplicem tibi mercedem persolvam, si me ad priorem insaniae statum<br />
redegeris ».<br />
Versione 4<br />
Ineluttabiltà del destino<br />
Un uomo in sogno vede che un leone gli uccide il figlio; per evitare una tale disgrazia, rinchiude il ragazzo in una torre.<br />
Vorrebbe alleviargli la tristezza della solitudine, ancor meglio della prigionia, e fa dipingere animali vari sulle pareti,<br />
senonchè…<br />
Senex quidam, qui unum filium habebat eumque vehementissime diligebat, cum olim in<br />
somnio vidisset leonem filium suum devorantem, valde timuit atque in edita turri adulescentem<br />
clausit, ne hunc exitum vitae tam horrendum haberet. Cum tamen puer venationem valde amaret,<br />
pater, ne ei fastidiosa solitudo esset, servis imperaverat ut in turris parietibus plurima animalia<br />
pingerent; inter ea, primum locum obtinebat leo. Sed puer, cum haec vidisset, valde suscensuit,<br />
leonemque spectans: “Pessima fera -inquit- propter te in hac turri sum”. Tunc manum in parietem<br />
vehementer impegit, ut leonem percuteret. Sed tam vehementer parietem pulsavit atque unum ex<br />
digitis vulneravit. Hoc autem vulnus, cum sanguinem pueri corrupisset, eum ad mortem duxit.<br />
Itaque fatum exitum suum habuit; atque puer, ut fuerat in somnio, propter leonem vitam amisit.<br />
Versione 5<br />
Milziade rinuncia alla conquista di Paro<br />
All’indomani di Maratona, Milziade con una flotta riconquista molte isole che erano state dalla parte dei Persiani; ma<br />
non Paro, che pur cinge d’assedio. Quando finalmente sembra impadronirsene, un incendio in lontananza lo dissuade<br />
dall’impresa, e torna ad Atene: con la flotta intatta sì, ma a mani vuote.<br />
Post hoc proelium classem septuaginta navium Athenienses eidem Miltiadi dederunt, ut<br />
contra insulas, quae barbaros adiuverant, pugnaret. Quo in imperio plerasque ad officium redire<br />
coegit, nonnullas vi expugnavit. Ex his Parum insulam opibus elatam cum oratione reconciliare<br />
XVI
non potuit, quare copias e navibus eduxit, urbem operibus clausit omnique commeatu privavit, dein<br />
vineis ac testudinibus constitutis propius muros accessit. Cum iam in eo esset ut oppido potiretur,<br />
procul in continenti lucus nescio quo casu nocturno tempore incensus est. Cuius flammam ut<br />
oppidani et oppugnatores viderunt, utrisque venit in opinionem signum a classiariis regis datum<br />
esse. Quo actum est ut et Parii a deditione deterrerentur, et Miltiades, incensis operibus quae<br />
statuerat, cum totidem navibus atque erat profectus, Athenas magna cum offensione civium suorum<br />
rediret.<br />
adattamento da Cornelio Nepote<br />
XVII
<strong>Capitolo</strong> 3<br />
(Coniugazione attiva e passiva - Coniugazione del verbo sum e dei suoi composti - Cum narrativo -<br />
L’accusativo con l’infinito - Il si passivante - Perifrastica attiva e passiva)<br />
Esercizio 1<br />
Traduci:<br />
1) Dux, cum hostium insidias timuisset, equites praemisit qui loca explorarent. 2) Parentes<br />
putabant filium domi esse. 3) Ave, Caesar, morituri te salutant. 4) Omnibus veritas dicenda est. 5)<br />
Caesar, ut hostes vidit, animadvertit sibi multa agenda esse. 6) Omnibus moriendum est. 7) Non<br />
omnes eadem possunt.<br />
1) Quando fu avvistata la costa, i marinai esultarono di gioia. 2) Tutti potevano parlare in presenza<br />
del re, ma nessuno si opponeva alla sua volontà. 3) Non essendo potuto partire con la flotta, il<br />
console aumentò le fortificazioni. 4) Cicerone sapeva che Catilina congiurava contro lo Stato. 5) Si<br />
disse che Pompeo era partito per Brindisi.<br />
Esercizio 2<br />
Traduci:<br />
1) Saepe prodesse possumus, sed obsumus. 2) Cum rei publicae profuerit, vir ab omnibus laudatus<br />
est. 3) Nobis omnibus res publica adiuvanda est, si filios vere amamus. 4) Pugnatum est maxima<br />
cum virtute omnibus locis, praesertim circa consulem. 5) Urbs obsessa est dies noctesque, sed<br />
postremo hostibus recedendum fuit. 6) Si deest voluntas, homines nihil boni agunt. 7) Notum erat<br />
transfugas ad hostium castra venisse.<br />
1) Quando fu sul punto di partire, il figlio salutò in lacrime i genitori. 2) Potendo giovare alla<br />
salvezza della patria, i soldati preferirono sacrificare la propria vita. 3) Si era pensato che si dovesse<br />
abbandonare l’accampamento. 4) Siate sempre operosi, o giovani, perchè non soffra la vostra patria.<br />
5) Potevano opporsi, ma si arresero vigliaccamente.<br />
Esercizio 3<br />
Traduci:<br />
1) Scimus M. Porcium Catonem solitum esse dicere Carthaginem delendam esse. 2) Milites, cum<br />
hostium castra oppugnaturi essent, in urbem reducti sunt. 3) Patribus delator dixit homines<br />
scelestos multa facinora patraturos esse. 4) Parentibus a filio promissa semper patranda sunt. 5)<br />
Poeta scribit gloriam multis obesse. 6) Cum Gallos in montibus vidisset, consul copias in castris<br />
tenuit. 7) Is Catilina fuit ut numquam contra patriam pugnare destiterit.<br />
1) Si sa che l’anima è immortale. 2) Avendo creduto alle parole del disertore, il console fu tratto in<br />
inganno. 3) Per combattere contro Cartagine, i Romani dovettero allestire una grande flotta. 4) Pirro<br />
fu chiamato in Italia dai Tarentini perché combattesse contro Roma. 5) Alessandro Magno<br />
sosteneva di essere figlio di Giove.<br />
Esercizio 4<br />
Traduci:<br />
1) Adulescentes a corporis voluptatibus arcendi sunt. 2) Saepe viri mortem anteponendam esse<br />
servituti censuerunt. 3) Ignoro quid mihi hoc tempore agendum sit. 4) Socrates moriturus multa de<br />
immortalitate cum discipulis disputavit. 5) Illi genti plus inest virium quam ingenii (Nep.). 6)<br />
XVIII
Omnibus hominibus pro patriae libertate officia agenda sunt. 7) Scipionem in Africam ivisse ut<br />
contra Hannibalem pugnaret historia narrat.<br />
1) Il tribuno elogiò i soldati che in precedenza erano stati rimproverati da lui. 2) Si era detto che i<br />
seguaci di Pompeo stessero organizzando un grosso esercito. 3) Essendo stato mandato a consultare<br />
l’oracolo, l’uomo riferì il responso del dio. 4) I poeti furono protetti da Mecenate grazie anche<br />
all’appoggio di Augusto. 5) Pur potendo fare ogni cosa, l’uomo preferì starsene in ozio.<br />
Esercizio 5<br />
Traduci:<br />
1) Aut vincendum aut moriendum est, militibus ante pugnam imperator dixit. 2) Bellum scripturus<br />
sum, quod populus Romanus cum Iugurtha rege Numidarum gessit (Sall.). 3) Cum multi de virtute<br />
iam dixerint, mihi praetereundum esse puto. 4) Ad vos venturi eramus, sed inopinato domi nobis<br />
manendum fuit. 5) Pater familias filiis dixit haec illis agenda esse. 6) Cum hostes venturi essent,<br />
omnes territi ex insula fugerunt. 7) Hos discipulos magistro puniendos esse existimo.<br />
1) Non si dà ascolto a chi ti ha già tradito. 2) Se i nostri saltavano giù dalle navi, i barbari<br />
abbandonavano velocemente le coste. 3) Quando ormai stavano per morire, furono salvati<br />
dall’arrivo improvviso dei nostri. 4) Pur potendo salvarsi, il comandante preferì morire con la sua<br />
nave. 5) Molti ostacolano il corso della giustizia per non essere condannati<br />
Versione 1<br />
Annibale alle porte di Roma<br />
Gli eventi narrati, che si verificano su più fronti di guerra, risalgono agli anni 214-211 a.C. . Annibale arrivò alle porte<br />
di Roma nel 211 a.C. senza intenzione di dare l’assalto alla città: la sua era soltanto una mossa strategica per distogliere<br />
l’esercito romano dall’assedio di Capua. Il tentativo non riuscì, e la città campana fu costretta alla resa.<br />
Decimo anno postquam Hannibal in Italiam venerat, P. Sulpicio Cn. Fulvio consulibus,<br />
Hannibal usque ad quartum miliarium urbis accessit, equites eius usque ad portam. Mox consulum<br />
metu cum exercitu venientum Hannibal ad Campaniam se recepit. In Hispania a fratre eius<br />
Hasdrubale ambo Scipiones, qui per multos annos victores fuerant, interficiuntur, exercitus tamen<br />
integer mansit. Casu enim magis erant quam virtute decepti. Eo tempore etiam a consule Marcello<br />
Siciliae magna pars capta est, quam tenere Afri coeperant, et nobilissima urbs Syracusana; praeda<br />
ingens Romam perlata est. <strong>La</strong>evinus in Macedonia cum Philippo et multis Graeciae populis et rege<br />
Asiae Attalo amicitiam fecit et, ad Siciliam profectus, Hannonem quendam, Afrorum ducem, apud<br />
Agrigentum civitatem cum ipso oppido cepit, eumque Romam cum captivis nobilibus misit.<br />
Versione 2<br />
Morte di Asdrubale<br />
Eutropio<br />
Stanti i numerosi successi di Scipione in Spagna, Annibale, disperando ormai della situazione spagnola, chiama in Italia<br />
il fratello Asdrubale, per unire i due eserciti nella lotta contro Roma. Il piano fallisce: lo stesso Asdrubale cade nella<br />
battaglia del Metauro (207 a.C. ).<br />
Desperans Hannibal Hispanias contra Scipionem ducem diutius posse retineri, fratrem<br />
suum Hasdrubalem in Italiam cum omnibus copiis evocavit. Is veniens eodem itinere, quo etiam<br />
Hannibal venerat, a consulibus Appio Claudio Nerone et M. Livio Salinatore apud Metaurum<br />
XIX
flumen et Senam, Piceni civitatem, in insidias compositas incidit. Strenue tamen pugnans occisus<br />
est, ingentes eius copiae captae et interfectae sunt, magnum pondus auri atque argenti Romam<br />
relatum. Post haec Hannibal diffidere de belli coepit eventu, Romanis ingens animus accessit.<br />
Itaque et ipsi evocaverunt ex Hispaniam P. Cornelium Scipionem. Is Romam cum ingenti gloria<br />
venit.<br />
Versione 3<br />
A Particolone<br />
Eutropio<br />
Il poeta si rivolge probabilmente ad un liberto, persona colta e amante delle lettere, il cui nome è destinato a lunga vita,<br />
grazie all’opera di Fedro. Altro ancora potrei scrivere –lo avverte il poeta- data la molteplicità degli argomenti, ma forse<br />
è bene mantenersi entro limiti ben precisi.<br />
Versione 4<br />
Eumene (I)<br />
Adhuc supersunt multa, quae possim loqui,<br />
et copiosa abundat rerum varietas;<br />
sed temperatae suaves sunt argutiae,<br />
immodicae offendunt. Quare, vir sanctissime,<br />
Particulo, chartis nomen victurum meis,<br />
latinis dum manebit pretium litteris,<br />
si non ingenium, certe brevitatem adproba;<br />
quae commendari tanto debet iustius,<br />
quanto poetae sunt molesti validius.<br />
Fedro<br />
Generale di Cardia, colonia ionica del Chersoneso, non sarebbe stato più grande –precisa lo storico- se avesse avuto più<br />
fortuna, visto che di meriti ne ebbe veramente tanti. <strong>La</strong> sua sfortuna?. . . Visse in mezzo ai Macedoni.<br />
Eumenes Cardianus. Huius si virtuti par data esset fortuna, non ille quidem maior, sed<br />
multo illustrior atque etiam honoratior fuisset, quod magnos homines virtute metimur, non fortuna.<br />
Nam cum aetas eius incidisset in ea tempora, quibus Macedones florerent, multum ei detraxit inter<br />
eos viventi, quod alienae erat civitatis, neque aliud huic defuit quam generosa stirps. Etsi ille<br />
domestico summo genere erat, tamen Macedones eum sibi aliquando anteponi indigne ferebant,<br />
neque tamen non patiebantur: vincebat enim omnes cura, vigilantia, patientia, calliditate et<br />
celeritate ingenii.<br />
Cornelio Nepote<br />
Versione 5<br />
Eumene (II)<br />
I suoi meriti?... Li riconobbero gli stessi Macedoni, dal momento che fu segretario (tale incarico era per loro di grande<br />
prestigio) di Filippo prima e di Alessandro Magno poi.<br />
Hic peradulescentulus ad amicitiam accessit Philippi, Amyntae filii, brevique tempore in<br />
intimam pervenit familiaritatem: fulgebat enim iam in adulescentulo indoles virtutis. Itaque eum<br />
habuit ad manum scribae loco, quod multo apud Graios honorificentius est quam apud Romanos.<br />
Namque apud nos mercennarii scribae existimantur; at apud illos e contrario nemo ad id officium<br />
admittitur nisi honesto loco, et fide et industria cognita, quod necesse est omnium consiliorum eum<br />
XX
esse participem. Hunc locum tenuit amicitiae apud Philippum annos septem. Illo interfecto eodem<br />
gradu fuit apud Aleandrum annos tredecim.<br />
Cornelio Nepote<br />
XXI
<strong>Capitolo</strong> 4<br />
(Verbi deponenti, anomali, difettivi, impersonali - Uso del gerundio e del gerundivo – Proposizione<br />
interrogativa indiretta – Ablativo assoluto )<br />
Esercizio 1<br />
Traduci:<br />
1) Imitemur quos miramur, homines qui rei publicae saluti prosunt. 2) Quocumque iveris, virtus tua<br />
te sequetur. 3) Qui multa scit –haec Demosthenis sententia- pauca loquitur. 4) Vitium uxoris aut<br />
tollendum aut ferendum est –Varro ait. – Qui tollit vitium, uxorem commodiorem praestat; qui fert,<br />
sese meliorem facit. 5) Fer quod ferre potes. 6) Aristides in tanta paupertate decessit ut qui<br />
efferretur vix reliquerit (Nep.). 7) Ferunt Codrum Atheniensem sua sponte se pro patria ad mortem<br />
obtulisse.<br />
I) Gli Spartani sopportano tranquillamente il dolore. 2) <strong>La</strong> plebe seguì Menenio Agrippa che si<br />
impegnava per l’interesse di tutti. 3) Non so chi ti abbia detto una cosa simile, ma so cosa farò io. 4)<br />
I veri governanti devono anteporre a tutto il bene della collettività. 5) Andrai, ritornerai, non morirai<br />
in battaglia.<br />
Esercizio 2<br />
Traduci:<br />
1) Troiani rati sunt Graecos abisse atque ex urbe exierunt. 2) Qui fit, Maecenas, ut nemo sorte sua<br />
contentus vivat? 3) Milites, cum proelium inituri essent, ducis voluntati obsecuti sunt. 4) Pro certo<br />
habeo, milites, a vobis omnia factum iri. 5) Multa animalia, ut cives omnes gauderent, in arena<br />
interfecta sunt. 6) Ei in animo est totius Galliae potiri. 7) <strong>La</strong>ocoon fatus est atque hastam in equum<br />
coniecit.<br />
1) Si fa sera: bisogna affrettarsi per tornare a casa. 2) Gli allievi venivano esortati dal maestro<br />
continuamente a fare il loro dovere. 3) Chi sa dire quanti uomini furono chiamati per aiutare gli<br />
isolani? 4) Pioveva, nevicava, ma l’esercito doveva assolutamente proseguire la sua marcia. 5) Con<br />
la guida di madre natura possiamo fare molte cose.<br />
Esercizio 3<br />
Traduci:<br />
1) Eamus, aiunt matrem graviter aegrotare. 2) Nihil fieri sine causa potest; neque quicquam fit,<br />
quod fieri non potest (Cic.). 3) Magno cursu contenderunt, ut quam minimum spatii ad se<br />
colligendos armandosque Romanis daretur (Caes.). 4) Aliquot homines scire volunt tantum ut<br />
sciant; turpis curiositas est. 5) <strong>La</strong>cedaemonii corpora currendo iaculando luctando firmabant,<br />
praeceptorum iussis diligentissime parendo, legibus patriae parere discebant(Cic.) 6) Consul<br />
quaesivit ex Privernatibus qualem pacem cum eis Romani habituri essent (Val. Max. ). 7) Nondum<br />
matura est, nolo acerbam sumere (Phaedr. ).<br />
1) Sconfitti i nemici in campo aperto, il generale inseguì i fuggitivi fin sulle vette dei monti. 2) Il<br />
prigioniero preferì morire per non tradire i suoi. 3) <strong>La</strong> situazione era talmente triste che non<br />
potevano salvarsi in nessun modo. 4) Regnando Serse, Temistocle –scrivono molti storici- si trasferì<br />
in Asia. 5) Devastata la regione, i nemici passarono tutti dalla parte del console.<br />
XXII
Esercizio 4<br />
Traduci:<br />
1) Eunt anni more fluentis aquae, nec, quae praeteriit, iterum revocabitur unda, nec, quae<br />
praeteriit, hora redire potest. 2) Tuas, Cn. Pompei, tuas, inquam, suspiciones perhorrescimus<br />
(Cic.). 3) Hostes, gladiis destrictis, in nostros impetum fecerunt. 4) Quod tibi vis fieri, hoc aliis<br />
praestare debes (Cat. ). 5) Uri mansuefieri non possunt (Caes.). 6) Meministine ut fuerit vestra<br />
oratio (Ter.)? 7) Odi profanum vulgus et arceo.<br />
1) Causa di dolore è ricordare nella miseria il tempo felice. 2) I Romani odiavano lo sfarzo<br />
eccessivo. 3) So bene- disse- quale è la situazione. 4) Non c’è cosa –dicono- che un dio non possa<br />
fare. 5) Spronati i cavalli, la cavalleria si lanciò arditamente contro i nemici.<br />
Esercizio 5<br />
Traduci:<br />
1) Reluctante natura, irritus labor est (Sen.). 2) Hostes, clamore audito, armis abiectis se ex castris<br />
eiecerunt. 3) Liberos cuique ac propinquos suos natura carissimos esse voluit (Tac.). 4) Capuam et<br />
Campaniam omnem vestris an Samnitium viribus accedere malitis deliberate (Liv.). 5) Intus, intus,<br />
inquam, est equus Troianus (Cic.). 6) Certe nescio quid secreti velle loqui te aiebas (Hor.). 7) Cum<br />
dispicere coepimus et sentire quid simus et quid ab animantibus ceteris differamus, tum ea sequi<br />
incipimus ad quae nati sumus.<br />
1) Ricordati: non fare agli altri ciò che non vuoi sia fatto a te. 2) Non ho mai conosciuto un uomo<br />
che non volesse una cosa simile. 3) Il generale disse al console che il traditore voleva dire molte<br />
cose. 4) Quando si fa giorno, le stelle diventano invisibili. 5) Sia fatta la luce, e la luce fu.<br />
Versione 1<br />
Quando conviene attaccare il nemico<br />
Vegezio (IV sec. d. C. ), autore di una Epitoma rei militaris, indica dei momenti particolari nei quali è conveniente<br />
attaccare il nemico. In una parola, quando è impegnato in qualche problema.<br />
Hostibus in itineribus iam fatigatis, in fluminum transgressione divisis, in paludibus<br />
occupatis, in iugis montium laborantibus, in campis sparsis atque securis, in mansione<br />
dormientibus, opportunum proelium semper committitur, cum aliis negotiis occupatus hostis<br />
interimatur prius quam praeparare se possit. Quod si cauti sunt adversarii, tunc adversum scientes,<br />
videntes aequa condicione pugnatur. Tamen ars belli non minus in hoc aperto conflictu quam in<br />
occultis fraudibus adiuvat eruditos; in imparatos facilius hostis incumbit.<br />
Versione 2<br />
Timoleonte (I)<br />
Vegezio<br />
Cacciato Dionisio dalla Sicilia, il generale di Corinto, ormai a capo dell’isola, si impegnò per ristabilire l’ordine in tutta<br />
la regione, restituendo ai vecchi padroni le loro terre e asegnando ai coloni arrivati da Corinto le altre rimaste senza<br />
padrone. Sembrava essere lui, e non gli altri che lo avevano preceduto, il fondatore delle varie città.<br />
(Timoleon Corinthius) cum propter diuturnitatem belli non solum regiones, sed etiam urbes<br />
desertas videret, conquisivit quos potuit, primum Siculos, dein Corintho accersivit colonos, quod ab<br />
iis initio Syracusae erant conditae. Civibus veteribus sua restituit, novis bello vacuefactas<br />
XXIII
possessiones divisit, urbium moenia disiecta fanaque deserta refecit, civitatibus leges libertatemque<br />
reddidit: ex maximo bello tantum otium toti insulae conciliavit, ut hunc conditorem urbium earum,<br />
non illos qui initio deduxerant, existimarent. Arcem Syracusis, quam munierat Dionysius ad urbem<br />
obsidendam, a fundamentis disiecit, cetera tyrannidis propugnacula demolitus est deditque operam<br />
ut quam minime multa vestigia servitutis manerent.<br />
Cornelio Nepote<br />
Versione 3<br />
Timoleonte (II)<br />
Pur potendo, se lo avesse voluto, imporre il suo dominio con la forza, o anche ottenerlo, tanto era benvoluto, senza<br />
violenza alcuna, preferì vivere da privato cittadino, convinto che convenisse essere amato più che temuto. Una<br />
decisione saggia: re non di nome, in realtà lo divenne di fatto, grazie al consenso generale di cui godeva.<br />
Cum tantis esset opibus, ut etiam invitis imperare posset, tantum autem amorem haberet<br />
omnium Siculorum, ut nullo recusante regnum obtineret, maluit se diligi quam metui. Itaque, cum<br />
primum potuit, imperium deposuit ac privatus Syracusis, quod reliquum vitae fuit, vixit. Neque vero<br />
id imperite fecit: nam quod ceteri reges imperio potuerunt, hic benevolentia tenuit. Nullus honos<br />
huic defuit, neque postea res ulla Syracusis gesta est publice, de qua prius sit decretum quam<br />
Timleontis sententia cognita. Nullis umquam consilium non modo antelatum, sed ne comparatum<br />
quidem est. Neque id magis benevolentia factum est quam prudentia.<br />
Cornelio Nepote<br />
Versione 4<br />
Erode e il filosofo<br />
Dall’ex console si presenta un uomo con uno strano abbigliamento, che gli chiede dei soldi sostenendo di essere un<br />
filosofo. Un imbroglione, invece, a dir poco, lo definiscono i compagni di Erode, che dà allo sconosciuto dei soldi…<br />
tamquam homines, non tamquam homini.<br />
Ad Herodem Atticum, consularem virum ingenioque amoeno et Graeca facundia celebrem,<br />
venit palliatus quisquam et crinitus barbaque prope ad pubem porrecta ac petit aes. Tum Herodes<br />
interrogavit quisnam esset. Atque ille vultu sonituque vocis obiurgatorio: “Ego - inquit -<br />
philosophus sum. Cur quaeris quod vides»? Herodes ei: «Video barbam et pallium, philosophum<br />
nondum video ». Interim aliquot ex iis, qui cum Herode erant, dixerunt: « Ille est homo erraticus<br />
incolaque sordentium ganearum; nisi accipiet quod petit, nos convicio turpi incesset ». Atque tunc<br />
Herodes: « Demus -inquit- huic aliquid aeris, cuiusvis modi est, tamquam homines, non tamquam<br />
homini », et ei dedit pretium panis triginta dierum.<br />
Versione 5<br />
Ferocia di Silla<br />
Le liste di proscrizione, di triste fama, paiono qui trovare una loro prima applicazione, con l’uccisione di migliaia di<br />
uomini, spesso anche privi di ogni colpa. Esecutori, i seguaci di Silla, che uccidono questo e quello secondo il loro<br />
capriccio.<br />
Sulla mox atque urbem victor intravit, tria milia hominum, qui se per legatos dediderant,<br />
contra fas contraque fidem datam inermes securosque interfecit. Plurimi tunc quoque, non dicam<br />
innocentes, sed etiam ipsius partis Sullanae occisi sunt, quos fuisse plus quam novem milia ferunt.<br />
Ita liberae per urbem caedes, percussoribus partim vagantibus ut quemque vel ira vel praeda<br />
sollicitabat, agitabantur. Igitur cunctis iam, quod singuli timebant, aperte frementibus, Q. Catulus<br />
palam Sullae dixit: “ Cum quibus tandem victuri sumus, si in bello armatos, in pace inermes<br />
occidimus”? Tunc Sulla auctore L. Fursidio primipilari primus infamem illam tabulam<br />
proscriptionis induxit.<br />
XXIV
SINTASSI DEI CASI<br />
373
<strong>Capitolo</strong> 22<br />
Le concordanze<br />
Il soggetto.<br />
Il predicato: verbale e nominale.<br />
Particolarità nell’accordo del predicato.<br />
Concordanza dell’attributo e dell’apposizione.<br />
Concordanza del pronome relativo.<br />
374
Una donna brutta, ma ricca… di fascino<br />
Nell’epigramma, un ipotetico colloquio del poeta con un interlocutore immaginario. Nei primi due versi, parrebbe il<br />
poeta a parlare, presentando un dato di fatto con un discorso incalzante: ben cinque verbi per indicare la premura che<br />
Gemello ha di concludere il matrimonio. Nel terzo verso, la domanda dell’altro, che crede Maronilla di una bellezza<br />
particolare. E quando Marziale la definisce addirittura repellente, l’altro non può non meravigliarsi. E allora, perché<br />
piace?... <strong>La</strong> risposta è secca, e, perché no? anche cattiva: la donna è tisica, e prossima a morire. Gemello non ha tempo<br />
da perdere, se vuole ereditare.<br />
Petit Gemellus nuptias Maronillae<br />
et cupit et instat et precatur et donat.<br />
Adeone pulchra est ? Immo foedius nihil est.<br />
Quid ergo in illa petitur et placet ? Tussit.<br />
Marziale<br />
Petit : fa attenzione ai vari significati del verbo. et cupit…: nota prima il climax del verso con i verbi che si susseguono, e poi<br />
ricorda il doppio costrutto di donare. –ne: particella enclitica che introduce l’interrogativa. Immo…est: completa: Immo nihil est<br />
foedius (quam ea). petitur et placet?: naturalmente da Gemello e a Gemello.<br />
Il soggetto<br />
Esercizio 1<br />
Traduci:<br />
1) Memoria minuitur, nisi eam exerceas (Cic). 2) Si vales bene est, ego valeo (Cic.). 3) Vita, si uti<br />
scias, longa est (Sen.). 4) In forum concurritur (Liv.). 5) Quod semper movetur, aeternum est (Cic.).<br />
6) Veritas mutari nullo modo potest (Cic.). 7) Molestum est mortem ante oculos habere (Sen.). 8)<br />
Eumenes peradulescentulus ad amicitiam accessit Philippi, Amyntae filii (Nep.). 9) Karthaginienses<br />
superati statuerunt belli facere finem (Nep.). 10) Quae volumus credimus libenter (Caes.). 11)<br />
Iugurtha vallo atque fossa moenia circumdat (Sall.). 12) Numidae paucis diebus iussa efficiunt<br />
(Sall.). 13) Socius et administer omnium consiliorum adsumitur Scaurus (Sall.). 14) Non queo plura<br />
scribere (Cic.). 15) Iuventus conscribitur, arma dantur (Liv.).<br />
Esercizio 2<br />
Traduci:<br />
1) Placet eos dimitti et augeri exercitum Catilinae (Sall.). 2) Arma atque tela militaria ab<br />
Samnitibus, insignia magistratuum ab Tuscis pleraque sumpserunt (Sall.). 3) Sapiens eris, si<br />
clauseris aures (Sen). 4) Sero beneficium dedit qui roganti dedit (Sen.). 5) Moverat plebem oratio<br />
consulis (Liv.). 6) Vobis bellum et pacem portamus, utrum placet sumite (Liv.). 7) Erat ars difficilis<br />
recte rem publicam gerere (Cic.). 8) His rebus permota civitas atque immutata urbis facies erat<br />
(Sall.) 9) Ea potestas per senatum more Romano magistratui maxime permittitur (Sall.). 10)<br />
Omnibus civilibus bellis nullam cladem nisi per legatos suos passus est (Suet.). 11) Spectaculorum<br />
et assiduitate et varietate et magnificentia omnes antecessit Augustus (Suet.). 12) Ego libertatem<br />
peperi, vos partam servare non vultis (Cic.). 13) Magis offendit nimium quam parum (Cic.). 14)<br />
Nondum gustaverat, inquit, vitae suavitatem (Cic.). 15) Incerta victoria discessum est (Liv.).<br />
375
Esercizio 3<br />
Traduci:<br />
1) I Romani furono duramente sconfitti nella battaglia di Canne. 2) Gli ozi di Capua, racconta la<br />
storia, furono assai dannosi per l’esercito di Annibale. 3) Mario e Silla furono protagonisti di una<br />
rovinosa guerra civile. 4) Cesare partì per la Gallia, Pompeo rimase a Roma. 5) Tra gli storici di<br />
Roma una grande fama l’ha sempre avuta Cesare. 6) Gli antichi veneravano molte divinità e<br />
sacrificavano vittime in loro onore. 7) <strong>La</strong> seconda guerra punica ebbe termine con la battaglia di<br />
Zama. 8) Quando scese la sera, i soldati vennero ricondotti nell’accampamento. 9) Quello che<br />
affermi è utile, ma non è onesto. 10) L’ateniese Cabria godeva di una grande fama. 11) Era parso<br />
conveniente schierare l’esercito in battaglia. 12) Alessandro tagliò con la spada il nodo di Gordio.<br />
13) Sallustio ha raccontato in maniera efficace la congiura di Catilina. 14) Mario vinse contro i<br />
Cimbri e contro i Teutoni. 15) Acerrimo avversario di Cesare fu Pompeo Magno, che pure aveva<br />
sposato Giulia, la figlia di lui.<br />
Il predicato: verbale e nominale<br />
Esercizio 4<br />
Traduci:<br />
1) Brutus et Mutina liberati sunt (Liv.). 2) Decem ingenui pueri, decem virgines ad id sacrificium<br />
adhibiti sunt (Liv.). 3) Periucundae mihi fuerunt litterae tuae (Cic.). 4) Intercedit Marcus Antonius,<br />
tribunus plebis (Caes.). 5) Syracusae in antiquam servitutem reciderant (Liv.). 6) Mundus est quasi<br />
communis urbs hominum et deorum (Cic.). 7) Pater, ego, fratres mei pro vobis arma tulimus (Liv.).<br />
8) Secundae res, honores, imperia fortuita sunt (Sall.). 9) Debebatur fatis tantae origo urbis<br />
maximique imperii principium (Liv.). 10) Equitum peditumque Hannibal longe primus erat;<br />
princeps in proelium ibat, ultimus proelio excedebat (Liv.). 11) Eheu, fugaces, Postume, labuntur<br />
anni (Hor.). 12) Erat oppidum Alesia in colle summo, admodum edito loco (Caes.). 13) Modo<br />
frigora, modo imbres terris iniurias movent (Sen.). 14) Tibi consilium non deest (Cic.). 15) Per<br />
omnes vias cum clamore in foro curritur (Liv.).<br />
Esercizio 5<br />
Traduci:<br />
1) Ille, vulgi rumore territus, cessit ab urbe (Tac.). 2) Divitiae grandes homini sunt vivere parce<br />
(Lucr.). 3) Athenae omnium doctrinarum inventrices fuerunt (Cic). 4) Orgetorigis filia atque unus e<br />
filiis captus est (Caes.). 5) Trans fluvium in colle hostium castra erant (Liv.). 6) Divitiae, decus,<br />
gloria in oculis sita sunt (Sall.). 7) Ira et avaritia imperio potentiora sunt (Liv.). 8) Rex regiaque<br />
classis una profecti sunt (Liv.). 9) Stultitiam et timiditadem dicimus esse fugienda (Cic.). 10) C.<br />
Iunius Bubulcus aedem Salutis dictator dedicavit (Cic.). 11) Veterani, pristinae virtutis memores,<br />
acriter instant, hostes haud timidi resistunt (Sall.). 12) Tantum bellum Cn. Pompeius extrema hieme<br />
apparavit, ineunte vere suscepit, media aestate confecit (Cic.). 13) Amicum laedere ne ioco quidem<br />
licet (P. Syr.). 14) Male se res habet (Cic.). 15) Magnae divitiae dilabuntur, et ingenii egregia<br />
facinora immortalia sunt (Sall.).<br />
Esercizio 6<br />
Traduci:<br />
1) Mario sconfisse Cimbri e Teutoni. 2) I nemici accorsero numerosi e saccheggiarono la nostra<br />
città. 3) I nostri fecero impeto, e i nemici furono volti in fuga. 4) Dire la verità è una bella cosa. 5)<br />
L’odio e le maldicenze sono pericolosi per l’uomo. 6) Si combattè con accanimento in ogni luogo,<br />
376
ma la battaglia fu più aspra intorno al console. 7) Fanti e cavalieri volsero in fuga le orde dei<br />
barbari. 8) I Persiani, sconfitti, fuggirono verso le navi. 9) I Galli furono indotti ad abbandonare le<br />
mura. 10) Mario fu eletto sette volte console. 11) Siracusa era la città più bella della Sicilia. 12) I<br />
Romani furono sconfitti dagli elefanti di Pirro. 13) Tra gli uomini più colti dell’antica Roma<br />
annoveriamo Cicerone. 14) Tra i re di Roma, tristemente noto fu Tarquinio il Superbo. 15) Gli ozi<br />
di Capua snervarono l’esercito di Annibale e furono l’inizio della decadenza del grande cartaginese.<br />
Particolarità nell’accordo del predicato.<br />
Esercizio 7<br />
Traduci:<br />
1) Mens et animus et consilium et sententia civitatis posita est in legibus (Cic.). 2) Pariter hos<br />
perire amando video: uterque insaniunt (Pl.). 3) Turpe est senex miles, turpe senilis amor (Ov.). 4)<br />
Nobilitas rem publicam deseruerant (Liv.). 5) Magna pars Romanorum vulnerati sunt (Liv.). 6)<br />
Eorum pars legiones circumvenire coeperunt (Caes.). 7) Magna pars virginum raptae sunt (Liv.). 8)<br />
Pauci integri, magna pars vulneribus confecti sunt (Sall.). 9) Pro sua quisque patria dimicant ferro<br />
(Liv.). 10) Amor tussisque non celatur (Ov.). 11) Senatus et populus Romanus beneficii et iniuriae<br />
memor esse solet (Sall.). 12) Fidenates, colonia romana, ad arma incitantur (Liv.). 13) Populus<br />
superamur ab uno (Ov.). 14) Numidae in omnibus proeliis magis pedes quam arma tuta sunt (Sall.).<br />
15) Pro sua quisque potentia certabant (Sall.).<br />
Esercizio 8<br />
Traduci:<br />
1) Interfectus est M. Fulvius consularis eiusque duo adulescentuli filii (Cic.). 2) Caesa sunt hostium<br />
duo milia quadringenti, minus duo milia capta (Liv.). 3) Et proavus L. Murenae et avus praetor fuit<br />
(Cic.). 4) Pars subeuntium eminus obruti sunt (Tac.). 5) Scio in discrimine esse vitam corpusque<br />
meum (Liv.). 6) Magna vis missa telorum multa nostris vulnera inferebant (Caes.). 7) Capita<br />
coniurationis securi percussi sunt (Liv.). 8) Sulla cum Scipione inter se condiciones contulerunt<br />
(Cic.). 9) Virtus, probitas, integritas in candidato, non linguae volubilitas requiri solet (Cic.). 10)<br />
Milia triginta servilium capitum capti sunt (Liv.). 11) Auca oppidum per eos dies vi captum est<br />
(Liv.). 12) Egit et pater et filius ut tibi sponderem (Cic.). 13) Silentium et repentina fit quies (Liv.).<br />
14) Inter se contraria sunt beneficium et iniuria (Sen.). 15) Samnitium caesi sunt tria milia (Liv.).<br />
Esercizio 9<br />
Traduci:<br />
1) Quel pazzo ha commesso un grave delitto. 2) Gran parte del bottino fu dato ai soldati. 3) Nelle<br />
fortezze fu trovata una grande quantità di oro. 4) Uomini e donne furono liberati dal console<br />
vincitore. 5) Nell’incendio morirono la padrona e tre schiavi. 6) Atene fu la città più bella della<br />
Grecia. 7) Vado io, tu resta qui. 8) Sagunto fu la causa di una guerra sanguinosa. 9) Una folla<br />
disordinata fuggì nelle campagne. 10) Bolsena, città dei Volsci, fu colpita da un fulmine. 11)<br />
Siracusa, città della Sicilia, fu assai famosa. 12) I capi della rivolta furono giustiziati. 13) Dei<br />
nemici, parte fuggirono e parte furono fatti prigionieri. 14) Veio, antica città etrusca, fu conquistata<br />
dal romano Furio Camillo. 15) <strong>La</strong> vera ricchezza della vita non è il denaro.<br />
377
Concordanza dell’attributo e dell’apposizione.<br />
Esercizio 10<br />
Traduci:<br />
1) Saguntum, sociorum populi Romani civitas, octavo mense capta est (Vell.). 2) Prorsus multae<br />
facetiae multusque lepos inerat Semproniae (Sall.). 3) Satricum, colonia populi Romani,<br />
pertinaciter a colonis defensa est (Liv.). 4) Motu terrae celebre Campaniae oppidum Pompeii<br />
magna ex parte proruit (Tac.). 5) Tot praetorii, tot consulares, tot equestris ordinis viri perierunt<br />
(Cic.). 6) Omitto illas doctrinarum omnium inventrices Athenas (Cic.). 7) Extremum oppidum<br />
Allobrogum est Genava (Caes.). 8) T. Pomponium Atticum rerum Romanarum auctorem laudare<br />
possum (Cic.). 9) Disciplinam suam legesque conservant (Cic.). 10) Duo sunt sinus prope in<br />
extrema Africa, impares magnitudine, pari natura (Sall.). 11) Hunc ut deum homines intuebantur<br />
(Quint.). 12) Rex Darius urbi Athenis bellum inferre decrevit (Nep.). 13) Creatur consul Lucius<br />
Scipio eique datur legatus frater Africanus (Iust.). 14) Res erat multae operae et laboris (Caes.).<br />
15) Attalus heredem populum Romanum reliquit (Eutr.).<br />
Esercizio 11<br />
Traduci:<br />
1) Tantam mansuetudinem, tam inusitatam inauditamque clementiam praeterire nullo modo possum<br />
(Cic). 2) Celenae urbs caput quondam Phrigiae fuit (Cic.). 3) Amo et semper amavi ingenium,<br />
studia, mores tuos (Cic.). 4) Cato praetor provinciam obtinuit Sardiniam (Nep.). 5) Omnes<br />
proelium uno animo et una voce poscunt (Liv.). 6) Cumae, ignobilis Apuliae vicus, magnitudine<br />
cladis emersit (Flor.). 7) Erat ex oppido Alesia despectus in campum (Caes.). 8) Augurem Tiresiam<br />
sapientem fingunt poetae (Cic.). 9) Hostes montem, antiquam sedem maiorum, ceperunt (Liv.). 10)<br />
Unius urbis omnium pulcherrimae, Syracusarum, direptionem commemorabo (Cic.). 11) Hannibal<br />
parvam urbem parvumque praesidium summa vi oppugnare parat (Liv.). 12) Gloria umbra virtutis<br />
est; etiam invitam eam comitabitur (Cic.). 13) Cato in senectute cognomen habebat sapientis (Cic.).<br />
14) Domitiani aureae et argenteae statuae in Capitolio positae sunt (Eutr.). 15) Hannibal primus in<br />
proelio ibat, ultimus conserto proelio excedebat (Liv.).<br />
Esercizio 12<br />
Traduci:<br />
1) Il console Marcello conquistò Siracusa, colonia greca assai antica. 2) Socrate è considerato da<br />
molti un grandissimo filosofo. 3) Catilina, il capo della famosa congiura, fu acerrimo nemico di<br />
Roma. 4) Mario e Cicerone li abbiamo conosciuti come homines novi. 5) Le gesta di Cesare, grande<br />
generale e stratega, sono state raccontate da molti storici. 6) In Sicilia il sepolcro di Archimede fu<br />
scoperto da Cicerone, quando egli era questore. 7) Ulisse, che chiamò se stesso Nessuno, accecò<br />
Polifemo con un enorme palo aguzzo. 8) Durante la guerra civile il cesariano <strong>La</strong>bieno passò dalla<br />
parte di Pompeo. 9) Buona parte degli alunni sono usciti, pochi sono rimasti a scuola. 10) Dovere<br />
del bravo maestro è curare tutti gli allievi, e non soltanto i più bravi. 11) Cesare pose fine alla<br />
guerra gallica con l’espugnazione della città di Alesia. 12) Gli studiosi considerano Sallustio un<br />
grande storico. 13) Sallustio ha descritto con tratti significativi le figure di due grandi, Cesare e<br />
Catone. 14) Il bravo maestro ha nei riguardi dei suoi allievi il comportamento del buon padre di<br />
famiglia. 15) Tra i grandi poeti del passato, i primi posti li occupano sicuramente Virgilio ed<br />
Orazio.<br />
378
Concordanza del pronome relativo.<br />
Esercizio 13<br />
Traduci:<br />
1) Hominibus animus est datus ex illis sempiternis ignibus quae sidera et stellas vocatis (Cic.). 2)<br />
Mons Cebenna, qui Arvernos ab Helviis discludit, altissima nive iter impediebat (Caes.). 3)<br />
Thrasybulus Phylen confugit quod est castellum in Attica munitissimum (Nep.). 4) Omnes laudant<br />
fortunas meas, qui habeam talem filium (Cic.). 5) Nisi sanatus animus est, quod sine philosophia<br />
fieri non potest, finis miseriarum nullus est (Cic.). 6) C. Curio appellit ad eum locum, qui<br />
appellatur Anquillaria (Caes.). 7) Praemium erit ei, qui primus occupaverit verticem, talenta decem<br />
(Curt.). 8) Missi sunt delecti cum Leonida, <strong>La</strong>ecedemoniorum rege, qui Thermophilas occuparent<br />
((Nep.). 9) Ego flumen Mulucham, quod inter me et Micipsam fluit, non egrediar neque id intrare<br />
Iugurtham sinam (Sall.). 10) Omnes autem et dicuntur et habentur tyranni, qui potestate sunt<br />
perpetua in ea civitate quae libertate usa est (Nep.). 11) Habenda ratio est rei familiaris, quam<br />
dilabi sinere flagitiosum est (Cic.). 12) Omnes Belgae, quae tertia est Galliae pars, contra<br />
Romanos coniuraverunt (Caes.). 13) Quam quisque noverit artem, in hac se exerceat (Cic.). 14)<br />
Philippus cum robore exercitus Macedonici, quam phalangem vocabant, ad hostem vadit (Liv.). 15)<br />
Non enim res gestae versibus comprehendendae sunt, quod large melius historici faciunt (Petr.).<br />
Esercizio 14<br />
Traduci:<br />
1) Cassivellauni fines a maritimis civitatibus flumen dividit, quod appellatur Tamesis (Caes.). 2)<br />
Sex milia hominum, qui ex acie fugerant, in potestatem nostram venerunt (Liv.). 3) Vercingetorix<br />
Alesiam, quod est oppidum Mandubiorum, iter facere coepit (Caes.). 4) Cumae capiuntur, quam<br />
urbem tum Graeci tenebant (Liv.). 5) Natura propensi sumus ad diligendos amicos, quod<br />
fundamentum iuris est (Cic.). 6) Mulieres et pueri, qui visum processerant, fugēre (Sall.). 7)<br />
Thebae, quod Boeotiae caput est, in magno motu erant (Liv.). 8) Pausanias Spartam redire nolebat;<br />
Colonas, qui locus in Troade est, se contulerat (Nep.). 9) Respicite finitimam Galliam, quae<br />
perpetua premitur servitute (Caes.). 10) Ea est iucundissima amicitia quam similitudo morum<br />
coniugavit (Cic.). 11) Senones Cavarinum, quem Caesar apud eos regem constituerat, regno<br />
domoque expulerunt (Caes.). 12) Castra ad Cybistra, quod oppidum est ad montem Taurum, locavi<br />
(Cic.). 13) Ariovistus ad Vesontionem, quod est oppidum Sequanorum, contendebat (Caes.). 14)<br />
Animal quem vocamus hominem generatum est a supremo deo (Cic.). 15) Urbem quam statuo<br />
vestra est (Verg.).<br />
Esercizio 15<br />
Traduci:<br />
1) Cesare ordinò agli Elvezi di ricostruire la città e i villaggi che avevano incendiato. 2) Sono<br />
presenti molti uomini e donne, che possono testimoniare ciò. 3) Una sola cosa si rimprovera a<br />
Balbo, che sia nato a Cadice, cosa che nessuno nega. 4) I Romani furono atterriti dagli elefanti che<br />
Pirro aveva portato con sé. 5) <strong>La</strong> congiura di Catilina fu sventata da Cicerone, che in quell’anno era<br />
console in carica. 6) Assai sanguinose per i Romani furono le guerre civili che combatterono Mario<br />
e Silla, Cesare e Pompeo. 7) Il console conquistò l’accampamento nemico con i pochi soldati che<br />
aveva portato con sé. 8) <strong>La</strong> storia racconta che la seconda guerra punica, che fu la più pericolosa tra<br />
quelle che combatterono i Romani, ebbe termine con la battaglia di Zama. 9) Mario, che successe a<br />
Metello nella guerra contro Giugurta, aveva ai suoi ordini Silla, che divenne poi suo acerrimo<br />
nemico. 10) Meravigliosa era la città di Pompei, che fu distrutta dal Vesuvio. 11) <strong>La</strong> leggenda di<br />
Ulisse, che fu errabondo per molti mari, ha sempre appassionato i ragazzi. 12) Il buon maestro<br />
379
premia i ragazzi che sono stati diligenti, rimprovera e sprona quelli dei quali ha biasimato l’abulia.<br />
13) Il più grande dei filosofi, Socrate, ebbe come moglie Santippe, una donna il cui carattere fu<br />
indubbiamente stravagante. 14) Alessandro uccise l’amico Clito, la sorella del quale era stata sua<br />
nutrice. 15) Gli elefanti che Pirro condusse con sé in Italia atterrirono i Romani che tentarono<br />
inutilmente una resistenza.<br />
Esercizio 16<br />
Traduci (ricapitolazione):<br />
1) Servitia coniurarunt ut arcem armati occuparent (Liv.). 2) Universus hic mundus una civitas<br />
communis deorum atque hominum est existimanda (Cic.). 3) Erat iter a proposito diversum<br />
contrariamque in partem iri videbatur (Caes.). 4) Vos, Adherbal et Hiempsal, observate talem<br />
virum, imitamini virtutem, ne ego meliores liberos sumpsisse videar quam genuisse (Sall.). 5) Qui<br />
honeste faciunt, boni; qui turpiter, mali iudicantur (Quint.). 6) Operum fuit omnium longe<br />
maximum ac laboriosissimum cuniculus (Liv.). 7) Postquam Iugurtham Romam vinctum adduci<br />
nuntiatum est, Marius consul absens factus est (Sall.). 8) Etenim recordamini, Quirites, omnes<br />
civiles dissensiones, non solum eas quas audistis sed eas quas meministis atque vidistis (Cic.). 9)<br />
Milites inermes nudique sub iugum missi sunt (Liv.). 10) Vitae summa brevis spem nos vetat<br />
inchoare longam (Hor.). 11) Paucis absolvam de eis locis et nationibus, quae ob calorem aut<br />
asperitatem minus frequentata sunt (Sall.). 12) In Campano agro Stabiae oppidum fuere (Pl. S. ).<br />
13) Carcer ille, qui est a crudelissimo tyranno Dionysio factus Syracusis quae <strong>La</strong>utumiae vocantur,<br />
in Verris imperio domicilium civium Romanorum fuit (Cic.). 14) Vitellianae legiones vel externum<br />
servitium quam imperatorem Vespasianum malebant (Tac.). 15) Augustus, Mutinensi bello, in tanta<br />
mole rerum, et legisse et scripsisse et declamasse cotidie traditur (Suet.). 16) Numquam est utile<br />
peccare, quia semper est turpe (Cic.). 17) Miseriae tolerantur, felicitate corrumpimur (Tac.). 18)<br />
Quintus Fabius Flaminio tribuno plebis restitit, agrum Picenum et Gallicum viritim contra senatus<br />
auctoritatem dividenti (Cic.). 19) Inter bonos necessaria est benevolentia qui est amicitiae fons a<br />
natura constitutus (Cic.). 20) Alii cives Romani e carcere ad necem rapiebantur (Cic.).<br />
Esercizio 17<br />
Traduci:<br />
1) Annibale, di cui sono note la perfidia e l’astuzia, inflisse pesanti sconfitte alle legioni dell’Urbe.<br />
2) Mario, che fu eletto console sette volte, catturò e condusse a Roma Giugurta. 3) Tra le figure<br />
leggendarie dell’antica Roma fu Cincinnato, del quale tutti ammirano il disinteresse per le ricchezze<br />
e l’amore per la patria. 4) Nessuno può rimproverare l’uomo che fa il suo dovere. 5) Quinto Fabio<br />
Massimo, che fu soprannominato il Temporeggiatore, fermò l’avanzata dei Cartaginesi attraverso<br />
l’Italia. 6) Cesare Pompeo e Crasso fecero quello che la storia ha chiamato primo triumvirato. 7) Il<br />
famoso giudizio di Paride fu l’origine prima della rovina di Troia. 8) Polifemo divorò alcuni uomini<br />
che erano con Ulisse, la cui astuzia salvò gli altri dalla ferocia del ciclope. 9) I nemici fecero<br />
prigionieri donne vecchi e bambini. 10) Il console conquistò ma non distrusse la città della quale<br />
aveva sempre ammirato la grandezza. 11) Il senato e il popolo romano decretarono la fine della<br />
guerra che loro stessi avevano voluto. 12) I nemici saccheggiarono tutto ciò che trovavano sul loro<br />
cammino: campi, città e villaggi. 13) L’oracolo di Apollo diede responsi favorevoli agli uomini che<br />
lo consultavano. 14) Le madri di famiglia aspettavano ansiose gli uomini che tornavano dalla<br />
battaglia. 15) Il colle sul quale si erano accampati i nostri non era molto elevato. 16) I soldati<br />
attraversarono con difficoltà il fiume col quale i nemici difendevano l’accampamento. 17) Senza<br />
dubbio è grande il maestro di cui gli allievi ascoltano volentieri gli insegnamenti. 18) L’uomo che<br />
fu mandato ad uccidere Mario fuggì spaventato quando vide il console di un tempo. 19) Tre sono i<br />
tempi della vita: quello che è stato, quello che è e quello che sarà. 20) Gli schiavi si organizzarono<br />
per affrontare armati le legioni del console.<br />
380
Esercizio 18<br />
Indica il soggetto nelle frasi seguenti o spiega il perché della sua eventuale mancanza, quindi<br />
traduci:<br />
1) Molestum est mortem ante oculos habere (Sen.)<br />
2) Ventum erat ad templum Vestae (Hor.).<br />
3) In re militari stultum est dicere putabam.<br />
4) Ad astra itur per aspera.<br />
5) Nemo ad impossibilia tenetur.<br />
Esercizio 19<br />
Completa le frasi che seguono, individuando l’espressione giusta tra quelle proposte:<br />
1) Erramus / Errabant / Erratis vehementer et tu et nonnulli collegae tui (Cic.).<br />
2) Errare humani sumus / humana sunt / humanum est, perseverare diabolicum.<br />
3) Clara sunt / Clarae sumus / Clarae sunt antiquorum Romanorum res gestae.<br />
4) <strong>La</strong>udavisse / <strong>La</strong>udatum / <strong>La</strong>udari omnibus gratum semper fuit.<br />
5) Periclis temporibus Graeciae caput fuit / capita fuerunt / caput fuerunt Athenae.<br />
Esercizio 20<br />
Aggiungi, nelle frasi che seguono, il pronome relativo scegliendolo tra quelli proposti:<br />
1) Quos / Qui fugiunt periculum, quod / quibus pro re publica subeundum est, stulte faciunt (Rhet.<br />
Her.).<br />
2) Caius Marcius a captis Coriolis, qui / quod / cuius erat Volscorum oppidum, Coriolanum nomen<br />
invenit (Val.Max.).<br />
3) Urbem quem / quam / quae statuo vestra est.<br />
4) Cumae, quae / quas / quam Galli tum urbem tenebant, capiuntur (Liv.).<br />
5) Ex improviso venis, quod / qui / quem nobis gratissimum est.<br />
Esercizio 21<br />
Individua gli errori nella traduzione delle frasi che seguono:<br />
1) I figli lasciarono la madre che piangeva = Matrem flens filii reliquerunt.<br />
2) Hai detto la verità che hai voluto = Dixisti veritatem quae voluisti.<br />
3) Chiamano il console padre della patria = Appellant consulem pater patriae.<br />
4) Noi amiamo gli uomini che ci stimano =Amamus homines quos nos existimant.<br />
5) Il maestro dà un premio agli alunni dei quali loda la diligenza = Discipulis, quibus diligentiam<br />
laudat, magister praemium dat.<br />
Hodieque<br />
Condicio sine qua non: “Condizione senza la quale non” è possibile, ad esempio, essere ammessi<br />
a sostenere un qualche esame. Condizione indispensabile, dunque, mancando la quale un<br />
qualunque atto che preveda una precisa condizione diventa nullo. Lo stesso che Sub condicione.<br />
Lupus in fabula: “Il lupo nella favola”, con allusione al sopraggiungere improvviso di qualcuno di<br />
cui si sta parlando.<br />
In itinere: locuzione tipica del linguaggio burocratico, in frasi del tipo… esonerando<br />
l’amministrazione da qualunque responsabilità per incidenti che possano capitare “durante il<br />
381
viaggio”.<br />
Par condicio: tipica del mondo della politica, l’espressione intende “l’uguale condizione” dei<br />
partiti per fare propaganda, ad esempio, tramite i mass-media a vantaggio dei propri candidati<br />
senza screditare quelli dell’opposizione.<br />
Versione 1<br />
Sintesi veloce della seconda guerra punica<br />
<strong>La</strong> guerra annibalica, di assai triste fama per i romani (basti pensare alla battaglia di Canne), viene presentata in<br />
poche righe, con un susseguirsi di date e ancor più di nomi.<br />
Bellum Punicum secundum Romanis illatum est anno quingentesimo trigesimo sexto ab U. c.<br />
per Hannibalem, Carthaginiensium ducem, qui Saguntum, Hispaniae civitatem, Romanis amicam,<br />
oppugnare aggressus est. Saguntini fame victi sunt. Quingentesimo et quadragesimo anno a condita<br />
urbe cum apud vicum, qui Cannae appellatur, in Apulia pugnatum esset, ambo consules ab<br />
Hannibale vincuntur. Periit in eo proelio consul Aemilius Paulus. In iis malis (1) nemo tamen<br />
Romanorum pacis mentionem habere dignatus est. Servi, quod numquam ante evenerat, manumissi<br />
et milites facti sunt. Interea ad Hispanias P. Cornelius Scipio mittitur, qui Magonem, fratrem<br />
Hannibalis, capit et Romam cum aliis mittit. Tum omnes fere Hispani ad Scipionem uno animo<br />
transierunt. Desperans Hannibal Hispanias contra Scipionem ducem diutius posse retineri, fratrem<br />
suum Hasdrubalem in Italiam cum omnibus copiis evocavit. Is apud Metaurum fluvium strenue<br />
pugnans occisus est. Anno quarto decimo postquam in Italiam Hannibal venerat, Scipio in Africam<br />
missus est. Is contra Hannonem, ducem Afrorum, pugnat; exercitum eius interficit, Syphacem,<br />
Numidiae regem, qui se Afris coniunxerat, capit. Hannibal in Africam redit. Peritissimi viri copias<br />
suas ad bellum educunt. Scipio victor recedit. Finem accepit secundum Punicum bellum post annum<br />
nonum decimum, quam coeperat.<br />
Eutropio<br />
(1) in iis malis: con sfumatura concessiva, “pur in tali sventure”.<br />
Versione 2<br />
Lucio Quinzio Cincinnato viene eletto dittatore<br />
Cincinnato (così fu soprannominato Lucio Quinzio per i suoi capelli) fu eletto dittatore nel 458 a.C. Conclusa<br />
vittoriosamente la guerra, rinunciò alla carica per tornare ai suoi campi, diventando simbolo di disinteressata<br />
devozione allo Stato.<br />
Vis Sabinorum ingens prope ad moenia urbis infesta populatione venit: foedati agri, terror<br />
iniectus urbi est. Spes unica imperii populi Romani, L. Quinctius, trans Tiberim, contra eum ipsum<br />
locum ubi nunc navalia sunt, quattuor iugerum (1) colebat agrum, quae prata Quinctia vocantur.<br />
Ibi, ab legatis, operi agresti intentus, salute data invicem redditaque, rogatus ut togatus mandata<br />
audiret, togam propere e tugurio proferre uxorem Raciliam iubet. Qua, simul abterso pulvere ac<br />
sudore, velatus processit, dictatorem eum legati gratulantes consalutant, in urbem vocant, qui<br />
terror sit in exercitu, exponunt. Navis Quinctio publice parata fuit (2), transvectumque tres obviam<br />
egressi filii excipiunt, inde alii propinqui atque amici, tum patrum maior pars. Ea frequentia<br />
stipatus, antecedentibus lictoribus, deductus est domum. Et plebis concursus ingens fuit.<br />
(1) iugerum: è genitivo. (2) parata fuit: nota la forma del verbo.<br />
Livio<br />
382
Versione 3<br />
Lo spartano Pausania<br />
Un cenno assai veloce ai pregi e ai difetti di Pausania, che, inorgoglito dalla vittoria, comincia col mostrare la sua<br />
ambizione.<br />
Pausanias <strong>La</strong>cedaemonius magnus homo, sed varius in omni genere vitae fuit: nam ut<br />
virtutibus eluxit, sic vitiis est obrutus. Huius illustrissimum est proelium apud Plataeas (1). Namque,<br />
illo duce, Mardonius, satrapes regius, natione Medus, regis gener, in primis omnium Persarum et<br />
manu fortis et consilii plenus, cum CC milibus peditum, quos viritim legerat, et XX (2) equitum haud<br />
ita magna manu Graeciae fugatus est, eoque proelio ipse dux cecidit. Qua victoria elatus, plurima<br />
miscere coepit et maiora concupiscere.<br />
Cornelio Nepote<br />
(1) proelium apud Plataeas: la battaglia è del 479 a.C. , durante la seconda guerra persiana. (2) XX: sott. milibus.<br />
Versione 4<br />
Onore concesso a Milziade per la vittoria di Maratona<br />
<strong>La</strong> celebre battaglia di Maratona (490 a.C. ), nella quale diecimila Ateniesi e mille Plateesi sconfissero l’esercito<br />
persiano immensamente superiore di numero: si parla di oltre centomila uomini.<br />
Ut populi Romani honores quondam fuerunt rari et tenues ob eamque causam gloriosi, nunc autem<br />
effusi atque obsoleti, sic olim apud Athenienses fuisse reperimus. Namque huic Miltiadi, quia<br />
Athenas totamque Graeciam liberarat (1), talis honos tributus est, in porticu, quae Poecile vocatur,<br />
cum pugna depingeretur Marathonia, ut in decem praetorum numero prima eius imago poneretur<br />
isque hortaretur milites proeliumque committeret. Idem ille populus, posteaquam maius imperium<br />
est nactus et largitione magistratuum corruptus est, trecentas statuas Demetrio Phalereo decrevit.<br />
(1) liberarat: forma sincopata per liberaverat.<br />
Versione 5<br />
Uno scontro tra Cesare ed Ariovisto<br />
Cornelio Nepote<br />
Ariovisto cerca di impedire la fortificazione dell’accampamento di Cesare, ma il suo tentativo fallisce. Il<br />
giorno seguente si ha uno scontro tra i due eserciti, senza vincitori né vinti.<br />
Is locus (1) ab hoste circiter passus sescentos, uti dictum est, aberat. Eo (2) circiter hominum<br />
numero sedecim milia expedita cum omni equitatu Ariovistus misit, quae copiae (3) nostros terrerent<br />
et munitiones prohiberent. Nihilo setius Caesar, ut ante constituerat, duas acies (4) hostem<br />
propulsare, tertiam opus perficere iussit. Munitis castris duas ibi legiones reliquit et partem<br />
auxiliorum, quattuor reliquas legiones in castra maiora reduxit. Proximo die instituto suo Caesar<br />
ex castris utrisque copias suas eduxit paulumque a maioribus castris progressus aciem instruxit<br />
hostibusque pugnandi potestatem fecit. Ubi ne tum quidem eos prodire intellexit, circiter meridiem<br />
exercitum in castra reduxit. Tum demum Ariovistus partem suarum copiarum, quae castra minora<br />
oppugnaret, misit. Acriter utrimque usque ad vesperum pugnatum est. Solis occasu suas copias<br />
Ariovistus multis (5) et inlatis et acceptis vulneribus in castra reduxit.<br />
Cesare<br />
383
(1) Is locus: la posizione di Cesare. (2) Eo: moto luogo. (3) quae copiae… terrerent… prohiberent: finali relative,”perché tali<br />
truppe… atterrissero…ostacolassero”. (4) duas acies… propulsare, tertiam… perficere: in dipendenza da iussit, ”ordinò che”. (5)<br />
multis…vulneribus: ablativi assoluti con valore temporale.<br />
Versione 6<br />
L’esercito di Cesare in marcia contro i Nervi<br />
I Cesariani si dirigono verso il fiume Sabi per porvi l’accampamento. Non lontano, nel fitto del bosco, sulla parte alta<br />
di un colle, la cavalleria nemica, contro la quale attaccano battaglia cavalieri arcieri e frombolieri.<br />
Loci natura erat haec, quem locum nostri castris delegerant: collis ab summo aequaliter<br />
declivis (1) ad flumen Sabim quod supra nominavimus vergebat. Ab eo flumine pari acclivitate collis<br />
nascebatur adversus huic et contrarius, passus circiter ducentos ab infimo apertus, ab superiore<br />
parte silvestris, ut non (2) facile introrsus perspici posset. (3) Intra eas silvas hostes in occulto sese<br />
continebant. In aperto loco secundum flumen paucae stationes equitum videbantur. (4) Fluminis erat<br />
altitudo pedum circiter trium. Caesar equitatu praemisso subsequebatur omnibus copiis. Sed ratio<br />
ordoque agminis aliter se habebat (5) ac Belgae ad Nervios detulerant. Nam quod hostibus<br />
adpropinquabat, consuetudine sua Caesar sex legiones expeditas ducebat;post eas totius exercitus<br />
impedimenta conlocarat; (6) inde duae legiones quae proxime conscriptae erant totum agmen<br />
claudebant praesidioque impedimentis erant. Equites nostri cum funditoribus sagittariisque flumen<br />
transgressi cum hostium equitatu proelium commiserunt.<br />
Cesare<br />
(1) aequaliter declivis…pari acclivitate: si noti l’eleganza di tutto l’insieme, con uno sguardo prima dall’alto e poi dal basso<br />
(declivis…acclivitate). (2) ut non…posset: consecutiva negativa: ”tanto che non… si poteva”. (3) perspici posset: si noti l’uso del<br />
passivo col verbo servile. (4) videbantur: ”si vedevano” qua e là. 5) se habebat: ”era”. 6) conlocarat = conlocaverat.<br />
Versione 7<br />
Camillo e i Galli<br />
Conquistatore di due città etrusche, Camillo viene esiliato ingiustamente ad Ardea, da dove torna a Roma per dare<br />
addosso ai Galli, guadagnandosi l’appellativo di Secondo Romolo.<br />
Post deinde viginti annos (1) Veientani rebellaverunt. Dictator contra ipsos missus est<br />
Furius Camillus, qui primum eos vicit acie, mox etiam civitatem diu obsidens cepit, antiquissimam<br />
Italiae atque ditissimam. Post eam cepit et Faliscos, (2) non minus nobilem civitatem. Sed commota<br />
est ei invidia, quasi praedam male divisisset, damnatusque ob eam causam et expulsus (3) civitate.<br />
Statim Galli Senones ad urbem venerunt et victos Romanos undecimo miliario apud flumen Alliam<br />
secuti etiam urbem occupaverunt. Neque (4) defendi quicquam nisi Capitolium potuit;quod cum diu<br />
obsedissent et iam Romani fame laborarent, accepto auro, ne Capitolium obsiderent, recesserunt.<br />
Sed a Camillo, (5) qui in vicina civitate exulabat, Gallis superventum est gravissimeque victi sunt.<br />
Postea tamen etiam secutus eos Camillus ita cecidit, ut et aurum, quod his datum fuerat, et omnia,<br />
quae ceperant, militaria signa revocaret. Ita tertio triumphans urbem ingressus est et appellatus<br />
Secundus Romulus, quasi et ipse patriae conditor.<br />
Eutropio<br />
(1) Post…annos: siamo nel 419 a.C. (2) cepit et Faliscos: ”conquistò anche (et = etiam) Falisci”. (3) damnatusque…expulsus: sott.<br />
est. (4) Neque…potuit: ”E non si potè difendere nessun luogo (quicquam), tranne il Campidoglio”. (5) Sed a Camillo…Gallis<br />
superventum est: costruzione passiva con un verbo che regge il dativo. Lo studierai a tempo debito. Rendi con: ”Ma<br />
Camillo…piombò addosso ai Galli”. (6) Quasi…conditor: sott. esset.<br />
384
Versione 8<br />
Successi di Scipione in Spagna<br />
Nella descrizione di Eutropio, Scipione primeggia tra tutti i Romani, e non soltanto del suo tempo. Non aveva<br />
ventiquattro anni, ma ventisette per la verità, quando fu nominato comandante supremo degli eserciti della Spagna.<br />
Interea ad Hispanias, (1) ubi, occisis duobus Scipionibus, (2) nullus Romanus dux erat, P.<br />
Cornelius Scipio mittitur, filius P. Scipionis, qui ibidem bellum gesserat, annos natus quattuor et<br />
viginti, vir Romanorum omnium et sua aetate et posteriore tempore fere primus. Is Carthaginem<br />
Hispaniae (3) capit, in qua omne aurum et argentum et belli apparatum Afri habebant, nobilissimos<br />
obsides quoque, quos ab Hispanis acceperant. Magonem etiam, fratrem Hannibalis, ibidem capit,<br />
quem Romam cum aliis mittit. Romae ingens laetitia post hunc nuntium fuit. Scipio Hispanorum<br />
obsides parentibus reddidit. Quare omnes fere Hispani ad eum uno animo transierunt. Post quae<br />
Hasdrubalem, Hannibalis fratrem, victum fugat (4) et praedam maximam capit. (5)<br />
Eutropio<br />
(1) ad Hispanias: Citeriore ed Ulteriore; va collegato con mittitur. (2) duobus Scipionibus: i fratelli Publio e Gneo Scipione. (3)<br />
Carthaginem Hispaniae: Cartagena, o Cartagine Nuova. (4) victum fugat: costruzione col participio congiunto = vincit et fugat. (5)<br />
capit: si faccia attenzione ai significati del verbo, i cui complementi sono prima una città, poi gli ostaggi, quindi un nemico ben<br />
preciso, infine il bottino di guerra.<br />
Versione 9<br />
Datame<br />
Satrapo persiano del tempo di Artaserse II(IV sec. a.C. ), prestò servizio militare prima nella reggia e poi nella guerra<br />
contro il popolo dei Cadusii, sul mar Caspio, ottenendo per il suo valore il governo della provincia già governata dal<br />
padre.<br />
Datames, patre Camisare, natione Care, matre Scythissa natus, primum in militum numero<br />
fuit apud Artaxerxen eorum qui regiam tuebantur. Pater eius Camisares, quod et manu fortis et<br />
bello strenuus et regi multis locis fidelis erat repertus (1), habuit provinciam partem Ciliciae iuxta<br />
Cappadociam, quam incolunt Leucosyri. Datames militare munus fungens (2) primum, qualis esset,<br />
aperuit in bello, quod rex adversus Cadusios gessit. Namque hic (3) multis milibus regiorum<br />
interfectis magni fuit eius opera. Quo factum est, ut, cum in eo bello cecidisset Camisares, paterna<br />
ei traderetur provincia.<br />
Cornelio Nepote<br />
(1) quod…erat repertus: liberamente,”poiché…aveva dato prova di essere”. (2) militare munus fungens: nota l’uso piuttosto raro<br />
del verbo, qui costruito transitivamente. Di norma,è intransitivo con l’ablativo. (3) hic: avverbio di tempo, più che di luogo.<br />
Versione 10<br />
Arria, una donna particolare<br />
Una donna assiste con tanto amore il marito malato, arrivando persino a nascondergli, per non angosciarlo<br />
ulteriormente, la malattia prima e la morte del figlio poi: viene celebrato il funerale del ragazzo senza che il padre ne<br />
sappia nulla.<br />
Aegrotabat Caecina Paetus, maritus eius, aegrotabat et filius, (1) uterque mortifere, ut<br />
videbatur. (2) Filius decessit eximia pulchritudine, pari verecundia, et parentibus non minus ob alia<br />
carus, quam quod filius erat. Huic illa ita funus paravit, ita duxit exequias ut ignoraret maritus.<br />
Quin immo, quotiens cubiculum eius intrarat, vivere filium atque etiam commodiorem esse<br />
385
simulabat, ac persaepe (3) interroganti quid ageret puer, respondebat: “Bene quievit, libenter<br />
cibum sumpsit”. Deinde, cum (4) diu cohibitae lacrimae vincerent prorumperentque, egrediebatur.<br />
Tunc se dolori dabat; satiata, siccis oculis, composito vultu redibat, tamquam orbitatem foris<br />
reliquisset.<br />
Plinio il Giovane<br />
(1) aegrotabat et filius: ”era malato anche il figlio”. (2) ut videbatur: ”come sembrava evidente”. (3) ac persaepe…puer: ”e a lui che<br />
chiedeva continuamente come stesse il ragazzo”. (4) cum…vincerent prorumperentque: causali.<br />
RAGIONIAMO INSIEME<br />
Versione 11<br />
<strong>La</strong> volpe e la cicogna<br />
<strong>La</strong> morale della favola è, come sempre, all’inizio. Ben lontano dall’insegnamento di Cristo, per il quale la migliore<br />
vendetta è il perdono, qui Fedro, con la ben nota storiella,è del parere che si debba rendere pan per focaccia.<br />
Significativa, però, la base di partenza: Nulli nocendum.<br />
Nulli nocendum: si quis vero laeserit,<br />
multandum simili iure fabella admonet.<br />
Vulpes ad cenam dicitur ciconiam<br />
prior invitasse et illi in patina liquidam<br />
posuisse sorbitionem quam nullo modo 5<br />
gustare esuriens potuerit ciconia.<br />
Quae vulpem cum revocasset intrito cibo<br />
plenam lagonam posuit; huic rostrum inserens<br />
satiatur ipsa et torquet convivam fame.<br />
Quae cum lagonae collum frustra lamberet, 10<br />
peregrinam sic locutam volucrem accepimus:<br />
« Sua quisque exempla debet aequo animo pati ».<br />
Fedro<br />
1-2) Nulli nocendum: perifrastica passiva, ma la costruzione è incompleta. Non solo manca la voce<br />
del verbo esse, ma manca anche quello che dovrebbe essere – qui non è possibile – il dativo<br />
d’agente. Col verbo nocere, che regge il dativo, in tal caso nulli, il complemento d’agente va<br />
espresso col normale ablativo con preposizione, e questo per evitare confusione. <strong>La</strong> frase completa<br />
può essere: Nulli a nobis nocendum est.<br />
siquis = si quis= si aliquis.<br />
multandum…admonet: costruisci “fabella admonet (eum) multandum (esse) simili iure”.<br />
iure: il termine vale “diritto, giustizia”, e parrebbe in contrasto col presupposto iniziale. Unito<br />
all’aggettivo, lo si può rendere con “modo, maniera”.<br />
3-6) Vulpes…dicitur…invitasse (=invitavisse)… posuisse: costruzione personale con il verbo<br />
dicor.<br />
prior: aggettivo comparativo (sup. primus), con valore di “primo tra due”.<br />
in patina liquidam sorbitionem: nota come la scelta lessicale mette in evidenza la furbizia cattiva<br />
della volpe, che serve all’ospite una bevanda liquida in un piatto; piano, aggiungerei.<br />
esuriens: participio con valore concessivo.<br />
potuerit: congiuntivo consecutivo.<br />
gustare: non “mangiare”, ma “assaggiare”.<br />
386
7-9) Quae…revocasset…: nota anzitutto l’uso del relativo ad inizio di frase, il cosiddetto nesso<br />
relativo. Naturalmente, la cicogna (= Et ea).<br />
revocasset: forma sincopata o apocopata?<br />
intrito cibo: ablativo retto da plenam, con una costruzione non molto frequente; l’aggettivo più<br />
comunemente regge il genitivo. <strong>La</strong> cicogna –è il caso di dire- rende pan per focaccia: alla liquida<br />
sorbitio offertale dalla volpe in un piatto, essa risponde con un cibo solido sminuzzato in una<br />
lagona, una bottiglia di argilla dal collo lungo.<br />
huic…ipsa…convivam: la bottiglia… la cicogna (sogg. )… la volpe.<br />
10-12) Quae: nuovo nesso relativo; la volpe.<br />
cum…lamberet: temporale avversativa. <strong>La</strong> volpe può soltanto leccare il collo della bottiglia, senza<br />
poter toccare minimamente il cibo.<br />
peregrinam…volucrem: oggettiva (locutam, sott. esse), il cui soggetto è l’uccello esotico. <strong>La</strong><br />
cicogna vive in Africa.<br />
Sua quisque…: la frase sembra chiudere la cornice aperta con i versi iniziali.<br />
debet…pati: col senso del dovere ( la conosci la perifrastica passiva?...). Pare un ordine da eseguire.<br />
Nel verbo all’infinito, il concetto di pazienza, necessaria per scontare serenamente l’esempio<br />
negativo che si è dato.<br />
Qualche piccola considerazione<br />
1) laeserit: futuro anteriore indicativo o perfetto congiuntivo?<br />
2) Vulpes… dicitur… invitasse… posuisse: trasforma il tutto con l’accusativo con l’infinito.<br />
3) Sua…pati: traduci il verso in italiano, e poi di nuovo in latino, usando la perifrastica passiva.<br />
Versione 12<br />
Attilio Regolo<br />
Tra le numerose figure leggendarie dell’antica Roma, Marco Attilio Regolo che, console nel 267<br />
a.C., conquistò la città di Brindisi. Console per la seconda volta, nel 256 sconfisse la flotta<br />
cartaginese in una battaglia navale, con la quale vittoria assicurò a Roma il controllo del mare.<br />
Sbarcato in terra africana, fu sconfitto e fatto prigioniero da Santippo, uno spartano che guidava da<br />
mercenario l’esercito cartaginese che egli stesso aveva riorganizzato. Gli eventi successivi sono<br />
avvolti nella leggenda. Secondo la tradizione, Regolo fu mandato dai Cartaginesi a Roma per<br />
trattare lo scambio dei prigionieri, scambio che egli giudicò vergognoso e inopportuno. Consigliò<br />
pertanto ai Romani la prosecuzione della guerra, e tornò a Cartagine, per tenere fede al giuramento<br />
fatto prima della sua partenza per l’Italia. I Cartaginesi lo uccisero con atroci torture: lo chiusero in<br />
una botte irta di chiodi, con le mani legate dietro la schiena, e rotolarono la botte per un ripido<br />
pendio.<br />
Sententiae<br />
1. Salus civitatis in legibus sita est (Cic.).<br />
2. Divitiae sunt duces ad voluptates (Cic).<br />
3. Cuivis dolori remedium est patientia (P. Syr.).<br />
4. Res timida est omnis miser (Ov.).<br />
5. Parvi sunt foris arma, nisi est consilium domi (Cc).<br />
6. Omnia promittis, cum tota nocte bibisti (Mart.).<br />
7. Multos fortuna liberat poena, metu neminem (Sen.).<br />
8. Amor et melle et felle fecundissimus (Pl.).<br />
9. Amici vitia si feras, facias tua (P. Syr.).<br />
10. Naturam si sequemur ducem, numquam aberrabimus (Cic.).<br />
387
<strong>Capitolo</strong> 23<br />
Nominativo e Vocativo<br />
Il doppio nominativo.<br />
Costruzione del verbo videor.<br />
Costruzione dei verba dicendi, sentiendi., iubendi e vetandi.<br />
Il vocativo.<br />
388
Variazioni sul tema<br />
Spasimante interessato Gemello (v. epigramma precedente), ma una spasimante particolare è anche nei due brevi<br />
componimenti che seguono. Protagonista in entrambi è Paola, alla quale si rivolge il poeta nel primo epigramma. Non si<br />
meraviglia egli che la donna voglia sposare Prisco: è ben saggia. Il guaio è che Prisco non vuole sposare lei: anche lui è<br />
saggio.<br />
Nubere vis Prisco: non miror, Paula; sapisti.<br />
Ducere te non vult Priscus: et ille sapit.<br />
Marziale<br />
Nubere : col significato di sposare, è detto della donna, e regge il dativo; in tal caso, Prisco. Ducere: contrariamente al precedente,<br />
è detto dell’uomo, e vuole il doppio accusativo, aliquam uxorem. In tal caso l’apposizione è sottintesa. et: = etiam.<br />
________________________________________________________________________________<br />
<strong>La</strong> moglie la voglio…molto vecchia<br />
Ancora Paola, che questa volta ha preso di mira il poeta, ed ancora un rifiuto per la donna: il poeta non vuole sposarla.<br />
Infine, la motivazione: la sposerebbe se fosse più vecchia, perché… l’eredità sarebbe a portata di mano.<br />
Nubere Paula cupit nobis, ego ducere Paulam<br />
nolo: anus est. Vellem, si magis esset anus.<br />
nobis, ego: il poeta. Vellem, si… : periodo ipotetico del terzo tipo.<br />
Il doppio nominativo<br />
Esercizio 1<br />
Traduci:<br />
Marziale<br />
1) Caesar beneficiis ac munificentia magnus habebatur, integritate vitae Cato (Sall.). 2) Ille<br />
propter clementiam legatus a suis civibus electus est (Cic.). 3) Iudicem esse me, non doctorem volo<br />
(Cic.). 4) Hannibal, quotienscumque cum Romanis congressus est, semper discessit superior (Nep.).<br />
5) P. Suillius se innocentem videri quam supplicem malebat (Tac.) 6) Timoleon Corinthius sine<br />
dubio magnus omnium iudicio vir extitit (Nep.). 7) Homerus magnitudine operis et fulgore<br />
carminum solus appellari poeta meruit (Vell.). 8) Gratus esse debet qui beneficium accepit (Cic.).<br />
9) Timoleon imperium deposuit ac privatus postea vixit (Nep.). 10) Brutus magnopere ab omnibus<br />
laudatus est, cum Romanae libertatis vindex exstitisset (Cic.). 11) Romani consuetudine proeliorum<br />
iam latrones ac semibarbari putabantur (Eutr.). 12) Sulla, postquam in Africam atque in castra<br />
Marii venit, sollertissimus omnium factus est (Sall.). 13) Filius Croesi mutus et elinguis habitus est<br />
(Gell. ). 14) Iugurtha, amissis amicis, varius incertusque agitabat (Sall.). 15) Ea autem poena in<br />
cives nimis crudelis putabatur (Cic.).<br />
Esercizio 2<br />
Traduci:<br />
1) Brutus, quia reges eiecit, consul primus factus est (Suet.). 2) Lepidus hostis a senatu iudicatus est<br />
(Cic.). 3) Summa felicitas erat gentium, in quibus non poterat potentior esse nisi melior (Sen.). 4)<br />
Vult, credo, se esse carum suis (Cic.). 5) Camillus dictator triumphans in urbem rediit interque<br />
389
iocos militares Romulus ac parens patriae conditorque alter urbis haud vanis laudibus<br />
appellabatur (Liv.). 6) Q. Fulvius Flaccus aedilis curulis designatus erat (Liv.). 7) Considius rei<br />
militaris peritissimus habebatur (Caes.). 8) Aelius stoicus esse voluit, orator autem nec studuit esse,<br />
nec fuit (Cic.). 9) Fortes et magnanimi sunt habendi non qui faciunt, sed qui propulsant iniuriam<br />
(Cic.). 10) Caesar fit ab Ubiis certior Suebos omnes in unum locum copias cogere (Caes.). 11) Eo<br />
die quo dux est declaratus, Hannibal Saguntinis inferre bellum statuit (Liv.). 12) Iustitia erga<br />
parentes pietas nominatur (Cic.). 13) Crudele gladiatorum spectaculum et inhumanum videri solet<br />
(Cic.). 14) Leptitani semper boni fidelesque manserunt (Sall.). 15) Quae apud alios iracundia<br />
dicitur, ea in imperio superbia atque crudelitas appellatur (Sall.).<br />
Esercizio 3<br />
Traduci:<br />
1) In quell’asta non si trovò nessun compratore. 2) Aristide fu chiamato il Giusto. 3) I veri uomini<br />
sono tenaci nelle loro azioni. 4) Nelle guerre interne, i perdenti vengono sempre giudicati colpevoli.<br />
5) Il console, essendo riuscito vittorioso, fu acclamato imperator da tutto l’esercito. 6) L’etrusco<br />
Tarquinio non fu considerato crudele né empio, ma superbo. 7) Molte popolazioni furono sconfitte<br />
da Annibale, però rimasero fedeli a Roma. 8) L’ateniese Cabria era giudicato assai accetto al<br />
popolo. 9) Dai Romani vennero affrancati gli schiavi e formate nuove legioni. 10) Una cosa può<br />
essere utile, ma non per questo necessariamente onesta. 11) Menenio Agrippa era assai caro alla<br />
plebe, che diede ascolto alle sue parole. 12) Spartaco fu il capo degli schiavi in rivolta durante la<br />
guerra servile. 13) I gemelli Romolo e Remo secondo la tradizione furono allattati da una lupa. 14)<br />
Le leggi delle dodici tavole furono le prime leggi scritte dell’antica Roma. 15) L’imperatore Nerone<br />
incendiò Roma e diede la colpa ai cristiani.<br />
Costruzione del verbo videor<br />
Esercizio 4<br />
Traduci (Videor: costruzione personale):<br />
1) Prorsus non mihi videor esse tutus (Cic.). 2) Carthaginienses videbantur eum locum expugnaturi<br />
esse (Liv.). 3) Apud Regillum bello <strong>La</strong>tinorum in nostra acie Castor et Pollux ex equis pugnare visi<br />
sunt (Cic.). 4) Ariovistus tantam arrogantiam sumpserat ut ferendus esse non videretur (Caes.). 5)<br />
Ipse sibi visus est per quietem interdum super nubes volitare (Petr.). 6) Aedes Minervae a Verre sic<br />
spoliata est, ut a barbaris praedonibus vexata esse videatur (Cic.). 7) Visus sum mihi animos<br />
auditorum commovere (Cic.). 8) Non ita generati a natura sumus, ut ad ludum et iocum facti esse<br />
videamur (Cic.). 9) Solem e mundo tollere videntur, qui amicitiam e vita tollunt (Cic.). 10) Illi sine<br />
ulla dubitatione a vobis damnati esse videntur (Cic.). 11) Pompeiani vicisse iam sibi videbantur<br />
(Caes.). 12) Haec mihi vox pecudum videtur esse, non hominum (Cic.). 13) Videtur Antistius amicus<br />
nobis fore (Cic.). 14) Pompeius sibi uni parum magnus videbatur (Sen.). 15) Mihi videor in caelum<br />
ascendisse, non solum in patriam revertisse (Cic.).<br />
Esercizio 5<br />
Traduci (Videor: costruzione impersonale):<br />
1) Marium fieri consulem valde utile videbatur (Cic.). 2) Optimum visum est ad Hannibalem<br />
legatos mitti (Liv.). 3) Nullo ab nostris dato responso, ubi visum est sub vesperum dispersi ac<br />
dissipati discedunt (Caes.). 4) Cum visum esset Romulo utilius solum quam cum altero regnare<br />
fratrem interemit (Cic.). 5) Idoneum visum est de natura Sullae paucis verbis dicere (Sall.). 6) Ad<br />
haec Caesar, quae visum est, respondit (Caes.). 7) Absurdum videbatur Pisonem id ausum esse<br />
390
(Tac.). 8) Mihi rectius videtur ingenii quam virium opibus gloriam quaerere (Sall.). 9) Ipsum<br />
consulem Romae manere visum est (Liv.). 10) Hostibus fuga salutem petere visum est (Caes.). 11)<br />
Arduum non videbatur exscindere coloniam nullis munimentis saeptam (Tac.). 12) Si tibi videtur<br />
accipe a me auxilia quibus munire te possis (Cic.). 13) Turpe mihi ipsi videbatur in eam urbem<br />
audere reverti (Cic.). 14) Credibile videbatur Caecilium voluisse exire de vita, cum defendi non<br />
posse (Plin. ). 15) Fac ut tibi videtur; nos ad audiendum parati sumus (Cic.).<br />
Esercizio 6<br />
Traduci (costruzione personale e impersonale):<br />
1) Mihi videbar in tuto esse. 2) Audire vocem visa sum modo militis (Ter.). 3) Milites sibi visi erant<br />
ducis iussa fecisse. 4) Visum erat fore ut captivi consulis iram timerent. 5) Omnibus bonis videtur<br />
rei publicae legibus obtemperare. 6) Utile videbatur exercitum in castra mittere causa omnium. 7)<br />
Multi homines saepe damnari videntur innocentes, sed non sunt. 8) Cicero sibi videbatur nihil<br />
egisse contra rei publicae leges. 9) Turpe senatui populoque Romano visum erat pacem fieri cum<br />
hostibus. 10) Catilina ita se gerebat ut omnibus patriae hostis videretur. 11) Fac ut tibi videtur. 12)<br />
Duci visum erat fore ut hostes, multis proeliis victi, poenas cum sanguine poscerent. 13) Marius, ne<br />
videretur pacem denegare, legatum ad hostes misit. 14) Mihi visum est omnium sententias audire.<br />
15) Ne viderentur timidi esse, milites contra hostium copias impetum fecerunt.<br />
Esercizio 7<br />
Traduci:<br />
1) Ci sembrava giusto dirvi la verità. 2) Era parso che tutti avessero fatto il loro dovere. 3)<br />
Sembrava davvero che l’accusato fosse innocente. 4) Ti ho scritto brevemente, come mi è parso<br />
logico, sugli argomenti che già conosci. 5) Sembrò giusto che gli schiavi venissero liberati. 6)<br />
Pareva che il senato si fosse riconciliato con il console. 7) Se sembrerà che i soldati abbiano paura,<br />
il generale non accetterà lo scontro con i nemici. 8) Mi sembra di aver fatto pienamente il mio<br />
dovere. 9) Non mi pare che abbiate capito la bellezza dei versi di Lucrezio. 10) Poveri ragazzi!<br />
Sembrano annoiarsi davvero! 11) Era sembrato che i traditori si fossero pentiti. 12) Sembrò a tutti<br />
che i giovani avrebbero chiesto il perdono per i loro errori. 13) Alla plebe di Roma sembrò<br />
opportuno mandare Mario a combattere contro Giugurta. 14) Ci sembrava di aver fatto un ottimo<br />
lavoro, ma ci eravamo sbagliati. 15) Fate come vi pare, ma fate qualcosa.<br />
Costruzione dei verba dicendi, sentiendi, iubendi e vetandi<br />
Esercizio 8<br />
Traduci:<br />
1) Suebi centum pagos habere dicuntur, ex quibus quotannis singula milia armatorum bellandi<br />
causa ex finibus educunt (Caes.). 2) Milo Crotoniates, cum iam senex esset, aspexisse lacertos suos<br />
dicitur inlacrimansque dixisse: “ At hi quidem mortui sunt” (Cic.). 3) Ipse pro me dicere cogor<br />
(Liv.). 4) Aesopus domino parare cenam iussus est (Phaedr.). 5) Complures eodem tempore<br />
civitates renovare belli consilia nuntiabantur coniurationesque facere (Hirt.). 6) Interdum aegroti a<br />
medicis iubentur vinum sumere (Cic.). 7) Multa Caesarem in Asia dicuntur morari (Cic.). 8)<br />
Brutum et Cassium laudavissse dicor, quorum res gestas nemo sine honore memoravit (Tac.). 9)<br />
Bibulus nondum audiebatur esse in Syria (Cic.). 10) Ubi Memmius dicendi finem fecit, Iugurtha<br />
respondere iussus est (Sall.). 11) Consules iubentur scribere exercitum (Liv.). 12) Luna solis lumine<br />
collustrari putatur (Cic.). 13) Horum omnium Belgae dicebantur esse fortissimi (Amm.). 14) Nolani<br />
muros portasque adire vetiti sunt (Liv.). 15) Numidae caput Hiempsalis, uti iussi erant, ad<br />
Iugurtham referunt (Sall.).<br />
391
Esercizio 9<br />
Traduci:<br />
1) Tanta putabatur utilitas percipi ex bobus ut eorum visceribus vesci scelus haberetur (Cic.). 2)<br />
Dionysius tyrannus, cum Syracusis pulsus esset, Corinthi dicitur ludum aperuisse (Cic.). 3) Lusisse<br />
putamur (Cic.). 4) Sub vesperum Caesar portas claudi militesque ex oppido exire iussit (Caes.). 5)<br />
Nos a consulibus Capuam venire iussi sumus (Cic.). 6) Quod iussi sunt, faciunt (Caes.). 7)<br />
Sacerdotes supplices ivisse ad castra hostium traditum est (Liv.). 8) Caesar adpropinquare<br />
dicebatur (Caes.). 9) Pater parum pie tractatus esse a filio dicebatur (Cic.). 10) Flaminius consul<br />
auspiciis pugnare prohibebatur (Cic.). 11) Simonides vetitus est navigare (Cic.). 12) Prohibiti estis<br />
in provinciam pedem ponere (Cic.). 13) Dictum erat hostes copias in aciem produxisse. 14)<br />
Magister egerat ut discipuli semper veritatem dicere cogerentur. 15) Hannibalis milites vetiti erant<br />
in castris manere.<br />
Esercizio 10<br />
Traduci:<br />
1) Si tramanda che i Persiani furono sconfitti duramente dagli Ateniesi di Milziade nella battaglia di<br />
Maratona. 2) Ai consoli fu ordinato di organizzare leve militari. 3) Ai soldati fu permesso di<br />
saccheggiare la città, ma fu vietato di uccidere donne e bambini. 4) A Catilina e ai suoi seguaci fu<br />
ordinato di uscire da Roma. 5) È stato tramandato che Brenno sconfisse i Romani presso il fiume<br />
Allia, nel 390 a.C. 6) Avvicinandosi i barbari, ai contadini fu ordinato di abbandonare le campagne<br />
e di rifugiarsi nelle città. 7) Si stima che a Canne furono uccisi quarantamila Romani. 8) Si racconta<br />
che Ettore fu il prediletto tra i figli di Priamo, e che Paride fu la causa della guerra di Troia. 9) Si<br />
diceva che i Romani avessero paura dei Germani. 10) Alla flotta fu proibito di avvicinarsi alle coste<br />
dell’isola. 11) Ai prigionieri non fu permesso di vedere i loro figli. 12) Si tramanda che agli<br />
Spartani fu vietato di indietreggiare di fronte al nemico. 13) Molto spesso agli uomini si ordina, ma<br />
non si permette. 14) In passato alle donne era proibito stare alla presenza degli uomini. 15) Si era<br />
pensato di distribuire il grano alla plebe perché non si ribellasse.<br />
Esercizio 11<br />
Traduci (ricapitolazione):<br />
1) Quidam memoratur Athenis sordidus ac dives, populi contemnere voces sic solitus (esse):<br />
“Populus me sibilat, at mihi plaudo ipse domi simul ac nummos comtemplor in arca” (Hor.). 2)<br />
Caesari commodissimum visum est C. Valerium Procillum, C. Valerii Caburii filium, summa virtute<br />
et humanitate adulescentem, ad Ariovistum mittere (Caes.). 3) Bellum in Gallia maximum gestum<br />
est; domitae sunt a Caesare maximae nationes, sed nondum legibus, nondum iure certo, nondum<br />
satis firma pace devinctae (Cic.). 4) Bellum Gallicum Caesare imperatore gestum est, antea<br />
tantummodo repulsum (Cic.). 5) Quis est hic senex, quem video in ultima platea? (Ter.). 6)<br />
Nicostratus quidam, fidelis Oppianici servolus, percuriosus et minime mendax, multa dicitur<br />
domino renuntiare solitus esse (Cic.). 7) Legati iussi sunt inclitas leges Solonis describere et<br />
aliarum Graeciae civitatum instituta moresque noscere (Liv.). 8) Maurus dicitur secum ipse multum<br />
agitavisse (Sall.). 9) C. Mucio indignum videbatur populum Romanum ab Etruscis obsideri (Liv.).<br />
10) Obiurgavi senatum, ut visus sum, summa cum auctoritate (Cic.). 11) Si qua in parte nostri<br />
laborare aut gravius premi videbantur, eo signa inferri Caesar aciemque constitui iubebat (Caes.).<br />
12) Hamilcar, dux Carthaginiensium, cum Syracusas obsideret, per somnum exaudisse visus est<br />
vocem nuntiantem: “Cras Syracusis cenabis “ (Liv.). 13) Quod tegitur, maius creditur esse malum<br />
(Mart.). 14) Sulpicius eum magistratum petiturus putabatur (Cic.). 15) In timore ruinae versantur<br />
(Cic.). 16) Omnia aliena sunt, tempus tantum nostrum est (Sen.). 17) Pompeius visus est mihi<br />
vehementer esse perturbatus (Cic.). 18) Aristaeus inventor olei fuisse dicitur (Cic.). 19) Albucius<br />
392
perfectus Epicureus evaserat (Cic.). 20) Vere dici potest magistratus lex esse loquens, lex autem<br />
mutus magistratus (Cic.).<br />
Esercizio 12<br />
Traduci (ricapitolazione):<br />
1) L’intelligenza è una dote naturale, la diligenza invece è conseguenza della volontà. 2) I poemi<br />
omerici sono considerati i più antichi. 3) A Giugurta non fu permesso di rimanere a lungo a Roma.<br />
4) A Cesare piaceva essere detto discendente di Enea. 5) Benché considerato nemico pubblico,<br />
Catilina si presentava regolarmente in senato. 6) Si tramanda che i re di Roma fossero stati Romani,<br />
Sabini ed Etruschi. 7) I soldati di Annibale erano costretti ad ubbidire con la violenza. 8) Quando<br />
sembrò conveniente, ai marinai fu ordinato di saltare giù dalle navi. 9) Nell’antica Roma ai senatori<br />
era concesso di portare i bambini in senato, ma in seguito fu vietato. 10) Sembrava che Fedro<br />
scherzasse con le sue favole, ma in realtà diceva sempre cose vere. 11) Ovidio è considerato tra i<br />
più grandi poeti dell’amore. 12) I più grandi poeti del passato, a mio avviso, bisogna stimare che<br />
siano stati Virgilio ed Orazio. 13) Da Cornelio Nepote sono state tramandate molte notizie sui<br />
grandi greci e romani. 14) Sembrava che Cincinnato si sarebbe dedicato alla politica, ma egli preferì<br />
tornare privato cittadino. 15) Mario e Cicerone sono detti uomini nuovi. 16) Si è tramandato che<br />
Cesare fu ucciso a pugnalate, e che tra i congiurati ci fu il figlio adottivo. 17) <strong>La</strong> disciplina dei<br />
Druidi si dice che sia stata inventata in Britannia. 18) <strong>La</strong> storia ha tramandato che ogni anno<br />
venivano mangiati dal Minotauro sette fanciulli e sette fanciulle che gli Ateniesi erano costretti a<br />
fornire a Minosse. 19) Sembrava doveroso liberare i prigionieri perché non venisse condannato un<br />
innocente. 20) A volte sembra esagerato l’amore dei genitori per i figli, ma non lo è.<br />
Esercizio 13<br />
Completa le frasi che seguono individuando le espressioni giuste tra quelle proposte:<br />
1) A senatu populoque Romano dux consulis / consulem / consul appellatus est.<br />
2) Romulus Quirinum / Quirine / Quirinus, Romani a Quirino Quiritium / Quirites / Quiritibus<br />
dicuntur (Fest.)<br />
3) Pompeiani vicisse videbatur / videbamini / videbantur.<br />
4) Perfugis videbatur / videbantur / videbaris veritatem dicere.<br />
5) Militibus iussum est / Milites iussi sunt / Milites iussum est in castris manere.<br />
6) Migi cogitur / Me cogitur / Cogor, quem laudavi semper, reprehendere (Cic.).<br />
7) Puellae sitae non sunt / Puellis situm non est / Puellas situm non est sertis deorum aras<br />
ornare.<br />
8) Filii sibi visum est / Filios sibi visum est / Filii sibi visi sunt patrem redeuntemvidere.<br />
9) Tibi videbaris / videbatur / te videbatur multa scire.<br />
10) Illis honesti visi erant / honestus visus erat / honestum visum erat suum officium agere.<br />
Esercizio 14<br />
Individua gli errori nella traduzione delle frasi che seguono:<br />
1) Cesare non volle essere chiamato re = Caesar noluit regis appellari.<br />
2) I soldati nell’accampamento sembravano impauriti = Milites in castris timidos videbantur.<br />
3) <strong>La</strong> legge contro il solito sembrò dura = Lex praeter solitum dura visum est.<br />
4) Al tribuno sembrò opportuno che egli difendesse il progetto di legge = Tribunus sibi visum est<br />
legem suadere.<br />
5) <strong>La</strong> storia narra che a Roma ai ragazzi era vietato entrare nella curia = Historia narrat Romae<br />
pueri vetiti esse in curiam adire.<br />
6) Al tribuno sembrò opportuno sostenere il progetto di legge = Tribunus visus est legem suadere.<br />
393
7) Ai gladiatori veniva ordinato di combattere nell’arena fino alla morte = Gladiatoribus iubebatur<br />
usque ad mortem in arena pugnare.<br />
8) Schierate le truppe a battaglia, agli eserciti fu vietato di combattere = Exercitibus prohibitum est<br />
acie instructa confligere.<br />
9) L’ambasciatore disse al senato ciò che gli parve opportuno dire = Legatus senatui dixit quod sibi<br />
visus est dicere.<br />
10) Al prigioniero fu ordinato di rivelare i complici ai magistrati = Captivo iussum est magistratibus<br />
conscios prodere.<br />
Hodieque<br />
Inter nos: “Fra noi”, con valore confidenziale, spesso in senso ironico, a suggellare un piccolo<br />
imbroglio, magari, che si fa in nome dell’amicizia.<br />
Dulcis in fundo: “Il dolce alla fine”; ma sarebbe più logico dire, col neutro, Dulce in fundo. Con<br />
valore proverbiale, indica la conclusione di un discorso con una sorpresa imprevista, non<br />
necessariamente bella.<br />
Carpe diem: “Cogli il giorno”. Quello di Orazio è un chiaro invito a godere le bellezze che la vita ti<br />
riserva quotidianamente, senza troppe preoccupazioni per il domani. Spesso la frase viene usata con<br />
valore negativo, esortandosi con essa il prossimo ad approfittare di una qualunque occasione, senza<br />
farsi scrupolo alcuno.<br />
Absit iniuria verbis: “Sia detto senza offesa”. Nel discorso ha valore di inciso, come ad avvertire<br />
l’interlocutore che stiamo per dire qualcosa che può parere strano, ma che non c’è nessuna cattiveria<br />
in quanto si dice.<br />
Versione 1<br />
Il re Poro viene trattato onorevolmente da Alessandro Magno.<br />
Alessandro il Grande viene esaltato, come sempre, dallo storico latino, che dipinge il Macedone grandissimo<br />
stratega, dominatore della stessa fortuna.<br />
Magnis itineribus pervenit (1) ad fIumen Hydaspen, qui in Indum influit. Porus, Indorum rex,<br />
conatus est eum repellere, at victus est. Cum Alexander eum catenis vinctum (2) vidit: «Quae<br />
amentia, inquit, te impulit experiri belli fortunam?». Porus, minime perterritus, ita respondisse<br />
fertur: «Mihi videbar, nondum tuas vires expertus, fortissimus omnium regum esse. Belli eventus<br />
autem ostendit te fortiorem fuisse». Cum iussus esset dicere quid vellet sibi fieri: «Fac, inquit, ut<br />
tibi videtur». Ita loquendo plus sibi profuit, quam si precatus esset. Alexander enim, illius animi<br />
magnitudinem admiratus, magnos honores ei tribuit. Etenim Indorum rex in captivitatem ductus<br />
non est. Praeterea situs est in suo regno manere dignitatemque suam conservare.<br />
(1) sott. Alexander; (2) vinctum: da vincio, is.<br />
Versione 2<br />
I libri sibillini: una leggenda simpatica.<br />
Curzio Rufo<br />
Protagonisti, il re Tarquinio ed una vecchia sconosciuta, che il re giudica pazza. L’insistenza della donna ha la<br />
394
meglio sulla resistenza del sovrano, che conclude… un vero affare.<br />
Quaedam anus narratur olim ad Tarquinium regem se contulisse, novem libros secum<br />
ferens, quos divina oracula continere dicebat et vendere cupiebat. Cum Tarquinius pretium<br />
percontatus esset, anus maximam pecuniam petivit; quare eam gravi aetate consilium amisisse<br />
putans, rex derisit. Tum illa, foculo ante eum posito, tres ex novem libris combussit et ex eo num sex<br />
reliquos eodem pretio emere vellet quaesivit. Sed Tarquinio, multo magis ridenti, anus sine dubio<br />
delirare visa est. At statim anus, aliis tribus libris combustis, placide ex rege iterum quaesivit num<br />
ultimos tres libros eodem pretio emere vellet. Tum Tarquinius attentior factus esse dicitur; nam<br />
mulierem tam constantem securamque de se contemnendam sibi non esse putavit; itaque libros<br />
statim maximo pretio emit. Cum a Tarquinio anus abisset, nemo umquam quo (1) ea se contulisset<br />
scivit, quod nusquam gentium iam visa est.<br />
(1) Quo…quod: avverbio di moto a luogo e congiunzione causale.<br />
Gellio<br />
Versione 3<br />
Un medaglione sallustiano: il confronto fra Cesare e Catone.<br />
Grandi entrambi, ma assai diversi tra loro per stile di vita, i due uomini: di famiglia nobile il primo, di origini<br />
plebee il secondo, che però nobilitò egli la sua famiglia.<br />
Caesar beneficiis ac munificentia magnus habebatur, integritate vitae Cato. Ille (1)<br />
mansuetudine et misericordia clarus factus est, huic severitas dignitatem addiderat. Caesar dando,<br />
sublevando, ignoscendo, Cato nihil largiundo gloriam adeptus est. In altero miseris perfugium erat,<br />
in altero malis pernicies. Illius facilitas, huius constantia laudabilis videbatur. Caesar sibi magnum<br />
imperium, exercitum, bellum novum exoptabat, ubi virtus enitescere posset, at Catoni studium<br />
modestiae, decoris, sed maxime severitatis erat. Non divitiis cum divite, neque factione cum factioso<br />
certabat, sed cum strenuo virtute, cum modesto pudore, cum innocente abstinentia. Esse quam<br />
videri bonus malebat; ita quo minus (2) petebat gloriam, eo magis gloria illum assequebatur.<br />
Sallustio<br />
(1) Ille…huic: si noti la variatio, come ancora tra poco Caesar…Catoni. (2) quo minus…eo magis: “quanto meno…tanto più”.<br />
Versione 4<br />
Fondazione di Cirene<br />
Batto acquisterà l’uso della lingua e fonderà la città di Cirene. È la profezia dell’oracolo, profezia che si avvera<br />
puntualmente.<br />
Cyrene condita est ab Aristaeo, cui nomen Battus propter linguae obligationem fuit. Huius<br />
pater Grinus, rex Therae insulae, cum ad oraculum Delphos, propter dedecus adulescentis filii<br />
nondum loquentis, deum deprecaturus (1) venisset, responsum accepit quo iubebatur eius filius<br />
Battus Africam petere et urbem Cyrenem condere: usum ibi linguae accepturum (2). Cum responsum<br />
ludibrio simile videretur, propter solitudinem Therae insulae, ex qua coloni ad urbem condendam<br />
in Africam proficisci iubebantur, res omissa est. lnteriecto deinde tempore, contumaces pestilentia<br />
deo parere(3) compelluntur; quorum(4) tam insignis paucitas fuit, ut vix unam navem complerent.<br />
Cum venissent in Africam, pulsis accolis, montem Cyram et propter amoenitatem loci et propter<br />
fontium ubertatem occupavere. 1bi Battus, dux eorum, linguae nodis solutis recte loqui coepit.<br />
Positis igitur castris, Battus urbem Cyrenem condidit.<br />
Giustino<br />
(1) deprecaturus: con valore finale. (2) accepturum: sott. esse. (3) parere: “ubbidire”. (4) quorum=et eorum.<br />
395
Versione 5<br />
Breve autobiografia di un soldato<br />
Un centurione parla di se stesso al popolo, raccontando della sua vita poche cose, ma significative. Di origine<br />
sabina, di famiglia povera, si è guadagnato da vivere col servizio militare.<br />
Permissu omnium, ita locutus esse fertur: “Sp. Ligustinus Crustumina (1) ex Sabinis sum oriundus,<br />
Quirites. Pater mihi iugerum agri reliquit et parvum tugurium, in quo natus educatusque sum,<br />
hodieque ibi habito. Cum primum in aetatem veni, (2) pater mihi uxorem fratris sui filiam dedit,<br />
quae secum nihil adtulit praeter libertatem pudicitiamque, et cum his fecunditatem, quanta vel in<br />
diti domo satis esset. (3) Sex filii nobis, duae filiae sunt, utraeque iam nuptae. Filii quattuor togas<br />
viriles habent, duo praetextati sunt. Miles sum factus P. Sulpicio C. Aurelio consulibus. In eo<br />
exercitu, qui in Macedoniam est transportatus, biennium miles gregarius fui adversus Philippum<br />
regem; tertio anno virtutis causa mihi T. Quinctius Flamininus (4) decumum ordinem hastatum<br />
adsignavit.<br />
(1) Crustumina: «(della città) di Crustumerio ». (2) in aetatem veni: “raggiunsi l’età” adatta al matrimonio. (3) esset: rendi con<br />
l’indicativo. (4) T. Quinctius Flamininus: console, sconfisse Filippo v di Macedonia nella battaglia di Cinocefale (197 a.C. ).<br />
Versione 6<br />
Uno scontro tra Romani e Sanniti<br />
Uno scontro dall’esito incerto, fiduciosi entrambi i nemici nelle proprie forze, ma non superbi da disprezzare<br />
quelle dell’avversario. Eroico il comportamento del console, che si trasforma egli stesso in un fante.<br />
Proelium pari spe utrimque, aequis viribus, cum fiducia sui sine contemptu hostium commissum est.<br />
Samnitibus ferociam augebant novae res gestae et paucos ante dies geminata victoria, Romanis<br />
contra quadringentorum (1) annorum decora et conditae urbi aequalis victoria; utrisque tamen<br />
novus hostis curam addebat. Namque ita conflixerunt ut aliquamdiu in neutram partem inclinarent<br />
acies. Tum consul trepidationem (2) iniciendam ratus, quando (3) vi pelli non poterant, equitibus<br />
immissis turbare prima signa hostium conatur. Ubi vidit non posse aperire in hostem viam, revectus<br />
ad antesignanos legionum, cum desiluisset ex equo: ”Nostrum “(4) -inquit- “peditum illud, milites,<br />
est opus; agitedum, ut me videritis, quacumque incessero in aciem hostium ferro viam facientem,<br />
sic pro se quisque obvios sternite; illa omnia, (5) qua (6) nunc erectae micant hastae, patefacta<br />
strage vasta cernetis”.<br />
Livio<br />
(1) quadringentorum…victoria: le grandi vittorie riportate durante quattrocento anni, che eguagliavano esse stesse gli anni di Roma.<br />
(2) trepidationem (sibi) iniciendam (esse) ratus: ”pensando di dover causare scompiglio”. (3) quando…poterant: causale. (4)<br />
Nostrum…opus: ”Questo è compito nostro “- esclamò- “o soldati, di noi fanti”. (5) illa omnia (loca)…patefacta: accusativi<br />
dipendenti da cernetis. (6) qua: avverbio, “dove”.<br />
Versione 7<br />
Epaminonda<br />
Nel proemio, lo Storico ha avvertito che ogni uomo va giudicato nell’ambito della cultura del suo popolo, e<br />
non secondo il metro di chi scrive o legge. E cita in proposito Epaminonda, del quale si accinge a scrivere<br />
ora una breve biografia.<br />
Epaminondas, Polymnidis filius, Thebanus. De hoc priusquam scribimus, haec (1) praecipienda<br />
videntur lectoribus, ne alienos mores ad suos referant, neve ea, quae ipsis leviora sunt, pari modo<br />
apud ceteros fuisse arbitrentur. Scimus enim musicen (2) nostris moribus abesse a principis persona,<br />
396
saltare vero etiam in vitiis poni: quae omnia apud Graecos et grata et laude digna ducuntur. Cum<br />
autem exprimere imaginem consuetudinis atque vitae velimus Epaminondae, nihil videmur debere<br />
praetermittere, quod pertineat ad eam declarandam. Quare dicemus prius de genere eius, deinde<br />
quibus disciplinis et a quibus sit eruditus, tum de moribus ingeniique facultatibus, postremo de<br />
rebus gestis, quae a plurimis animi (3) anteponuntur virtutibus.<br />
Cornelio Nepote<br />
(1) haec…ne: “sembra che si debbano consigliare ai lettori queste cose, che non “. (2) musicen…abesse: ” che la musica… non si<br />
addice”. (3) animi anteponuntur virtutibus: ”vengono anteposte alle qualità morali”.<br />
Versione 8<br />
Il lupo e la volpe al tribunale della scimmia<br />
Un lupo si lamenta di essere stato derubato da una volpe, e la volpe si dichiara innocente. Sibillina la<br />
sentenza: il lupo non è stato derubato, ma la volpe ha commesso il furto.<br />
Quicumque turpi fraudi semel innotuit,<br />
etiam si verum dicit, amittit fidem.<br />
Hoc attestatur brevis Aesopi fabula.<br />
Lupus arguebat vulpem furti crimine;<br />
5 negabat illa se esse furti proximam.<br />
Tunc iudex inter illos sedit simius.<br />
Uterque causam cum perorassent suam,<br />
dixisse fertur simius sententiam:<br />
“Tu non videris perdidisse quod petis;<br />
10 te credo subripuisse quod pulchre negas ».<br />
Fedro<br />
1-5) Quicumque…innotuit (innotesco): “Chi…si è fatto conoscere”. furti crimine: semplicemente, “ di furto”. culpae…proximam:<br />
“colpevole”. 6-10) Uterque…cum perorassent (=peroravissent): con valore temporale, ”Dopo che entrambi… ebbero perorato”. Tu<br />
non videris: “Non sembra che tu”; ovviamente, il lupo.<br />
Versione 9<br />
Le città sul mare<br />
In tali città la vita è soggetta a mutamenti continui, per via di quanto in esse si diffonde proveniente da altri<br />
luoghi. Gli stessi abitanti poi sono portati a fantasticare, e ad evadere mentalmente; e non soltanto. Le<br />
vicende di Cartagine e di Corinto…<br />
Est autem maritimis urbibus (1) etiam quaedam corruptela ac demutatio morum; admiscentur enim<br />
novis sermonibus ac disciplinis et importantur (2) non merces solum adventiciae, sed etiam mores,<br />
397
ut nihil possit in patriis institutis manere integrum. Iam qui incolunt eas urbes non haerent in suis<br />
sedibus, sed volucri semper spe et cogitatione rapiuntur a domo longius, atque etiam cum manent<br />
corpore, animo tamen exulant et vagantur. Nec vero ulla res magis (3) labefactatam diu (4) et<br />
Carthaginem et Corinthum pervertit aliquando, quam hic error ac dissipatio civium, quod (5)<br />
mercandi cupiditate et navigandi et agrorum et armorum cultum reliquerant. Multa etiam ad<br />
luxuriae invitamenta perniciosa civitatibus subpeditantur mari, quae vel capiuntur vel importantur;<br />
atque habet etiam amoenitas ipsa vel sumptuosas vel desidiosas inlecebras multas cupiditatum.<br />
Cicerone<br />
(1) Est autem maritimis urbibus: “ Nelle città sul mare si verifica”. (2) admiscentur…importantur: “ le città prendono l’abitudine a<br />
nuovi linguaggi e a nuove culture, e vi si importano”. (3) magis…quam: “più…che”. (4) labefactatam diu: riferiscilo ad entrambe le<br />
città,” già da tempo indebolite”. (5) quod…reliquerant: attenzione ai genitivi!. . .<br />
Versione 10<br />
Ritorno a Sirmione<br />
Catullo è tornato dalla Bitinia nella sua villa di Sirmione, nel lago di Garda. “In qusto carme si esprime con<br />
straordinaria freschezza la viva gioia per il ritorno, una gioia a cui sono chiamati a partecipare, con il poeta,<br />
la casa stessa e la natura circostante, di cui Catullo celebra la luminosa bellezza”(M. Citroni).<br />
Paene insularum, Sirmio, insularumque<br />
ocelle, quascumque in linquentibus stagnis<br />
marique vasto fert uterque Neptunus,<br />
quam te libenter quamque laetus inviso,<br />
5 vix mi ipse credens Thuniam atque Bithunos<br />
liquisse campos et videre te in tuto.<br />
O quid solutis est beatius curis,<br />
cum mens onus reponit, ac peregrino<br />
labore fessi venimus ad larem nostrum,<br />
10 desideratoque acquiescimus lecto?<br />
Hoc est quod unum est pro laboribus tantis.<br />
Salve, o venusta Sirmio, atque ero gaude:<br />
gaudete vosque, o Lydiae lacus undae:<br />
ridete quidquid est domi cachinnorum.<br />
Catullo<br />
1-6) Sirmio…ocelle: “O Sirmione…perla”. uterque Neptunus: Nettuno era il dio e dei laghi e del mare. inviso: ”ti rivedo”. mi=mihi.<br />
Thuniam atque Bithunos…campos: regioni dell’Asia Minore. 7-10) solutis…curis: ablativo di paragone, “del liberarsi dagli<br />
affanni”. larem: intendi la casa. 11-14) Hoc est…tantis: “ Questo, è questo l’unico compenso per tante fatiche”. ero: il poeta era<br />
padrone di una villa. Lydiae lacus undae: il lago è detto lidio in ricordo degli Etruschi che, originari della Lidia, avevano abitato la<br />
regione. ridete quidquid…: “risuonino nella casa solo grida di gioia”(M. Ramous).<br />
398
RAGIONIAMO INSIEME<br />
Versione 11<br />
I vantaggi di cui gode una città sul mare<br />
In precedenza Cicerone ha parlato degli inconvenienti di cui soffre una città sul mare, ed ora espone invece i<br />
vantaggi di cui gode. A testimonianza di ciò, Romolo e Roma. (Il passo, tratto dal De Republica, non è<br />
proprio semplice… perciò leggi attentamente quanto segue).<br />
Tamen in his vitiis inest illa magna commoditas, (1) et, quod ubique gentium est, (2) ut ad eam<br />
urbem quam incolas, possit adnare, et rursus ut id, quod agri efferant sui, (3) Quascumque velint in<br />
terras, portare possint ac mittere. Qui (4) potuit igitur divinius (5) et utilitates complecti maritimas<br />
Romulus, et vitia vitare, quam quod urbem perennis (6) amnis et aequabilis et in mare late influentis<br />
posuit in ripa ? Quo posset urbs (7) et accipere a mari, quo egeret, et reddere, quo redundaret, (8)<br />
eodemque ut flumine (9) res ad victum cultumque maxime necessarias non solum mari absorberet,<br />
sed etiam invectas acciperet ex terra, ut mihi (10) iam tum divinasse ille videatur hanc urbem (11)<br />
sedem aliquando et domum summo esse imperio praebituram; nam hanc (12) rerum tantam<br />
potentiam non (13) ferme facilius alia ulla in parte Italiae posita urbs (14) tenere potuisset.<br />
Cicerone<br />
(1) illa magna commoditas…: bada che i vantaggi sono due, et…ut…et rursus ut. (2) quod ubique<br />
gentium est: l’intera frase funge da soggetto di possit adnare. (3) id quod agri efferant sui: attento<br />
alla variazione della costruzione. L’intera frase funge da complemento oggetto dell’espressione<br />
portare possint ac mittere. Soggetto sottinteso di possint, gli abitanti della città. (4) Qui: avverbio<br />
interrogativo. (5) divinius: “in maniera più divina”; dal comparativo avverbiale, la proposizione<br />
quam quod…posuit. (6) urbem perennis…: costruisci: posuit urbem in ripa amnis perennis et<br />
aequabilis et late influentis in mare? (7) Quo posset urbs et…et: gli scopi che Romolo si<br />
prefiggeva. (8) quo egeret…quo redundaret: per entrambe le frasi si sottintende un pronome neutro<br />
in accusativo, in dipendenza dai transitivi occupare…reddere. (9) eodemque ut flumine = et (-que)<br />
ut eodem flumine. (10) ut mihi… videatur: costruisci : ut ille mihi videatur iam tum divinasse<br />
(=divinavisse). (11) hanc urbem: soggetto di praebituram esse. (12) nam hanc… potentiam: il<br />
complemento oggetto cerca di mantenerlo, nella traduzione, all’inizio del periodo. (13) non:<br />
uniscilo con tenere potuisset. (14) urbs: non una qualunque città, ma sempre Roma, che è<br />
testimonianza evidente della oculatezza di Romolo nella scelta della sede. Roma caput mundi!<br />
Qualche riflessione<br />
1) quam incolas… quod agri efferant… quascumque velint in terras: frasi al congiuntivo che<br />
tu rendi all’indicativo. Chiedi al tuo insegnante della cosiddetta attrazione modale.<br />
2) Quo posset… quo egeret… quo redundaret: che valore hanno i vari quo?<br />
3) ut flumine… ut mihi: le congiunzioni quali proposizioni introducono?<br />
Versione 12<br />
Saggezza di Romolo secondo Cicerone<br />
Per fondare la sua città, Romolo scelse un luogo ricco di sorgenti e salubre, pure in una regione<br />
malsana; i colli sono esposti ai venti, ma danno anche riparo alle valli. Agì egli molto velocemente<br />
nella fondazione della città, che ordinò che dal suo nome fosse chiamata Roma. Per rafforzare la sua<br />
399
città, ricorse ad uno stratagemma che può sembrare rozzo, ma che è considerato importante per il<br />
futuro destino di Roma. Organizzò in onore del dio Conso i giochi che pertanto furono chiamati<br />
Consuali, e ordinò che fossero rapite le donne sabine, che subito diede in moglie ai Romani. A farla<br />
breve, dopo una guerra con i Sabini, guerra che fu conclusa con un trattato di pace, unì a sé nel<br />
regno il re dei Sabini, Tito Tazio.<br />
Sententiae<br />
1. Nescio quid agitat, cum bonum imitatur malus (P. Syr.).<br />
2. Inops, potentem dum vult imitari, perit (Phaedr).<br />
3. Tua res agitur, paries cum proximus ardet (Hor.).<br />
4. Quam multi, quod nati sunt, queruntur (Sen.).<br />
5. Nihil est quod fieri non possit (Cic.).<br />
6. Vive memor quam sis aevi brevis (Hor.).<br />
7. Impedit ira animum ne possit cernere verum (Cat.).<br />
8. Virtus amicitiam et gignit et continet (Cic.).<br />
9. Cogito, ergo sum (Cart.).<br />
10. Nihil agendo, homines male agere discunt (Cat.).<br />
400
<strong>Capitolo</strong> 24<br />
L’accusativo<br />
L’accusativo semplice. Forme particolari di accusativo.<br />
Costruzione dei verbi impersonali.<br />
Accusativo dell’oggetto e del suo complemento predicativo, dell’oggetto e del luogo.<br />
Accusativo della persona e della cosa (doceo – celo – posco – reposco – flagito).<br />
Accusativo con i verbi di pregare, interrogare, chiedere.<br />
L’accusativo con i complementi.<br />
È interessante sapere che<br />
401
Un vero professionista<br />
Un uomo ligio al dovere il bravo Diaulo! Medico ieri, becchino oggi, egli ha cambiato soltanto il nome della sua<br />
professione: il lavoro…è sempre lo stesso!<br />
Nuper erat medicus, nunc est vispillo Diaulus:<br />
quod vispillo facit, fecerat et medicus.<br />
Marziale<br />
Nuper…nunc:” Qualche tempo fa…ora”. vispillo…medicus:” da becchino…da medico”.<br />
Accusativo semplice – Forme particolari di accusativo<br />
Esercizio 1<br />
Traduci:<br />
1) Nostros vires lassitudine deficiebant (Caes.). 2) Nec sitio honoris nec desidero gloria (Cic.). 3)<br />
Indignam necem Maelii queri non destiterant (Liv.). 4) Valerius post consulis reditum curia<br />
egressus, dictatura se abdicavit (Liv.). 5) Non omnes possunt olere unguenta exotica (Pl.). 6) Non<br />
censo lugendam esse mortem, quam immortalitas consequatur (Cic.). 7) Quis bonus non luget<br />
mortem Trebonii? Quis non dolet interitum talis et civis et viri? (Cic.). 8) Campani Cumanos<br />
sollicitaverunt ut a Romanis deficerent (Liv.). 9) <strong>La</strong>crimis oculos suffusa adloquitur Venus (Verg.).<br />
10) Animo non deficiam et id quod suscepi perferam (Cic.). 11) Suebi, gens bellicosissima<br />
Germanorum omnium, non multum frumento, sed maximam partem lacte atque pecore vivunt<br />
(Caes.). 12) Alii fontemque ignemque ferebant, velati lino et verbena tempora vincti (Verg.). 13)<br />
Medea ingreditur nuda pedes, humeris infusa capillos (Ov.). 14) Olim deficere sol hominibus<br />
exstinguique visus est (Cic.). 15) Vercingetorix animo non defecerat neque se in occultum abdiderat<br />
(Caes.).<br />
Esercizio 2<br />
Traduci:<br />
1) Rideo istos, qui turpe existimant cum servo suo cenare (Sen.). 2) Tertiam iam aetatem hominum<br />
Nestor vivebat (Cic.). 3) Illam labem atque ignominiam rei publicae queror (Cic.). 4) Negandi<br />
causa avarum numquam deficit (P. Syr.). 5) Hac nocte mirum atque inscitum somniavi somnium<br />
(Pl.). 6) Hannibalem aiunt dixisse, cum fossam sanguine humano plenam vidisset: “O formosum<br />
spectaculum!” (Sen.). 7) Invidiam dictator abdicando dictatura fugerat (Liv.). 8) Saepissime<br />
homines fortunam suam iniuste queruntur. 9) Milites in pugnam euntes vires defecerunt. 10) Pyrrhi<br />
elephantos Romani horrebant, sed strenue contra hostes pugnabant. 11) In pugna apud Cannas<br />
Romanorum quadraginta milia perierunt et plurimae matres filiorum mortem doluerunt. 12)<br />
Elogium sepulcri: Optimum virum! Fuisti semper nobiscum, nobiscum semper eris. 13) In deum<br />
aris multas hostias antiqui immolabant. 14) Hannibal cum suis copiis flumina Alpesque transivit ut<br />
contra Romanorum legiones pugnaret. 15) Homines aetatem agunt pericula ac labores obeuntes:<br />
nihil sine magno labore dedit natura mortalibus.<br />
402
Esercizio 3<br />
Traduci:<br />
1) I seguaci di Cesare volevano vendicare la sua morte. 2) I nemici, disperando ormai della vittoria,<br />
si arresero. 3) Ho letto la tua lettera con grande piacere. 4) Gli esploratori sfuggirono<br />
all’avanguardia nemica e tornarono all’accampamento. 5) Gli uomini si lamentano sempre delle<br />
sventure proprie, e a volte ridono di quelle degli altri. 6) Leggiamo nei libri che molti uomini hanno<br />
compiuto grandi imprese perché avevano sete di gloria. 7) L’eroismo dei Greci sconfisse una<br />
sterminata moltitudine di Persiani. 8) Giugurta si presentò in senato per perorare la sua causa. 9)<br />
Sono pochi gli uomini che vivono una vita che deve essere considerata veramente vita. 10) Silla non<br />
si lamentava mai dei pericoli che affrontava, perché era assai ambizioso. 11) Cosa strana davvero!<br />
Spesso gli uomini si dolgono per la morte degli animali, e causano pure essi la morte dei loro simili.<br />
12) <strong>La</strong> natura umana è così varia che alcuni si contentano di poco, ed altri, e questi sono i più, si<br />
lamentano del molto. 13) L’esercito entrò vittorioso in città passando in mezzo a due ali di folla. 14)<br />
A volte le donne hanno un buon profumo perché non profumano di niente. 15) I nemici si<br />
rivestivano delle spoglie dei nostri soldati caduti in battaglia.<br />
Costruzione dei verbi impersonali<br />
Esercizio 4<br />
Traduci:<br />
1) Quamvis multa me fugiant, plura tamen memini (Ov.). 2) Me eius miseritum est (Cic.). 3) Ita<br />
plerique sumus: nostri nosmet paenitet (Ter.). 4) Valde ego Clodio paenitendum esse puto (Cic.). 5)<br />
Decemvirorum vos pertaesum est (Liv.). 6) Solet eum, cum aliquid furiose fecit, paenitere (Cic.). 7)<br />
Antiochum paenitere neglecti consilii coepit (Iust.). 8) Voluntatis meae me numquam paenitebit,<br />
consilii paenitet (Cic.). 9) Sapientis est proprium nihil quod paenitere possit facere (Cic.). 10)<br />
Candida pax homines, trux decet ira feras (Ov.). 11) Me puduit fere civem Romanum esse (Cic.).<br />
12) Carthaginienses pigebat inriti incepti (Liv.). 13) Hominem amentem hoc fugit (Cic.). 14)<br />
Camillus negabat neque se neque populum Romanum aut consilii sui aut fortunae paenituisse<br />
(Liv.). 15) Eum vidi miserum et me eius miseritum est (Plaut.).<br />
Esercizio 5<br />
Traduci:<br />
1) Quae postea fecerit incertum habeo pudeat magis me an pigeat disserere (Sall.). 2) Oratorem<br />
irasci minime decet, simulare non dedecet (Cic.). 3) Neque vero haec Dionysium fugiebant: nam<br />
quanto esset sibi ornamento sentiebat (Nep.). 4) Neque hoc te fallit, Crasse, quam multa sint et<br />
quam varia genera dicendi (Cic.). 5) Nemo vestrum praeterit omnem utilitatem Siciliae consistere<br />
in re frumentaria (Cic.). 6) Nonnullos id facere piget (Liv.). 7) Consilii nostri, nisi eos paeniteret,<br />
nobis paenitendum esse putarem (Cic.). 8) Eorum nos magis miseret qui nostram misericordiam<br />
non requirunt quam qui illam efflagitant (Cic.). 9) Me constantiae puto fore ut numquam paeniteat<br />
(Cic.). 10) Illud quam sit difficile non fugit (Cic.). 11) Neque eos, qui ea fecere, pudet aut paenitet,<br />
sed incedunt per ora vostra magnifici (Sall.). 12) Neque me pudet fateri nescire quod nesciam<br />
(Cic.) 13) Te non latet me semper cum honore et dignitate voluisse vivere et cuiuscumque noxae<br />
semper puduisse (Cic.). 14) In summa infamia sum et meo patri minus sum obsequens, cuius nunc<br />
pudet me et miseret (Ter.). 15) Mei miseret neminem (Plaut).<br />
403
Esercizio 6<br />
Traduci:<br />
1) Catilina non si vergognava della sua sfrontatezza, ed i suoi compagni lo seguivano con audacia.<br />
2) Vergognati! Hai commesso un’azione veramente scandalosa. 3) Cicerone diceva di non aver fatto<br />
mai nulla di cui pentirsi. 4) Ai governanti si addice particolarmente la giustizia. 5) Vorrei che vi<br />
pentiste di quello che avete fatto. 6) Quando emette una sentenza, il bravo giudice deve applicare la<br />
legge, ma anche aver compassione del condannato. 7) Ai prigionieri non sfuggivano le parole di<br />
comprensione del console. 8) Numa Pompilio diceva che gli piaceva parlare di pace. 9) Annibale<br />
non si pentì mai di aver dichiarato guerra al popolo romano. 10) Riguarda il dovere di ogni buon<br />
generale prevedere tutte le eventuali mosse del nemico. 11) A nessuno di voi, o senatori, sfugge<br />
l’utilità della Sicilia. 12) Aver commiserazione di chi soffre è una grande virtù. 13) Ho pietà di voi,<br />
che avete tradito, e non mi pento di aver mantenuto la parola data. 14) A Pompeo non sfuggiva<br />
l’eroismo dei soldati di Cesare. 15) Molti sogliono vergognarsi solo per sembrare onesti.<br />
Accusativo dell’oggetto e del suo complemento predicativo – Accusativo dell’oggetto e del<br />
luogo<br />
Esercizio 7<br />
Traduci:<br />
1) Plerique Belgae antiquitus transducti erant Rhenum (Caes.). 2) Dolorem existimo maximum<br />
malorum omnium (Cic.). 3) Epaminondas omnem civilem victoriam funestam putabat (Nep.). 4)<br />
Timoleon Corinthium eam praeclaram victoriam ducebat in qua plus esset clementiae quam<br />
crudelitatis (Nep.). 5) Senatum bene firmum firmiorem vestra auctoritate fecistis (Cic.). 6)<br />
Maximam voluptatem illam habemus quae percipitur omni dolore detracto (Cic.). 7) Hannibal<br />
nonaginta milia peditum, duodecim milia equitum Hiberum traduxit (Liv.). 8) Per exploratores<br />
Caesar certior factus est tres iam partes copiarum Helvetios flumen Ararim traduxisse (Caes.). 9)<br />
Dareus ad eum locum, quem Amanicas Pylas vocant, pervenit (Curt.). 10) Caesar, vacuam urbam<br />
ingressus, dictatorem se fecit (Eutr.). 11) P. Sextius duxit uxorem filiam P. Scipionis (Cic.). 12)<br />
Omnes labores et pericula consueta habeo (Sall.). 13) Caesar Germanos levis armaturae pontem<br />
traiecit (Caes.). 14) Inimicos habeo cives Romanos, quod sociorum iura ac commoda defendi<br />
(Cic.). 15) Agesilaus Hellespontum copias traiecit (Nep.).<br />
Accusativo della persona e della cosa ( doceo, celo, posco, reposco, flagito)<br />
Esercizio 8<br />
Traduci:<br />
1) Ea maiores nostri docuisse illos, non ab illis didicisse videntur (Cic.). 2) Haec sunt illa, quae me<br />
ludens Crassus flagitabat (Cic.). 3) Multi quod ipsi experti non sunt, id docent ceteros (Cic.). 4)<br />
Veteres oratores grammatica, musica, geometria imbuebantur (Tac.). 5) Id ex omnibus partibus ab<br />
eo flagitabatur (Caes.). 6) Belli artem victos quoque fortuna docet (Curt.). 7) Bassus noster me de<br />
hoc libro celavit (Cic.). 8) Postulatur a te iam diu vel flagitatur potius historia (Cic.). 9) Numa<br />
Pompilius docuit Romanos cultum deorum (Val. Max.). 10) Pericles docuisse cives suos dicitur id<br />
quod ab Anaxagora, cuius auditor fuerat, acceperat (Cic.). 11) Aulam auri te reposco, quam tu<br />
confessus est te abstulisse (Plaut.). 12) Adherbal Romam miserat legatos, qui senatum docerent de<br />
caede fratris (Sall.). 13) Syracusani hoc me docent, sese non laudationem Verris, sed potius<br />
irrisionem fecisse (Cic.). 14) Non est profecto de illo veneno celata mater (Cic.).<br />
404
Esercizio 9<br />
Traduci:<br />
1) Magnum malum me celas (Cic.). 2) Catilina iuventute quam, ut supra diximus, inlexerat, multis<br />
modis mala facinora edocebat (Sall.). 3) Interim cotidie Caesar Aeduos frumentum, quod erant<br />
publice polliciti, flagitabat (Caes.). 4) Pacem te poscimus omnes (Verg.). 5) Romanos fugam suam<br />
celare cupiebat (Iust.). 6) Id Alcibiades diutius celari non potuit (Nep.). 7) Verres Milesios naves<br />
poposcit (Cic.). 8) Militares artes, quas me a puero fortuna docuit, probe videor scire (Liv.). 9)<br />
Sestertios mille fratres me poposcerunt (Cic.). 10) Discipuli a magistro erudiendi sunt maxime<br />
humanitate. 11) Aliquot milites consulem certiorem fecerunt de servorum seditione. 12)<br />
Hannibalem numquam paenituit perfidia et simulatione contra Romanos uti. 13) Persae mare<br />
exercitum traduxerunt ut bellum Greciae inferrent. 14) Tarpeia Sabinos monilia poposcit eosque in<br />
Capitolium introduxit. 15) Multa ab exploratoribus edoctus, exercitum consul per silvas duxit.<br />
Verbi di pregare, interrogare, chiedere<br />
Esercizio 10<br />
Traduci:<br />
1) Te rogo ne te tam longae navigationi et viae committas (Cic.). 2) Alius ex alio causam tumultus<br />
quaerit (Caes.). 3) Id parentes suos liberi orabant (Cic.). 4) Ambianorum de natura moribusque<br />
Caesar quaerebat (Caes.). 5) D. Iunius Silanus, primus sententiam rogatus, de iis, qui in custodiis<br />
tenebantur, supplicium sumendum esse decreverat (Sall.). 6) Dic nunc Roscium a te petisse ut<br />
familiarem suum sumeres arbitrum (Cic.). 7) A te peto ut tu quoque aequum te iudicem dolori meo<br />
praebeas (Cic.). 8) Bello deinde Aborigines Troianique simul petiti sunt (Liv.). 9) Hostes quibus in<br />
locis sit Caesar ex captivis quaerunt (Caes.). 10) Multi rogabantur sententiam (Cic.). 11) Uti<br />
oratione perpetua malo quam interrogare aut interrogari (Cic.). 12) Cotta tribunatum plebis<br />
petebat (Cic.). 13) Scito me non esse rogatum sententiam (Cic.). 14) Nolite pati me frustra a vobis<br />
auxilium petere (Sall.). 15) Ubii Caesarem magnopere orabant ut exercitum Rhenum transportaret<br />
(Caes.).<br />
Esercizio 11<br />
Traduci:<br />
1) Hasdrubal cum paucis Afrorum urbem proximam petierat (Liv.). 2) Cum Artaxerxes Aegyptio<br />
regi bellum inferre voluit, Iphicratem ab Atheniensibus ducem petivit (Nep.). 3) Ne rogemus res<br />
turpes (Cic.). 47) Caesar animadvertit undique se pugionibus peti et toga caput obvolvit (Suet.). 5)<br />
Quaesivit a medicis quemadmodum ille se haberet (Nep.). 6) Per Macedoniam Cyzicum petebamus<br />
(Cic.). 7) Sententiae interrogari coeptae sunt (Cic.). 8) Quaerit ex solo ea quae in conventu dixerat<br />
(Caes.). 9) Hostis fuga salutem petivit (Nep.). 10) Caesar atque Cato, sententiam rogati, in senatu<br />
de Catilinae coniuratione locuti sunt. 11) Tarentini auxilium a Pyrrho petiverunt, qui decem annos<br />
contra Romanos pugnavit. 12) Vir improbus magistratum petivit, sed honorem non habuit. 13)<br />
Homines nequam et improbos non pudet magistratus petere. 14) Caesar celatus non est de<br />
coniuratorum consilio. 15) Eruditus artificio simulationis, proditor mendax multa non vera<br />
consulem docebat.<br />
405
Esercizio 12<br />
Traduci:<br />
1) Il console vincitore si mostrò benevolo e non distrusse la città nemica. 2) Cesare trasportò le<br />
truppe al di là del Reno per fare guerra ai Germani. 3) Prusia accolse nel suo regno Annibale<br />
fuggiasco, che gli insegnò molte cose della strategia militare. 4) Scipione andò in Africa per<br />
costringere Annibale a tornare nella sua terra. 5) L’ateniese Cimone sposò sua sorella, e non si<br />
vergognò di ciò: era normale per la cultura della sua gente. 6) In molti aspiravano al consolato,<br />
elessero consoli Gabinio e Pisone. 7) I giovani cominciarono a pentirsi di aver trasgredito le leggi.<br />
8) Arria nascose al marito la morte del figlio. 9) Ariovisto, volendo nascondere a tutti le sue vere<br />
intenzioni, parlava apertamente di falsi piani di battaglia. 10) Cesare non sposò Cleopatra, che gli<br />
aveva dato il figlio Cesarione.<br />
Accusativo con i complementi<br />
Esercizio 13<br />
Traduci:<br />
1) Teanum abest a <strong>La</strong>rino duodeviginti milia passuum (Cic.). 2) Zama quinque dierum iter a<br />
Carthagine abest (Liv.). 3) Caesar annum agens sextum decimum patrem amisit (Suet.). 4) Quinque<br />
milium intervallo castra distantia Romani et Carthaginienses habuere (Liv.). 5) Ante id oppidum<br />
planities circiter milia passuum tria in longitudinem patebat (Caes.). 6) Est in carcere locus, quod<br />
Tullianum appellatur, circiter duodecim pedes depressus (Sall.). 7) Curio Uticam cum exercitu<br />
proficiscitur, biduique iter progressus, ad flumen Bagradam pervenit (Caes.). 8) Hannibal minor<br />
quinque et viginti annos natus imperator factus est (Nep.). 9) Cato primum stipendium meruit<br />
annorum decem septemque (Nep.). 10) Caesar noctu progressus milia passuum circiter duodecim<br />
hostium copias conspicatus est (Caes.). 11) Scrobes trium in altitudinem pedum fodiebantur (Cic.).<br />
12) Atticus matrem extulit annorum nonaginta, cum ipse esset septem et sexaginta (Nep.). 13)<br />
Fauces Oceani quindecim milia passuum in longitudinem, quinque milia in latitudinem patent<br />
(Plin. S. ). 14) Hadrumetum abest a Zama circiter milia passuum trecenta (Nep.). 15) Romani trium<br />
milium spatio procul a castris hostium posuerant castra (Liv.).<br />
Esercizio 14<br />
Traduci:<br />
1) M. Catonem senectus non fregit qui sextum et octogesimum annum agens causam dixit (Liv.). 2)<br />
Rex cum omnibus copiis insequebatur et sex milium passuum intervallo ab Saburra consederat<br />
(Caes.). 3) Haec loca a Brundisio absunt biduum ac triduum (Cic.). 4) Flaminius quinque milia<br />
passuum a Thebis, quod caput est Boeotiae, posuit castra (Liv.). 5) Ennius fuit maior natu quam<br />
Plautus (Cic.). 6) Hanno, cum Benevento iam appropinquaret, tria milia passuum ab ipsa urbe loco<br />
edito castra posuit (Liv.). 7) Milites aggerem latum pedes trecentos triginta extruxerunt (Caes.). 8)<br />
Viridovix contra Sabinum duum milium spatio consedit (Caes.). 9) Syphax octo milium ferme inde<br />
spatio consedit (Liv.). 10) Hostes castra posuerunt a milibus passuum tribus. 11) Ariovisti copiae a<br />
nostris militibus aberant quattuor et viginti milia passuum. 12) Augusti filii a senatu populoque<br />
romano consules designati sunt annum quintum et decimum agentes. 13) Caesar septemdecim<br />
annos natus Cornelii Cinnae filiam uxorem duxit. 14) Hannibalem vicesimum quintum annum<br />
agentem imperatorem milites creaverunt. 15) Hostis ab urbe quindecim ferme milium spatio castra<br />
posuit.<br />
406
Esercizio 15<br />
Traduci (ricapitolazione):<br />
1) Candidatus honorem desperasse videtur (Cic.). 2) Ipsum Hectorem, toto pectore trementem,<br />
provocasse Aiacem ad pugnam paenituit (Cic.). 3) Facere docet philosophia, non dicere (Sen.). 4)<br />
Odi hominem et odero: utinam ulcisci possem! Sed ulciscuntur illum mores sui (Cic.). 5) O<br />
hominem nequam! (Cic.). 6) Multos castra iuvant bellaque matribus detestata (Hor.). 7) Caesar<br />
Boios de suo adventu docet (Caes.). 8) Audistis, iudices, legatos Hennenses dicere sese a suis<br />
civibus haec habere mandata, ut ad Verrem adirent et eum simulacrum Cereris reposcerent (Cic.).<br />
9) Neque solum haec ipse debebit docere praeceptor, sed frequenter interrogare et iudicium<br />
discipulorum experiri (Quint.). 10) Tranquillas etiam naufragus horret aquas (Ov.). 11) Treviri,<br />
positis castris a milibus passuum quindecim, auxilia Germanorum exspectare constituerunt (Caes.).<br />
12) Iam te nihil miseret, dure, tui dulcis amiculi ? (Cat. ). 13) Iam, Dolabella, neque me tui neque<br />
tuorum liberorum quos tu miseros in egestate atque in solitudine reliquisti, misereri potest? (Cic.).<br />
14) Te oro atque obsecro, T. Pomponi, ut me tua misericordia iuves et Quintum fratrem, qui potest<br />
esse salvus, sustentes, Terentiam liberosque meos tuearis (Cic.). 15) Saepe piget longi ferre laboris<br />
onus (Ov.). 16) Defecere ad Poenos hi populi (Liv.). 17) Philippus filium Alexandrum decem et octo<br />
annos natum, ut sub militia patris tirocinii rudimenta deponeret, ad se arcessit (Iust. ). 18) Quem,<br />
quaeso, nostrum fefellit ita vos esse factoros? (Cic.). 19) Geminat peccatum (is) quem delicti non<br />
pudeat (Publ. Sir. ). 20) Nemo forsitan deorum nec hominum est qui vestra peccata puniat,<br />
Quirites; vosmet tantum eorum peccatorum paeniteat (Liv.).<br />
Esercizio 16<br />
Traduci (ricapitolazione):<br />
1) Quella notte la luna si eclissò, gettando lo scompiglio nell’esercito. 2) Gli isolani si lamentavano<br />
giustamente delle continue incursioni dei pirati. 3) Al custode fu ordinato di fare il giro della casa<br />
per controllare tutte le porte. 4) A giudizio di molti, gli uomini sforniti di ragione vivono una vita<br />
serena. 5) Poveri voi! Avete fatto davvero un bel guaio. 6) Degli alunni, alcuni erano usciti, altri<br />
erano rimasti in classe con gli insegnanti. 7) L’omicida si pentì dell’assassinio, ma alcuni<br />
giudicavano falso il suo pentimento. 8) Al buon padre di famiglia non rincresce affrontare i sacrifici<br />
per il bene dei figli. 9) Parole vergognose! Non si addicevano affatto ad una persona onesta. 10) I<br />
vincitori ebbero pietà di quelli che si erano arresi, e salvarono loro la vita. 11) Lo ritenevano<br />
difensore degli oppressi, ma in realtà si dimostrò poi un vigliacco. 12) Le truppe, se si accorgevano<br />
che il comandante nascondeva loro le sue intenzioni, si ribellavano. 13) Le madri supplici<br />
chiedevano a gran voce il perdono per i loro figli. 14) Ti prego, aiutami. 15) L’esercito era ormai<br />
lontano dall’accampamento quando il nemico apparve sui monti vicini. 16) Cornelia, madre dei<br />
Gracchi, definiva gioielli i suoi figli. 17) Spesso non abbiamo commiserazione di quelli che sono<br />
lontani da noi. 18) I barbari si accamparono su una collina a tre miglia dalla città. 19) Insegnate ai<br />
ragazzi le cose che a loro devono essere insegnate. 20) Ormai più che trentenne, l’uomo aveva a<br />
noia la vita in famiglia.<br />
Esercizio 17<br />
Volgi le frasi che seguono, quando è possibile, nella forma passiva:<br />
1) Caesar contra hostes Romanorum copias duxit.<br />
2) Milites dux hortatus est ne animo deficerent.<br />
3) Barbarorum dux dixit Romanos omnia loca vastaturos esse.<br />
4) Arduum opus conatae sunt legiones cum iter per montes fecerunt.<br />
5) In somnio mater patrem senem in iuvenem redeuntem vidit.<br />
407
Esercizio 18<br />
Completa le frasi che seguono individuando l’espressione giusta tra quelle proposte:<br />
1) Transfugas paenitent / Transfugas paenitet / Transfugae paenitent suos deseruisse.<br />
2) Marius / A Mario / Mario paenitendum fuit consiliorum suorum.<br />
3) Exploratores ducem certiores fecerunt / certiorem fecit / certiorem fecerunt de hostium<br />
profectione.<br />
4) Improbos non solet / Improbi non solent / Improbos non solent suorum facinorum pudere.<br />
5) Romani Cincinnatus dictatorem / Cincinnatum dictatorem / Cincinnati dictatores creaverunt ut<br />
bellum contra hostes gereret.<br />
6) Ad bellum profecturus, dux tribunorum sententiam / tribunos sententiam / tribunis sententiam<br />
rogavit.<br />
7) Usus rei militaris multa homines / multa hominibus / multis hominibus docet.<br />
8) Arte militari homines antea rudes / hominibus antea rudibus / homines antea rudibus a<br />
consule eruditi sunt.<br />
Esercizio 19<br />
Individua gli errori nella traduzione delle frasi che seguono:<br />
1)Camillo fu chiamato il secondo Romolo = Camillus secundum Romulum appellatus est.<br />
2) Nella battaglia ai nostri soldati mancarono le forze = In pugna nostris militibus vires defecerunt.<br />
3) I soldati venivano esortati spesso dal generale a combattere col massimo valore = Milites<br />
hortabantur saepe a duce ut maxima cum virtute pugnarent.<br />
4) A loro rincrebbe vivere la vita nell’ozio = Eos vitam otiosam vivere taeduerunt.<br />
5) Antonio sposò una bella donna che aveva già sposato Virgilio = Antonius pulchram puellam<br />
nupsit quae iam uxorem duxit Vergilius.<br />
6) Vergognatevi, scellerati! = Pudete vos, scelesti homines!<br />
) Gli uomini onesti sogliono vergognarsi delle loro colpe = Culparum suarum viri probi pudere<br />
solent.<br />
8) I barbari chiesero aiuto al senato di Roma = Romanorum senatui barbari auxilium petiverunt.<br />
Hodieque<br />
Ad usum Delphini: “Per uso del delfino”, dal nome del primogenito di Luigi XIV, il Re Sole, per il<br />
quale venivano curate apposite edizioni di classici latini. A volte con valore spregiativo, più spesso<br />
in senso ironico, la locuzione allude alla pubblicazione di libri scritti ed adottati per dare valore ad<br />
idee o a tesi particolari… o per favorire la mancanza di volontà di certi studenti!<br />
A latere: “A fianco”. Tipica del linguaggio ecclesiastico e di quello giuridico, l’espressione nel<br />
primo caso indica un alto prelato (legato a latere) che ha l’incarico di rappresentare il papa in<br />
determinate condizioni; nel secondo, il magistrato (giudice a latere) che collabora in tribunale col<br />
presidente.<br />
Ad hoc: “Per questo”, con riferimento ad una particolare predisposizione per qualche lavoro. Più<br />
comunemente, vale “al momento opportuno”, come quando si riceve una visita inaspettata di<br />
qualcuno che si voleva incontrare.<br />
Intellegenti pauca: “A buon intenditor, poche parole”. L’espressione spesso viene usata a<br />
conclusione di uno scritto col quale si vuole dire e non dire, a giustificarne, oltre la brevità, il<br />
significato magari ambiguo.<br />
408
Versione 1<br />
Eroismo delle donne sabine<br />
All’indomani del celebre ratto, le donne sabine si frappongono fra le schiere romane e quelle sabine, e riescono a<br />
convincere i contendenti a fare la pace e a formare un unico stato.<br />
Sabinae mulieres, quarum ex iniuria bellum ortum erat, crinibus passis scissaque veste, victo<br />
malis muliebri pavore, ausae (1) se inter tela volantia inferre, ex transverso impetu facto dirimere<br />
infestas acies, dirimere iras, hinc patres, hinc viros orantes (2) ne se sanguine nefando soceri<br />
generique respergerent, ne parricidio macularent partus suos, nepotum illi, hi liberum progeniem.<br />
“Si adfinitatis inter vos, si conubii piget, in nos vertite iras; nos causa belli, nos vulnerum ac<br />
caedium viris ac parentibus sumus; melius peribimus quam sine alteris vestrum viduae aut orbae<br />
vivemus “. Movet res cum multitudinem tum duces; silentium et repentina fit quies; inde ad foedus<br />
faciendum duces prodeunt; nec pacem modo, sed civitatem unam ex duabus faciunt. Regnum<br />
consociant; imperium omne conferunt Romam. Ita geminata urbe, ut Sabinis tamen aliquid daretur,<br />
Quirites a Curibus appellati (3).<br />
Livio<br />
(1) ausae: sott. sunt, regge i tre infiniti che seguono. (2) orantes: “pregando”, regge le due finali negative. (3) appellati: sott. sunt.<br />
Versione 2<br />
Alessandro incendia la reggia di Persepoli<br />
Sintetica, ma triste descrizione della fine della reggia di Persepoli, incendiata da Alessandro Magno per istigazione,<br />
durante un banchetto, della cortigiana Taide.<br />
Omnes incaluerant mero: itaque surgunt temulenti ad incendendam urbem, cui armati pepercerant<br />
(1). Primus rex ignem regiae iniecit; tum convivae et ministri pelicesque (2). Multa cedro aedificata<br />
erat regia: quae (3) celeriter, igne concepto, late fudit incendium. Quod ubi exercitus, qui haud<br />
procul urbe tendebat, conspexit, fortuitum ratus, ad opem ferendam concurrit; sed ut ad vestibulum<br />
regiae ventum est, vident regem ipsum adhuc aggerentem faces. Omissa igitur, quam portaverant,<br />
aqua, igni aptam materiem in incendium iacere coeperunt. Hunc exitum habuit regia totius<br />
Orientis, unde tot gentes antea iura petebant, patria tot regum, unicus quondam Graeciae terror,<br />
molita (4) mille navium classem et exercitus quibus Europa inundata est, contabulato mari molibus,<br />
perfossisque montibus, in quorum specus fretum immissum est.<br />
Curzio Rufo<br />
(1) cui… pepercerant: “che… avevano risparmiato”; il verbo parcere regge il dativo. (2) pelicesque: “e le cortigiane”; tra loro,<br />
Taide. (3) Multa…quae: Costruisci: Multa regia edificata erat cedro, quae… (4) molita: “quella che aveva allestito”.<br />
Versione 3<br />
Descrizione di Babilonia<br />
L’ingresso trionfale di Alessandro Magno in Babilonia è l’occasione per descrivere le meraviglie della città, delle quali<br />
nel brano che segue abbiamo un primo cenno.<br />
Ipsius urbis pulchritudo ac vetustatis non regis modo, sed etiam omnium oculos in semet haud<br />
immerito convertit. Semiramis eam condiderat, non, ut plerique credidere (1), Belus, cuius regia<br />
ostenditur. Murus instructus laterculo coctili, bitumine interlitus, spatium XXX et duorum pedum in<br />
latitudinem amplectitur; quadrigae inter se occurrentes (2) sine periculo commeare dicuntur.<br />
Altitudo muri L cubitorum eminet spatio: turres denis pedibus quam murus altiores sunt. Totius<br />
operis ambitus CCCLXV stadia (3) complectitur: singulorum stadiorum structuram singulis diebus<br />
perfectam esse memoriae proditum est. Aedificia non sunt admota muris, sed fere spatium iugeri (4)<br />
409
unius absunt. Ac ne totam quidem urbem tectis occupaverunt; per LXXX stadia habitabatur; nec<br />
omnia continua sunt, credo, quia tutius visum est, pluribus locis spargi; cetera serunt coluntque, ut,<br />
si externa vis ingruat, obsessis alimenta ex ipsius urbis solo subministrentur.<br />
Curzio Rufo<br />
(1) credidere = crediderunt (forma apocopata). (2) inter se occurrentes: “incrociandosi”. (3) CCCLXV stadia: grosso modo, 65<br />
chilometri, intendendo la lunghezza media dello stadio 180 metri. (4) iugeri; lo iugero, misura di superficie, qui è indicata come<br />
misura di lunghezza (120 piedi)<br />
Versione 4<br />
Incursione dei Romani nella selva Ciminia<br />
L’episodio che segue risale al 310 a.C.: due romani, travestiti da pastori, penetrano nella regione boscosa dei monti<br />
Cimini, là dove non arrivavano –ha precisato Livio- nemmeno i mercanti.<br />
Ex iis qui aderant, consulis frater - M. Fabium Caesonem alii, C. Claudium quidam matre eadem<br />
qua consulem genitum tradunt -speculatum se iturum professus (1) brevique omnia certa allaturum.<br />
Caere educatus apud hospites, Etruscis in litteris eruditus erat linguamque Etruscam probe<br />
noverat. […] Servus ei dicitur comes unus fuisse, nutritus una eoque (2) haud ignarus linguae<br />
eiusdem; nec quicquam aliud proficiscentes quam summatim regionis quae intranda erat naturam<br />
ac nomina principum in populis accepere (3), ne qua (4) inter conloquia insigni nota haesitantes<br />
deprendi possent. Iere pastorali habitu, agrestibus telis, falcibus gaesisque binis armati. Sed neque<br />
commercium linguae nec vestis armorumve habitus sic eos texit quam quod abhorrebat ab fide<br />
quemquam externum Ciminios saltus intraturum. Usque ad Camertes Umbros penetrasse dicuntur.<br />
Livio<br />
(1) speculatum…professus: costruisci: professus (est) se iturum (esse) speculatum (sup. finale). (2) nutritus una eoque: « cresciuto<br />
insieme a lui e per questo ». (3) accepere…Iere = acceperunt… Ierunt. (4) qua… insigni nota: “Per una qualche… incertezza di<br />
particolare importanza”.<br />
Versione 5<br />
Diogene: povero, ma felice<br />
Il filosofo è povero in canna, ma è felice. Lo è tanto da essere simile agli dei, lui che non si cura affatto che sia fuggito<br />
l’unico suo schiavo: questo scrive Seneca all’amico Lucilio.<br />
Num parum beatam vivunt vitam dii, qui nec praedia nec hortos habent, nec rura pretiosa, nec<br />
grande fenus? (1) Respice, Lucili mi, mundum: nudos videbis deos; omnia dant, nihil habent.<br />
Diogenem tu putas pauperem an diis immortalibus similem, qui omnes divitias abdicavit ?<br />
Feliciorem tu hominem putas quem non pudet locupletiorem esse Croeso ? (2) Paupertas decet<br />
sapientem. O beatum Diogenem! Olim servus eius unicus fugit, nec illum reducere Diogenes<br />
conatus est. “Turpe est –inquit- servum sine Diogene posse vivere, Diogenem sine servo non<br />
posse”. Videtur mihi potius dixisse: “Age tuum negotium, Fortuna; nihil apud Diogenem iam tu es:<br />
fugit mihi servus, sed id non curo, immo etiam a servo liber sum”.<br />
adattamento da Seneca<br />
(1) nec grande fenus?: “né grandi rendite”? (2) Croeso: antico re della Lidia, famoso per le sue immense ricchezze.<br />
410
Versione 6<br />
Morte di Cicerone<br />
Il grande oratore fu ucciso (43 a.C. ) per volontà di M. Antonio, che egli aveva attaccato con le famose Filippiche,<br />
orazioni denominate in tal modo in ricordo di quelle pronunciate da Demostene contro Filippo II di Macedonia.<br />
Marcus Cicero sub adventu triumvirorum ab urbe cesserat. Primo in Tusculanum (1) fugit, inde<br />
transversis itineribus in Formianum, ut ab Caieta navem conscenderet, proficiscitur. Unde<br />
aliquotiens in altum provectus est, sed cum venti adversi navem ad litus rettulissent nec ipse<br />
iactationem navis pati non posset, taedium vitae et fugae eum cepit. Regressus ergo est ad<br />
superiorem villam, quae paulo plus mille passibus a mari abest. Cum autem a satellitibus Antonii in<br />
via interceptus esset, “Moriar-inquit- in patria a me saepe servata”. Satis constat servos paratos<br />
fuisse ad dimicandum, sed ipse deponi lecticam iussit et quietos pati quod sors iniqua cogeret. Ei,<br />
prominenti ex lectica praebentique immotam cervicem, caput praecisum est. Neque hoc satis<br />
stolidae crudelitati militum fuit: nam manus quoque praeciderunt, adfirmantes eas scripsisse<br />
orationes contra Antonium. Ita relatum caput ad Antonium iussuque eius inter duas manus in<br />
rostris (2) positum est.<br />
Livio<br />
(1) Tusculanum… Formianum: le ville di Tuscolo e di Formia. (2) rostris: la tribuna, nel foro, riservata agli oratori.<br />
Versione 7<br />
Pitagora a Crotone<br />
Conoscitore ormai delle leggi di Minosse e di Licurgo, Pitagora si trasferì a Crotone, dove insegnò una cultura tutta<br />
nuova a uomini e donne, conseguendo risultati veramente significativi.<br />
Cretam et <strong>La</strong>cedaemona ad cognoscendas Minois et Lycurgi inclitas ea tempestate leges<br />
contenderat. (1) Quibus omnibus instructus Crotonam venit populumque in luxuriam lapsum<br />
auctoritate sua ad usum frugalitatis revocavit. Matronarum quoque separatam a viris doctrinam et<br />
puerorum a parentibus frequenter habuit. Docebat nunc has pudicitiam et obsequia in viros, nunc<br />
illos modestiam et litterarum studium. Inter haec velut genetricem virtutum frugalitatem omnibus<br />
ingerebat (2) consecutusque disputationum adsiduitate erat, ut matronae auratas vestes ceteraque<br />
dignitatis suae ornamenta velut instrumenta luxuriae deponerent eaque omnia delata (3) in Iunonis<br />
aedem ipsi deae consecrarent, prae se ferentes vera ornamenta matronarum pudicitiam, non vestes<br />
esse.<br />
Giustino<br />
(1) contenderat: sogg. sott. Pitagora. (2) frugalitatem omnibus ingerebat: ”inculcava in tutti l’amore per la frugalità”. (3)<br />
delata…consecrarent: =deferrent…et consecrarent.<br />
Versione 8<br />
Dalla Pro M. Marcello (1)<br />
Marco Claudio Marcello, console nel 51 a.C., era stato sempre un convinto anticesariano. All’indomani di Farsalo, si<br />
era ritirato in esilio a Mitilene, nell’isola di Lesbo. Cicerone con la sua orazione ringrazia Cesare per avergli concesso il<br />
ritorno. L’ex console non giunse mai a Roma: fu ucciso al Pireo da un compagno di viaggio. <strong>La</strong> gloria che a Cesare<br />
deriva dal suo atto di clemenza appartiene tutta a lui: nessuno, nemmeno la dea Fortuna può rivendicarne la benchè<br />
minima parte.<br />
411
Vero huius gloriae, (1) C. Caesar, quam es paulo ante adeptus, socium habes neminem: totum hoc<br />
quantumcumque est, quod certe maximum est, totum est, inquam, tuum. Nihil sibi (2) ex ista laude<br />
centurio, nihil praefectus, nihil cohors, nihil turma decerpit; quin etiam illa ipsa rerum humanarum<br />
domina, Fortuna, in istius se (3) societatem gloriae non offert: tibi cedit, tuam esse totam et<br />
propriam fatetur. Numquam enim temeritas cum sapientia commiscetur nec ad consilium casus<br />
admittitur.<br />
Cicerone<br />
(1) huius gloriae: quella derivante dalla grazia concessa ad un suo avversario. (2) Nihil sibi…decerpit: “nulla per sé…toglie”. (3) in<br />
istius se…offert: “ non partecipa a questa gloria”.<br />
Versione 9<br />
Dalla Pro M. Marcello (2)<br />
Cesare ha compiuto imprese indubbiamente grandi, ma tutte possibili per un uomo. L’ultima, la concessione della<br />
grazia, è unica per grandezza: un tale nobile gesto rende chi lo compie simile ad un dio.<br />
Domuisti gentis (1) immanitate barbaras, multitudine innumerabilis, locis infinitas, (2) omni<br />
copiarum genere abundantis: ea tamen vicisti quae et naturam et condicionem, ut vinci possent,<br />
habebant. Nulla est enim tanta vis quae non ferro et viribus debilitari frangique possit. Animum<br />
vincere, iracundiam cohibere, victo temperare, adversarium nobilitate, ingenio, virtute praestantem<br />
non modo extollere iacentem sed etiam amplificare eius pristinam dignitatem, haec qui faciat, non<br />
ego eum cum summis viris comparo, sed simillimum deo iudico.<br />
Cicerone<br />
(1) gentis… innumerabilis… abundantis: = gentes… innumerabiles… abundantes. (2) locis infinitas: “sparse in territori<br />
sconfinati”(G. Bellardi).<br />
Versione 9<br />
Conclusione della Pro Q. Ligario<br />
<strong>La</strong> cosa più grande che Cesare vincitore sia in grado di fare è poter concedere la grazia; la cosa più nobile nell’indole di<br />
lui, il volerla concedere. Per la storia, Quinto Ligario fu graziato e tornò dall’esilio, ma, riconoscenza meravigliosa! fu<br />
tra i Cesaricidi.<br />
Ut concessisti illum (1) senatui, sic da hunc populo, cuius voluntatem carissimam semper habuisti,<br />
et, si ille dies tibi gloriosissimus, populo Romano gratissimus fuit, noli, (2) obsecro, dubitare, C.<br />
Caesar, similem (3) illi gloriae laudem quam saepissime quaerere. Nihil est tam populare quam<br />
bonitas, nulla de virtutibus tuis plurimis nec admirabilior nec gratior misericordia est. Homines<br />
enim ad deos nulla re propius accedunt quam (4) salutem hominibus dando. Nihil habet nec fortuna<br />
tua maius quam ut possis, nec natura melius quam ut velis servare quam plurimos. Longiorem<br />
orationem forsitan causa postulet, tua certe natura breviorem. Qua re cum utilius esse arbitrer te<br />
ipsum quam aut me aut quemquam loqui tecum, finem iam faciam: tantum te admonebo, si illi<br />
absenti salutem dederis, praesentibus te his daturum.<br />
Cicerone<br />
(1) Ut concessisti illum: allude alla grazia concessa a M. Marcello. (2) noli…C. Caesar: “non esitare, Cesare, ti prego”. (3)<br />
similem…quaerere: ordina quaerere quam saepissime laudem similem illi gloriae. (4) quam… dando: ”che…col concedere”.<br />
412
RAGIONIAMO INSIEME<br />
Versione 10<br />
Decimo Bruto difensore dello Stato<br />
È il 20 dicembre del 44 a.C. quando Cicerone pronuncia la terza Filippica, dalla quale è stato tratto il brano<br />
seguentep. Partito Antonio per la Gallia Cisalpina per toglierla a Decimo Bruto che ne è il governatore, questi emana un<br />
editto col quale, promettendo fedeltà al senato, dichiara di opporsi ad Antonio nell’interesse di Roma. Di qui<br />
l’esaltazione che ne fa Cicerone accostandogli l’avo Lucio Bruto, fautore della cacciata di Tarquinio il Superbo, al quale<br />
degnamente si accompagna la figura di Marco Antonio.<br />
Hoc vero recens edictum (1) D. Bruti, quod paulo ante propositum est, certe silentio non<br />
potest praeteriri (2). Pollicetur enim (3) se provinciam Galliam retenturum in senatus populique (4)<br />
Romani potestate. O civem natum rei publicae (5), memorem sui nominis imitatoremque maiorum!<br />
Neque enim Tarquinio expulso maioribus nostris tam fuit optata libertas quam est depulso Antonio<br />
(6) retinenda nobis. Illi regibus parere iam a condita urbe didicerant: nos post reges exactos<br />
servitutis oblivio ceperat. Atque ille Tarquinius, quem maiores nostri non tulerunt, non crudelis,<br />
non impius, sed superbus est habitus et dictus; quod (7) nos vitium in privatis saepe tulimus (8), id<br />
maiores nostri ne in rege quidem ferre potuerunt. L. Brutus regem superbum non tulit; D. Brutus<br />
sceleratum atque impium regnare patietur (9)? Quid Tarquinius tale (10) qualia innumerabilia et<br />
facit et fecit Antonius? Senatum etiam reges habebant; nec tamen, ut Antonio senatum habente, in<br />
consilio regis versabantur (11) barbari armati. Servabant auspicia reges; quae hic consul augurque<br />
neglexit (12), neque solum legibus contra auxilia ferendis, sed etiam collega una ferente eo quem<br />
ipse ementitis auspiciis (13) vitiosum fecerat.<br />
Cicerone<br />
1) recens edictum: l’editto è successivo alla partenza di Antonio, che è del 29 novembre, e perciò<br />
paulo ante. 2) non potest praeteriri: nota la costruzione del verbo servile col verbo passivo. 3)<br />
Pollicetur enim: sott. D. Brutus. 4) senatus populique: il populus è l’insieme di tutti i cittadini,<br />
patrizi e non; il senatus è il suo rappresentante. 5) O civem natum rei publicae: accusativo<br />
esclamativo e dativo di vantaggio. 6) Tarquinio expulso… depulso Antonio: ablativi assoluti<br />
temporali; nota il chiasmo. 7) quod… vitium… id: tutti accusativi; “l’essere superbi”. 8) tulimus:<br />
nota l’insistenza sull’uso del verbo (tulerunt… ferre potuerunt… tulit). 9) L. Brutus… regnare<br />
patietur: evidente il parallelismo, ma con una variatio; al complemento oggetto della prima frase fa<br />
seguito una proposizione oggettiva nella seconda. 10) Quid Tarquinius tale: sott. fecerat,<br />
interrogativa diretta cui fa seguito una comparativa (qualia…). 11) nec tamen…in consilio<br />
versabantur: e tuttavia…all’assemblea presieduta dai re non partecipavano”. 12) quae…hic<br />
neglexit: relativa; Antonio non viene nominato, ma indicato in maniera sprezzante col pronome. 13)<br />
ementitis auspiciis: ablativo strumentale,”con falsi auspici”.<br />
Qualche piccola considerazione<br />
1) maioribus nostris…nobis: entrambi dativi d’agente, con un normale verbo passivo (optata est) il<br />
primo, con la perifrastica passiva (retinenda est) il secondo. 2) regibus parere: pareo (intransitivo<br />
col dativo) e non pario. 3) a condita urbe… post reges exactos: da notare l’uso di urbe per Roma,<br />
la variatio e il chiasmo. 4) legibus… ferendis… collega… ferente eo: ablativi assoluti temporali,<br />
col gerundivo il primo, col participio presente il secondo.<br />
413
Versione 11<br />
Un insegnante benvoluto<br />
I suoi allievi lo guardavano con ammirazione, tanto che lo consideravano un secondo padre. Si<br />
lamentavano che dovesse lasciare il lavoro in ancor giovane età, per motivi di salute: avrebbero<br />
voluto che insegnasse a loro ancora per tanto tempo. Gli rincresceva se commetteva qualche errore<br />
involontario, ma a volte ci rideva anche: si considerava giustamente un uomo qualunque; ed ogni<br />
uomo può sbagliare, ripeteva spesso. Non aveva mai motivo di vergognarsi: non faceva o diceva<br />
cosa alcuna di cui poi potesse pentirsi. I ragazzi gli volevano bene tutti, e tutti egli considerava<br />
come figli.<br />
Sententiae<br />
1. Nemo casu bonus: discenda est virtus (Sen.)<br />
2. Difficile est longum subito deponere amorem (Ov.).<br />
3. Rapere est accipere quod non possis reddere (P. Syr.).<br />
4. Deorum Manium iura sancta sunto (XII Tab.).<br />
5. Inferior rescit, quiquid pecat superior (P. Syr.)<br />
6. Nullum magnum ingenium sine mixtura dementiae fuit (Sen.).<br />
7. Cito rumpes arcum, semper si tensum habueris (Phaedr.).<br />
8. Moratur hominum proposita fortuna (Vell.).<br />
9. Aptari onus viribus debet (Sen.).<br />
10. Omnia sunt incerta, cum a iure discessum est (Cic.).<br />
414
<strong>Capitolo</strong> 25<br />
Il genitivo<br />
Genitivo dipendente da sostantivi.<br />
Genitivo partitivo.<br />
Genitivo di qualità.<br />
Genitivo dipendente da aggettivi e da participi.<br />
Genitivo dipendente da verbi.<br />
Genitivo con verbi di memoria.<br />
Genitivo con interest e refert.<br />
Genitivo con i verbi di stima.<br />
Genitivo con i verbi di prezzo.<br />
Genitivo con i verbi giudiziari (colpa e pena).<br />
415
<strong>La</strong> mia poesia sa di uomo<br />
Ad un tal Mamurra, al quale evidentemente non piace conoscere se stesso, e che preferisce leggere racconti mitologici<br />
di pura fantasia, Marziale consiglia i propri versi: trattano della realtà della vita.<br />
Quid te vana iuvant miserae ludibria carthae?<br />
Hoc lege, quod possit dicere vita :” Meum est”.<br />
Non hic Centauros, Gorgonas Harpyasque<br />
invenies: hominem pagina nostra sapit.<br />
Sed non vis, Mamurra, tuos cognoscere mores<br />
Nec te scire: legas Aetia Callimachi.<br />
Marziale<br />
Hoc lege…: ”Leggi questo, che la vita potrebbe dire: E’ mio”. hominem…sapit: ” la mia pagina sa di uomo”. Legas: congiuntivo<br />
esortativo, ” leggi pure”. Aetia Callimachi:” gli Aitia di Callimaco” di Cirene, quattro libri di elegie sull’origine di culti e riti, di cui<br />
possediamo poco.<br />
Genitivo dipendente da sostantivi<br />
(Genitivo soggettivo e genitivo oggettivo- Genitivo possessivo- Genitivo dichiarativo o<br />
epesegetico- Genitivo di convenienza o di pertinenza)<br />
Esercizio 1<br />
Traduci:<br />
1) Virorum est fortium toleranter dolorem pati (Cic.). 2) Feminarum praecipue et gaudia insignia<br />
erant et metus (Liv.). 3) Vulgare amici nomen, sed rara est fides (Phaedr.). 4) Boni pastoris est<br />
tondere pecus, non deglubere (Suet.). 5) Statuam videmus Q. Tremuli, qui Hernicos devicit, ante<br />
Castoris (Cic.). 6) Habitabat rex ad Iovis Statoris (Liv.). 7) Est eius qui dat, non qui petit,<br />
condiciones dicere pacis (Liv.). 8) Fuit quondam proprium populi Romani longe a domo bellare<br />
(Cic.). 9) Terentia Ciceronis septimum et centesimum explevit annum (Val. Max.). 10) Non<br />
pudendo, sed non faciendo id quod non decet, impudentiae nomen effugere debemus (Cic.). 11)<br />
Tardi ingenii est rivulos consectari, fontes rerum non videre (Cic.). 12) Et facere et pati fortia<br />
Romanum est (Liv.). 13) Pompeius principum munus esse ducebat resistere et levitati multitudinis et<br />
perditorum temeritati (Cic.). 14) Sit sanctum apud vos hoc poetae nomen (Cic.). 15) Pauperis est<br />
numerare pecus (Ov.).<br />
Esercizio 2<br />
Traduci:<br />
11) Marius, haud dubie iam victor, pervenit in oppidum Cirtam (Sall.). 2) Securae et quietae mentis<br />
est in omnes vitae suae partes discurrere (Sen.). 3) Magna est vis humanitatis (Cic.). 4) Meam<br />
tuorum erga me meritorum memoriam nulla umquam delebit oblivio (Cic.). 5) Tuum est consulere<br />
et incolumitati et vitae et fortunis tuis (Cic.). 6) Vestrum est, qui consules estis, decernere quid<br />
optimum rei publicae sit (Liv.). 7) Grata mihi vehementer est memoria nostri tua quam significasti<br />
litteris (Cic.). 8) Ardentissimo aestatis tempore exoritur Caniculae sidus (Plin.). 9) Cuiusvis<br />
hominis est errare, nullius, nisi insipientis, in errore perseverare (Cic.). 10) Sapientis est consilium<br />
explicare suum de maximis rebus (Cic.). 11) Tempori cedere, id est necessitati parere, semper<br />
sapientis est habitum (Cic.). 12) Imperatoris est proelia vincere, sed etiam in victoria sibi<br />
temperare. 13) Sapientis non est errare atque nihil facere ne rursus erret. 14) Cato senex cognomen<br />
sapientis habuit. 15) Artificis proprium est effingere aliquid animo.<br />
416
Esercizio 3<br />
Traduci:<br />
1) A egregie cose il forte animo accendono le urne dei forti (Foscolo). 2) L’ignoranza del futuro è<br />
vantaggiosa per la vita dell’uomo. 3) <strong>La</strong> grandezza dello Stato è nella libertà del suo popolo. 4) Il<br />
rispetto per i genitori è il fondamento per il bene della famiglia. 5) Il verificarsi degli eventi<br />
favorevoli fa insuperbire gli sciocchi. 6) <strong>La</strong> paura della morte rende infelici gli uomini. 7) <strong>La</strong><br />
bellezza della dea Venere è rimasta proverbiale. 8) Molti uomini vivono esclusivamente per il<br />
godimento dei piaceri. 9) Il disprezzo per i poveri è vergognoso: dobbiamo aiutarli in maniera<br />
concreta. 10) Il Cato Maior di Cicerone è un grande elogio della vecchiaia. 11) Tristemente note<br />
sono rimaste nella storia le liste di proscrizione di Silla. 12) Spesso i giovani commettono<br />
imprudenze perché agiscono sotto la forza dell’istinto. 13) Il primo dovere di ogni buon legislatore<br />
è ubbidire alle leggi che egli stesso ha stabilito. 14) Il senato considerava la Sicilia il granaio di<br />
Roma. 15) Cantami, o diva, del pelide Achile l’ira funesta.<br />
Genitivo partitivo – Genitivo di qualità<br />
Esercizio 4<br />
Traduci:<br />
1) Velim dicas qua facie fuerit, qua statura (Cic.). 2) Darius ut Graeciam redigeret in suam<br />
potestatem classem quingentarum navium comparavit eique Datim praefecit et Artaphernem, iisque<br />
ducenta peditum, decem equitum milia dedit (Nep.). 3) Germani deorum maxime Mercurium colunt<br />
(Tac.). 4) Tibi idem consilii do quod mihimet ipsi (Cic.). 5) In Britannia nihil esse audio neque auri<br />
neque argenti (Cic.). 6) Eodem tempore equites nostri levisque armaturae pedites, cum se in castra<br />
reciperent, adversis hostibus occurrebant (Caes.). 7) Caesar magnam partem hostium concidit<br />
(Caes.). 8) Iustitia nihil expetit praemii (Cic.). 9) Iuvenis evasit vere indolis regiae filiamque ei<br />
suam rex despondit (Liv.). 10) Nihil rerum humanarum sine dei numine geritur (Nep.). 11) Classis<br />
communis Graeciae trecentarum navium apud Artemisium conflixit (Nep.). 12) Quid habet ista res<br />
aut laetabile aut gloriosum? (Cic.). 13) Maior pars mortalium de naturae malignitate conqueritur,<br />
quod in exiguum aevi fingimur (Sen.). 14) Caesar quidquid navium longarum habebat, id quaestori<br />
legatis praefectisque distribuit (Caes.). 15) Tum Aduatuci magni ponderis saxa et praeacutas trabes<br />
in muro conlocabant (Caes.).<br />
Esercizio 5<br />
Traduci:<br />
1) Scis Bassum Anfidium semper infirmi corporis et exsucti fuisse (Sen.). 2) Non multum aestatis<br />
supererat (Caes.). 3) O di immortales ! Ubinam gentium sumus ? In qua urbe vivimus? (Cic.). 4)<br />
Aequorum legati indutias annorum octo impetraverunt (Liv.). 5) Terentius poeta fuisse dicitur<br />
mediocri statura, gracili corpore, colore fusco (Suet.). 6) Tantae molis erat Romanam condere<br />
gentem! (Verg.). 7) Bonus animus in mala re dimidium est mali (Plaut.). 8) Praeceptores plus<br />
laboris ab iis discipulis exigunt, in quibus certior spes est (Sen.). 9) Homines magna statura non<br />
semper magnas corporis vires habent. 10) Neuter exercitus extra munitiones processit. 11) Viri<br />
magnae auctoritatis in senatum venerunt. 12) Hostium copiae vastaverunt quod est agri inter<br />
urbem lacumque. 13) Caesar fuit excelsa statura, colore candido, oculis nigris (Suet.). 14) Magni<br />
ponderis saxa oppidani in hostem de muro deiciebant. 15) Levis armaturae milites in hostem celeri<br />
cursu impetum fecerunt.<br />
417
Genitivo dipendente da aggettivi e da participi.<br />
Esercizio 6<br />
Traduci:<br />
1) Erat Iugurtha appetens gloriae militaris (Sall.). 2) Epaminondas erat peritus belli, fortis manu,<br />
adeo veritatis diligens ut ne ioco quidem mentiretur (Nep.). 3) Exercitus Metello traditur a Sp.<br />
Albino proconsule iners, imbellis, neque periculi neque laboris patiens (Sall.). 4) Vos semper<br />
appetentes gloriae praeter ceteras gentes atque avidi laudis fuistis (Cic.). 5) Cera impatiens est<br />
caloris (Ov.). 6) Amicum mei amantiorem cognovi quam temporis (Cic.). 7) Apud Platonem<br />
Socrates se omnium rerum fingit et rudem. (Cic.). 8) Duo iuvenes, imprudentes religionis, cum<br />
cetera turba templum Cereris ingressi sunt (Liv.). 9) Omnis est natura diligens sui (Cic.). 10) Manet<br />
sub Iove frigido venator, tenerae coniugis immemor (Hor.). 11) Omnia circa plena civium ac<br />
sociorum sunt (Liv.). 12) Apronium Verres nequitia, luxuria, audacia sui simillimum iudicavit<br />
(Cic.). 13) Viri magni fuerunt semper gloriae appetentes. 14) Marius homines belli insolentes in<br />
Africa habuit eosque exercitum disciplina fecit. 15) Tenerae coniugis immemor, venator in silvis<br />
vitam agit.<br />
Esercizio 7<br />
Traduci:<br />
1) Due degli esploratori caddero nelle mani dei nemici. 2) Molti scrivono un gran numero di versi<br />
che nessuno legge. 3) Entrambi gli eserciti escono dalle fortificazioni per combattere in campo<br />
aperto. 4) Non sempre sono di animo nobile gli uomini nati di nobile famiglia. 5) Molti animali<br />
sono dotati di forza fisica, gli uomini di intelligenza. 6) L’esercito in marcia attraverso zone<br />
desertiche si imbatté in serpenti di grandezza smisurata. 7) Il figlio non era per nulla somigliante al<br />
padre; lo avresti detto figlio di un altro uomo. 8) Il popolino è sempre amante di novità. 9)<br />
L’ateniese Temistocle si tramanda che sia stato un uomo di grande intelligenza. 10) Le orde dei<br />
Persiani, intolleranti della disciplina, entrarono in Grecia, ma furono sconfitte da uomini di grande<br />
coraggio. 11) Spettacoli di vario genere venivano organizzati in Roma per la gioia del popolo. 12)<br />
Gente di ogni età e sesso accorreva gioiosa per festeggiare il console vincitore. 13) Ulisse con un<br />
grande palo aguzzo accecò Polifemo pieno di vino. 14) I nemici devastavano a ferro e fuoco campi<br />
ricchi di grano e di pascoli. 15) Per avidità di potere gli uomini commettono a volte nefandezze di<br />
ogni genere.<br />
Genitivo dipendente da verbi<br />
(Genitivo con i verbi di memoria)<br />
Esercizio 8<br />
Traduci:<br />
1) Senes omnia quae curant meminerunt (Cic.). 2) Divico, Helvetiorum legatus, Caesarem monuit<br />
ut reminisceretur pristinae virtutis Helvetiorum (Caes.). 3) Venit mihi fani, loci, religionis illius in<br />
mentem (Cic). 4) Obliviscor iniurias tuas, depono memoriam doloris mei (Caes.). 5) Est proprium<br />
stultitiae aliorum vitia cernere, oblivisci suorum (Cic.). 6) Faciam ut eius diei locique meique<br />
semper is meminerit (Plaut.). 7) Memini neque umquam obliviscor noctis illius (Cic.). 8) Immensam<br />
illam sapientiam, quae ne in ipso quidem vitae excessu oblivisci sui non potuit (Val. Max.). 9)<br />
Memini etiam quae nolo, oblivisci non possum quae volo (Cic.). 10) Ne me moneatis; memini ego<br />
418
officium meum (Plaut.). 11) Caecina milites temporis ac necessitatis monet (Tac.). 12) Nunc<br />
uxorem me esse meministi tuam ? (Plaut.). 13) Meministine eius orationis tuae, quam, vixdum<br />
pueritia egressus, in senatu habuisti?(Front. ). 14) Quando recordabor omnia dierum illorum<br />
feriatorum? (Agost. ). 15) Dux ante pugnam admonebat milites domus, parentum, filiorum suorum.<br />
Esercizio 9<br />
Traduci:<br />
1) Ci ricordiamo dei torti subiti, ci ricordiamo di quelli fatti. 2) Il rivoluzionario, per spronare con<br />
più ardore i congiurati, ricordava loro la triste situazione in cui vivevano. 3) Le gioie del passato<br />
spesso ci vengono in mente nei momenti di tristezza. 4) Ricordati sempre il bene ricevuto, e sii<br />
grato a chi te lo ha fatto. 5) In punto di morte ogni uomo ricorda tutto il suo passato. 6) Preferisco<br />
dimenticare le offese che mi hai fatto, e ricordare i momenti belli che ho vissuto con te. 7) Nessuno<br />
può dimenticare i genitori: il loro ricordo è sempre vivo in ognuno di noi. 8) Mi vengono in mente i<br />
grandi del passato, che molte cose ci hanno insegnato col loro agire. 9) A volte ci ricordiamo degli<br />
avvenimenti lontani, e dimentichiamo quelli recenti. 10) Mi viene in mente Cesare: ”Anche tu,<br />
Bruto, figlio mio”!<br />
Genitivo con interest – refert<br />
Esercizio 10<br />
Traduci:<br />
1) Tua et mea interest te valere (Cic.). 2) Quid refert qualis status tuus sit, si tibi videbitur malus?<br />
(Sen.). 3) Nunc ego, patres conscripti, intellego quid mea intersit (Cic.). 4) Vestra, qui cum summa<br />
elegantia et integritate vixistis, hoc maxime interest (Cic.). 5) Magni illi sua interesse arbitrabantur<br />
hunc a causa demoveri (Cic.). 6) Id ego et mea et rei publicae et maxime tua interesse arbitror<br />
(Cic.). 7) Ostendam quantum salutis communis intersit duos consules in re publica esse (Cic.). 9)<br />
Hoc interest inter testimonium et exemplum, exemplo demonstratur id quod dicimus, testimonio<br />
confirmatur (Cic.). 9) Si nihil interest regis, peto ut vinculis liberer (Curt.). 10) Inter pacem et<br />
servitutem plurimum interest (Cic.). 11) Clodii intererat Milonem perire (Cic.). 12) Vestra,<br />
commilitones, interest, ne imperatorem pessimi faciant (Tac.). 13) Permultum etiam interest<br />
fortunam variam experiri (Front. ). 14) Rei publicae omnium hominum interest ut leges vim suam<br />
habeant. 15) Consul dictitabat sua multum interesse hostes dedi.<br />
Esercizio 11<br />
Traduci:<br />
1) A Roma per la sua salvezza interessava moltissimo che Annibale andasse via dall’Italia. 2) Se<br />
questo ti interessa davvero, fa pure quello che ti pare. 3) Per essersi interessato della questione, un<br />
uomo, pur innocente, venne citato in tribunale. 4) C’è gran differenza tra le parole e i fatti. 5) A<br />
Catilina interessava moltissimo la sua elezione a console. 6) Ci interessammo della storia<br />
dell’antico Egitto, e scoprimmo molte cose a noi sconosciute. 7) <strong>La</strong> brava madre si interessa della<br />
salute dei figli più che della sua. 8) Cosa strana davvero! Il magistrato fu processato per essersi<br />
interessato dell’applicazione della legge. 9) Interessandosi al bene di tutti, l’uomo è stato elogiato<br />
pubblicamente. 10) Gli uomini a volte si interessano troppo della salute, e trascurano questioni della<br />
massima importanza.<br />
419
Genitivo con i verbi di stima- Genitivo con i verbi di prezzo<br />
Esercizio 12<br />
Traduci:<br />
1) Me a te plurimi fieri sentio (Cic.). 2) Magno emerat, magno vendidit (Cic.). 3) Qui homo timidus<br />
erit in rebus dubiis, nauci non erit (Cic.). 4) Ego semper pluris feci potioremque habui libertatem<br />
multo quam pecuniam (Nev. ). 5) Si callidi rerum aestimatores prata et areas quasdam magno<br />
aestimant, quanti est aestimanda virtus! (Cic.). 6) Magna frumenti copia ex Sicilia advecta,<br />
agitatum in senatu est quanti plebi daretur (Liv.). 7) Formica et musca contendebant acriter quae<br />
pluris esset (Phaedr.). 8) Te trecentis talentis regi vendidisti (Cic.). 9) Haec consuetudine pro nihilo<br />
habentur (Sall.). 10) Moneo te ne minoris vendas quam ego emi (Plaut.). 11) M. Cato ex Africa<br />
decedens Q. Ennium poetam deduxerat, quod non minoris aestimamus quam quemlibet<br />
amplissimum Sardiniensem triumphum (Nep.). 12) Caesar magni faciebat militum virtutes, illisque<br />
in contione saepe gratias agebat. 13) Fortissimi viri nihili mortem faciunt atque ideo in pugna<br />
maxima cum virtute in mediam aciem hostium irruunt. 14) Captivi magno ab hoste veneunt. 15)<br />
Homines sua existimant pluris quam aliena.<br />
Genitivo con i verbi giudiziari (colpa e pena)<br />
Esercizio 13<br />
Traduci:<br />
1) Principes nostrae civitatis, insimulati proditionis, indicta causa, interfecti sunt (Caes.). 2)<br />
Repetundarum convictos etiam ordine senatorio Caesar movit (Suet.). 3) Antonius Flamma<br />
damnatur exilio ob saevitiam (Tac.). 4) Vibius Secundus, eques Romanus, accusantibus Mauris,<br />
repetundarum damnatur (Tac.). 5) Furius Camillus absens quindecim milibus gravis aeris<br />
damnatur (Liv.). 6) Caligula multos honesti ordinis ad metalla et munitiones viarum aut ad bestias<br />
condemnavit (Suet.). 7) Omne hominum genus, quodque est quodque erit, morte damnatum est<br />
(Sen.). 8) Fuere qui hoc die regem temeritatis, consulem segnitiae accusarent (Cic.). 9) Quanti<br />
damnandi sunt qui Romae manserunt ? (Caes.). 10) Cimon custodia tenebatur neque emitti poterat,<br />
nisi pecuniam, qua pater multatus erat, solvisset (Nep.). 11) Socratis responso iudices sic<br />
exarserunt ut capitis hominem innocentissimum condemnarent (Cic.). 12) Q. Hortensius de pecuniis<br />
repetundis damnatus est (Cic.). 13) Parricidii accusatus, tribunus multa locutus est de vita sua, ut<br />
se culpa vacuum praeberet. 14) Barbari transfugas capite damnatos arboribus suspenderunt.<br />
Esercizio 14<br />
Traduci:<br />
1) Spesso si è verificato che i grandi uomini venissero accusati di tradimento. 2) Benché condannato<br />
a morte, il prigioniero non volle tradire i suoi compagni. 3) Accusato di cospirazione con il nemico,<br />
il generale venne condannato ad una multa di cento talenti. 4) Ha comperato una casa ad un piccolo<br />
prezzo, e poi l’ha rivenduta ad un prezzo altissimo. 5) Molti stimano il denaro più di qualunque<br />
altra cosa. 6) Il dittatore non apprezzava per niente i consigli di quanti lo circondavano. 7) I<br />
commilitoni non stimavano affatto il centurione che era stato accusato di vigliaccheria. 8) Ci costa<br />
di più il lavoro che non ci piace. 9) Sappi che da me sei stimato moltissimo. 10) Sono stati<br />
condannati a morte per aver commesso crimini orrendi.<br />
420
Esercizio 15<br />
Traduci (ricapitolazione) :<br />
1) Pausanias accusatus capitis absolvitur, multatur tamen pecunia (Nep.). 2) Iuvat meminisse beati<br />
temporis (Ov.). 3) Nostra nihil interest scire quae eventura sunt (Cic.). 4) Et monere et moneri<br />
proprium est verae amicitiae (Cic.). 5) Hic L. Tarquinius fratrem habuerat Arruntem Tarquinium,<br />
mitis ingenii iuvenem (Liv.). 6) Nihil est virtute amabilius; quam qui adeptus erit, ubicumque erit<br />
gentium, a nobis diligetur (Cic.). 7) Domus utriusque nostrum aedificatur strenue (Cic.). 8) Ludi ne<br />
id quidem leporis habuerunt, quod solent mediocres ludi (Cic.). 9) O qui tuarum, corve, pennarum<br />
est nitor ! Quantum decoris corpore et vultu geris ! (Phaedr.). 10) Ira impotens sui est, decoris<br />
oblita, necessitudinum immemor (Sen.). 11) Si quid est in philosophia boni, hoc est, quod stemma<br />
non inspicit ( Sen. ). 12) Ager aridus et frugum vacuus ea tempestate erat (Sall.). 13) Quid mea<br />
refert Athenis natae haec an Thebis sint ? (Plaut.). 14) Merito vostro amo vos, quia me colitis et<br />
magni facitis (Plaut.). 15) Ea vos rata habeatis necne magis rei publicae interest quam meas (Liv.).<br />
16) Refert quantum aquae sit (Sen.). 17) Torquatus filium morte multavit (Cic.). 18) Caesarem vini<br />
parcissimum fuisse ne inimici quidem negaverunt (Suet.). 19) Non habeo denique nauci augurem<br />
(Cic.). 20) Omnis iuventus, omnes etiam gravioris aetatis eo convenerant (Caes.).<br />
Esercizio 16<br />
Traduci:<br />
1) L’amore delle madri per i figli è spesso per loro motivo di grande angoscia. 2) Lo stato di salute<br />
dei vecchi è più preoccupante di quello dei giovani. 3) <strong>La</strong> campagna di Gallia di Cesare rafforzò il<br />
dominio dell’Urbe. 4) In Sallustio leggiamo che il re di Numidia Micipsa fu un amico fedele dei<br />
Romani. 5) Fu tipico un tempo delle legioni di Roma combattere in terre lontane per difendere gli<br />
alleati. 6) Quale speranza di vita può esserci per chi è affetto da gravi malattie? 7) L’esercito<br />
distrusse gran parte della città, e portò via un bottino di grande valore. 8) Dei prigionieri cinque<br />
soltanto furono uccisi, ai più fu concessa la grazia. 9) Siate sempre di animo sereno, anche nelle<br />
difficoltà della vita. 10) Interessiamoci del bene di tutti, anche se gli altri non si comportano allo<br />
stesso modo. 11) Al sapiente interessa particolarmente la serenità dell’animo. 12) Inesperto dei<br />
luoghi, il generale prese come guide uomini di quelle regioni. 13) Ricordiamoci possibilmente di<br />
chi soffre, e aiutiamolo. 14) Se si fosse interessato della salute di suo figlio, non avrebbe agito in<br />
qual modo. 15) Sembra giusto dimenticare le offese, e ricordare il bene che abbiamo ricevuto. 16) I<br />
fratelli sono tanto diversi che non sembrano nemmeno parenti. 17) Cesare sicuramente era al<br />
corrente, se non proprio complice, della congiura di Catilina. 18) L’uomo fu condannato all’esilio,<br />
ma dopo qualche tempo fu richiamato in patria per volontà del popolo. 19) Il nome di Caligola è<br />
rimasto tristemente noto per aver condannato molti ai lavori forzati. 20) Allo studioso interessa<br />
conoscere le condizioni di vita della massa.<br />
Esercizio 17<br />
Completa le frasi che seguono individuando l’espressione giusta tra quelle proposte:<br />
1) Patris / Patrem / Patri est providere filiorum saluti.<br />
2) Mater semper meminit filiis suis / filiorum suorum / filios suos neque umquam eis / eos /<br />
eorum oblivisci potest.<br />
3) Iudex recordatus est homines / hominum / de hominibus qui pro re publica bene meruerunt.<br />
4) Senatus / Senatum / Senatui intererat quam primum exercitum contra hostes mitti.<br />
5) Ut captivus omnia duci diceret, accusatore / accusatoris / accusatori interfuit.<br />
421
Esercizio 18<br />
Individua gli errori nella traduzione delle frasi che seguono:<br />
1) Interessa molto per la salvezza di tutti che tutti facciano il proprio dovere = Magni / Magnum /<br />
Magno interest omnium salute / ad omnium salutem / omnium saluti omnes officium suum<br />
agere.<br />
2) Mi interessa che tu venga al più presto = Mihi / Mea / Meum interest te quam primum venire.<br />
3) Interessa a loro, non a noi, che vengano approvate le leggi = Eis / Eorum non nobis / nostra<br />
refert ut leges iubeantur.<br />
4) All’oratore viene in mente Cicerone, uomo assai eloquente = Oratori in mentem venit Cicero, vir<br />
eloquentissimus / Ciceronis, viri eloquentissimi.<br />
5) Interessa moltissimo per il bene di tutti che non ci siano lotte civili = Permagnum / Permagni /<br />
Permagno interest bono publico / ad bonum publicum / bonum publicum discordias civiles non<br />
esse.<br />
Hodieque<br />
Brevi manu: “A mano, personalmente”; si usa con riferimento a lettere, documenti riservati,<br />
somme di denaro… che devono essere consegnate direttamente all’interessato.<br />
A divinis: “Dalle cose divine”. <strong>La</strong> sospensione a divinis, e cioè la proibizione di amministrare i<br />
sacramenti o di celebrare la Messa, viene inflitta al sacerdote colpito da particolare censura<br />
ecclesiastica.<br />
Ad honorem: lo stesso che Honoris causa, “A titolo onorifico”, senza che se ne ricavi un qualche<br />
vantaggio materiale. È detto –ad esempio- con riferimento ad una qualunque laurea che venga<br />
concessa senza che siano stati sostenuti gli esami dovuti.<br />
Ad astra per aspera: lo stesso che Ad augusta per angusta, col che si intende che si arriva<br />
“all’immortalità attraverso grosse difficoltà”. <strong>La</strong> gloria, in altre parole, costa sacrifici.<br />
Versione 1<br />
Esilio di Temistocle<br />
Esempio eloquente della volubilità del destino, l’ateniese Temistocle, pur grande, viene non solo cacciato dalla sua<br />
città, ma perseguitato continuamente anche in esilio, e costretto quindi a fuggire da una città all’altra.<br />
Themistocles non effugit civium suorum invidiam. Namque ob eundem timorem, quo damnatus<br />
erat Miltiades, testularum suffragiis e civitate eiectus Argos habitatum (1) concessit. Hic cum<br />
propter multas eius virtutes magna cum dignitate viveret, <strong>La</strong>cedaemonii legatos Athenas miserunt,<br />
qui eum absentem accusarent, quod (2) societatem cum rege Perse ad Graeciam opprimendam<br />
fecisset. Hoc crimine absens proditionis damnatus est. Id ut audivit, quod non satis tutum se Argis<br />
videbat, Corcyram demigravit. Ibi cum eius principes civitatis animadvertisset timere, ne propter se<br />
bellum iis <strong>La</strong>cedaemonii et Athenienses indicerent, ad Admetum, Molossum regem, cum quo ei<br />
hospitium erat (3) confugit. Huc cum venisset et in praesentia rex abesset, quo (4) maiore religione<br />
se receptum tueretur, filiam eius parvulam arripuit et cum ea se in sacrarium, quod summa<br />
colebatur caerimonia, coniecit. Inde non prius egressus est, quam rex eum data dextra in fidem<br />
reciperet, quam praestitit. Nam cum (5) ab Atheniensibus et <strong>La</strong>cedaemoniis exposceretur publice,<br />
supplicem non prodidit monuitque ut consuleret sibi: difficile enim esse in tam propinquo loco tuto<br />
eum versari. Itaque Pydnam eum deduci iussit et quod satis esset praesidii dedit.<br />
Cornelio Nepote<br />
422
(1) habitatum: supino finale. (2) quod… fecisset; causale, « di aver fatto ». (3) cum…erat: “col quale aveva rapporti di ospitalità”.<br />
(4) quo… tueretur: finale (quo = ut). (5) cum…exposceretur publice: concessiva, “benché… venisse richiesto ufficialmente”.<br />
Versione 2<br />
Il nodo di Gordio<br />
Il noto aneddoto secondo il quale Alessandro il Grande, entrato nella città di Gordio, dopo aver tentato inutilmente di<br />
sciogliere il nodo del carro, crede di soddisfare l’oracolo tagliando il nodo con la spada.<br />
Alexander, urbe (1) in dicionem suam redacta, Iovis templum intrat. Vehiculum quo Gordium, Midae<br />
patrem, vectum esse constabat, aspexit, cultu haud sane (2) a vilioribus vulgatisque usu abhorrens.<br />
Notabile erat iugum, astrictum compluribus nodis in semetipsos implicatis et celantibus nexus.<br />
Incolis deinde affirmantibus editam esse oraculo sortem, Asiae potiturum, qui inexplicabile<br />
vinculum solvisset, cupido incessit animo sortis eius explendae. Circa regem erat et Phrygum turba<br />
et Macedonum, illa exspectatione suspensa, haec sollicita ex temeraria regis fiducia. […] Ille<br />
nequaquam diu luctatus cum latentibus nodis: «Nihil, inquit, interest quomodo solvantur»<br />
gladioque ruptis omnibus loris, oraculi sortem vel elusit vel implevit.<br />
Curzio Rufo<br />
(1) urbe: la città di Gordio. (2) cultu haud sane…abhorrens: “sicuramente non diverso… nell’aspetto”.<br />
Versione 3<br />
Esempi di antiche leggi ad Atene<br />
Le leggi draconiane, che prevedevano la condanna a morte per i ladri, vengono modificate da Solone, che condanna il<br />
ladro a pagare il doppio del valore di ciò che ha rubato.<br />
Draco Atheniensis, vir bonus multaque esse prudentia existimatus est iurisque divini et humani<br />
peritus fuit. Is Draco leges, quibus Athenienses uterentur, primus omnium tulit. In illis legibus<br />
furem cuiusmodicumque (1) furti supplicio capitis puniendum esse et alia pleraque nimis severe<br />
censuit sanxitque. Eius igitur leges, quoniam videbantur impendio acerbiores, non decreto<br />
iussoque, sed tacito inlitteratoque Atheniensium consensu oblitteratae sunt. Postea legibus aliis<br />
mitioribus a Solone compositis usi sunt. Is Solo e septem illis inclutis sapientibus fuit. Is sua lege in<br />
fures (2) non, ut Draco antea, mortis sed dupli poena vindicandum existimavit.<br />
Gellio<br />
(1) cuiusmodicumque: = cuiuscumque modi. (2) in fures…vindicandum (esse): costr. impers. , “che i ladri … si dovessero punire”.<br />
Versione 4<br />
<strong>La</strong> gioventù nell’antica Roma<br />
Con la caduta della monarchia, Roma comincia a pulsare di una nuova vita, con un progresso in continuo crescendo<br />
grazie all’agire operoso dei giovani.<br />
Civitas incredibile memoratu est adepta libertate quantum brevi creverit (1): tanta cupido gloriae<br />
incesserat. Iam primum iuventus, simul ac belli patiens erat, in castris per laborem usum militiae<br />
discebat, magisque in decoris armis et militaribus equis quam in scortis atque conviviis lubidinem<br />
habebant (2). Igitur talibus viris non labor insolitus, non locus ullus asper aut arduos (3) erat, non<br />
armatus hostis formidulosus: virtus omnia domuerat. Sed gloriae maxumum certamen inter ipsos<br />
erat: quisque hostem ferire, murum adscendere, conspici dum tale facinus faceret, properabat. Eas<br />
divitias, eam bonam famam magnamque nobilitatem putabant. <strong>La</strong>udis avidi, pecuniae liberales<br />
erant: gloriam ingentem, divitias honestas volebant. Memorare possum, quibus in locis maxumas<br />
hostium copias populus Romanus parva manu fuderit, quas urbis natura munitas pugnando ceperit,<br />
423
ni ea res longius nos ab incepto traheret.<br />
Sallustio<br />
(1) quantum brevi creverit: « quanto crebbe in poco tempo ». (2) habebant: sogg. iuventus. (3) arduos: = arduus.<br />
Versione 5<br />
Le divinità dei Galli<br />
Parlando degli dei che i Galli venerano, Cesare li indica col nome dei corrispondenti dei romani, in base alle doti che ad<br />
essi attribuiscono. Fra loro, spiccano in primo luogo Mercurio, di cui esistono tante statue, e poi Marte, dio della guerra.<br />
Deum maxime Mercurium colunt. Huius sunt plurima simulacra, hunc omnium inventorem artium<br />
ferunt, hunc viarum atque itinerum ducem, hunc ad quaestus pecuniae mercaturasque habere vim<br />
maximam arbitrantur. Post hunc Apollinem et Martem et Iovem et Minervam. De his eandem fere,<br />
quam reliquae gentes, (1) habent opinionem: Apollinem morbos depellere, Minervam operum atque<br />
artificiorum initia tradere, Iovem imperium caelestium tenere, Martrem bella regere. Huic, cum<br />
proelio dimicare constituerunt, ea, quae bello ceperint, (2) plerumque devovent; cum superaverunt,<br />
animalia capta immolant reliquasque res in unum locum conferunt. Multis in civitatibus harum<br />
rerum extructos tumulos locis consecratis cospicari licet; neque saepe accidit ut neglecta quispiam<br />
religione aut capta apud se occultare aut posita tollere auderet, gravissimeque ei rei supplicium<br />
cum cruciatu constitutum est.<br />
Cesare<br />
(1) quam reliquae gentes: sott. habent. (2) ea, quae bello ceperint: il futuro bottino di guerra.<br />
Versione 6<br />
I Galli: matrimoni e funerali<br />
All’atto del matrimonio, ha inizio la comunione dei beni: la donna porta la dote, ed altrettanta, dopo attenta valutazione, ne porta<br />
l’uomo. Questi ha il diritto di vita e di morte sulla moglie e sui figli. Sontuosi poi i funerali: insieme al marito, viene bruciato tutto<br />
ciò che a lui era particolarmente caro in vita.<br />
Viri, quantas pecunias ab uxoribus dotis nomine acceperunt, tantas ex suis bonis aestimatione facta<br />
cum dotibus communicant. Huius omnis pecuniae coniunctim ratio habetur fructusque servantur;<br />
uter eorum vita superavit, (1) ad eum pars utriusque cum fructibus superiorum temporum pervenit.<br />
Viri in uxores, sicuti in liberos, vitae necisque habent potestatem; et cum pater familiae illustriore<br />
loco natus decessit, eius propinqui conveniunt et, de morte si res in suspicionem venit, de uxoribus<br />
in servilem modum (2) quaestionem habent et, si compertum est, igni atque omnibus tormentis<br />
excruciatas interficiunt. (3) Funera sunt pro cultu Gallorum magnifica et sumptuosa; omniaque,<br />
quae vivis cordi fuisse arbitrantur, in ignem inferunt, etiam animalia, ac paulo supra hanc<br />
memoriam (4) servi et clientes, quos ab iis dilectos constabat, iustis funeribus confectis una<br />
cremabantur.<br />
Cesare<br />
(1) vita superavit: il verbo con l’ablativo vale rimanere in vita. (2) in servilem modum: “come con gli schiavi”. (3) excruciatas<br />
interficiunt = excruciant et interficiunt. (4) ac paulo…memoriam: ” e fino a qualche tempo fa”.<br />
424
Versione 7<br />
Antonio ormai è considerato nemico pubblico<br />
Ha inizio la quarta Filippica, che Cicerone pronuncia di fronte all’assemblea popolare. Si congratula l’oratore per<br />
l’affluenza numerosa di popolo, conferma questa che esso stesso è d’accordo col giudizio del senato su Antonio, e trova<br />
quindi ottima l’occasione per difendere la repubblica.<br />
Frequentia vestrum incredibilis, Quirites, contioque tanta quantam meminisse non videor et<br />
alacritatem mihi summam (1) defendendae rei publicae adfert et spem reciperandae. Quamquam (2)<br />
animus mihi quidem numquam defuit: tempora defuerunt, quae simul ac primum aliquid lucis<br />
ostendere visa sunt, princeps vestrae libertatis defendendae fui. Quod si ante facere conatus essem,<br />
nunc facere non possem. Hodierno enim die, Quirites, ne (3) mediocrem rem actam arbitremini,<br />
fundamenta iacta sunt reliquarum actionum. Nam est hostis a senatu nondum verbo appellatus, sed<br />
re iam iudicatus Antonius. Nunc vero multo sum erectior quod vos quoque (4) illum hostem esse<br />
tanto consensu tantoque clamore approbavistis.<br />
Cicerone<br />
(1) summam: riferiscilo sia ad alacritatem che a spem, “un’immensa voglia… una grandissima speranza”. (2) Quamquam: “ Per<br />
quanto”. (3) ne…arbitremini: ”perché non…crediate”. (4) quod vos quoque…approbavistis: ”perché anche voi…avete<br />
confermato”.<br />
Versione 8<br />
Una gara di poesia<br />
Nominato membro della commissione giudicatrice in una gara poetica, Aristofane è praticamente lui a designare il<br />
vincitore, perché…<br />
Ptolomaeus maxima industria bibliothecam Alexandriae comparaverat. Itaque Apollini ludos<br />
dedicavit, et scriptorum victoribus praemia constituit. Et cum eius magnopere interesset praemia<br />
poetis dignis tribui, iam sex iudicibus lectis, septimum addidit Aristophanem grammaticum, qui<br />
magni ducebatur propter librorum omnium notitiam (1); qui, ad conventum ludorum cum ceteris<br />
citatus, loco designato sedit. Poetae ad certationem inducti sunt. Ubi sententiae sunt rogatae, sex<br />
iudices primum praemium ei, qui maxime placuerat multitudini, tribuerunt. Aristophanes vero eum<br />
(2) primum pronuntiari iussit, qui minime populo placuerat. Cum autem rex et universi mirarentur,<br />
docuit unum eum esse poetam, ceteros aliena recitavisse. Tum ex armariis volumina educendo et<br />
cum recitatis conferendo, coegit reos confiteri; quos rex furti condemnavit.<br />
(1) propter…notitiam: ” per la conoscenza di libri di ogni genere”. (2) eum…qui: “volle che venisse proclamato vincitore quello<br />
che”.<br />
Versione 9<br />
Istituzione dei collegi sacerdotali<br />
Numa sacerdotibus creandis (1) animum adiecit, quamquam ipse plurima sacra obibat, ea maxime<br />
quae nunc ad Dialem flaminem (2) pertinent. Sed quia in civitate bellicosa plures Romuli quam<br />
Numae similes reges putabat fore iturosque ipsos ad bella, ne sacra regiae vicis (3) desererentur,<br />
flaminem Iovi adsiduum sacerdotem creavit insignique eum veste et curuli regia sella adornavit.<br />
Huic duos flamines adiecit, Marti unum, alterum Quirino, virginesque Vestae legit, Alba oriundum<br />
sacerdotium et genti conditoris haud alienum. Iis, ut adsiduae templi antistites essent, stipendium<br />
de publico statuit, virginitate aliisque caerimoniis venerabiles ac sanctas fecit.<br />
425
Livio<br />
(1) sacerdotibus creandis: “all’istituzione di collegi sacerdotali”. (2) ad Dialem flaminem: i flamini erano sacerdoti addetti al culto<br />
di determinati dei. Il flamine Diale era addetto al culto di Giove. (3) sacra regiae vicis: “ le cerimonie spettanti al re”.<br />
Versione 10<br />
Alla vigilia della battaglia di Zama<br />
Annibale e Scipione si preparano per lo scontro decisivo, in un clima di estrema incertezza per entrambi gli eserciti.<br />
Chiamato con disprezzo il generale cartaginese il Punico, quello romano Scipione.<br />
Ad hoc discrimen procedunt postero die duorum opulentissimorum populorum duo longe clarissimi<br />
duces, duo fortissimi exercitus, multa ante parta decora (1) aut cumulaturi eo die aut eversuri.<br />
Anceps igitur spes et metus miscebant animos; contemplantibusque modo suam modo hostium<br />
aciem, cum (2) oculis magis quam ratione pensarent vires, simul laeta simul tristia observabantur.<br />
Quae ipsis sua sponte non succurrebant, ea duces admonendo atque hortando subiciebant. Poenus<br />
sedecim annorum in terra Italia res gestas, tot duces Romanos, tot exercitus occidione occisos et<br />
sua cuique decora, ubi (3) ad insignem alicuius pugnae memoria militem venerat, referebat; Scipio<br />
Hispanias et recentia in Africa proelia.<br />
Livio<br />
1) Multa ante parta decora: “ le molte glorie conseguite in passato”. 2) Cum…pensarent vires: “soppesando le forze”. 3)<br />
ubi…venerat: costruisci ubi venerat ad militem insignem memoria alicuius pugnae.<br />
RAGIONIAMO INSIEME<br />
Versione 11<br />
Timoteo<br />
L’ateniese Timoteo condannato, pur dopo una vita gloriosa, viene riabilitato dopo la morte. A testimonianza del favore<br />
popolare di cui aveva goduto fin da giovane, si riferisce che a difenderlo in tribunale era arrivato ad Atene persino<br />
Giasone, tiranno della Tessaglia. Ciò nonostante, quando l’interesse supremo della patria lo pretese, Timoteo non esitò a<br />
fare guerra contro l’amico potente.<br />
Huius (1) post mortem cum populum (2) iudicii sui paeniteret, multae novem partis (3) detraxit et<br />
decem talenta Cononem, (4) filium eius, ad muri quandam partem reficiendam iussit dare. In quo (5)<br />
fortunae varietas est animadversa. Nam quos avus Conon (6) muros ex hostium praeda (7) patriae<br />
restituerat, eosdem nepos cum summa ignominia familiae ex sua re familiari reficere coactus est.<br />
Timothei autem moderatae sapientisque vitae cum pleraque proferre possimus testimonia, uno<br />
erimus contenti, quod (8) ex eo facile conici poterit, quam (9) carus suis fuerit. Cum (10) Athenis<br />
adulescentulus causam diceret, non solum amici privatique hospites ad eum defendendum<br />
convenerunt, (11) sed etiam in eis Iason, tyrannus Thessaliae, qui illo tempore fuit omnium<br />
potentissimus. Hic cum in patria sine satellitibus se tutum non arbitraretur, Athenas sine ullo<br />
praesidio venit tantique hospitem fecit, ut mallet (12) se capitis periculum adire quam Timotheo de<br />
fama dimicanti deesse. Hunc adversus tamen Timotheus populi iussu postea bellum gessit: patriae<br />
sanctiora iura quam hospitii esse duxit.<br />
Cornelio Nepote<br />
426
1) Huius: Timoteo. 2) Cum populum…paeniteret: ricordi le varie costruzioni dei verbi<br />
impersonali? 3) multae novem partis =partes: “nove decimi della multa”. Timoteo era stato<br />
condannato ad una multa di cento talenti. 4) Cononem…iussit dare: prova a volgere la frase al<br />
passivo. 5) In quo: neutro,” In ciò”. 6) avus Conon: Conone il vecchio, padre di Timoteo e quindi<br />
nonno di Conone il giovane. 7) ex hostium praeda…ex sua re familiari: differenza sostanziale; a<br />
spese del nemico, a spese proprie, oltre che, e forse ancor più importante, con grande gloria nel<br />
primo caso, con somma vergogna nel secondo. 8) quod…poterit: causale. 9) quam…fuerit:<br />
interrogativa indiretta. 10) Cum…causam diceret: l’espressione equivale al nostro difendersi. 11)<br />
convenerunt: nel verbo, venire con, l’idea dell’andare insieme, radunarsi, riunirsi. 12) ut mallet…:<br />
costruisci: ut mallet se adire periculum capitis quam deesse Timotheo de fama dimicanti.<br />
Qualche riflessione<br />
1) Ad muri…reficiendam: finale col gerundivo. In quali altri modi si potrebbe esprimere lo stesso<br />
concetto? 2) Omnium potentissimus: che valore ha il genitivo? E al suo posto quale altra<br />
costruzione è possibile? 3) Hic cum…arbitraretur: cum narrativo, con valore avversativo o<br />
concessivo?<br />
Versione 12<br />
<strong>La</strong> battaglia del Metauro (207 a.C. )<br />
Durante quella guerra non fu mai ucciso in una sola battaglia un numero tanto grande di nemici:<br />
sembrava che fosse stata eguagliata la sconfitta di Canne, e per l’uccisione del generale e per la<br />
distruzione dell’esercito. Dei nemici, cinquantaseimila furono uccisi, cinquemilaquattrocento<br />
furono fatti prigionieri. Furono liberati altresì oltre quattromila cittadini romani, che erano<br />
prigionieri nelle mani dei nemici. Fu questo motivo di conforto per i soldati caduti in quella<br />
battaglia. <strong>La</strong> vittoria del resto non fu senza perdite: furono uccisi quasi ottomila tra Romani e<br />
alleati. Il giorno seguente, essendo stato detto al console Livio che molti nemici si allontanavano in<br />
massa, senza alcun comandante, e che potevano essere sterminati facilmente da un solo squadrone<br />
di cavalleria, egli rispose: “Sopravvivano dei testimoni e della sconfitta dei nemici e del nostro<br />
valore”.<br />
Sententiae<br />
1. Ipse se quisque diligit (Cic.).<br />
2. Nemo se avarum esse intellegit (Sen.).<br />
3. Omnia sunt misera in bellis civilibus (Cic.).<br />
4. <strong>La</strong>crima nihil citius arescit(Cic.).<br />
5. Viri boni est nescire facere iuniuriam (P. Syr.).<br />
6. Nulla res maius tempore robur habet (Ov.).<br />
7. Saepe summa ingenia in occulto latent (Pl.).<br />
8. Magistratus lex est loquens; lex, mutus magistratus (Cic.).<br />
9. Turpitudo peius quam dolor (Cic.).<br />
10. Dulce et decorum est pro patria mori (Hor.).<br />
427
<strong>Capitolo</strong> 26<br />
Il dativo<br />
Dativo dipendente da aggettivi.<br />
Dativo dipendente da verbi.<br />
Costruzione passiva dei verbi che reggono il dativo.<br />
Verbi con diverse costruzioni; dativo con i verbi composti.<br />
Dativo con i verbi di eccellenza; verbi col doppio dativo.<br />
Dativo di possesso e dativo di interesse.<br />
Dativo etico, d’agente, di fine, di relazione.<br />
428
A Marone<br />
Marone non dà nulla al poeta, con la promessa però di lasciargli l’eredità. Stando così le cose, il poeta che cosa può<br />
augurare a Marone?<br />
Nil mihi das vivus; dicis post fata daturum.<br />
Si non es stultus, scis, Maro, quid cupiam.<br />
Marziale<br />
vivus: “ da vivo”. dicis…daturum: intendi dicis te mihi daturum esse omnia post fata. quid cupiam: interrogativa<br />
indiretta, “che cosa desidero”.<br />
Dativo dipendente da aggettivi.<br />
Esercizio 1<br />
Traduci:<br />
1) Legatus Rhodiorum orationem habuit invisam senatui, inutilemque sibi et civitati suae (Liv.). 2)<br />
Quem hominem inveniemus ad eam rem utilem? (Plaut.). 3) Aristides aequalis fere fuit Themistocli<br />
(Nep.). 4) Etiam solitario homini atque in agro vitam agenti opinio iustitiae necessaria est (Cic.). 5)<br />
Dictator leges secundissimas plebi, adversas nobilitati tulit (Liv.). 6) Mortem somni simillimam<br />
esse voluit (Cic.). 7) Loca sunt ad castrorum munitiones parum idonea (Caes.). 8) Id facilius<br />
credebatur, quia simile veri videbatur (Cic.). 9) Mors individua est, noxia corpori nec parcens<br />
animae (Sen.). 10) Ille noster amicus, vir mehercule optimus et mihi amicissimus, sane tibi iratus<br />
est (Cic.). 11) Amicitia esse debet ad omnem comitatem facilitatemque proclivis (Cic.). 12) Nostri<br />
milites non apti erant ad huius generis hostem (Caes.). 13) Puer vultu interrito ab igni proximus<br />
stetit. 14) Pueri ad bellum inutiles in castellis latebant. 15) In illis ignotis regionibus loca castellis<br />
idonea hostes quaerebant.<br />
Esercizio 2<br />
Traduci:<br />
1) Il malato dormiva un sonno profondo simile alla morte. 2) Il generale aveva allestito una flotta<br />
idonea alle onde del mare aperto. 3) L’agricoltura è utile per tutti gli uomini. 4) I Galli confinanti<br />
con i Germani erano spesso in guerra con loro. 5) Informato dell’avvicinarsi delle tribù ostili a<br />
Roma, il console fortificò l’accampamento con una palizzata. 6) Le guerre civili sono per tutte le<br />
nazioni pù rovinose di quelle contro altri popoli. 7) Mario conduceva l’esercito attraverso luoghi a<br />
lui ignoti, ma assai conosciuti dai suoi nemici. 8) Per la salvezza dello Stato è assai utile che tutti<br />
obbediscano alle sue leggi. 9) Seneca scrisse di argomenti ben noti all’amico al quale erano<br />
destinate le lettere. 10) Assai diverso dai suoi, l’uomo non riscuoteva la stima di quanti gli erano<br />
vicini.<br />
Dativo dipendente da verbi<br />
Esercizio 3<br />
Traduci:<br />
1) M. Cato senex se historiae dedit. 2) Dicto paruit consul magnisque itineribus ad Menaviam, ubi<br />
tum copiae Umbrorum erant, perrexit (Liv.). 3) Tulliolae Cicero salutem dicit. 4) Caesar Germanis,<br />
429
qui remanere se apud eum dixerunt, libertatem concessit (Caes.). 5) Populus me sibilat, at mihi<br />
plaudo domi, simul ac nummos contemplor in arca (Hor. ). 6) Iam antea Iugurthae filia Bocchi<br />
nupserat. 7) Quintus Lucretiam uxorem duxit, Fulvia Marco nupsit. 8) Iustitiae primum munus est<br />
ut ne cui quis noceat nisi lacessitus iniuria, deinde ut communibus pro communibus utatur, privatis<br />
ut suis. 9) Magister poetarum libros discipulis donaverat. 10) Suis quis nescit parcere, inimicis<br />
favet (P. Syr.). 11) Caesar dicit militibus facillime centurionem suasisse. 12) Quidam enim non<br />
modo armatis, sed interdum etiam otiosis minabantur (Cic.). 13) Consul auxiliatus est hominibus<br />
illis miserrimis. 14) Gratulor tibi tibique maiora semper opto. 15) Necessitati quis succenset ?<br />
(Cic.).<br />
Esercizio 4<br />
Traduci:<br />
1) Saepe maiores vestrum, miseriti plebis Romanae, decretis suis inopiae eius opitulati sunt (Sall.).<br />
2) Nota fabula Menenius Agrippa facile plebi suasit. 3) Metello homini sapienti prorsus non<br />
possum ignoscere, si quid stulte facit. 4) Iratus, cum ad se rediit, sibi tum irascitur (Sen.). 5)<br />
Temporibus antiquis multis populis Roma civitatem donavit. 6) Thrasybulus cives civibus parcere<br />
aequum esse censebat (Nep.) 7) Caesar cohortem duplici stipendio, frumento, veste, cibariis<br />
militaribusque donis amplissime donavit (Caes.). 8) Consul praeter militaria alia dona aurea<br />
corona P. Decium et centum bubus donat( Liv. ). 9) Piraei portus moenibus circumdatus est ( Nep.<br />
). 10) Numidae maledicebant Romanis, Mario vecordiam obiectabant, militibus nostris Iugurthae<br />
servitium minabantur. (Sall.). 11) Hostes non mulieribus, non infantibus pepercerunt, necaverunt<br />
omnes urbemque incenderunt. 12) Non solum vivis, sed etiam mortuis invidere (Cic. ).<br />
Esercizio 5<br />
Traduci:<br />
1) Silla non parlava mai male del suo generale. 2) Cesare confidava nel valore dei suoi soldati e<br />
spesso li ringraziava per il loro coraggio. 3) Col suo discorso, Mario convinse molti a partire con lui<br />
per la guerra contro Giugurta. 4) Molti uomini invidiano il prossimo, ed in tal modo ammettono la<br />
propria inferiorità. 5) <strong>La</strong> volpe con le sue parole non convinse il gallo a scendere dal tetto. 6) Spesso<br />
gli uomini sposano le donne soltanto per la loro bellezza. 7) Annibale minacciava i prigionieri e li<br />
costringeva a svelare i piani dei nemici. 8) Il padre si arrabbiò con i figli perché non avevano fatto il<br />
loro dovere, ma li perdonò subito. 9) Se Cesare non si fosse fidato del tribuno, non lo avrebbe<br />
mandato a fare rifornimento di grano. 10) Chi comanda agli altri, ubbidisca anzitutto lui alle leggi.<br />
Costruzione passiva dei verbi che reggono il dativo<br />
Esercizio 6<br />
Traduci:<br />
1) Militibus persuasum est ut arma caperent contra gentes Romae infestissimas. 2) Nulli civitati<br />
Germanorum persuaderi potuit ut Rhenum transiret (Caes.). 3) Aliorum rebus invideri solet. 4)<br />
Multis propter sapientiam, multis propter iustitiam invidetur (Sen.). 5) A Caesaris militibus omnium<br />
rerum egenis labori non parcebatur. 6) Iuvenes magna spectare debent, quia non modo non<br />
invidetur illi aetati, verum etiam favetur(Cic.). 7) Rex confossus est vulneribus, priusquam ei<br />
succurri potuit (Liv.). 8) Raro invidetur eorum honoribus quorum vis non timetur (Vell.). 9)<br />
Omnibus infantibus temperatum est in oppidi expugnatione. 10) Qui invident, egent; illi quibus<br />
invidetur, illi rem habent( Pl. ). 11) Persuasum omnibus est, mihique maxime, a te nos unice diligi<br />
(Cic.). 12) Non senibus, non feminis, non infantibus parcitur (Curt.) 13) Orantibus legatis<br />
Sabinorum dictatorem senatumque ut veniam erroris hominibus adulescentibus veniam darent,<br />
responsum est ignosci adulescentibus posse (Liv.). 14) Apud historiarum scriptores legimus multis<br />
430
hominibus persuasum esse ad coniurationem contra rem publicam. 15) Hominum est magnis viris<br />
invideri.<br />
Esercizio 7<br />
Traduci:<br />
1) Si risparmi la fatica, se non si può raggiungere lo scopo. 2) Antonio sposò Fulvia che, vedova, in<br />
precedenza aveva sposato un amico di lui. 3) Ai nemici prigioneri fu concessa la vita, ma non la<br />
libertà. 4) I templi degli dei non furono risparmiati dai barbari vincitori. 5) Non si può invidiare un<br />
grande: dobbiamo imitarlo! 6) Il prigioniero fu minacciato, ed egli tradì i suoi per salvarsi la vita. 7)<br />
Si disse male del generale che aveva preferito la pace alla guerra. 8) I gladiatori furono convinti<br />
facilmente a ribellarsi contro Roma. 9) Dai nostri fu opposta resistenza contro nemici più agguerriti.<br />
10) Il topo di campagna fu convinto a trasferirsi in città.<br />
Verbi con diverse costruzioni - Dativo con i verbi composti<br />
Esercizio 8<br />
Traduci:<br />
1) Interdum nobis non cavemus atque aliis consilia damus. 2) Post eam cladem de perfugis gravius<br />
consultum est. 3) Senatus frumentatione plebi consuluit ne ab negotiis avocaretur. 4) Cicero<br />
philosophiae foroque vacavit. 5) Transfuga, ne in hostis potestatem veniret, in gladium incubuit. 6)<br />
Cave tibi, sed cave fortiter a malis artibus et facinorosis illecebris. 7) Marcellus non solum sociis in<br />
eo bello consuluit, verum etiam superatis hostibus temperavit (Cic.). 8) Consilio tuo accedo (Sen.).<br />
9) In equos legionarii milites impositi sunt (Caes.). 10) Ne studio quidem operis pulcherrimi vacare<br />
mens, nisi omnibus vitiis libera, potest (Quint.). 11) Apud Vergilium legimus: Timeo Danaos et<br />
dona ferentes. 12) In pugna milites saluti suae timent. 13) Saepe bonum est linguae temperare ne<br />
inimicitias suscipiamus. 14) Cave malorum convictus si vis beatam vitam vivere. 15) Mos est parva<br />
magnis conferre.<br />
Dativo con i verbi di eccellenza - Verbi col doppio dativo<br />
Esercizio 9<br />
Traduci:<br />
1) Minima animi praestantia omnibus bonis corporis anteit (ic. ). 2) Ego illud scio, quam cordi sit<br />
carus meo (Pl.). 3) Res tuae mihi maximae curae sunt (Cic.). 4) Veneti scientia nauticarum rerum<br />
reliquos antecedunt (Caes.). 5) Archias poeta omnibus ingenii gloria antecellebat (Cic.). 6) Boni<br />
viri et nunc et saepe antea magno praesidio rei publicae fuerunt (Cic.). 7) Iugurtha in tantam<br />
claritudinem brevi pervenerat ut nostris vehementer carus, Numantinis maxumo terrori esset<br />
(Sall.). 8) Evenit facile quod dis cordi est (Liv.). 9) Nihil est deo similius et gratius quam vir animo<br />
perfecte bonus, qui hominibus ceteris antecellit. 10) Magno gaudio fuit parentibus filiorum salutis<br />
nuntius. 11) Ducem auxilio suis laborantibus cum exercitu ivisse consuli miles confirmavit. 12)<br />
Dicendi artifices omnibus ingenii gloria antecellunt. 13) In bello omnibus barbarorum gentibus<br />
virtute Germani anteibant. 14) Aristidi cives culpae iustitiam tribuerunt eumque exsilio affecerunt.<br />
15) Interdum parentes filiis aetate non ingenio antecedunt.<br />
Esercizio 10<br />
Traduci:<br />
1) Il prigionero si uccise gettandosi sulla spada per non tradire i suoi compagni. 2) Il console<br />
consultò i centurioni prima di attaccare battaglia in campo aperto. 3) Il senato deliberò sulla sorte<br />
delle città che erano passate dalla parte del nemico. 4) A giudizio di molti, Virgilio supera nella<br />
431
poesia tutti i poeti latini. Superiore a lui è soltanto Omero. 5) Di grave danno per ogni Stato sono le<br />
discordie tra i cittadini. 6) Motivo di lode fu per Attico la sua generosità con il prossimo. 7) Gli<br />
alleati chiamati in aiuto non fecero il loro dovere, cosa che Roma ascrisse loro a colpa. 8) Nella<br />
vecchiaia spesso gli uomini, essendo liberi da impegni di lavoro, si dedicano allo studio delle<br />
lettere. 9) Il bravo governante si guarda dall’interesse personale e provvede al bene di tutti. 10)<br />
Molte volte non giovano affatto alla collettività quelli che pur eccellono per le loro capacità.<br />
Dativo di possesso - Dativo di interesse<br />
Esercizio 11<br />
Traduci:<br />
1) Ut aegroto, dum anima est, spes esse dicitur, sic ego, quoad Pompeius in Italia fuit, sperare non<br />
destiti. 2) C. Marcio postea cognomen Coriolano fuit (Liv.). 3) Ei virile ingenium inest (Sall.). 4)<br />
Non sibi, sed domino venatur vertragus acer (Mart. ). 5) Quintilius praetor cum filio, cui Marco<br />
praenomen erat, ad equites pergit (Liv.). 6) Dux falsa sub proditione incolumis rei publicae<br />
conservatus est. 7) Tarquinio, septimo atque ultimo Romanorum regum, cognomen Superbo<br />
dederunt. 8) Duobus filiis Numitoris filiae nomina Romulo atque Remo fuerunt. 9) Nulla societas<br />
cum tyrannis potest esse hominibus probis. 10) Iustum est vivere non solum nobis, sed omnibus. 11)<br />
In Phaedri fabula cervo erant cornua ramosa et crura gracilia. 12) Non sibi sed filiis agricolas<br />
arbores serere notum est. 13) Multa commilitonibus egit tribunus cui postea omnes gratias egerunt<br />
maximas. 14) Saepe homines, quibus maximae fortunae sunt, nihil aliis dono dant. 15) Cannensis<br />
clades Romanorum legionibus gravissima fuit.<br />
Esercizio 12<br />
Traduci:<br />
1) Quell’uomo aveva una grande intelligenza, ma nessuna voglia di impegnarsi. 2) Tra i congiurati,<br />
una donna, di nome Sempronia, che ebbe un’indole particolare. 3) Assai pochi vivono anche per gli<br />
altri, i più per sé soltanto. 4) Vincitore di Annibale a Zama fu Scipione, cui fu dato il soprannome di<br />
Africano. 5) Crasso ebbe immense ricchezze, e grazie ad esse fu accolto nel cosiddetto triumvirato.<br />
6) Un proverbio moderno dice che chi ha i denti non ha il pane, e chi ha il pane non ha i denti. 7) Il<br />
grande Cicerone si chiamava Tullio. 8) Cornelia ebbe due figli, Tiberio e Caio, che sono rimasti<br />
famosi nella storia. 9) <strong>La</strong> donna ebbe una grande forza d’animo, tanto che nascose al marito malato<br />
la morte del figlio. 10) L’oratore parlò per la patria, non per il console che pure tutti stimavano.<br />
Dativo etico – Dativo d’agente – Dativo di fine – Dativo di relazione<br />
Esercizio 13<br />
Traduci:<br />
1) Virtus sola neque datur dono neque accipitur (Sall.). 2) Xerxes, rex Persarum, terror antea<br />
gentium, bello in Graecia infeliciter gesto, etiam suis contemptui esse coepit (Iust.). 3) Comitia<br />
pontifici maximo creando habita sunt (Liv.). 4) Hannibal se tenebat in castello quod ei a rege<br />
Prusia datum erat muneri (Nep.). 5) Nullas Germanorum populis urbes habitari satis notum est<br />
(Tac.). 6) Tarquinius Superbus Volscos, quae gens ad Campaniam euntibus non longe ab urbe est,<br />
vicit (Eutr.). 7) Athenienses <strong>La</strong>cedaemoniorum victorias suae culpae tribuebant (Nep.). 8) Amicus<br />
aliquis aegro adsidet: probamus. At hoc hereditatis causa facit: vultur est, cadaver exspectat (Sen.).<br />
9) Omnia leviora accidunt exspectantibus (Sen.). 10) Homo homini lupus, sententia quorumdam;<br />
homo homini deus, aliorum. 11) Patrum bene facta filiis lumen sunt. 12) A patribus valendum est<br />
filiis, quibus illi semper colendi sunt. 13) Apud Tacitum legimus Germanorum feminis in funeribus<br />
432
lugere honestum fuisse. 14) Quidquid nascitur, moritur, quare omnibus moriendum est. 15) Consuli<br />
castra ponenda fuerunt loco non idoneo, longe a flumine. 16) Hic, milites, aut vincendum aut<br />
moriendum nobis est. 17) Omnes legibus pareant, maximeque legum auctores. 18) <strong>La</strong>eva in urbem<br />
intranti Iovis signum aeneum est. 19) Ut suis obsessis saluti esset, equitatum contra hostes consul<br />
misit. 20) Amicis saepe facimus quae nobis ipsis saepe non facimus.<br />
Esercizio 14<br />
Traduci:<br />
1) Figlio mio, ma che mi combini ! 2) Dovendo partire per l’Africa, Mario arruolò un grande<br />
esercito. 3) Roma per chi viene dalla Gallia è a sud, per chi arriva dalla Sicilia è a nord. 4) I nemici<br />
furono avvistati dagli uomini che erano stati mandati in esplorazione. 5) Entrambi i generali sul far<br />
dell’alba si presentarono nel luogo fissato per il colloquio. 6) Annibale dovette tenere a freno<br />
uomini di costumi assai diversi tra loro. 7) Roma sosteneva di combattere per la diffusione della<br />
civiltà tra i barbari. 8) Molti attribuiscono a colpa del destino i propri insuccessi, ed alla propria<br />
grandezza i successi. 9) <strong>La</strong> partenza dei figli verso luoghi lontani è sempre stata motivo di<br />
preoccupazione per i genitori. 10) Il generale suonò la ritirata, quando sui monti apparvero<br />
improvvise le orde dei barbari.<br />
Esercizio 15<br />
Traduci (ricapitolazione):<br />
1) Nasidianae naves nulli usui fuerunt celeriterque pugna excesserunt (Caes.). 2) Non male dixit<br />
regi, nullum emisit verbum (Sen.). 3) Epaminondas imperium non sibi, sed patriae semper quaesivit<br />
(Iust.). 4) Mihi consuli designato, Catilina, insidiatus es (Cic.). 5) Caesar, consecutus id quod sibi<br />
proposuerat, receptui cani iussit (Caes.). 6) Tibi nunc omnia belli vulnera sananda sunt, quibus<br />
praeter te mederi nemo potest (Cic.). 7) Quis poterit aut corporis firmitate aut fortunae stabilitate<br />
confidere? (Cic.). 8) Rex confossus est vulneribus prius quam ei succurri posset (Liv.). 9) Stulti sero<br />
sentiunt frustra se aut pecuniae studuisse aut imperiis aut opibus aut gloriae (Cic.). 10) Haec<br />
civitas longe iure libertatis ceteris gentibus antecellit (Cic.). 11) Crudeliter in victos consultum est<br />
(Liv.). 12) Magnae nobis est sollicitudini valetudo tua (Cic.). 13) Caesar in expugnatione<br />
Mytilenarum corona civica donatus est (Suet.). 14) Marius, fugatis equitibus, accurrit auxilio suis<br />
quos pelli iam acceperat /(Sall.). 15) Quam multa poetae dicunt, quae philosophis aut dicta sunt aut<br />
dicenda (Sen.). 16) Omnia quae reprehendis in altero tibi ipsi vehementer fugienda sunt (Cic.). 17)<br />
Themistoclis vitia ineuntis adulescentiae magnis sunt emendata virtutibus, adeo ut anteferatur huic<br />
nemo, pauci pares putentur (Nep.). 18) Neque mihi aut praesidia periculis aut adiumenta honoribus<br />
quaeram (Cic.). 19) Is omnibus exemplo debet esse (Cic.). 20) Nostri consules regem<br />
inimicissimum, moenibus iam appropinquantem, monuerunt a veneno ut caveret (Cic.).<br />
Esercizio 16<br />
Traduci:<br />
1) Cesare era solito dare doni ai soldati che si erano distinti in battaglia. 2) Perfido come era,<br />
Annibale tendeva insidie di ogni genere ai suoi nemici. 3) Annibale si uccise col veleno per non<br />
dare ai Romani la possibilità di farlo prigioniero. 4) <strong>La</strong> morte di Cleopatra fu motivo di gioia per<br />
Roma. 5) A molti fu concessa la cittadinanza romana perché erano rimasti fedeli all’Urbe pur nei<br />
momenti di grande difficoltà. 6) Fu utile per Mario l’operato di Silla per la conclusione della guerra<br />
giugurtina. 7) Le discordie tra patrizi e plebei furono per Roma motivo di debolezza non soltanto<br />
interna. 8) Da Nerone, con un comportamento a dir poco vergognoso, l’incendio di Roma fu ascritto<br />
a colpa dei cristiani. 9) Nelle offerte agli dei, gli antichi non badavano a spese. 10) Vergogna!<br />
Adirarsi col prossimo innocente solo per nascondere le proprie colpe. 11) Molti furono persuasi a<br />
seguire il rivoluzionario, e poi si pentirono della propria decisione. 12) Spesso conseguiamo<br />
433
qualche piccolo successo solo perché la sorte ci ha favorito, e ci gloriamo di meriti non nostri. 13)<br />
Dobbiamo soccorrere, e non schernire i bisognosi. 14) Gli attori furono applauditi da tutti gli<br />
spettatori. 15) Calgaco attribuiva all’ingordigia dei Romani la distruzione delle terre.<br />
Esercizio 17<br />
Completa le frasi che seguono individuando i vocaboli giusti tra quelli proposti:<br />
1) In hac pugna a nostris resistitur hostium de multis incursionibus / multas incursiones / multis<br />
incursionibus.<br />
2) Menenius Agrippa plebem / plebe / plebi suasit ut in gratiam cum patriciis redeta / redierit /<br />
rediret.<br />
3) Scimus Paulam Antonium, Livii filium / cum Antonio, Livii filio / Antonio, Livii filio nubere<br />
velle.<br />
4) A mure rustico, fabula narrat , invidebatur mus urbanus / muri urbano / murem urbanum.<br />
5) Nuntius de caede consulis adlatus fuit maximi doloris civium / maximus dolor civibus / maximo<br />
dolori civibus.<br />
Esercizio 18<br />
Individua gli errori nella traduzione delle frasi che seguono:<br />
1) I soldati furono convinti ad attaccare la città dei nemici = Milites suasi sunt ut hostium oppidum<br />
oppugnarent.<br />
2) Non si poté convincere le donne a restare in casa = Mulieres persuaderi non potuerunt ut domi<br />
manerent.<br />
3) Dal maestro furono donati dei libri agli allievi diligenti = Discipulos diligentes libris a magistro<br />
donati sunt.<br />
4) Motivo di ribellione fu per i soldati l’eccessiva severità del generale = Seditionis militum fuit<br />
ducis nimia animi atrocitas.<br />
5) Il senato provvide alla plebe contro la quale aveva in precedenza preso provvedimenti = Senatus<br />
plebem consuluit de qua antea consulerat.<br />
Hodieque<br />
Ad interim: lo stesso che Pro tempore, “per il momento”. <strong>La</strong> locuzione indica l’assunzione di un<br />
determinato incarico allo scopo di procedere ad operazioni di ordinaria amministrazione.<br />
Ad maiora: “A cose più grandi”; in tal modo ci si congratula con chi ha conseguito qualche<br />
successo, augurandogli nel contempo traguardi ancor più significativi.<br />
Sine die: “Senza (fissare) il giorno”, e quindi a tempo indeterminato. Tipica del linguaggio<br />
burocratico, l’espressione indica, ad esempio che l’incontro previsto non avrà più luogo… rinviato<br />
sine die.<br />
Spes ultima dea: “<strong>La</strong> speranza è l’ultima a morire”, ad intendere che l’uomo, per triste che sia la<br />
sua condizione, dentro di sé nutre sempre un filo di speranza che qualcosa possa cambiare.<br />
Versione 1<br />
Morte di Cabria<br />
L’ateniese Cabria, pur privato cittadino, gode di una particolare autorità presso i suoi; autorità meritata, a giudicare<br />
dall’eroismo col quale affronta la morte nell’assedio di Chio, nell’Egeo.<br />
434
Chabrias (1) periit bello sociali tali modo. Oppugnabant Athenienses Chium. Erat in classe<br />
Chabrias privatus, sed omnes, qui in magistratu erant, auctoritate anteibat, eumque magis milites<br />
quam qui praeerant (2) aspiciebant. Quae res ei maturavit mortem. Nam dum (3) primus studet<br />
portum intrare gubernatoremque iubet eo (4) dirigere navem, ipse sibi perniciei fuit: cum enim eo<br />
penetrasset, ceterae non sunt secutae. Quo facto circumfusus hostium concursu cum fortissime<br />
pugnaret, navis rostro percussa coepit sidere. Hinc refugere cum posset, si se in mare deiecisset,<br />
quod suberat classis Atheniensium, quae exciperet (5) natantis, perire maluit quam armis abiectis<br />
navem relinquere, in qua fuerat vectus(6). Id ceteri facere noluerunt, qui nando in tutum<br />
pervenerunt. At ille, praestare honestam mortem existimans turpi vitae, comminus pugnans telis<br />
hostium interfectus est.<br />
Cornelio Nepote<br />
(1) Chabrias: generale ateniese, si distinse nelle guerre contro Sparta. (2) quam qui: = quam eos qui. (3) dum…studet…iubet:<br />
“mentre…cercava…comandava”. (4) eo…eo: moto a luogo. (5) quae exciperet: relativa finale. (6) fuerat vectus: nota l’espressione<br />
insolita.<br />
Versione 2<br />
<strong>La</strong> favola di Gige<br />
Secondo la tradizione greca, Gige avrebbe ucciso, con l’aiuto di un anello che lo rendeva invisibile, il re di Lidia,<br />
Candaule, del quale sposò la vedova, diventando re egli stesso. Il tutto, intorno al 683 a.C.<br />
Giges, cum terra discessisset magnis quibusdam imbribus, descendit in illum hiatum, aeneumque<br />
equum, ut ferunt fabulae, animadvertit, cuius in lateribus fores essent (1); quibus apertis corpus<br />
hominis mortui vidit magnitudine inusitata anulumque aureum in digito; quem ut detraxit, ipse<br />
induit ( erat autem regius pastor), tum in concilium se pastorum recepit. Ibi cum palam eius anuli<br />
ad palmam converterat, a nullo videbatur, ipse autem omnia videbat: idem rursus videbatur, cum<br />
(2) in locum anulum inverterat. ltaque hac opportunitate anuli usus, regina adiutrice regem<br />
dominum interemit, sustulit quos obstare arbitrabatur, nec in his eum facinoribus quisquam potuit<br />
videre. Sic repente anuli beneficio rex exortus est Lydiae.<br />
Cicerone<br />
(1) fores essent: “c’erano degli sportelli”. (2) cum … inverterat: rendi con “quando rimetteva l’anello nella sua giusta posizione”.<br />
Versione 3<br />
Un eroe: il centurione Marco Petronio<br />
Siamo in Gallia, durante l’assedio di Gergovia da parte delle truppe di Cesare. Il centurione non esita a sacrificare la<br />
propria vita per salvare i suoi, tutti in un momento pericoloso accerchiati come sono dai Galli.<br />
Eodem tempore Lucius Fabius centurio quique (1) una murum ascenderant, circumventi atque<br />
interfecti de muro praecipitabantur. Marcus Petronius, eiusdem legionis centurio, cum portas<br />
excidere conatus esset, a multitudine oppressus ac sibi desperans multis iam vulneribus acceptis,<br />
manipularibus suis, qui illum erant secuti « quoniam» inquit « me una vobiscum servare non<br />
possum, vestrae quidem certe vitae prospiciam, quos (2) cupiditate gloriae adductus in periculum<br />
deduxi. Vos data facultate vobis consulite ». Simul in medios hostes inrupit duobusque interfectis<br />
reliquos a porta paulum submovit. Conantibus auxiliari suis «Frustra » inquit « meae vitae subvenire<br />
conamini, quem (3) iam sanguis viresque deficiunt. Proinde abite, dum est facultas, vosque<br />
ad legionem recipite ». Ita pugnans post paulo concidit ac suis saluti fuit.<br />
Cesare<br />
(1) quique: =et ei qui. (2) quos: concordanza a senso col precedente vestrae…vitae, « di voi che ». (3) quem: nuova concordanza a<br />
senso, con meae vitae.<br />
435
Versione 4<br />
Misera fine di una traditrice<br />
Del tradimento di Tarpea esistono varie versioni, e qualcuno ne fa persino un’eroina sfortunata: aveva tentato di<br />
disarmare con l’inganno i Sabini, però, scoperta, fece una fine triste ma immeritata.<br />
Novissimum ab Sabinis bellum ortum, multoque id maximum fuit; nihil enim per iram aut<br />
cupiditatem actum est, nec ostenderunt (1) bellum prius quam intulerunt. Consilio etiam additus<br />
dolus. Sp. Tarpeius Romanae praeerat arci. Huius filiam virginem auro corrumpit Tatius ut<br />
armatos in arcem accipiat; aquam forte ea tum sacris (2) extra moenia petitum ierat. Accepti<br />
obrutam armis necavere, seu ut vi capta potius arx videretur, seu prodendi exempli causa (3), ne<br />
quid usquam fidum proditori esset. Additur fabula, quod (4) vulgo Sabini aureas armillas magni<br />
ponderis bracchio laevo gemmatosque magna specie anulos habuerint, pepigisse eam quod in<br />
sinistris manibus haberent; eo (5) scuta illi pro aureis donis congesta.<br />
Livio<br />
(1) ostenderunt…intulerunt: sott. Sabini. (2) sacris: “per i riti sacri”. (3) prodendi exempli causa: “per mostrare con un esempio”.<br />
(4) quod … habuerint: traduci con l’indicativo. (5) eo: avverbio di causa, “perciò”.<br />
Versione 6<br />
Lotte tra i successori di Alessandro Magno (I)<br />
Morto Alessandro il Grande, nelle guerre che seguirono per la successione, soprattutto contro Perdicca, che era parso<br />
l’erede designato dal grande scomparso, parte non piccola ebbe Eumene, fedele a Perdicca. Costretto a fronteggiare i<br />
Macedoni, di provata esperienza militare, con truppe del tutto inesperte di guerra, Eumene non si perse d’animo, e si<br />
premunì con una strategia insolita…<br />
Interim conflata sunt illa bella, quae ad internecionem (1) post Alexandri mortem gesta sunt,<br />
omnesque concurrerunt ad Perdiccam opprimendum. Quem (2) etsi infirmum videbat (3), quod unus<br />
omnibus resistere cogebatur, tamen amicum non deseruit neque salutis quam fidei fuit cupidior.<br />
Praefecerat hunc Perdiccas ei parti Asiae, quae inter Taurum montem iacet atque Hellespontum, et<br />
illum unum opposuerat Europaeis adversariis (4) ipse Aegyptum oppugnatum adversus Ptolemaeum<br />
erat profectus. Eumenes neque magnas copias neque firmas habebat, quod et inexercitatae et non<br />
multo ante erant contractae, cum adventare autem dicerentur Hellespontumque transisse Antipater<br />
et Crateros magno cum exercitu Macedonum, viri (5) cum claritate tum usu belli praestantes.<br />
Cornelio Nepote<br />
(1) Ad internecionem: “ fino allo sterminio totale”. (2) Quem: Perdicca. (3) videbat: intendi, Eumene. (4) Europaeis adversariis:<br />
Antipatro e Cratero. (5) viri… praestantes: i due generali.<br />
Versione 7<br />
Lotte tra i successori di Alessandro Magno (II)<br />
Macedones milites ea tum erant fama, qua nunc Romani feruntur: etenim semper habiti sunt<br />
fortissimi, qui (1) summa imperii potirentur. Eumenes intellegebat, si copiae suae cognossent (2)<br />
adversus quos ducerentur, non modo non ituras, sed simul cum nuntio dilapsuras. Itaque (3) hoc<br />
eius fuit prudentissimum, ut deviis itineribus milites duceret, in quibus vera audire non possent, et<br />
iis persuaderet se contra quosdam barbaros proficisci. Itaque tenuit hoc propositum et prius in<br />
aciem exercitum eduxit et proelium commisit, quam milites sui scirent cum quibus arma conferrent.<br />
Effecit (4) etiam illud locorum praeoccupatione, ut equitatu potius dimicaret, quo plus valebat,<br />
quam peditatu, quo erat deterior.<br />
Cornelio Nepote<br />
436
(1) Qui…potirentur: rendi con l’indicativo. (2) cognossent: = cognovissent. (3) Itaque…ut: “Fu quindi assai accorta questa sua<br />
strategia di”. (4) Effecit…ut: “ Con l’occupazione preventiva di alcune posizioni ottenne anche questo, di”.<br />
Versione 8<br />
Annibale tenta inutilmente di riprendere la guerra contro Roma<br />
Annibale vorrebbe indurre i Cartaginesi ad una nuova guerra, facendo leva sull’aiuto di Antioco di Siria. Il tentativo<br />
fallisce miseramente, con la morte di Magone. Annibale non abbandona Antioco pur nelle avversità, e mentre il re di<br />
Siria viene sconfitto, egli invece consegue vari successi.<br />
Hannibal anno tertio, postquam domo profugerat, L. Cornelio Q. Minucio consulibus, cum quinque<br />
navibus Africam accessit in finibus Cyranaeorum, si forte Karthaginienses ad bellum Antiochi spe<br />
fiduciaque (incitarentur), cui iam persuaserat, ut cum exercitibus in Italiam proficisceretur. Huc<br />
Magonem fratrem excivit. Id ubi Poeni resciverunt, Magonem eadem, qua fratrem, absentem<br />
affecerunt poena. Illi (1) desperatis rebus cum solvissent naves ac vela ventis dedissent, Hannibal ad<br />
Antiochum pervenit. De Magonis interitu duplex memoria prodita est: namque alii naufragio, alii a<br />
servulis ipsius interfectum eum scriptum reliquerunt. Antiochus autem si tam in agendo bello<br />
consiliis eius (2) parere voluisset, quam in suscipiendo instituerat, propius Tiberi quam Thermopylis<br />
de summa imperii dimicasset. (3) Quem (4) etsi multa stulte conari videbat, tamen nulla deseruit in<br />
re. Praefuit paucis navibus, quas ex Syria iussus erat in Asiam ducere, iisque adversus Rhodiorum<br />
classem in Pamphylio mari conflixit. Cum multitudine adversariorum sui superarentur, ipse quo<br />
cornu rem gessit fuit superior.<br />
Cornelio Nepote<br />
(1) Illi: Annibale e Magone. (2) eius: Annibale. (3) de summa imperii dimicasset (=dimicavisset): “avrebbe combattuto per<br />
l’egemonia”, in Italia, come consigliava Annibale, e non in Grecia, come invece fece. (4) Quem: Antioco.<br />
Versione 9<br />
Sulla tranquillità d’animo<br />
Per avere la tranquillità interiore, bisogna liberarsi da tutte le passioni, come hanno fatto filosofi famosi, che,<br />
rinunciando ad attività pubbliche, hanno goduto la libertà vivendo secondo il proprio capriccio.<br />
Vacandum omni est animi perturbatione, cum cupiditate et metu, tum etiam aegritudine et voluptate<br />
animi et iracundia, ut tranquillitas animi et securitas adsit, (1) quae adfert cum constantiam tum<br />
etiam dignitatem. Multi autem et sunt et fuerunt, qui (2) eam, quam dico, tranquillitatem expetentes<br />
a negotiis publicis se removerint ad otiumque perfugerint; in his et nobilissimi philosophi longeque<br />
principes et quidam homines severi et graves, nec populi nec principum mores ferre potuerunt,<br />
vixeruntque nonnulli in agris delectati sua re familiari. His idem propositum fuit quod regibus, ut<br />
ne qua re egerent, ne cui parerent, libertate uterentur, cuius proprium (3) est sic vivere, ut velis.<br />
Cicerone<br />
(1) adsit…adfert: traduci al plurale. (2) qui…se removerint… -que perfugerint: “ che…si allontanarono… e si rifugiarono”. (3)<br />
cuius proprium: “ la cui sostanza”.<br />
Versione 10<br />
<strong>La</strong> medicina nell’antichità<br />
In passato, scrive lo Storico, la medicina curava soltanto le ferite, mentre per le altre malattie valevano unicamente…le<br />
preghiere. Significativo il comportamento del Calcante omerico.<br />
437
Antiquissimi medici vulneribus tantummodo medebantur; scriptum enim apud Homerum videmus<br />
Podalirium et Machaonem vulneratis modo succurrisse. Antiqui enim censebant ceteris morbis<br />
nulla re posse quemquam mederi nisi precibus. Dicebant deos hominibus benedicere; at cum iis<br />
irascerentur vel eorum beatae vitae inviderent, tum graves de caelo demittere morbos. Itaque a diis<br />
quoque beatis hominibus invideri solere putabant. Quamobrem Calchas vates Graecorum ducibus<br />
persuasit, ut diis supplicarent, qui (1) contra pestilentiam succurrerent exercitui: putabant enim<br />
milites diis vel maledixisse vel alio modo displicuisse: quod ita esse certissimum omnibus fuit, cum<br />
exercitum saevo morbo liberatum vidissent.<br />
(1) qui…succurrerent: relativa finale, “perché essi…”.<br />
Versione 11<br />
Un plebeo parla all’assemblea popolare<br />
adattamento da Plinio il Vecchio<br />
Aricini ed Ardeati stanno perorando ognuno la propria causa dinanzi al popolo di Roma, quando prende la parola un<br />
plebeo, al quale, essendosi egli appellato ai tribuni, i consoli non possono impedire di parlare.<br />
Aricini atque Ardeates de ambiguo agro (1) cum saepe bello certassent, multis in vicem cladibus<br />
fessi (2) iudicem populum Romanum cepere. (3) Cum ad causam orandam venissent, concilio populi<br />
a magistratibus dato magna contentione actum. Iamque editis testibus cum tribus vocari et populum<br />
inire suffragium oporteret, consurgit P. Scaptius de plebe magno natu, et “Si licet –inquit-<br />
consules, de re publica dicere, errare ego populum in hac causa non patiar”. Cum ut (4) vanum eum<br />
negarent consules audiendum esse vociferantemque prodi publicam causam submoveri iussissent,<br />
tribunos appellat. Tribuni, ut fere semper reguntur a multitudine magis quam regunt, dedere (5)<br />
cupidae audiendi plebi ut quae vellet Scaptius diceret.<br />
Livio<br />
(1) de ambiguo agro: ” per un territorio conteso”. (2) multis…fessi: ” stanchi per le molte sconfitte reciproche “ (in vicem = invicem,<br />
avverbio). (3) cepere = ceperunt. (4) Cum ut… iussissent: costruisci Cum consules negarent eum audiendum esse ut vanum et (-que)<br />
iussissent submoveri vociferantem causam publicam prodi. (5) dedere…plebi ut: “concessero (= dederunt)… alla plebe che”.<br />
RAGIONIAMO INSIEME<br />
Versione 12<br />
Due guerre di durata assai breve<br />
Siamo nel 495 a.C. e, stando a quanto scrive Livio, in una sola notte ha inizio e fine una guerra contro i Sabini, grazie<br />
all’intervento immediato della cavalleria prima e della fanteria poi. Né maggior durata ha una guerra contro gli Aurunci,<br />
il cui esito è deciso in una sola battaglia.<br />
Confestim et Sabini (1) Romanos territavere; tumultus enim fuit verius quam (2) bellum. Nocte in<br />
urbem (3) nuntiatum est exercitum Sabinum praedabundum (4) ad Anienem amnem pervenisse; ibi (5)<br />
passim diripi atque incendi villas. Missus (6) extemplo eo (7) cum omnibus copiis equitum A.<br />
Postumius qui (8) dictator bello latino fuerat; secutus (9) consul Servilius cum delecta peditum<br />
manu. Plerosque palantes (10) eques circumvenit, (11) nec advenienti (12) peditum agmini restitit<br />
Sabina legio; (13) fessi (14) cum itinere tum populatione nocturna, magna pars (15) in villis repleti<br />
cibo vinoque, vix fugae (16) quod satis esset virium habuere. Nocte una audito perfectoque bello<br />
Sabino, postero die in magna (17) iam spe undique partae pacis legati Aurunci senatum adeunt, ni<br />
decedatur (18) Volsco agro bellum indicentes. Cum legatis simul (19) exercitus Auruncorum domo<br />
profectus erat; cuius fama (20) haud procul iam ab Aricia visi tanto tumultu concivit Romanos, ut<br />
438
nec consuli ordine patres nec pacatum responsum arma inferentibus arma ipsi capientes dare<br />
possent. Ariciam infesto agmine itur, (21) nec procul inde cum (22) Auruncis signa conlata<br />
proelioque uno debellatum est.<br />
MANCA LA NOTA 8<br />
Livio<br />
1) Confestim et Sabini: “ Subito dopo anche i Sabini”; qualche tempo prima c’era stata una guerra<br />
contro i Volsci. 2) Verius quam: “piuttosto che”. 3) In urbem: naturalmente, Roma. 4)<br />
praedabundum: aggettivo con valore finale. 5) ibi…villas: sempre in dipendenza da nuntiatum est.<br />
6) Missus: sott. est. 7) eo: moto a luogo. 8) qui…fuerat: qualche anno prima. 9) secutus: sott. est.<br />
10) Plerosque palantes: non tutto, ma gran parte dunque del precedente exercitum Sabinum. 11)<br />
eques circumvenit: singolare collettivo. 12) nec advenienti…agmini: dativo dipendente da restitit.<br />
13) Sabina legio: non legione, perché questa era esclusiva dsell’esercito romano. 14) fessi: variatio<br />
rispetto a Sabina legio. 15) magna pars… repleti… habuere: nota le concordanze, ”gran parte…<br />
appesantiti… ebbero”. 16) fugae: dativo di fine. 17) in magna… pacis: costruisci iam in magna spe<br />
pacis partae undique. 18) ni decedatur: chi deve ritirarsi è l’esercito romano. 19) Cum legatis<br />
simul: “Insieme agli ambasciatori”. 20) cuius fama…visi: costruisci fama cuius (exercitus) visi iam<br />
haud procul ab Aricia. 21) itur: ”si va”. 22) cum… conlata: signa conferre cum aliquo, e cioè<br />
“azzuffarsi con qualcuno”. 23) debellatum est: “ si pose termine alla guerra”.<br />
Qualche piccola considerazione<br />
1) Nocte in urbem nuntiatum est: Una notte -dice Livio- con un’affermazione generica. Più oltre<br />
essa diventa nocte una, una notte sola, che è lo spazio temporale della guerra classificata in<br />
precedenza scorreria. Nota poi la costruzione col moto a luogo: la notizia arriva in città…<br />
2) Concivit Romanos, ut…possent: costruisci concivit Romanos ut nec patres possent consuli<br />
ordine nec ipsi capientes arma possent dare responsum pacatum inferentibus arma.<br />
Versione 13<br />
In tribunale<br />
Accusato di furto, un uomo viene citato in tribunale per difendersi. A dire determinate cose viene<br />
convinto dal suo avvocato difensore, che è un suo lontano parente per avere sposato una cugina di<br />
lui. Fidando su tale parentela, l’accusato spera in una soluzione positiva, e dichiara che l’oggetto<br />
che è stato trovato in casa sua in realtà gli è stato regalato per un favore che egli ha fatto ad un<br />
amico. Il giudice pare non credere alle sue parole, e perciò chiede ulteriori spiegazioni. L’uomo lo<br />
informa allora di altri particolari, facendo anche il nome della persona dalla quale gli è stato<br />
regalato ciò il cui possesso gli viene ascritto a furto. Il giudice però non è convinto e rinvia la<br />
discussione ad altra data.<br />
Sententiae<br />
1. Ibi semper victoria ubi concordia est (P. Syr.).<br />
2. Verecundia est magistra innocentiae (Val. Max).<br />
3. Semper avarus eget (Hor.).<br />
4. Saepe etiam sub palliolo sordido sapientia (Stat.).<br />
5. Otium sine litteris mors est et hominis vivi sepultura (Sen.).<br />
6. Invidia gloriae comes est (Nep.).<br />
439
7. Calamitas virtutis occasio est (Sen.).<br />
8. Virtus hominem iungit deo (Cic.).<br />
9. Manus manum lavat (Sen.).<br />
10. Paratae lacrimae insidias , non fletum indicant (P. Syr.).<br />
440
<strong>Capitolo</strong> 27<br />
L’ablativo<br />
Ablativo di allontanamento, ablativo di origine, ablativo di<br />
privazione.<br />
Costruzione di opus est, ablativo di agente e di causa efficiente.<br />
Ablativo di materia, ablativo di argomento, ablativo di paragone.<br />
Ablativo di mezzo, ablativo con i verbi utor, fungor, fruor, potior,<br />
vescor, ablativo di abbondanza.<br />
Ablativo di compagnia e di unione, ablativo di modo o maniera,<br />
ablativo di causa.<br />
Ablativo di limitazione, ablativo di differenza, costruzione di dignus e<br />
indignus.<br />
441
Un grande avvocato!<br />
C’è baccano nel foro,e Nevolo ne approfitta per parlare, perché tanto tra le urla dei presenti nessuno può sentirlo. -<br />
Prova a dire qualcosa adesso- lo esorta Marziale, - ora tacciono tutti.<br />
Cum clamant omnes, loqueris tunc, Naevole, tantum,<br />
et te patronum causidicumque putas.<br />
Hac ratione potest nemo non esse disertus.<br />
Ecce, tacent omnes : Naevole, dic aliquid !<br />
Marziale<br />
Cum…tunc…tantum : “Quando…allora…soltanto”. patronum causidicumque: endiadi, “un grande avvocato”. potest nemo<br />
non esse:” tutti possono essere”.<br />
Ablativo di allontanamento – Ablativo di origine – Ablativo di privazione<br />
Esercizio 1<br />
Traduci:<br />
1) Istae nationes a ceterarum gentium more ac natura dissentiunt (Caes.). 2) Mihi a spe, metu,<br />
partibus rei publicae animus liber erat (Sall.). 3) Qui est natus matre libera, liber est (Cic.) . 4)<br />
Arce et urbe orba sum (Enn.). 5) Vacare culpa maximum est solacium (Cic.). 6) Homines tenues,<br />
obscuro loco nati, navigant, adeunt ad ea loca quae numquam antea viderunt (Cic.). 7) Doleo ab<br />
animo, doleo ab oculis, doleo ab aegritudine (Pl.). 8) Multos fortuna liberat poena, metu neminem<br />
(Sen.). 9) E principio oriuntur omnia, ipsum autem nulla ex re alia nasci potest (Cic.). 10)<br />
Romanorum exercitus multas gentes e servitute liberaverunt. 11) Aristides ita bene se gessit ut cives<br />
invidia eum ex urbe expulerint. 12) Belgas ortos esse a Germanis omnes consentiunt.<br />
Esercizio 2<br />
Traduci:<br />
1) Coriolano fu cacciato da Roma, ma tornò presto in città per liberarla dai nemici. 2) L’eroe<br />
troiano Enea nacque da Venere e Anchise. 3) In passato i giovani nati dalle famiglie più nobili<br />
venivano affidati ai migliori precettori. 4) Le acque del fiume Po scaturiscono da una vetta assai alta<br />
delle Alpi. 5) Di famiglia assai illustre fu Solone, il celebre legislatore ateniese. 6) <strong>La</strong> plebe era<br />
priva di frumento, e chiese aiuto ai tribuni. 7) Sapendo che stavano arrivando i nemici, il console<br />
fece uscire immediatamente la cavalleria dall’accampamento. 8) Le legioni di Cesare si<br />
allontanarono dal fiume per indurre i nemici a combattere. 9) Nulla nasce dal nulla, leggiamo in<br />
Lucrezio. 10) Gli uomini allontanarono dalla città donne e bambini e li portarono in un luogo<br />
sicuro.<br />
Costruzione di opus est - Ablativo di agente e di causa efficiente<br />
Esercizio 3<br />
Traduci:<br />
1) Quaecumque ad proximi diei oppugnationem opus sunt, noctu comparantur (Liv.). 2) Et studio<br />
perpetuo et praestantissimis praeceptoribus et pluribus disciplinis opus est (Quint.). 3) Ad quod<br />
sacrificium vasis sacris quae in Capitolio servabantur opus erat (Liv.). 4) Themistocles celeriter<br />
quae opus erant reperiebat (Nep.). 5) Si ostenderitis auxilia vestra, ne bello quidem arbitror opus<br />
442
fore (Liv.). 6) Confugi ad te exagitatus a cuncta Graecia, tuam petens amicitiam (Nep.). 7) Non<br />
semper viator a latrone, nonnumquam etiam latro a viatore occiditur (Cic.). 8) Animus eius vultu,<br />
flagitia parietibus tegebantur (Cic.). 9) Sapientia nihil a dis immortalibus uberius hominum vitae<br />
datum est (Cic.). 10) Helvetii, omnium rerum inopia adducti, legatos de deditione ad eum miserunt<br />
(Caes.). 11) Facile remedium est ubertati; sterilia nullo labore vincuntur (Quint.). 12) Mitto cetera<br />
intolerabilia; etenim fletu umpedior (Cic.).<br />
Esercizio 81<br />
Traduci:<br />
1) Quando ci fu bisogno di aiuto, ognuno offrì la sua collaborazione. 2) Dal prigioniero furono dette<br />
cose assai interessanti. 3) I vari misfatti non vengono nascosti sempre dalle pareti di casa. 4)<br />
Occorrono fatti, non parole. 5) Nell’imminenza dello scontro i soldati si sentivano abbandonati<br />
dalla fortuna. 6) I bagagli venivano portati dai muli attraverso montagne coperte di neve. 7) Il<br />
generale nel suo discorso ai soldati disse che egli da solo non poteva nulla, ma che aveva bisogno<br />
dell’aiuto di tutti. 8) Animali e viveri furono portati dalle navi su un’isola deserta. 9) Si disse che<br />
c’era bisogno di grano per tenere buona la plebe. 10) I soldati di Pompeo erano forniti di ogni cosa,<br />
quelli di Cesare erano bisognosi di tutto.<br />
Ablativo di materia - Ablativo di argomento - Ablativo di paragone.<br />
Esercizio 4<br />
Traduci:<br />
1) Nihil est incertius vulgo, nihil obscurius voluntate hominum, nihil fallacius ratione tota<br />
comitiorum (Cic.). 2) Quid tua potest oratione esse aut subtilius aut ornatius? (Cic.). 3) Minor fuit<br />
ipsa infamia vero (Ov.). 4) Domos fundatas et latericiis parietibus aut e lapide structas et tegula<br />
tectas perficere coeperunt (Vitr.). 5) Nihil de eius audacia, nihil de superbia, nihil de contumacia,<br />
nihil de crudelitate disputo (Cic.). 6) Nihil meo fratre lenius, nihil asperius tua sorore mihi visum<br />
est (Cic.). 7) Hannibal columnam auream, quae erat in fano Iunonis, abstulit (Cic.). 8) Fulvius per<br />
eos dies solito magis immolaverat (Liv.). 9) Melior tutiorque certa pax quam sperata victoria (Liv.).<br />
10) Urbem exornaverunt templis de marmore atque statuis aeneis. 11) In senatu orator multa de<br />
virtute militum, multa de paupertate populi, multa de ferocia hostium disputavit. 12) Nihil in pueris<br />
castitate pulchrius.<br />
Esercizio 5<br />
Traduci:<br />
1) L’uomo onesto nulla ha più caro della sua dignità. 2) Il rimedio a volte si rivela peggiore<br />
dell’errore. 3) Nella casa il ladro ha rubato preziosi vasi d’argento. 4) Il nemico mandò degli<br />
ambasciatori per trattare la resa. 5) Per pochi l’onestà è più importante del denaro. 6) In tribunale si<br />
discusse a lungo dei delitti commessi dagli accusati e delle loro pene. 7) Nei giardini pubblici hanno<br />
messo numerosi sedili di legno a disposizione di tutti. 8) Gli scienziati hanno discusso a lungo degli<br />
astri e dei loro movimenti, i filosofi della bellezza del creato e della grandezza di Dio. 9) Per i pirati<br />
non c’era niente di più bello delle ricchezze di Siracusa. 10) Sull’altare di marmo ci sono statue<br />
d’argento di rara bellezza.<br />
443
Ablativo di mezzo – Ablativo con i verbi utor, fruor, fungor, vescor, potior – Ablativo di<br />
abbondanza<br />
Esercizio 6<br />
Traduci:<br />
1) Tutus est sapiens, nec nulla affici nec iniuria nec contumelia potest (Sen.). 2) Per tres<br />
potentissimos ac firmissimos populos totius Galliae sese potiri sperant (Caes.). 3) Stulti homines<br />
bona praeterita non meminerunt, praesentibus non fruuntur, futura modo expectant et, quia haec<br />
certa esse non possunt, conficiuntur et angore et metu (Cic.). 4) Per legatum Cineam Pyrrhus non<br />
virorum modo, sed etiam mulierum animos donis temptavit (Liv.). 5) Alias bestias nantes aquarum<br />
incolas voluit natura, alias volucres caelo frui libero (Cic.). 6) Natura oculos membranis<br />
tenuissimis vestivit et saepsit (Cic.). 7) Possunt oculi non fungi suo munere (Cic.). 8) Caesar in<br />
agmine nonnumquam equo, saepius pedibus anteibat (Suet.). 9) Capua nunc splendissimorum<br />
hominum, fortissimorum virorum, optimorum civium multitudine redundat (Cic.). 10) Eam ipsam<br />
tibi epistulam misissem per meos, nisi audissem postridie te e rustico exiturum esse (Cic.). 11)<br />
Omnibus eum contumeliis onerasti (Cic.). 12) Rex Ptolemaeus pacatus, quietus, fretus imperio<br />
populi Romani, regno paterno atque avito otio perfruebatur (Cic.). 13) Animis usi sumus virilibus,<br />
consiliis, mihi crede, puerilibus (Cic.). 14) Liberi nostri praetextatis purpura togis utentur (Liv.).<br />
15) M. Fabio, viro optimo et homine doctissimo, familiarissime utor (Cic.). 16) Perseus, potitus<br />
regno, interfici Antigonum iussit (Liv.)<br />
Esercizio 7<br />
Traduci:<br />
1) Il foro era pieno di sfaccendati durante tutto il giorno. 2) Portato a termine il suo compito, il<br />
tribuno informò di ogni cosa il generale tramite due uomini fidati. 3) Per impadronirsi del potere,<br />
molti uomini fanno uso di mezzi anche disumani. 4) Chi vuole vivere una vita serena, deve<br />
contentarsi e non aspirare a cose impossibili. 5) <strong>La</strong> città, abbandonata dai pochi uomini che vi erano<br />
a presidio, si riempì immediatamente di nemici. 6) Il rivoluzionario si era convinto che avrebbe<br />
portato a termine il suo disegno tramite uomini scellerati pronti a tutto. 7) I nemici contavano di<br />
impossessarsi della città corrompendo alcuni notabili con doni di valore. 8) Nell’antica Roma i<br />
messaggi viaggiavano da una regione all’altra dell’impero grazie a corrieri veloci. 9) Gli amici si<br />
fanno con l’onestà, non si comprano con l’oro. 10) Puoi servirti di me, se vuoi, ma solo se ti<br />
comporti bene.<br />
Ablativo di compagnia - Ablativo di modo - Ablativo di causa<br />
Esercizio 8<br />
Traduci:<br />
1) Nuntiatum est Caesari Ariovistum cum suis omnibus copiis ad occupandum Vesontionem, quod<br />
est oppidum maximum Sequanorum, contendere (Caes.). 2) Tum Sabinae mulieres, quorum ex<br />
iniuria bellum ortum erat, crinibus passis scissaque veste, ausae sunt se inter tela volantia inferre<br />
(Liv.). 3) Ob eam causam serius ad te scribo, quod sero intellexi quid timendum esset (Cic.). 4)<br />
Prae strepitu ac tumultu nec consilium nec imperium accipi poterat (Liv.). 5) Prima luce Caesar<br />
omnem equitatum praemisit; Titum <strong>La</strong>bienum legatum cum legionibus tribus subsequi iussit<br />
(Caes.). 6) Amittit merito proprium qui alienum appetit (Phaedr.). 7) Caesar, cum Pompeii castris<br />
appropinquasset, ad hunc modum aciem eius instructam animadvertit (Caes.). 8) Tiberius ingenti<br />
socordia imperium gessit, gravi crudelitate, celesta avaritia, turpi libidine (Eutr. ). 9) Domum<br />
revertor maestus atque animo fere perturbato atque incerto prae aegritudine (Ter.). 10) Solliciti<br />
444
eramus de tua valetudine mirum in modum (Cic.). 11) M. Caeparius dixit te in lecto esse, quod ex<br />
pedibus laborares (Cic.). 12) Et laetamur amicorum laetitia aeque atque nostra et pariter dolemus<br />
angoribus (Cic.). 13) Consules cum victrici classe redeuntes circa Siciliam naufragium passi sunt<br />
(Eutr.). 14) Tullus Hostilius, fulmine ictus, cum tota domo conflagravit (Val. Max.). 15) Propter<br />
virtutem iure laudamur (Cic.).<br />
Esercizio 9<br />
Traduci:<br />
1) Didone ardeva d’amore per Enea, ma per volontà del fato non poteva vivere con lui. 2) Ulisse<br />
con un palo aguzzo accecò Polifemo in maniera a dir poco crudele. 3) Per il grande freddo le nevi<br />
erano talmente gelate che in esse non affondavano nemmeno gli zoccoli dei cavalli. 4) L’uomo<br />
passeggiava tranquillo con sua moglie quando in strada venne aggredito da un pazzo. 5) Essendo<br />
oppressi dai debiti, quei poveri disgraziati speravano di risolvere i loro problemi con la lotta armata.<br />
6) Le donne con gli abiti strappati si prostrarono ai piedi dell’oppressore implorando la vita per i<br />
propri figli. 7) Le labbra erano riarse per la grande sete, e l’esercito non era più in grado di<br />
procedere per l’immensa stanchezza. 8) I vecchi, le donne con i figli: tutti correvano esultanti<br />
incontro all’esercito che tornava vincitore. 9) Gli uomini ascoltano sempre con gioia le belle notizie.<br />
10) <strong>La</strong> notizia della vittoria contro i Persiani giunse ad Atene grazie a un uomo molto veloce nella<br />
corsa.<br />
Ablativo di limitazione – Ablativo di differenza – Costruzione di dignus / indignus<br />
Esercizio 10<br />
Traduci:<br />
1) Qui postulabant indigni erant qui impetrarent (Cic.). 2) Dignos nos existimasti qui aequo iure<br />
uteremur (Cic.). 3) Turres denis pedibus quam murus altiores erant (Curt. Ruf. ). 4) Xersen copias<br />
suas, quia numero non poterat, spatio mensum esse ferunt (Mel. ). 5) Non te dignum fecisti; nam si<br />
ego digna hac contumelia sum maxime, at tu indignus qui faceres (Ter.). 6) Consilio, auctoritate,<br />
sententia non modo non orbari, sed etiam augeri senectus solet (Cic.). 7) Non sum indignus cui<br />
copiam scientiae tuae facias (Plin. ). 8) Exercitus hostium et numero maior et militum genere<br />
aliquanto melior erat (Liv.). 9) Postea Probus, vir illustris gloria militari, ad administrationem rei<br />
publicae accessit (Eutr.). 10) Quid potest esse sole maius? Quem mathematici amplius duodeviginti<br />
partibus confirmant maiorem esse quam terram ? (Cic.). 11) Indignos vos esse arbitror qui in meo<br />
exercitu ordines ducatis (Caes.). 12) Hannibal, quamquam parte dimidia auctas copias hostium<br />
cernebat, tamen adventu consulum inire gavisus est (Liv.). 13) Livianae fabulae non satis dignae<br />
sunt quae iterum legantur (Cic.). 14) Ipse idoneam tempestatem nanctus paulo post mediam noctem<br />
naves solvit (Caes.). 15) Horatius habitu corporis fuit brevis atque obesus (Suet.).<br />
Esercizio 11<br />
Traduci:<br />
1) Spesso i fratelli differiscono tra loro per il carattere. 2) Se ci comportiamo male, non<br />
uguaglieremo mai una persona onesta in dignità. 3) Per esser degno di comandare, l’uomo deve<br />
anzitutto imparare ad ubbidire. 4) Per le sue preziose informazioni, il prigioniero fu degno di essere<br />
lasciato libero. 5) Data la tua bontà, certe affermazioni non sono degne di te. 6) L’uomo che è<br />
grande di nome non sempre è grande di fatto. 7) A mio giudizio Cicerone, se non il più colto,<br />
certamente fu tra i più colti dell’antichità. 8) Degno di ricevere aiuto per la sua condotta<br />
irreprensibile, l’uomo fu aiutato da tutti in maniera concreta. 9) Nessuno è degno di minacciare il<br />
445
prossimo, specialmente se è lui a sbagliare. 10) Non siete degni di dare consigli, voi che avete tante<br />
volte raggirato persino gli amici.<br />
Esercizio 12<br />
Traduci (ricapitolazione):<br />
1) Imperiti, cum sunt docti a periti, desistunt facile sententia (Cic.). 2) Ex maxima libertate<br />
tyrannus gignitur (Sen.). 3) Domesticis me parietibus vix tueor, sine amicorum custodiis (Cic.). C.<br />
<strong>La</strong>elius, cum ei quidam malo genere natus diceret indignum esse suis maioribus, “at hercle –inquit-<br />
tu tuis indignus” (Cic.). 5) Et nox gaudio praedaque laeta victoribus fuit (Tac.). 6) Utor<br />
familiaribus et quotidianis convictoribus (Cic.). 7) Deinde, tibi si videbitur, villis iis utere, quae<br />
longissime aberunt a militibus (Cic.). 8) Longiore luce ad id certamen quod instat nobis opus est<br />
(Liv.). 9) Non enim tam rebus novis quam tuis litteris delector (Cic.). 10) Parentes obiurgatione<br />
digni sunt qui nolunt liberos suos severa lege proficere (Petr.). 11) Qui lingua, qui consilio meo,<br />
qui pecunia voluere, usi sunt (Sall.). 12) Germani prope soli barbarorum singulis uxoribus contenti<br />
sunt (Tac.). 13) Cum aetate iam provectus esset, Timoleon sine ullo morbo lumina oculorum amisit<br />
(Nep.). 14) Cum decimum iam diem graviter ex intestinis laborarem, fugi in Tusculanum (Cic.). 15)<br />
Utendum est aetate: cito pede labitur aetas (Ov.). 16) Sapiens, cum stultorum vitam suam<br />
comparat, magna afficitur voluptate (Cic.). 17) Facto, non consulto in tali periculo opus esse dixit<br />
(Sall.). 18) <strong>La</strong>tini ingenti praeda potiti sunt (Liv.). 19) Fretus vestra prudentia, iudices, non<br />
pertimesco (Cic.). 20) Concordia parvae res crescunt, maximae dilabuntur (Sall.).<br />
Esercizio 13<br />
Traduci (ricapitolazione):<br />
1) <strong>La</strong> malattia più grave probabilmente è quella che parte dalla testa. 2) In una società civile,<br />
nessuno può essere libero totalmente da impegni, ma ognuno deve fare qualcosa. 3) Il valore è<br />
sempre invidiato, solo la sofferenza è priva di invidia. 4) Quasi tutti attraverso i secoli discendiamo<br />
da un antenato nobile. 5) Tutti nominiamo Dio, ma nessuno è in grado di parlare della natura di Dio.<br />
6) Esistono ancora nel mondo costruzioni in pietra che hanno sfidato lo scorrere dei secoli. 7) Per<br />
l’uomo forse nulla è più bello di una vita serena. 8) Tutto trae origine da Dio, perché tutto è stato<br />
creato da Dio. 9) Con la buona volontà si possono fare molte cose, con la svogliatezza non si<br />
combina niente di buono. 10) Chi si nutre di frutta e verdura evita molte malattie. 11) Dobbiamo<br />
trattare amichevolmente tutti, soprattutto gli inferiori. 12) Molti governanti si rivelano indegni delle<br />
cariche che ricoprono, e degni soltanto di essere allontanati dall’amministrazione pubblica. 13) Non<br />
c’è bisogno soltanto di ricchezze per vivere una vita tranquilla. 14) Simili con simili, recita un<br />
vecchio proverbio. 15) Gioirono in maniera straordinaria per la vittoria insperata. 16) Per le nuvole<br />
in cielo e per la pioggia fitta, il giorno sembrava esser diventato notte. 17) L’uomo era ammirato per<br />
la sua intelligenza, ma biasimato anche per la sua abulia. 18) Spesso soffriamo di invidia, ma non<br />
facciamo nulla per eguagliare chi invidiamo. 19) Il leggendario Creso non potè godere pienamente<br />
le sue immense ricchezze. 20) Tutto viene dalla terra, e tutto torna alla terra.<br />
Esercizio 14<br />
Completa le frasi che seguono individuando i vocaboli giusti tra quelli proposti:<br />
1) Ad oppugnationem urbis dux dixit sibi opus esse multorum militum / multis militibus / multi<br />
milites.<br />
2) Ad terras ignotas explorandas dux usus est homines peritos / hominum peritorum / hominibus<br />
peritis earum regionum.<br />
3) Dominus donavit frumentum / frumenti / frumento servos dignos praemiorum / praemia /<br />
praemiis.<br />
4) Captivus indignus qui parceretur / quem parcerent / cui parceretur in vincula coniectus est.<br />
446
5) Homines qui bona valetudine / bonam valetudinem / bonae valetudinis fruuntur saepe non<br />
cogitant se in morbum incidere posse.<br />
Esercizio 15<br />
Individua gli errori nella traduzione delle frasi che seguono:<br />
1) Spesso i figli si servono del padre come guida, perciò i genitori devono comportarsi bene =<br />
Saepe filii utuntur patris ducis, quare parentes bene agendum est.<br />
2) Adempiono i doveri del buon cittadino gli uomini che pensano all’interesse di tutti = Funguntur<br />
probi civis officia homines qui bono publico consulunt.<br />
3) Che bisogno c’era di violenza, di uomini armati, di strage, di sangue? = Quid opus fuit roboris,<br />
armatorum hominum, caedis, sanguinis?<br />
4) I colpevoli non devono essere puniti con crudeltà, a volte sono anche degni di perdono = Sontes<br />
crudelitate puniendi non sunt, interdum digni sunt etiam qui ignoscantur.<br />
5) I giovani hanno bisogno di esempi, non di parole = Iuvenibus opus est exempla, non verba.<br />
Hodieque<br />
Summum ius, summa iniuria: “Assoluta giustizia è assoluta ingiustizia”. In altri termini,<br />
l’eccessiva severità nell’applicazione della legge può portare a commettere un’ingiustizia,<br />
distruggendosi in tal modo il valore della legge stessa, che cessa di essere un freno per l’uomo.<br />
Currenti calamo: “A penna corrente”, e quindi scritto di getto, senza riflettere molto sulla forma. È<br />
un modo di chiedere scusa per eventuali errori di lingua, quelli che, con un altro vocabolo latino di<br />
uso comune, chiamiamo lapsus.<br />
Cum grano salis: “Con una presina di sale”. È una raccomandazione ad agire con un po’ di buon<br />
senso, senza fretta alcuna.<br />
Terminus a quo… terminus ad quem: “Base di partenza… Punto di arrivo”. Pronunciate spesso in<br />
tono enfatico, le locuzioni indicano i punti estremi nell’interno dei quali va collocato un certo<br />
concetto.<br />
Versione 1<br />
Come bisogna trattare gli schiavi<br />
Un estratto da una lettera famosa, il cui succo è riassunto in una esortazione: Comportati con chi ti è inferiore così come<br />
vorresti che si comportasse con te chi ti è superiore.<br />
Vis tu cogitare istum, quem servum tuum vocas, ex isdem seminibus ortum eodem frui caelo, aeque<br />
spirare, aeque vivere, aeque mori! tam tu illum videre ingenuum (1) potes quam ille te servum.<br />
Mariana clade multos splendidissime natos, senatorium per militiam auspicantes gradum, fortuna<br />
depressit, alium (2) ex illis pastorem, alium custodem casae fecit: contemne nunc eius fortunae<br />
hominem, in quam transire, dum contemnis, potes. Nolo in ingentem (3) me locum inmittere et de<br />
usu servorum disputare, in quos superbissimi, crudelissimi, contumeliosissimi sumus. Haec tamen<br />
praecepti mei summa est: sic cum inferiore vivas, quemadmodum tecum superiorem velis vivere.<br />
Quotiens in mentem venerit, quantum tibi in servum tuum liceat, veniat in mentem tantundem in te<br />
domino tuo licere. «At ego, inquis, nullum habeo dominum.» Bona aetas est; forsitan habebis.<br />
Seneca<br />
(1) ingenuum…servum: “nato libero…schiavo”. (2) alium…alium: “uno…un altro”. (3) in ingentem … locum: “in una<br />
materia…tanto ampia”.<br />
447
Versione 2<br />
L’ateniese Trasibulo<br />
Numerose le imprese di lui, la più grande fu la cacciata da Atene dei trenta tiranni che Sparta aveva imposto<br />
all’indomani della guerra del Peloponneso.<br />
Thrasybulus, Lyci filius, Atheniensis. Si per se virtus sine fortuna ponderanda est, dubito an (1)<br />
hunc primum omnium ponam. Illud sine dubio: neminem huic praefero fide, constantia, magnitudine<br />
animi, in patriam amore. Nam, quod multi voluerunt paucique potuerunt, ab uno tyranno<br />
patriam liberare, huic contigit, ut (2) a triginta oppressam tyrannis e servitute in libertatem<br />
vindicaret. Sed nescio quo modo, cum (3) eum nemo anteiret his virtutibus, multi nobilitate<br />
praecucurrerunt. […] Quare illud magnificentissimum factum proprium est Thrasybuli. Nam cum<br />
triginta tyranni praepositi a <strong>La</strong>cedaemoniis servitute oppressas tenerent Athenas, plurimos civis,<br />
quibus in bello parserat (4) fortuna, partim patria expulissent partim interfecissent, plurimorum<br />
bona publicata inter se divisissent, non solum princeps, sed etiam solus initio bellum iis indixit.<br />
Cornelio Nepote<br />
(1) dubito an: “dubito se”. (2) ut…e servitute in libertatem vindicaret: “di…liberare dalla schiavitù”. (3) cum…anteiret:<br />
concessiva. (4) parserat: parco, is.<br />
Versione 3<br />
Un bagno pericoloso<br />
Entrato in Tarso, nella Cilicia, Alessandro non resiste alla tentazione di un bagno nelle acque del fiume Cidno, che<br />
attraversa la città. Si spoglia, si tuffa accaldato nel fiume, però…<br />
Mediam (1) Cydnus amnis, de quo paulo ante dictum est, interfluit. Et tunc aestas erat, cuius calor<br />
non aliam magis quam Ciliciae oram vapore solis accendit, et diei fervidissimum tempus (2) esse<br />
coeperat. Pulvere simul ac sudore perfusum regem invitavit liquor fluminis, ut calidum adhuc<br />
corpus ablueret. Itaque, veste deposita, in conspectu agminis, decorum quoque futurum ratus, si<br />
ostendisset suis levi ac parabili cultu corporis se esse contentum, descendit in flumen. Vixque<br />
ingressi subito horrore artus rigere coeperunt: pallor deinde suffusus est, et totum propemodum<br />
corpus vitalis calor reliquit. Exspiranti similem ministri manu excipiunt, nec satis compotem mentis<br />
in tabernaculum deferunt. Ingens sollicitudo et paene iam luctus in castris erat. Flentes<br />
querebantur (3), in tanto impetu cursuque rerum, omnis aetatis ac memoriae clarissimum regem,<br />
non (4) in acie saltem, non ab hoste deiectum, sed abluentem aqua corpus ereptum esse et<br />
exstinctum.<br />
Curzio Rufo<br />
(1) Mediam: sott. urbem. Tarso, la città di San Paolo. (2) tempus: “l’ora”. (3) Flentes querebantur: “Piangevano e si lamentavano”.<br />
(4) non…saltem: semplicemente, “non”.<br />
Versione 4<br />
<strong>La</strong> Gallia<br />
È l’inizio del De bello Gallico, con le primissime presentazioni dei popoli d’oltralpe, popoli tra i quali si distinguono i<br />
Belgi, grazie, si fa per dire, alle loro continue battaglie contro i Germani.<br />
Gallia est omnis divisa in partes tres, quarum unam incolunt Belgae, aliam Aquitani, tertiam, qui<br />
ipsorum lingua Celtae, nostra Galli appellantur. Hi omnes lingua, institutis, legibus inter se<br />
differunt. Gallos ab Aquitanis Garumna flumen, a Belgis Matrona et Sequana dividit. Horum<br />
omnium fortissimi sunt Belgae, propterea quod a cultu atque humanitate provincia longissime<br />
absunt, minimeque ad eos mercatores saepe commeant atque ea, quae ad effeminandos animos<br />
pertinent, important, proximique sunt Germanis, qui trans Rhenum incolunt, quibuscum continenter<br />
bellum gerunt.<br />
Cesare<br />
448
Versione 5<br />
Protagora e Democrito<br />
Protagora ragazzo porta sulle spalle una fascina di legna da ardere, quasi senza avvertirne il peso. Democrito lo guarda<br />
con meraviglia, chiede spiegazioni sulla fascina, e Protagora…<br />
Protagoras adulescens baiulus erat. Is rure in urbem caudices ligni plurimos funiculo brevi<br />
circumdatos portabat. Tum forte Democritus philosophus, egrediens extra urbem, videt eum cum<br />
illo genere oneris facile incedentem et, prope accedens, iuncturam ligni perite factam considerat,<br />
petitque ut paululum acquiescat. Quod Protagoras, ut erat petitum, fecit. Tum Democritus acervum<br />
illum caudicum ratione quadam geometrica librari animadvertit atque interrogavit iuvenem quis id<br />
lignum ita composuisset; et, cum ille id a se compositum dixisset, hortatus est philosophus ut<br />
solveret ac denuo in modum eundem vinciret. (1) At postquam ille solvit ac similiter composuit, tum<br />
Democritus animi aciem (2) hominis non docti demiratus, secum eum abduxit et philosophiam<br />
docuit.<br />
(1) Vinciret: vincio, is. (2) aciem: “l’intelligenza”.<br />
Versione 6<br />
Camillo e il maestro di Falerii<br />
adattamento da Valerio Massimo<br />
Mentre cinge d’assedio la città, si presenta da Camillo un maestro con un gruppo di ragazzi che egli si dichiara disposto<br />
a consegnare come ostaggi. Naturalmente, dietro adeguato compenso. E Camillo lo ripaga davvero in maniera degna!<br />
Cum Falerios Camillus obsideret, videreturque diuturnus futurus esse obsidionis labor, magister<br />
quidam, quem Falisci omnes optimum et magistrum et civem existimabant, turpissimi lucri causa,<br />
scelestissimum facinus ausus, impium se praebuit patriaeque suae proditorem. Cum enim perfidum<br />
consilium quod animo agitabat tam callide omnes celavisset ut (1) nulla in eum suspicio cadere<br />
posset, nobilissimarum familiarum pueros, (2) quos prima litterarum rudimenta edocebat, lusu<br />
sermonibusque variatis e moenibus eductos, stationes hostium castraque Romana traduxit, donec in<br />
praetorium Camilli pervenit, eique, scelesto facinori scelestiorem sermonem addens, obsides<br />
obtulit, per quos facile urbem in deditionem acciperet. Quae cum Camillus audivisset, indignatus,<br />
hominem denudatum manusque post tergum vinctum pueris tradidit, ut Falerios reducerent.<br />
(1) ut…posset: “che nessun sospetto poteva ricadere su di lui “. 2) pueros: in dipendenza da traduxit.<br />
Versione 7<br />
Le leggi di Licurgo<br />
adattamento da Livio<br />
I contenuti delle leggi che qui vengono sinteticamente riportate non hanno bisogno di commento alcuno: parlano da<br />
soli.<br />
Fundos omnium aequaliter inter omnes divisit, ut aequata patrimonia neminem potentiorem altero<br />
redderent. Convivari omnes publice iussit, ne cuius divitiae vel luxuria in occulto essent. Iuvenibus<br />
non amplius una veste uti toto anno permissum est, nec quemquam cultius quam alterum progredi<br />
nec epulari opulentius, ne imitatio in luxuriam verteretur. Pueros puberes non in forum, sed in<br />
agrum deduci praecepit, ut primos annos non in luxuria, sed in opere et in laboribus agerent. Nihil<br />
eos somni causa substernere et vitam sine pulmento degere neque prius in urbem redire, quam viri<br />
449
facti essent, statuit. Virgines sine dote nubere iussit, ut uxores eligerentur, non pecuniae,<br />
severiusque matrimonia sua viri coercerent, cum nullis frenis dotis tenerentur. Maximum honorem<br />
non divitum et potentium, sed pro gradu aetatis senum esse voluit, nec sane usquam terrarum locum<br />
honoratiorem senectus habet.<br />
Versione 8<br />
Testimonianza di amore vero<br />
Giustino<br />
Durante il viaggio verso la provincia d’Asia, a Marco Plauzio muore la moglie Orestilla. Non resiste egli al dolore per<br />
la perdita della donna, e si uccide gettandosi sulla sua spada. Per i due, un unico sepolcro, chiamato Degli Innamorati.<br />
Marcus Plautius, cum in Asiam iussu senatus classem sociorum nonaginta navium reduceret,<br />
Tarentum in Lucaniam appulit, ut ibi Horestillam uxorem, navigationis sociam et undarum<br />
iactatione lassam et gravi morbo aegram, in terra deponeret. Horestilla autem, ubi primum navi<br />
egressa est, (1) animam efflavit. Cuius morte ita perfractus est animus Marci Plautii ut (2) nihil aliud<br />
magis cupiverit quam vitam suam deponere. Propositum suum tamen in praesentia dissimulavit et<br />
uxoris funus quam piissime paravit. Iam aderant unguenta, iam ad rogum incendendum faces<br />
parabantur, cum Plautius, suprema oscula uxori se velle dare simulans, gladium nudavit et in eum<br />
ita incubuit ut mortuus super corpus exstinctae uxoris statim ceciderit. Quare vehementer commoti,<br />
qui aderant Marci Plautii corpus, togatum et calceatum, cum uxore coniunxerunt et uno rogo duo<br />
corpora cremaverunt. Postea eo loco, ubi uxor et vir combusti erant, Tarentini, ut tantam pietatem<br />
honorarent, sepulcrum extruxerunt quod Amantium vocaverunt ne tam insigne exemplum pietatis<br />
inter uxorem et virum (3) longiquitas et edacitas temporis obruere (4) posset.<br />
adattamento da Valerio Massimo<br />
(1) ubi primum navi egressa est: “appena sbarcò”. (2) ut…cupiverit: consecutiva col perfetto. (3) inter uxorem et virum: “ tra<br />
moglie e marito”. 4) obruere: “cancellare”.<br />
Versione 9<br />
<strong>La</strong> battaglia delle Egadi<br />
Siamo nel 242 a.C.: la flotta romana, al comando del console Gaio Lutazio Catulo, consegue una vittoria sulla flotta<br />
cartaginese di Annone, ponendo fine alla prima guerra punica.<br />
Gaius Lutatius consul finem primo bello Punico imposuit. Ei in Siciliam advenienti nuntiatum est<br />
maximam classem Poenorum ex Africa venire: erant autem quadringentae naves onustae<br />
commeatu, quem ad exercitum portabant, cui (1) in Sicilia praeerat Hamilcar Carthaginiensis. Dux<br />
classis Hanno: cui animus erat (2) naves onere levare, easque deinde acceptis ab Hamilcare<br />
delectis viris complere. At Lutatius, optimum ratus praevertere Hannonis adventum et cum classi<br />
gravi suisque oneribus impedita confligere, adversus eum ad Aegates insulas cursum intendit. Nec<br />
longa fuit victoriae mora: (3) nam omnes Carthaginiensium naves brevi aut captae aut depressae<br />
sunt. Ingens fuit praeda. Poeni, victi, pacem postularunt, quae eis hac condicione concessa est, ut<br />
omnibus insulis, quae sunt inter Italiam et Africam, decederent, et certum populo Romano vectigal<br />
per viginti annos penderent.<br />
Eutropio<br />
(1) cui… praeerat: “a capo del quale…c’era”. (2) cui animus erat: “la sua intenzione era di”. (3) Nec longa…mora: “ Non occorse<br />
molto tempo per la vittoria”; e letteralmente?. . .<br />
450
Versione 10<br />
Una richiesta di pace<br />
Gli Elvezi chiedono la pace a Cesare, ed egli impone loro la consegna di armi e uomini. Durante la notte migliaia di<br />
Elvezi fuggono dal campo verso il territorio dei Germani, in cerca di salvezza.<br />
Helvetii omnium rerum inopia adducti legatos de deditione (1) ad eum miserunt. Qui cum eum in<br />
itinere convenissent seque ad pedes proiecissent suppliciterque locuti flentes pacem petissent atque<br />
eos in eo loco quo tum essent suum adventum exspectare iussisset, (2) paruerunt. Eo postquam<br />
Caesar pervenit, obsides arma servos qui ad eos perfugissent poposcit. Dum ea conquiruntur et<br />
conferuntur, (3) nocte intermissa, circiter hominum milia sex eius pagi qui Verbigenus appellatur,<br />
sive timore perterriti, ne (4) armis traditis supplicio adficerentur, sive spe salutis inducti quod (5) in<br />
tanta multitudine dediticiorum suam fugam aut occultari aut omnino ignorari posse existimarent,<br />
prima nocte e castris Helvetiorum egressi ad Rhenum finesque Germanorum contenderunt.<br />
Cesare<br />
(1) de deditione: “ per trattare la resa”. (2) iussisset: naturalmente, Cesare. (3) Dum…conferuntur: rendi con l’imperfetto,<br />
“Mentre…”. (4) ne…adficerentur: “che, cosegnate le armi, venissero giustiziati”. (5) quod…existimarent: causale; rendi con<br />
l’indicativo.<br />
RAGIONIAMO INSIEME<br />
Versione 11<br />
Invettiva di Calgaco contro i Romani<br />
Il capo dei Caledoni, nella rivolta contro Roma (siamo nell’83 d. C. ), parlando ai suoi accusa violentemente i Romani<br />
di essere raptores orbis. Nel discorso di lui, del quale qui si riporta una parte, hai tutta l’ammirazione di Tacito per la<br />
fierezza dei vinti.<br />
Quotiens (1) causas belli et necessitatem nostram intueor, magnus (2) mihi (3) animus est hodiernum<br />
diem (4) consensumque vestrum initium libertatis toti Britanniae fore; nam et universi coistis et<br />
servitutis expertes et nullae ultra terrae ac ne mare quidem securum imminente (5) nobis classe<br />
Romana. Ita proelium atque arma, (6) quae fortibus honesta, eadem etiam ignavis tutissima sunt.<br />
Priores pugnae, (7) quibus (8) adversus Romanos varia fortuna certatum est, spem ac subsidium (9)<br />
in nostris manibus habebant, quia (10) nobilissimi totius Britanniae (11) eoque in ipsis penetralibus<br />
siti nec ulla (12) servientium litora aspicientes, oculos quoque (13) a contactu dominationis<br />
habebamus(…). Nunc (14) nulla iam ultra gens, nihil nisi fluctus ac saxa, et infestiores Romani, (15)<br />
quorum superbiam frustra per obsequium ac modestiam (16) effugias. Raptores orbis, postquam (17)<br />
cuncta vastantibus defuere terrae, mare scrutantur: si locuples hostis est, avari, si pauper,<br />
ambitiosi, quos (18) non Oriens, non Occidens satiaverit: soli omnium opes atque inopiam pari<br />
adfectu concupiscunt. Auferre (19) trucidare rapere falsis nominibus imperium, atque ubi (20)<br />
solitudinem faciunt, pacem appellant.<br />
Tacito<br />
1) Quotiens…intueor: “ Ogni volta che…rifletto su”. 2) magnus…est: sottintendi semper. 3)<br />
mihi…est: ”io…ho”. 4) hodiernum diem…fore: oggettiva con due soggetti ( fore= futuros esse). 5)<br />
imminente nobis classe Romana: ablativo assoluto causale. 6) proelium atque arma: reduplicatio;<br />
“guerra ed armi”. 7) Priores pugnae: non le battaglie, ma gli uomini, e quindi “ I Britanni che<br />
hanno combattuto prima di noi”. 8) quibus…certatum est: relativa. 9) spem ac subsidium: endiadi,<br />
“speranza di aiuto”. 10) quia…habebamus: causale, al cui soggetto, sottinteso, si riferiscono le tre<br />
451
espressioni intermedie. 11) nobilissimi totius Britanniae: nota il confronto tra gli uomini e l’isola.<br />
12) ulla…litora: riferimento alle coste della Gallia. 13) oculos quoque: “ anche gli occhi”. 14)<br />
Nunc…nisi: “ Ora ormai non c’è nessun popolo più in là, non c’è niente tranne che”. 15) et<br />
infestiores Romani: “ e i Romani ancor più pericolosi” che in passato, ma anche di onde e scogli.<br />
16) per obsequium ac modestiam: endiadi,” con una umile sottomissione”. 17) postquam…terrae:<br />
con valore temporale e causale. 18) quos…satiaverit: “ loro che né l’Oriente né l’Occidente hanno<br />
saziato”. 19) Auferre trucidare rapere: infiniti con valore di complemento oggetto. 20) ubi<br />
solitudinem faciunt: locativa temporale, che funge pure essa da complemento oggetto.<br />
Qualche piccola considerazione<br />
1)…et universi coistis… mare quidem securum: espressione stilisticamente interessante, con<br />
l’accostamento di quattro principali per tre delle quali è da sottintendere il verbo esse. Pensiamoci<br />
un attimo! Le prime due proposizioni indicano concetti che fanno bene sperare, e soggetto di<br />
entrambe sono i Caledoni ai quali Calgaco sta parlando (si sono riuniti tutti insieme e sono tutti<br />
abituati a non essere schiavi); i concetti delle altre due proposizioni (soggetto, in tal caso, non<br />
l’uomo, ma terra e mare!) paiono avere valore negativo, ma indicano pure essi un dato di fatto che<br />
deve spronare ulteriormente alla guerra.<br />
2) …in ipsis penetralibus: rendi con “nella parte interna”. L’espressione latina è comunque più<br />
efficace, in quanto i penetrali erano “la parte più interna della casa e del tempio, contrassegnata da<br />
un’atmosfera di religiosa intimità” (Devoto- Oli).<br />
3) Raptores orbis: è indubbiamente apposizione del precedente Romani, soggetto di scrutantur,<br />
però ha il sapore evidente di un accusativo esclamativo pieno di odio e di disprezzo.<br />
Versione 12<br />
L’errore di Scipione Nasica<br />
Degno di essere ricordato è l’errore commesso da Scipione Nasica, un giovane romano di nobile<br />
famiglia. Intenzionato ad intraprendere la carriera politica, cercava naturalmente di cattivarsi la<br />
simpatia del popolo, e, secondo l’abitudine tipica dei candidati alle elezioni, passeggiava nel foro in<br />
mezzo alla folla, dando la mano a tutti. Tra i tanti, un contadino dall’aspetto piuttosto rozzo per il<br />
lavoro nei campi. Stringendogli la mano evidentemente rugosa, il giovane Scipione, volendo<br />
scherzare, chiese ironicamente se per caso usava le mani per camminare. <strong>La</strong> sua battuta di spirito<br />
parve a molti un’offesa per la povera gente che, indignata, gli negò il voto. Scipione Nasica non fu<br />
eletto edile.<br />
Sententiae<br />
1. Levis est fortuna: cito reposcit quod dedit (P. Syr.).<br />
2. Cantabit vacuus coram latrone viator (Iuv.).<br />
3. Pars maior ridet et lacrimas intus habet ( Mart.).<br />
4. Qui potest nocere, timetur etiam cum non adest (P. Syr.).<br />
5. Ars longa, vita brevis (Sen.).<br />
6. Multum legendum est, non multa (Pl.).<br />
7. Ibi potest valere populus, ubi leges valent (P. Syr.).<br />
8. Stultum est queri de adversis ubi culpa tua est (P. Syr.).<br />
9. Stultum est timere quod vitare non potes (P. Syr.).<br />
10. Amicitia semper prodest, amor etiam nocet (P. Syr.).<br />
452
<strong>Capitolo</strong> 28<br />
Determinazioni di luogo e di tempo<br />
Stato in luogo, moto a luogo, moto per luogo, moto da luogo.<br />
Costruzione con i nomi di città accompagnati da appellativi.<br />
Costruzione di domus e rus. Stato o moto nelle vicinanze<br />
Tempo determinato e altre costruzioni per il tempo determinato.<br />
Tempo continuato e altre costruzioni per il tempo continuato.<br />
453
<strong>La</strong> bellezza di Fabulla<br />
Ovunque vada, Fabulla si fa accompagnare da amiche particolari, tutte vecchiette assai brutte: in mezzo ad esse, Fabulla<br />
riesce a sembrare giovane e bella.<br />
Omnis aut vetulas habes amicas<br />
aut turpis vetulisque foediores.<br />
Has ducis comites trahisque tecum<br />
per convivia, porticus, theatra.<br />
Sic formonsa, Fabulla, sic puella es.<br />
Marziale<br />
Omnis… turpis: = Omnes… turpes. foediores: non più semplicemente turpes, ma persino “ripugnanti”. ducis… trahisque tecum:<br />
“porti…e ti trascini dietro”, dappertutto. per… theatra: complementi di moto per luogo.<br />
Stato in luogo – Moto a luogo – Moto per luogo – Moto da luogo<br />
Esercizio 1<br />
Traduci:<br />
1) Galli per exploratores adventu Caesaris cognito, carros impedimentaque sua in artiores silvas<br />
abdiderunt, copias omnes in loco edito atque aperto instruxerunt (Caes.). 2) Philippus, neque<br />
terrestri neque navali certamini satis fore parem se fidens, subductis navibus aut incensis, terra<br />
Macedoniam petivit (Liv.). 3) Nos beatam vitam in animi securitate et in omnium vacatione<br />
munerum ponimus (Cic.). 4) Archias poeta domicilium Romae multos iam annos habet (Cic.). 5)<br />
Deus ad hominem venit, immo in homines venit (Sen.). 6) Relinquebatur una per Sequanos via, qua,<br />
Sequanis invitis, propter angustias ire non poterant (Caes.). 7) Per idem tempus P. Clodius a<br />
patribus ad plebem transierat (Cic.). 8) Xerxes et mari et terra bellum universae intulit Europae<br />
cum tantis copiis quantas neque ante neque postea habuit quisquam (Nep.). 9) Pauci, ex proelio<br />
elapsi, incertis itineribus per silvas ad Titum <strong>La</strong>bienum in hiberna perveniunt (Caes.). 10) Hoc ubi<br />
senex rescivit, heri ea causa rure huc advenit (Ter.). 11) Plato rationem in capite sicut in arce<br />
posuit, iram in pectore locavit (Cic.). 12) Caesar dilectum tota provincia habere instituit (Caes.).<br />
13) Is, ut primum potuit, de provincia decessit (Cic.). 14) Ego Capuam veni eo ipso die quo tu<br />
Teano Sidicino es profectus (Cic.). 15) Coriolanus, ad fossas Cluilias quinque ab urbe milia<br />
passuum castris positis, populatur inde agrum Romanorum (Liv.).<br />
Esercizio 2<br />
Traduci:<br />
1) L’esercito rimase nell’accampamento, mentre alcuni esploratori andarono sui monti vicini. 2) Il<br />
loro cammino attraverso luoghi boscosi si rivelò pieno di insidie. 3) Visto il nemico nelle vicinanze,<br />
dalle cime dei monti gli esploratori tornarono velocemente dal console. 4) I mercanti trasportarono<br />
per mare le loro merci, e le portarono in terre lontane. 5) Per terra e per mare dovettero fare fronte a<br />
molti pericoli. 6) Gli Etruschi avevano intenzione di entrare in città attraverso il ponte Sublicio. 7) Il<br />
potente passeggiava per le strade accerchiato continuamente da una folla di clienti. 8) Annibale<br />
condusse in Italia le sue truppe via mare e via terra. 9) Venendo dalla Gallia in Italia attraverso le<br />
Alpi, perse moltissimi uomini. 10) Nelle terre lontane gli uomini non trovavano sempre gli alimenti<br />
necessari. 11) Per fare la guerra in Africa, Mario trasferì dall’Italia un gran numero di uomini. 12)<br />
In un noto libro di Cicerone troviamo un grande elogio della vecchiaia. 13) Con un altro libro<br />
Cicerone esaltò l’amicizia. 14) I nemici arrivarono al decimo miglio dall’Urbe. 15) I nostri<br />
tentarono una sortita improvvisa attraverso due porte contemporaneamente.<br />
454
Costruzione con i nomi di città accompagnati da appellativi _Costruzione di domus e rus -<br />
Stato o moto nelle vicinanze.<br />
Esercizio 3<br />
Traduci:<br />
1) Clamor fit tota domo (Cic.). 2) Tribuni militum porta Collina urbem intravere sub signis<br />
mediaque urbe agmine in Aventinum pergunt (Liv.). 3) Cumis, in arce, Apollo triduum ac tres<br />
noctes lacrimavit (Liv.). 4) De amicitia alio libro dictum est, qui inscribitur <strong>La</strong>elius (Cic.). 5) A te e<br />
domo Caesaris multa delata sunt (Cic.). 6) Hesterno die, Quirites, cum domi meae paene<br />
interfectus essem, senatum in aedem Iovis Statoris convocavi (Cic.). 7) Nobiles adulescentulos<br />
Neapoli, in celeberrimo oppido, cum Graeca palla saepe vidimus (Cic.). 8) Pausaniae<br />
illustrissimum est proelium apud Plataeas (Nep.). 9) Vis est, quae nos alicunde cedere cogit (Cic.).<br />
10) Ille in ea opinione erat ut putaret se scire quod quisquam in domo sua sciret (Sen.). 11) “Ubi ea<br />
mulier habitat?” “Hic”. “Unde eam esse aiunt?” “Ex Samo” (Pl.). 12) Rus mane hinc ire me iussit<br />
pater, ut bubus glandem depromerem (Pl.). 13) Sanum hominem oportet varium habere vitae<br />
genus: modo ruri, modo in urbe, saepius in agro (Cels. ). 14) A Carthagine in Sardiniam classis<br />
missa est duce Asdrubale (Liv.). 15) Vos in patriam domum redisse video (Plaut.).<br />
Esercizio 4<br />
Traduci:<br />
1) Mario, homo novus, nacque nella piccola città di Arpino. 2) Ad Arpino nacque un altro grande,<br />
Cicerone, che morì a Formia, pure essa una piccola città. 3) Cicerone visse per qualche tempo in<br />
Grecia, ad Atene, ma trascorse quasi tutta la vita a Roma, la città più grande del tempo. 4) Vengo<br />
volentieri a casa tua: da te mi sento come a casa mia. 5) <strong>La</strong> seconda guerra punica ebbe termine con<br />
la battaglia combattuta a Naraggara, non lontano da Zama. 6) Cincinnato trascorreva la vita in<br />
campagna, ma dalla campagna fu portato a Roma per combattere contro i Volsci. 7) In Orazio<br />
leggiamo che un topo dalla campagna si trasferì in città, nelle grandi case dei ricchi. 8) Nelle case il<br />
topolino teneva tutto a disposizione, ma, terrorizzato dai cani, preferì tornare nella sua casa, in<br />
aperta campagna. 9) Nella città di Capua l’esercito di Annibale si abbandonò ai piaceri e perse<br />
l’antico valore. 10) I Galli, sconfitti in battaglia campale, fuggirono tutti verso le proprie case. 11)<br />
Domani andremo da Mario; vieni pure tu. 12) Silla entrò in Roma con le armi, e mise in fuga Mario.<br />
13) In Firenze, città assai bella, ci sono monumenti meravigliosi. 14) <strong>La</strong> vita in campagna è più<br />
tranquilla che in città. 15) In casa gli antichi romani veneravano i lari, le cui immagini erano<br />
accanto al focolare.<br />
Ricapitolazione complementi di luogo<br />
Esercizio 5<br />
Traduci:<br />
1) Milites Albae constiterunt, in urbe opportune munita, propinqua (Liv.). 2) Sanguis per venas in<br />
omne corpus diffunditur (Cic.). 3) Omnibus locis re bene gesta, dictator senatus consulto iussuque<br />
populi triumphans in urbem rediit (Liv.). 4) Tiberius Drusum fratrem in Germania amisit, cuius<br />
corpus pedibus toto itinere praegrediens Romam usque pervexit (Suet.). 5) Virtute cepistis locum,<br />
virtute hinc oportet evadatis. Veniendo huc exercitum egregium populo Romano servavistis;<br />
erumpendo hinc vosmet ipsos servate (Liv.). 6) Consul haud dubie iam victor pervenit in oppidum<br />
Cirtam, quo initio profectus intenderat (Sall.). 7) Caesari renuntiatur Helvetiis esse in animo per<br />
agrum Sequanorum iter in Santonum fines facere (Caes.). 8) Roscius ruri assiduus fuit (Cic.). 9)<br />
Pedites ea transeunt flumen, qua traductus erat equitatus (Caes.). 10) Via illa nostra, quae per<br />
455
Macedoniam est usque ad Hellespontum, excursionibus barbarorum est infesta (Cic.). 11) Video<br />
rure redeuntem senem (Ter.). 12) Undique diversis itineribus in castra milites se receperunt (Liv.).<br />
13) Totis trepidatur castris atque alius ex alio causam tumultus quaerit (Caes.). 14) Quod reliquum<br />
est vitae, in otio Rhodi degam (Cic.). 15) Pater filium ab hominibus relegavit et ruri habitare dixit<br />
(Cic.). 16) Henna tu simulacrum Cereris tollere audebas, Henna tu de manu Cereris Victoriam<br />
eripere et deam deae detrahere conatus es (Cic.). 17) Hic manebimus optime (Liv.). 18) Pompeius,<br />
ne duobus circumdaretur exercitibus, idoneo loco castra posuit (Caes.). 19) Livium, praefectum<br />
Romanae classis, Deli per aliquot dies adversi venti tenuerunt (Liv.). 20) Caesar audierat<br />
Pompeium per Mauritaniam cum legionibus iter in Hispaniam facere (Caes.).<br />
Tempo determinato; altre costruzioni per il tempo determinato<br />
Esercizio 6<br />
Traduci:<br />
1) Athenienses, propter Pisystrati tyrannidem, quae paucis annis ante fuerat, omnium civium<br />
suorum potentiam extimescebant (Nep.). 2) Ante senectutem curavi ut bene viverem, in senectute ut<br />
bene moriar; bene autem mori est libenter mori (Sen.). 3) Helvetii in tertium annum profectionem<br />
lege confirmant (Caes.). 4) Urbs intra paucos dies capta et direpta est (Liv.). 5) Caesar cognoverat<br />
magnam partem equitatus a Germanis aliquot diebus ante praedandi frumentandique causa trans<br />
Mosam missam (Caes.). 6) Scrofa bis parit in anno (Varr. ). 7) Sub vesperum Caesar portas claudi<br />
militesque ex oppido exire iussit, ne quam iniuriam noctu oppidani a militibus acciperent (Caes.).<br />
8) Aelius Hadrianus pacem omni imperii sui tempore habuit, semel tantum per praesidem dimicavit<br />
(Eutr.). 9) Minucius consul edixit ut legiones duae urbanae post diem decimum Arretium adessent<br />
(Liv.). 10) Milites continenti labore diebus viginti quinque aggerem extruxerunt (Caes.). 11) Hoc in<br />
tempore nulla civitas Atheniensibus auxilio fuit praeter Plataeenses (Nep.). 12) Iugurtha paucis<br />
diebus cum auro et argento multo Romam legatos mittit, quibus praecipit ut veteres amicos<br />
muneribus expleant, novos adquirant (Sall.). 13) Conon Peloponnesio bello accessit ad rem<br />
publicam in eaque opera eius magni fuit (Nep.). 14) Tertio quoque verbo orationis suae mihi<br />
minabantur (Cic.). 15) Trigesimo quoque die talenta trigina tria Pompeio persolvuntur (Cic.).<br />
Esercizio 7<br />
Traduci:<br />
1) Le varie questioni vennero affrontate e risolte entro pochi mesi. 2) Le elezioni per il consolato in<br />
Roma c’erano ogni anno. 3) Gli esploratori partirono intorno alla mezzanotte e tornarono dal<br />
console alle nove del giorno seguente. 4) Nella prima guerra punica Roma conseguì una vittoria<br />
navale presso le Egadi, nel 242 a.C. 5) Verrò di nuovo da te, a casa tua, tra quattro mesi. 6) Nella<br />
vecchiaia Catone si dedicò alla storia. 7) Le truppe uscirono dalla città sul far dell’alba, e tornarono<br />
verso le nove di sera. 8) Nel corso dell’anno le stagioni si alternano ogni tre mesi. 9) Cincinnato fu<br />
eletto dittatore, ma dopo solo sedici giorni rinunciò alla dittatura. 10) Tu dici che tornerai tra un<br />
anno, ma io spero che tornerai tra pochi mesi. 11) Entro la notte c’erano quattro turni di guardia. 12)<br />
Cesare fu ucciso le idi di marzo del 44 a.C. .<br />
456
Tempo continuato; altre costruzioni per il tempo continuato<br />
Esercizio 8<br />
Traduci:<br />
1) Publius Sextius diem iam quintum cibo caruerat; hic diffisus suae atque omnium saluti inermis<br />
ex tabernaculo prodit (Caes.). 2) His litteris acceptis, Scipio iter in Macedoniam parare incipit,<br />
paucisque post diebus est profectus (Caes.). 3) Mei consilii in dies singulos fructum voluptatemque<br />
capio (Cic.). 4) Ex eo proelio circiter milia hominum centum triginta superfuerunt eaque tota nocte<br />
continenter ierunt (Caes.). 5) Lucullus admodum adulescens in Asiam quaestor profectus, ibi per<br />
multos annos admirabili quadam laude provinciae praefuit (Cic.). 6) Hanc omnem disputationem in<br />
adventum tuum differo (Cic.). 7) Hoc toto proelio, cum ab hora septima ad vesperum pugnatum sit,<br />
aversum hostem videre nemo potuit (Caes.). 8) Ex eo die dies continuos quinque Caesar pro castris<br />
suas copias produxit (Caes.). 9) Tu sermone abhinc multis annis iam desito uteris, quod scire atque<br />
intellegere neminem vis quae dicas (Gell. ). 10) Octavianus Augustus rem publicam per<br />
quadraginta et quattuor annos solus obtinuit; antea enim duodecim annis cum Antonio et Lepido<br />
tenuerat (Eutr.). 11) Agitabatur magis magisque in dies animus ferox Catilinae inopia rei familiaris<br />
et conscientia scelerum (Sall.). 12) Quinctius sexto decimo die dictatura in sex menses accepta se<br />
abdicavit (Liv.). 13) Hannibal tot annos de imperio cum populo Romano certavit (Cic.). 14)<br />
Defectiones solis et lunae cognitae praedictaeque sunt in omne posterum tempus (Cic.). 15)<br />
<strong>La</strong>berius mimorum scriptor decimo mense post C. Caesaris interitum Puteolis mortuus est (Suet.).<br />
Esercizio 9<br />
Traduci:<br />
1) Le elezioni sono state fissate per il mese prossimo. 2) <strong>La</strong> terza guerra punica durò dal 149 al 146<br />
a.C. . 3) Per tutta la giornata il foro era pieno di gente che gridava. 4) I fuggitivi camminarono per<br />
tutta la notte, e all’alba raggiunsero le loro terre. 5) Ogni settimana mio padre si recava in campagna<br />
per due giorni. 6) Mi sono trasferito in città da dieci anni, e vivo in una bella casa. 7) Le olimpiadi<br />
si celebravano ogni quattro anni in onore di Zeus; la prima secondo la tradizione ci fu nel 776 a.C. .<br />
8) Entro pochi anni il paese verrà abbandonato da tutti. 9) In molti paesi i bambini non frequentano<br />
le scuole nemmeno per un anno. 10) Trenta anni fa, quando costruimmo la casa, questa zona era<br />
completamente disabitata. 11) Il malato ha dormito tutto il giorno; si è svegliato alle otto di sera.<br />
12) Si discusse fino a tarda notte, e non fu presa nessuna decisione.<br />
Esercizio 10<br />
1) Completa il brano che segue individuando le espressioni giuste tra quelle suggerite<br />
2) Da’ una risposta motivata alle domande in calce<br />
Il console Metello parte per la Numidia per fare guerra a Giugurta<br />
Post Auli foedus exercitusque nostri foeda fuga / foedae fugae / foedam fugam Q. Metellus et<br />
M. Silanus, consules designati, provincias inter se partiverant; Metelloque Numidia evenerat, acri<br />
viro et, quamquam advorso populi partium, famae tamen aequabilis et inviolatae / famam tamen<br />
aequabilem et inviolatam / fama tamen aequabili et inviolata. Is ubi primum magistratum<br />
ingressus est, alia omnia sibi cum conlega ratus, ad bellum, quod gesturus erat, animum intendit.<br />
Igitur diffidens veteri exercitui / veteris exercitus / vetere exercitu, milites scribere, (1) praesidia<br />
undique arcessere, arma tela equos et cetera instrumenta militiae parare; ad hoc commeatum<br />
adfatim, denique omnia, quae in bello vario et multarum rerum egenti (2) usui esse solent. Ceterum<br />
ad ea patranda (3) senatus (4) auctoritate, socii nomenque <strong>La</strong>tinum et reges ultro auxilia mittundo,<br />
postremo omnis civitas summo studio adnitebatur. Itaque ex sententia omnes res paratae<br />
compositaeque / omnibus rebus paratis compositisque, in Numidiam proficiscitur magna spe<br />
457
civium, cum propter artis bonas tum maxume quod advorsum divitias invictum animum gerebat, et<br />
avaritia (5) magistratuum ante id tempus in Numidia nostrae opes contusae hostiumque auctae<br />
erant.<br />
Sallustio<br />
(1) scribere… arcessere… parare: che tempi sono? (2) egenti: che caso è? A chi si riferisce? (3) ad ea patranda: sai rendere in altro<br />
modo tale concetto? (4) senatus: genitivo o nominativo? (5) avaritia magistratuum…: sai volgere il periodo nella forma attiva?<br />
Hodieque<br />
Unicuique suum: “A ciascuno il suo”, massima derivata dalle Institutiones di Giustiniano. È il<br />
concetto evangelico Caesaris Caesari, Dei Deo.<br />
Errando discitur: “Sbagliando si impara”. È un’esortazione a non perdersi d’animo, quando ci si<br />
accorge che è stato commesso un qualche errore. Vale anche, e perché no? “Girando si impara”.<br />
Coram populo: “Alla presenza del popolo”, pubblicamente. Si dice, ad esempio, quando si vuole<br />
mettere in evidenza che si è agito, o si agisce, alla luce del sole, senza nascondere nulla.<br />
Aquila non capit muscas: “L’aquila non prende le mosche”, come dire che chi ha grandi<br />
responsabilità non perde tempo in questioni di poco conto.<br />
Versione 1<br />
<strong>La</strong> battaglia di Filippi<br />
Siamo nel 42 a.C. , in Macedonia. Lo scontro è tra i Cesaricidi, Bruto e Cassio, da una parte, ed Ottaviano e Antonio,<br />
dall’altra. <strong>La</strong> vittoria è per i vendicatori della morte di Cesare.<br />
Interea Brutus et Cassius, interfectores Caesaris, ingens bellum moverunt. Erant enim per<br />
Macedoniam et Orientem multi exercitus, quos occupaverant. Profecti sunt igitur contra eos<br />
Caesar Octavianus Augustus et M. Antonius; remanserat enim ad defendendam Italiam Lepidus (1).<br />
Apud Philippos, Macedoniae urbem, contra eos pugnaverunt. Primo proelio victi sunt Antonius et<br />
Caesar, periit tamen dux nobilitatis Cassius; secundo Brutus periit et infinitam nobilitatem, quae<br />
cum illis bellum gesserat, victam interfecerunt (2). Ac sic inter eos divisa est res publica, ut<br />
Augustus Hispanias, Gallias et Italiam teneret, Antonius Asiam, Pontum, Orientem. Sed in Italia L.<br />
Antonius consul bellum civile commovit, frater eius, qui cum Caesare contra Brutum et Cassium<br />
dimicaverat. Is apud Perusiam, Tusciae civitatem, victus et captus est, neque occisus.<br />
Eutropio<br />
(1) Octavianus…Antonius…Lepidus: il secondo triumvirato. (2) victam interfecerunt: “sconfissero ed uccisero”.<br />
Versione 2<br />
Morte di Attico (I)<br />
Tito Pomponio Attico, amico ed editore di Cicerone, malato da diversi mesi, convinto ormai di non poter guarire,<br />
decide di porre fine alle sofferenze lasciandosi morire d’inedia. Siamo nel 32 a.C.<br />
Tali modo cum (1) septem et septuaginta annos complesset atque ad extremam senectutem non<br />
458
minus dignitate quam gratia fortunaque crevisset (multas enim hereditates nulla alia re quam bonitate<br />
consecutus est) tantaque prosperitate usus esset valetudinis, ut (2) annis triginta medicina non<br />
indiguisset, nactus est morbum, quem initio et ipse et medici contempserunt: nam putarunt esse<br />
tenesmon (3), cui remedia celeria faciliaque proponebantur. In hoc (4) cum tres menses sine ullis<br />
doloribus, praeterquam quos ex curatione capiebat, consumpsisset, subito tanta vis morbi in imum<br />
intestinum prorupit, ut extremo tempore per lumbos fistulae puris eruperint. Atque hoc priusquam<br />
ei accideret, postquam in dies dolores accrescere febresque accessisse sensit, Agrippam generum<br />
ad se accersi iussit et cum eo L. Cornelium Balbum Sextumque Peducaeum.<br />
Cornelio Nepote<br />
(1) cum: regge i successivi complesset (= complevisset)…crevisset…usus esset: temporali. (2) ut…non indiguisset: consecutiva, col<br />
piuccheperfetto congiuntivo! (3) tenesmon: “tenesmo”, malattia intestinale. (4) In hoc: “In queste condizioni”.<br />
Versione 3<br />
Morte di Attico (II)<br />
Hos ut venisse vidit, in cubitum innixus (1) “Quantam” inquit "curam diligentiamque in valetudine<br />
mea tuenda (2) hoc tempore adhibuerim, cum vos testes habeam, nihil necesse est pluribus verbis<br />
commemorare. Quibus quoniam (3), ut spero, satisfeci, me nihil reliqui fecisse, quod ad sanandum<br />
me pertineret, reliquum est ut egomet mihi consulam. Id vos ignorare nolui: nam mihi stat alere<br />
morbum desinere (4). Namque his diebus quidquid cibi sumpsi, ita produxi vitam, ut auxerim<br />
dolores sine spe salutis. Quare a vobis peto, primum ut consilium probetis meum, deinde ne frustra<br />
dehortando impedire conemini” […]. Sic cum biduum cibo se abstinuisset, subito febris decessit<br />
leviorque morbus esse coepit. Tamen (5) propositum nihilo setius peregit itaque die quinto,<br />
postquam id consilium inierat, pridie kal. Aprilis Cn. Domitio C. Sosio consulibus decessit.<br />
Cornelio Nepote<br />
(1) in cubitum innixus: “appoggiatosi su un gomito”. (2) in valetudine mea tuenda: “nel curare la mia salute”. (3) Quibus<br />
quoniam…satisfeci: “Poiché vi (quibus = vobis) ho dimostrato sufficientemente” che non ho trascurato alcun mezzo. (4) nam mihi<br />
stat…desinere: “ho preso la decisione appunto di cessare di alimentare la malattia. (5) Tamen…nihilo setius: “Tuttavia…nonostante<br />
ciò”.<br />
Versione 4<br />
Alessandro e il medico Filippo<br />
Abbiamo ascoltato la voce di Curzio Rufo (Un bagno pericoloso, versione 3 - ablativo); ascoltiamo ora una voce<br />
diversa, mentre ci racconta il seguito della storia.<br />
Cum Tarsum venisset Alexander, captus Cydni fluminis amoenitate per mediam urbem influentis,<br />
proiectis armis, plenus pulveris et sudoris in perfrigidam undam se proiecit: tum repente tantus<br />
nervos eius occupavit rigor ut, interclusa voce, non spes modo remedii sed nec dilatio periculi<br />
inveniretur. Unus erat ex medicis, nomine Philippus, qui solus (1) remedium polliceretur; sed et<br />
ipsum Parmenionis pridie a Cappadociae missae epistulae suspectum faciebant, qui (2), ignarus<br />
infirmitatis Alexandri, scripserat ut a Philippo medico caveret: nam corruptum illum a Dario<br />
ingenti pecunia esse. Tutius tamen Alexander ratus est dubiae se fidei medici credere (3) quam<br />
indubitata morte perire. Accepto igitur poculo, epistulas medico tradidit atque ita inter bibendum<br />
oculos in vultum legentis intendit. Ut securum conspexit, laetior factus est sanitatemque quarta die<br />
recepit.<br />
Giustino<br />
(1) qui…polliceretur: rendi all’indicativo. (2) qui…scripserat: Parmenione. (3) se…credere: “affidarsi”.<br />
459
Versione 5<br />
Raucillo ed Ego<br />
Tra i cavalieri di Cesare, due fratelli Allobrogi, Raucillo ed Ego, ai quali Cesare, come premio per il loro valore in<br />
guerra, affida diversi incarichi, rendendoli ricchi da poveri che erano. I due approfittano della propria posizione,<br />
causando il risentimento dei loro che si rivolgono a Cesare.<br />
Erant apud Caesarem in equitum numero Allobroges duo fratres, Raucillus et Egus, Abducilli filii,<br />
qui principatum in civitate multis annis obtinuerat, singulari virtute homines, quorum opera<br />
Caesar, omnibus Gallicis bellis, optima fortissimaque erat usus. His domi ob has causas<br />
amplissimos magistratus mandaverat atque eos extra ordinem (1) in senatum legendos curaverat (2)<br />
agrosque in Gallia ex hostibus captos praemiaque rei pecuniariae magna tribuerat locupletesque<br />
ex egentibus fecerat. Hi propter virtutem non solum apud Caesarem in honore erant, sed etiam<br />
apud exercitum cari habebantur; sed freti (3) amicitia Caesaris ac stulta ac barbara adrogantia<br />
elati despiciebant suos stipendiumque equitum fraudabant et praedam omnem domum avertebant.<br />
Quibus illi rebus permoti, universi Caesarem adierunt palamque de eorum iniuriis sunt questi.<br />
Cesare<br />
(1) extra ordinem: “in via eccezionale”. (2) legendos curaverat: ” aveva fatto eleggere”. (3) freti…elati: “confidando…baldanzosi”.<br />
Versione 6<br />
<strong>La</strong> rivolta dei gladiatori<br />
<strong>La</strong> guerra servile, del 73 a.C., ebbe origine con la rivolta dei gladiatori nella scuola di Capua. Li comandava Spartaco,<br />
che riuscì a mettere insieme un’enorme massa di diseredati. <strong>La</strong> guerra fu conclusa da M. Licinio Crasso.<br />
Anno urbis Romae sexcentesimo septuagesimo octavo Macedoniam provinciam M. Licinius<br />
Lucullus accepit, consobrinus Luculli, qui contra Mithridatem bellum gerebat. Et in Italia novum<br />
bellum (1) subito commotum est. Septuaginta enim et quattuor gladiatores, ducibus Spartaco, Crixo<br />
et Oenomao, effracto Capuae ludo, (2) effugerunt et per Italiam vagantes paene non levius bellum in<br />
ea, quam (3) Hannibal moverat, paraverunt. Nam multis ducibus et duobus simul Romanorum<br />
consulibus victis, sexaginta fere milium armatorum exercitum congregaverunt, victique sunt in<br />
Apulia a M. Licinio Crasso proconsule; et, post multas calamitates Italiae, tertio anno bello huic<br />
est finis impositus.<br />
Eutropio<br />
(1) Novum bellum: “una guerra insolita”. (2) effracto…ludo: “sfondate le porte…della scuola di gladiatori”. (3) quam: sottinteso,<br />
bellum quod.<br />
Versione 7<br />
I druidi<br />
Una casta sacerdotale potente presso le popolazioni galliche: esentati tra l’altro dalla partecipazione alla guerra e dal<br />
pagamento delle tasse, i druidi godono numerosi privilegi, ed è comprensibile quindi che in molti aspirassero ad entrare<br />
nella casta.<br />
Druides a bello abesse consuerunt neque tributa una cum reliquis pendunt, militiae vacationem<br />
omniumque rerum habent immunitatem. Tantis excitati praemiis et sua sponte multi in disciplinam<br />
conveniunt et a parentibus propinquisque mittuntur. Magnum ibi numerum versuum ediscere<br />
dicuntur. Itaque annos nonnulli vicenos in disciplina permanent. Neque fas esse existimant ea<br />
litteris mandare, cum (1) in reliquis fere rebus, publicis privatisque rationibus, Graecis litteris<br />
utantur. Id mihi duabus de causis instituisse videntur, quod (2) neque in vulgum (3) disciplinam<br />
efferri velint neque eos, qui discunt, litteris confisos minus memoriae studere; quod (4) fere<br />
plerisque accidit ut praesidio litterarum diligentiam in perdiscendo ac memoriam remittant.<br />
460
Inprimis hoc volunt persuadere, non interire animas, sed ab aliis post mortem transire ad alios,<br />
atque hoc maxime ad virtutem excitari putant, metu mortis neglecto. Multa praeterea de sideribus<br />
atque eorum motu, de mundi ac terrarum magnitudine, de rerum natura, de deorum immortalium vi<br />
ac potestate disputant et iuventuti tradunt.<br />
Cesare<br />
(1) cum…Graecis litteris utantur: “essi…che pure si servono dell’alfabeto greco”. (2) quod…velint: causale ipotetica al<br />
congiuntivo. (3) in vulgum: nota l’uso del genere maschile. (4) quod…accidit: “cosa che…accade”; ma anche causale,<br />
“perché…accade”.<br />
Versione 8<br />
Siface prigioniero a Roma<br />
Siface di Numidia viene condotto prigioniero a Roma, ed i senatori, informati di quanto è successo in Africa, decretano<br />
solenni festeggiamenti di ringraziamento agli dei, con immensa partecipazione, naturalmente, della folla.<br />
Multis ante diebus <strong>La</strong>elius cum Syphace primoribusque Numidarum captivis Romam venit quaeque<br />
in Africa gesta essent omnia ordine exposuit patribusque ingenti (1) hominum et in praesens laetitia<br />
et in futurum spe. Consulti inde patres regem in custodiam Albam mittendum censuerunt, <strong>La</strong>elium<br />
retinendum, donec legati Carthaginienses venirent. Supplicatio in quadriduum decreta est. P.<br />
Aelius praetor senatu misso et contione inde advocata cum C. <strong>La</strong>elio in rostra escendit. Ibi vero<br />
audientes (2) fusos Carthaginiensium exercitus, devictum et captum ingentis nominis regem,<br />
Numidiam omnem egregia victoria peragratam, tacitum continere gaudium non poterant, quin (3)<br />
clamoribus quibusque aliis (4) multitudo solet laetitiam immodicam significarent.<br />
Livio<br />
(1) ingenti…spe: “ con immensa gioia dei presenti (hominum) per il momento (in praesens) e viva speranza per il futuro”. (2)<br />
audientes: rendi col gerundio,”ascoltando”. Dal verbo dipendono tutte le oggettive che seguono. (3) quin: “ senza che”, con valore<br />
consecutivo dopo l’espressione negativa continere… non poterant. (4) quibusque aliis: “ con gli altri modi con i quali”.<br />
RAGIONIAMO INSIEME<br />
Versione 9<br />
Organizzazione sociale dei Germani<br />
Per i Germani, popolazioni bellicose, motivo di gloria è fare il deserto intorno ai centri abitati; in tal modo si sentono<br />
anche più sicuri. I magistrati vengono eletti soltanto in tempo di guerra; in tempo di pace, non esistono affatto. Sentito il<br />
culto dell’ospitalità.<br />
Civitatibus maxima laus (1) est quam latissime (2) circum se vastatis finibus (3) solitudines (4)<br />
habere. Hoc (5) proprium virtutis existimant, expulsos agris finitimos cedere neque quemquam<br />
prope audere consistere; simul hoc (6) se fore tutiores arbitrantur, repentinae incursionis timore<br />
sublato. Cum bellum (7) civitas aut inlatum (8) defendit aut infert, magistratus, qui (9) ei bello<br />
praesint et vitae necisque habeant potestatem, deliguntur. In pace (10) nullus est communis<br />
magistratus, sed principes regionum atque pagorum inter suos (11) ius dicunt controversiasque<br />
minuunt. <strong>La</strong>trocinia (12) nullam habent infamiam, quae extra fines cuiusque civitatis fiunt, atque ea<br />
iuventutis (13) exercendae ac desidiae minuendae causa fieri praedicant. Atque ubi quis ex<br />
principibus in concilio dixit se ducem fore, qui (14) sequi velint profiteantur, consurgunt ii, qui et<br />
causam et hominem probant, suumque auxilium pollicentur atque a multitudine conlaudantur; qui<br />
ex his secuti non sunt, in desertorum ac proditorum numero ducuntur, omniumque his rerum postea<br />
fides derogatur. Hospitem violare fas non putant; qui (15) quacumque de causa ad eos venerunt, ab<br />
iniuria prohibent, sanctos habent, hisque (16) omnium domus patent victusque communicatur.<br />
Cesare<br />
461
1) Maxima laus: “la lode più grande”; apposizione del successivo habere, infinito con valore di<br />
soggetto. 2) quam latissime: “per un’estensione profonda il più possibile”. 3) vastatis finibus:<br />
ablativo assoluto. Significativo il concetto: i territori li hanno devastati loro stessi. 4) solitudines:<br />
“deserti”. 5) Hoc… consistere: ordina e traduci “Questa (hoc, prolettico delle infinitive che<br />
seguono) giudicano testimonianza inconfutabile (proprium) di valore, che i confinanti cacciati dalle<br />
(loro) terre si allontanino e che nessuno abbia il coraggio di porre la propria sede nelle vicinanze<br />
(prope)”. 6) simul hoc: “nello stesso tempo (simul) per tale motivo (hoc: ablativo neutro)”. 7)<br />
bellum… inlatum… infert: guerra difensiva la prima, offensiva la seconda. 8) Inlatum:<br />
naturalmente, ab aliis. 9) qui… praesint… habeant: relativa finale e relativa consecutiva. 10) In<br />
pace: con valore avversativo, “In tempo di pace invece”. 11) inter suos: “tra i loro” concittadini.<br />
12) <strong>La</strong>trocinia… quae… fiunt: “Non producono nessuna infamia le razzie che… si fanno”. 13)<br />
iuventutis …causa: finali col gerundivo. 14) qui sequi velint, profiteantur: “(invitando) a<br />
pronunciarsi quanti vogliono seguirlo”. 15) qui…ab iniuria prohibent, sanctos habent: “quanti …<br />
(costoro li) proteggono da ogni offesa, (li) ritengono sacri”. 16) hisque: il pronome va tradotto due<br />
volte, e quindi: “e per costoro… e con costoro”.<br />
Qualche piccola considerazione<br />
1) Cum bellum…: secondo quanto afferma Tacito nella Germania, sono i sacerdoti, diremmo noi, i<br />
politici che dirigono la guerra, offensiva o difensiva che sia, ed essi, leggiamo qui in Cesare,<br />
vengono nominati di volta in volta.<br />
2) Principes regionum et pagorum: l’espressione è ambigua. Che intende Cesare?. . . Che i primi<br />
hanno un’autorità superiore rispetto ai secondi, essendo la regio più ampia del pagus, o che i due<br />
complementi indicano lo stesso unico concetto?<br />
3) Qui ex his…ducuntur: “quanti tra costoro si rifiutano poi di seguirlo, vengono considerati<br />
disertori e traditori”. Il consenso spontaneo del singolo diventa quindi un obbligo; e se in un primo<br />
tempo la folla dei presenti tributa onori al volontario, successivamente, se egli viene meno<br />
all’impegno assunto, perde ogni credibilità presso l’intera comunità.<br />
Versione 10<br />
<strong>La</strong> pratica dei sacrifici umani presso i Galli<br />
Tutto il popolo dei Galli è dedito alle pratiche religiose, e per tale motivo quelli che soffrono per<br />
malattie piuttosto gravi e quelli che vanno in guerra o si trovano in qualche pericolo, costoro<br />
sacrificano uomini o fanno voto di sacrificarne. Per celebrare sacrifici simili ricorrono all’opera dei<br />
druidi: sono convinti che per placare l’ira degli dei devono essere sacrificati degli uomini, e non<br />
solo i privati, ma anche le comunità celebrano tali sacrifici. Qualche popolo dà fuoco a fantocci di<br />
vimini di smisurata grandezza dopo averli riempiti di uomini, che muoiono tra sofferenze atroci.<br />
Ricorrono di preferenza, per suppliziarli, ad uomini che abbiano commesso un qualche delitto, però,<br />
se uomini tali non ci sono, non esitano a sacrificare vittime innocenti.<br />
(libera traduzione da Cesare)<br />
Sententiae<br />
1. Non scire fas est omnia (Hor.).<br />
2. Nequam aurum est (Pl.).<br />
3. Discipulus est prioris posterior dies (P. Syr.).<br />
4. Omnia praeclara rara (Cic.).<br />
5. Prima est eloquentiae virtus perspicuitas (Quint.). Negli altri due versi<br />
6. Veritatis una facies est (Sen.).<br />
7. Medice, cura te ipsum (Vang.).<br />
462
8. Senectus ipsa morbus (Cic.).<br />
9. Aliena nobis, nostra plus aliis placent (P. Syr.).<br />
10. Pecunia plura mala nobis exhibet quam aliud quicquam (Sen.).<br />
463
<strong>Capitolo</strong> 29<br />
Particolarità sintattiche e stilistiche<br />
Sostantivi e aggettivi.<br />
Particolarità nell’uso del comparativo e del superlativo.<br />
Pronomi e aggettivi possessivi e riflessivi. Azione reciproca.<br />
Pronomi dimostrativi<br />
Pronome relativo e pronomi indefiniti.<br />
464
Una giovane troppo tronfia<br />
Nei primi due versi, le doti di Fabulla, ad ognuna delle quali segue la conferma, via via più precisa. Negli altri due versi,<br />
le doti cadono tutte, per colpa dell’eccesso di presunzione da parte della donna.<br />
Bella es, novimus, et puella, verum est,<br />
et dives, quis enim potest negare?<br />
Sed cum te nimium, Fabulla, laudas,<br />
nec dives neque bella nec puella es.<br />
Marziale<br />
novimus… verum est… quis enim potest negare?: nota il crescendo delle tre affermazioni. novimus: perfetto logico (memini, odi,<br />
novi), ”sappiamo.” quis…potest: ”chi…potrebbe (potest: falso condizionale)”. nimium: avverbio, “troppo”.<br />
Sostantivi - Aggettivi<br />
Esercizio 1<br />
Traduci:<br />
1) Catilina vicinitatem antea sollicitatam armis exornat (Sall.). 2) Saguntini omne aurum et<br />
argentum in forum contulerunt (Liv. ). 3) Stulti malorum memoria torquentur (Cic.). 4) Militares<br />
artes me a puero fortuna nunc publica nunc privata docuit (Liv.). 5) Dedit natura beluis sensum ut<br />
secernerent pestifera a salutaribus (Cic.). 6) Postero die Romanus in acie descendit, Poenus tacita<br />
etiam confessione victus castris se tenuit (Liv.). 7) Ea tempestate in exercitu nostro fuere complures<br />
novi atque nobiles, quibus divitiae bono honestoque potiores erant (Sall.). 8) Regibus boni quam<br />
mali suspectiores sunt (Sall.). 9) Mihi vero nihil istorum placet (Cic.). 10) Ab oppugnanda Neapoli<br />
Hannibalem absterruerunt conspecta moenia (Liv.). 11) Matres familiae de muro vestem<br />
argentumque iactabant (Caes.). 12) Quae a condita urbe Roma ad captam eandem urbem Romani<br />
gessere, quinque libris exposui (Liv.). 13) Metellus edixit ne miles gregarius in castris neve in<br />
agmine servum aut iumentum haberet (Sall.). 14) Ante Carthaginem deletam populus et senatus<br />
Romanus placide modesteque inter se rem publicam tractabant (Sall.). 15) Levior fit senectus<br />
eorum qui ab iuventute coluntur (Cic.).<br />
Esercizio 2<br />
Traduci:<br />
1) Annibale manteneva l’ordine tra i suoi con una disciplina ferrea. 2) L’oro e l’argento sono stati<br />
sempre una preda ambita. 3) Secondo la leggenda, le famose oche del Campidoglio salvarono Roma<br />
dai Galli. 4) Si racconta che, ucciso il tribuno, i suoi combatterono con grande accanimento per<br />
salvare il loro console. 5) Ai tuoi sta a cuore la tua salute. 6) Fanti e cavalieri combatterono tutti con<br />
grande impegno per respingere le orde dei barbari. 7) Dissentiamo su molte cose, ma tutti vogliamo<br />
cose oneste. 8) Era parso che i ricchi volessero aiutare i poveri, ma fu solo un’illusione. 9) I soldati<br />
più giovani erano nelle prime linee, i veterani al centro dello schieramento. 10) I lottatori ungevano<br />
il corpo di olio prima di affrontare l’avversario. 11) In molti libri non c’è niente di nuovo: ripetono<br />
spesso storie inventate da altri. 12) Crastino, un soldato dell’esercito di Cesare, è rimasto famoso<br />
per il suo grande eroismo.<br />
465
Particolarità nell’uso del comparativo e del superlativo<br />
Esercizio 3<br />
Traduci:<br />
1) Quis est qui possit conferre vitam Trebonii cum Dolabella? (Cic.). 2) Quia Samnites passim in<br />
fuga dissipati sunt, minor caedes quam pro tanta victoria fuit (Liv.). 3) Pauli Aemilii contio fuit<br />
verior quam gratior populo (Liv.). 4) Hoc inferius est quam ut avo tuo dignum esse videatur (Cic.).<br />
5) Sueborum gens est longe maxima et bellicosissima Germanorum omnium (Caes.). 6) Maiora<br />
deliquerant Campani quam quibus ignosci posset (Liv.). 7) Optimi cuiusque animus maxime ad<br />
immortalitatem et gloriam nititur (Cic.). 8) Haec quae dixi sentio fuisse longiora (Cic.). 9) Ut<br />
quisque optime dicit, ita maxime dicendi difficultatem timet (Cic.). 10) Tam gratum mihi id erit,<br />
quam quod gratissimum (Cic.). 11) Tu velim quam longissime poteris obviam nobis properes (Cic.).<br />
12) Iugurtha quam maximas potest copias armat (Sall.). 13) Nitebatur Caesar ut quam plurimos<br />
colles occuparet (Caes.). 14) Hic dies nostris militibus longe gravissimus fuit (Caes.). 15) Eorum<br />
longe maxima ingenia fuerunt (Cic.).<br />
Esercizio 4<br />
Traduci:<br />
1) Quanto erat gravior oppugnatio, tanto crebriores litterae ad Caesarem mittebantur (Caes.). 2)<br />
Carinae Venetorum navium erant aliquanto planiores quam nostrarum navium(Caes.). 3) Miltiades<br />
et antiquitate generis et gloria maiorum et sua modestia unus omnium maxime florebat Athenis<br />
(Nep.). 4) Alexander, cum acrius quam cautius dimicat, confossus undique obruitur (Curt.). 5)<br />
Caspici maris aqua dulcior est ceteris maribus (Curt.). 6) Maior sum quam ut mancipium sim mei<br />
(Sen.). 7) Eloquentia res una est omnium difficillima (Cic.). 8) Visa est legato maior acies quam<br />
quae posset ab uno praesidio sustineri (Liv.). 9) Veneti oppida muniunt, frumenta ex agris in<br />
oppida comportant, naves quam plurimas possunt cogunt (Caes.). 10) Haec civitas longe plurimum<br />
valet, magnasque habet copias peditum (Caes.). 11) Cum Libo vidisset Antonii naves audacius<br />
progressas, quadriremes quinque ad eas misit (Caes.). 12) Vos oro et obtestor, iudices, ut totam<br />
causam contemplemini oculis quam maxime intentis (Cic.).<br />
Esercizio 5<br />
Traduci:<br />
1) Fabio Massimo, che ebbe il soprannome di Temporeggiatore, ad alcuni sembrò assai pauroso. 2)<br />
Il tiranno, indubbiamente assai crudele, in quell’occasione si mostrò benevolo come pochi. 3)<br />
Catilina sin da giovane visse in maniera fin troppo licenziosa. 4) Il più grande amico di Alessandro<br />
forse fu Clito, che fu ucciso dallo stesso re in stato di ebbrezza. 5) <strong>La</strong> storia annovera la sconfitta di<br />
Canne tra quelle più gravi subite da Roma. 6) Molti si dichiarano amici, ma quelli veramente sinceri<br />
sono assai pochi. 7) L’oratore fu assai eloquente con le sue argomentazioni, e convinse facilmente<br />
l’uditorio che lo ascoltava con la massima attenzione. 8) Mi sei stato di grande aiuto nelle più gravi<br />
difficoltà, e ti sarò sempre molto riconoscente. 9) Le profondità del mare sono di gran lunga più<br />
grandi di quelle dei laghi. 10) <strong>La</strong> neve era troppo alta perché l’esercito potesse passare per i monti.<br />
11) Credo di aver detto fin troppe cose. Basta! 12) <strong>La</strong> volpe era troppo furba per essere ingannata.<br />
466
Pronomi e aggettivi possessivi e riflessivi - Azione reciproca<br />
Esercizio 6<br />
Traduci:<br />
1) M. Fulvius Nobilior Q. Ennium, qui cum patre eius in Aetolia militaverat, civitate donavit (Cic.).<br />
2) Semper Brutum amavi propter eius ingenium (Cic.). 3) His mandavit ut quae diceret Ariovistus<br />
cognoscerent et ad se referrent (Caes.). 4) Acuto homine nobis opus est, qui sagaciter investiget<br />
quid sui cives cogitent, sentient, opinentur, exspectent (Cic.). 5) Alexander urbem Celaenas,<br />
destitutam ab suis, intrat, arcem vero, in quam confugerant, oppugnare adortus est (Curt.). 6) Suas<br />
copias Haedui in finem Bellovacorum introducent et eorum agros populabuntur (Caes.). 7)<br />
Philippus hostium manus saepe vitavit, suorum effugere non valuit (Curt.). 8) Chersoneso tali modo<br />
constituta, Lemnum revertitur et ex pacto postulat ut sibi urbem tradant (Nep.). 9) Is homo semper<br />
me delectavit, fraterque eius mecum est multum (Cic.). 10) Ad eorum voluntatem conciliandam<br />
maximo te mihi usui fore video (Cic.). 11) Perfuga a Pyrrho venit in castra Fabricii eique est<br />
pollicitus, si pecuniam sibi proposuisset, se eum veneno necaturum esse (Cic.). 12) Cum alius alii<br />
subsidium ferret, audacius resistere ac fortius pugnare coeperunt (Caes.). 13) Has adversus copias<br />
spes omnis consistebat Datami in se locique natura (Nep.). 14) Caesar vehementer centuriones<br />
incusavit: cur de sua virtute aut de ipsius diligentia desperarent ? (Caes.). 15) Ad imitationem sui<br />
vocat alios, ut sese sicut speculum praebeat civibus (Cic.). 16) Ita faciam, ut frater censuit, ut<br />
uxorem eius huc adducam (Ter.).<br />
Esercizio 7<br />
Traduci:<br />
1) Amicitiae effectrices sunt voluptatum tam amicis quam sibi (Cic.). 2) Petreius, summae<br />
nobilitatis adulescens, suis ac suorum opibus Caesarem enixe iuvabat (Caes.). 3) Sicca dixerat se<br />
mecum fore, sed Brundisio discessit (Cic.). 4) Era puellam educavit magna industria, quasi si esset<br />
ex se nata (Plaut.). 5) A Caesare valde liberaliter invitor sibi ut sim legatus (Cic.). 6) Rex tantum<br />
spe valuit ut se Oceanum cum Ponto, Sertori copias cum suis coniuncturum putaret (Cic.). 7)<br />
Sapientis est proprium omnia ad suum arbitrium referre, suis stare iudiciis (Cic.). 8) Me a portu<br />
praemisit domum ut haec nuntiem uxori suae (Plaut.). 9) Ariovistus ad postulata Caesaris pauca<br />
respondit, de suis virtutibus multa praedicavit (Caes.). 10) Patres conscripti legatos in Bithyniam<br />
miserunt qui ab rege peterent ne inimicissimum suum secum haberet (Nep.). 11) Ceres ab Iove<br />
impetravit ut Proserpina dimidia parte anni apud se, dimidia apud Plutonem esset (Ig.). 12) Haec<br />
ego non dicerem, si Caesarem beneficii sui paeniteret (Cic.). 13) Ipsi homines sibi sunt per se et<br />
sua sponte cari (Caes.). 14) Adfirmabat Postumus se vivo illam domum istius numquam futuram<br />
(Cic.). 15) Praesente matre sua, Dinaea uxorem suam interrogavit essetne praegna (Cic.). 16)<br />
Amore captus Alcmenes, Iuppiter mutavit sese in formam eius coniugis (Plaut.).<br />
Esercizio 8<br />
Traduci:<br />
1) Grazie alle famose bisacce di Giove, gli uomini –scrive Fedro- vedono i difetti degli altri e non<br />
vedono i propri. 2) Da bravo generale, Cesare elogiava spesso i suoi soldati e riconosceva<br />
pubblicamente i loro meriti. 3) Il console concesse la tregua al capo dei barbari a patto che gli<br />
consegnasse i disertori. 4) Nel suo discorso, il futuro console si dichiarava intenzionato a difendere<br />
gli interessi del suo popolo. 5) Prima della battaglia, il comandante esortò i suoi perché<br />
combattessero con valore per difendere i loro cari e le loro cose. 6) Nel corso della storia padri e<br />
madri hanno spesso offerto la loro vita per salvare quella dei loro figli. 7) Lo schieramento della<br />
467
falange era tale che nessuno poteva resistere alla sua potenza. 8) L’uomo pare avere una<br />
caratteristica innata, di non essere mai contento della sua condizione. 9) Il generale affermò di<br />
essere sicuro che i suoi soldati lo avrebbero seguito ovunque egli li avesse condotti. 10) Le donne<br />
dei barbari scongiuravano i loro uomini di non consegnarle schiave ai Romani. 11) Verre fu<br />
accusato dai suoi uomini di aver rubato le ricchezze dei Siciliani. 12) L’aquilifero della decima<br />
legione saltò giù dalla nave, ed i soldati si esortarono l’un l’altro e lo seguirono tutti quanti. 13) Suo<br />
padre ha garantito per lui, ed egli si fa forte del suo aiuto. 14) I genitori fanno tutto per i propri figli,<br />
ma i figli non fanno altrettanto per i loro genitori. 15) Ogni uomo si affida soprattutto a se stesso e<br />
alle sue forze.<br />
Pronomi dimostrativi<br />
Esercizio 9<br />
Traduci:<br />
1) Dividamus iniuriam a contumelia: prior illa natura gravior est, haec levior (Sen.). 2) In ipso<br />
fluminis vado deprehensus Indutiamarus interficitur caputque eius refertur in castra (Caes.). 3)<br />
Illud scio, alicui me profuturum si multos admonuero (Sen.). 4) Illa cognosces ex aliis; a me pauca<br />
et ea summatim (Cic.). 5) <strong>La</strong>udantur oratores veteres, Crassii illi et Antonii (Cic.). 6) Non enim<br />
sumus in quibus nihil verum esse videatur (Cic.). 7) Eum non paenitebat idem facere, quod tu<br />
(Cic.). 8) Nosmet ipsos valde amabimus (Cic.). 9) Ipse seram maturo tempore vites (Tib. ). 10)<br />
Honestum illud Solonis est, quod ait versiculo quodam, senescere se in dies multa addiscentem<br />
(Cic.). 11) Miltiades, Cimonis filius, ea erat aetate ut de eo bene sperare cives possent sui (Nep.).<br />
12) Ego iudicabo, si modo is sum qui id possim aut sciam iudicare (Cic.). 13) Virtus eadem in<br />
homine ac deo est (Cic.). 14) Protexi viros optimos eosdemque gratissimos (Plin. ).<br />
Esercizio 10<br />
Traduci:<br />
1) Eius me miseret, ei nunc timeo, is nunc me retinet (Plaut.). 2) Nobis sermo, et is multus, de te fuit<br />
(Cic.). 3) Onerariae naves eosdem portus quos reliquae capere non potuerunt (Caes.). 4) Prima<br />
societas in ipso coniugio est (Cic.). 5) Miles fratrem, dein se ipsum interfecit (Tac.). 6) Neque ipsam<br />
amicitiam tueri possumus, nisi amicos aeque et nosmet ipsos diligamus (Cic.). 7) Scaevola augur<br />
peritissimus iuris idemque percomis est habitus (Cic.). 8) Illud animorum corporumque dissimile,<br />
quod animi valentes morbo temptari non possunt, corpora possunt. 9) Non quaesivit ubi ipse tuto<br />
viveret, sed unde praesidio posset esse civibus suis (Nep.). 10) Re quidem vera exercitui praefuit<br />
Conon eiusque omnia arbitrio gesta sunt (Nep.). 11) Illis cohortibus praeposuit quos putavit fore<br />
ministros cupiditatum suarum (Cic.). 12) Numquam est ille miser cui facile est mori (Sen.).<br />
Esercizio 11<br />
Traduci:<br />
1) Quello che dici è vero, ma non è onesto. 2) Lo conosco come un uomo attivo, e per di più<br />
disinteressato. 3) Chi ha agito in buona fede, anche se ha sbagliato, non può essere considerato<br />
colpevole. 4) L’uomo non sempre è soddisfatto di possedere quello che ha bramato per tanto tempo.<br />
5) Gli esploratori non ubbidirono agli ordini del loro comandante, e per questo furono puniti da lui<br />
in maniera piuttosto severa. 6) Nella buona sorte molti non riescono a mantenere il controllo di se<br />
stessi, e vanno facilmente in rovina. 7) Enea si innamorò di Didone, ma non poté vivere con lei per<br />
volontà del fato. 8) Spesso molti uomini si perdono in cose non belle e per di più futili. 9) Il famoso<br />
detto di Orazio… si definiva un porcellino del gregge di Epicuro. 10) Nella traversata della catena<br />
montuosa, coperta da un’abbondante nevicata, perse la vita il re stesso.<br />
468
Pronome relativo -Pronomi indefiniti<br />
Esercizio 12<br />
Traduci:<br />
1) Nos, quae patientia nostra est, spernimur (Ov.). 2) Caesari nuntiatur Sulmonenses cupere ea<br />
facere quae vellet (Caes.). 2) Cui spes omnis et ratio et cogitatio pendet ex fortuna, huic nihil potest<br />
esse certi (Cic.). 4) Oro te ut, quae didicisti ab adulescentia, iis hoc tempore utaris (Cic.). 5) Quae<br />
pars civitatis Helvetiae insignem calamitatem populo Romano intulerat, ea princeps poenas<br />
persolvit (Caes.). 6) Multi divitias despiciunt, quos parvo contentos tenuis victus cultusque delectat<br />
(Cic.). 7) Ad quas res aptissimi erimus, in iis potissimum elaborabimus (Cic.). 8) Reliqua tu pro tua<br />
prudentia considerabis (Cic.). 9) Quod ego fui ad Trasumenum, ad Cannas, id tu hodie (Liv.). 10)<br />
Ego, quae mea neglegentia est, multos saepe dies, cum hic eras, ad te non accedebam (Cic.).<br />
Esercizio 13<br />
Traduci:<br />
1) Quid? Hoc cuiquam ferendum putas esse? (Cic.). 2) Puella spectatur ab omnibus, laudatur ab<br />
omnibus, nec quisquam eius nuptiarum petitor accedit (Apul. ). 3) Velim, si quid forte novi habes,<br />
scribas ad me; si nihil habebis, tamen scribas aliquid (Cic.). 4) Nemo vir magnus sine aliquo afflatu<br />
divino numquam fuit (Cic.). 5) Haud quid sit scio, sed grande quiddam est (Sen.). 6) Quaeso<br />
ignoscas si quid stulte dixi atque imprudens tibi (Pl.). 7) Quae sciebat quisque docuit (Quint.). 8)<br />
Tibi facetum videtur quicquid ego dixi (Cic.). 9) Sua quisque fortia facta ad caelum fert (Sall.). 10)<br />
Non numquam errorem creat similitudo (Cic.). 11) Filiam quis habet: pecunia opus est (Cic.). 12)<br />
Nulla vitae pars neque publicis neque privatis neque forensibus neque domesticis in rebus vacare<br />
officiis debet (Cic.). 13) Negat sine furore Democritus quemquam poetam magnum esse posse<br />
(Cic.). 14) Locutus est pro his Divitiacus Aeduus: Galliae totius factiones esse duas; harum alterius<br />
principatum tenere Aeduos, alterius Arvernos (Caes.). 15) Corpus natura, ut quandam vestem,<br />
animo circumdedit (Cic.).<br />
Ricapitolazione<br />
Esercizio 14<br />
Traduci:<br />
1) Credamus summis oratoribus, qui veterum poemata vel ad fidem causarum vel ad ornamenta<br />
eloquentiae adsumunt (Quint.). 2) Sed opprimor interdum et vix resisto dolori, quod ea me solacia<br />
deficiunt quae ceteris, quorum mihi exempla propono, simili in fortuna non defuerunt (Cic.). 3)<br />
Pecunia publica, quae ex metallis redibat, Themistocles persuasit populo ut classis centum navium<br />
aedificaretur (Nep.). 4) Longe alia mihi mens est, patres conscripti, cum res atque pericula nostra<br />
considero, et cum sententias nonnullorum ipse mecum puto (Sall.). 5) Qui requirunt quid quaque de<br />
re sentiamus, curiosius id faciunt quam necesse est (Cic.). 6) Pro di immortales ! Oppianicum<br />
quisquam his rebus cognitis circumventum esse dicet ? (Cic.). 7) Est aliquid valida sceptra tenere<br />
manu (Ov.). 8) Miluo est quoddam bellum quasi naturale cum corvo; ergo alter alterius, ubicumque<br />
nactus est, ova frangi (Cic.). 9) Qua mollitia sum animi, numquam illius lacrimis ac precibus restiti<br />
(Cic.). 10) Referta Gallia negotiatorum est; nemo Gallorum quidquam negotii gerit sine cive<br />
Romano (Cic.). 11) Video de istis, qui se populares haberi volunt, abesse non neminem (Cic.). 12)<br />
Quem quisque in castris notum aut municipem habebat, conquirit atque evocat (Caes.). 13) Num<br />
quis igitur est tam demens qui hoc contingere potuisse arbitretur? (Cic.).<br />
469
Esercizio 15<br />
Traduci:<br />
1) Il tribuno di cui si è parlato in precedenza fu ampiamente elogiato dal console. 2) L’amico che mi<br />
hai presentato è veramente una brava persona. 3) Nessuno è tanto potente da non avere bisogno<br />
degli altri. 4) In qualunque società ognuno deve collaborare con gli altri. 5) Degli eserciti, uno fu<br />
mandato in Gallia, l’altro rimase in Italia. 6) Gli assediati resistevano con grande accanimento, e<br />
nessuno dava segno di resa. 7) Paziente come sei, non perdi mai la calma, ed ascolti tranquillamente<br />
tutti. 8) Il sapiente non dice mai una parola di cui poi possa pentirsi. 9) Attico era talmente umano<br />
che non negava a nessuno il suo aiuto. 10) Il famoso Socrate, del quale tutti conosciamo la<br />
grandezza, era il primo a rispettare ciò che insegnava agli altri. 11) Non fuggì nessuno dei nemici;<br />
caddero tutti in battaglia, chi in un luogo e chi in un altro. 12) Per natura nessuno ha tutto, ma chi ha<br />
una cosa e chi un’altra.<br />
Esercizio 16<br />
1) Completa il brano che segue individuando le espressioni giuste tra quelle suggerite.<br />
2) Da’ una risposta motivata alle domande in calce.<br />
Il console Metello trova in Africa un esercito indisciplinato e non in grado di fare una guerra<br />
Ubi in Africam venit, exercitus ei traditur a Sp. Albino proconsule iners, inbellis, neque periculo<br />
neque labori patiens / neque periculum neque laborem patiens / neque periculi neque laboris<br />
patiens, lingua quam manu promptior praedator ex sociis et ipse praeda hostium, sine imperio et<br />
modestia habitus. Ita imperatori novo plus (1) ex malis moribus sollicitudinis, quam ex copia<br />
militum auxili aut spei bonae adcedebat. Statuit autem Metellus, quamquam et aestivorum tempus<br />
(2) comitiorum mora imminuerat et expectatione eventus civium animis intentis / civium animos<br />
intentorum / civium animos intentos putabat, non prius bellum attingere quam maiorum disciplina<br />
(3) milites laborare coegisset… More militari / Moris militaris / Mori militari vigiliae non<br />
deducebantur: uti cuique lubebat, ab signis aberat. Lixae, permixti cum militibus, diu noctuque<br />
vagabantur: et palantes agros vastare, (4) villas expugnare, pecoris et mancipiorum praedas<br />
certantes agere, eaque mutare cum mercatoribus vino advecticio et alis talibus; praeterea<br />
frumentum publice datum vendere, panem indies mercari; postremo quaecumque dicere aut fingere<br />
queunt / dici aut fingi queunt / dicuntur aut funguntur queunt ignaviae luxuriaeque probra, in<br />
illo exercitu cuncta fuere, (5) et alia amplius.<br />
Sallustio<br />
(1) plus…quam: con quali sostantivi vanno collegati? (2) aestivorum tempus… imminuerat: il concetto è che si è ridotto il tempo<br />
utile per fare la guerra. Come lo spieghi? (3) disciplina: è nominativo o ablativo? (4) vastare… expugnare…: sai volgere in altra<br />
forma le voci verbali? (5) fuere: è un infinito come i precedenti?<br />
Hodieque<br />
Vox populi, vox dei: “Voce di popolo, voce di Dio”. <strong>La</strong> frase viene usata per affermare qualcosa di<br />
cui –si fa notare- non si hanno prove concrete.<br />
Semel in anno licet insanire: usata con valore di scusa da parte di chi si concede una qualche<br />
piccola libertà (“Una volta all’anno è lecito impazzire” –secondo l’accezione comune), in realtà<br />
dovrebbe essere un freno alle piccole mancanze commesse con una certa frequenza: “Una sola<br />
volta all’anno è lecito impazzire”.<br />
470
Quot capita, tot sententiae: “Quante le teste, tanti i pareri”. Se la sostanza è che ognuno la pensa a<br />
modo suo, spesso rivela sfiducia, a sentire affermazioni piuttosto balzane.<br />
Non plus ultra: “Non più oltre”, secondo quanto ha scritto Ercole – per la mitologia- sulle famose<br />
colonne. Con tono altamente elogiativo, si dice per celebrare qualcosa che ha raggiunto –si<br />
intende- la perfezione assoluta.<br />
Versioni di ricapitolazione<br />
Versione 1<br />
<strong>La</strong> guerra di Numanzia<br />
A concludere la guerra contro Numanzia, nel 133 a.C. , fu Scipione Emiliano, quello che nel 146 aveva distrutto<br />
Cartagine, e che per questo ebbe pure egli il titolo onorifico di Africano.<br />
Q. Pompeius deinde consul, a Numantinis, quae Hispaniae civitas fuit opulentissima, superatus,<br />
pacem fecit infamem quam populus et senatus iussit infringi atque ipsum Mancinum hostibus tradi,<br />
ut in illo, quem auctorem foederis habebant, iniuriam soluti foederis vindicarent. Post tantam igitur<br />
ignominiam, qua a Numantinis bis Romani exercitus fuerant subiugati, P. Scipio Africanus secundo<br />
consul factus est (1) et ad Numantiam missus. Is primum militem (2) vitiosum et ignavum exercendo<br />
magis quam puniendo sine aliqua acerbitate correxit, tum multas Hispaniae civitates partim(3) bello<br />
cepit, partim in deditionem accepit, postremo ipsam Numantiam, diu obsessam, fame confecit et a<br />
solo evertit, reliquam provinciam in fidem accepit.<br />
Eutropio<br />
(1) secundo consul factus est: nel 134 a.C. (2) militem: singolare collettivo. (3) partim…partim: “alcune…altre”.<br />
Versione 2<br />
Tentativo di Tarquinio di rientrare in Roma<br />
Veienti e Tarquiniesi si alleano contro Roma, e tentano di ristabilire il trono di Tarquinio. Il tentativo fallisce. Tra gli<br />
altri, sul campo muoiono Arrunte e Bruto.<br />
Incensus Tarquinius non dolore solum, sed etiam odio iraque, bellum aperte moliendum ratus,<br />
oravit maxime Veientes Tarquiniensesque, ne se eiusdem sanguinis cum liberis adulescentibus<br />
perire sinerent. Haec moverunt Veientes et Tarquinienses. Ita duo duarum civitatum exercitus ad<br />
repetendum regnum belloque persequendos Romanos secuti sunt Tarquinium. Postquam in agrum<br />
Romanum ventum est, obviam hosti consules eunt. Valerius peditem ducit (1), Brutus ad<br />
explorandum cum equitatu antecessit. Eodem modo primus eques (2) hostium agminis fuit; rex ipse<br />
cum legionibus sequebatur. Aruns (3), ubi Brutum cognovit, inflammatus ira concitat calcaribus<br />
equum atque in ipsum infestus consulem dirigit. Sensit in se Brutus iri et avide se certamini offert;<br />
adeo infestis animis concurrerunt, ut (4) transfixi et moribundi ex equis lapsi sint. Simul et (5) cetera<br />
equestris pugna coepit, neque ita multo post et pedites superveniunt. Veientes vinci ab Romano<br />
milite assueti fusi fugatique sunt.<br />
Livio<br />
(1) peditem ducit: “comanda la fanteria”. (2) primus eques: singolare collettivo. (3) Aruns: Arrunte, figlio di Tarquinio il<br />
Superbo. (4) ut…lapsi sint: consecutiva col perfetto. (5) et…et: “anche…anche”.<br />
471
Versione 3<br />
Amilcare<br />
Nota bene: l’Amilcare di cui si parla è il padre del grande Annibale, protagonista della seconda guerra punica. <strong>La</strong><br />
battaglia navale delle Egadi pose fine alla prima guerra punica.<br />
Hamilcar, Hannibalis filius, cognomine Barca, Karthaginiensis, primo Poenico bello, sed<br />
temporibus extremis, admodum adulescentulus in Sicilia praeesse coepit exercitui. Cum ante eius<br />
adventum (1) et mari et terra male res gererentur Karthaginiensium, ipse ubi (2) adfuit, numquam<br />
hosti cessit neque locum nocendi dedit, saepeque e contrario occasione data lacessivit semperque<br />
superior discessit. Quo facto, cum paene omnia in Sicilia Poeni amisissent, ille Erycem sic defendit,<br />
ut bellum eo loco gestum (3) non videretur. Interim Karthaginienses classe apud insulas Aegatis a<br />
C. Lutatio, consule Romanorum, superati statuerunt belli facere finem eamque rem arbitrio<br />
permiserunt Hamilcaris. Ille etsi flagrabat bellandi cupiditate, tamen paci serviundum (4) putavit,<br />
quod patriam exhaustam sumptibus diutius calamitates belli ferre non posse intellegebat.<br />
Cornelio Nepote<br />
(1) Cum ante eius adventum: “Mentre prima del suo arrivo”. (2) ubi: temporale, “non appena”. (3) gestum: sott. esse. (4)<br />
serviundum: = serviendum (esse).<br />
Versione 4<br />
Prime imprese di Annibale<br />
Tra i generali più grandi di tutti i tempi, acerrimo nemico di Roma, inflisse all’ Urbe sconfitte memorabili: tra esse, la<br />
più grave, nella battaglia di Canne.<br />
Hac igitur qua diximus aetate (1) cum patre in Hispaniam profectus est, cuius post obitum,<br />
Hasdrubale imperatore suffecto (2), equitatui omni praefuit. Hoc quoque interfecto exercitus<br />
summam imperii ad eum detulit. Id Karthaginem delatum publice comprobatum est. Sic Hannibal<br />
minor quinque et viginti annis natus imperator factus proximo triennio (3) omnes gentes Hispaniae<br />
bello subegit, Saguntum, foederatam civitatem, vi expugnavit (4), tres exercitus maximos<br />
comparavit. Ex his unum in Africam misit, alterum cum Hasdrubale fratre in Hispania reliquit,<br />
tertium in Italiam secum duxit. Saltum Pyrenaeum transiit. Quacumque iter fecit, cum omnibus<br />
incolis conflixit: neminem nisi victum dimisit. Ad Alpes posteaquam venit, quae Italiam ab Gallia<br />
seiungunt, quas nemo umquam cum exercitu ante eum praeter Herculem Graium transierat (quo<br />
facto is hodie saltus Graius appellatur), Alpicos conantes prohibere transitu concidit, loca<br />
patefecit, itinera muniit, effecit ut ea elephantus ornatus ire posset, qua antea unus homo inermis<br />
vix poterat repere. Hac copias traduxit in Italiamque pervenit.<br />
Cornelio Nepote<br />
(1) Hac…aetate: a nove anni. (2) Hasdrubale imperatore suffecto: “succedutogli come comandante Asdrubale”, genero di Amilcare.<br />
(3) proximo triennio: “nei tre anni successivi”. (4) Saguntum …expugnavit: nel 219 a. C.; fu la causa della seconda guerra punica.<br />
Versione 5<br />
Damone e Finzia<br />
Testimonianza leggendaria di vera amicizia questa che vede protagonisti due filosofi. Il tiranno Dionigi resta ammirato,<br />
e chiede di far parte pure egli dell’amicizia che lega i due.<br />
Damonem et Phintiam (1) Pythagoreos ferunt hoc animo (2) inter se fuisse, ut, cum eorum alteri<br />
Dyonisius tyrannus diem necis destinavisset et is, qui morti addictus esset, paucos sibi dies<br />
commendandorum suorum causa (3) postulavisset, vas factus sit alter eius sistendi, ut, si ille non<br />
revertisset, moriendum esset sibi; qui cum ad diem se recepisset, admiratus eorum fidem tyrannus<br />
petivit ut se ad amicitiam tertium adscriberent.<br />
472
Cicerone<br />
(1) Damonem et Phintiam: filosofi siracusani. (2) hoc animo ut: va collegato con vas factus sit. (3) commendandorum suorum<br />
causa: finale col gerundivo,”per salvare i suoi”.<br />
Versione 6<br />
Abilità politica di Eumene<br />
Impegnato nella guerra contro Antigono, Eumene, greco di origine, riesce ad imporre la sua strategia ai generali<br />
macedoni, dando l’impressione di fare ogni cosa secondo la volontà di Alessandro Magno.<br />
Itaque copias contraxit, (1) bellum adversus Antigonum comparavit. Quod una erant Macedones<br />
complures nobiles, in his Peucestes, qui corporis custos fuerat Alexandri, tum autem obtinebat<br />
Persidem, et Antigenes, cuius sub imperio erat phalanx Macedonum, invidiam verens (quam tamen<br />
effugere non potuit), si potius ipse (2) alienigena summi imperii potiretur quam alii Macedonum,<br />
quorum ibi erat multitudo, in principiis (3) Alexandri nomine tabernaculum statuit in eoque sellam<br />
auream cum sceptro ac diademate iussit poni eoque omnes cotidie convenire, ut ibi de summis<br />
rebus consilia caperentur, credens minore se invidia fore, si specie imperii nominisque simulatione<br />
Alexandri bellum videretur administrare. Quod effecit. Nam cum (4) non ad Eumenis principia, sed<br />
ad regia conveniretur atque ibi de rebus deliberaretur, quodam modo latebat, (5) cum tamen per<br />
eum unum gererentur omnia.<br />
Nepote<br />
(1) contraxit… comparavit: Eumene. (2) si potius ipse… Macedonum: « se il comando supremo lo assumeva lui, straniero, anziché<br />
uno dei Macedoni”. (3) in principiis: “ nel quartier generale”. (4) Nam cum…: il consiglio di guerra non si riunisce nel quartier<br />
generale di Eumene, ma in quello di Alessandro, e lì vengono prese le varie decisioni. (5) quodam modo latebat: “in un certo modo<br />
restava nell’ombra”, ma in realtà era lui a decidere ogni mossa.<br />
Versione 7<br />
Un animale riconoscente<br />
Una pantera caduta in una fossa rischia di essere uccisa da alcuni pastori. Qualcuno ne ha pietà, ed essa, una volta libera e in forze, si<br />
comporta di conseguenza…<br />
Panthera imprudens olim in foveam decidit. Quam cum viderunt agrestes, alii fustes in eam<br />
congerunt, alii onerant saxis. Quidam contra, miseriti periturae, quamvis iam nemo eam laederet,<br />
panem miserunt ut spiritum sustineret. Cum nox insecuta esset, agrestes abeunt securi domum,<br />
quasi (1) inventuri illam mortuam postridie. At illa, ut vires languidas refecit, veloci saltu fovea se<br />
liberat et concito gradu in cubile properat. Paucis diebus interpositis, provolat, pecus trucidat,<br />
ipsos pastores necat, et cuncta vastans saevit irato impetu. Tum sibi timentes, qui ferae nihil male<br />
fecerant, damnum haud recusant, tantum pro vita rogant. At panthera: “ Memini eorum qui me<br />
saxis petiverunt, qui panem dederunt: vos timere absistite; revertor hostis illis (2) qui me laeserunt”.<br />
adattamento da Fedro<br />
(1) quasi…postridie: «come se l’avessero (sicuramente) trovata morta il giorno seguente ». (2) hostis illis: “ come nemica per<br />
quelli”.<br />
473
Versione 8<br />
Gerone di Siracusa<br />
Personaggio storico del terzo secolo avanti Cristo, alleato di Cartagine durante la prima guerra punica, qui è visto come<br />
protagonista di un’infanzia leggendaria…fu nutrito dalle api!<br />
Post profectionem e Sicilia Pyrrhi, magistratus Hiero creatur, cuius tanta moderatio fuit ut,<br />
consentiente omnium civitatum favore, dux adversus Carthaginienses primum, mox rex crearetur.<br />
Huius futurae maiestatis ipsa infantis educatio quasi praenuntia fuit. Quippe genitus erat patre<br />
Hieroclito, nobili viro, cuius origo a Gelone, antiquo Siciliae tyranno, manabat, sed maternum illi<br />
genus sordidum atque adeo pudibundum fuit. Ex ancilla natus, a patre velut dehonestamentum<br />
generis (1) expositus fuerat. Sed parvulum et humanae opis egentem apes congesto circa iacentem<br />
melle multis diebus aluere. (2) Ob quam rem responso haruspicum admonitus pater, qui (3) regnum<br />
infanti portendi canebant, parvulum recolligit omnique studio ad spem maiestatis, quae<br />
promittebatur, instituit.<br />
Giustino<br />
(1) dehonestamentum generis: “disonore della stirpe”. (2) aluere = aluerunt. (3) qui…canebant: “che (gli aruspici)…vaticinavano”.<br />
Versione 9<br />
Numa re di pace<br />
Di origine sabina, il successore di Romolo si impegnò per rendere più umani i Romani bellicosi. Fece costruire il<br />
tempio di Giano, che, se aperto, era indizio che Roma era in guerra; se chiuso, che Roma era in pace.<br />
Qui (1) regno ita potitus urbem novam, conditam vi et armis, iure eam legibusque ac moribus de<br />
integro condere parat. Quibus (2) cum inter bella adsuescere videret non posse, mitigandum<br />
ferocem populum armorum desuetudine ratus, Ianum (3) ad infimum Argiletum indicem pacis<br />
bellique fecit, apertus ut (4) in armis esse civitatem, clausus pacatos circa omnes populos<br />
significaret. Bis deinde post Numae regnum clausus fuit, semel T. Manlio consule post Punicum<br />
primum perfectum bellum, iterum, quod (5) nostrae aetati dii dederunt ut videremus, post bellum<br />
Actiaticum ab imperatore Caesare Augusto pace terra marique parta.<br />
Livio<br />
(1) Qui: Numa Pompilio. (2) Quibus: sott. rebus. (3) Ianum ad infimum Argiletum: “ il tempio di Giano, nella parte bassa<br />
dell’Argileto”, nei pressi del foro. (4) apertus ut…significaret: rendi con una principale, “aperto…indicava”. (5) quod nostrae<br />
aetati…videremus: “ cosa che gli dei hanno concesso alla nostra generazione di vedere”.<br />
Versione 10<br />
Quinto Fabio Massimo graziato a furor di popolo<br />
Durante la guerra sannitica il dittatore Papirio Cursore, partendo per Roma, ordina al comandante della cavalleria di non<br />
combattere in sua assenza. Fabio Massimo, presentataglisi una buona occasione, non ubbidisce agli ordini, conseguendo<br />
una grande vittoria. Viene per questo condannato a morte, ma…<br />
Iam Romani potentes esse coeperunt. Bellum enim in centesimo et tricesimo fere miliario apud<br />
Samnitas (1) gerebatur, qui medii sunt inter Picenum, Campaniam et Apuliam. L. Papirius Cursor<br />
cum honore dictatoris ad id bellum profectus est. Qui cum Romam redisset, Q. Fabio Maximo,<br />
magistro equitum, quem apud exercitum reliquit, praecepit ne se absente pugnaret. Ille, occasione<br />
reperta, felicissime dimicavit et Samnitas delevit. (2) Ob quam rem a dictatore capitis damnatus,<br />
quod se vetante pugnasset, ingenti favore militum et populi liberatus est, tanta Papirio (3) seditione<br />
commota, ut paene ipse interficeretur.<br />
Eutropio<br />
474
(1) apud Samnitas (=Samnites): “ nel Sannio”. (2) Samnitas delevit: “distrusse i Sanniti”. (3) Papirio: dativus incommodi,” contro<br />
Papirio”.<br />
RAGIONIAMO INSIEME<br />
Versione 11<br />
Onestà di Agesilao<br />
All’indomani della battaglia di Leuttra, nel 371, che segnò la fine dell’egemonia spartana sul Peloponneso, a favore di<br />
Tebe, Agesilao fu di aiuto a Sparta con i grandi doni che riceveva, e dei quali nulla trattenne per sé.<br />
Sine dubio post Leuctricam pugnam <strong>La</strong>cedaemonii se numquam refecerunt neque (1) pristinum<br />
imperium recuperarunt, cum (2) numquam interim Agesilaus destitit (3) quibuscumque rebus posset<br />
patriam iuvare. Nam cum (4) praecipue <strong>La</strong>cedaemonii indigerent pecunia, ille omnibus, (5) qui a<br />
rege defecerant, praesidio fuit: a quibus magna donatus pecunia (6) patriam sublevavit. Atque in<br />
hoc (7) illud (8) in primis fuit admirabile, cum (9) maxima munera ei ab regibus ac dynastis<br />
civitatibusque conferrentur, quod nihil umquam domum suam contulit, nihil de victu, nihil de<br />
vestitu <strong>La</strong>conum mutavit. Domo eadem fuit contentus, qua (10) Eurysthenes, progenitor maiorum<br />
suorum, fuerat usus: quam qui intrarat, (11) nullum signum libidinis, nullum luxuriae videre poterat,<br />
contra ea (12) plurima (13) patientiae atque abstinentiae. Sic (14) enim erat instructa, ut (15) in nulla<br />
re differret a cuiusvis (16) inopis atque privati.<br />
Nepote<br />
1) se numquam refecerunt neque… recuperarunt (=recuperaverunt): “non si risollevarono più e<br />
non… riacquistarono” l’egemonia che in passato avevano avuto sul Peloponneso. 2) cum…interim:<br />
temporale avversativa. 3) destitit…: ordina: destitit iuvare patriam rebus quibuscumque posset. 4)<br />
cum…indigerent: con valore causale, “poiché gli Spartani erano privi soprattutto”. 5) omnibus…<br />
praesidio fuit: costrutto col doppio dativo. 6) magna donatus pecunia: donare aliquem aliqua re; e<br />
l’altra costruzione? E la forma passiva della seconda?... 7) in hoc: Agesilao. 8) illud: con valore<br />
prolettico, anticipa le frasi quod nihil… contulit, nihil… mutavit. 9) cum… conferrentur:<br />
espressione con molte sfumature, temporale-avversativa-concessiva. 10) qua… fuerat usus:<br />
“che…aveva abitato”. 11) quam qui intrarat: = et is qui (in) eam intraverat. Nota l’uso transitivo<br />
del verbo. 12) contra ea: libido/luxuria. 13) plurima: sott. signa. 14) Sic…ut: (domus) enim<br />
instructa erat sic ut. 15) ut… differret a (domo)…: consecutiva. 16) cuiusvis inopis atque privati:<br />
“di qualunque cittadino privato di modesta condizione”<br />
Qualche piccola considerazione<br />
1) indigerent pecunia: intransitivo con l’ablativo. Ma non è questo l’unico costrutto del verbo.<br />
Cerca gli altri sul vocabolario.<br />
2) qui a rege defecerant: relativa, con un verbo particolare che può essere sia transitivo che<br />
intransitivo. Naturalmente, con costruzioni e significati diversi. Li conosci?. . .<br />
Versione 12<br />
Miracoli della filosofia<br />
Un giovane ateniese era stimato da tutti stolto e dissoluto, perché banchettava non solo di sera, ma<br />
anche al mattino, e perché spesso beveva un’eccessiva quantità di vino. Un giorno, tornando a casa<br />
ubriaco, vide aperta la porta del filosofo Senocrate. Quel giovane entrò e si sedette, profumato e<br />
avvinazzato, tra i dotti che ivi disputavano. Mentre tutti erano irati, Senocrate non rimproverò il<br />
giovane, ma tentò di correggerlo con sagge parole. Cominciò quindi a parlare della temperanza, che<br />
475
è la somma virtù dell’uomo sapiente. Quello sembrò stupito e turbato: gettò via le corone che<br />
ornavano il suo capo e ringraziò il filosofo per i suoi saggi consigli. Divenne poi amico di Senocrate<br />
e suo discepolo. Così, per la potenza della filosofia, un pessimo giovane divenne ottimo cittadino.<br />
Sententiae<br />
1. Bis vincit qui se vincit in victoria (P. Syr.).<br />
2. Minus est quam servus dominus qui servos timet (P. Syr.).<br />
3. Omnium malorum stultitia est mater (Cic.).<br />
4. Gaudia principium nostri saepe sunt doloris (Ov.).<br />
5. Motus sine causa nullus est (Cic.).<br />
6. Parva necat morsu spatiosum vipera taurum (Ov.).<br />
7. Imago animi vultus est, indices oculi (Cic.).<br />
8. Homo sacra res homini (Sen.).<br />
9. Fortuna rerum humanarum domina est (Cic.).<br />
10. Nondum omnium rerum sol occidit (Liv.).<br />
476
Ricapitolazione della sintassi dei casi<br />
Versione 1<br />
Matrimoni sui generis<br />
Cimone sposa Elpinice, sua sorella per parte di padre, e la donna, per far uscire il marito dal carcere, non esita a sposare<br />
Callia, che paga la multa per conto di Cimone. Vera riconoscenza…<br />
Cimon, Miltiadis filius, Atheniensis, duro admodum initio usus est adulescentiae (1). Nam cum pater<br />
eius litem aestimatam populo solvere non potuisset ob eamque causam in vinclis publicis decessisset,<br />
Cimon eadem custodia tenebatur neque legibus Atheniensium emitti poterat, nisi pecuniam,<br />
qua pater multatus erat, solvisset. Habebat autem in matrimonio sororem germanam suam, nomine<br />
Elpinicen, non magis amore quam more ductus: namque Atheniensibus licet eodem patre natas (2)<br />
uxores ducere. Huius coniugii cupidus Callias quidam, non tam generosus quam pecuniosus, qui<br />
magnas pecunias ex metallis fecerat, egit cum Cimone ut eam sibi uxorem daret: id si impetrasset,<br />
se pro illo pecuniam soluturum. Is cum talem condicionem aspernaretur, Elpinice negavit se<br />
passuram Miltiadis progeniem in vinclis publicis interire, quoniam prohibere posset, seque Calliae<br />
nupturam, si ea quae polliceretur praestitisset.<br />
Cornelio Nepote<br />
(1) duro…adulescentiae: “ebbe una prima adolescenza molto dura”. (2) eodem patre natas: “sorelle nate dallo stesso padre”.<br />
Versione 2<br />
Scipione Emiliano incontra Massinissa<br />
È l’inizio del celebre Somnium Scipionis, sogno che, in Cicerone, è lo stesso Scipione Emiliano a raccontare agli amici.<br />
Cum in Africam venissem M. Manilio consuli ad quartam legionem tribunus (1), ut scitis, militum,<br />
nihil mihi fuit potius (2), quam ut Masinissam convenirem, regem familiae nostrae iustis de causis<br />
amicissimum. Ad quem ut veni, conplexus me senex conlacrimavit aliquantoque post suspexit ad<br />
caelum et: « Grates, inquit, tibi ago, summe Sol, vobisque, reliqui Caelites (3) quod, ante quam ex<br />
hac vita migro, conspicio in meo regno et his tectis P. Cornelium Scipionem (4), cuius ego nomine<br />
ipso recreor; itaque numquam ex animo meo discedit illius optumi atque invictissimi viri (5)<br />
memoria“. Deinde ego illum de suo regno, ille me de nostra re publica percontatus est, multisque<br />
verbis ultro citroque habitis ille nobis (6) consumptus est dies.<br />
Cicerone<br />
(1) tribunus…militum: apposizione di un sott. ego, “in qualità di tribuno militare”. (2) potius: vedi potior, comp. di potis. (3)<br />
Caelites: “abitatori del cielo”. (4) P. Cornelium Scipionem: l’Emiliano, poi chiamato l’Africano Minore. (5) illius…viri: l’Africano<br />
Maggiore, ill vincitore di Annibale. (6) nobis: dativo d’agente.<br />
Versione 3<br />
Usanze degli Sciti<br />
Popolo nomade delle regioni che si affacciano sull’attuale Mar Nero, gli Sciti vivevano sui carri, contentandosi di poco.<br />
Scytharum gens antiquissima semper habita est. Scythia includitur ab uno latere Ponto, ab<br />
altero montibus Rhipaeis; a tergo Asia et Phasi flumine. Multum in longitudinem et latitudinem<br />
patet. Hominibus inter se nulli fines sunt: neque enim agrum exercent; nec domus illis ulla, aut<br />
tectum, aut sedes est, armenta et pecora semper pascentibus, et per incultas solitudines errare<br />
solitis. Uxores liberosque secum in plaustris vehunt, quibus, coriis (1) imbrium hiemisque causa<br />
tectis, pro domibus utuntur. Nullum scelus apud eos furto gravius; aurum et argentum perinde<br />
477
aspernantur ac reliqui mortales appetunt. <strong>La</strong>cte et melle vescuntur. <strong>La</strong>nae iis usus ac vestium<br />
ignotus; pellibus tamen ferinis aut murinis utuntur.<br />
Giustino<br />
(1) quibus, coriis…tectis: “dei quali, coperti…di pelli”<br />
Versione 4<br />
Morte di Cesare<br />
<strong>La</strong> causa dell’uccisione di Cesare, nella sintesi veloce di Eutropio, la superbia di lui, che si comporta con arroganza con<br />
tutti.<br />
Caesar, Romam regressus, quarto (1) se consulem fecit et statim ad Hispaniam est profectus, ubi<br />
Pompei filii, Cnaeus et Sextus, ingens bellum reparaverant. Multa proelia fuerunt, ultimum apud<br />
Mundam civitatem (2), in quo Caesar paene victus est. Denique, reparatis suis, vicit, et Pompei<br />
filius maior occisus est, minor fugit. Inde Caesar, bellis civilibus toto orbe compositis, Romam<br />
rediit; agere insolentius coepit et contra consuetudinem Romanae libertatis. Cum ergo et honores<br />
ex sua voluntate praestaret, qui a populo antea deferebantur, nec senatui ad se venienti assurgeret,<br />
aliaque regia ac paene tyrannica faceret, coniuratum est in eum a sexaginta vel amplius<br />
senatoribus equitibusque Romanis. Praecipui fuerunt inter coniuratos duo Bruti, ex eius genere<br />
Bruti, qui primus Romae consul fuerat et reges expulerat, C. Cassius et Servilius Casca. Ergo Caesar,<br />
cum senatus die inter ceteros venisset ad curiam, viginti tribus vulneribus confossus est.<br />
Eutropio<br />
(1) quarto: avverbio, “per la quarta volta”. (2) apud Mundam civitatem: nel 45 a.C.<br />
Versione 5<br />
Una morte che fa pensare<br />
Siamo meno che nulla – ci dice Seneca. E lo dimostra con la morte improvvisa di un tal Senecione Cornelio.<br />
Omnis dies, omnis hora quam nihil simus ostendit. Senecio Cornelius eques Romanus splendidus et<br />
officiosus erat: ex tenui principio se ipse promoverat et iam declivis erat cursus ad cetera. Facilius<br />
enim crescit dignitas quam incipit. Iam Senecio divitiis imminebat, ad quas illum duae res ducebant<br />
efficacissimae, et quaerendi et custodiendi scientia. Hic homo summae frugalitatis, non minus<br />
patrimonii quam corporis diligens, cum ex consuetudine me mane vidisset, cum per totum diem<br />
amico graviter adfecto et sine spe iacenti usque in noctem adsedisset, cum hilaris cenavisset,<br />
genere valetudinis praecipiti arreptus, anginā, intra paucissimas horas decessit .<br />
Seneca<br />
Versione 6<br />
Problemi tra gli eredi di Micipsa<br />
Morto il vecchio re, sorgono immediatamente problemi tra i principi ereditari, soprattutto tra Iempsale, il più giovane, e<br />
il cugino Giugurta.<br />
Postquam illi (1) more regio iusta magnifice fecerant, reguli in unum convenerunt, ut inter se de<br />
cunctis negotiis disceptarent. Sed Hiempsal, qui minumus ex illis erat, natura (2) ferox et iam antea<br />
ignobilitatem Iugurthae, quia materno genere inpar erat, despiciens, dextra Adherbalem adsedit, ne<br />
medius ex tribus, quod apud Numidas honori ducitur, Iugurtha foret. Dein tamen, ut aetati<br />
concederet fatigatus a fratre, vix in partem alteram transductus est. Ibi cum multa de<br />
administrando imperio dissererent, Iugurtha inter alias res iacit (3) oportere quinquenni consulta et<br />
decreta omnia rescindi: nam per ea tempora confectum annis Micipsam parum animo valuisse.<br />
Tum idem Hiempsal placere sibi respondit: nam ipsum illum (4) tribus proxumis annis (5)<br />
478
adoptatione in regnum pervenisse. Quod verbum in pectus Iugurthae altius quam quisquam ratus<br />
erat descendit.<br />
Sallustio<br />
(1) illi: dativo; Micipsa. (2) natura: ablativo. (3) iacit: “avanza la proposta”. (4) ipsum illum: Giugurta. (5) tribus proxumis annis:<br />
“proprio tre anni prima”.<br />
Versione 7<br />
Costumi dei Suebi<br />
Praticano l’agricoltura e si dedicano alla guerra, con avvicendamento annuale degli uomini. Amanti della caccia, sono<br />
uomini di corporatura gigantesca.<br />
Sueborum gens est longe maxima et bellicosissima Germanorum omnium. Hi centum pagos habere<br />
dicuntur, ex quibus quotannis singula milia armatorum bellandi causa ex finibus educunt. Reliqui,<br />
qui domi manserunt, se atque illos alunt; hi rursus in vicem anno post in armis sunt, illi domi remanent.<br />
Sic neque (1) agricoltura nec ratio atque usus belli intermittitur. Sed privati ac separati<br />
agri apud eos nihil est, neque longius anno remanere uno in loco colendi causa licet. Neque<br />
multum frumento, sed maximam partem lacte atque pecore vivunt, multumque sunt in venationibus<br />
quae res et cibi genere et cotidiana exercitatione et libertate vitae, […] et vires alit et immani<br />
corporum magnitudine homines efficit. Atque in eam se consuetudinem adduxerunt, ut (2) locis<br />
frigidissimis (3) neque vestitus praeter pellis haberent quicquam, quarum propter exiguitatem<br />
magna est corporis pars aperta, et lavarentur in fluminibus.<br />
Cesare<br />
(1) Sic neque…intermittitur: « In tal modo non…si interrompe nè ». (2) ut: regge sia haberent che lavarentur. (3) locis<br />
frigidissimis: con valore concessivo, “benché in regioni assai fredde”.<br />
Versione 8<br />
Culto di Alessandro Magno per Omero<br />
Immensa l’ammirazione del macedone per il poeta Omero, i libri del quale custodisce in uno scrigno di squisita fattura.<br />
Ex veterum monumentis Alexander nihil antehabuit Homero, quem unum omnem sapientiam,<br />
qua imperia constant, optime complexum esse existimabat: adeoque eum cordi habuit ut, Graeco<br />
cognomento, amator Homeri diceretur. Libros eius semper secum ferre solitus, etiam cum<br />
quiesceret (1), una cum pugione sub cervicali reponebat, militiae suae viaticum et institutionem<br />
bellicae virtutis appellans. Achillem praedicabat felicem, quod (2) tantum virtutis suae praeconem<br />
invenisset. Reperto inter Damascenam praedam materiae curaeque exquisitissimae scrinio, et<br />
disquirentibus amicis, cuinam usui convenientissime destinaretur, ipse: «Homero, inquit,<br />
dedicabimus, ut pretiosissimum humani ingenii monumentum elegantissimo etiam opere (3)<br />
servetur».<br />
Curzio Rufo<br />
(1) cum quiesceret: “quando dormiva “. (2) quod…invenisset: “ perchè aveva trovato. ” Causale al congiuntivo, perché riporta il<br />
pensiero di Alessandro. (3) opere: opera d’arte.<br />
Versione 9<br />
Morte di Pompeo<br />
Sconfitto a Farsalo, Pompeo fugge in Egitto, sperando nell’aiuto di Tolomeo. Il re invece lo fa decapitare, e consegna la<br />
sua testa a Cesare.<br />
Pompei acies habuit XL milia peditum, equites in sinistro cornu sexcentos, in dextero<br />
479
quingentos, praeterea totius Orientis auxilia, totam nobilitatem, innumeros senatores, consulares et<br />
qui (1) magnorum iam bellorum victores fuissent . Caesar in acie sua habuit peditum non integra<br />
XXX milia, equites mille. Numquam adhuc Romanae copiae in unum neque maiores neque<br />
melioribus ducibus convenerant, totum terrarum orbem facile subacturae (2), si contra barbaros<br />
ducerentur. Pugnatum tum est ingenti contentione, victusque ad postremum Pompeius et castra eius<br />
direpta sunt. Ipse fugatus Alexandriam petiit, ut a rege Aegypti, cui tutor a senatu datus fuerat<br />
propter iuvenilem eius aetatem, acciperet auxilia. Qui (3) fortunam magis quam amicitiam secutus,<br />
occidit Pompeium, caput eius et anulum Caesari misit. Quo conspecto Caesar etiam lacrimas<br />
fudisse dicitur, tanti viri intuens caput et generi quondam sui (4).<br />
Eutropio<br />
(1) et qui…fuissent: “e che…erano stati ». (2) facile subacturae: “in grado di conquistare facilmente”. (3) Qui: nesso relativo,<br />
“Ma quegli”. (4) generi quondam sui: Pompeo aveva sposato Giulia, figlia di Cesare.<br />
Versione 10<br />
Pirro in Italia<br />
Arrivato in Italia dall’Epiro, in aiuto dei Tarentini in guerra contro Roma, Pirro è per l’Urbe il primo nemico<br />
d’oltremare. Vince grazie ai suoi elefanti, sconosciuti ai Romani.<br />
Eodem tempore Tarentinis, qui in ultima Italia sunt, bellum indictum est, quia (1) legatis<br />
Romanorum iniuriam fecissent. Hi Pyrrum, Epiri regem, contra Romanos auxilium poposcerunt,<br />
qui ex genere Achillis originem trahebat. ls mox ad ltaliam venit tumque primum Romani cum<br />
transmarino hoste dimicaverunt. Missus est contra eum consul P. Valerius <strong>La</strong>evinus, qui, cum<br />
exploratores Pyrri cepisset, iussit eos per castra duci, ostendi omnem exercitum tumque dimitti, ut<br />
renuntiarent Pyrro quaecumque a Romanis agerentur. Commissa mox pugna, cum iam Pyrrus<br />
fugeret, elephantorum auxilio vicit, quos incognitos Romani expaverunt. Sed nox proelio finem<br />
dedit; <strong>La</strong>evinus tamen per noctem fugit. Pyrrus Romanos mille octingentos cepit et eos summo<br />
honore tractavit, occisos sepelivit. Quos (2) cum adverso vulnere et truci vultu etiam mortuos<br />
vidisset, tulisse ad caelum manus dicitur cum hac voce: se totius orbis dominum esse potuisse, si<br />
tales sibi milites contigissent.<br />
Eutropio<br />
(1) quia…fecissent: rendi con l’indicativo. (2) Quos: = Et eos.<br />
Versione 11<br />
Inizi della carriera politica di Catone<br />
Trasferitosi da Tuscolo a Roma, a diciassette anni entrò nell’esercito. Tribuno militare, questore, edile, pretore, compì<br />
una impresa particolare…<br />
M. Cato, ortus municipio Tuscolo, adulescentulus, priusquam honoribus operam daret, versatus est<br />
in Sabinis, quod ibi heredium a patre relictum habebat. Inde hortatu L. Valerii Flacci, quem in<br />
consulatu censuraque habuit collegam, ut M. Perpenna censorius narrare solitus est, Romam<br />
demigravit in foroque esse coepit. Primum stipendium meruit annorum decem septemque. Q. Fabio<br />
M. Claudio consulibus tribunus militum in Sicilia fuit. Inde ut rediit, castra secutus est C. Claudii<br />
Neronis, magnique opera eius existimata est in proelio apud Senam (1), quo cecidit Hasdrubal,<br />
frater Hannibalis. Quaestor obtigit P. Africano consuli, cum quo non pro sortis necessitudine vixit:<br />
namque ab eo perpetua dissensit vita. Aedilis plebis factus est cum C. Helvio. Praetor provinciam<br />
obtinuit Sardiniam, ex qua quaestor superiore tempore ex Africa decedens Q. Ennium poetam<br />
deduxerat, quod (2) non minoris aestimamus quam quemlibet amplissimum Sardiniensem<br />
triumphum.<br />
480
(1) Senam: l’attuale Senigallia. (2) quod: “cosa che”.<br />
Versione 12<br />
Ercole uccide Caco<br />
Cornelio Nepote<br />
Un pastore ruba le giovenche di Ercole con un’astuzia particolare, ma viene scoperto e ucciso.<br />
Herculem in ea loca Geryone interempto boves mira specie abegisse memorant ac prope Tiberim<br />
fluvium, loco herbido, ut quiete et pabulo laeto reficeret boves, et ipsum fessum via procubuisse. Ibi<br />
cum eum cibo vinoque gravatum sopor oppressisset, pastor accola eius loci, nomine Cacus, ferox<br />
viribus, captus pulchritudine boum, aversos boves (1), eximium quemque pulchritudine, caudis in<br />
speluncam traxit. Hercules ad primam auroram somno excitus cum gregem perlustrasset oculis et<br />
partem abesse numero sensisset, pergit ad proximam speluncam, si forte (2) eo vestigia ferrent.<br />
Quae ubi omnia (3) foras versa vidit nec in partem aliam ferre, confusus atque incertus animi ex<br />
loco infesto agere porro armentum occepit. lnde cum actae boves quaedam (4) ad desiderium, ut fit,<br />
relictarum mugissent, reddita inclusarum ex spelunca boum vox Herculem convertit. Quem cum<br />
vadentem ad speluncam Cacus vi prohibere conatus esset, ictus clava fidem pastorum nequiquam<br />
invocans morte occubuit.<br />
Livio<br />
(1) aversos boves…caudis in speluncam traxit: “trascinò i buoi per la coda…all’indietro nella spelonca”. (2) si forte: “(per vedere)<br />
se per caso”. (3) Quae ubi omnia: =Sed ubi ea omnia. (4) Inde cum actae boves quaedam…mugissent: “Avendo muggito…alcune<br />
giovenche portate via di lì”.<br />
Versione 13<br />
Pericle e l’eclissi di sole<br />
Impressionati gli Ateniesi dall’eclissi di sole, Pericle spiega loro il perché del fenomeno. Una testimonianza del poeta<br />
Ennio.<br />
Bello illo maximo, quod Athenienses et <strong>La</strong>cedaemonii summa inter se contentione<br />
gesserunt, Pericles ille (1), et auctoritate et eloquentia et consilio princeps civitatis suae, cum<br />
obscurato sole tenebrae factae essent repente Atheniensiumque animos summus timor occupavisset,<br />
docuisse cives suos dicitur, id quod ipse ab Anaxagora, cuius auditor fuerat, acceperat, certo illud<br />
tempore fieri et necessario (2), cum tota se luna sub orbem solis subiecisset. Quod (3) cum<br />
disputando rationibusque docuisset, populum liberavit metu; erat enim tum haec nova et ignota<br />
ratio, solem lunae oppositu solere deficere, quod Thaletem Milesium primum vidisse dicunt. Id<br />
autem postea ne nostrum quidem Ennium fugit, qui scribit: anno trecentesimo quinquagesimo fere<br />
post Romam conditam « Nonis Iunis (4) soli luna obstitit et nox (5)».<br />
Cicerone<br />
(1) Pericles ille: “Il grande Pericle”. (2) necessario: avverbio. (3) Quod: = Et id. (4) Nonis Iunis (= Iuniis): “Il cinque<br />
giugno”. (5) nox: sott. facta est.<br />
Versione 14<br />
Conclusione della guerra contro Priverno<br />
Siamo nel 329 a.C.: ai Privernati, pur sconfitti in battaglia, viene concessa, grazie anche al console in carica, la<br />
cittadinanza romana.<br />
Priverno capto interfectisque qui id oppidum ad rebellandum incitaverant, senatus, indignatione<br />
481
accensus, consilium agitabat quidnam sibi (1) de reliquis quoque Privernatibus esset faciendum.<br />
Ancipiti igitur casu salus eorum fluctuabatur eodem tempore et victoribus et iratis subiecta.<br />
Ceterum, cum (2) auxilium unicum in precibus restare animadverterent, ingenui et italici sanguinis<br />
oblivisci non potuerunt: princeps enim eorum in curia interrogatus quam poenam mererentur, respondit:<br />
«Quam merentur qui se dignos libertate iudicant». Verbis arma sumpserat exasperatosque<br />
patrum conscriptorum animos inflammaverat. Sed Plautius consul, favens Privernatium causae,<br />
regressum (3) animoso eius dicto obtulit quaesivitque qualem cum eis Romani pacem habituri essent<br />
impunitate donata. At is constantissimo vultu: « Si bonam dederitis, - inquit - perpetuam, si malam,<br />
non diuturnam». Qua voce perfectum est ut victis non solum venia, sed etiam ius et beneficium<br />
nostrae civitatis daretur.<br />
Valerio Massimo<br />
(1) sibi: dativo d’agente. (2) cum…animadverterent: “pur…rendendosi conto”. (3) regressum…obtulit: “offrì…una via d’uscita”.<br />
Versione 15<br />
L’isola di Faro e la sua terra<br />
Il termine faro deriva dall’isola omonima di fronte ad Alessandria. In essa, trasformata praticamente in penisola dagli<br />
antichi Egiziani, un piccolo villaggio ed un’alta torre: il futuro faro.<br />
Pharus est in insula turris magna altitudine, mirifìcis operibus exstructa; quae (1) nomen ab insula<br />
cepit. Haec insula obiecta Alexandriae portum efficit; sed a superioribus regibus in longitudinem<br />
passuum DCCC in mare iactis molibus angusto itinere et ponte cum oppido coniungitur. In hac<br />
sunt insula domicilia Aegyptiorum et vicus oppidi magnitudine; quaeque (2) ubique naves<br />
imprudentia aut tempestate paulum suo cursu decesserunt, has more praedonum diripere<br />
consuerunt. Iis autem invitis, a quibus Pharos tenetur, non potest esse propter angustias navibus<br />
introitus in portum.<br />
Cesare<br />
(1) quae: “essa”, la torre. (2) quaequae…consuerunt: costruisci: (incolae) consuerunt diripere more praedonum has naves quae<br />
(quaequae)…<br />
Versione 16<br />
Alessandro e l’asinaio<br />
Per soddisfare il responso dell’oracolo, Alessandro sta per uccidere un povero innocente, che riesce a salvarsi con quella<br />
che parrebbe una battuta spiritosa.<br />
Cum Alexander, Macedonum rex, sorte monitus ut eum (1), qui sibi porta egresso primus<br />
occurrisset, interfici iuberet, asinarium forte ante omnes obviam factum ad mortem abripi<br />
imperasset, eoque quaerente quidnam se immerentem capitali supplicio innocentemque addiceret,<br />
cum ad excusandum factum suum oraculi praeceptum rettulisset, asinarius: "Si ita est - inquit - rex,<br />
alium sors huic morti destinavit: nam asellus, quem ego ante me agebam, prior tibi occurrit".<br />
Delectatus Alexander et illius tam callido dicto et quod ipse ab errore revocatus erat, occasionem<br />
(2) aliquanto viliore animali expiandae religionis rapuit.<br />
Valerio Massimo<br />
(1) ut eum …iuberet: costruisci: ut iuberet interfici eum qui occurrisset primus sibi egresso porta. (2) occasionem…: costruisci:<br />
rapuit occasionem expiandae religionis animali aliquanto viliore.<br />
482
Versione 17<br />
Un’eclissi di luna<br />
Un ufficiale romano predice e spiega ai suoi soldati un’eclissi di luna, conquistandosi l’ammirazione dei suoi, mentre<br />
nel campo macedone si diffonde lo spavento per l’insolito fenomeno.<br />
Bello Macedonico C. Sulpicius Gallus, tribunus militum secundae legionis, qui praetor<br />
superiore anno fuerat, cum ad contionem consulis permissu milites convocasset, pronuntiavit, ne<br />
quis (1) id portentum (2) deorum censeret, portendens iacturam: «Nocte proxima ab hora secunda<br />
usque ad quartam horam noctis luna obscurabitur, cum terra inter solem et lunam erit; id cum<br />
naturali ordine statis temporibus fiat, et sciri ante et praedici potest; ideo ne obscurari quidem<br />
lunam (3), cum condatur umbra terrae, in prodigium est trahendum». Nocte, quam (4) pridie nonas<br />
Septembres insecuta est dies, edita hora luna cum defecisset, Romanis militibus Galli sapientia<br />
prope divina visa est; Macedonas ut triste prodigium, occasum regni perniciemque portendens,<br />
movit. Clamor ululatusque in castris Macedonum fuit, donec luna in suam lucem emersit.<br />
Livio<br />
(1) ne quis: “perché nessuno”. (2) id portentum: compl. oggetto e apposizione. (3) ideo…lunam: “perciò nemmeno il<br />
fatto che la luna si oscuri”. (4) Nocte, quam…: la notte tra il tre e il quattro settembre.<br />
Versione 18<br />
Il tradimento di Bocco<br />
Il re di Mauritania tratta separatamente con Silla e con Giugurta, incerto se tradire questo o quello. Dopo tanti<br />
ripensamenti, consegna il Numida al Romano: è la fine della guerra giugurtina.<br />
Tempore et loco constituto in colloquium uti de pace veniretur, Bocchus Sullam modo, modo<br />
Iugurthae legatum appellare (1), benigne habere, idem ambobus polliceri: illi pariter laeti ac spei<br />
bonae pleni esse. Sed nocte ea, quae proxuma fuit ante diem colloquio decretum, Maurus (2),<br />
adhibitis amicis ac statim, inmutata voluntate, remotis, dicitur secum ipse multum agitavisse, voltu<br />
et oculis pariter atque animo varius. Tamen postremo Sullam accersi iubet et ex illius sententia<br />
Numidae insidias tendit. Deinde, ubi dies advenit et ei nuntiatum est Iugurtham haud procul abesse,<br />
cum paucis amicis et questore nostro quasi obvius honoris causa procedit, in tumulum facillumum<br />
visu insidiantibus. Eodem Numida cum plerisque necessariis suis inermis (3), uti dictum erat,<br />
accedit; ac statim, signo dato, undique simul ex insidiis invaditur. Ceteri obtruncati; Iugurtha<br />
Sullae vinctus traditur, et ab eo ad Marium deductus est.<br />
Sallustio<br />
(1) appellare: infinito storico, come gli altri che seguono. (2) Maurus: Bocco, re della Mauritania. (3) inermis: abl. plur., da inermus,<br />
-a,- um.<br />
Versione 19<br />
Gli abitanti della Britannia<br />
Autoctone le popolazioni delle zone interne, provenienti da altre regioni quelle sulla costa, non mangiano animali da<br />
cortile, che però allevano per un puro piacere.<br />
Britanniae pars interior ab iis incolitur quos natos (1) in insula ipsi memoria proditum dicunt,<br />
marittima pars ab iis qui praedae ac belli inferendi causa ex Belgio transierunt -qui omnes fere iis<br />
nominibus civitatum appellantur, quibus orti eo pervenerunt - et bello inlato ibi remanserunt atque<br />
agros colere coeperunt. Hominum est infinita multitudo creberrimaque aedificia fere Gallicis<br />
consimilia, pecorum numerus ingens. Utuntur (2) aut aere aut nummo aureo aut taleis ferreis ad<br />
certum pondus examinatis (3) pro nummo. Nascitur ibi plumbum album in mediterraneis regionibus,<br />
483
in maritimis ferrum, sed eius exigua est copia; aere utuntur importato. Materia cuiusque generis, ut<br />
in Gallia, est praeter fagum atque abietem. Leporem (4) et gallinam et anserem gustare fas non<br />
putant; haec (5) tamen alunt animi voluptatisque causa. Loca (6) sunt temperatiora quam in Gallia<br />
remissioribus frigoribus.<br />
Cesare<br />
(1) quos natos…dicunt: completa e costruisci: quos ipsi dicunt memoria proditum (esse) natos (esse) in insula. (2) Utuntur…pro<br />
nummo: “Come monete…usano”. (3) ad certum pondus examinatis: “coniate secondo un certo peso”. (4) Leporem: “Carne di…”.<br />
(5) haec: sott. animalia. (6) Loca…quam: “Il clima della regione è più temperato che…”<br />
Versione 20<br />
Il Nilo<br />
Nella prima parte, i vantaggi delle inondazioni; nella seconda, un’immagine indubbiamente romantica, grazie<br />
soprattutto alle città che emergono dalle acque a mo’ di isole.<br />
Nilus arenoso ac sitienti solo et aquam inducit et terram; nam, cum turbulentus fluat, omnem (1) in<br />
siccis atque hiantibus locis faecem relinquit, et, quidquid pingue secum tulit, arentibus locis adlinit,<br />
iuvatque agros duabus ex causis, et quod inundat et quod oblimat. Itaque quicquid non adiit, sterile<br />
ac squalidum iacet. Illa facies pulcherrima est, cum (2) iam se in agros Nilus ingessit; latent campi<br />
opertaeque sunt valles, oppida insularum modo exstant, nullum in mediterraneis nisi per navigia<br />
commercium est, maiorque est laetitia gentibus, quo minus terrarum suarum vident.<br />
Seneca<br />
(1) omnem…faecem: “depositi…di ogni genere”. (2) Illa …cum: “È meraviglioso davvero lo spettacolo che si gode quando”.<br />
Versione 21<br />
Abitanti e prodotti dell’India<br />
Il prodotto principale della regione, il lino, usato per i vestiti. Tra gli animali, pappagalli, rinoceronti ed elefanti. L’oro<br />
di alcuni fiumi, ed ancor più le pietre preziose e le perle che il mare regala: sono queste la maggiore ricchezza degli<br />
abitanti, che ne fanno largo uso.<br />
Terra lini ferax: inde plerisque sunt vestes. Libri arborum teneri, haud secus quam carthae,<br />
litterarum notas (1) capiunt. Aves ad imitandum humanae vocis sonum dociles sunt. Eadem terra<br />
rhinocerotas (2) alit, non generat. Elephantorum (3) maior est vis, quam quos in Africa domitant, et<br />
viribus magnitudo respondet. Aurum flumina vehunt, quae leni modicoque lapsu segnes aquas<br />
ducunt. Gemmas margaritasque mare litoribus infundit: neque alia illis maior opulentiae causa est,<br />
utique postquam vitiorum commercium vulgavere in exteras gentes. Ingenia hominum, sicut ubique,<br />
apud illos locorum quoque situs format. Corpora usque pedes carbaso velant; soleis pedes, capita<br />
linteis vinciunt; lapilli ex auribus pendent, brachia quoque et lacertos auro colunt, quibus (4) inter<br />
populares aut nobilitas aut opes eminent. Capillum pectunt saepius quam tondent, mentum semper<br />
intonsum est, reliquam oris cutem ad speciem levitatis exaequant.<br />
Curzio Rufo<br />
(1) litterarum notas: « le lettere dell’alfabeto », e quindi « la scrittura ». (2) Rhinocerotas: il termine, di etimo greco, vale “che ha un<br />
corno sul naso”. (3) Elephantorum… quos: prova a completare la frase. (4) quibus: neutro, l’insieme di orecchini e braccialetti.<br />
484
Versione 22<br />
Ultime parole di Alessandro morente<br />
Alessandro, pur moribondo, riesce a mantenere un aspetto regale davvero davanti ai soldati che sfilano davanti a lui per<br />
rendergli l’estremo omaggio. Ultimata la cerimonia, finalmente si rilassa, e dà a Perdicca l’anello simbolo del potere,<br />
unitamente alle ultime raccomandazioni.<br />
Maeror circumstantium lectum (1) eminebat; quos ut rex aspexit: “ Invenietis –inquit- cum<br />
excessero dignum talibus viris regem?”. Incredibile dictu audituque, in eodem habitu corporis, in<br />
quem se composuerat, cum admissurus milites esset, durasse, donec a toto exercitu illud ultimum<br />
persalutatus est; (2) dimissoque vulgo, velut omni vitae debito liberatus, fatigata membra reiecit.<br />
Propiusque assidere iussis amicis (3) - et vox deficere iam coeperat - detractum anulum digito<br />
Perdiccae tradidit adiectis mandatis, ut corpus suum ad Hammonem ferri iuberent.<br />
Quaerentibusque his cui relinqueret regnum, respondit ei qui esset optimus: ceterum providere iam<br />
se, ob id certamen, magnos funebres ludos parari sibi. Rursus Perdicca interrogante, quando<br />
caelestes honores haberi sibi vellet, dixit tum velle cum ipsi felices essent. Suprema haec vox fuit (4)<br />
regis et paulo post extinguitur.<br />
Curzio Rufo<br />
(1) circumstantium lectum: “di quelli che stavano intorno al letto” di morte. (2) illud ultimum persalutatus est: “ricevette l’estremo<br />
saluto”. (3) Propiusque assidere iussis amicis: “Dopo aver ordinato agli amici di avvicinarsi”. (4) Suprema…fuit: “Furono queste le<br />
ultime parole”.<br />
Versione 23<br />
Lealtà romana nei confronti di Pirro<br />
Pirro sta conseguendo diverse vittorie in Italia, ed un suo amico progetta di ucciderlo. <strong>La</strong> sua proposta non viene<br />
accettata dal console Fabrizio, che la rifiuta e ne informa il re nemico: Roma non vince col tradimento!<br />
Cum Pyrrhus rex in Italia esset et unam atque alteram pugnas prospere pugnasset, Ambraciensis<br />
quispiam Timochares, regis Pyrrhi amicus, ad C. Fabricium consulem furtim venit ac praemium<br />
petivit et, si de praemio conveniret, (1) promisit regem venenis necaturum. Litteras quas ad regem<br />
Pyrrhum super ea causa miserunt, Claudius Quadrigarius (2) scripsit fuisse hoc exemplo: (3)<br />
“Consules Romani salutem dicunt Pyrrho regi. Nos pro tuis iniuriis continuis animo tenus commoti<br />
inimiciter bellum tecum bellare studemus. Sed communis exempli et fidei ergo visum est ut te<br />
salvum velimus, ut esset quem armis vincere possemus. Ad nos venit familiaris tuus, qui sibi<br />
praemium a nobis peteret si te clam interfecisset. Id nos negavimus velle, neve ob eam rem<br />
quicquam commodi expectaret, et simul visum est ut te certiorem faceremus ne, quid eiusmodi si<br />
accidisset, nostro consilio civitates putarent factum et, quod nobis non placet, pretio aut praemio<br />
aut dolis nos pugnare. Tu, nisi caves, iacebis ».<br />
Gellio<br />
(1) si de praemio conveniret: “se si fossero messi d’accordo sulla ricompensa”. (2) Claudius Quadrigarius: storico del I sec. a.C. (3)<br />
hoc exemplo: “di questo tenore”.<br />
Versione 24<br />
Si muore anche per la troppa gioia<br />
Generica la notizia sulla morte di una donna di Nasso, Policrita; qualche particolare in più su quella di un<br />
commediografo, Filippide; circostanziata la descrizione della morte di Diagora di Rodi. Tre infarti?...<br />
Cognito repente insperato gaudio expirasse animam refert Aristoteles philosopus Polycritam,<br />
nobilem feminam Naxo insula. Philippides quoque, comoediarum poeta haud ignobilis, (1) aetate<br />
iam edita cum in certamine poetarum praeter spem vicisset et laetissime gauderet, inter illud<br />
485
gaudium repente mortuus est. De Rhodio etiam Diagora celebrata historia est. Is Diagoras tres<br />
filios adulescentes habuit, unum pugilem, alterum pancratiasten, tertium luctatorem. Eos omnis<br />
vidit vincere coronarique Olympiae eodem die, et, cum (2) ibi eum tres adulescentes amplexi,<br />
coronis suis in caput patris positis, saviarentur, cum populus gratulabundus flores undique in eum<br />
iaceret, ibidem (3) in stadio, inspectante populo, in osculis atque in manibus filiorum animam<br />
efflavit.<br />
Gellio<br />
(1) comoediarum… ignobilis: “un commediografo tutt’altro che spregevole”. (2) cum… saviarentur… cum iaceret: con valore<br />
temporale. (3) ibidem… populo: “ proprio lì, nello stadio, sotto gli occhi del popolo”.<br />
Versione 25<br />
Lisimaco e il leone<br />
Avvenimenti che sanno tanto di aneddoti, con tanta crudeltà il primo, e forse ancor più fantasia il secondo. Ad unirli,<br />
Lisimaco: pietoso nel primo caso, fin troppo audace nel secondo.<br />
Cum (1) Alexander Callisthenen philosophum, truncatis crudeliter omnibus membris, abscissisque<br />
auribus ac naso labiisque, deforme ac miserandum spectaculum reddidisset, insuper cum cane in<br />
cavea clausum ad metum ceterorum circumferret, (2) Lysimachus audire Callisthenem et praecepta<br />
ab eo virtutis accipere solitus, miseritus tanti viri, non culpae sed libertatis poenas pendentis,<br />
venenum ei in calamitatum remedium dedit. Quod adeo aegre Alexander tulit, ut eum obici<br />
ferocissimo leoni iuberet. Sed ut ad conspectum eius (3) concitatus leo impetum fecisset, manum<br />
amiculo involutam Lysimachus in os leonis immersit arreptaque lingua feram exanimavit. Quod<br />
cum nuntiatum regi esset, admiratio in satisfactionem cessit carioremque eum propter constantiam<br />
tantae virtutis habuit.<br />
Giustino<br />
(1) Cum…reddidisset: “ Avendo… trasformato in”. (2) circumferret: sempre in dipendenza da cum. (3) eius: Lisimaco.<br />
Versione 26<br />
Stratagemma di Ciro<br />
Ciro col suo esercito penetra nel territorio degli Sciti, senza trovare opposizione nella regina Tamiri. Finge poi di<br />
fuggire, lasciando l’accampamento pieno di ogni ben di Dio, ed attirandovi in realtà gli uomini di Tamiri, al comando<br />
del giovane figlio di lei. Gli Sciti vengono sterminati tutti.<br />
Cyrus subacta Asia et universo Oriente in potestatem redacto, Scythis bellum infert. Erat eo<br />
tempore regina Scytarum Tamyris, quae non muliebriter (1) adventu hostium territa, cum (2)<br />
prohibere eos transitu (3) Oaxis fluminis posset, transire permisit, et ibi faciliorem pugnam intra<br />
regni sui terminos rata (4) et hostibus obiectu fluminis fugam difficiliorem. Itaque Cyrus, traiectis<br />
copiis, cum aliquantisper in Scythiam processisset, castra metatus est. Dein postero die, simulato<br />
metu, quasi refugiens castra deseruisset, vim adfatim et ea, quae epulis erant necessaria, reliquit.<br />
Quod cum nuntiatum reginae esset, adulescentulum filium ad insequendum eum cum tertia parte<br />
copiarum mittit. Cum ventum (5) ad castra Cyri esset, ignarus rei militaris adulescens, velut ad<br />
epulas non ad proelium (6) venisset, omissis hostibus insuetos barbaros vino se onerare patitur,<br />
priusque Scythae ebrietate quam bello vincuntur. Nam cognitis his (7) Cyrus, reversus per noctem,<br />
saucios opprimit omnesque Scythas cum reginae filio interfecit.<br />
Giustino<br />
(1) muliebriter: “come una qualunque donna”. (2) cum…posset: concessiva, “ pur potendo”. (3) prohibere eos transitu: attenzione<br />
alla costruzione. (4) rata: “pensando che”, sott. fore, per i soggetti pugnam… fugam. (5) Cum ventum… esset: semplicemente,<br />
“Giunti”. (6) ad epulas, non ad proelium: “per banchettare, non per combattere”. (7) cognitis his: sott. rebus.<br />
486
Versione 27<br />
Crudele rivincita della regina Tamiri<br />
<strong>La</strong> regina degli Sciti vendica la morte di suo figlio su Ciro, del quale distrugge un esercito sterminato. Taglia la testa del<br />
re, e la getta dentro un recipiente pieno di sangue umano… perché beva a sazietà!<br />
Amisso tanto exercitu et, quod gravius dolendum, (1) unico filio, Tamyris orbitatis dolorem non in<br />
lacrimas effudit, sed in ultionis solacia intendit hostesque recenti victoria exultantes pari<br />
insidiarum fraude circumvenit; quippe, simulata diffidentia propter vulnus acceptum, refugiens<br />
Cyrum ad angustias usque (2) perduxit. Ibi, compositis in montibus insidiis, ducenta milia Persarum<br />
cum ipso rege trucidavit. In qua victoria etiam illud memorabile fuit, quod ne nuntius quidem<br />
tantae cladis superfuit. Caput Cyri amputatum in utrem humano sanguine repletum conici regina<br />
iubet cum hac exprobratione crudelitatis: “ Satia te –inquit- sanguine, quem sitisti cuiusque<br />
insatiabilis fuisti”.<br />
Giustino<br />
(1) quod gravius dolendum: “cosa di gran lunga più dolorosa”. (2) ad angustias usque: “ fino ad una gola tra i monti”.<br />
Versione 28<br />
Cicero Attico salutem dicit<br />
Nella lettera, del 65 a.C., si allude alla candidatura al consolato per l’anno successivo. <strong>La</strong> congiura di Catilina è ancora<br />
di là da venire. <strong>La</strong>pidaria la notizia della nascita di un figlio: l’uomo pare essere assente; al suo posto, il politico.<br />
L. Iulio Caesare C. Marcio Figulo consulibus filiolo me auctum scito, salva Terentia. (1) Abs te tam<br />
diu nihil litterarurm! Ego de meis ad te rationibus scripsi antea diligenter. Hoc tempore Catilinam<br />
competitorem nostrum defendere cogitamus. (2) Iudices habemus quos voluimus, summa accusatoris<br />
voluntate. Spero, si absolutus erit, coniunctiorem illum in ratione fore petitionis; sin aliter<br />
acciderit, humaniter feremus. Tuo (3) adventu nobis opus est maturo; nam prorsus summa hominum<br />
est opinio tuos familiaris nobilis homines adversarios nostros fore. Ad eorum voluntatem mihi<br />
conciliandam maximo (4) te mihi usui fore video. Qua re Ianuario mense, ut constituisti, cura ut<br />
Romae sis.<br />
Cicerone<br />
(1) filiolo…Terentia: comunicazione fin troppo immediata! (2) cogitamus… habemus: rendi al singolare. (3) Tuo… maturo: “ Ho<br />
bisogno che tu venga immediatamente”. (4) maximo… video: ” sono convinto che tu mi sarai di assai grande aiuto”.<br />
Versione 29<br />
Relegatus mihi videor<br />
<strong>La</strong> lettera è del 59. Cicerone dalla sua villa di Formia scrive all’amico Attico, chiedendogli notizie su quanto accade a Roma. Egli<br />
non ne sa nulla, tranne quel poco che può dirgli qualcuno di passaggio.<br />
Narro tibi, plane relegatus mihi videor posteaquam in Formiano sum. Dies enim nullus erat, Anti<br />
cum essem, quo die non melius (1) scirem Romae quid ageretur quam ii qui erant Romae. Etenim<br />
litterae tuae non solum quid Romae sed etiam quid in re publica, neque solum quid fieret verum<br />
etiam quid futurum esset indicabant. Nunc nisi si quid (2) ex praetereunte viatore exceptum est,<br />
scire nihil possumus. Qua re quamquam iam te ipsum exspecto, tamen isti puero, (3) quem ad me<br />
statim recurrere iussi, da ponderosam aliquam epistulam plenam omnium non modo actorum sed<br />
etiam opinionum tuarum, ac diem, quo Roma sis exiturus, cura ut sciam. Nos in Formiano esse<br />
487
volumus usque (4) ad pridie nonas Maias. Eo si ante diem non veneris, Romae te fortasse videbo;<br />
nam Arpinum quid ego te invitem? Haec igitur. Cura ut valeas.<br />
Cicerone<br />
(1) melius… quam ii qui erant Romae: “meglio…di quelli che erano a Roma”. (2) Nunc nisi si quid: “ Ora a meno che una qualche<br />
notizia”. (3) isti puero: “ a questo schiavo”. (4) usque… Maias: “fino al sei maggio”.<br />
Versione 30<br />
Sono quest i miei incantesimi, o Quiriti<br />
Uno schiavo affrancato viene accusato di raccogliere da un suo poderetto prodotti troppo abbondanti. Viene sospettato<br />
di stregoneria, e si difende in maniera molto efficace.<br />
C. Furius Chresimus, e servitute liberatus, cum in parvo admodum agello fructus perciperet quam<br />
ex amplissimis vicinitas, (1) in invidia magna erat, ceu (2) fruges alienas perliceret veneficiis.<br />
Quamobrem, a Spurio Albino curule die dicta, (3) metuens damnationem, cum in suffragium tribus<br />
(4) oporteret ire, instrumentum rusticum omne in forum attulit et adduxit familiam validam atque<br />
bene curatam ac vestitam, ferramenta egregie facta, gravis ligones, vomeres ponderosos, boves<br />
saturos. Postea dixit: “ Veneficia mea, Quirites, haec sunt; nec possum vobis ostendere aut in<br />
forum adducere lucubrationes meas vigiliasque et sudores”. Omnium sententis absolutus itaque est.<br />
Plinio il Vecchio<br />
(1) vicinitas: “i vicini”. (2) ceu: avverbio, “come se”. (3) die dicta: “ fissato il giorno” di comparizione in giudizio. (4) tribus: “della<br />
massa popolare”.<br />
Versione 31<br />
Uvas melius pinxi quam puerum<br />
Zeusi dipinge grappoli di uva, Parrasio una tela di lino. Quest’ultimo l’ha dipinta così bene che Zeusi la scambia per vera. E si<br />
dichiara sconfitto.<br />
Descendisse Parrhasius in certamen cum Zeuxide traditur. Et cum ille (1) detulisset uvas pictas<br />
tanto successu ut in scaenam aves advolarent, ipse detulisse linteum pictum ita veritate<br />
repraesentata ut Zeuxis, alito iudicio tumens, flagitaret tandem remoto linteo ostendi picturam,<br />
atque intellecto errore concederet palmam ingenuo pudore, quoniam ipse volucres fefellisset,<br />
Parrhasius autem se artificem. (2) Fertur et postea Zeuxis pinxisse puerum uvas ferentem, ad quas<br />
cum advolassent aves, eadem ingenuitate processit iratus operi et dixit: “ Uvas melius pinxi quam<br />
puerum, nam si et hoc consummassem, aves timere debuerant”.<br />
(1) ille… ipse: Zeusi…Parrasio. (2) se artificem: “lui artista”, Zeusi.<br />
Versione 32<br />
Pirro contro Roma<br />
Plinio il Vecchio<br />
Pirro, alleatosi (1) con i Sanniti, con i Lucani e con i Bruzii, marciò contro Roma, mise tutto a ferro<br />
e fuoco, devastò la Campania e giunse a Preneste, (2) a diciotto miglia dall’Urbe. Ma presto, per<br />
paura dell’esercito che lo incalzava sotto la guida del console, si ritirò nella Campania. Gli<br />
ambasciatori mandati a Pirro per riscattare i prigionieri furono da lui ricevuti con molti onori, ed<br />
egli rimandò a Roma i prigionieri senza esigerne il prezzo. Sentì inoltre tanta stima per Fabrizio,<br />
uno degli ambasciatori romani, che, conosciutolo povero, volle promettergli la quarta parte del suo<br />
488
egno per stimolarlo a passare dalla sua parte, ma fu disprezzato da Fabrizio. Preso allora da grande<br />
ammirazione per i Romani, Pirro inviò loro come ambasciatore Cinea, a chiedere la pace a giuste<br />
condizioni, che egli conservasse quella parte dell’Italia che aveva già conquistato con le armi.<br />
(1) alleatosi: allearsi con qualcuno= cum aliquo se coniungere. (2) Preneste: Praeneste-is.<br />
Versione 33<br />
L’avarizia<br />
Un povero chiese ad un ricco concittadino di prestargli del denaro. “Dovere dei ricchi –disse- è<br />
aiutare i poveri”. Quello non volle, andò nel suo campo, e sotterrò una grande quantità d’oro. Era<br />
stato visto da un ladro, il quale di notte tornò nel campo e portò via il tesoro. Quando l’avaro volle<br />
riprendere il suo oro, non lo trovò più, e cominciò a lamentarsi della sua disgrazia. Giunse per caso<br />
quel povero, il quale gli ricordò la sua crudele risposta, e disse: “ A me sembra (1) che ti lamenti a<br />
torto; infatti, quando avevi tanto denaro nascosto nella terra, in realtà tu ne eri privo, perché non lo<br />
usavi. (2) Che ti importa ora se esso è stato portato via? Nulla di nuovo è successo, e ben piccola è la<br />
tua disgrazia”.<br />
(1) a me sembra: “ mihi videris”. (2) perché non lo usavi: “ quod ea (pecunia) non utebaris”.<br />
Versione 34<br />
Vicende di Cesare dopo la conquista della Gallia<br />
Mentre Cesare si trovava (1) in Gallia, il senato, per consiglio di Pompeo, gli rifiutò il secondo<br />
consolato. Egli allora venne in Italia e vendicò con le armi la gravissima ingiuria ricevuta. (2)<br />
Occupò dapprima moltissime città, poi si diresse a Brindisi, dove (3) si erano rifugiati Pompeo e<br />
molti altri. Quindi raggiunse la Tessaglia, vinse e distrusse l’esercito di Pompeo e dei suoi alleati. In<br />
seguito i Romani crearono Cesare dittatore a vita. (4) Fu uomo di grande ingegno e clemente con i<br />
nemici; amò il popolo e fu sempre molto utile allo Stato; inoltre, ampliò e abbellì Roma. Ebbe però<br />
dei nemici che lo uccisero le idi di marzo del 44 a.C., con ventitré pugnalate. Fra i congiurati, Bruto,<br />
figlio adottivo del dittatore, e Cassio.<br />
(1) Mentre… si trovava: “Dum… est”. (2) ricevuta: acceptus, -a, -um. (3) dove: moto a luogo, “quo”. (4) a vita: “in perpetuum”.<br />
Versione 35<br />
Tarpea<br />
I Sabini erano in guerra con i Romani. A capo della rocca romana era Spurio Tarpeo, la figlia del<br />
quale, Tarpea, era stata corrotta da Tazio, comandante dei Sabini, e convinta ad accogliere (1) nella<br />
rocca i soldati armati. <strong>La</strong> giovane si dichiarò disposta a tradire la patria a patto che i Sabini le<br />
dessero ciò che portavano (2) al braccio sinistro, intendendo braccialetti e anelli ornati di gemme.(3) I<br />
Sabini ebbero quindi la possibilità di entrare nella rocca, ed effettivamente diedero alla sventurata<br />
ciò che portavano al braccio sinistro: pesanti scudi sotto i quali la sommersero. Il tradimento della<br />
giovane Tarpea venne degnamente ricompensato.<br />
(1) ad accogliere: finale. (2) portavano: rendi al congiuntivo. (3) ornati di gemme: gemmatus, -a, -um.<br />
Versione 36<br />
Frasi storiche<br />
Ampiamente elogiato fu dagli antichi Curio Dentato in virtù della sua onesta condotta di vita. Di lui<br />
si racconta che, quando i Romani erano in guerra con i Sanniti, degli ambasciatori nemici gli<br />
489
portarono una grande quantità d’oro e d’argento per corromperlo. (1) Egli rifiutò ogni cosa, dicendo:<br />
“Preferisco essere povero, e comandare ai ricchi”. E ancora. Dopo la battaglia di Eraclea, Pirro<br />
mandò ambasciatori ai Romani per offrire loro la pace a condizioni favorevoli. Si racconta che<br />
molti senatori avevano intenzione di porre fine alla guerra, ma che Appio Claudio, vecchio e cieco,<br />
fece sì che (2) agli ambasciatori si rispondesse con queste parole: “ I Romani faranno (3) la pace con<br />
Pirro quando egli partirà dall’Italia”.<br />
(1) per corromperlo: traduci col gerundivo finale. (2) fece sì che: “effecisse ut”. (3) faranno…partirà: attento ai due futuri.<br />
Versione 37<br />
Un vero amico<br />
Tiberio Gracco fu stimato nemico della patria, e non senza ragione, poiché, quantunque fosse nato<br />
da nobilissima famiglia, antepose la sua ambizione alla salvezza di Roma. <strong>La</strong> sua sedizione, infatti,<br />
più malvagia che audace, fu di gravissimo danno allo Stato. (1) Egli era molto amico di un certo C.<br />
Blosio, di Cuma. Quando Gracco fu condannato a morte e privato persino dell’onore della<br />
sepoltura, Blosio non solo non lo ritenne indegno della sua amicizia, ma con grande ardore ne difese<br />
la memoria presso i magistrati. Eppure, avendo il senato deciso (2) di punire, secondo il costume<br />
degli antenati, anche gli amici di Gracco, Blosio stesso era in grande pericolo ed aveva bisogno di<br />
aiuto. Tuttavia egli mantenne fede a quell’amicizia della quale niente aveva di più caro.<br />
(1) fu di gravissimo danno allo Stato: usa il doppio dativo. (2) avendo il senato deciso: causale.<br />
Versione 38<br />
Consiglio di Erennio Ponzio al figlio<br />
Quando il padre del vittorioso C. Ponzio venne a sapere che i Romani si trovavano chiusi tra due<br />
passi, alle forche Caudine, al messo mandatogli dal figlio disse che bisognava liberarli al più presto.<br />
Respinto questo consiglio, al messo che era tornato per consultarlo nuovamente, espresse l’opinione<br />
che bisognava ucciderli utti, fino all’ultimo. Siccome le sue parole sembravano i responsi ambigui<br />
dell’oracolo, si dice che fu portato su un carro all’accampamento dei Sanniti, e che qui chiarì che<br />
col primo consiglio egli avrebbe voluto stringere amicizia con un popolo potentissimo; col secondo,<br />
rimandare la guerra per molti anni, perché, dopo la perdita di due eserciti, sarebbe stato molto<br />
difficile per i Romani ricostruire le loro forze: non c’era, a giudizio di lui, una terza possibilità. I<br />
Sanniti presero una via diversa, e prepararono la loro rovina.<br />
Versione 39<br />
Un dono assai gradito<br />
Oltre mille cittadini romani si trovavano in Grecia in condizione di schiavi, e come tali erano<br />
costretti a servire i loro padroni. Tutti costoro furono regalati al grande Tito Flaminio: essi<br />
riacquistarono la libertà, ed il console ebbe indubbiamente il dono più gradito che potesse ricevere.<br />
I cittadini romani, una volta giunti a Roma, per onorare maggiormente Flaminio, vollero essi stessi<br />
(questo si racconta) seguire il carro trionfale del vincitore nella vecchia acconciatura di schiavi, col<br />
capo raso e col berretto caratteristico degli schiavi affrancati.<br />
Versione 40<br />
Un leone riconoscente<br />
In Roma era stato organizzato uno spettacolo di gladiatori alla presenza dell’imperatore Caligola.<br />
C’era un numero infinito di spettatori, tutti curiosi di vedere soprattutto un enorme leone. Tra gli<br />
490
schiavi costretti a combattere, un uomo di nome Androclo: proprio contro di lui si lanciò l’animale,<br />
appena fu liberato dalle catene. Androclo era pieno di spavento, ma il leone, fra la meraviglia di<br />
tutti, non solo non assalì lo schiavo, ma addirittura gli leccò le mani in segno di amicizia. Lo<br />
schiavo, riavutosi dallo spavento, riconobbe nell’animale un vecchio leone che egli aveva curato<br />
alcuni anni prima dentro una grotta, dove si era rifugiato ferito dai cacciatori. Di fronte a tale<br />
prodigio, l’imperatore Caligola liberò lo schiavo e gli regalò il leone.<br />
Versione 41<br />
<strong>La</strong> ninfa Callisto viene trasformata nella costellazione dell’orsa<br />
Diana era solita girovagare tra le montagne dell’Arcadia per andare a caccia di belve. Insieme a lei<br />
c’erano sempre un’infinità di ninfe, tra le quali Callisto, di gran lunga la più bella di tutte. Diana<br />
evitava personalmente l’amore, ma pretendeva la stessa cosa dalle sue compagne. Callisto ebbe<br />
l’ardire di opporsi alla volontà della dea, e ciò per corrispondere all’amore di Giove che si era<br />
invaghito sommamente di lei. Giunone, moglie di Giove, punta dalla gelosia, mutò Callisto in orsa e<br />
ordinò a Diana di cacciarla continuamente. <strong>La</strong> ninfa, pertanto, quando tornò da Diana, fu uccisa<br />
dall’arco infallibile della dea. Giove ne ebbe compassione, e volle trasformarla nella costellazione<br />
dell’orsa, perché ne potesse ammirare eternamente il bell’aspetto.<br />
491
SINTASSI DEL VERBO<br />
492
<strong>Capitolo</strong> 30<br />
Il verbo e le sue proprietà<br />
Verbi transitivi e verbi intransitivi.<br />
Verbi fraseologici. Il verbo “fare” seguito da un infinito.<br />
493
Elia non ha più i denti<br />
Ad Elia erano rimasti quattro denti, ma talmente traballanti che due colpi di tosse sono bastati perché le cadessero. Un<br />
lato positivo c’è: ora Elia può tossire tranquillamente… non ci sono altri denti che la tosse le possa togliere.<br />
Si memini, fuerant tibi quattuor, Aelia, dentes:<br />
expulit una duos tussis et una duos.<br />
Iam secura potes totis tussire diebus :<br />
Nil istic, quod agat, tertia tussis habet.<br />
Marziale<br />
Si memini, fuerant tibi: “Se ricordo bene, ti erano rimasti”. Expulit…duos: “due li ha cacciati fuori (dalle gengive) un colpo di<br />
tosse, due un altro”. totis…diebus: “tutto…il giorno”. Nil istic…: “Un terzo colpo di tosse non ha niente da fare (quod agat: relativa<br />
consecutiva) costì (nella tua bocca)”.<br />
Verbi transitivi e verbi intransitivi<br />
Esercizio 1<br />
Traduci:<br />
1) Themistocles, e civitate eiectus, Argos habitatum concessit (Nep.). 2) Titus tribunus militum et in<br />
Germania et in Britannia meruit summa industria nec minore modestiae fama (Suet.). 3) Ex summo<br />
retro volvi fortuna consuevit (Liv.). 4) Quibus hic pretiis porci veneunt? (Pl.). 5) Ipse sibi<br />
assentatur et se maxime ipse delectat (Cic.). 6) Nec ipsi <strong>La</strong>elio morandum in Africa erat (Liv.). 7)<br />
Caesar meruit sub Servilio Isaurico in Cilicia, sed brevi tempore (Suet.). 8) Conventus fieri<br />
desierunt (Cic.). 9) Comitia nostra haberi coepta sunt (Cic.). 10) Id Romae cognitum est et res in<br />
senatu coepta agitari (Sall.). 11) Ex hoc intelligi debet Ciceronem conscium fuisse (Cic.). 12) Di<br />
immortales! Sine gemitu hoc dici non potest (Cic.). 13) Post diem quartum quam est in Britanniam<br />
ventum, naves duodeviginti ex superiore portu leni vento solverunt (Caes.). 14) Subulcus suem, cum<br />
peperit, largiore cibatu sustentare debet, quo facilius lac suppeditare possit (Varr. ). 15) Facies<br />
locorum cum ventis simul mutatur (Sall.).<br />
Esercizio 2<br />
Traduci:<br />
1) Vapulabis, verbum si addes isti unum (Pl.). 2) Pugnatum est ab hostibus ita acriter ut a viris<br />
fortibus in estrema spe salutis pugnari debuit (Caes.). 3) Caesar exercitum traducere maturavit<br />
(Caes.). 4) Ex superiore portu solverunt (Caes.). 5) Oppugnari coepta est urbs (Liv.). 6) In sole<br />
sidera desinunt cerni (Quint.). 7) Repetam paulo altius, iudices, et omnia quae in diuturna<br />
obscuritate latuerunt sic aperiam ut ea cernere oculis videamini (Cic.). 8) Caligulae nomine<br />
imperator Gaius, in castris natus, vocari solebat (Sen.). 9) Non cotidie lavor: aqua enim dentes<br />
habet (Petr.). 10) Multis iuvenibus Catilina suasit eumque illi secuti sunt. 11) Augusto Tiberius<br />
successit, anno quarto decimo. Regnavit usque ad annum vicesimum septimum. 12) Livii libros qui<br />
exstant non omnes legi. 13) Senatus a consulibus quid sentirent quaesivit. 14) Omnes equites in<br />
hostem dux immisit cum illum superioribus locis in planitiem descendere vidit. 15) Hominum oculos<br />
in se converterunt geometricae formae in harena descriptae.<br />
494
Verbi fraseologici – Il verbo “fare” seguito da un infinito<br />
Esercizio 3<br />
Traduci:<br />
1) Cimon complures pauperes mortuos suo sumptu extulit (Nep.). 2) Caesar ea quae sunt usui ad<br />
armandas naves ex Hispania apportari iubet (Caes.). 3) Tu, quidquid indagaris de re publica,<br />
facito ut sciam (Cic.). 4) Persarum rex pontem fecit in Histro flumine, quo copias traduceret (Nep.).<br />
5) Hoc tuus amor in me sperare me cogit (Cic.). 6) Optimus quisque maxime gloria ducitur (Cic.).<br />
7) Plato construi a deo atque aedificari mundum facit (Cic.). 8) In libris de re publica Cicero<br />
<strong>La</strong>elium facit pro iustitia dicentem (Cic.). 9) Fecerunt ut consimilis fugae profectio videretur<br />
(Caes.). 10) Augurem Tiresiam numquam poetae inducunt deplorantem caecitatem suam (Cic.). 11)<br />
Marcellus damnatos proditionis securi percussit (Liv.). 12) De M. Lepido vereri me cogit<br />
reliquorum timor (Cic.). 13) Caesar pontem in Arare faciendum curat atque ita exercitum traducit<br />
(Caes.). 14) Omnibus rebus exploratis, Petreius tuba signum dat cohortesque paulatim incedere<br />
iubet (Sall.).<br />
Esercizio 4<br />
Traduci:<br />
1) Il console fece tagliare il ponte sul fiume per impedire la fuga al nemico. 2) Fammi avere al più<br />
presto qualche notizia; da molto tempo non ricevo una tua lettera. 3) Quando si diffuse la notizia<br />
della sconfitta, uomini e donne furono tutti presi dal panico. 4) A giudizio di qualcuno, a volte sono<br />
utili anche gli insuccessi, perché ci scuotono dal torpore. 5) I grandi del passato non devono essere<br />
dimenticati, perché ci insegnano sempre qualcosa. 6) Pirro non si lasciò commuovere, e uccise<br />
Priamo davanti l’altare di Zeus. 7) Annibale portò i suoi uomini attraverso le Alpi in Italia, e si<br />
spinse fino alla Campania. 8) I più grandi poemi dell’antichità dalla tradizione vengono attribuiti ad<br />
Omero. 9) Con le sue navi Cesare si spinse fino alla Britannia. 10) Le famose colonne di Ercole<br />
furono raggiunte da Ulisse durante i suoi viaggi per i mari. 11) Non abbiamo molte notizie sul poeta<br />
greco Euripide, ma possiamo affermare che non prese parte alla vita politica. 12) Mecenate fu<br />
amico e protettore dei poeti. Di origine etrusca, visse a fianco di Ottaviano Augusto. 13) <strong>La</strong> flotta si<br />
spinse verso terre sconosciute, e fu costretta a tornare indietro dalle forti tempeste sul mare. 14)<br />
Numerose le leggende sull’antica Roma, ma tutte originate da una qualche verità. 15) Nella<br />
conquista di Troia i Greci furono favoriti dal famoso cavallo di legno, nell’interno del quale si<br />
nascosero i migliori guerrieri.<br />
Esercizio 5<br />
1) Completa il brano che segue individuando le espressioni giuste tra quelle suggerite.<br />
2) Da’ una risposta motivata alle domande in calce.<br />
Metello saccheggia qua e là la Numidia, e improvviso sopraggiunge Giugurta che fa strage dei<br />
Romani.<br />
In loca Numidiae opulentissima pergit, agros vastat, multa castella et oppida, temere munita aut<br />
sine praesidio, capit incenditque, puberes interficiantur iubet / puberes iunterficere iubet /<br />
puberes interfici iubet, alia omnia militum praedam esse. Ea formidine multi mortales Romanis<br />
dediti (1) obsides, frumentum et alia, quae usui forent, (2) adfatim praebita: ubicumque res<br />
postulabat, praesidium inpositum. Quae negotia multo magis proelio male pugnato / quam<br />
proelium male pugnatum / quam proelio male pugnato ab suis regem terrebant; quippe cuius (3)<br />
spes omnis in fuga sita erat, sequi cogebatur, et qui suos locos / sua loca / in suis locis defendere<br />
nequiverat, in alienis bellum gerere. (4) Tamen ex copia (rerum) quod optumum videbatur consilium<br />
495
capit: exercitum plerumque in eisdem locis opperiri iubet, ipse cum delectis equitibus Metellum<br />
sequitur, ignoratus Romanos palantis (5) repente adgreditur. Eorum plerique inermes cadunt, multi<br />
capiuntur, nemo omnium intactus profugit ; et Numidae… sicuti iussum erat / Numidae… sicuti<br />
iussi erant / Numidae… sicuti iusserant in proxumos collis discedunt.<br />
Sallustio<br />
(1) dediti… praebita: che cosa è sottinteso? (2) quae usui forent: espressione particolare per più di un motivo. Quali?<br />
(3) cuius: a chi o a che cosa si riferisce il pronome relativo? (4) gerere: infinito retto da?… (5) palantis: che caso è?<br />
Versione 1<br />
Muzio Scevola<br />
Eroe leggendario dell’antica Roma che, entrato nel campo etrusco per uccidere Porsenna, uccise invece, ingannato<br />
dall’abbigliamento di lui, il suo segretario. Catturato, mise la destra su un braciere acceso, per punirla di avere sbagliato<br />
il colpo.<br />
Cum (1) a Porsena, rege Etruscorum, urbem nostram gravi ac diutino bello urgeri aegre ferret,<br />
castra eius clam ferro cinctus intravit, immolantemque ante altaria conatus occidere est. Ceterum<br />
inter molitionem (2) pii pariter ac fortis propositi oppressus, causam adventus non texit et tormenta<br />
quantopere contemneret mira patientia ostendit: perosus (3) enim, credo, suam dexteram, quod eius<br />
ministerio in caede regis uti nequisset, (4) iniectam foculo exuri passus est. Nullum profecto dii<br />
immortales admotum aris cultum adtentioribus oculis viderunt. Ipsum quoque Porsenam oblitum<br />
periculi sui ultionem suam vertere in admirationem coegit, nam: »Revertere -inquit- ad tuos, Muci,<br />
et eis refer te, cum vitam meam petieris, (5) a me vita donatum ». Cuius clementiam non adulatus,<br />
Mucius, tristior Porsenae salute quam sua laetior, urbi se cum aeternae gloriae cognomine<br />
Scaevolae (6)reddidit.<br />
Valerio Massimo<br />
(1) Cum…aegre ferret: “Sopportando…malvolentieri”. Soggetto sottinteso, Mucius. (2) inter molitionem: “durante l’esecuzione”.<br />
(3) perosus: “avendo in odio”. (4) quod…nequisset: causale; rendila con l’indicativo. (5) cum…petieris: concessiva. (6) Scevola<br />
equivale a “Mancino” .<br />
Versione 2<br />
Scipione e i predoni<br />
L’Africano Maggiore è nella sua villa di Literno, in Campania, quando riceve, inaspettata del tutto, la visita di un gruppo di predoni.<br />
Pensa a difendersi con gli uomini di cui dispone, ed invece si vede venerato come un dio.<br />
Ad Africanum, in Liternina villa se tenentem, complures praedones duces videndum eodem tempore<br />
forte confluxerant. Quos cum ad vim faciendam venire existimasset, praesidium domesticorum in<br />
tecto collocavit, eratque in his repellendis (1) et animo et apparatu occupatus. Quod ut praedones<br />
animadverterunt, dimissis militibus abiectisque armis, ianuae appropinquant, clara voce nuntiantes<br />
non vitae eius hostes sed virtutis admiratores (2) venisse, conspectum et congressum tanti viri, quasi<br />
caeleste aliquod beneficium, expetentes, proinde securum se spectandum praebere (3) ne<br />
gravaretur. Haec postquam Scipioni domestici rettulerunt, fores reserari, eosque intromitti iussit.<br />
Praedones postes ianuae, tamquam aliquam religiosissimam aram sanctumque templum venerati,<br />
cupide Scipionis dexteram apprehenderunt, ac, diu deosculati, positis ante vestibulum donis, quae<br />
deorum immortalium numini consecrari solent, laeti, quod Scipionem vidisse contigisset, ad lares<br />
reverterunt.<br />
Valerio Massimo<br />
496
(1) in his repellendis: “ a respingerli”. (2) hostes… admiratores: apposizioni di un sottinteso se, soggetto di venisse. (3) se<br />
spectandum praebere: “di farsi vedere”.<br />
Versione 3<br />
Imprese di Cesare in Gallia<br />
Nove anni di guerra, e Cesare sottomette a Roma tutta la Gallia; combatte contro i Britanni, che non conoscono Roma<br />
nemmeno di nome; consegue vittorie sui Germani. Infinite le vittorie, tre soltanto gli insuccessi.<br />
Anno urbis conditae sexcentesimo nonagesimo tertio C. Iulius Caesar, qui postea imperavit, cum L.<br />
Bibulo consul est factus. Decreta est ei Gallia et Illyricum cum legionibus decem. Is primo vicit<br />
Helvetios, qui nunc Sequani appellantur, deinde vincendo bella gravissima usque ad Oceanum<br />
Britannicum (1) processit. Domuit autem annis novem fere omnem Galliam, quae inter Alpes,<br />
flumen Rhodanum, Rhenum et Oceanum est et circuitu patet ad bis (2) et tricies centena milia<br />
passuum. Britannis mox bellum intulit, quibus ante eum ne nomen quidem Romanorum cognitum<br />
erat, et eos quoque victos, obsidibus acceptis, stipendiarios fecit. Galliae autem tributi nomine<br />
annuum imperavit sestertium quadringenties (3), Germanosque trans Rhenum aggressus<br />
immanissimis proeliis vicit. Inter tot successus ter male pugnavit, apud Arvernos semel praesens et<br />
absens in Germania bis. Nam legati eius duo, Titurius et Aurunculeius, per insidias caesi sunt.<br />
Eutropio<br />
(1) oceanum Britannicum = Il canale della Manica. (2) ad bis…passuum: “circa 3200 miglia”; quasi 4800 Km. (3) sestertium<br />
quadringenties: sott. centena milia (= quadringenties centena milia sestertiorum, cioè 40.000.000 di sesterzi).<br />
Versione 4<br />
Guerra civile tra Cesare e Pompeo<br />
Entrato in Roma, Cesare si proclama dittatore, ed in tale veste va in Spagna contro gli eserciti dei generali pompeiani, li<br />
vince, passa in Grecia, e qui viene sconfitto. Veloce, come sempre, la trattazione di Eutropio. Qualche particolare in più<br />
sulla battaglia di Farsalo.<br />
Caesar, vacuam urbem ingressus, dictatorem se fecit. Inde Hispanias petiit. Ibi Pompeii exercitus<br />
validissimos et fortissimos cum tribus ducibus L. Afranio, M. Petreio, M. Varrone superavit. Inde<br />
regressus in Graeciam transiit, adversum Pompeium dimicavit. Primo proelio victus est et fugatus,<br />
evasit tamen quia nocte interveniente Pompeius sequi noluit, dixitque Caesar nec Pompeium scire<br />
vincere et illo tantum die se potuisse superari. Deinde in Thessaliam apud Paleopharsalum<br />
productis utrimque ingentibus copiis dimicaverunt. Pompei acies habuit XL peditum, equites in<br />
sinistro cornu sexcentos, in dextero quingentos, praeterea totius Orientis auxilia, totam nobilitatem,<br />
innumeros senatores, praetorios, consulares et qui (1) magnorum iam bellorum victores fuissent.<br />
Caesar in acie sua habuit peditum non integra XXX milia, equitum mille. Numquam adhuc<br />
Romanae copiae in unum neque maiores neque melioribus duces convenerant, totum (2) terrarum<br />
orbem facile subacturae, si contra barbaros ducerentur. Pugnatum est ingenti contentione,<br />
victusque ad postremum Pompeius et castra eius direpta sunt.<br />
Eutropio<br />
(1) et qui…fuissent: “ ed uomini che erano già stati vincitori di grandi guerre”. (2) totum… subacturae: “ in grado di conquistare<br />
facilmente tutto il mondo”.<br />
Sententiae<br />
1. Omnium rerum principia parva sunt (Cic.).<br />
2. Omnia vincit amor (Verg.).<br />
3. Cotidie est deterior posterior dies (P. Syr.).<br />
497
4. Spes ultimum solacium adversarum rerum (Sen.).<br />
5. Bis repetita placent (Hor.).<br />
6. Dimitte fratri septuagies septies (Vang.).<br />
7. Habet suum venenum blanda oratio (P. Syr.).<br />
8. Nihil domo sua dulcius (Cic.).<br />
9. Ignoti nulla cupido (Ov.).<br />
10. Quod commune cum alio, desinit esse proprium (Quint.).<br />
498
<strong>Capitolo</strong> 31<br />
I tempi dell’indicativo; lo stile epistolare<br />
Presente e imperfetto.<br />
Perfetto e piuccheperfetto.<br />
Futuro semplice e futuro anteriore.<br />
I tempi dello stile epistolare.<br />
499
Il sorriso di Taide e di Lecania<br />
I denti di Taide sono neri, fin troppo bianchi quelli di Lecania. Il motivo? Lecania porta la dentiera, Taide no.<br />
Thais habet nigros, niveos <strong>La</strong>ecania dentes.<br />
Quae ratio est? Emptos haec habet, illa suos.<br />
Marziale<br />
niveos : «bianchi come la neve». haec…illa: rispettivamente, Lecania e Taide.<br />
Presente e imperfetto<br />
Esercizio 1<br />
Traduci:<br />
1) Socrates se omnium rerum inscium fingit (Cic.). 2) Hostes ex silvis rari propugnabant<br />
nostrosque intra munitiones ingredi prohibebant (Caes.). 3) Adulescens moritur quem di diligunt<br />
(Plaut.). 4) Notabili constantia centurio Iulius Agrestis Vitellium ad virtutem frustra accendebat<br />
(Tac.). 5) Galli, re cognita per exploratores, obsidionem relinquunt, ad Caesarem omnibus copiis<br />
contendunt (Caes.). 6) Lege Caesaris iustissima atque optima populi liberi plane et vere erant liberi<br />
(Cic.). 7) Conferta frumentatione, milites nostri clamorem exaudiunt; praecurrunt equites, quanto<br />
res in periculo sit cognoscunt (Caes.). 8) Omnes humanos sanat medicina dolores (Prop. ). 9)<br />
Appius Claudius et caecus et senex tenebat non modo auctoritatem, sed etiam imperium in suos<br />
(Cic.). 10) Dulce et decorum est pro patria mori (Hor.). 11) T. Pomponius Atticus mendacium<br />
neque dicebat neque pati poterat (Nep.). 12) Belgae pertinent ad inferiorem partem fluminis Rheni<br />
(Caes.).<br />
1) Il padre gli ha lasciato in eredità un terreno con una casetta dove egli trascorre giornate serene. 2)<br />
I nemici facevano irruzione con tanto impeto e tutti ne erano spaventati. 3) Ci sembra di aver detto<br />
tutto, ma siamo pronti a ripetere ogni cosa. 4) Mentre si discuteva in senato, le legioni erano<br />
impegnate in aspri combattimenti. 5) I Germani -leggiamo negli storici- non si dedicavano<br />
all’agricoltura, ed ogni anno si trasferivano da un luogo ad un altro. 6) Mentre Cesare giungeva a<br />
Roma, Pompeo fuggì a Brindisi. 7) Il generale cercava di spaventare il prigioniero perché parlasse.<br />
8) Tirone era un liberto ed amico di Cicerone.<br />
Perfetto e piuccheperfetto<br />
Esercizio 3<br />
Traduci:<br />
1) Mortem sapientes numquam inviti, fortes saepe etiam libenter oppetiverunt (Cic.). 2) Marius ad<br />
Zamam pervenit. Id oppidum, in campo situm, magis opere quam natura munitum erat (Sall.). 3)<br />
Quod nemo novit, paene non fit (Apul. ). 4) Veneram in suburbanum meum et querebar de impensis<br />
aedificii dilabentis (Sen.). 5) In hac fuga Numidae, qui simul cum Hannibale ex acie excesserant,<br />
insidiati sunt ei (Nep.). 6) Verum decus in virtute positum est (Cic.). 7) Odi falsas inscriptiones<br />
statuarum (Cic.). 8) Habebas exercitum tantum quantum tibi non senatus aut populus Romanus<br />
dederat, sed quantum tua libido conscripserat (Cic.). 9) Hannibal Saguntinos adortus est,<br />
quibuscum Romani societatem et amicitiam iunxerant (Liv.). 10) Multa memini, multa audivi, multa<br />
legi: nihil ex omnium saeculorum memoria tale cognovi (Cic.). 11) Bene qui latuit, bene vixit (Ov.).<br />
500
12) Scipio summam spem civium, quam de eo iam puero habuerant, adulescens incredibili virtute<br />
superavit (Cic.).<br />
Esercizio 4<br />
Traduci:<br />
1) Gli uomini sono stati creati da Dio, le case sono state costruite dagli uomini. 2) <strong>La</strong> strada colpita<br />
dalla frana rimase interrotta per diversi giorni. 3) Sappiamo con certezza che Cicerone fu ucciso per<br />
ordine di Antonio. 4) Il console era partito con le sue legioni, quando in città ci fu una ribellione. 5)<br />
Ricordo bene quello che mi disse mio padre prima della sua partenza. 6) L’uomo si era comportato<br />
male tante volte, ma con la sua buona azione ottenne il perdono di tutti. 7) Per via della guerra molti<br />
campi erano stati abbandonati, ma dopo che era tornata la pace furono coltivati di nuovo. 8) So per<br />
certo, figli miei, che voi avete fatto sempre il vostro dovere.<br />
Futuro semplice e futuro anteriore<br />
Esercizio 5<br />
Traduci:<br />
1) Verum haec et dicentur alio loco et dicta sunt; nunc proficiscemur ad reliqua, si ante fuerimus a<br />
vobis, iudices, deprecati (Cic.). 2) Fortasse vitium, de quo quereris, si te diligenter excusseris, in<br />
sinu invenies (Sen.). 3) Tu interea non cessabis et ea, quae habes instituta, perpolies (Cic.). 4)<br />
Obsequar voluntati tuae, si potero (Cic.). 5) Si urbem restitueris, Caesar, quis te clarior, quis maior<br />
in terris fuerit ? (Sall.). 6) Numquam sero te venisse putabo si salvus veneris (Cic.). 7) Ego certe<br />
meum rei publicae officium praestitero (Caes.). 8) Si quid acciderit novi, facies ut sciam (Cic.). 9)<br />
Cum perspexero voluntates nobilium, scribam ad te (Cic.). 10) Quae fuerit causa mox videro (Cic.).<br />
11) Vicerit qui consul factus erit (Cic.). 12) Ego certe rei publicae non deero, et, quidquid acciderit,<br />
animo forti feram (Cic.).<br />
Esercizio 6<br />
Traduci:<br />
1) I giudici applicheranno la legge, ed i colpevoli saranno puniti giustamente. 2) Se, come dici,<br />
vedrai tuo padre, lo saluterai a nome mio. 3) Quando il freddo diverrà pungente, ce ne staremo tutti<br />
a casa. 4) Questo lo farà tuo figlio; tu riposati. 5) Come seminerai, così raccoglierai. 6) Ora non<br />
posso dirti nulla; domani forse saprai ogni cosa. 7) Se mi giungeranno notizie, ti informerò di ogni<br />
minimo particolare. 8) L’ingiustizia verrà punita, e la giustizia trionferà.<br />
I tempi dello stile epistolare<br />
Esercizio 7<br />
Traduci:<br />
1) Tertiam ad te hanc epistulam scripsi eo die (Cic.). 2) Haec tibi scripsi, quae ignota tibi<br />
credebam (Cic.). 3) Ego, etsi nihil habeo quod ad te scribam, scribo tamen, quia tecum loqui videor<br />
(Cic.). 4) Ante diem VIII Kalendas Decembres haec ego scribebam hora noctis nona (Cic.). 5)<br />
Pridie Idus Februarias haec scripsi ante lucem; eo die apud Pomponium eram cenaturus (Cic.). 6)<br />
Ego me in Cumano et in Pompeiano satis commode delectabam, et eram futurus in iisdem locis<br />
usque ad Kalendas Iunias (Cic.). 7) Plura scribere non possum, ita sum animo perculso et abiecto.<br />
Cura ut valeas. D. a. d. VI Idus Apriles (Cic.). 8) Nihil habebam quod scriberem (Cic.). 9) Duas a<br />
501
te adhuc accepi epistulas; quarum alteram in ipso discessu nostro, alteram Arimino datam. Plures<br />
quas scribis te dedisse non acceperam (Cic.). 10) Tulliam adhuc mecum teneo. Valetudinem tuam<br />
cura diligenter. Vale. XII Kalendas Quinctiles. Brundisio (Cic.).<br />
Esercizio 8<br />
Traduci:<br />
1) Oggi finalmente ho ricevuto tue notizie. Sono contento che tu stia bene. 2) Ieri sono venuti a casa<br />
nostra i tuoi, domani forse andremo noi da loro. 3) Ancora non abbiamo ricevuto ciò che ci avete<br />
spedito. Forse lo avremo domani. 4) Salutami affettuosamente i tuoi nonni; li ricordo sempre con<br />
piacere. 5) Oggi andrò da Mario: ieri mi ha invitato con tanto calore. 6) Se state bene, mi fa piacere.<br />
Anch’io sto bene. 7) Scrivo queste lettera in tutta fretta: aspetto visite a casa. 8) Mi hai scritto dei<br />
tuoi, ma non di te.<br />
Esercizio 9<br />
1) Completa il brano che segue individuando le espressioni giuste tra quelle proposte.<br />
2) Da’ una risposta motivata alle domande in calce.<br />
Comportamento di Attico dopo l’uccisione di Cesare<br />
Occiso Caesare, cum res publica penes Brutos videretur esse et Cassium ac tota civitas se ad eos<br />
convertisse, sic M. Brutum usus est / M. Bruti usus est / M. Bruto usus est, ut (1) nullo ille<br />
adulescens aequali familiarius quam hoc sene, neque solum eum principem consilii haberet, sed<br />
etiam in convictu. Excogitatum est a quibusdam, ut privatum aerarium Caesaris interfectoribus ab<br />
equitibus Romanis institueretur. Id facile efficere posse / effici posse / se effici posse arbitrati sunt,<br />
si principes eius ordinis pecunias contulissent. Itaque appellatus est a C. Flavio, Bruto familiari /<br />
Bruti familiari / Bruto familiare Atticus ut eius rei princeps esse vellet. At ille, qui officia amicis (2)<br />
praestanda sine factione existimaret semperque a talibus se consiliis removisset, respondit: si quid<br />
(3) Brutus de suis facultatibus uti voluisset, usurum, quantum eae paterentur, sed neque cum<br />
quoquam de ea re collocuturum neque coiturum. Sic ille consensionis… dissensione /<br />
consensione… dissensionis / consensione… dissensione disiectus est.<br />
Cornelio Nepote<br />
(1) ut: considerando attentamente quello che segue, quale voce verbale sottintendi? (2) amicis: dativo di vantaggio o d’agente? (3) si<br />
quid… uti voluisset: nota l’uso del verbo utor con valore transitivo. Più comunemente come sarebbe?<br />
Hodieque<br />
Nemo propheta in patria: “Nessuno (è) profeta nella (sua) patria”, si ripete con una certa tristezza<br />
quando si nota che l’uomo non è apprezzato come merita da quanti gli vivono intorno.<br />
<strong>La</strong>udatores temporis acti: “Elogiatori del passato” gli uomini che, facendo spesso di necessità<br />
virtù, elogiano il buon tempo antico per condannare la decadenza del presente. È la caratteristica di<br />
ogni generazione che si confronta con quella che la segue.<br />
In vino veritas: “<strong>La</strong> verità sta nel vino”. Ironicamente si fa notare che l’uomo, quando ha bevuto<br />
qualche bicchiere di troppo, dice senza volerlo cose che in altri momenti si guarderebbe bene dal<br />
dire.<br />
Homo homini lupus: “L’uomo è un lupo per l’uomo”, si ripete con tristezza quando si vuole<br />
502
evidenziare la cattiveria umana. Così ai tempi di Plauto, così ai nostri giorni.<br />
Versione 1<br />
Parole di Minucio ai suoi<br />
Minucio Rufo, maestro della cavalleria, riconosce la grandezza del Cunctator, che lo ha aiutato contro Annibale, e si<br />
sottomette alla sua autorità.<br />
Ita per variam fortunam diei maiore parte exacta cum in castra reditum esset, Minucius<br />
convocatis militibus: «Saepe ego - inquit - audivi, milites, eum primum esse virum, qui ipse<br />
consulat, quid in rem sit (1), secundum eum, qui bene monenti oboediat; qui nec ipse consulere nec<br />
alteri parere sciat, eum extremi ingenii esse (2). Nobis quoniam prima animi ingeniique negata sors<br />
est, secundam ac mediam teneamus et, dum imperare discimus, parere prudenti in animum<br />
inducamus! Castra cum Fabio iungamus; ad praetorium eius signa cum tulerimus, ubi ego eum<br />
“parentem” appellavero, quod (3) beneficio eius erga nos ac maiestate eius dignum est, vos, milites,<br />
eos, quorum vos modo arma dexterae (4) texerunt, “patronos” salutabitis, et, si nihil aliud,<br />
gratorum certe nobis animorum gloriam dies hic dederit».<br />
Livio<br />
(1) quid in rem sit: “che cosa sia vantaggioso”. (2) extremi ingenii esse: “essere un buono a nulla”. (3) quod…dignum est: “titolo<br />
che…è degno”. (4) arma dexterae: =arma et dexterae.<br />
Versione 2<br />
Movimenti di truppe nella guerra gallica<br />
Informato della marcia dei Galli verso di lui, Cesare toglie l’accampamento, e ne costruisce un secondo volutamente più<br />
piccolo per trarre in inganno i nemici.<br />
Galli re cognita per exploratores obsidionem (1) relinquunt, ad Caesarem omnibus copiis<br />
contendunt. Haec erant armata circiter milia IX. Cicero data facultate Gallum ab eodem Verticone<br />
(2) quem supra demonstravimus repetit, qui litteras ad Caesarem deferat; hunc admonet, iter caute<br />
diligenterque faciat; perscribit in litteris hostes ab se discessisse omnemque ad eum multitudinem<br />
convertisse. Quibus litteris circiter media nocte Caesar adlatis suos facit certiores eosque ad<br />
dimicandum animo confirmat. Postero die luce prima movet castra et circiter milia passuum<br />
quattuor progressus trans vallem magnam et rivum multitudinem hostium conspicatur. Erat magni<br />
periculi res tantulis copiis iniquo loco dimicare; tum, quoniam obsidione liberatum Ciceronem<br />
sciebat, aequo animo remittendum de celeritate (3) existimabat; consedit et, quam aequissimo potest<br />
loco, castra communit, atque haec etsi erant exigua per se, vix hominum milium septem, praesertim<br />
nullis cum impedimentis, tamen angustiis viarum quam maxime potest contrahit, eo consilio ut in<br />
summam contemptionem hostibus veniat. Interim speculatoribus in omnes partes dimissis explorat,<br />
quo (4) commodissime itinere vallem transire possit.<br />
Cesare<br />
(1) obsidionem; l’assedio all’accampamento di Quinto Cicerone, fratello dell’oratore e luogotenente di Cesare. (2) Verticone: un<br />
nobile gallo amico dei Romani. (3) remittendum de celeritate: rallentare. (4) explorat, quo…itinere: “cerca di scoprire per<br />
quale…strada”.<br />
Versione 3<br />
<strong>La</strong> Roma del buon tempo antico<br />
Da buon laudator temporis acti, Sallustio per condannare il presente elogia il passato, durante il quale i maiores erano<br />
grandi sia in pace che in guerra.<br />
503
Igitur domi militiaeque boni mores colebantur; concordia maxuma, minuma (1) avaritia erat; ius<br />
bonumque apud eos non legibus magis quam natura valebat (2). Iurgia discordias simultates cum<br />
hostibus exercebant, cives cum civibus de virtute certabant. In suppliciis deorum magnifici, domi<br />
parci, in amicos fideles erant. Duabus his artibus, audacia in bello, ubi pax evenerat aequitate,<br />
seque remque publicam curabant. Quarum rerum ego maxuma documenta haec habeo, quod in<br />
bello saepius vindicatum est in eos, qui contra imperium in hostem pugnaverant quique tardius<br />
revocati proelio excesserant, quam qui (3) signa relinquere aut pulsi loco cedere ausi erant; in pace<br />
vero quod beneficiis magis quam metu imperium agitabant et accepta iniuria ignoscere quam<br />
persequi malebant.<br />
Sallustio<br />
(1) maxuma, minuma: =maxima, minima. (2) valebat: rendi al plurale. (3) quam qui: =quam in eos qui.<br />
Versione 4<br />
Un invito sui generis.<br />
Il poeta invita un amico a cena, con un avvertimento particolare. Se vorrà mangiar bene, dovrà portare una buona cena e<br />
una bella ragazza… Catullo non ha una lira!<br />
Cenabis bene, mi Fabulle, apud me<br />
paucis, si tibi di favent, diebus,<br />
si tecum attuleris bonam atque magnam<br />
cenam, non sine candida puella<br />
et vino et sale (1) et omnibus cachinnis. 5<br />
Haec si, inquam, attuleris, venuste noster,<br />
cenabis bene: nam tui Catulli<br />
plenus sacculus est aranearum.<br />
Sed contra accipies meros amores<br />
seu quid suavius elegantiusve est: 10<br />
nam unguentum dabo, quod meae puellae<br />
donarunt Veneres Cupidinesque:<br />
quod tu cum (2) olfacies, deos rogabis,<br />
totum ut te faciant, Fabulle, nasum.<br />
Catullo<br />
(1) et vino et sale: il poeta gioca sul doppio senso, visto che il secondo termine vale sia “sale” che “battuta di spirito”. (2) quod tu<br />
cum…: “quando tu l’annuserai, Fabullo mio, pregherai gli dei perchè ti facciano tutto naso”.<br />
Versione 5<br />
Il regno di Numidia da Masinissa a Micipsa (I)<br />
Accingendosi a narrare la guerra di Roma contro Giugurta, Sallustio spiega i motivi della scelta di questo specifico<br />
avvenimento. Partendo da Masinissa, diventato amico di Roma all’indomani della seconda guerra punica, egli parla del<br />
regno di Numidia che, dopo la morte del vecchio re, passa in eredità al figlio Micipsa. Questi accoglie in casa il nipote<br />
Giugurta, che educa come un figlio.<br />
Bellum scripturus sum, quod populus Romanus cum Iugurtha, rege Numidarum, gessit, primum<br />
quia magnum et atrox variaque victoria (1) fuit, dehinc quia tunc primum (2) superbiae nobilitatis<br />
obviam itum est: quae contentio divina et humana cuncta permiscuit eoque vecordiae (3) processit,<br />
ut studiis civilibus bellum atque vastitas Italiae finem faceret. Sed prius quam huiusce modi rei<br />
504
initium expedio, pauca supra repetam, quo (4) ad cognoscundum omnia illustria magis magisque in<br />
aperto sint. Bello Punico secundo, quo dux Carthaginiensium Hannibal post magnitudinem nominis<br />
Romani Italiae opes maxume adtriverat, Masinissa, rex Numidarum in amicitiam receptus a<br />
Scipione, cui postea Africano cognomen ex virtute fuit, multa et praeclara rei militaris facinora<br />
commiserat.<br />
Sallustio<br />
(1) variaque victoria (abl. ): “ di vittoria varia ed incerta”. (2) dehinc quia tunc primum…: il vero motivo che ha indotto Sallustio<br />
alla stesura delle Giugurtina. (3) eoque vecordiae… ut: “e a tal punto di pazzia…che”. (4) quo…in aperto sint: “affinché tutti gli<br />
avvenimenti risultino più evidenti e più chiari a comprendersi”.<br />
Versione 6<br />
Il regno di Numidia da Masinissa a Micipsa (II)<br />
Ob quae, victis Carthaginiensibus et capto Syphace, cuius (1) in Africa magnum atque late<br />
imperium valuit, populus Romanus quascumque urbis et agros manu ceperat, regi dono dedit. (2)<br />
Igitur amicitia Masinissae bona atque honesta (3) nobis permansit, sed imperii vitaeque eius finis<br />
idem fuit. Dein Micipsa filius regnum solus obtinuit, Mastanabale et Gulussa fratribus morbo<br />
absumptis. Is Adherbalem et Hiempsalem es sese genuit, Iugurthamque, filium Mastanabalis fratris,<br />
quem Masinissa, quod ortus ex concubina erat, privatum dereliquerat, eodem cultu quo liberos<br />
suos domi habuit.<br />
Sallustio<br />
(1) Cuius… valuit: liberamente, « il cui vasto impero fu in Africa assai potente ». (2) regi dono dedit: costrutto col doppio dativo,<br />
“diede in dono al re”. (3) bona atque honesta: “ utile ed onorevole”.<br />
Versione 7<br />
Tullius Tironi s. d.<br />
Una lettera affettuosa, come altre, di Cicerone a Tirone, suo liberto ed amico. L’oratore è preoccupato per lo stato di<br />
salute di lui, e lo esorta a riguardarsi.<br />
Andricus postridie ad me venit quam expectaram; itaque habui noctem plenam timoris ac miseriae.<br />
Tuis litteris nihilo sum factus certior quo modo te haberes, sed tamen sum recreatus. Ego omni<br />
delectatione litterisque omnibus careo, quas ante quam te videro attingere non possum. Medico,<br />
mercedis quantum poscet, promitti iubeto. Id scripsi ad Ummium. Audio te animo angi et medicum<br />
dicere te ex eo laborare. Si me diligis, excita e somno tuas litteras humanitatemque, propter quam<br />
mihi es carissimus. Nunc opus est te animo valere, ut corpore possis. Id cum tua cum mea causa<br />
facias a te peto. Acastum retine, quo (1) commodius tibi ministretur. Conserva te mihi. Dies<br />
promissorum adest, quem etiam repraesentabo, si adveneris. Etiam atque etiam, vale. III Idus<br />
Apriles h.VI. (2)<br />
Cicerone<br />
(1) quo…ministretur: “perché tu venga assistito meglio”. (2) =Ante diem tertium Idus Apriles, hora sexta: “11 aprile,<br />
mezzogiorno”.<br />
505
Versione 8<br />
Cicerone è preoccupato per la salute di Tirone<br />
L’oratore ha ricevuto qualche notizia confortante sulla salute dell’amico, ma non ne è convinto, e lo esorta ancora una<br />
volta a badare a se stesso.<br />
Aegypta ad me venit pridie Idus apriles. (1) Is etsi mihi nuntiavit te plane febri carere et belle<br />
habere, tamen, quod negavit te potuisse ad me scribere, curam mihi attulit et eo magis quod<br />
Hermia, quem eodem die venire oportuerat, non venerat. Incredibili sum sollicitudine de tua<br />
valetudine; qua si me liberabis, ego te omni cura liberabo. Plura scriberem, si iam putarem<br />
libenter te legere posse. Ingenium tuum, quod ego maximi facio, confer ad te mihi tibique<br />
conservandum; cura te etiam atque etiam diligenter. Vale. Scripta iam epistula, Hermia venit.<br />
Accepi tuam epistulam vacillantibus litterulis, (2) nec mirum tam gravi morbo. Ego ad te Aegyptam<br />
misi, quod nec inhumanus est et te mihi visus est diligere, ut is tecum esset, et cum eo cocum, quo<br />
uterere. (3) Vale.<br />
Cicerone<br />
(1) pridie Idus apriles: “il dodici aprile”. (2) vacillantibus litterulis: “dai caratteri piccoli e tremolanti”. (3) uterere =utereris.<br />
Sententiae<br />
1. In iudicando criminosa est celeritas (P. Syr.).<br />
2. Non parvas animo dat gloria vires (Ov.).<br />
3. Amantes amentes (Ter.).<br />
4. Ut ameris, amabilis esto (Ov.).<br />
5. Saepius ventis agitatur ingens pinus (Hor.).<br />
6. Facilius dissimulatur gaudium quam metus (Tac.).<br />
7. Audendum est ; fortes adiuvat ipse deus (Tac.).<br />
8. Prohibenda est maxime ira in puniendo (Cic.).<br />
9. Diu apparandum est bellum, ut vincas celerius (P. Syr.).<br />
10. Numquam periculum sine periculo vincitur (P. Syr.).<br />
506
<strong>Capitolo</strong> 32<br />
I modi del verbo nelle proposizioni indipendenti<br />
Falso condizionale; indicativo latino e congiuntivo italiano.<br />
Congiuntivo esortativo e congiuntivo ottativo.<br />
Congiuntivo concessivo e congiuntivo dubitativo.<br />
Congiuntivo potenziale e congiuntivo suppositivo.<br />
Imperativo positivo e imperativo negativo.<br />
507
Un grande seccatore<br />
Un uomo insopportabile Lino, che rivolge al poeta una domanda precisa, alla quale l’interpellato dà una risposta secca.<br />
Quid mihi reddat ager quaeris, Line, Nomentanus.<br />
Hoc mihi reddit ager: te, Line, non video.<br />
Marziale<br />
Quid mihi reddat ager…: interrogativa indiretta. “Che cosa mi renda, Lino, il poderetto di Nomento tu mi chiedi”. te, Line, non<br />
video: la risposta immediata, “non vedo te, Lino caro”.<br />
Falso condizionale – Indicativo latino e congiuntivo italiano<br />
Esercizio 1<br />
Traduci:<br />
1) Bonus vates poteras esse: nam quae sunt futura dicis (Pl.). 2) Turpissimam aiebat Fabius<br />
imperatori excusationem esse: “ Non putavi”. (Cic.) 3) Quisquis es, hoc poteras mecum considere<br />
saxo (Ov.). 4) Quidvis patiendum fuit, ut hoc bellum non haberemus . (Cic.). 4) Longum est nunc me<br />
omnia explanare (Cic.). 6) Est operae pretium diligentiam maiorum recordari (Cic.). 7) Quis mihi<br />
potest aut debet esse coniunctior quam is ? (Cic.). 8) Id audire aliunde non potueras (Cic.). 9) Sive<br />
habes quid, sive non habes, scribe tamen aliquid (Cic.). 10) Mori milliens praestitit, quam haec pati<br />
(Cic.). 11) Nunc quidquid est, quocumque vestrae mentes inclinant atque sententiae, statuendum<br />
vobis ante lucem est (Cic.). 12) Bellum ego populo Romano neque feci neque factum numquam<br />
volui (Sall.). 13) Licuit vobis, cum summa turpitudine in exsilio aetatem agere (Sall.). 14) Quos<br />
ferro trucidari oportebat, eos nondum voce vulnero (Cic.). 15) Pro di immortales! In aqua<br />
numquam credidi voluptatem inesse tantam (Plaut.). 16) Si homines rationem bono consilio a dis<br />
immortalibus datam in fraudem malitiamque convertunt, non dari illam quam dari humano generi<br />
melius fuit (Cic.). 17) Quos cruciatus, quanta mala pertuli! Nemo me surrecturum putavit (Sen.).<br />
Esercizio 2<br />
Traduci:<br />
1) Avrebbe dovuto raccontare ogni cosa per salvare un innocente, ma da vigliacco non l’ha fatto. 2)<br />
Quella disgrazia si sarebbe potuta evitare. 3) Dovunque il figlio vada, la madre pensa sempre a lui.<br />
4) Chiunque tu sia, fermati ed ascolta. 5) Sarebbe meraviglioso assistere ad uno spettacolo simile. 6)<br />
Sarebbe stato necessario impegnarsi di più per il buon esito dell’impresa. 7) Sia che dicesse cose<br />
false, sia che dicesse cose vere, nessuno prestava attenzione alle sue parole. 8) Sarebbe stato da<br />
pazzi rinunciare all’impresa. 9) Sarebbe necessario farlo, ma non abbiamo avuto il coraggio. 10) Ci<br />
sarebbe bisogno di aiuto, ma non è facile trovarlo. 11) Che cosa non si sarebbe dovuto fare in quel<br />
frangente? 12) Sarebbe lungo raccontarvi ogni cosa, e non ho intenzione di darvi fastidio.<br />
Congiuntivo esortativo – Congiuntivo ottativo (o desiderativo)<br />
Esercizio 3<br />
Traduci:<br />
1) Tu velim saepe ad nos scribas; si rem nullam habebis, quod in buccam venerit scribito (Cic.). 2)<br />
Miser Catulle, desinas ineptire, et quod vides perisse perditum ducas (Cat. ). 3) Di tibi dent<br />
quaecumque optes (Pl.). 4) Non delectent verba nostra, sed prosint. Eloquentia sit talis ut res potius<br />
508
quam se ostendat (Sen.). 5) Postremus loquaris, primus taceas (Mart.). 6) Utinam continuo ad<br />
complexum meae Tulliae possem currere (Cic.). 7) Serviant deteriora melioribus (Sen.). 8) Utinam<br />
pro decore tantum hoc vobis et non pro salute esset certamen (Liv.). 9) Rebus secundis nemo<br />
confidat, adversis nemo deficit: alternae sunt vices rerum (Sen.). 10) Vellem Idibus Martiis me ad<br />
cenam invitasses (Cic.). 11) Haec sit propositi nostri summa: quod sentimus loquamur, quod<br />
loquimur sentiamus; concordet sermo cum vita (Sen.). 12) Utinam ea res ei voluptati sit! Gloriae<br />
quidem video fore (Cic.). 13) Agamus igitur pingui, ut aiunt, Minerva (Cic.). 14) Utinam res<br />
publica stetisset nec in homines evertendarum rerum cupidos incidisset! (Cic.). 15) Ne destiteris ad<br />
me, quidquid in mentem venerit, scribere; mihi nihil potest esse gratius (Cic.).<br />
Esercizio 4<br />
Traduci:<br />
1) Sta attento, figlio mio; la vita è piena di insidie. 2) Oh se fosse ancora vivo mio padre! 3)<br />
Facciamo al meglio il nostro dovere. 4) Non diciamo idiozie, per favore. 5) Vorrei aver detto cose<br />
interessanti, ma ho sbagliato. 6) Vorrei che tu dicessi cose interessanti. 7) Avrei voluto tanto che<br />
fossi rimasto ancora con me. 8) Oh se la vita ti insegnasse solo cose belle! 9) Non facciamo<br />
sciocchezze; comportiamoci da veri uomini. 10) Non pentitevi di aver fatto il vostro dovere. 11)<br />
Amiamo la patria: è la madre di noi tutti. 12) Oh se non avessi mai conosciuto quell’uomo!<br />
Congiuntivo concessivo – Congiuntivo dubitativo<br />
Esercizio 5<br />
Traduci:<br />
1) Cotidie cantabat; quid faceret aliud? (Cic.). 2) Fruatur sane Gabinius hoc solacio (Cic.). 3)<br />
Quid ego nunc faciam? Domum ire cupio, uxor mea non sinit (Pl.). 4) Milia frumenti tua triverit<br />
area centum: non tuus hoc capiet venter plus ac meus (Hor.). 5) Ne sit sane summum malum dolor,<br />
malum certe est (Cic.). 6) Ut desint vires, tamen est laudanda voluntas (Ov.). 7) Quo me vertam ?<br />
Ego quid faciam aut quo me pacto geram? (Cic.). 8) Quid ea memorem quae nisi eis qui videre<br />
nemini credibilia sunt ? (Sall.). 9) Quid ego de Cicerone dicam? (Cic.). 10) Ne sint in senectute<br />
vires; ne postulantur quidem vires a senectute (Cic.). 11) Archiam poetam ego non diligam? non<br />
admirer? non omni ratione defendendum putem? (Cic.). 12) Omnia possideat: non possidet aëra<br />
Minos (Ov.). 13) Quid facerem? Neque servitio me exire licebat, nec tam praesentis alibi<br />
cognoscere divos (Verg.). 14) Licet undique omnes immineant terrores periculaque impendeant<br />
omnia, succurram atque subibo (Cic.). 15) Ego tibi irascerer? Tibi ego possum irasci? ( Cic. ).<br />
Esercizio 6<br />
Traduci:<br />
1) Che fare? Denunciare ogni cosa o tacere? 2) Ammettiamo che abbia tante colpe, però ha<br />
compiuto davvero una bella azione. 3) Sia pure colpevole, la legge deve essere giusta con lui. 4)<br />
Che cosa avrebbero dovuto fare in quell’occasione? Gettare le armi e arrendersi al nemico? 5) Dove<br />
dovrebbe andare quell’infelice? A chi dovrebbe chiedere aiuto? 6) Ammetto che non abbia rubato,<br />
ma chi gli ha dato tutti quei soldi? 7) Perché non dovrebbero dire tutta la verità? C’è un innocente<br />
da salvare. 8) Ammettiamo pure che sia un imbroglione, il delitto non l’ha commesso lui. 9) Sarei<br />
dovuto restare a casa? Non avrei dovuto partecipare alla protesta? 10) Sia pure un tentativo<br />
rischioso, dobbiamo farlo.<br />
509
Congiuntivo potenziale – Congiuntivo suppositivo<br />
Esercizio 7<br />
Traduci:<br />
1) Adversus Hannibalem ducem quis melius quam Africani frater crearetur, cum vincere Poenos<br />
opus Scipionum esset? (Iust.). 2) Longiorem orationem causa forsitan postulet, sed finem iam<br />
faciam (Cic.). 3) Riserit aliquis fortasse hoc praeceptum (Cic.). 4) Tibi, quod in alia causa non<br />
concederem, in hac concedam, fretus huius innocentia (Cic.). 5) Nec tamen adfirmaverim nullam<br />
Germaniae venam argentum aurumve gignere; quis enim scrutatus est? (Tac.). 6) Vicissent<br />
improbos boni, fortes inertes. Quis reliqua praestaret? (Cic.). 7) Quis rem tam veterem pro certo<br />
adfirmet? (Liv.). 8) Non negaverim tristem atrocemque vobis visam esse orationem meam (Liv.). 9)<br />
Non exercitus neque thesauri praesidia regni sunt, verum amici, quos neque armis cogere neque<br />
auro parare queas: officio et fide pariuntur (Sall.). 10) Cum illo quis neget actum esse preclare?<br />
(Cic.). 11) Roges me quid aut quale sit deus; auctore utar Simonide, de quo cum quaesivisset hoc<br />
idem tyrannus Hiero, deliberandi sibi unum diem postulavit (Cic.). 12) Moveat ille mihi risum, ego<br />
fortasse illi lacrimas movebo (Sen.). 13) Quo me, miser, conferam, quo me vertam? (Cic.). 14) Res<br />
vero bonas verbis electis dictas quis non legat? (Cic.). 15) Dedisses huic animo par corpus: fecisses<br />
quod oportebat (Plin. ).<br />
Esercizio 8<br />
Traduci:<br />
1) Chi non ammirerebbe l’onestà di Aristide? 2) Qualcuno forse potrebbe affermare ciò; io non lo<br />
dirò mai. 3) Terminata la battaglia avresti potuto vedere il volto dei tuoi nemici. 4) Supponiamo che<br />
fosse incappato in un’insidia: si sarebbe salvato sicuramente. 5) Nessuno potrebbe mai dubitare<br />
della tua buona fede. 6) Supponiamo che tu mi chieda aiuto: io non te lo negherei.<br />
Imperativo positivo – Imperativo negativo<br />
Esercizio 9<br />
Traduci:<br />
1) Tu posse te dicito, quoniam quidem potes; debere ne dixeris (Cic.). 2) Caesar, cave credas<br />
(Cic.). 3) Mementote non tam exercitum illum esse nobis quam hos, qui exercitum deseruerunt,<br />
pertimescendos (Cic.). 4) Cave quidqam incipias quod te paeniteat postea (Publ. Sir. ). 5) Durate et<br />
vosmet rebus servate secundis (Verg.). 6) Id numquam putaveris (Sall.). 7) Pete tu tuum et aufer<br />
quod debetur (Cic.). 8) Hominem mortuum in urbe ne sepelito neve urito (XII Tab.). 9) Vide ne ista<br />
lectio auctorum multorum et omnis generis voluminum habeat aliquid vagum et instabile (Sen.). 10)<br />
Tu vero istam artem ne reliqueris quam semper ornasti (Cic.). 11) Secreto hoc, audi, tecum habeto,<br />
ne Apellae quidem, liberto tuo, dixeris; praeter duo nos loquitur isto modo nemo ( Sen. ). 12) Ne<br />
fugite hospitium neve ignoratis <strong>La</strong>tinos, Saturni gentem (Verg.). 13) Vos vestros servate, meos mihi<br />
linquite mores (Petrarca). 14) Mihi scito in dies maiori curae esse dignitatem tuam (Cic.). 15) Hoc<br />
unum scito: si te habebo, non mihi videbor plane perisse (Cic.).<br />
510
Ricapitolazione<br />
Esercizio 10<br />
Traduci:<br />
1) Virgis Verres caederet sine causa socium populi Romani ? (Cic.). 2) Sic cum inferiore vivas,<br />
quemadmodum cum superiore velis vivere (Sen.). 3) Ne fortunam quidem vatum comparare<br />
timuerim cum inquieta et anxia oratorum vita (Tac.). 4) Id autem sit magnum et difficilem ceteris,<br />
sicut est difficillimum; tibi fuit hoc semper facillimum (Cic.). 5) Trebatium nostrum videre sane<br />
velim (Cic.). 6) Praeceptor interrogantibus libenter respondeat, non interrogantes percontetur ultro<br />
(Quint.). 7) Hanc altitudinem animi ubi nunc in uno inveneris, quae tum populi universi fuit ?<br />
(Liv.). 8) Quis dubitaret rem publicam liberare? (Cic.). 9) Tantum, quantum potest, quisque nitatur<br />
(Cic.). 10) Quid ? Nunc te, asine, litteras doceam ? Non opus est verbis, sed fustibus (Cic.). 11)<br />
Haec cum viderem, quid agerem, iudices ? Contenderem, privatus, contra tribunum plebis armis ?<br />
(Cic.). 12) Quis Cereris ritus ausit vulgare profanis ? (Ov.). 13) Utinam malitiam et fraudem<br />
hominibus di ne dedissent ! (Cic.). 14) Fuerint illi cupidi, fuerint irati; parricidii vero crimine liceat<br />
iis carere (Cic.). 15) Utinam extarent illa carmina Catonis !(Cic.). 16) Fremant omnes licet, dicam<br />
quod sentio (Cic.). 17) Illum spoliatum stipatumque lictoribus videres (Cic.). 18) Utinam saluti<br />
nostrae consulere possimus! (Cic.).<br />
Esercizio 11<br />
Traduci:<br />
1) Supponiamo che il nemico vi attacchi alle spalle, non fuggite, soldati, ma opponetevi<br />
eroicamente. 2) Chi mai vi accuserebbe di vigliaccheria, voi che siete stati sempre veri eroi? 3) I<br />
migliori verranno premiati pubblicamente, perciò tutti faranno del loro meglio. 4) Non<br />
domandiamoci il perché di tante cose, ma facciamo sempre quello che possiamo. 5) Per cortesia,<br />
signora, non dica una cosa simile. 6) Tacciano tutti: il discorso dell’oratore sarà più chiaro. 7) Chi<br />
potrebbe mai pentirsi di fare del bene? 8) Abbiate pietà del prossimo, non rifiutate a nessuno il<br />
vostro aiuto. 9) Cerca di stare bene, amico, e guardati dal commettere abusi. 10) Sia pure un agire<br />
pericoloso, lo faremo nell’interesse di tutti.<br />
Esercizio 12<br />
1) Completa il brano che segue individuando le espressioni giuste tra quelle proposte.<br />
2) Da’ una risposta motivata alle domande in calce.<br />
Neutralità di Attico durante la guerra civile tra Cesare e Pompeo<br />
Incidit Caesarianum civile bellum, cum (Atticus) haberet (1) annos circiter sexaginta. Usus est<br />
aetate vacatione / aetatis vacatione / aetatis vacationis neque se quoquam movit ex urbe. Quae<br />
amicis suis opus fuerat / amici sui opus fuerant / amicis suis opus fuerant ad Pompeium<br />
proficiscentibus, omnia ex sua re familiari dedit, ipsum Pompeium coniunctum non offendit. Nullum<br />
ab eo habebat ornamentum, ut ceteri, qui per eum aut honores aut divitias ceperant: quorum partim<br />
invitissimi castra sunt secuta / castra sunt secuti / castra est secuta, partim summa cum eius<br />
offensione domi remanserunt / domum remanserunt / domi remansit. Attici autem quies tantopere<br />
Caesari fuit grata, ut (2) victor, cum (3) privatis pecunias per epistulas imperaret, huic non solum<br />
molestus non fuerit, sed etiam sororis filium et Q. Ciceronem ex Pompei castris concesserit. Sic<br />
vetere instituto vitae effugit nova pericula.<br />
Cornelio Nepote<br />
(1) cum… haberet: che proposizione è? (2) ut: quali proposizioni introduce? (3) cum… imperaret: di che proposizione si tratta?<br />
511
Hodieque<br />
Finis coronat opus: “<strong>La</strong> fine corona l’opera”. Un qualunque lavoro, se soltanto cominciato, non<br />
serve a nulla. È la sua conclusione a renderlo utile.<br />
Fiat voluntas tua: “Sia fatta la tua volontà”, come recita il Pater noster. Nell’uso corrente,<br />
l’espressione indica la rassegnazione che si prova quando si è costretti ad accettare un qualcosa che<br />
non piace.<br />
Festina lente: ”Affrettati lentamente”. Paradossale all’apparenza, l’espressione ha un significato<br />
ben preciso: una qualunque meta la si consegue non con un fare precipitoso e confusionario, ma<br />
con la riflessione e la ponderatezza.<br />
Fama volat: “<strong>La</strong> fama vola”, si ammette con una certa amarezza quando ci si accorge che si è<br />
diffusa una qualche notizia che si voleva che rimanesse segreta o quasi.<br />
Versione 1<br />
Morte di L. Emilio Paolo<br />
Il console Terenzio Varrone è additato dalla storia come il responsabile della sconfitta patita dai Romani a Canne, ma a<br />
farne le spese è il collega Emilio Paolo, che muore nella battaglia.<br />
Cn. Lentulus tribunus militum, cum praetervehens equo sedentem in saxo cruore oppletum<br />
consulem vidisset: . “L. Aemili - inquit - quem unum insontem culpae cladis hodiernae dei respicere<br />
debent, cape hunc equum, dum et tibi virium aliquid superest et comes ego te tollere possum ac<br />
protegere. Ne funestam hanc pugnam morte consulis feceris; etiam sine hoc lacrimarum satis<br />
luctusque est”. Ad ea consul: «Tu quidem, Cn. Corneli, macte virtute esto (1), sed cave frustra<br />
miserando exiguum tempus e manibus hostium evadendi absumas. Abi, nuntia publice patribus, urbem<br />
Romanam muniant ac, priusquam victor hostis adveniat, praesidiis firment; privatim Q. Fabio<br />
(2) L. Aemilium praeceptorum eius memorem et vixisse adhuc et mori. Me in hac strage militum<br />
meorum patere exspirare (3), ne aut reus iterum e consulatu sim aut accusator collegae existam, ut<br />
alieno crimine innocentiam meam protegam!”. Haec eos agentis (4) prius turba fugientium civium,<br />
deinde hostes oppressere; consulem ignorantes quis esset, obruere telis, Lentulum in tumultu<br />
abripuit equus.<br />
Livio<br />
(1) Tu…macte virtute esto: “Gloria a te per la tua virtù”. (2) Q. Fabio: Q. Fabio Massimo, il Cunctator. (3) Me…patere expirare:<br />
“<strong>La</strong>scia…che io muoia”. (4) agentis: = agentes.<br />
Versione 2<br />
Il docente ideale<br />
Quasi due millenni sono trascorsi da quando sono state consigliate le norme che seguono, norme che, a dispetto del<br />
tempo, conservano tuttora la loro validità.<br />
Sumat igitur ante omnia parentis erga discipulos suos animum ac succedere se in eorum locum, a<br />
quibus sibi liberi tradantur, existimet. Ipse nec habeat vitia nec ferat. Non austeritas eius tristis,<br />
non dissoluta sit comitas, ne inde odium, hinc contemptus oriatur. Plurimus ei de honesto ac bono<br />
512
sermo sit: nam quo saepius monuerit, hoc rarius castigabit, minime iracundus, nec tamen eorum<br />
quae (1) emendanda erunt dissimulator, simplex in docendo, patiens laboris, adsiduus potius quam<br />
inmodicus. Interrogantibus libenter respondeat, non interrogantes percontetur ultro. In laudandis<br />
discipulorum dictionibus nec malignus nec effusus (2), quia res altera (3) taedium laboris, altera<br />
securitatem parit. In emendando quae corrigenda erunt non acerbus minimeque contumeliosus;<br />
nam id (4) quidem multos a proposito studendi fugat, quod quidam sic obiurgant, quasi oderint. Ipse<br />
aliquid, immo multa cotidie dicat, quae secum auditores referant. Licet enim satis exemplorum ad<br />
imitandum ex lectione suppeditet, tamen viva illa, ut dicitur, vox (5) alit plenius praecipueque<br />
praeceptoris, quem discipuli, si modo recte sunt instituti, et amant et verentur. Vix autem dici<br />
potest, quanto libentius imitemur eos, quibus favemus.<br />
Quintiliano<br />
(1) eorum quae: “di quelle cose che”. (2) nec malignus nec effusus: “non sia né severo né prodigo di lodi”. (3) res altera…altera:<br />
“la prima cosa…la seconda”. (4) nam id…quod: “questo infatti…il fatto che”. (5) viva illa…vox: “la famosa, come viene chiamata,<br />
viva voce”.<br />
Versione 3<br />
Sbarco dei Cesariani in Britannia<br />
I Britanni si oppongono naturalmente allo sbarco dei Romani nell’isola, ma questi riescono nel loro intento e mettono in<br />
fuga i nemici.<br />
Pugnatum est ab utrisque acriter. Nostri tamen, quod neque ordines servare neque firmiter insistere<br />
neque signa subsequi poterant, atque alius alia ex navi (1) quibuscumque signis occurrerat se<br />
adgregabat, magno opere perturbabantur. Hostes vero notis omnibus vadis, ubi ex litore aliquos<br />
singulares ex navi egredientes conspexerant, incitatis equis impeditos adoriebantur, plures paucos<br />
circumsistebant, alii ab latere aperto in universos tela coniciebant. Quod cum animum advertisset<br />
Caesar, scaphas longarum navium (2), item speculatoria navigia militibus compleri iussit, et quos<br />
(3) laborantes conspexerat, his subsidia submittebat. Nostri simul in arido constiterunt, suis<br />
omnibus consecutis in hostes impetum fecerunt atque eos in fugam dederunt, neque longius<br />
prosequi potuerunt, quod equites cursum tenere atque insulam capere non potuerant. Hoc unum ad<br />
pristinam fortunam Caesari defuit.<br />
Cesare<br />
(1) atque alius alia ex navi…se adgregabat: “e poiché ognuno, saltando chi da una nave chi da un’altra, si univa ai reparti che<br />
incontrava”. (2) longarum navium…speculatoria navigia: navi da guerra e navi vedetta. (3) quos…his: “a quelli…che”.<br />
Versione 4<br />
In senato, contro Catilina<br />
Cicerone inveisce contro Catilina, parlando degli incontri di lui in casa di uno dei congiurati, Leca, e riferisce ai senatori<br />
il piano per sovvertire lo Stato.<br />
Recognosce tandem mecum noctem illam superiorem (1): iam intelleges, multo me vigilare acrius ad<br />
salutem quam te ad perniciem rei publicae. Dico te priore nocte venisse inter falcarios (non agam<br />
oscure) in M. <strong>La</strong>ecae domum; convenisse eodem complures eiusdem amentiae scelerisque socios.<br />
Num negare audes? Quid taces? Convincam, si negas (2). Video enim esse hic in senatu quosdam,<br />
qui tecum una fuerunt. O di immortales! ubinam gentium sumus? in qua urbe vivimus? quam rem<br />
publicam habemus? Hic, hic sunt (3) in nostro numero, patres conscripti, in hoc orbis terrae<br />
sanctissimo gravissimoque consilio, qui de nostro omnium interitu, qui de huius urbis atque adeo<br />
de orbis terrarum exitio cogitent. Hos ego video consul et de re publica sententiam rogo, et, quos<br />
ferro trucidari oportebat, eos nondum voce vulnero. Fuisti igitur apud <strong>La</strong>ecam illa nocte, Catilina,<br />
distribuisti partes Italiae, statuisti (4), quo quemque proficisci placeret, delegisti, quos Romae<br />
relinqueres, quos tecum educeres, discripsisti urbis partes ad incendia, confirmasti, te ipsum iam<br />
513
esse exiturum, dixisti paulum tibi esse etiam nunc morae, quod ego viverem.<br />
Cicerone<br />
(1) noctem illam superiorem…priore nocte: la notte scorsa. (2) Convincam, si negas: “Ti dimostrerò colpevole, se anche lo neghi”.<br />
(3) Hic, hic sunt…qui…cogitent: “Qui, qui ci sono… (uomini) che…pensano. (4) statuisti…placeret: « hai deciso dove (quo: moto<br />
a luogo) era opportuno che ognuno si recasse ».<br />
Versione 5<br />
Grazie a te, o Cesare, oggi ho visto gli dei<br />
Più che un fatto storico, pare un aneddoto. Un barbaro attraversa un fiume su una piccola imbarcazione, si avvicina al<br />
nemico con un unico scopo: vedere Cesare. Ottiene poi di toccargli la mano… e per lui è quasi un miracolo.<br />
Cum citeriorem ripam praedicti fluminis castris occupassemus (1) et ulterior armata (2) hostium<br />
iuventute fulgeret, sub omnem motum conatumque nostrarum navium protinus refugientium, unus e<br />
barbaris aetate senior, corpore excellens, dignitate, quantum ostendebat cultus, eminens, cavatum,<br />
ut illis mos est, conscendit alveum solusque id navigii genus temperans ad medium processit<br />
fluminis et petiit, liceret sibi sine periculo in eam, quam armis tenebamus, egredi ripam ac videre<br />
Caesarem. Data petenti facultas. Tum adpulso lintre et diu tacitus contemplatus Caesarem:<br />
“Nostra quidem –inquit- furit iuventus, quae cum vestrum numen absentium colat, praesentium<br />
potius arma metuit quam sequitur fidem. Sed ego beneficio et permissu tuo, Caesar, quos ante<br />
audiebam, hodie vidi deos, nec feliciorem ullum vitae meae aut optavi aut sensi diem”,<br />
impetratoque (3) ut manum contingeret, reversus in naviculam, sine fine respectans Caesarem ripae<br />
suorum adpulsus est.<br />
Velleio Patercolo<br />
(1) occupassemus = occupavissemus. (2) armata…iuventute: “ di giovani…armati”. (3) impetrato: abl. ass. senza sostantivo.<br />
Versione 6<br />
Omero ed Esiodo<br />
Prima di Omero, nessuno che egli potesse imitare; dopo di Omero, nessuno che fosse in grado di imitare lui. Oltre un<br />
secolo più tardi, Esiodo: l’autore della Teogonia, a differenza del primo, ci ha dato notizie sulla patria e sui genitori.<br />
Clarissimum deinde Homeri illuxit ingenium, sine exemplo maximum: qui magnitudine operis et<br />
fulgore carminum solus appellari poeta meruit. In quo hoc maximum est, quod neque ante illum,<br />
quem ille imitaretur, neque post illum, qui eum imitari possit, inventus est. Neque quemquam alium,<br />
cuius operis primus auctor fuerit, in eo perfectissimum, praeter Homerum et Archilocum,<br />
reperiemus. Hic longius a temporibus belli, quod composuit, Troici, quam quidam rentur, abfuit.<br />
Huius temporis aequalis Hesiodus fuit, circa CXX annos distinctus ab Homeri aetate, vir<br />
perelegantis ingenii, et mollissima dulcedine carminum memorabilis, otii quietisque cupidissimus,<br />
ut tempore tanto viro, ita operis auctoritate proximus; qui vitavit ne in id, quod Homerus, incideret:<br />
patriam et parentes testatus est; sed patriam, quia multatus ab ea erat, contumeliosissime.<br />
RAGIONIAMO INSIEME<br />
Velleio Patercolo<br />
514
Versione 7<br />
Enea, Turno e i Rutuli<br />
Sconfitto da Enea, Turno, re dei Rutuli, in cerca di aiuto si rivolge agli Etruschi di Mezenzio. Fusione degli Aborigeni e<br />
dei Troiani in un unico popolo, i <strong>La</strong>tini, e vittoria di questi sugli Etruschi. Morte di Enea.<br />
Bello deinde (1) Aborigines (2) Troianique simul petiti. (3) Turnus, rex Rutulorum, cui pacta (4)<br />
<strong>La</strong>vinia ante adventum Aeneae fuerat, praelatum sibi advenam 5) aegre patiens, simul Aeneae<br />
<strong>La</strong>tinoque bellum intulerat. Neutra acies (5) laeta ex eo certamine abiit: victi (6) Rutuli, victores<br />
Aborigines Troianique ducem <strong>La</strong>tinum amisere. (7) Inde Turnus Rutulique diffisi rebus (8) ad<br />
florentes opes (9) Etruscorum Mezentiumque, regem eorum, confugiunt, qui Caere, (10) opulento tum<br />
oppido, imperitans, iam inde ab initio minime laetus novae origine urbis, et tum nimio (11) plus<br />
quam satis tutum esset accolis rem Troianam crescere ratus, haud gravatim socia (12) arma Rutulis<br />
iunxit. Aeneas, adversus tanti belli terrorem ut animos Aboriginum sibi conciliaret nec sud eodem<br />
iure solum, sed etiam nomine (13) essent, <strong>La</strong>tinos utramque gentem appellavit. Nec deinde<br />
Aborigines Troianis (14) studio ac fide erga regem Aeneam cessere. Fretusque (15) his animis<br />
coalescentium in dies magis duorum populorum, quamquam tanta (16) opibus Etruria erat, ut iam<br />
non terras solum, sed mare etiam per totam Italiae longitudinem ab Alpibus ad fretum Siculum<br />
fama nominis sui implesset, tamen, cum (17) moenibus bellum propulsare posset, in aciem copias<br />
eduxit. Secundum (18) inde proelium <strong>La</strong>tinis, Aeneae etiam ultimum operum mortalium fuit. Situs<br />
est, (19) quemcumque eum dici ius fasque (20) est, super Numicum flumen; Iovem Indigetem<br />
appellant. (21)<br />
Livio<br />
1) deinde: dopo le nozze di Enea con <strong>La</strong>vinia. 2) Aborigines: gli abitanti più antichi del <strong>La</strong>zio, re<br />
dei quali era <strong>La</strong>tino. 3) petiti: sott. sunt, secondo il costrutto aliquem petere. 4) cui pacta…fuerat:<br />
nota la costruzione. A parte il piuccheperfetto del verbo esse, il deponente non ha significato attivo,<br />
come sempre, ma passivo, e quindi “ al quale prima dell’arrivo di Enea era stata promessa in moglie<br />
<strong>La</strong>vinia”, figlia di <strong>La</strong>tino. 5) Neutra acies: “Nessuno dei due eserciti”. Aborigeni e Troiani sono già<br />
un unico popolo. 6) Victi Rutuli: sott. sunt. 7) amisere= amiserunt. 8) diffisi rebus: “ diffidando<br />
della situazione”. 9) ad florentes opes: “al potente esercito”. 10) Caere: dativo (opulento tum<br />
oppido: apposizione) è l’attuale Cerveteri. 11) et tum nimio…ratus: ordina, et ratus tum rem<br />
Troianam crescere nimio plus quam esset satis tutum accolis. 12) socia…iunxit: espressione<br />
ridondante; semplicemente: “unì”. 13) nomine: sott. sub eodem. 14) Troianis studio ac<br />
fide…cessere: cedere alicui aliqua re = essere inferiore a qualcuno in qualche cosa. 15) Fretusque:<br />
“Confidando in”, con l’ablativo. 16) tanta…ut…implesset: nota l’uso del piuccheperfetto (=<br />
implevisset) nella consecutiva, per indicare l’anteriorità rispetto alla concessiva da cui dipende. 17)<br />
cum… posset: concessiva,” pur potendo”. 18) Secundum: sott. fuit, “ Fu favorevole”. 19) Situs est:<br />
“È sepolto” (situs, -a, -um, agg. part. di sino). 20) ius fasque: norme umane e norme divine. 21)<br />
Iovem Indigetem appellant: ora lo chiamano Giove Indigete – precisa Livio – perché, aggiungiamo,<br />
per un’antica tradizione era anche Pater Indiges, oltre che Iuppiter Indiges. Perciò l’Autore scrive:<br />
quemcumque eum dici ius fasque est.<br />
Sententiae<br />
1. Iudex damnatur, cum nocens absolvitur (P. Syr.).<br />
2. Una salus victis, nullam sperare salutem (Verg.).<br />
3. In malis sperare bene, nisi innocens, nemo solet (P. Syr.).<br />
4. Sequitur superbos victor a tergo deus (Sen.).<br />
5. Incidis in Scyllam, cupiens vitare Charybdin (Hor.).<br />
515
6. In voluptate spernenda virtus cernitur ( Cic.).<br />
7. Rem tene, verba sequentur (Hor.).<br />
8. Avarus, nisi cum moritur, nihil recte facit (P. Syr.).<br />
9. Exire magnus ex tugurio vir potest (P. Syr.).<br />
516
<strong>Capitolo</strong> 33<br />
L’infinito<br />
Uso nominale dell’infinito.<br />
Uso verbale dell’infinito - Il soggetto della proposizione infinitiva - I<br />
tempi dell’infinito - Particolarità nell’uso dell’infinito futuro.<br />
Soggettive con altre costruzioni.<br />
Oggettive con altre costruzioni.<br />
Infinitive in funzione dichiarativa - Infinito storico - Infinito<br />
esclamativo.<br />
517
Un individuo gretto<br />
Gellio ha da fare sempre lavori di manutenzione della casa, ma con uno scopo ben preciso: avere un pretesto per non<br />
dare nemmeno un soldo ad un amico che glielo chieda.<br />
Gellius aedificat semper: modo limina ponit,<br />
nunc foribus claves aptat emitque seras,<br />
nunc has, nunc illas reficit mutatque fenestras ;<br />
dum tantum aedificet, quidlibet ille facit,<br />
oranti nummos ut dicere possit amico<br />
unum illud verbum Gellius “Aedifico”.<br />
Marziale<br />
aedificat semper: “è sempre impegnato in lavori di ricostruzione”. modo limina ponit, nunc… nunc … nunc: nota il lungo elenco di<br />
impegni che lo spilorcio si sobbarca, egli che – continua più o meno Marziale – pur di avere lavori da fare per la casa, è disposto a<br />
fare qualunque cosa. oranti nummos…: la spiegazione di tanta operosa attività. Qualcuno gli chiede un prestito, e Gellio, pronto:<br />
“Costruisco”.<br />
Uso nominale dell’infinito<br />
Esercizio 1<br />
Traduci:<br />
1) Admonebant alii alios supplicium ex se, non victoriam peti (Liv.). 2) Locupletem Fabricium<br />
faciebat non multa possidere, sed modica desiderare (Val. Max.). 3) Sine pennis volare haud facile<br />
est (Pl.). 4) Nihil est aliud bene et beate vivere, nisi honeste et recte vivere (Cic.). 5) Nunc, neque<br />
vivere libet neque mori licet sine dedecore (Sall.). 6) Intueri solem adversum nequitis eiusque radiis<br />
acies vestra sensusque vincitur (Cic.). 7) Vivere volunt, mori nesciunt (Sen.). 8) Vincere scis,<br />
Hannibal; victoria uti nescis (Liv.). 9) Facinus est vincire civem Romanum, scelerum verberare,<br />
prope parricidium necare: quid dicam in crucem attollere? (Cic.). 10) Nihil agere delectat (Cic.).<br />
11) Aliud est male dicere, aliud accusare (Cic.). 12) Omnibus expedit salvam esse rem publicam<br />
(Cic.). 13) Vivere, Lucili, militare est (Sen.). 14) Fieri studebam doctior (Cic.). 15) Loquor de<br />
homine docto et erudito, cui vivere cogitare est (Cic.)<br />
Esercizio 2<br />
Traduci:<br />
1) <strong>La</strong> plebe giudicò conveniente seguire i consigli dell’oratore. 2) Vivere non è trascorrere il tempo,<br />
ma agire. 3) Tipico degli eroi è affrontare imprese pericolose. 4) Generalmente gli uomini giudicano<br />
meraviglioso vivere, solo agli infelici non sempre piace vivere. 5) Almeno a parole, tutti<br />
giudichiamo vergognoso non aiutare i poveri. 6) Non è possibile essere sempre indulgenti con i<br />
figli, a volte occorre essere severi. 7) Tra i doveri del buon padre è dare un buon esempio. 8) Gli<br />
uomini sono soliti considerare proprie le cose che trovano. 9) Trovare qualcosa non significa<br />
esserne i padroni: sarebbe giusto riconsegnarla al vero proprietario. 10) Subire passivamente una<br />
violenza è assecondarla. 11) Assai triste per un vecchio è non avere uno che si prenda cura di lui.<br />
12) Non a tutti è lecito fare grandi cose, ma è dovere di tutti fare qualche cosa.<br />
518
Uso verbale dell’infinito - Il soggetto nella proposizione infinitiva - I tempi dell’infinito -<br />
Particolarità nell’uso dell’infinito futuro<br />
Esercizio 3<br />
Traduci:<br />
1) Constat ad salutem civium inventas esse leges (Cic.). 2) Causam qua terra concutitur alii in<br />
aqua esse, alii in ignibus, alii in ipsa terra, alii in spiritu putaverunt (Sen.). 3) Fuit fama<br />
Themistoclem venenum sua sponte sumpsisse (Nep.). 4) Ab eo te diligi intellegebam (Cic.). 5)<br />
Veientes minabantur se Romam oppugnaturos esse (Liv.). 6) Tu tam egregios viros censes tantas<br />
res fecisse sine causa ? (Cic.). 7) Romani fatebantur numquam cum pertinaciore hoste conflictum<br />
esse (Liv.). 8) Video te alte spectare et velle in caelum migrare. Spero fore ut contingat id nobis<br />
(Cic.). 9) Omnino spero paucis mensibus opus perfectum fore (Cic.). 10) Sperant fore ut filius ab<br />
illo furore revocetur (Cic.). 11) Fateor ea sine mundi conversione efficere non potuisse (Cic.). 12)<br />
Pati necesse est multa mortales mala (Nev. ). 13) Caesar in magnam spem veniebat fore ut<br />
Ariovistus pertinacia desisteret (Caes.). 14) Legationes reiectum iri puto (Cic.). 15) De Crassi<br />
oratione sic existimo, eum fortasse melius potuisse scribere (Cic.).<br />
Esercizio 4<br />
Traduci:<br />
1) Pompeius sperabat fore ut, duplicato cursu, Caesaris milites exanimarentur et lassitudine<br />
conficerentur (Caes.). 2) Eius litteris omnia certiora perlatum iri ad senatum putabam (Caes). 3)<br />
Marcius respondit ea mansuetudine atque misericordia senatum populi Romani semper fuisse<br />
(Sall.). 4) Videbam hos pro me lugere, gemere, velle pro meo capite decertare (Cic.). 5) Valde<br />
suspicor fore ut infringatur hominum improbitas (Cic.). 6) Te quidem id modice ac sapienter sicut<br />
omnia et ferre et laturum esse scio (Cic.). 7) Legatos ad Caesarem mittunt pollicenturque sese ei<br />
dedituros atque imperata facturos (Caes.). 8) Scio Tuberonem domi manere voluisse (Cic.). 9)<br />
Omnes – Alexander inquit – iurant esse me Iovis filium, sed vulnus hoc hominem esse me clamat<br />
(Curt.). 10) Caesar in eam spem venerat se sine pugna et vulnere suorum rem conficere posse<br />
(Caes.).<br />
Esercizio 5<br />
Traduci:<br />
1) Mario garantì che avrebbe condotto a termine la guerra contro Giugurta. 2) Il triumviro era sicuro<br />
che egli si sarebbe impadronito del potere. 3) In Sallustio leggiamo che gli antichi romani erano<br />
assai morigerati, e corrotti invece i suoi contemporanei. 4) <strong>La</strong> storia ha tramandato che un’amica di<br />
Catilina, di nome Sempronia, compì molti misfatti e non si vergognò mai delle sue azioni. 5) Era<br />
parso che il traditore si sarebbe pentito della sua turpe condotta. 6) Cesare pianse quando gli fu<br />
detto che Pompeo era stato ucciso in Egitto. 7) Ci eravamo convinti tutti che loro ci sarebbero stati<br />
riconoscenti. 8) Sono fermamente convinto che si dovrebbe fare una cosa simile nell’interesse di<br />
tutti. 9) Sappi per certo che non ti condannerà nessuno se hai detto veramente tutto ai giudici. 10)<br />
Aveva promesso che sarebbe tornato immediatamente, ma da allora non l’abbiamo più visto.<br />
519
Soggettive con altre costruzioni<br />
Esercizio 6<br />
Traduci :<br />
1) Vetus est lex illa iustae veraeque amicitiae, ut idem amici semper velint (Cic.). 2) Placuit ut duae<br />
coloniae deducerentur (Liv.). 3) Neque mihi licet neque est integrum ut meum laborem hominum<br />
periculis sublevandis non impertiam (Cic.). 4) Atqui ita dicas necesse est (Cic.). 5) Mos est<br />
hominum ut nolint eundem pluribus rebus excellere (Cic.). 6) Necesse est multos timeat quem multi<br />
timent (<strong>La</strong>bien). 7) Necesse est aut similes aut dissimiles bonis simus (Quint.). 8) Animus oportet<br />
tuus te indicet divitem, non hominum sermo neque possessiones tuae (Cic.). 9) Certum est otii vitia<br />
negotio discuti (Sen.). 10) Hos hostes necesse est iudicemus (Cic.). 11) Ipsum Crassum ego<br />
praedicantem audivi sibi a Cicerone impositam esse contumeliam (Sall.). 12) Caesar legiones, quas<br />
expeditas esse iusserat, portis incensis intromittit, atque oppido potitur (Caes.) 13) Galli statuunt ut<br />
decem milia hominum, delecta ex omnibus gentibus, in oppidum submittantur (Caes.). 14) Stoici<br />
censent sapientes sapientibus etiam ignotis esse amicos (Cic.). 15) Segestani certiorem te faciunt P.<br />
Africanum maioribus suis restituisse Dianae simulacrum (Cic.).<br />
Oggettive con altre costruzioni<br />
Esercizio 7<br />
Traduci:<br />
1) Abi, nuntia publice patribus urbem Romanam muniant ac praesidio firment (Liv.). 2) Q. Metellus<br />
censor censuit ut omnes cogerentur ducere uxores (Liv.). 3) Lex est quae vetat plus quingenta<br />
iugera habere civem Romanum (Varr. ). 4) Eius auctoritate commotus, ut ante noctem Volsci<br />
abirent decrevit (Liv.). 5) Pervellem adessent ii qui adfuerant ante causamque cognorant (Cic.). 6)<br />
Claudendas cuncti portas et custodiendam urbem censebant (Liv.). 7) Caesar milites certiores facit<br />
ut se ex labore reficerent, postea, dato signo, e castris erumperent (Caes.). 8) Senatus non censuit<br />
captivos Romanos redimendos esse, quamvis id parva pecunia fieri posset (Cic.). 9) M. Calidius<br />
censebat ut Pompeius in suas provincias proficisceretur (Caes.). 10) Senatus decreverat ne prius<br />
comitia haberentur quam lex lata esset (Cic.). 11) Attico Antonius sua manu scripsit ne timeret<br />
statimque ad se veniret (Nep.). 12) Illi magnopere auctor fui, ne differret tempus petitionis suae<br />
(Cic.). 13) Missi iuniores patrum in castra nuntiant decemviris ut omni ope ab seditione milites<br />
contineant (Liv.). 14) Caesar Brutum adulescentem monet ut in omnes partes equites quam<br />
altissime pervagentur (Caes.). 15) Cato mirari se aiebat quod non rideret haruspex haruspicem<br />
cum vidisset (Cic.).<br />
Esercizio 8<br />
Traduci:<br />
1) Ad Annibale pareva giusto che i suoi affrontassero grandi sacrifici per vincere la guerra. 2) I<br />
soldati nell’accampamento gridavano a gran voce di voler combattere contro i numerosi nemici. 3)<br />
Il tempo chiede che ognuno faccia quanto può: la situazione è critica. 4) Era necessario che si<br />
arruolassero nuovi soldati, data la gravità della guerra. 5) Molte volte abbiamo visto i padri<br />
discutere con i figli, ma non abbiamo mai visto che li punivano. 6) Il console aveva vietato ai<br />
soldati di allontanarsi dall’accampamento perché il nemico era nelle vicinanze. 7) Ariovisto ai legati<br />
di Cesare rispose che non gli piacevano le condizioni della pace. 8) Si sa che occorre anzitutto<br />
rispettare le leggi per avere una buona società. 9) Tacito scrive che il capo dei Caledoni parlò<br />
aspramente contro Roma. 10) Pare fuori discussione che i vinti debbano essere rispettati dai<br />
vincitori.<br />
520
Infinitive in funzione dichiarativa – Infinito storico – Infinito narrativo<br />
Esercizio 9<br />
Traduci:<br />
1) In eam spem civitas venerat, in Africa eo anno bellatum iri (Liv.). 2) Ruere cuncti in castra,<br />
increpare Galbam, laudare militum iudicium, exosculari Othonis manum (Tac.). 3) Spes tamen una<br />
est, aliquando populum Romanum maiorum similem fore (Cic.). 4) Essene quemquam tanta audacia<br />
praeditum! (Cic.). 5) Illud perlibenter audivi, te esse Caesari familiarem (Cic.). 6) Tene haec posse<br />
ferre! (Cic.). 7) Haec est condicio liberorum populorum, posse suffragiis vel dare vel detrahere<br />
quod velit cuique (Cic.). 8) Sic sentio, maximo in periculo rem esse (Cic.). 9) Ludibrio esse urbis<br />
gloriam et populi Romani nomen! (Cic.). 10) Id est viri et ducis, non deesse fortunae praebenti se<br />
(Liv.). 11) Sic enim volo tibi persuaderi, mihi neminem cariorem te esse (Cic.). 12) Te Romae non<br />
fore! (Cic.). 13) Brevi tempore interiecto, hostes ex omnibus partibus, signo dato, decurrere,<br />
lapides gaesaque in vallum conicere (Caes.). 14) Haec est illa praestans ac divina sapientia: nihil<br />
admirari, cum acciderit; nihil arbitrari non posse evenire (Cic.). 15) Inania sunt ista delectamenta,<br />
mihi crede, paene puerorum: captare plausus, vehi per urbem, conspici velle (Cic.).<br />
Esercizio 10<br />
Traduci:<br />
1) Su questo concordiamo tutti, che la giustizia è una gran cosa. 2) Apprezzo molto questo, il<br />
riconoscere i propri errori. 3) Che vergogna! Comportarti tu in questo modo! 4) E la folla accorrere<br />
nel foro, e gridare, e reclamare i propri diritti. 5) Su questo non c’è dubbio, che siamo stati<br />
ingannati. 6) Il colpevole essere libero, e l’innocente condannato. 7) Tu fare una simile<br />
affermazione! 8) Il generale esortava tutti, correva egli per primo a battaglia.<br />
Ricapitolazione<br />
Esercizio 11<br />
Traduci:<br />
1) Catonem vidi in bibliotheca sedentem, multis circumfusum Stoicorum libris (Cic.). 2) Bellatum<br />
esse cum Gallis eo anno circa Anienem flumen auctor est Claudius (Liv.). 3) Amicos spero brevi<br />
tempore societate victoriae tecum copulatos fore (Cic.). 4) Sic decerno, sic sentio, sic adfirmo,<br />
nullam rerum publicarum conferendam esse cum ea quam patres nostri nobis reliquerunt (Cic.). 5)<br />
Gaudeo tibi consilium probari meum (Cic.). 6) Dico te priore nocte venisse inter falcarios –non<br />
agam oscure- in M. Lecae domum (Cic.). 7) Memini Catonem mecum et cum Scipione disserere<br />
(Cic.). 8) Clodius sacra et religiones neglegi, violari, pollui passus est (Cic.). 9) Iste tum petere,<br />
tum minari, tum spem tum metum ostendere (Cic.). 10) Male salsus ridens dissimulare, meum iecur<br />
urere bilis (Hor.). 11) Saguntini maluerunt parentes suos liberos emori quam servos vivere (Cic.).<br />
12) Pollicetur Piso sese iturum ad Caesarem (Caes.). 13) Hoc possum dicere, me satis adeptum<br />
fore, si ex tanto in omnes mortales beneficio nullum in me periculum redundarit (Cic.). 14) Quidam<br />
demonstrarunt, prima legione pulsa impedimentisque direptis, futurum esse ut reliquae resistere<br />
non auderent (Caes.). 15) Futurum puto ut hostes iudicemur (Cic.). 16) Propediem video lautorum<br />
et locupletum urbem refertam fore (Cic.). 17) Si existimasti te utrique negotio satisfacere posse,<br />
vehementer errasti (Cic.). 18) Senatus statuit hoc non esse licitum (Cic.). 19) <strong>La</strong>bienus iurat se<br />
Pompeium non deserturum eundemque casum subiturum (Caes.). 20) Multo rem turpiorem fore et<br />
iniquiorem visum iri intellegebant (Cic.).<br />
521
Esercizio 12<br />
Traduci:<br />
1) Era lecito supporre che l’accusato fosse innocente finché non fosse stata emessa la sentenza. 2)<br />
Tutti gli uomini possono impegnarsi per il bene comune. 3) Se è piacevole essere elogiati, è ancor<br />
più doveroso meritare le lodi. 4) Quando siamo innanzi negli anni cominciamo a tirare le somme. 5)<br />
In caso di vittoria, tutti affermano di avere fatto la loro parte; in caso di sconfitta, tutti dichiarano di<br />
essere innocenti. 6) Il presidente ha garantito che la procedura sarà regolare, secondo le norme di<br />
legge. 7) Tutti si erano convinti che il console avrebbe rinunciato all’impresa. 8) Bisogna<br />
impegnarsi seriamente, se si vuole conseguire un buon risultato. 9) Siamo certi che tu e i tuoi ci<br />
sarete di grande aiuto nei momenti del bisogno. 10) I vecchi li vediamo sempre passeggiare, mai<br />
correre. 11) Agli esploratori fu ordinato di rientrare prima di sera. 12) I soldati di Annibale furono<br />
persuasi dal loro generale che essi avrebbero conquistato Roma. 13) Mi vergogno delle mie azioni.<br />
Aver sofferto voi per le mie colpe! 14) Non infierire contro i vinti, questa è una bella virtù del<br />
vincitore. 15) Che Polifemo fu accecato da Ulisse, è una favola che tutti conosciamo.<br />
Esercizio 13<br />
1) Completa il brano che segue individuando le espressioni giuste tra quelle suggerite.<br />
2) Da’ una risposta motivata alle domande in calce.<br />
I principali re della Persia<br />
Hi fere fuerunt Graeciae gentis duces, qui (1) memoria digni videantur, praeter reges: namque eos<br />
attingere noluimus, quod (2) omnium res gestas / rerum gestarum / res gestae separatim (3) sunt<br />
relatae. Neque tamen ii admodum sunt multi. <strong>La</strong>ecedaemonius autem Agesilaus nomine, non<br />
potestate fuit rex, sicut ceteri Spartani. Ex iis vero, qui dominatum imperio tenuerunt,<br />
excellentissimi fuerunt, ut nos iudicamus, Persarum Cyrus et Darius, Hystaspi filius, quorum<br />
uterque privatus virtute regnum est adeptus. Prior horum apud Massagetas in proelio cecidit, (4)<br />
Darius senectute diem obiit supremum. Tres sunt praeterea eiusdem gentis: Xerxes et duo<br />
Artaxerxae, Macrochir cognominis / cognomine / cognomen et Mnemon. Xerxi maxime est illustre,<br />
quod (5) maximis post hominum memoriam exercitibus terra marique bellum intulit Graeciae. At<br />
Macrochir praecipuam habet laudem amplissimae pulcherrimaeque corporis formae, quam<br />
incredibilis ornavit virtutibus / incredibilis ornavit virtutem / incredibili ornavit virtute belli:<br />
namque illo (6) Perses nemo manu fuit fortior. Mnemon autem iustitiae fama / iustitiae famae /<br />
iustitiam famam floruit.<br />
Cornelio Nepote<br />
(1) qui…videantur : come spieghi l’uso del congiuntivo ? (2) quod… sunt relatae: di che proposizione si tratta? (3) separatim:<br />
sapresti spiegare il perché dell’avverbio con la produzione dello storico? (4) cecidit: da cadere o caedere? (5) quod: ha lo stesso<br />
valore del quod del n.2? (6) illo: che complemento è?<br />
Hodieque<br />
Ex cathedra: « Dalla cattedra ». Se nella dottrina cattolica indica l’infallibilità del pontefice<br />
quando parla ex cathedra, spesso la locuzione viene adoperata in senso ironico contro chi, in una<br />
conversazione ad esempio, pretende di essere la verità rivelata.<br />
Ex abrupto: « All’improvviso », come fa un oratore che parla improvvisando, senza nessuma<br />
precedente preparazione o senza essersi scritte le cose da dire. Insomma, il nostro “parlare a<br />
braccio”.<br />
522
Est modus in rebus: « C’è un limite nelle cose ». C’è un limite a tutto, si dice quando si nota che si<br />
è arrivati ad un qualche eccesso, fosse anche soltanto durante un discorso.<br />
Errare humanum est: « Errare è umano », si precisa nel tentativo di minimizzare un qualche<br />
errore, come a chiedere scusa. <strong>La</strong> frase continua con perseverare diabolicum.<br />
Versione 1<br />
Ercole ed Evandro<br />
L’agitazione dei pastori in seguito all’uccisione di Caco da parte di Ercole fa intervenire Evandro che, conosciuta<br />
l’identità dell’uomo, gli svela la profezia della madre propria su di lui.<br />
Euander tum ea (1) profugus ex Peloponneso auctoritate magis quam imperio regebat loca,<br />
venerabilis vir miraculo litterarum, rei novae inter rudes artium homines, venerabilior divinitate<br />
credita Carmentae matris (2): quam fatiloquam (3) ante Sibyllae in Italiam adventum miratae eae<br />
gentes fuerant. ls tum Euander, concursu pastorum trepidantium circa advenam manifestae reum<br />
caedis excitus, postquam facinus facinorisque causam audivit, habitum formamque viri aliquantum<br />
ampliorem augustioremque humana intuens rogitat qui vir esset. Ubi nomen patremque ac patriam<br />
accepit, “Iove nate, Hercules, salve” inquit; “te mihi mater, veridica interpres deum, aucturum<br />
caelestium numerum cecinit, tibique aram hic dicatum iri, quam opulentissima olim in terris gens<br />
Maximam vocet tuoque ritu colat “. Dextra Hercules data accipere se omen impleturumque fata<br />
ara condita ac dicata (4) ait.<br />
Livio<br />
(1) tum ea…regebat loca: “in quel tempo…reggeva quei luoghi”. (2) divinitate…matris: “per la natura considerata divina della<br />
madre Carmenta”, (3) quam fatiloquam…miratae…fuerant: “della quale…avevano ammirato l’arte profetica”. (4) ara condita ac<br />
dicata: “con la costruzione e la consacrazione dell’altare”.<br />
Versione 2<br />
Grandezza di Giugurta e preoccupazioni di Micipsa<br />
Nella prima parte del brano, il ritratto di Giugurta, che riscuote l’ammirazione dei Numidi; nella seconda, le<br />
preoccupazioni del vecchio re che, se potesse, ucciderebbe volentieri il figlio che egli ha adottato.<br />
Qui (1) ubi primum adolevit, pollens viribus (2), decora facie, sed multo maxume (3) ingenio<br />
validus, non se luxu neque inertiae conrunpendum dedit, sed, uti mos gentis illius est, equitare, iaculari,<br />
cursu cum aequalibus certare; et cum omnis gloria anteiret, omnibus tamen carus esse: ad<br />
hoc pleraque tempora in venando agere, leonem atque alias feras primus aut in primis ferire:<br />
plurumum facere, minumum ipse de se loqui. Quibus rebus Micipsa tametsi initio laetus fuerat,<br />
existumans virtutem Iugurthae regno suo gloriae fore, tamen, postquam hominem adulescentem,<br />
exacta sua aetate et parvis liberis, magis magisque crescere intellegit, vehementer eo negotio<br />
permotus, multa cum animo suo volvebat. Terrebat eum natura mortalium avida imperi et praeceps<br />
ad explendam animi cupidinem, praeterea opportunitas suae liberorumque aetatis (4), quae etiam<br />
mediocris viros spe praedae transvorsos agit; ad hoc studia Numidarum in Iugurtham accensa, ex<br />
quibus, si talem virum dolis interfecisset, ne qua seditio aut bellum oriretur, anxius erat.<br />
Sallustio<br />
(1) Qui: Giugurta. (2) pollens viribus, decora facie…ingenio validus: variatio e chiasmo. (3) maxume…uti…: forme arcaiche,<br />
come altre in seguito. (4) opportunitas…aetatis: “l’occasione offerta dall’età sua e dei figli”.<br />
523
Versione 3<br />
Morte di Catilina<br />
Il capo dei rivoluzionari trova la morte a Pistoia combattendo contro le truppe di M. Petreio. Sallustio descrive lo<br />
scontro tra le forze opposte e mette in evidenza l’eroismo del congiurato.<br />
Sed ubi omnibus rebus exploratis Petreius (1) tuba signum dat, cohortis paulatim incedere iubet;<br />
idem facit hostium exercitus. Postquam eo (2) ventum est, unde a ferentariis proelium committi<br />
posset, maxumo clamore cum infestis signis concurrunt; pila omittunt, gladiis res geritur. Veterani<br />
pristinae virtutis memores comminus acriter instare, illi haud timidi resistunt: maxuma vi certatur.<br />
Interea Catilina cum expeditis in prima acie vorsari, laborantibus succurrere, integros pro sauciis<br />
arcessere, omnia providere, multum ipse pugnare, saepe hostem ferire; strenui militis et boni<br />
imperatoris officia simul exequebatur. Petreius ubi videt Catilinam, contra ac ratus erat (3), magna<br />
vi tendere, cohortem praetoriam in medios hostis inducit eosque perturbatos atque (4) alios alibi<br />
resistentis interficit. Deinde utrimque ex lateribus ceteros adgreditur. Manlius et Faesulanus (5) in<br />
primis pugnantes cadunt. Catilina postquam fusas copias seque cum paucis relictum videt, memor<br />
generis atque pristinae suae dignitatis, in confertissumos hostis incurrit ibique pugnans confoditur.<br />
Sallustio<br />
(1) Petreius: luogotenente del console C. Antonio. (2) eo…unde: moto a luogo e moto da luogo. (3) contra ac ratus erat:<br />
“contrariamente a quanto aveva creduto”. (4) atque…interficit: “e uccide gli altri che resistevano qua e là”. (5) Manlius et<br />
Faesulanus: “Manlio e il Fiesolano”, due luogotenenti di Catilina.<br />
Versione 4<br />
Giudizio di <strong>La</strong>bieno sull’esercito di Cesare<br />
Siamo alla vigilia della battaglia di Farsalo. A prender la parola qui è <strong>La</strong>bieno, un ex luogotenente di Cesare passato<br />
dalla parte di Pompeo: nelle parole di lui, disprezzo totale per un esercito di cui pure è stato parte.<br />
Hunc <strong>La</strong>bienus excepit (1), ut, cum Caesaris copias despiceret, Pompei consilium summis laudibus<br />
efferret: “Noli” inquit “ existimare, Pompei, hunc esse exercitum, qui Galliam Germaniamque<br />
devicerit. Omnibus interfui proeliis neque temere incognitam rem pronuntio. Perexigua pars illius<br />
exercitus superest; magna pars deperiit, quod accidere (2) tot proeliis fuit necesse, multos autumni<br />
pestilentia in Italia consumpsit, multi domum discesserunt, multi sunt relicti in continenti. An non<br />
exaudistis ex iis qui per causam valetudinis remanserunt, cohortes esse Brundisii factas? Hae<br />
copiae quas videtis, ex dilectibus horum annorum in citeriore Gallia sunt refectae, et plerique sunt<br />
ex coloniis Transpadanis. Ac tamen, quod fuit roboris (3) duobus proeliis Dyrrachinis interiit ».<br />
Haec cum dixisset, iuravit se nisi victorem in castra non reversurum, reliquosque ut idem facerent<br />
hortatus est. Hoc laudans Pompeius idem iuravit; nec vero ex reliquis fuit quisquam qui iurare<br />
dubitaret.<br />
Cesare<br />
(1) Hunc <strong>La</strong>bienus excepit: « Dopo di lui (hunc = Pompeo) prese la parola <strong>La</strong>bieno ». (2) quod accidere…fuit necesse: “ cosa<br />
che…era necessario che accadesse”. (3) quod fuit roboris: “quello che era il fior fiore” dell’esercito.<br />
Versione 5<br />
Le quattro età del popolo romano<br />
Paragonando l’impero romano alla vita di un uomo, l’autore parla di una sua infanzia (sotto i re), adolescenza<br />
(sottomissione dell’Italia), giovinezza ( conquista del mondo, fino ad Augusto), vecchiaia (i primi dodici imperatori), e,<br />
infine, di un suo ritorno alla giovinezza per merito di Traiano.<br />
524
Si quis ergo populum Romanum quasi unum hominem consideret, totamque eius aetatem<br />
percenseat, ut coeperit, utque adoleverit, ut quasi ad quandam iuventae frugem pervenerit, ut<br />
postea velut consenuerit, quattuor gradus processusque eius inveniet. Prima aetas sub regibus fuit,<br />
prope per annos quadringentos, quibus circa urbem ipsam cum finitimis luctatus est: haec erit eius<br />
infantia. Sequens a Bruto Collatinoque consulibus, in Appium Claudium Quintum Fulvium<br />
consules, centum quinquaginta annos patet, quibus Italiam subegit: hoc fuit tempus viris armisque<br />
incitatissimum, ideoque quis adulescentiam dixerit. Dehinc ad Caesarem Augustum centum<br />
quinquaginta anni, quibus totum orbem pacavit: hic iam ipsa iuventa imperii, et quasi quaedam<br />
robusta maturitas. A Caesare Augusto in saeculum nostrum (1) haud multo minus anni ducenti,<br />
quibus inertia Caesarum quasi consenuit atque decoxit; nisi quod sub Traiano imperatore movit<br />
lacertos, et praeter spem omnium senectus imperii, quasi reddita iuventute, revirescit.<br />
(1) in saeculum nostrum: lo Storico è del I-II secolo.<br />
Versione 6<br />
<strong>La</strong> terza età del popolo romano<br />
Anneo Floro<br />
Haec est illa tertia aetas populi Romani transmarina, qua, Italia progredi ausus, orbe toto arma<br />
circumtulit. Cuius aetatis superiores centum anni, sancti, pii, et, ut diximus, aurei, sine flagitio, sine<br />
scelere, dum sincera adhuc et innoxia pastoriae illius sectae integritas, dumque Poenorum hostium<br />
imminens metus disciplinam veterem continebant. Posteri centum, quos a Crthaginis, Corinthi<br />
Numantiaeque excidiis, et Attali regis Asiatica hereditate, deduximus in Caesarem et Pompeium,<br />
secutumque hos, de quo dicemus, Augustum, ut claritate rerum magnifici, ita domesticis cladibus<br />
miseri et erubescendi. Quippe sicut Galliam, Thraciam, Ciliciam, Cappadociam, uberrimas<br />
validissimasque provincias, Armenios etiam, et Britannos, ut non in usum ita ad imperii speciem,<br />
magna nomina acquisivisse, pulchrum ac decorum; ita eodem tempore dimicasse (1) domi cum<br />
civibus, sociis, mancipiis, gladiatoribus, totoque inter se senatu, turpe atque miserandum.<br />
(1) dimicasse: = dimicavisse.<br />
Versione 7<br />
Cato pro Rhodiensibus (I)<br />
Anneo Floro<br />
Siamo al tempo della terza guerra macedonica, che si concluse con la vittoria delle armi romane di L. Emilio Paolo, nel<br />
168 a.C. , a Pidna. <strong>La</strong> Macedonia divenne provincia romana. Il comportamento dei Rodiesi pare ambiguo in tale<br />
occasione, ma limpido non sembra nemmeno quello di alcuni nobili di Roma. Voce autorevole e sicura di sé, quella di<br />
Catone il Censore.<br />
Civitas Rhodiensis, cum amica atque socia populi Romani foret, (1) Perse (2) tamen Philippi filio,<br />
Macedonum rege , cum quo bellum populo Romano fuit, amico usa est conixique sunt Rhodienses,<br />
legationibus Romam saepe missis, id bellum inter eos componere. Sed ubi ista pacificatio<br />
perpetrari nequivit, verba a plerisque Rhodiensibus in contionibus eorum ad populum facta sunt,<br />
ut, si pax non fieret, Rhodienses regem adversus populum Romanum adiutarent. Sed nullum super<br />
ea re decretum publicum factum est; at ubi Perses victus captusque est, Rhodienses pertimuere (3)<br />
ob ea quae compluriens in coetibus populi acta dictaque erant, legatosque Romam miserunt qui (4)<br />
temeritatem quorumdam popularium suorum deprecarentur et fidem consiliumque publicum<br />
expurgarent. (5)<br />
Gellio<br />
525
(1) foret: = esset. (2) Perse: ablativo di Perses, ae. (3) pertimuere: = pertimuerunt. (4) qui… deprecarentur: finale relativa,<br />
“perché…adducessero come scusa”. (5) expurgarent: sempre in dipendenza da qui.<br />
Versione 8<br />
Cato pro Rhodiensibus (II)<br />
Legati postquam Romam venerunt et in senatum intromissi sunt verbisque suppliciter pro causa sua<br />
factis e curia excesserunt, (1) sententiae rogari coeptae; (2) cumque partim senatorum de<br />
Rhodiensibus quereretur, maleque animatos eos fuisse dicerent bellumque illis faciendum<br />
censerent, tum M. Cato exsurgit et optimos fidissimosque socios, quorum opibus diripiendis<br />
possidendisque non pauci ex summatibus viris intenti infensique erant, defensum conservatumque<br />
pergit; orationemque inclutam dicit, quae et seorsum fertur inscriptaque “Pro Rhodiensibus” est in<br />
quinto Originis libro (3) .<br />
Gellio<br />
(1) excesserunt: sempre in dipendenza da postquam. (2) sententiae rogari coeptae: nota la costruzione passiva dei verbi. (3) in<br />
quinto…: “ nel quinto libro delle Origini”.<br />
Sententiae<br />
1. Facere quam sanare vulnera facilius est (Quint.).<br />
2. Saepe tulit aegris sucus amarus opem (Ov.).<br />
3. Homo totiens moritur quotiens amittit suos (P. Syr.).<br />
4. Ducunt volentem fata, nolentem trahunt (Sen.).<br />
5. Quandoque bonus dormitat Homerus (Hor.).<br />
6. Maesta, ubi semel prorupere, difficilius reticentur ( Tac.).<br />
7. Bonis nocet quisquis pepercit malis (P. Syr.).<br />
8. Male parta male dilabuntur (Cic.).<br />
9. Miserum est tacere cogi quod cupias loqui (P. Syr.).<br />
10. Dat veniam corvis, vexat censura columbas (Iuv.).<br />
526
<strong>Capitolo</strong> 34<br />
Il participio<br />
I tempi del participio - Participio perfetto: particolarità.<br />
Uso nominale del participio.<br />
Uso verbale del participio.<br />
Ablativo assoluto.<br />
527
Un ladro matricolato<br />
Fur notae nimium rapacitatis<br />
compilare Cilix volebat hortum;<br />
ingenti sed erat, Fabulle, in horto<br />
praeter marmoreum nihil Priapum.<br />
Dum non vult vacua manu redire,<br />
ipsum surripuit Cilix Priapum.<br />
Marziale<br />
Fur notae…: costruisci Cilix fur rapacitatis nimium notae volebat compilare hortum. ingenti sed…: costruisci sed, Fabulle<br />
(l’uomo a cui Marziale racconta), in horto ingenti (aggettivo con valore concessivo) nihil erat praeter Priapum (una statua di Priapo,<br />
custode degli orti) marmoreum. Dum non vult: rendi all’imperfetto, in correlazione con surripuit.<br />
I tempi del participio – Participio perfetto: particolarità<br />
Esercizio 1<br />
Traduci:<br />
1) Hostes, hanc adepti victoriam, in perpetuum se fore victores confidebant (Caes.). 2) Pransus non<br />
avide, domesticus otior (Hor.). 3) Ventidius Bassus irrumpentes in Syriam Persas tribus proeliis<br />
vicit (Eutr.). 4) Tamquam semper victuri vivitis (Sen.). 5) Consuetudinem a maioribus traditam<br />
commutare ausus est (Cic.). 6) Si Cluvius diceret iuratus, crederes? (Cic.). 7) In libro, qui<br />
inscribitur Menon, pusionem quendam Socrates interrogat quaedam geometrica de dimensione<br />
quadrati (Sen.). 8) <strong>La</strong>bienus Pompeium secum habet non dubitantem de imbecillitate Caesaris<br />
copiarum (Caes.). 9) Quibusdam tremunt genua dicturis (Sen.). 10) Est philosophi habere non<br />
errantem et vagam, sed stabilem certamque sententiam (Cic.). 11) Te iratum fratrem accusantem<br />
audivi (Liv.). 12) Eum lacrimantes ac te implorantes defendebant (Cic.). 13) Eius nos virtutem<br />
admirati, non ausi sumus adversari voluntati (Cic.). 14) Eunti mihi Antium et gladiatores M.<br />
Metelli cupide relinquenti venit obviam tuus puer (Cic.). 15) Temeritas est florentis aetatis,<br />
prudentia senescentis (Cic.). 16) Praeterita mutare non possumus (Cic.). 17) Caesar, inopiam<br />
frumenti veritus, constituit non progredi longius (Caes.). 18) Adde inscitiam pransi, poti, oscitantis<br />
ducis (Cic.).<br />
Esercizio 2<br />
Traduci:<br />
1) Il prigioniero, che aveva giurato di dire la verità, raccontò invece cose tutte false. 2) Gli<br />
esploratori che avevano pattuito una ricompensa chiesero la ricompensa pattuita. 3) Gli uomini,<br />
osando l’impossibile, scalarono vette altissime. 4) I nemici, arrivati per combattere contro le<br />
legioni, all’improvviso fuggirono. 5) Esortati i soldati a combattere col massimo impegno, il tribuno<br />
si gettò per primo nella mischia. 6) I giudici giurati hanno emesso una sentenza che ha soddisfatto<br />
tutti. 7) Ti ho visto tante volte che raccontavi favole ai bambini. 8) Ha agito in maniera avventata,<br />
pensando forse che tutti lo avrebbero approvato. 9) Ci fidiamo di quelli dei quali abbiamo<br />
sperimentato l’amicizia. 10) Saccheggiata la città, i nemici si allontanarono per devastare la<br />
campagna. 11) Il generale, accompagnato dalle guardie del corpo, parlò ai soldati riuniti in<br />
assemblea. 12) Gli uomini, dopo che hanno pranzato, amano riposare qualche minuto.<br />
528
Uso nominale dell’infinito<br />
Esercizio 3<br />
Traduci:<br />
1) Catilina, orbem terrae caede atque incendiis vastare cupientem, nos consules perferemus?<br />
(Cic.). 2) Animo cupienti nihil satis festinatur (Sall.). 3) Uxorem tuam neque gementem neque<br />
plorantem nostrum quisquam audivit (Plaut.). 4) Errorem labentium animorum placidi ac propitii<br />
dii ferunt (Sen.). 5) Est lex recta ratio imperans honesta, prohibens contraria (Cic.). 6) Nullum<br />
vitium taetrius est quam avaritia, praesertim in rem publicam gubernantibus (Cic.). 7) Nonnulli<br />
Caesari renuntiabant non fore dicto audientes milites neque propter timorem signa laturos (Caes.).<br />
8) Terga dabo et Turnum fugientem haec terra videbit? (Verg.). 9) Facilius est, ut aiunt, currentem<br />
incitare quam commovere languentem (Cic.). 10) Propius inopiam erant obsidentes quam obsessi<br />
(Liv.). 11) Verum dicentibus facile credam (Cic.). 12) Male parta male dilabuntur (Cic.).<br />
Esercizio 4<br />
Traduci:<br />
1) Molti dubbi nascono nella mente dell’uomo che vuole conoscere la verità. 2) L’animo del<br />
sapiente non viene impressionato dalle avversità. 3) I nemici spesso non risparmiavano nemmeno le<br />
donne che imploravano la salvezza dei figli. 4) I maestri insegnano ai loro allievi i precetti dei<br />
filosofi. 5) Le condizioni di quelli che assediavano la città non erano migliori di quelle degli<br />
assediati. 6) Per chi lavora in continuazione, il tempo non basta mai. 7) <strong>La</strong> giornata di quanti non<br />
fanno nulla spesso pare interminabile. 8) All’uomo che ha mentito una sola volta nessuno presta più<br />
fede. 9) Grandissimo il numero degli uccelli che volano nell’aria, ma ancora più grande quello dei<br />
pesci che nuotano nei mari. 10) Le madri salutavano in lacrime i figli che partivano per terre<br />
lontane.<br />
Uso verbale del participio<br />
Esercizio 5<br />
Traduci:<br />
1) Iuranti tibi non crediderunt; mihi vero crediderunt, quoniam nummos ante acceperant (Cic.). 2)<br />
T. Manlius Gallum caesum torque spoliavit (Liv.). 3) Marcellus Megara vi capta diruit ac diripuit<br />
(Liv.). 4) Omne malum nascens facile opprimitur; inveteratum fit plerumque robustius (Cic.). 5)<br />
Legati missi sunt auxilium orantes (Liv.). 6) Lusitanos, cum ingenti praeda domum redeuntes,<br />
Scipio in ipso itinere aggressus est (Liv.). 7) Pugnantia te loqui non vides? (Cic.). 8) Rex<br />
Alexander, Persidis fines aditurus, Susa urbem et praesidium trium milium Archelao tradidit<br />
(Curt.). 9) Senones Galli Clusium venerunt, legionem Romanam castraque oppugnaturi (Caes.). 10)<br />
Germani uros foveis captos interficiunt; urorum cornua, studiose conquisita, ab labris argento<br />
circumcludunt atque in epulis pro poculis utuntur (Caes.). 11) Caesar Remos cohortatus<br />
liberaliterque oratione prosecutus omnem senatum ad se convenire principumque liberos obsides<br />
ad se adduci iussit (Caes.). 12) Pueri Spartiatae non ingemescunt, verberum dolore laniati (Cic.).<br />
Esercizio 6<br />
Traduci:<br />
1) <strong>La</strong> volpe, costretta dalla fame, cercava di prendere l’uva da un alto pergolato. 2) Tarquinio il<br />
Superbo perse il potere mentre assediava Ardea. 3) Nel circo molti schiavi venivano sbranati dai<br />
leoni per il divertimento della plebe di Roma. 4) Mentre usciva da Roma, l’esiliato imprecava<br />
contro la cattiveria della città eterna. 5) I barbari conquistarono e saccheggiarono molti villaggi. 6) I<br />
529
nemici inseguirono i nostri che si erano rinchiusi nell’accampamento. 7) Il soldato romano uccise il<br />
Gallo e gli strappò la collana. 8) Non impegnandovi a fondo, non farete mai nulla di buono. 9) I<br />
soldati, benché impressionati dalla corporatura smisurata dei nemici, non rifiutarono lo scontro. 10)<br />
Il console trasferì l’esercito in Sicilia per fare rifornimento di frumento.<br />
Ablativo assoluto<br />
Esercizio 7<br />
Traduci:<br />
1) Pontifices, augures, Romulo regnante nulli erant: ab Numa Pompilio creati sunt (Cic.). 2) Fit<br />
protinus, hac re audita, ex castris Gallorum fuga (Caes.). 3) Caesar, nuntiis ad civitatem omissis<br />
tribusque horis exercitui ad quietem datis, castra ad Gergoviam movit (Caes.). 4) Nunc Romani,<br />
relictis falce et aratro, manus movere maluerunt in theatro ac circo, quam in segetibus ac vinetis<br />
(Varr. ). 5) Perterritis ac dubitantibus ceteris C. Cornelius eques Romanus et cum eo L.<br />
Vargunteius senator constituere ea nocte cum armatis hominibus introire ad Ciceronem ac<br />
imparatum confodere (Sall.). 6) Tiberius cuncta per consules incipiebat, tamquam vetere re publica<br />
(Tac.). 7) Sit tua cura sequi: me duce tutus eris (Ov.). 8) Sulpicius est progressus, nondum<br />
comperto quam regionem hostes petissent (Liv.). 9) Impetrato ut Caesaris manum contingeret,<br />
reversus est in naviculam (Vell.). 10) Iove tonante, Iove fulgurante, comitia populi habere nefas<br />
(Cic.). 11) Huius viri, tot operibus mansuris in omne aevum, praedicare de ingenio supervacaneum<br />
est (Sen.). 12) Vercingetorix, convocatis suis clientibus, facile incendit (Caes.). 13) Pace terra<br />
marique parta, exercitu in naves imposito Scipio in Siciliam Lilybaeum traiecit (Liv.). 14) Romae,<br />
nondum cognito qui fuisset belli exitus in Illyrico, trepida civitas incusare Tiberium (Tac.).<br />
Esercizio 8<br />
Traduci:<br />
1) Venutosi a sapere che i nemici erano in armi, il console partì immediatamente con l’esercito. 2)<br />
<strong>La</strong> situazione era talmente disperata che si dovette agire senza prendere gli auspici. 3) Conosciuta la<br />
lealtà dell’uomo, il console gli affidò un incarico rischioso. 4) Sbarcato il nostro esercito in Sicilia,<br />
il tiranno fu costretto a fuggire dall’isola. 5) Esortati i suoi a battaglia, il generale diede un<br />
bell’esempio gettandosi per primo nella mischia. 6) Finita vittoriosamente la battaglia, la città<br />
finalmente fu liberata dalla paura dei nemici. 7) Regnando <strong>La</strong>vinio, Enea arrivò in Italia. 8)<br />
Cadendo Troia dopo dieci anni di guerra, Enea e i suoi furono costretti a fuggire dalla città. 9)<br />
Conquistata Troia grazie all’inganno del famoso cavallo, incendiarono e rasero al suolo la città. 10)<br />
Gli uomini si avventurarono in regioni sconosciute senza fare prima una ricognizione. 11) Finché fu<br />
vivo Ettore, la gloriosa città di Priamo non corse pericoli particolarmente gravi. 12) L’uomo non<br />
può nulla contro il volere del destino.<br />
Ricapitolazione<br />
Esercizio 9<br />
Traduci:<br />
1) Siculi, populati atque vexati, cuncti ad me saepe venerunt, ut suarum fortunarum omnium<br />
defensionem susciperem (Cic.). 2) Tunc nemo parcit morituro nec cuiquam moriturus (Curt.). 3)<br />
Naufrago manum porrige, erranti viam monstra, cum esuriente panem tuum divide (Sen.). 4)<br />
Persae omnes Eretriae cives abreptos in Asiam miserunt (Nep.). 5) L. Torquatus, magnis rebus<br />
gestis, me referente, ab senatu imperator est appellatus (Cic.). 6) Nihil decet invita Minerva, ut<br />
530
aiunt, id est adversante et repugnante natura (Cic.). 7) Infectis rebus illi domum discedunt (Sall.).<br />
8) Viri boni est mortem iustam tolerare magis quam quaesitam obire (Sen.). 9) Casander, missis qui<br />
per Epirum ad mare prosequerentur legatos, veneno creditur sublatus esse (Liv.). 10) Ita fit<br />
omnibus recusantibus et plorantibus (Cic.). 11) Me suasore atque impulsore id factum audacter<br />
dicito (Pl.). 12) Dictator auspicato e castris egressus est (Liv.). 13) Omnia collustrans, hanc<br />
primum ad litora classem prospexi venientem (Verg.). 14) Caesar, primo suo, deinde omnium ex<br />
conspectu remotis equis, ut, aequato omnium periculo, spem fugae tolleret, cohortatus suos<br />
proelium commisit (Caes.). 15) Interfectus est etiam fortissime pugnans Crastinus, gladio in os<br />
adversum coniecto (Caes.). 16) Scipio, vestimentis sumptis, e cubiculo est egressus (Cic.). 17) L.<br />
Domitium productum in publicum circumsistunt et custodiunt (Caes.). 18) Pecora natura prona ac<br />
ventri oboedentia finxit (Sall.). 19) Fortuna mecum bellum gerit; non sum imperata facturus (Sen.).<br />
20) Perlectis litteris, senatus decernit uti abdicato magistratu Lentulus itemque ceteri in liberis<br />
custodiis habeantur (Sall.).<br />
Esercizio 10<br />
Traduci:<br />
1) Nessuno vide Catilina e i suoi fuggire da Roma. 2) Abbandonato da tutti i senatori, il<br />
rivoluzionario lasciò infuriato la riunione. 3) Andato in senato per discolparsi, fu accusato da<br />
Cicerone, che, diffidando della sua condotta, lo attaccò violentemente. 4) Vinte numerose battaglie,<br />
Annibale si diresse verso Roma, arrivò vicino alla città, ma non ebbe il coraggio di attaccarla. 5)<br />
Diverse le motivazioni di quelli che consigliavano e di quelli che sconsigliavano la guerra. 6)<br />
Benché nato di nobile stirpe, il patrizio agiva sistematicamente contro lo Stato. 7) Cessata la<br />
burrasca e calmatosi dopo tanto il mare, la flotta poté finalmente partire per la nuova terra. 8) Morto<br />
Cicerone, entro un lasso di tempo piuttosto breve in Roma si susseguirono tre imperatori. 9)<br />
Essendosi ordinato che si facesse una distribuzione straordinaria di frumento, la plebe si calmò<br />
immediatamente ed in città tornò un poco di tranquillità. 10) Di Annibale, che Livio dice di perfidia<br />
più che punica, nessuno aveva il coraggio di fidarsi pur quando sembrava che dicesse la verità. 11)<br />
Pur numerose le orde galliche e intenzionate a combattere contro le legioni, Cesare non esitò ad<br />
attaccarle, e, conquistata Alesia, pose fine alla guerra gallica. 12) Scoppiata la guerra civile tra<br />
Cesare e Pompeo, Roma attraversò un periodo assai pericoloso, superato il quale poté finalmente<br />
godere un momento di pace.<br />
Esercizio 11<br />
1) Completa il brano che segue individuando le espressioni giuste tra quelle suggerite.<br />
2) Da’ una risposta motivata alle domande in calce.<br />
Su alcuni re stranieri<br />
Ex Macedonum autem gente duo multo ceteros antecesserunt rerum gestarum gloriam / rerum<br />
gestarum gloria / rebus gestis gloriae: Philippus, Amyntae filius, et Alexander Magnus. Horum<br />
alter Babylone (1) morbo conumptus est, Philippus Aegiis a Pausania, cum spectatum (2) ludos iret,<br />
iuxta theatrum occisus est. Unus Epirotes, Pyrrhus, qui cum populo Romano bellavit. Is, cum (3)<br />
Argos oppidum oppugnaret in Peloponneso, lapide ictu / lapide ictus / lapidis ictus interiit. Unus<br />
item Siculus, Dionysius prior. Nam et manus fortis / manu forti / manu fortis et belli peritus fuit et,<br />
id quod in tyranno non facilis / non facilem / non facile reperitur, minime libidinosus, non<br />
luxuriosus, non avarus, nullius denique rei cupidus nisi singularis perpetuique imperii ob eamque<br />
rem crudelis : nam dum id studuit munire, nullam pepercit vitam / nulli pepercit vitam / nullius<br />
pepercit vitae, quem (4) eius insidiatorem putaret.<br />
Cornelio Nepote<br />
531
(1) Babylone… Aegiis : che complementi sono ? (2) spectatum: perché il supino? (3) cum… oppugnaret: di che proposizione si<br />
tratta? (4) quem… putaret: perché il congiuntivo?<br />
Hodieque<br />
Dura lex, sed lex: “<strong>La</strong> legge (è) dura, ma (è) la legge”. È la constatazione, a volte amara, di una<br />
verità indiscutibile: la legge può comportare sacrifici, ma va rispettata.<br />
Deo gratias: « Grazie a Dio », recita la Chiesa a conclusione della Messa. Comunemente<br />
l’espressione indica la soddisfazione per un successo conseguito, oppure, e ancor più, la<br />
liberazione da un precedente stato d’ansia.<br />
Curriculum vitae: “<strong>La</strong> carriera della vita”. È l’insieme dei dati significativi della carriera di ogni<br />
individuo, dati la cui conoscenza è necessaria per giudicarne l’idoneità a ricoprire un determinato<br />
incarico.<br />
In mente Dei: “Nella mente di Dio”, si dice tristemente con allusione a cosa di cui non si intravede<br />
la benché minima possibilità di realizzazione.<br />
Versione 1<br />
L’ingresso della casa di Trimalchione<br />
Non manca nessuno sfarzo nella casa del cafone arricchito, a cominciare dalla gabbia d’oro per la gazza. E poi un<br />
enorme dipinto, con schiavi in vendita, e poi Mercurio, Minerva… e naturalmente Trimalchione.<br />
In aditu autem ipso stabat ostiarius prasinatus, cerasino succinctus cingulo, atque in lance<br />
argentea pisum purgabat. Super limen autem cavea pendebat aurea, in qua pica varia (1) intrantes<br />
salutabat. Ceterum ego dum omnia stupeo, paene resupinatus crura mea fregi. Ad sinistram enim<br />
intrantibus non longe ab ostiarii cella canis ingens, catena vinctus, in pariete erat pictus superque<br />
quadrata littera scriptum “Cave canem”. Et collegae quidem mei riserunt, ego autem collecto<br />
spiritu non destiti totam parietem persequi (2): erat autem venalicium cum titulis pictum, et ipse Trimalchio<br />
capillatus caduceum tenebat Minervaque ducente Romam intrabat. Hinc quemadmodum<br />
ratiocinari didicisset, denique dispensator factus esset, omnia diligenter curiosus pictor cum<br />
inscriptione reddiderat. In deficiente vero iam porticu levatum mento in tribunal excelsum<br />
Mercurius rapiebat. Praesto erat Fortuna cornu abundanti copiosa et tres Parcae aurea pensa<br />
torquentes. Notavi etiam in porticu gregem cursorum cum magistro se exercentem. Praeterea<br />
grande armarium in angulo vidi, in cuius aedicula erant <strong>La</strong>res argentei positi Venerisque signum<br />
marmoreum et pyxis aurea non pusilla, in qua barbam (3) ipsius conditam esse dicebant.<br />
Petronio<br />
(1) pica varia: “una gazza con penne di vario colore”. (2) persequi: “passare in rassegna”. (3) barbam: la prima barba di<br />
Trimalchione, offerta agli dei come dono.<br />
Versione 2<br />
Proposta di dichiarazione di guerra<br />
I tribuni militari presentano, per volontà del senato, una proposta di dichiarazione di guerra ai Veienti, ma cozzano<br />
contro la decisa opposizione della plebe.<br />
532
Insequenti anno, P. et Cn. Corneliis Cossis, Cn. Fabio Ambusto, L. Valerio Potito tribunis militum<br />
consulari potestate, Veiens bellum motum (1) ob superbum responsum Veientis senatus, qui legatis<br />
repetentibus res, ni facesserent propere urbe fìnibusque, daturos quod <strong>La</strong>rs Tolumnius dedisset<br />
responderi iussit. Id patres aegre passi decrevere ut (2), tribuni militum de bello indicendo<br />
Veientibus primo quoque die ad populum ferrent. Quod ubi primo promulgatum est (3), fremere<br />
iuventus (4) nondum debellatum cum Volscis esse; modo duo praesidia occidione occisa, cetera cum<br />
periculo retineri; nullum annum esse quo non acie dimicetur; et tamquam paeniteat laboris, novum<br />
bellum cum finitimo populo et potentissimo parari, qui omnem Etruriam sit concitaturus.<br />
Livio<br />
(1) Motum: sott. est. (2) decrevere ut…ferrent: “decretarono che…presentassero una proposta di legge”. (3) Quod …est: “Non<br />
appena tale proposta fu resa nota”. (4) fremere iuventus: “i giovani cominciarono a mormorare”.<br />
Versione 3<br />
Riconoscenza di Alessandro Magno per Clito<br />
Il governo della Sogdiana viene affidato da Alessandro a Clito. Questi, che aveva già militato agli ordini di Filippo,<br />
aveva salvato Alessandro nella battaglia presso il Granico, contro l’esercito di Dario.<br />
Inde Maracanda (1) reditum est; acceptaque aetatis excusatione ab Artabazo (2), provinciam eius<br />
destinat Clito. Hic erat, qui apud Granicum amnem nudo capite regem dimicantem clipeo suo texit,<br />
et Rhosacis manum capiti regis imminentem gladio amputavit: vetus Philippi miles, multisque<br />
bellicis operibus clarus. Hellanice, quae Alexandrum educaverat, soror eius, haud secus quam (3)<br />
mater a rege diligebatur. Ob has causas validissimam imperii partem fidei eius tutelaeque<br />
commisit.<br />
Curzio Rufo<br />
(1) Maracanda: Samarcanda, capitale della Sogdiana. (2) Artabazo: satrapo persiano. (3) haud secus quam: semplicemente, “come”.<br />
Versione 4<br />
Defezione di Galli ausiliari<br />
Siamo alla vigilia della battaglia sul fiume Trebbia, 218 a.C. Truppe ausiliarie di Galli abbandonano i Romani per<br />
passare con Annibale. Conseguenze del loro tradimento.<br />
Insequenti nocte caedes in castris Romanis, tumultu tamen quam re maior, ab auxiliaribus Gallis<br />
facta est. Ad duo milia peditum et ducenti equites vigilibus ad portas (1) trucidatis ad Hannibalem<br />
transfugiunt, quos Poenus benigne adlocutus et spe ingentium donorum accensos in civitates<br />
quemque suas ad sollicitandos popularium animos dimisit. Scipio caedem eam signu defectionis<br />
omnium Gallorum esse ratus contactosque (2) eo scelere velut iniecta rabie ad arma ituros,<br />
quamquam gravis adhuc vulnere erat, tamen quarta vigilia noctis insequentis tacito agmine<br />
profectus ad Trebiam fluvium iam in loca altiora collisque impeditiores equiti castra movet. Minus<br />
quam ad Ticinum fefellit (3); missisque Hannibal primum Numidis, deinde omni equitatu, turbasset<br />
utique novissimum agmen, ni (4) aviditate predae in vacua Romana castra Numidae devertissent.<br />
Livio<br />
(1) ad portas: le quattro porte sui lati dell’accampamento. (2) contactosque: “e che (essi, i Galli) contagiati”. (3) Minus…fefellit:<br />
“Passò inosservato meno che sul Ticino”. (4) ni: =nisi.<br />
533
Versione 5<br />
Alessandro si accinge alla guerra contro i Persiani<br />
Nell’imminenza della guerra contro i Persiani Alessandro prende ogni precauzione per evitare una qualunque ribellione<br />
in Macedonia durante la sua assenza, non esitando a sbarazzarsi di quanti possono costituire un pericolo in tal senso.<br />
Proficiscens ad Persicum bellum, omnes novercae suae cognatos, quos Philippus in excelsiorem<br />
dignitatis locum provehens imperiis praefecerat, interfecit. Sed nec suis, qui apti regno videbantur,<br />
pepercit, ne qua materia seditionis, procul se agente, in Macedonia remaneret; reges stipendiarios<br />
conspectioris ingenii (1) ad commilitium (2) secum trahit, segniores ad tutelam regni relinquit.<br />
Adunato deinde exercitu, naves onerat, unde conspecta Asia incredibili ardore mentis accensus<br />
duodecim deorum aras in belli vota statuit. Patrimonium omne suum quod in Macedonia<br />
Europaque habebat, amicis dividit, sibi Asiam sufficere praefatus. Priusquam ulla navis litore<br />
excederet, hostias caedit, petens victoriam bello, quo totiens (3) a Persis adpetitae Graeciae ultor<br />
electus sit.<br />
Giustino<br />
(1) conspectioris ingenii…segniores: nota la variatio. (2) ad commilitium: “come compagni d’armi”. (3) quo totiens…: costruisci:<br />
quo electus sit ultor Graeciae totiens adptetitae a Persis.<br />
Versione 6<br />
I Galli si danno alle orge…come previsto dall’oracolo.<br />
Siamo nel 279 a.C.: Brenno (non il vincitore degli eserciti romani presso il fiume Allia, che è del secolo precedente)<br />
invade la Macedonia e la Grecia, tentando inutilmente di saccheggiare Delfi, la città dell’oracolo di Apollo.<br />
Igitur Brennus, cum in conspectu haberet templum, diu deliberavit an (1) confestim rem<br />
adgrederetur an fessis via militibus noctis spatium ad resumendas vires daret. Aenianum et<br />
Thessalorum duces, qui se ad praedae societatem iunxerant, amputari moras iubebant, dum<br />
imparati hostes et recens adventus sui terror esset; (2) interiecta nocte et animos hostibus, forsitan<br />
et auxilia accessura, (3) et vias, quae tunc patebant, obstructum iri. Sed Gallorum vulgus ex longa<br />
inopia, ubi primum vino ceterisque commeatibus referta rura invenit, non minus abundantia quam<br />
victoria laetum, per agros se sparserat, desertisque signis, ad occupanda omnia (4) pro victoribus<br />
vagabantur. Quae res dilationem Delphis dedit. Prima namque opinione adventus Gallorum,<br />
prohibiti agrestes oraculis fuerant messes vinaque villis efferre. Cuius rei salutare praeceptum non<br />
prius intellectum est quam, vini ceterarumque copiarum abundantia, velut mora Gallis obiecta,<br />
auxilia finitimorum convenirent. Prius itaque urbem suam aucti viribus sociorum permunivere<br />
quam Galli vino velut praedae incubantes ad signa revocarentur.<br />
Giustino<br />
(1) diu deliberavit an…an: “rifletté a lungo se…o se”. (2) esset: con riferimento anche ad imparati hostes. (3) accessura: sott. esse,<br />
vale anche per animos. (4) omnia: sott. loca.<br />
Versione 7<br />
Condizione dei dediticii<br />
Assai triste la vita dei dediticii, ai quali la legge vieta di ereditare, di fare testamento, di ottenere la cittadinanza…<br />
534
Hi vero qui dediticiorum (1) numero sunt, nullo modo ex testamento capere possunt, (2) non magis<br />
quam quilibet peregrinus, nec ipsi testamentum facere possunt secundum id quod magis placuit.<br />
Pessima itaque libertas (3) eorum est qui dediticiorum numero sunt; nec ulla lege aut<br />
senatusconsulto aut constitutione principali aditus (4) illis ad civitatem Romanam datur. Quin etiam<br />
in urbe Roma vel intra centesimum urbis Romae miliarium morari prohibentur; et si qui contra ea<br />
fecerint, ipsi bonaque eorum publice venire (5) iubentur ea condicione, ut ne in urbe Roma vel intra<br />
centesimum urbis Romae miliarium serviant neve umquam manumittantur; et si manumissi fuerint,<br />
servi populi Romani esse iubentur. Et haec ita lege Aelia Sentia comprehensa sunt.<br />
(1) dediticiorum: al plurale, il termine indica l’insieme dei “popoli assoggettati da Roma”. (2) ex testamento capere possunt: “non<br />
possono ereditare secondo le disposizioni testamentarie”. (3) Pessima itaque libertas…: ma è libertà quella di chi deve sottostare a<br />
leggi simili?. . . (4) aditus…ad civitatem Romanam: “la possibilità di ottenere la cittadinanza romana”. (5) venire: attenzione al<br />
verbo!<br />
Versione 8<br />
Come i <strong>La</strong>tini ottengono la cittadinanza romana<br />
<strong>La</strong> legge Elia, assai restrittiva nei confronti dei dediticii, detta norme precise a favore dei <strong>La</strong>tini perché diventino<br />
cittadini di Roma a tutti gli effetti.<br />
<strong>La</strong>tini multis modis ad civitatem Romanam perveniunt. Statim enim ex lege Aelia Sentia minores<br />
triginta annorum manumissi et <strong>La</strong>tini facti, si uxores duxerint vel cives Romanas vel <strong>La</strong>tinas<br />
coloniarias vel eiusdem condicionis cuius et ipsi essent, idque testati fuerint adhibitis non minus<br />
quam septem testibus civibus Romanis puberibus, et filium procreaverint, cum is filius anniculus<br />
esse coeperit, datur eis potestas (1) per eam legem adire praetorem vel in provinciis praesidem<br />
provinciae, et approbare se ex lege Aelia Sentia uxorem duxisse et ex ea filium anniculum habere;<br />
et si apud quem causa probata est, id ita esse pronuntiaverit, (2) tunc et ipse <strong>La</strong>tinus et uxor eius, si<br />
et ipsa eiusdem condicionis sit, et filius, si et ipse eiusdem condicionis sit, cives Romani esse<br />
iubentur.<br />
(1) datur eis potestas…: regge gli infiniti adire…approbare. Da questo secondo dipendono le infinitive che seguono. (2)<br />
pronuntiaverit: sott. is, cui si riferisce il precedente quem.<br />
Sententiae<br />
Gaio<br />
Gaio<br />
1. Non turpis est cicatrix quam virtus peperit (P. Syr.).<br />
2. Semel emissum volat irrevocabile verbum (Hor.).<br />
3. Nimium altercando veritas amittitur (P. Syr.).<br />
4. In oculis animus habitat (Plin.).<br />
5. Mutare quod non possumus, ut natum est feramus (P. Syr.).<br />
6. Spes inopem, res avarum, mors miserum levat (P. Syr.).<br />
7. Quidvis egestas imperat ( Pl.).<br />
8. Oculi amorem incipiunt, consuetudo perficit(P. Syr.).<br />
9. Quidquid praecipies, esto brevis (Hor.).<br />
10. Certa amittimus, dum incerta petimus (Pl.).<br />
535
<strong>Capitolo</strong> 35<br />
Gerundio, gerundivo, supino.<br />
Gerundio – Gerundivo.<br />
Coniugazione perifrastica passiva.<br />
Supino attivo e supino passivo. Costruzioni latine da rendere con<br />
“senza” seguito da un verbo.<br />
536
Chi è l’autore dei versi ?<br />
Fidentino è un pessimo recitatore dei versi altrui, al punto che Marziale, a sentirlo, pare rinnegare la paternità della sua<br />
poesia.<br />
Quem recitas meus est, o Fidentine, libellus :<br />
sed male cum recitas, incipit esse tuus.<br />
Marziale<br />
Quem…libellus: prolessi della relativa. Costruisci Libellus quem recitas, o Fidentine, est meus. sed: con forte valore avversativo.<br />
Dopo la rivendicazione della paternità, quasi l’attribuzione di essa ad altri. cum recitas: temporale. incipit esse tuus:”comincia ad<br />
essere tuo”.<br />
Gerundio – Gerundivo<br />
Esercizio 1<br />
Traduci:<br />
1) Et mihi discendi et tibi docendi facultatem otium praebuit (Plin. Ep. ). 2) Nulla omnino causa<br />
iusta cuiquam esse potest contra patriam arma capiendi (Cic.). 3) Ludis faciendis praeerit praetor<br />
(Liv.). 4) Hasdrubal, pro ope ferenda sociis, pergit ire ad urbem oppugnandam (Liv.). 5) Hannibal,<br />
cum primum fallendi eos qui in portu erant tempus habuit, navem solvit (Liv.). 6) Pereundi scire<br />
tempus assidue est mori (P. Syr.). 7) Me credo huic esse natum: ferendis miseriis (Ter.). 8) Inita<br />
sunt in hac civitate consilia urbis delendae, civium trucidandorum, nominis Romani exstinguendi<br />
(Cic.). 9) <strong>La</strong>elia, Gai filia, reddidisse in loquendo paternam elegantiam dicitur (Quint.). 10)<br />
Epistulas ad me perferendas tradidisti, ut scribis, amico tuo (Sen.). 11) Haedui ad Caesarem<br />
legatos sui purgandi causa mittunt (Caes.). 12) Saepe ad retinendam vitam prosunt ista pericula<br />
(Quint.). 13) Me meorum malorum memoria in scribendo impedit (Cic.).<br />
Esercizio 2<br />
Traduci:<br />
1) Non c’è tempo da perdere: è il momento di agire. 2) Le cose da fare erano molte, e non mancava<br />
la possibiltà di farle. 3) Costruendo un terrapieno, i nostri tolsero ai nemici la voglia di attaccarli. 4)<br />
Leggendo le opere dei grandi autori, ci sembra di parlare con loro. 5) Per allestire flotta ed esercito<br />
occorreva molto denaro. 6) Tanti i tentativi da fare, se vogliamo raggiungere lo scopo. 7)<br />
Interrogando i prigionieri il console fu informato di tanti particolari. 8) Gli uomini furono inviati in<br />
terre lontane per fondare nuove colonie. 9) <strong>La</strong> voglia di partire indusse molti a seguire il console<br />
che si accingeva ad una nuova guerra. 10) Per conquistare la libertà, gli uomini sono disposti a fare<br />
la guerra.<br />
537
Coniugazione perifrastica passiva<br />
Esercizio 3<br />
Traduci:<br />
1) Quibusdam remedia monstranda, quibusdam inculcanda sunt (Sen.). 2) Caesari omnia uno<br />
tempore erant agenda: signum tuba dandum, ab opere revocandi milites, acies instruenda (Caes.).<br />
3) Maiores nostros non venerandos a nobis et colendos putatis? (Cic.). 4) Una est catena quae nos<br />
alligatos tenet, amor vitae, qui, ut non est abiciendus, ita minuendus est ut, si quando res exiget,<br />
parati simus quod quandoque faciendum est statim facere (Sen.). 5) Omni in re consensio omnium<br />
gentium lex naturae putanda est (Cic.). 6) Hac tempestate serviendum aut imperitandum, habendus<br />
metus est aut faciendus (Sall.). 7) Corrigendus est qui peccat et admonitione et vi, et molliter et<br />
aspere, meliorque tam sibi quam aliis faciendus non sine castigatione, sed sine ira (Sen.). 8)<br />
Deliberandum est diu, statuendum est semel (P. Syr.). 9) Consules intellexerunt sibi omnia agenda<br />
esse ad patriam servandam. 10) Nostris hostium impetus strenue propulsandi erant: magnae<br />
barbarorum copiae. 11) Omnibus opibus atque viribus nobis nitendum est rei publicae causa. 12)<br />
Vitia spernenda sunt si optima valetudine uti volumus.<br />
Esercizio 4<br />
Traduci:<br />
1) Se c’è da affrontare una qualche difficoltà, i vigliacchi si tirano indietro, gli onesti sono pronti a<br />
combatterla. 2) I Romani dovettero combattere contro i marosi per condurre le navi in porto. 3) Si<br />
doveva agire con coraggio, in quella triste contingenza, se si voleva risolvere la situazione. 4) Si<br />
dovrà fare un grande rifornimento di frumento prima di partire per la guerra: fu questo il consiglio<br />
principale del console. 5) Nei momenti critici tutti sostengono che si deve agire con fermezza, ma<br />
poi quasi tutti pensano che debbano farlo gli altri. 6) I gladiatori dovevano affrontare la morte<br />
combattendo con le belve perché si divertisse il popolo di Roma. 7) Bisogna avere rispetto della vita<br />
umana, perché è sacra. 8) Si deve combattere, se necessario, per difendere la libertà, non per<br />
opprimere il prossimo. 9) Non dobbiamo mentire mai: se lo facciamo una sola volta, nessuno si<br />
fiderà più di noi. 10) Dicevano di non dover fare nulla solo perché non volevano fare nulla.<br />
Supino attivo e supino passivo- Costruzioni latine da rendere con “senza” seguito da un verbo<br />
Esercizio 5<br />
Traduci:<br />
1) Cuivis facile est scitu quam fui miser (Ter.). 2) Placet Stoicis suo quamque rem nomine<br />
appellare: nihil esse turpe dictu (Cic.). 3) Ipsae ferae, nullo insequente, saepe in plagas incidunt<br />
(Cic.). 4) Non possunt in una civitate multi rem ac fortunas amittere, ut non plures secum in<br />
eandem trahant calamitatem (Cic.). 5) Consurrexisse omnes illi dicuntur et senem sessum recepisse<br />
(Cic.). 6) Ex oppido legati ad Caesarem venerunt oratum ut sibi ignosceret suaeque vitae<br />
consuleret (Caes.). 7) Non speciosa dictu, sed usu necessaria sequenda sunt (Curt.). 8) Hac pugna<br />
pugnata, Romam profectus est nullo resistente (Nep.). 9) Nihil per collegam meum, me insciente, est<br />
factum (Cic.). 10) Difficile est dictu quanto in odio simus (Cic.). 11) Galli gallinacei cum sole eunt<br />
538
cubitum (Plin. ). 12) Difficile dictu est quantopere conciliet animos comitas affabilitasque sermonis<br />
(Cic.). 13) Haud facile dictu est legati Helvetiorum minus placabilem imperatorem an militem<br />
invenerint (Tac.). 14) Perfacile factu esse illis Caesar probat conata perficere (Caes.)). 15) Fabius,<br />
nec die nec nocte itinere intermisso, ad exercitum rediit (Liv.).<br />
Esercizio 6<br />
Traduci:<br />
1) Dopo una giornata di intenso lavoro nei campi, sul far della sera i contadini stanchi tornano a<br />
casa a riposare. 2) Davvero incredibile a dirsi quanto sia progredita la gente della regione. 3)<br />
Quando vanno per chiedere la pace, i vinti parlano sempre con grande umiltà. 4) Per allestire la<br />
flotta, il comandante dovette chiedere l’aiuto di tutti gli abitanti dell’isola; è meraviglioso a<br />
ricordarsi come tutti si siano dimostrati disponibili. 5) L’uomo aveva commesso un errore senza<br />
volerlo, e si dichiarò senza esitare disposto a rimediare. 6) Gli uomini mandati in esplorazione<br />
controllarono i movimenti dei nemici senza che essi se ne accorgessero. 7) Era convinto che sarebbe<br />
stato aiutato semplicemente perché era andato a chiedere aiuto, ma, triste a dirsi, nessuno prestò<br />
ascolto alle sue richieste. 8) I martiri affrontano la morte senza versare una lacrima. 9) Irascibile<br />
come era, non trascorreva un giorno senza che litigasse con qualcuno. 10) Il figlio partì di sua<br />
volontà senza informare i suoi delle sue intenzioni.<br />
Esercizio 7<br />
1) Completa il brano che segue individuando le espressioni giuste tra quelle suggerite.<br />
2) Da’ una risposta motivata alle domande in calce.<br />
Il cesariano Curione respinge un attacco delle forze di Giuba, re di Numidia<br />
His rebus gestis Curio se in castris ad Bagradam recipit atque universus exercitus conclamatione<br />
/universi exercitus conclamatio / universi exercitus conclamatione imperator appellatur,<br />
posteroque die Uticam exercitum ducit et prope oppidum castra ponit. Nondum (1) opere castrorum<br />
perfecto, equites ex statione nuntiant (2) magna auxilia equitum peditumque ab rege missa Uticam<br />
venire ; eodemque tempore vim magnam pulveris / vis magna pulveris / vis magnae pulveris<br />
cernebatur, et vestigio temporis primum agmen erat in conspectu. Novitate rei Curio permotus<br />
praemittit equites, qui (3) primum impetum sustineant ac morentur ; ipse celeriter ab opere deductis<br />
legionibus (4) aciem instruit. Equitesque committunt proelium, et, priusquam plane legiones<br />
explicare et consistere / explicari et consistere possent, tota auxilia regis impediti ac perturbati /<br />
impeditas ac perturbatos / impedita ac perturbata, quod nullo ordine et sine timore iter fecerant, in<br />
fugam se coniciunt, equitatuque omni fere incolumi, (5) quod se in litora / litorum / per litora<br />
celeriter in oppidum recipit ; magnum peditum numerum interficiunt.<br />
Cesare<br />
(1) Nondum…perfecto: che costruzione è? Che valore ha? (2) nuntiant: che cosa introduce? (3) qui… sustineant ac morentur:<br />
perché il congiuntivo nelle relative? (4) deductis legionibus: sai trasformare la costruzione in una principale coordinata? (5)<br />
equitatu…incolumi: manca il verbo; che costruzione è?<br />
Versione 1<br />
Pridem filius…<br />
Nei passi che seguono l’Autore mette a confronto l’educazione che in passato si impartiva ai figli e quella tipica del suo<br />
tempo. Da buon laudator temporis acti elogia la prima e condanna la seconda, ed a testimonianza della bontà della sua<br />
539
tesi ricorda alcune madri del buon tempo antico: Cornelia, Aurelia, Azia. Ad esse si contrappone l’anonima schiava<br />
greca, per la quale già il termine stesso, chiunque lei sia, denuncia disprezzo.<br />
Pridem filius, ex casta parente natus, non in cellula emptae nutricis, sed gremio ac sinu matris<br />
educabatur, cuius praecipua laus erat tueri domum et inservire liberis. Eligebatur autem maior<br />
aliqua natu propinqua, cuius (1) probatis spectatisque moribus omnis eiusdem familiae suboles<br />
committeretur; coram qua neque dicere fas erat quod turpe dictu neque facere quod inhonestum<br />
factu videretur. Ac non studia modo curasque, sed remissiones etiam lususque puerorum sanctitate<br />
quadam ac verecundia temperabat. Sic Corneliam Gracchorum, (2) sic Aureliam Caesaris, sic<br />
Atiam Augusti matrem praefuisse educationibus ac produxisse principes liberos accepimus. Quae<br />
disciplina ac severitas (3) eo pertinebat, ut (4) sincera et integra et nullis pravitatibus detorta unius<br />
cuiusque natura toto statim pectore arriperet artes honestas et, sive ad rem militarem sive ad iuris<br />
scientiam sive ad eloquentiae studium inclinasset, id solum ageret, id universum hauriret.<br />
Tacito<br />
(1) cuius…committeretur: relativa finale. (2) Sic Corneliam Gracchorum…: tutte grandi le donne ricordate, tra le quali in ogni<br />
modo spicca Cornelia, figlia dell’Africano. (3) Quae disciplina ac severitas: endiadi, “ Questa severa disciplina”. (4) eo pertinebat,<br />
ut: “ a questo mirava, che”.<br />
Versione 2<br />
At nunc…<br />
At nunc natus infans (1) delegatur Graeculae (2) alicui ancillae, cui (3) adiungitur unus aut alter ex<br />
omnibus servis, plerumque vilissimus (4) nec cuiquam serio ministerio accomodatus. Horum fabulis<br />
et erroribus virides statim et rudes animi imbuuntur; nec quisquam in tota domo pensi habet quid<br />
coram infante domino aut dicat aut faciat. Quin etiam ipsi parentes non probitati neque modestiae<br />
parvulos assuefaciunt, sed lasciviae et dicacitati, per quae (5) paulatim impudentia irrepit et sui<br />
alienique contemptus. Iam vero propria et peculiaria huius urbis vitia paene in utero matris concipi<br />
mihi videntur, histrionalis favor et gladiatorum equorumque studia: quibus occupatus et obsessus<br />
animus quantulum loci bonis artibus relinquit ? Quotum quemque invenies qui domi quicquam<br />
aliud loquatur ? Quos alios adulescentulorum sermones excipimus, si quando auditoria<br />
intravimus?<br />
Tacito<br />
(1) At nunc natus infans…: in forte contrapposizione con quanto precede, “Ora invece il bambino appena nato”. (2) Graeculae:<br />
diminutivo spregiativo. (3) cui…alter: “alla quale si aggiungono uno o due”. (4) vilissimus…accomodatus: rendi al plurale. (5) per<br />
quae: nota la concordanza.<br />
Versione 3<br />
Biante, uno dei sette sapienti<br />
<strong>La</strong> città natale del filosofo sta per cadere nelle mani dei nemici, e tutti fuggono cercando di portare con sé le proprie<br />
cose, meravigliandosi che Biante non faccia altrettanto. Egli invece…<br />
Bias, unus ex septem sapientibus Graeciae, qui beneficia in societatem contulerunt, indolis<br />
praestantia, vitae peritia atque sagacitate, in Caria vixit sexto saeculo a. Chr. n. Clarior fuit aetate<br />
sua, sed quid de eius virtute dicamus? Nemo scit quantum meruerit, nec quisquam sciret. Futurum<br />
olim erat ut urbs (1) Priene, in qua natus erat, a regis Cyri ducibus caperetur; et omnes cives, veriti<br />
ne occiderentur neve servi fierent, passim fugiebant curantes ut (2) secum, quam plurimas possent<br />
540
divitias, ferrent. Dicunt Biantem, ab amicis monitum ut eadem faceret, respondisse: “Ne mihi<br />
consulueritis; vobismet consulite ! Mea autem nihil interest urbem incendi. Nescitisne sapientem<br />
omnia secum ferre?”<br />
adattamento da Valerio Massimo<br />
(1) Futurum olim erat ut urbs…caperetur: “Una volta la città… stava per essere conquistata”. (2) curantes ut…ferrent:<br />
“preoccupandosi… di portare”.<br />
Versione 4<br />
Risposta di Solone a Creso<br />
Il re Creso mostra le sue ricchezze a Solone, convinto per questo di essere considerato –come egli stesso crede- l’uomo<br />
più felice della terra. Alla sua domanda precisa, Solone risponde in maniera inequivocabile… e deludente per il re della<br />
Lidia.<br />
Cum Solon, unus ex septem sapientibus, olim ad Croesum, Lydorum regem, se contulisset, hic<br />
hospiti regiam gazam monstravit, ac se putans omnium, quot in orbe terrarum essent, hominum<br />
beatissimum: “Athenienses- inquit- et tu, Solon, in primis, sapientia et consilio, ut fama est,<br />
omnibus anteitis; tu autem in multas terras te contulisti, civitates gentesque multas adisti. Dic mihi<br />
igitur: Quisnam mecum divitiis conferri potest? Quis me beatior vocari”? (1) Cui Solon: “ Beatus<br />
es, Croese, sed tibi dico hominem in terra te beatiorem esse: hic est Tellus Atheniensis, cui, dum in<br />
vita permansit, corpus semper validum fuit et mens sana et boni liberi, et munera et honores a<br />
civibus delata; (2) sed beatior de hac vita ad alteram transiit, cum pro patria mortem subisset”.<br />
(1) vocari: sott. potest. (2) delata: sott. sunt.<br />
Ragioniamo insieme<br />
Versione 5<br />
Non c’è cosa umana che possa durare per sempre<br />
adattamento da Valerio Massimo<br />
Se la crescita delle cose è lenta e graduale, la loro rovina può essere immediata e improvvisa: per questo è bene essere<br />
sempre pronti contro quanto può accadere in ogni istante.<br />
Quidquid (1) longa series (2) multis (3) laboribus, multa deum indulgentia struxit, id unus dies (4)<br />
spargit ac dissipat. Longam moram dedit malis properantibus (5) qui diem dixit: hora<br />
momentumque temporis (6) evertendis imperis (7) sufficit. Esset (8) aliquod inbecillitatis nostrae (9)<br />
solacium rerumque nostrarum si tam tarde perirent cuncta quam fiunt: (10) nunc incrementa (11)<br />
Lente exeunt, festinatur in damnum. Nihil privatim, nihil publice stabile est; tam hominum quam<br />
urbium fata volvuntur (12) . Inter (13) placidissima terror existit nihilque extra tumultuantibus causis<br />
mala unde minime expectabantur erumpunt. Quae domesticis (14) bellis steterant regna, quae<br />
externis, inpellente nullo ruunt: quota quaeque (15) felicitatem civitas pertulit ! Cogitanda ergo sunt<br />
omnia et animus adversus ea quae possunt evenire (16) firmandus. Exilia, tormenta morbi, bella,<br />
naufragia meditare. (17) Potest (18) te patriae, (19) potest patriam tibi casus eripere, potest te in<br />
solitudines abigere, potest hoc ipsum (20) in quo turba suffocatur fieri solitudo. Tota ante oculos<br />
sortis humanae condicio ponatur, nec quantum (21) frequenter evenit sed quantum plurimum potest<br />
evenire praesumamus animo, si nolumus (22) opprimi nec illis inusitatis velut novis obstupefieri; in<br />
plenum cogitanda fortuna (23) est.<br />
Seneca<br />
541
1) Quidquid: prolettico di id, complemento oggetto della principale. 2) longa series: “ una lunga<br />
serie di generazioni”. 3) multis…indulgentia: ablativi strumentali; gli sforzi degli uomini e la<br />
condiscendenza degli dei. 4) unus dies: in netta antitesi con la precedente longa series. 5) malis<br />
properantibus: “ai mali che si affrettano ad arrivare”; per essi lo spazio di un giorno è un periodo<br />
troppo lungo. 6) hora momentumque temporis: climax discendente. 7) evertendis imperis<br />
(=imperiis): finale col dativo del gerundivo. 8) Esset aliquod…solacium: “Sarebbe un<br />
qualche…sollievo”; apodosi di un periodo ipotetico del terzo tipo, la cui protasi è si… perirent. 9)<br />
inbecillitatis nostrae… rerumque nostrarum: dando all’insieme valore di endiadi, intendi “ per la<br />
debolezza della nostra situazione”. 10) quam fiunt: comparativa, sott. tarde. 11) nunc<br />
incrementa… damnum: la frase rende conto del perché del periodo precedente. Il sollievo non può<br />
esserci perché la realtà è che “ora gli aumenti si sviluppano con lentezza, verso la rovina ci si<br />
affretta”. Significativa la variatio, per cui ad una frase con soggetto e verbo in terza persona plurale<br />
segue un’altra con verbo impersonale. Le due frasi formano un chiasmo. 12) fata volvuntur: “sono<br />
determinati i casi degli eventi”. 13) Inter… existit: “ Il terrore nasce dalla tranquillità più totale”. Il<br />
concetto viene ampliato nella frase seguente, “ e senza che cause di alcun genere facciano tumulto<br />
all’esterno”, i mali vengono fuori donde non erano affatto prevedibili. 14) Quae<br />
domesticis…ruunt: si insiste ancora sul concetto precedente, con immagini fortemente<br />
rappresentative. Se inpellente nullo richiama il precedente ablativo assoluto –prima il soggetto era<br />
un astratto causis, ora è un preciso nullo (= nessun uomo)- dando a domesticis bellis… externis<br />
(bellis) valore causale, rendi il tutto con “quei regni che non erano crollati (steterant) con le guerre<br />
civili, quelli che (non erano crollati) con le guerre contro popoli stranieri, crollano (all’improvviso)<br />
senza che nessuno li spinga”. 15) quota quaeque: da quotusquisque. 16) quae possunt evenire:<br />
relativa,” che possono succedere”. 17) meditare: imperativo di meditor, aris, richiama il precedente<br />
cogitanda. I complementi oggetto che il verbo regge sono degli exempla di omnia, a sua volta<br />
nominativo. 18) Potest… potest… potest… potest: anafora. Ricollegandosi al precedente possunt,<br />
Seneca fa degli esempi di cose possibili a verificarsi. 19) te patriae… patriam tibi: chiasmo. 20)<br />
hoc ipsum: soggetto di potest fieri, con solitudo apposizione. 21) nec quantum… praesumamus<br />
animo: “pensiamo (praesumamus animo) non a quanto accade frequentemente ma soprattutto<br />
(plurimum) a quanto può accadere”. 22) si nolumus opprimi nec…obstupefieri: “ se non vogliamo<br />
essere oppressi né… sbalorditi”. 23) fortuna: “ la sorte”.<br />
Sententiae<br />
1) Quod vult cupiditas cogitat, non quod decet (P. Syr.).<br />
2) Nemo avarus inventus est, cui esset satis quod haberet (Cic.).<br />
3) Bis est gratum, quod opus est, ultro si offeras (P. Syr.).<br />
4) Hectora quis nosset, si felix Troia fuisset ? (Ov.)<br />
5) Prius quam incipias, consulto opus est ; ubi consulueris, mature facto (Sall.).<br />
6) Cum victor arma posuit, et victum decet deponere odia (Sen.).<br />
7) Nihil est quod non intereat (Cic.).<br />
8) Nihil satis est, quia tanti, quantum habeas, sis (Hor.).<br />
9) Non ut diu vivamus curandum est, sed ut satis (Sen.).<br />
10) Vultu an natura sapiens sis, multum interest (P. Syr.).<br />
542
Ricapitolazione della sintassi del verbo<br />
Versione 1<br />
Il ponte sul fiume Istro<br />
Impegnato nella guerra contro gli Sciti, Dario costruisce un ponte sul fiume Istro, ponte che l’ateniese Milziade<br />
vorrebbe venisse distrutto nell’interesse della guerra.<br />
Eisdem temporibus Persarum rex Darius ex Asia in Europam exercitu traiecto Scythis bellum<br />
inferre decrevit. Pontem fecit in Histro (1) flumine, qua (2) copias traduceret. Eius pontis, dum ipse<br />
abesset, custodes reliquit principes, quos secum ex Ionia et Aeolide duxerat, quibus singulis<br />
ipsorum urbium (3) perpetua dederat imperia. Sic enim facillime putavit se Graeca lingua<br />
loquentes, qui Asiam incolerent, sub sua retenturum potestate, si amicis suis oppida tuenda<br />
tradidisset, quibus se oppresso nulla spes salutis relinqueretur. In hoc fuit tum numero Miltiades<br />
cui illa custodia crederetur. Hic cum crebri afferrent nuntii male rem gerere Darium premique a<br />
Scythis, Miltiades hortatus est pontis custodes, ne a fortuna datam occasionem liberandae Graeciae<br />
dimitterent. Nam si cum iis copiis, quas secum transportarat (4), interiisset Darius, non solum Europam<br />
fore tutam, sed etiam eos, qui Asiam incolerent Graeci genere, liberos a Persarum futuros<br />
dominatione et periculo: id et facile effici posse. Ponte enim rescisso regem vel hostium ferro vel<br />
inopia paucis diebus interiturum.<br />
Cornelio Nepote<br />
(1) Histro: il corso inferiore del Danubio. (2) qua: avverbio, “per dove”. (3) ipsorum urbium: “delle città degli stessi”. (4)<br />
transportarat: =transportaverat.<br />
Versione 2<br />
Il tempio di Giunone a Crotone<br />
Nella città di Crotone, di origine greca, parzialmente distrutta nella guerra contro Pirro, un tempio dedicato a Giunone<br />
<strong>La</strong>cinia, sacro a tutte le popolazioni della regione.<br />
Urbs Croto murum in circuitu patentem duodecim milia passuum habuit ante Pyrrhi in Italiam<br />
adventum. Post vastitatem eo bello factam vix pars dimidia habitabatur: flumen (1), quod medio<br />
oppido fluxerat, extra frequentia tectis loca praeterfluebat, et arx procul eis, quae habitabantur, sex<br />
milia aberat. In urbe nobili templum erat ipsa urbe nobilius, <strong>La</strong>ciniae Iunonis, sanctum omnibus<br />
circa populis. Lucus ibi frequenti silva et proceris abietis arboribus saeptus laeta in medio pascua<br />
habuit, ubi omnis generis sacrum deae pecus pascebatur sine ullo pastore; separatimque greges sui<br />
cuiusque generis nocte remeabant ad stabula, numquam insidiis ferarum, non fraude violati<br />
hominum. Magni igitur fructus ex eo pecore capti, columnaque inde aurea solida facta et sacrata<br />
est; inclitumque templum divitiis etiam, non tantum sanctitate fuit. Ac miracula aliqua adfìngunt (2)<br />
ut plerumque (3) tam insignibus locis. Fama est aram esse in vestibulo templi, cuius cinerem nullo<br />
umquam moveri vento.<br />
Livio<br />
(1) flumen: il fiume Esaro. (2) Ac miracula aliqua adfingunt: “E gli attribuiscono fatti prodigiosi”. (3) ut plerumque: “come in<br />
genere (accade)”.<br />
543
Versione 3<br />
Il primo triumvirato<br />
Il cosiddetto primo triumvirato (60 a.C. ) è opera di Cesare che, console, per contrastare l’autorità del senato, riconcilia<br />
tra loro Pompeo e Crasso, e con loro stringe un patto a tre nell’interesse personale di ognuno.<br />
E duobus consulatus competitoribus, Lucio Lucceio Marcoque Bibulo, Lucceium sibi adiunxit (1),<br />
pactus ut is (2), quoniam inferior gratia esset pecuniaque polleret, nummos de suo, communi nomine<br />
(3), per centurias pronuntiaret. Qua cognita re optimates, quos metus ceperat nihil non ausurum<br />
eum in summo magistratu concordi et consentiente collega, auctores Bibulo fuerunt tantundem<br />
pollicendi, ac plerique pecunias contulerunt, ne Catone quidem abnuente eam largitionem e re<br />
publica fieri. Igitur cum Bibulo consul creatur. Eandem ob causam opera ab optimatibus data est,<br />
ut provinciae (4) futuris consulibus minimi negotii, id est silvae callesque, decernerentur. Qua<br />
maxime iniuria instinctus, omnibus officiis Gnaeum Pompeium adsectatus est, offensum patribus,<br />
quod, Mithridate rege victo, cunctantius confirmarentur acta sua: Pompeioque Marcum Crassum<br />
reconciliavit, veterem inimicum ex consulatu, quem summa discordia simul gesserant; ac<br />
societatem cum utroque iniit, ne quid ageretur in re publica, quod displicuisset ulli e tribus.<br />
Svetonio<br />
(1) sibi adiunxit: sott. Caesar. (2) is: Lucceio. (3) communi nomine: “in nome di entrambi”. (4) provinciae: “incarichi”.<br />
Versione 4<br />
Primi intrighi politici di Cesare<br />
Cesare prima sposa la figlia del console designato, poi dà sua figlia in moglie a Pompeo, al quale chiede il parere prima<br />
che agli altri, andando contro una consolidata consuetudine.<br />
Sub idem tempus Calpurniam, L. Pisonis filiam successuri sibi (1) in consulatu, duxit uxorem,<br />
suamque, Iuliam, Gnaeo Pompeio conlocavit, repudiato priore sponso Servilio Caepione, cuius vel<br />
praecipua opera paulo ante (2) Bibulum impugnaverat. Ac post novam adfinitatem Pompeium<br />
primum rogare sententiam coepit, cum Crassum soleret (3) essetque consuetudo (4), ut quem<br />
ordinem interrogandi sententias consul Kal. Ianuariis instituisset, eum toto anno conservaret.<br />
Svetonio<br />
(1) successuri sibi: “destinato a succedergli”. (2) paulo ante: “qualche tempo prima”. (3) cum Crassum soleret: sott. primum rogare<br />
sententiam. (4) esset consuetudo: retta da cum, concessiva.<br />
Versione 5<br />
Verre e la nave dei pirati<br />
Viene catturata una nave di pirati, e consegnata a Verre, il quale, come sempre, pensa soltanto a privarla di ogni cosa.<br />
Cum navis quaedam, piratarum praeda referta, plena iuventutis formosissimae, plena argenti facti<br />
atque signati, multa cum stragula veste (1), a classe nostra ad Megaridem, qui locus non longe a<br />
Syracusis est, capta esset, ubi hoc Verri nuntiatum est, statim custodes misit (2) complures, ut omnia<br />
sibi integra quam primum exhiberentur. Appellitur navis Syracusas. Iste, quasi praeda sibi advecta,<br />
non praedonibus captis, si qui senes ac deformes erant, eos in hostium numero ducit; qui (3) aliquid<br />
formae, aetatis artificiique habebant, abducit omnes, nonnullos scribis cohortique distribuit,<br />
symphoniacos homines sex cuidam amico suo Romam muneri misit. Nox illa tota in exinanienda<br />
nave consumitur.<br />
Cicerone<br />
(1) multa cum stragula veste: “con molti tappeti”. (2) misit: sogg. sott. Verres. (3) qui…abducit omnes: “porta via tutti<br />
quelli…che”.<br />
544
Versione 6<br />
I Galli in vista di Roma<br />
<strong>La</strong> vittoria conseguita sul fiume Allia lascia increduli gli stessi Galli che, giunti in vista dell’Urbe, assaliti da dubbi, si<br />
accampano tra Roma e l’Aniene.<br />
Gallos quoque velut obstupefactos miraculum victoriae tam repentinae tenuit: et ipsi pavore defìxi<br />
primum steterunt velut ignari quid accidisset; deinde insidias vereri (1) postremo caesorum spolia<br />
legere armorumque cumulos, ut mos eis est, coacervare. Tum demum postquam nihil usquam<br />
hostile cernebatur viam ingressi, haud multo ante solis occasum ad urbem Romam perveniunt. Ubi<br />
cum praegressi equites non portas clausas, non stationem pro portis excubare, non armatos esse in<br />
muris rettulissent, aliud priori simile miraculum (2) eos sustinuit; noctemque veriti et ignotae situm<br />
urbis, inter Romam atque Anienem consedere, exploratoribus missis (3) circa moenia aliasque<br />
portas quaenam hostibus in perdita re consilia essent.<br />
Livio<br />
(1) vereri…legere…coacervare: infiniti storici. (2) aliud…miraculum: “un altro sentimento strano simile al precedente”. (3)<br />
exploratoribus missis: “dopo aver mandato però degli esploratori” che cercassero di capire.<br />
Versione 7<br />
Un tentativo di furto andato a vuoto<br />
Gli sgherri di Verre tentano di rubare una statua di Ercole, ad Agrigento, ma gli abitanti della città accorrono in massa e<br />
costringono i ladri alla fuga.<br />
Herculis templum est apud Agrigentinos (1) non longe a foro, sane sanctum apud illos et religiosum.<br />
Ibi est ex aere simulacrum ipsius Herculis, quo non facile dixerim quicquam me vidisse pulchrius.<br />
Ad hoc templum, cum esset Verres Agrigenti, duce Timarchide (2) repente nocte intempesta<br />
servorum armatorum fit concursus atque impetus. Clamor a vigilibus fanique custodibus tollitur;<br />
qui primo, cum obsistere ac defendere conarentur, male mulcati clavis ac fustibus repelluntur.<br />
Postea, convolsis repagulis effractisque valvis, demoliri signum ac vectibus labefactare conantur.<br />
lnterea ex clamore fama tota urbe percrebuit expugnari deos patrios. Nemo Agrigenti neque aetate<br />
tam adfecta neque viribus tam infirmis fuit, qui non illa nocte, eo nuntio excitatus, surrexerit<br />
telumque arripuerit. ltaque brevi tempore ad fanum tota urbe concurritur. Horam amplius iam (3) in<br />
demoliendo signo permulti homines moliebantur; illud interea nulla lababat ex parte. Ac repente<br />
Agrigentini concurrunt; fit magna lapidatio; dant sese in fugam istius praeclari imperatoris<br />
nocturni milites.<br />
Cicerone<br />
(1) apud Agrigentinos: “nei pressi di Agrigento”. (2) duce Trimarchide: “sotto la guida di Trimarchide”. (3) Horam amplius iam:<br />
“Da più di un’ora ormai”.<br />
Versione 8<br />
Disgrazie varie al tempo di Nerone<br />
Avvenimenti negativi di varia natura, in presenza dei quali Nerone stranamente non reagisce alle offese del popolo.<br />
Accesserunt tantis ex principe (1) malis probrisque quaedam et fortuita: pestilentia unius autumni,<br />
545
quo triginta funerum milia in rationem Libitinae (2) venerunt; clades Britannica, qua duo praecipua<br />
oppida magna civium sociorumque caede direpta sunt; ignominia ad Orientem, legionibus in<br />
Armenia sub iugum missis aegreque Syria retenta. Mirum et vel praecipue notabile inter haec<br />
fuerit, nihil eum (3) patientius quam maledicta et convicia hominum tulisse, neque in ullos leniorem<br />
quam qui (4) se dictis aut carminibus lacessissent extitisse.<br />
Svetonio<br />
(1) ex principe: “causati dal principe”. (2) Libitinae: dea della morte. (3) nihil eum…tulisse: “il fatto che egli non…sopportasse in<br />
niente”. (4) quam qui: intendi: quam in eos qui.<br />
Versione 9<br />
Fine della dinastia Giulio – Claudia<br />
Con la morte di Nerone ha termine la dinastia Giulio – Claudia, cosa significata già da prodigi di vecchia data, sin dal<br />
matrimonio di Livia con Augusto.<br />
Progenies Caesarum in Nerone defecit: quod futurum (1), compluribus quidem signis, sed vel<br />
evidentissimis duobus apparuit. Liviae, olim post Augusti statim nuptias Veientanum suum<br />
revisenti, praetervolans aquila gallinam albam ramulum lauri rostro tenentem, ita ut rapuerat,<br />
demisit in gremium; cumque nutriri alitem, pangi ramulum placuisset, tanta pullorum suboles<br />
provenit, ut hodieque ea villa ad Gallinas vocetur, tale vero lauretum, ut triumphaturi Caesares (2)<br />
inde laureas decerperent; fuitque mos triumphantibus, illas confestim eodem loco pangere; et<br />
observatum est, sub cuiusque obitum arborem ab ipso institutam elanguisse. Ergo novissimo<br />
Neronis anno et silva omnis exaruit radicitus, et quidquid ibi gallinarum erat interiit; ac subinde<br />
tacta de caelo Caesarum aede, capita omnibus simul statuis deciderunt, Augusti etiam sceptrum e<br />
manibus excussum est.<br />
Svetonio<br />
(1) quod futurum: “che questo sarebbe successo”. (2) triumphaturi Caesares: “i Cesari per celebrare i trionfi”.<br />
Versione 10<br />
Un insuccesso dei Cesariani<br />
Cesare tenta di occupare una collina nei pressi di Ilerda, ma i suoi vengono respinti dai soldati di Afranio.<br />
Erat inter oppidum Ilerdam et proximum collem, ubi castra Petreius atque Afranius habebant,<br />
planities circiter passuum CCC, atque in hoc fere medio spatio tumulus erat paulo editior. Quem si<br />
occupavisset Caesar et communivisset, ab oppido et ponte et commeatu omni, quem in oppidum<br />
contulerant, se interclusurum adversarios confidebat. Hoc sperans legiones III ex castris educit<br />
acieque in locis idoneis structa unius legionis antesignanos procurrere atque eum tumulum<br />
occupare iubet. Qua re cognita celeriter, quae in statione pro castris erant Afrani cohortes,<br />
breviore itinere ad eundem occupandum locum mittuntur. Contenditur proelio, et, quod prius in<br />
tumulum Afraniani venerant, nostri repelluntur atque aliis submissis subsidiis terga vertere seque<br />
ad signa legionum recipere coguntur.<br />
Cesare<br />
546
Versione 11<br />
Tattica di combattimento<br />
Cesare descrive la tattica dei soldati di Afranio, tattica che sorprende i Cesariani, abituati a combattere in ben altro<br />
modo.<br />
Genus erat pugnae militum illorum (1), ut magno impetu primo procurrerent, audacter locum<br />
caperent, ordines suos non magno opere servarent, rari dispersique pugnarent, si premerentur,<br />
pedem referre et loco excedere non turpe existimarent, cum Lusitanis reliquisque barbaris<br />
continenter bellum gerentes barbaro quodam genere pugnae adsuefacti; quod fere fit (2), quibus<br />
quisque in locis miles inveteraverit, ut multum earum regionum consuetudine moveatur. Haec tum<br />
ratio nostros perturbavit insuetos huius generis pugnae; circumiri enim sese ab aperto latere<br />
procurrentibus singulis arbitrabantur; ipsi autem suos ordines servare neque ab signis discedere<br />
neque sine gravi causa eum locum, quem ceperant, dimitti censuerant oportere. Itaque perturbatis<br />
antesignanis legio, quae in eo cornu constiterat, locum non tenuit atque in proximum collem sese<br />
recepit.<br />
Cesare<br />
(1) militum illorum: i soldati di Afranio. (2) quod fere fit: “perché generalmente accade” ut quisque miles moveatur.<br />
Versione 12<br />
Umanità di Annibale<br />
L’umanità –avverte lo storico- è anche nei barbari, e gli esempi che di essa ha dato Annibale ne sono testimonianza<br />
eloquente.<br />
Hannibal Aemilii Pauli apud Cannas trucidati quaesītum corpus, quantum in ipso fuit,<br />
inhumatum iacere passus non est. Hannibal Ti. Gracchum Lucanorum circumventum insidiis cum<br />
summo honore sepulturae mandavit et ossa eius in patriam portanda militibus nostris tradidit.<br />
Hannibal M. Marcellum in agro Bruttio, dum conatus Poenorum cupidius quam consideratius<br />
speculatur, interemptum legitimo funere extulit Punicoque sagulo et corona donatum aurea rogo<br />
imposuit. Ergo humanitatis dulcedo etiam in efferata barbarorum ingenia penetrat torvosque et<br />
truces hostium mollit oculos ac victoriae insolentissimos spiritus flectit. Nec illi (1) arduum ac<br />
difficile est inter arma contraria, inter destrictos comminus mucrones placidum iter reperire. Vincit<br />
iram, prosternit odium hostilemque sanguinem hostilibus lacrimis miscet.<br />
Valerio Massimo<br />
(1) illi: l’umanità.<br />
Versione 13<br />
Sul mantenimento delle promesse<br />
Ogni promessa è debito –recita un vecchio adagio-. Gli esempi che si riportano parrebbero dimostrare il contrario.<br />
Servanda non sunt promissa quae non sunt iis ipsis utilia, quibus promiseris. Sol Phaetonti filio<br />
facturum se esse dixit quidquid optasset (1), hic optavit ut in currum patris tolleretur: sublatus est.<br />
Atque is, ante quam constitit, ictu fulminis deflagravit. Quanto melius fuerat (2) promissum patris<br />
non esse servatum. Neptunus tres optationes dederat Theseo, qui optavit interitum Hippolyti filii,<br />
cum is patri suspectus esset de noverca; quo optato impetrato, Theseus in maximis fuit luctibus.<br />
Agamemnon, cum devovisset Dianae quod in suo regno pulcherrimum natum esset illo anno,<br />
immolavit Iphigeniam, qua nihil erat eo quidem anno natum pulchrius. Promissum potius non<br />
faciendum quam tam taetrum facinus admittendum fuit.<br />
Cicerone<br />
547
(1) optasset: =optavisset. (2) Quanto melius fuerat: “Quanto sarebbe stato meglio”.<br />
Versione 14<br />
Dall’autobiografia di Augusto.<br />
Il passo è tratto dal Monumentum Ancyranum… “di importanza capitale perché è, più che un elogium testamentario, un<br />
fedele resoconto delle varie imprese (res gestae) da lui (= Augusto) compiute dai diciannove anni in poi “ (B. Riposati).<br />
Annos undeviginti natus exercitum privato consilio et privata impensa comparavi, per quem rem<br />
publicam a dominatione factionis oppressam in libertatem vindicavi. Eo nomine senatus decretis<br />
honorificis in ordinem suum me adlegit C. Pansa et A. Hirtio consulibus consularem locum<br />
sententiae ferendae tribuens et imperium mihi dedit. Res publica ne quid detrimenti caperet me pro<br />
pretore simul cum consulibus providere iussit. Populus autem eodem anno me consulem, cum<br />
consul uterque in bello cecidisset, et triumvirum rei publicae constituendae creavit. Qui parentem<br />
meum interfecerunt, eos in exilium expuli iudiciis legitimis ultus eorum facinus et postea bellum<br />
inferentis rei publicae vici bis acie. Bella terra et mari civilia externaque toto in orbe terrarum<br />
saepe gessi victorque omnibus veniam petentibus civibus peperci. Externas gentes, quibus tuta<br />
ignosci potuit, conservare quam excidere malui.<br />
Augusto<br />
Versione 15<br />
Un bugiardo…<br />
Una storiella ripresa da un’orazione di M. Catone. Un ragazzo, pressato dall’insistenza di sua madre, racconta una bugia<br />
particolare, bugia che…<br />
Mos antea senatoribus Romae fuit in curiam cum praetextatis filiis (1) introire. Tum, cum in<br />
senatu res maior quaepiam consultata eaque in diem posterum prolata est, placuitque (2), ut eam<br />
rem, super qua tractavissent, ne quis enuntiaret, priusquam decreta esset, mater Papirii pueri, qui<br />
cum parente suo in curia fuerat, percontata est filium, quidnam in senatu patres egissent. Puer<br />
respondit tacendum esse neque id dici licere. Mulier fit audiendi cupidior; secretum rei et silentium<br />
pueri animum eius ad inquirendum everberat: quaerit igitur compressius violentiusque. Tum puer<br />
matre urgente lepidi atque festivi mendacii consilium capit. Actum in senatu dixit, utrum (3)<br />
videretur utilius exque republica esse, unusne ut duas uxores haberet, an ut una apud duos nupta<br />
esset.<br />
Gellio<br />
(1) cum praetextatis filiis: “con i figli vestiti con toga pretesta”, nella fanciullezza. (2) placuitque: “si decise”. (3) utrum…esse:<br />
“se sembrava più utile e nell’interesse dello Stato”.<br />
Versione 16<br />
…intelligente…<br />
…suscita non poca preoccupazione tra le matrone… col premio finale per il ragazzo bugiardo.<br />
Hoc illa ubi audivit, animus compavescit, domo trepidans egreditur ad ceteras matronas perfert.<br />
Venit ad senatum postridie matrum familias caterva; lacrimantes atque obsecrantes orant, una<br />
potius ut (1) duobus nupta fieret, quam ut uni duae. Senatores ingredientes in curiam, quae illa<br />
mulierum intemperies et quid sibi postulatio istaec vellet, mirabantur. Puer Papirius in medium<br />
curiae progressus, quid mater audire institisset, quid ipse matri dixisset, rem, sicut fuerat, denarrat.<br />
Senatus fidem atque ingenium pueri exosculatur, consultum facit, uti posthac pueri cum patribus in<br />
curiam ne introeant, praeter ille unus Papirius, atque puero postea cognomentum honoris gratia<br />
inditum « Praetextatus » ob tacendi loquendique in aetate praetextae prudentiam.<br />
Gellio<br />
548
(1) una potius ut…duae: « che una sola (donna) fosse moglie di due (uomini) piuttosto che due (donne) di un solo (uomo).<br />
Versione 17<br />
Un cavallo meraviglioso…<br />
Un cavallo straordinario, di proprietà prima di Diomede e poi di Ercole, perseguitato da un assai triste destino: di<br />
causare la rovina del padrone e della sua famiglia.<br />
Gavius Bassus in commentariis suis, item Iulius Modestus in secundo quaestionum confusarum<br />
historiam de equo Seiano tradunt dignam memoria atque admiratione: Gnaeum Seium quempiam<br />
scribam fuisse eumque habuisse equum natum Argis in terra Graecia, de quo (1) fama constans<br />
esset, tamquam de genere equorum progenitus foret, qui Diomedis Thracis fuissent, quos Hercules<br />
Diomede occiso e Thracia Argos perduxisset. Eum equum fuisse dicunt magnitudine inusitata,<br />
cervice ardua, colore poeniceo, flora et comanti iuba, omnibusque aliis equorum laudibus quoque<br />
longe praestitisse; sed eundem equum tali fuisse fato sive fortuna ferunt, ut, quisquis haberet eum<br />
possideretque, is cum omni domo familia fortunisque omnibus suis ad internecionem deperiret.<br />
Gellio<br />
(1) de quo fama constans esset, tamquam…progenitus foret: « sul quale c’era notizia sicura che…fosse stato generato ».<br />
Versione 18<br />
…che porta iella.<br />
Un elenco di uomini, e tutti ben noti alla storia, vittime della malasorte, hanno fatto nascere il proverbio…<br />
Itaque primum illum Gnaeum Seium, dominum eius, a M. Antonio, qui postea triumvirum (1)<br />
reipublicae constituendae fuit, capitis damnatum miserando supplicio affectum esse; eodem<br />
tempore Cornelium Dolabellam consulem in Syriam proficiscentem fama istius equi adductum<br />
Argos devertisse cupidineque habendi eius exarsisse emisseque eum sestertiis centum milibus; sed<br />
ipsum quoque Dolabellam in Syria bello civili obsessum atque interfectum esse; mox eundem<br />
equum, qui Dolabellae fuerat, C. Cassium, qui Dolabellam obsederat, abduxisse. Eum Cassium<br />
postea satis notum est victis (2) partibus fusoque exercitu suo miseram mortem oppetisse; deinde<br />
post (3) Antonium, post interitum Cassii parta victoria, equum illum nobilem Cassii requisisse et,<br />
cum eo potitus esset, ipsum quoque postea victum atque desertum detestabili exitio interisse. Hinc<br />
proverbium de hominibus calamitosis ortum dicique solitum: « Ille homo habet equum Seianum ».<br />
Gellio<br />
(1) triumvirum…fuit: « fu…uno dei triumviri ». (2) victis partibus fusoque exercitu suo: “sconfitto il suo partito e sbaragliato il suo<br />
esercito”, (3) deinde post: “quindi successivamente”.<br />
Versione 19<br />
Cesare ed Afranio, l’un contro l’altro armati<br />
Le truppe di Afranio tentano di disturbare i lavori di fortificazione, ma i Cesariani non si lasciano intimidire, e quelle<br />
sono costrette a desistere dal loro tentativo.<br />
Postero die omnem exercitum intra fossam continet (1), et, quod longius erat agger petendus, in<br />
praesentia similem rationem operis (2) instituit, singulaque latera castrorum singulis attribuit<br />
legionibus munienda, fossasque ad eandem magnitudinem perfici iubet; reliquas legiones in armis<br />
expeditas contra hostem constituit. Afranius Petreiusque terrendi causa atque operis impediendi<br />
copias suas ad infimas montis radices producunt et proelio lacessunt. Neque idcirco Caesar opus<br />
intermittit confisus praesidio legionum trium et munitione fossae. Illi non diu commorati nec (3)<br />
549
longius ab infimo colle progressi copias in castra reducunt. Tertio die Caesar vallo castra communit,<br />
reliquas cohortes, quas in superioribus castris reliquerat, impedimentaque ad se traduci iubet.<br />
Cesare<br />
(1) continet: sott. Caesar. (2) similem rationem belli: “lo stesso sistema di fortificazione”, usato in precedenza. (3) non diu<br />
commorati nec: “senza essersi fermati a lungo e senza”.<br />
Versione 20<br />
I consolati di Claudio<br />
Il futuro imperatore si mostrò, durante i suoi consolati, assai zelante nell’amministrare la giustizia, pur se non sempre<br />
rispettoso delle leggi, che spesso applicava secondo un metro del tutto personale.<br />
Consulatus super pristinum quattuor gessit; ex quibus duos primos iunctim, sequentis per<br />
intervallum, quarto quemque anno, semenstrem novissimum bimenstris ceteros, tertium autem,<br />
novo circa principem exemplo, in locum demortui suffectus. Ius (1) et consul et extra honorem<br />
laboriosissime dixit, etiam suis suorumque diebus sollemnibus, nonnumquam festis quoque<br />
antiquitus et religiosis. Nec semper praescripta legum secutus, duritiam lenitatemve multarum ex<br />
bono et aequo, perinde ut adficeretur (2), moderatus est; nam et iis, qui apud privatos iudices plus<br />
petendo formula excidissent, restituit actiones, et in maiore fraude convictos, legitimam poenam<br />
supergressus ad bestias condemnavit.<br />
Svetonio<br />
(1) Ius…laboriosissime dixit: « amministrò la giustizia…con grande impegno ». (2) perinde ut adficeretur: “a seconda<br />
dell’impressione che riceveva”.<br />
Versione 21<br />
Preghiera agli dei protettori della città nemica<br />
Macrobio nei suoi Saturnali ci informa che i Romani, sul punto di impossessarsi di una città nemica, “ne chiamavano<br />
fuori gli dei protettori con una formula di evocazione (carmen)”, convinti che significasse sacrilegio imprigionare gli<br />
dei.<br />
Est autem carmen huius modi quo di evocantur cum oppugnatione civitas cingitur: “Si deus, si dea<br />
est cui populus civitasque Carthaginiensis est in tutela, teque (1) maxime qui urbis huius populique<br />
tutelam recepisti, precor venerorque veniamque a vobis peto ut vos populum civitatemque<br />
Carthaginiensem deseratis, loca, templa, sacra urbemque eorum relinquatis, absque his abeatis;<br />
eique populo, civitati, metum, formidinem, oblivionem iniciatis, proditique Romam ad me meosque<br />
veniatis, nostraque vobis loca, templa, sacra, urbs acceptior probabiliorque (2) sit, mihique<br />
populoque Romano militibusque meis praepositi sitis ut sciamus intellegamusque. Si ita feceritis,<br />
voveo vobis templa ludosque facturum”.<br />
Macrobio<br />
(1) teque: sott. illos, gli eventuali dei protettori. (2) acceptior probabiliorque: endiadi; concorda con urbs, ma si riferisce anche ai<br />
termini precedenti.<br />
550
Versione 22<br />
Nerone<br />
Ritratto breve ma eloquente dell’imperatore rimasto tristemente famoso nella storia. Sono soltanto cenni, ma tutti su<br />
fatti assai gravi, culminanti con l’incendio di Roma.<br />
Successit huic (1) Nero, Caligulae, avunculo suo, simillimus, qui Romanum imperium et deformavit<br />
et minuit, inusitatae (2) luxuriae sumptuumque, ut qui (3) exemplo C. Caligulae in calidis et frigidis<br />
lavaretur unguentis, retibus aureis piscaretur, quae blattinis funibus extrahebat. Infinitam senatus<br />
partem interfecit, bonis omnibus hostis fuit. Ad postremum se tanto dedecore prostituit ut et saltaret<br />
et cantaret in scaena citharoedico habitu vel tragico. Parricidia multa commisit, fratre uxore matre<br />
interfectis. Urbem Romam incendit, ut spectaculi eius imaginem cerneret, quali olim Troia capta<br />
arserat. In re militari nihil omnino ausus, Britanniam paene amisit. Nam duo sub eo nobilissima<br />
oppida capta illic atque eversa sunt. Armeniam Parthi sustulerunt legionesque Romanas sub iugum<br />
miserunt. Duae tamen sub eo provinciae factae sunt, Pontus Polemoniacus concedente rege<br />
Polemone, et Alpes Cottiae, Cottio rege defuncto.<br />
Eutropio<br />
(1) huic: l’imperatore Claudio. (2) inusitatae: riferiscilo anche a sumptuum. (3) ut qui: causale, “poiché egli”.<br />
Versione 23<br />
Roma all’indomani di Canne<br />
Disastrosa senza dubbio la sconfitta patita, ma Roma non si perde d’animo. Assai grande la collaborazione tra i<br />
cittadini, con la partecipazione di ognuno, per quanto in suo potere. <strong>La</strong> prima vittoria contro Annibale la ottiene il<br />
famoso Temporeggiatore con una tattica tutta particolare: non combattere.<br />
Interim respirare (1) Romanus (2) et quasi ab inferis emergere. Arma non erant: detracta sunt<br />
templis. Deerat iuventus: in sacramentum liberata servitia. Egebat aerarium: opes suas in medium<br />
senatus libens protulit; nec praeter quod in bullis singulisque anulis erat, quicquam sibi auri<br />
reliquerunt. Eques secutus (3) exemplum imitataeque equitem tribus. Denique vix suffecere (4)<br />
scribarum manus <strong>La</strong>evino Marcelloque consulibus, cum privatorum opes in publicum deferrentur.<br />
Quid autem? In eligendis magistratibus (5) quae centuriarum sapientia, cum iuniores a senioribus<br />
consilium de creandis consulibus petiverunt. Quippe adversus hostem totiens victorem, tam<br />
callidum, non virtute tantum, sed suis etiam pugnare consiliis oportebat. Prima redeuntis et, ut sic<br />
dixerim, (6) reviviscentis imperii spes Fabius fuit, qui novam de Hannibale victoriam commentus<br />
est, non pugnare. Hinc illi cognomen novum et rei publicae salutare Cunctator.<br />
Floro<br />
(1) respirare… emergere: infiniti storici. (2) Romanus: con valore collettivo, “ il popolo di Roma”. (3) Eques secutus (sott. est): “I<br />
cavalieri seguirono”. (4) suffecere: (forma apocopata) = suffecerunt. (5) In eligendis magistratibus: “ Nella scelta dei magistrati”.<br />
(6) ut sic dixerim: “ per così dire”.<br />
Versione 24<br />
Vespasiano<br />
Di umili origini, il primo imperatore della gens Flavia occupa un posto significativo nella storia di Roma, con meriti<br />
che lo stesso Eutropio gli attribuisce.<br />
551
Vespasianus huic successit, (1) factus apud Palaestinam imperator, princeps obscure quidem natus,<br />
sed optimis comparandus, ut qui (2) a Claudio in Germaniam et deinde in Britanniam missus tricies<br />
et bis cum hoste conflixerit, duas validissimas gentes, viginti oppida, insulam Vectam, Britanniae<br />
proximam, imperio Romano adiecerit. Romae se in imperio moderatissime gessit. Pecuniae tantum<br />
avidior fuit, ita tamen, ut eam nulli iniuste auferret. Quam tamen studiosissime largiebatur,<br />
praecipue indigentibus. Nec facile ante eum cuiusquam principis vel maior est liberalitas comperta,<br />
vel iustior. Placidissimae lenitatis, ut qui maiestatis quoque contra se reos non facile puniret ultra<br />
exilii poenam. Sub hoc Iudaea Romano accessit imperio et Hierosolyma, quae fuit urbs nobilissima<br />
Palaestinae. Achaiam, Lyciam, Rhodum, Byzantium, Samum, quae liberae ante id tempus fuerant,<br />
item Thraciam, Ciliciam, Commagenen in provinciarum formam redegit.<br />
Eutropio<br />
(1) Vespasianus huic successit: tra la morte di Nerone e l’ascesa al potere da parte di Vespasiano Roma attraversò un periodo, breve<br />
per fortuna, di triste fama, durante il quale si avvicendarono ben tre imperatori: Galba, Ottone, Vitellio. (2) ut qui: causale, “dal<br />
momento che”, regge i congiuntivi conflixerit…adiecerit.<br />
Versione 25<br />
Primi successi di Ottaviano<br />
Marco Antonio, nipote di Cesare del quale è stato collega nel consolato nel 44 a.C. , mal sopporta la posizione di<br />
Ottaviano, contro il quale intraprende la guerra che si conclude con la sua sconfitta a Modena, nel 43 a.C..<br />
Prima civilium motuum causa testamentum Caesaris fuit, cuius secundus heres Antonius, praelatum<br />
sibi Octavium furens, inexpiabile contra adoptionem acerrimi iuvenis susceperat bellum. Quippe<br />
cum (1) intra octavum decimum annum tenerum et obnoxium et opportunum iniuriae iuvenem<br />
videret, ipse, plena ex commilitio Caesaris dignitate, lacerare (2) furtim hereditatem, illum insectari<br />
probris, cunctis artibus cooptationem Iuliae gentis inhibere, denique ad opprimendum iuvenem<br />
palam arma moliri, etiam parato exercitu in Cisalpina Gallia resistentem motibus suis Decimum<br />
Brutum obsidere. At Octavius Caesar, et aetate favorabilis et nominis maiestate quod sibi induerat,<br />
revocatis ad arma veteranis, privatus (3) –quis crederet?- consulem adgreditur, obsidione Mutinae<br />
liberat Brutum, Antonium exuit castris.<br />
Floro<br />
(1) Quippe cum… videret: « Dal momento che… vedeva”. (2) lacerare… insectari: infiniti storici come gli altri che seguono. (3)<br />
privatus: con valore concessivo, “benché privato cittadino”.<br />
552
Sintassi del periodo<br />
553
<strong>Capitolo</strong> 36<br />
<strong>La</strong> coordinazione<br />
Coordinazione copulativa.<br />
Coordinazione disgiuntiva - Coordinazione avversativa.<br />
Coordinazione dichiarativa - Coordinazione conclusiva.<br />
554
Vacerra e i poeti<br />
A Vacerra piacciono solamente i poeti del passato, ma Marziale preferisce vivere: non gli importa piacere a lui.<br />
Miraris veteres, Vacerra, solos<br />
nec laudas nisi mortuos poetas.<br />
Ignoscas petimus, Vacerra: tanti<br />
non est, ut placeam tibi, perire.<br />
Marziale<br />
Miraris…solos: “Tu ammiri…soltanto”. veteres: conosci il comparativo e il superlativo dell’aggettivo? Ignoscas: intransitivo,<br />
regge il dativo, e quindi un sottinteso nobis. petimus … placeam: nota il cambiamento del soggetto. tanti: genitivo di stima. tanti<br />
non est: “non vale la pena”; soggetto, perire. ut placeam tibi: finale.<br />
Coordinazione copulativa<br />
Esercizio 1<br />
Traduci :<br />
1) Vivite fortes, fortiaque adversis opponite pectora rebus (Hor. ). 2) Conlaudatis a senatu tribunis,<br />
et ipse Camillus gratias egit (Liv.). 3) Tempora sic fugiunt pariter, pariterque sequuntur, et nova<br />
sunt semper (Ov.). 4) Helvetii quoque reliquos Gallos virtute praecedunt (Caes.). 5) Vos etiam<br />
atque etiam imploro et appello, sanctissimae deae, quae illos lucos incolitis (Cic.). 6) Horae<br />
quidem cedunt et dies et menses et anni; nec praeteritum tempus umquam revertitur, nec quid<br />
sequatur sciri potest (Cic.). 7) Gorgias centum et septem complevit annos, neque umquam in suo<br />
studio cessavit (Cic.). 8) Fortuna plurimum potest cum in reliquis rebus tum praecipue in bello<br />
(Cic.). 9) Hanc tu legem, Lentule, umquam esse putavisti, neque privatus neque consul (Cic.). 10)<br />
Cives Capuae meo consilio cum universam rem publicam tum suam urbem meminerant esse<br />
servatam (Cic.). 11) Nihil est simul et inventum et perfectum (Cic.). 12) Publio neque opere neque<br />
consilio neque labore neque gratia neque testimonio defui (Cic.).<br />
Coordinazione disgiuntiva – Coordinazione avversativa<br />
Esercizio 2<br />
Traduci :<br />
1) Hic vincendum aut moriendum est (Liv.). 2) Cimmeriis aspectum solis sive deus aliquis sive<br />
natura ademerat (Cic.). 3) Necesse est aut imiteris aut oderis (Sen.). 4) Quod munus rei publicae<br />
afferre maius meliusve possumus ? Cic. ). 5) Non sentiunt viri fortes in acie vulnera, vel sentiunt,<br />
sed mori malunt quam de dignitatis gradu demoveri (Cic.). 6) Omnis lex aut tribuit aut adimit aut<br />
punit aut iubet aut vetat aut permittit (Quint.). 7) Credo hunc me non amare. At ego me amavi<br />
(Cic.). 8) Mors aut neglegenda est aut etiam optanda, si nos aliquo deducit ubi animus futurus sit<br />
aeternus (Cic.). 9) Hic tamen vivit. Vivit ? Immo vero in senatum venit (Cic.). 10) Croesus hostium<br />
vim se perversurum putavit, pervertit autem suam (Cic.). 11) A te bis terve summum, et eas quidem<br />
perbreves, litteras accepi (Cic.). 12) Galli spatia omnis temporis non numero dierum, sed noctium<br />
finiunt (Caes.).<br />
555
Coordinazione dichiarativa – Coordinazione conclusiva<br />
Esercizio 3<br />
Traduci :<br />
1) Tyrannus morum immanitate vastissimas vincit beluas; quis enim hunc dixerit hominem? (Cic.).<br />
2) Nam magna pars eius exercitus avaritia aut temeritate ducum adtrita est (Sall.). 3) Iacet enim<br />
corpus dormientis ut mortui; viget autem et vivit animus (Cic.). 4) Afranius Petreiusque proelio<br />
lacesserunt, neque idcirco Caesar opus intermittit (Caes.). 5) Frustra meae vitae subvenire<br />
conamini, proinde abite (Caes.). 6) Venenum aliquando pro remedio fuit; non ideo enumeratur<br />
inter salubria (Sen.). 7) Non patiar manere ad perniciem civitatis ea quae resecanda erant, proinde<br />
aut exeant aut quiescant (Cic.). 8) Desinite ergo de compositione loqui; nam nobis nisi Caesaris<br />
capite relato pax esse ulla potest (Caes.). 9) Pudet enim me uxori meae optimae, suavissimis liberis<br />
virtutem et diligentiam non praestitisse (Cic.). 10) Videbat id sine rege Persarum non posse fieri,<br />
ideoque eum amicum sibi cupiebat adiungi (Nep.). 11) Nihil est praeclarius mundi administratione;<br />
deorum igitur consilio administratur (Cic.). 12) Igitur Marius in Africam profectus paucis diebus<br />
Uticam pervenit (Sall.).<br />
Ricapitolazione<br />
Esercizio 4<br />
Traduci:<br />
1) Abbiamo dunque due strade per giungere alla meta: una lunga e facile, l’altra breve e difficile. 2)<br />
Questa è la realtà, e quindi dobbiamo comportarci di conseguenza. 3) Lo scontro fu lungo e<br />
sanguinoso, ed infatti le nostre forze subirono molte perdite. 4) Ci aspetta una giornata<br />
particolarmente faticosa, perciò diamoci subito da fare. 5) Con la morte o cessiamo di esistere o<br />
entriamo in un’altra vita. 6) Bisogna vivere non solo con impegno, ma anche con onestà. 7) Aveva<br />
molte cose da dire, però si vergognava di parlare in pubblico. 8) Si è impegnato per il bene di tutti, e<br />
nessuno ha riconosciuto i suoi meriti. 9) Vigliacco come è, non parla e non dice la verità. 10) Ora<br />
dicono una cosa, ora un’altra. 11) I nostri erano assai inferiori di numero, tuttavia i nemici non<br />
osavano attaccare. 12) Il disertore ha tradito tutti, e dunque sia punito severamente.<br />
Esercizio 5<br />
1) Completa il brano che segue individuando le espressioni giuste tra quelle suggerite<br />
2) Da’ una risposta motivata alle domande in calce<br />
Le forze di Curione attaccano gli uomini di Azio Varo, del partito pompeiano<br />
Erat vallis inter duas acies, ut supra demonstratum est, non ita magna, at difficilis et ardui<br />
ascensus / difficilis et arduus ascensus / difficili et arduo ascensu. Hanc uterque dux si<br />
adversariorum copiae transire conarentur exspectabat, quo (1) aequiore loco proelium committeret.<br />
Simul ab sinistro cornu P. Atti equitatus omnis et una levi armatura interiecta / leves armaturae<br />
interiectae / levis armaturae interiecti complures, cum se in valle demitterent / cum se de valle<br />
demitterent / cum se in vallem demitterent, cernebantur. Ad eos Curio equitatum et duas<br />
Marrucinorum cohortis mittit ; quorum primus impetus equitum hostium / primum impetum<br />
equites hostium / primum impetum equitum hostes non tulerunt, sed admissis equis ad suos<br />
refugerunt ; relicti ab his, qui una procurrerant levis armaturae, circumveniebantur atque<br />
556
interficiebantur ab nostris. Huc totius Vari conversae aciei / totam Vari conversam aciem / tota<br />
Vari conversa acies suos fugere et concidi (2) videbat. Tum Rebilius, legatus Caesaris, quem Curio<br />
secum ex Sicilia duxerat, quod magnum habere usum in re militari sciebat, “perterritum- inquit-<br />
hostem vides, Curio; quid dubitas uti temporis opportunitate / tempore opportunitate / tempore<br />
opportunitatis?” Ille unum elocutus, ut memoria tenerent milites ea quae (3) pridie sibi<br />
confirmassent, sequi se iubet (4) et praecurrit ante omnes.<br />
Cesare<br />
(1) quo… committeret: perché l’uso del relativo ? (2) concidi: composto di cado o di caedo? (3) quae… confirmassent: perché<br />
l’uso del congiuntivo? (4) iubet: conosci la costruzione del verbo al passivo?<br />
Versione 1<br />
Caio Fabrizio e gli ambasciatori sanniti<br />
Ambasciatori sanniti fanno visita al generale Caio Fabrizio, e gli offrono una grande somma di denaro per ringraziarlo<br />
di quanto egli ha fatto per loro, somma di denaro che però il generale romano si rifiuta di accettare.<br />
Iulius Hyginus in libro “ De vita rebusque illustrium virorum” sexto legatos dicit a Samnitibus ad<br />
C. Fabricium imperatorem populi Romani venisse, et, memoratis multis magnisque rebus, quae<br />
bene ac benevole post redditam pacem Samnitibus fecisset, obtulisse dono grandem pecuniam,<br />
orasseque uti (1) acciperet utereturque; atque id facere Samnites dixisse, quod viderent multa<br />
splendori domus atque victui deesse, neque pro magnitudine dignitateque laute paratum esse. Tum<br />
Fabricium planas manus ab auribus ad oculos, et infra deinceps ad nares et ad os et ad gulam,<br />
atque inde porro ad ventrem imum deduxisse, et legatis ita respondisse: dum illis omnibus membris,<br />
quae attigisset, obsistere atque imperare posset, numquam quidquam defuturum; propterea<br />
pecuniam, qua nihil sibi esset usus (2), ab iis, quibus eam sciret usui esse, non accipere.<br />
(1) orasseque uti: = et oravisse ut. (2) esset usus: = opus esset.<br />
Versione 2<br />
Morte di Milone<br />
Gellio<br />
Milone di Crotone resta con le mani imprigionate nelle fessure di una quercia che egli vorrebbe dividere in due, facendo<br />
pertanto una fine assai triste, facile preda per gli animali.<br />
Milo Crotoniensis, athleta inlustris, quem in chronicis scriptum est Olympiade LXII primum<br />
coronatum esse, exitum habuit e vita miserandum et mirandum. Cum iam natu grandis artem<br />
athleticam desisset iterque faceret solus in locis Italiae silvestribus, quercum vidit proxime viam<br />
patulis in parte media rimis hiantem. Tum experiri, credo, etiam tunc volens an ullae sibi reliquae<br />
vires adessent, immissis in cavernas arboris digitis deducere et rescindere quercum conatus est. Ac<br />
mediam quidem partem discidit divellitque; quercus autem in duas diducta partes, cum ille quasi<br />
perfecto, quod erat conixus, manus levasset, cessante vi rediit in naturam manibusque eius retentis<br />
inclusisque stricta denuo et cohaesa dilacerandum hominem feris praebuit.<br />
Gellio<br />
557
Sententiae<br />
1. Quid est pietas, nisi voluntas grata in parentes?(Cic.)<br />
2. Nisi per te sapias, frustra sapientem audias (P. Syr.).<br />
3. Dolor decrescit, ubi quo crescat non habet (P. Syr.).<br />
4. Dum vitant stulti vitia in contraria currunt (Hor.).<br />
5. Tela supervacua sunt nescienti quid petat (Quint.).<br />
6. Quae parare arduum fuit, nescio an tueri difficilius sit (Liv.).<br />
7. Non est in parietibus res publica, at in aris et focis (Cic.).<br />
8. Aut prodesse volunt aut delectare poetae (Hor.).<br />
9. Praeterita mutare non possumus (Cic.).<br />
10. Gravis est culpa tacenda loqui (Ov.).<br />
558
<strong>Capitolo</strong> 37<br />
Consecutio temporum<br />
Consecutio temporum in proposizioni dipendenti dalla principale<br />
(subordinate di 1° grado).<br />
Consecutio temporum in proposizioni dipendenti da subordinate<br />
(subordinate di 2°, 3° grado…).<br />
Particolarità nell’uso della consecutio - Il congiuntivo futuro -<br />
L’attrazione modale.<br />
559
A Mamerco<br />
Mamerco vuol dare l’impressione di essere un poeta, ma non ha versi da recitare. Sia pure un poeta, ma non reciti nulla.<br />
Nil recitas et vis, Mamerce, poeta videri.<br />
Quidquid vis esto, dummodo nil recites.<br />
Marziale<br />
Consecutio temporum in proposizioni dipendenti dalla principale (subordinate di 1° grado)<br />
Esercizio 1<br />
Traduci:<br />
1) Saepe fit ut ii non respondeant ad tempus (Cic.). 2) Haec propterea scripsi, ut me non sine causa<br />
laborare intellegeres (Cic.). 3) Post hoc non scribam ad te quid facturus sim, sed quid fecerim<br />
(Cic.). 4) Pomponius Atticus sic Graece loquebatur ut Athenis natus videretur (Nep.). 5) Patrem<br />
huc orato ut veniat (Plaut.). 6) Favonius mihi, Nasicam quod defendissem, leniter suscensuit (Cic.).<br />
7) Caesar copias celeriter misit, ut hostes transitu prohiberent (Caes.). 8) Quae in toga per tot<br />
annos egregie fecisset principem admonuit (Tac.). 9) Quantus in L. Crasso pudor fuerit, quis<br />
ignorat? (Cic.). 10) Cupio scire quid agas, et ubi sis hiematurus (Cic.). 11) Cleantes docet quanta<br />
vis insit caloris in omni corpore (Cic.). 12) Nunc fabularum cur sit inventum genus brevi docebo<br />
(Phaedr.). 13) Quid ageres, quid acturus esses, ubi denique esses, nesciebam (Cic.). 14) Quam me<br />
amares, facile perspexi (Cic.). 15) Videbam quanto periculo de iure publico disceptaretur armis<br />
(Cic.).<br />
Esercizio 2<br />
Traduci:<br />
1) Dalla vita ho imparato quando devo tacere e quando devo parlare. 2) Il capo dei barbari urlava ai<br />
suoi perché non evitassero lo scontro e affrontassero il nemico. 3) Da te voglio sapere non quello<br />
che farai, ma quello che hai fatto. 4) Fai sempre il tuo dovere perché nessuno ti rimproveri. 5)<br />
Piovve tanto in quella triste giornata che non si poteva uscire di casa. 6) <strong>La</strong> storia racconta le<br />
imprese dei grandi per spronarci a fare altrettanto. 7) Il figlio durante la sua malattia capì quanto gli<br />
volesse bene la madre. 8) Le madri pregavano gli dei perché assistessero i loro figli in guerra. 9)<br />
Nonostante il freddo fosse assai pungente, i soldati insistevano ugualmente nella loro marcia di<br />
avvicinamento al nemico. 10) Per molti è regola di vita anteporre il denaro alla propria reputazione.<br />
Consecutio temporum in proposizioni dipendenti da subordinate (subordinate di 2°, 3°<br />
grado…)<br />
Esercizio 3<br />
Traduci:<br />
1) Hic quae agantur quaeque acta sint te cognovisse arbitror (Cic.). 2) At sunt qui vos hortentur ut<br />
a nobis desciscatis (Caes.). 3) Ea vis est conscientiae, ut neque timeant qui nihil commmiserint, et<br />
poenam semper ante oculos habeant qui peccarint (Cic.). 4) Nemo mihi umquam persuadere potuit<br />
animos, dum in corporibus essent mortalibus, vivere, cum exissent ex iis, emori (Cic.). 5) <strong>La</strong>crimae<br />
meorum me molliunt precantium ut exspectemus (Cic.). 6) Aristo dixit solum bonum esse quod<br />
honestum esset, malumque quod turpe (Cic.). 7) Cupido incessit animos iuvenum sciscitandi ad<br />
quem eorum regnum Romanum venturum esset (Liv.). 8) Turpe est odisse eum quem laudes (Sen.).<br />
9) Cicero anxius erat dubitans quid facto opus esset (Sall.). 10) Incertos quid agerent nox oppressit<br />
560
(Liv.). 11) Quaesivi quae causa fuisset cur bona non venissent (Cic.). 12) Spero me a te impetrasse<br />
ut privares me ista molestia (Cic.). 13) Exegisti a me ut scriberem quemadmodum posset ira leniri<br />
(Sen.). 14) Campani legatos ad Hannibalem oratum miserunt ut Capuam exercitum admoveret<br />
(Liv.).<br />
Esercizio 4<br />
Traduci:<br />
1) Fammi sapere quello che intendi fare perché io possa regolarmi di conseguenza. 2) Il console<br />
decise di portare la guerra in Africa per non danneggiare la Sicilia. 3) Non sappiamo quale strategia<br />
sia stata seguita per non cedere agli attacchi continui dei nemici. 4) Si racconta che Aristide non si<br />
sia meravigliato vedendo un tale che lo condannava senza conoscerlo. 5) Era talmente onesta che<br />
non teneva conto degli sguardi maliziosi di quanti le stavano accanto. 6) I barbari mandarono<br />
ambasciatori per sapere a quali condizioni potevano ottenere la pace. 7) Non chiederti cosa accadrà<br />
domani, perché è impossibile saperlo. 8) Sono commoventi gli sguardi delle madri che gioiscono<br />
quando i figli hanno avuto un qualche successo. 9) Il bravo maestro insegna agli allievi come<br />
debbano comportarsi per diventare veri uomini. 10) Nessuno sa con quanti uomini hanno<br />
combattuto i Persiani per conquistare la Grecia.<br />
Particolarità nell’uso della consecutio - Il congiuntivo futuro - L’attrazione modale<br />
Esercizio 5<br />
Traduci:<br />
1) Ego is sum qui illi concedi putem utilius esse quod postulabat (Cic.). 2) Dicebas omnia quae<br />
fierent futurave essent fato contineri (Cic.). 3) Suscipienda bella sunt ob eam causam, ut sine<br />
iniuria in pace vivatur (Cic.). 4) Omni Gallia pacata, tanta huius belli ad barbaros opinio perlata<br />
est ut ab iis nationibus, quae trans Rhenum incolerent, mitterentur legationes ad Caesarem (Caes.).<br />
5) Non est consentaneum, qui metu non frangatur, eum frangi cupiditate, nec, qui invictum se a<br />
labore praestiterit, vinci a voluptate (Cic.). 6) In eum locum res deducta est ut, nisi qui deus<br />
subvenerit, salvi esse nequeamus (Cic.). 7) Veri simile non est ut ille homo tam locuples, tam<br />
honestus religioni suae monumentisque maiorum pecuniam anteponeret (Cic.). 8) Quid est stultius<br />
quam venditorem eius rei, quam vendat, vitia narrare ? (Cic.). 9) Qui fit, Maecenas, ut nemo quam<br />
sibi sortem / seu ratio dederit seu Fors obiecerit, illa / contentus vivat ? (Hor.). 10) Non videbam<br />
quanto usui rei publicae essem futurus (Cic.). 11) Natura praescribit ut homo homini, quicumque<br />
sit, ob eam ipsam causam quod is homo sit, consultum (esse) velit (Cic.). 12) Quid faceret? Si<br />
amabat, rogas quid faceret? (Plin. ). 13) Verres omnia fecit quasi reus numquam esset futurus<br />
(Cic.). 14) In hoc me longa vita et infelix senecta traxit, ut exulem te, deinde hostem viderem (Liv.).<br />
15) Ii ita vixerunt ut, quicquid dicerent, nemo esset qui non aequum putaret (Cic.). 16) His de<br />
rebus, quid acturus sis, si tibi non est molestum, rescribas velim mihi (Cic.). 17) Orator efficit ut ii<br />
qui audiunt ita afficiantur ut velit (Cic.). 18) Iam procedente oratione, ostendam quam non sint<br />
quae videntur mala (Sen.). 19) Omnes cupiebant Caesarem stare condicionibus iis quas tulisset<br />
(Cic.).<br />
Esercizio 6<br />
Traduci:<br />
1) <strong>La</strong> bontà di tale insegnamento è tanto grande che in passato esso era considerato di ispirazione<br />
divina. 2) Cicerone per quello che ho sentito era un uomo di grande cultura. 3) Ti prometto che farò<br />
tutto quello che vorrai, purché sia onesto. 4) Non bisogna mai disperare di trovare un modo per<br />
risolvere i vari problemi. 5) Ti esorto non solo a parlare, ma ancor più ad agire bene. 6) Era di un<br />
ottimismo tale che sperava sempre che avrebbe superato qualunque difficoltà. 7) Accadde che<br />
561
fuggisse la cavalleria, nella quale aveva riposto ogni speranza di vittoria. 8) Benché non sia<br />
pienamente convinto, sono pronto a comportarmi come gli ordini esigono. 9) Il generale promise<br />
che avrebbe avuto il massimo rispetto per i nemici che si fossero arresi prima della battaglia. 10)<br />
Non so se faccio bene a comportarmi in questo modo, ma non posso sottrarmi alla legge.<br />
Ricapitolazione<br />
Esercizio 7<br />
Traduci:<br />
1) Caesar dixit consuesse deos immortales, quo (= ut) gravius homines ex commutatione rerum<br />
doleant, quos pro scelere eorum ulcisci velint, his secundiores interdum res et diuturniorem<br />
impunitatem concedere (Caes.). 2) Tantum amor erga Pompeium apud me valet, ut, quae illi utilia<br />
sunt et quae ille vult, ea mihi omnia iam et recta et vera videantur (Cic.). 3) Numquam illum ne<br />
minima quidem re offendi, quod quidem senserim (Cic.). 4) Roma ab exiguis profecta initiis eo<br />
crevit ut iam magnitudine sua laboret (Liv.). 5) Caesar milites hortatus est ne ea, quae accidissent,<br />
graviter ferrent (Caes.). 6) Athenienses iurare etiam publice solebant omnem suam esse terram<br />
quae oleam frugesque ferret (Cic.). 7) Primum illud est in officio ut ei plurimum tribuamus a quo<br />
plurimum diligamur (Cic.). 8) Summa militum alacritate, iubentium quocumque vellet Alexander<br />
duceret, oratio excepta est (Curt.). 9) Vides tempus venisse quo necesse sit de nobis constitui (Cic.).<br />
10) Quamdiu vos eritis in spe, non deficiam, ne omnia mea culpa cecidisse videantur (Cic.). 11)<br />
Omnes labores te excipere video: timeo ut sustineas (Cic.). 12) Numquam mihi persuaderi poterit<br />
ea quae eventura sint posse a mortalibus cognosci (Nep.). 13) Velim recorderis quae ego in senatu<br />
egerim, quae in contionibus dixerim (Cic.). 14) Caesar prius ad hostium castra pervenit quam quid<br />
ageretur Germani sentire possent (Caes.). 15) Cognosce itinera nostra, ut statuas ubi nos visurus<br />
sis (Cic.). 16) Illud est probabilius, omnes in eo quod sciant satis esse eloquentes (Cic.). 17)<br />
Themistocles Atheniensibus praecepit ne ulli loco parcerent, sive sacer esset sive profanus sive<br />
privatus sive publicus (Nep.). 18) Quaero quid Sextius in hac re facere possit (Cic.). 19) Mihi<br />
mirum videtur unde hanc tu imaginem, quam tu habes, inveneris (Cic.).<br />
Esercizio 8<br />
Traduci:<br />
1) Non credere che il tuo pensiero sia sempre giusto. 2) Non sempre siamo in grado di esprimere i<br />
concetti che abbiamo in mente. 3) Ti dirò in poche parole quale è lo stato dei fatti. 4) Il console<br />
ordinò agli esploratori di fare il giro del territorio per vedere se c’erano delle sorgenti. 5) Benché<br />
fossero sicuri delle loro capacità, gli atleti si allenavano continuamente per non perdere la tensione.<br />
6) Quando leggiamo i classici, a volte abbiamo l’impressione di vedere il mondo che fu. 7) Vorrei<br />
che ricordaste sempre quello che i vostri hanno fatto per voi. 8) Tanto grande era l’ammirazione che<br />
suscitava nel prossimo, che molti lo consideravano maestro di vita. 9) Ti parve strano che dicessi le<br />
cose che dicevo, ma poi ti rendesti conto che erano tutte vere. 10) Nell’arena i gladiatori urlavano<br />
talmente forte che sembrava che stessero per ribellarsi.<br />
Esercizio 9<br />
1) Completa il brano che segue individuando le espressioni giuste tra quelle suggerite.<br />
2) Da’ una risposta motivata alle domande in calce.<br />
I cesariani prima e i pompeiani poi occupano e abbandonano lo stesso accampamento<br />
Qua perfecta munitione animadversum est (1) a speculatoribus Caesaris, cohortes quasdam, quod<br />
instar (2) legionis videretur, esse post silvam et in vetera castra ducere / vetera castra ducere / in<br />
vetera castra duci. Castrorum hic situs (3) erat: superioribus diebus nona Caesaris legio cum se<br />
562
obiecisset Pompeianis copiis atque opere, ut demonstravimus, circummuniret, castra eo loco posuit.<br />
Haec silvam quandam contingebant neque longius a mari passibus CCC aberant. Post mutatis<br />
consilio quadam de causis / mutato consilio quasdam de causis / mutato consilio quibusdam de<br />
causis Caesar paulo ultra eum locum castra transtulit, paucisque intermissis diebus eosdem hos<br />
Pompeius occupaverat / eadem haec Pompeius occupaverat / idem hic Pompeius occupaverat, et,<br />
quod is locus plures erat legiones habiturus / quod eo loco plures erat legiones habiturus / quod<br />
eo loco plures erant legiones habiturae, relicto interiore vallo maiorem (4) adiecerat munitionem.<br />
Ita minora castra inclusa maioribus castellum atque arcem locum obtinebant / castellum atque<br />
arx locus otinebat / castelli atque arcis locum obtinebant. Item ab angulo castrorum sinistro<br />
munitionem ad flumen perduxerat circiter passus CCCC, quo liberius ac sine periculo milites<br />
aquarentur. Sed is quoque mutato consilio quibusdam de causis, quas commemorari (5) necesse non<br />
est, eo loco excesserat.<br />
Cesare<br />
(1) animadversum est…: come trasformi la frase in attiva? (2) instar : lo conosci questo vocabolo? Guarda attentamente sul<br />
vocabolario. (3) situs: participio o sostantivo? (4) maiorem…minora: conosci il positivo e il superlativo di questi aggettivi? (5)<br />
commemorari: il verbo ha più di una costruzione. Le conosci?<br />
Versione 1<br />
Aristide viene condannato all’esilio<br />
Uno sconosciuto sta votando per l’esilio di Aristide: questi gli chiede il perché della condanna, e la risposta che ne<br />
ottiene è a dir poco sconcertante.<br />
Quamquam adeo excellebat Aristides abstinentia, ut unus post hominum memoriam, quem quidem<br />
nos audierimus, cognomine Iustus sit appellatus, tamen a Themistocle conlabefactus, testula illa<br />
exsilio decem annorum multatus est. Qui quidem cum intellegeret reprimi concitatam multitudinem<br />
non posse, cedensque animadvertisset quemdam scribentem ut patria pelleretur, quaesisse ab eo<br />
dicitur qua re id faceret aut quid Aristides commisisset cur tanta poena dignus duceretur. Cui ille<br />
respondit se (1) ignorare Aristiden, sed sibi non placere quod tam cupide elaborasset (2) ut praeter<br />
ceteros Iustus appellaretur.<br />
Cornelio Nepote<br />
(1) Cui ille respondit se…sed sibi non: “Quegli gli rispose che egli…ma che non gli”. (2) elaborasset: =elaboravisset (forma<br />
sincopata).<br />
Versione 2<br />
L’esempio negativo dei principi è assai pericoloso<br />
Indubbiamente grave di per sé, il comportamento scorretto di chi comanda si rivela ancora più grave per l’imitazione<br />
che suscita nelle masse.<br />
Tantum mali non est peccare principes, quamquam est magnum hoc per se ipsum malum, quantum<br />
illud, quod (1) permulti imitatores principum exsistunt. Nam licet videre, si velis replicare<br />
memoriam temporum, qualescumque summi civitatis viri fuerint, talem civitatem fuisse:<br />
quaecumque mutatio morum in principibus exstiterit, eandem in populo secuturam. Idque haud<br />
paulo est verius quam quod Platoni nostro placet, qui musicorum cantibus ait mutatis mutari<br />
civitatum status. Ego autem nobilium vita victuque mutato (2) mores mutari civitatum puto. Quo (3)<br />
perniciosius de re publica merentur vitiosi principes, quod non solum vitia concipiunt ipsi, sed ea<br />
infundunt in civitatem, neque solum obsunt, quod ipsi corrumpuntur, sed etiam quod corrumpunt,<br />
plusque exemplo quam peccato nocent.<br />
Cicerone<br />
563
(1) quantum illud, quod: “quanto il fatto che”. (2) vita victuque mutato: abl. assoluto causale, “per essere cambiato il tenore di vita”.<br />
(3) Quo…quod: “Per questo…perché”.<br />
Versione 3<br />
I Soziati tentano una sortita, ma il loro tentativo fallisce<br />
Siamo in Aquitania, con i Soziati al comando di Adiatuano. Elogio degli uomini a lui fedeli, tutti legati da un vincolo.<br />
Atque in ea re (1) omnium nostrorum intentis animis alia ex parte oppidi (2) Adiatuanus, qui<br />
summam imperii tenebat (3), cum DC devotis, quos illi soldurios appellant, quorum haec est<br />
condicio uti omnibus in vita commodis una cum iis fruantur quorum se amicitiae dediderint, siquid<br />
his per vim accidat, aut eundem casum una ferant aut sibi mortem consciscant; neque adhuc<br />
hominum memoria repertus est quisquam qui eo interfecto, cuius se amicitiae devovisset, mortem<br />
recusaret. Cum his Adiatuanus eruptionem facere conatus clamore ab ea parte munitionis sublato<br />
cum ad arma milites concurrissent vehementerque ibi pugnatum esset, repulsus in oppidum tamen<br />
uti eadem deditionis condicione uteretur a Crasso impetravit.<br />
Cesare<br />
(1) in ea re: intendi: la consegna delle armi. (2) alia ex parte oppidi: “da un’altra parte della città”, dei Soziati, della quale non si<br />
fa il nome. (3) Adiatuanus, qui…tenebat: “Adiatuano, che teneva il comando supremo”. Il periodo resta in sospeso, privo come è di<br />
verbo. Il concetto lo si deduce da quanto è detto in seguito. Si capisce che Adiatuano…”tentò di fare una sortita”.<br />
Versione 4<br />
Comportamento ambiguo del dittatore di Alba<br />
All’indomani della vittoria degli Orazi sui Curiazi, il dittatore di Alba Mezio Fufezio medita il tradimento contro Roma.<br />
Nec diu pax Albana (1) mansit. Invidia vulgi, quod tribus militibus (2) fortuna publica commissa<br />
fuerit, vanum ingenium dictatoris corrupit, et quoniam recta consilia haud bene evenerant, pravis<br />
(3) reconciliare popularium animos coepit. Igitur, ut prius in bello pacem, sic in pace bellum<br />
quaerens, quia suae civitati animorum plus quam virium cernebat esse, ad bellum palam atque ex<br />
edicto gerundum (4) alios concitat populos, suis per speciem societatis proditionem reservat.<br />
Livio<br />
(1) pax albana: “la pace con Alba”; Alba Longa, poi distrutta da Tullo Ostilio. (2) tribus militibus: i tre fratelli Curiazi. (3) pravis:<br />
sott. consiliis. (4) ad bellum…gerundum (= gerendum): “a muovere…guerra”.<br />
Versione 5<br />
Navale proelium in lacu Fucino<br />
Cesare concepì il disegno di prosciugare il lago, ma l’impresa riuscì un secolo più tardi all’imperatore Claudio, che nel<br />
52 organizzò una grande naumachia, sui cui preparativi leggiamo la testimonianza di un grande storico.<br />
Sub idem tempus, inter lacum Fucinum amnemque Lirim, perrupto monte, quo (1) magnificentia<br />
operis a pluribus viseretur, lacu in ipso navale proelium adornatur, ut quondam Augustus ediderat,<br />
structo trans Tiberim stagno, sed levibus navigiis et minore copia. Claudius triremes<br />
quadriremesque et undeviginti hominum milia armavit, cincto ratibus ambitu (2) ne effugia forent,<br />
ac tamen spatium amplexus (3) ad vim remigii, gubernantium artes, impetus navium et proelio solita<br />
(4). In ratibus praetoriarum cohortium manipuli turmaeque adstiterant, antepositis propugnaculis,<br />
ex quibus (5) catapultae balistaeque tenderentur. Reliqua lacus (6) classiarii tectis navibus<br />
564
obtinebant. Ripas et colles et montium edita, (7) in modum theatri, multitudo innumera complevit,<br />
quae venerat proximis a municipiis et Urbe ex ipsa aut visendi cupidine aut officio in principem.<br />
Tacito<br />
(1) quo…viseretur: finale. (2) cincto… ambitu: ablativo assoluto temporale. (3) amplexus: Claudio. (4) vim… artes… impetus…<br />
solita: accusativi dipendenti da ad. (5) ex quibus… tenderentur: relativa finale. (6) Reliqua lacus: “ Le rimanenti parti del lago”. (7)<br />
montium edita: “le sommità dei monti”.<br />
Versione 6<br />
Grandi virtù di Agricola<br />
“Augurio di pace all’anima di Agricola, e di fortezza a coloro che rimangono. Il modo migliore per rinnovare la<br />
memoria dell’estinto è di tenerne presenti le virtù morali, perché simulacra vultus imbecilla ac mortalia sunt, forma<br />
mentis aeterna”(B. Zanco).<br />
Si quis piorum manibus locus, (1) si, ut sapientibus placet, non cum corpore extinguuntur magnae<br />
animae, placide quiescas, (2) nosque, domum tuam, ab infirmo desiderio et muliebribus lamentis ad<br />
contemplationem virtutum tuarum voces, quas (3) neque lugeri neque plangi fas est. Admiratione te<br />
potius et immortalibus laudibus et, si natura suppeditet, similitudine colamus: is est verus honos, ea<br />
coniunctissimi cuiusque (4) pietas. Id filiae quoque uxorique praeceperim: sic patris, sic mariti<br />
memoriam venerari ut omnia facta dictaque eius secum revolvant, formamque (5) ac figuram animi<br />
magis quam corporis complectantur, non quia (6) intercedendum putem imaginibus, quae marmore<br />
aut aere finguntur, sed quia, ut vultus hominum, ita simulacra vultus (7) imbecilla ac mortalia sunt,<br />
forma vero mentis aeterna.<br />
Tacito<br />
(1) si quis… locus:= si aliquis… locus (est). (2) quiescas… voces: congiuntivi ottativi. (3) quas… est: “(virtù) che non devono<br />
essere commiserate né piante”. (4) coniunctissimi cuiusque: “di tutti i più intimi”. (5) formamque ac figuram: “ l’immagine e i<br />
lineamenti”. (6) non quia… sed quia:= non quod… sed quia. 7) vultus: genitivo.<br />
RAGIONIAMO INSIEME<br />
Consigli a Cesare<br />
Rivolgendosi a Cesare, Sallustio gli consiglia di essere molto attento con i senatori, i quali, contrariamente a quanto<br />
accadeva nel buon tempo antico, sono vigliacchi e disonesti. Il brano- come vedremo- è assai interessante dal punto di<br />
vista stilistico. Paulo maiora canamus…(Verg.).<br />
Nunc quoniam, (1) sicut mihi videor, de plebe renovanda corrigendaque (2) satis disserui, de senatu<br />
(3) quae tibi agenda videntur, dicam. Postquam (4) mihi aetas ingeniumque adolevit, haud ferme (5)<br />
armis atque equis corpus exercui, sed animum in litteris agitavi: quod natura (6) firmius erat, id in<br />
laboribus habui. Atque ego (7) in ea vita (8) multa legendo atque audiendo (9) ita comperi, omnia<br />
regna, (10) item civitates et nationes usque eo (11) prosperum imperium habuisse, dum apud eos (12)<br />
vera consilia valuerunt: ubicumque (13) gratia timor voluptas ea corrupere, post paulo (14)<br />
imminutae opes, (15) deinde ademptum imperium, postremo servitus imposita est. Equidem ego (16)<br />
sic apud animum meum statuo: cuicumque (17) in sua civitate amplior inlustriorque locus quam aliis<br />
(18) est, ei magnam curam esse rei publicae. Nam ceteris, salva urbe, (19) tantum modo libertas tuta<br />
est; qui (20) per virtutem sibi divitias, decus, honorem pepererunt, ubi paulum (21) inclinata res<br />
publica agitari coepit, multipliciter animus curis (22) atque laboribus fatigatur: aut gloriam aut<br />
libertatem aut rem familiarem defensat, (23) omnibus locis adest festinat. Quanto (24) in secundis<br />
565
ebus florentior fuit, tanto in adversis asperius magisque anxie agitat. Igitur ubi plebs senatui, (25)<br />
sicut corpus animo, oboedit eiusque (26) consulta exsequitur, patres (27) consilio valere decet,<br />
populo supervacanea est calliditas. Itaque maiores nostri, (28) cum bellis asperrumis premerentur,<br />
(29) equis, viris, pecunia amissa, (30) numquam defessi sunt (31) armati de imperio certare. Non<br />
inopia aerarii, (32) non vis hostium, non adversa res ingentem eorum animum subegit quin, (33) quae<br />
virtute ceperant, (34) simul cum anima retinerent. Atque ea (35) magis fortibus consiliis quam bonis<br />
proeliis patrata sunt. Quippe (36) apud illos una res publica erat, ei omnes cosulebant, (37) factio<br />
contra hostis parabatur, (38) corpus (39) atque ingenium patriae, non suae quisque potentiae<br />
exercitabat. At hoc tempore contra ea (40) homines nobiles (41), quorum animos socordia atque<br />
ignavia (42) invasit, ignari laboris hostium militiae, (43) domi factione instructi, (44) per superbiam<br />
cunctis gentibus moderantur (45).<br />
Sallustio<br />
1) quoniam…satis disserui: causale con l’indicativo, da collegare con la principale Nunc…dicam.<br />
2) de plebe renovanda corrigendaque… de senatu quae tibi agenda videntur: a parte il<br />
parallelismo (de plebe… de senatu), si noti la variatio con l’uso della relativa (tibi: dativo d’agente)<br />
rispetto ai gerundivi renovanda corrigendaque, i quali, per conto loro, di significato simile, sono un<br />
esempio di reduplicatio. 3) de senatu… dicam: ordina dicam (ea) quae videntur agenda (esse) tibi<br />
de senatu. 4) Postquam… adolevit: temporale con l’indicativo; da notare l’uso del verbo al<br />
singolare, quasi che i due soggetti, tra loro strettamente uniti dall’enclitica, esprimessero un’unica<br />
idea. 5) haud ferme… agitavi: accostamento significativo di due principali, grazie anche alla<br />
sfumatura di avversativa nella seconda (sed…). A parte la litote haud ferme, si noti la figura<br />
chiastica armis atque equis corpus… animum in litteris, con la leggera variatio dovuta alla<br />
preposizione in. 6) quod natura… habui: da notare e la posizione prolettica della relativa<br />
(quod…id = id…quod, con riferimento logico al precedente animum), e l’espressione in laboribus<br />
habui, in perfetto parallelismo con in litteris agitavi. 7) Atque ego… ita comperi: “In quanto a me,<br />
questo ho scoperto”; evidente il valore prolettico dell’avverbio rispetto al concetto che segue. 8) in<br />
ea vita: liberamente, “vivendo in tal modo”, con riferimento a quanto affermato con le precedenti<br />
principali. 9) multa legendo atque audiendo: i mezzi dei quali Sallustio si è servito, e cioè letture e<br />
conversazioni continue (legendo …audiendo: ablativi strumentali). 10) omnia regna, item civitates<br />
et nationes: soggetti di habuisse, per i quali è bene notare la variatio item rispetto ad omnia, e la<br />
reduplicatio civitates et nationes. 11) usque eo…dum: semplicemente, “finché”. 12) apud eos:<br />
strano l’uso del maschile, visto che si usano termini neutri e femminili; evidentemente, si allude agli<br />
homines dei vari regna civitates nationes. 13) ubicumque: l’avverbio ha sfumatura temporale oltre<br />
che locativa, “ in qualunque luogo, quando”. 14) post paulo: anastrofe. 15) imminutae opes<br />
(sunt)… ademptum imperium(est)… servitus imposita est: da notare anzitutto il susseguirsi delle<br />
principali, con una evidente variatio rispetto alle precedenti oggettive, e poi la gradazione dei<br />
concetti espressi, bene evidenziata anche dall’uso degli avverbi. 16) Equidem ego: “ In quanto a<br />
me, io” di questo sono pienemante convinto. 17) cuicumque…ei: prolettico il pronome relativo,<br />
entrambi dativi di possesso. 18) aliis: secondo termine di paragone, introdotto da due comparativi.<br />
19) salva urbe: ablativo assoluto con valore ipotetico, “se è salvo lo Stato”. 20) qui: in<br />
contrapposizione al precedente ceteris; è bene sottintendere illis, cui va collegata l’espressione<br />
multipliciter… fatigatur. 21) ubi paulum…coepit: “quando lo Stato, che ha preso una cattiva<br />
piega, comincia appena ad inclinarsi”. 22) curis… laboribus: ancora una reduplicatio. 23)<br />
defensat… adest festinat: il susseguirsi dei verbi bene esprime l’idea dell’animus che multipliciter<br />
fatigatur. Liberamente, esso “ si dà da fare (festinat) per difendere (defensat)… per essere presente<br />
(adest). 24) Quanto…agitat: nota la simmetria delle proposizioni (in adversis, sott. rebus), nella<br />
seconda delle quali (nuovo esempio di variatio), abbiamo due comparativi avverbiali. Il verbo<br />
agitat, infine, è usato in senso assoluto, “ si comporta”. 25) plebs senatui… corpus animo oboedit:<br />
esempio di parallelismo. 26) eiusque: del senato, ma anche dell’animo. 27) patres: accusativo retto<br />
da decet, per il quale valere funge da soggetto, mentre consilio è dativo di fine. 28) Itaque maiores<br />
566
nostri…: da buon laudator temporis acti, Sallustio mette in evidenza un passato ideale per far<br />
meglio risaltare, per contrasto, la corruzione del presente. 29) cum…premerentur: temporale al<br />
congiuntivo, con sfumatura di concessiva per il superlativo; “quando erano oppressi da guerre pur<br />
assai aspre”. 30) equis, viris, pecunia amissa: il participio va riferito, ovviamente, pure agli altri<br />
sostantivi, avendosi, in tal modo, tre ablativi assoluti con valore causale, “persi…”. 31) numquam<br />
defessi sunt: “ non si stancarono mai” (defetiscor). 32) Non inopia aerarii, non vis hostium, non<br />
adversa res: anafora; i tre soggetti hanno un unico predicato, al singolare (subegit). 33)<br />
quin…retinerent: “ senza che non… conservassero”. 34) quae virtute ceperant: relativa in<br />
posizione prolettica. 35) Atque ea: le cose che virtute ceperant. 36) Quippe…erat: causale. 37) ei<br />
omnes consulebant: nota il costrutto del verbo, in tal caso col dativo. Questo è un verbo particolare:<br />
guarda attentamente sul vocabolario! 38) factio contra hostis parabatur: se hostis equivale ad<br />
hostes, come spesso in Sallustio, da notare factio, termine che in tal caso ha valore decisamente<br />
negativo. 39) corpus… exercitabat: costruisci quisque exercitabat corpus atque ingenium patriae,<br />
non suae potentiae (entrambi i dativi sono di vantaggio). 40) At hoc tempore contra ea: espressione<br />
forse ridondante, con forte valore avversativo. “Attualmente, invece, al contrario” di quanto<br />
accadeva in passato. 41) homines nobiles… moderantur: nota la distanza tra soggetto e verbo,<br />
distanza colmata da espressioni tutte di valore negativo. 42) socordia atque ignavia: endiadi, col<br />
verbo al singolare. 43) ignari laboris hostium militiae: un susseguirsi di genitivi; il primo è in<br />
dipendenza dell’aggettivo, il secondo è retto dal terzo. “ Ignari della fatica della guerra contro i<br />
nemici esterni”. 44) domi factione instructi: locativo il primo sostantivo, ablativo retto<br />
dall’aggettivo il secondo. 45) moderantur: il verbo, a volte transitivo, qui è usato intransitivamente,<br />
col dativo.<br />
Sententiae<br />
1. Nemo umquam sapiens proditori credendum putavit (Cic.).<br />
2. Una salus victis, nullam sperare salutem (Verg.).<br />
3. Quaemcumque quaerit calamitas, facile invenit (P. Syr.).<br />
4. Consilio melius vincas quam iracundia (P. Syr.).<br />
5. Qui mentiri solet, peierare consuevit (Cic.).<br />
6. Ingeni egregia facinora, sicuti anima, immortalia sunt (Sall.).<br />
7. Vitiis principum infici solet tota civitas (Cic.).<br />
8. Non temptanda, quae omnino effici non possunt (Quint.).<br />
9. Praeterita mutare non possumus (Cic.).<br />
10. Qui amant ipsi sibi somnia fingunt (Verg.)<br />
567
<strong>Capitolo</strong> 38<br />
Proposizioni interrogative dirette<br />
Interrogative dirette semplici<br />
Interrogative dirette disgiuntive - Risposta alle domande<br />
568
Sei un cigno…e vuoi sembrare un corvo<br />
Bianco come un cigno, Letino è diventato all’improviso nero come un corvo: non è ringiovanito miracolosamente, si è<br />
semplicemente tinto i capelli. Può ingannare il prossimo, ma non la morte, che gli toglierà la maschera.<br />
Mentiris iuvenem tinctis, <strong>La</strong>etine, capillis,<br />
tam subito corvus, qui modo cycnus eras.<br />
Non omnes fallis; scit te Proserpina canum:<br />
personam capiti detrahet illa tuo.<br />
Marziale<br />
Mentiris…capillis:” Tingendoti i capelli, Letino, vuoi farti credere un giovanotto” (Castiglioni – Mariotti). iuvenem : apposizione<br />
dell’oggetto sottinteso. subito… modo: i due avverbi esprimono efficacemente la repentinità della trasformazione. Proserpina: la<br />
regina dell’Averno; qui rappresenta la morte. personam:” la maschera” che Letino ha indossato tingendosi i capelli.<br />
Interrogative dirette semplici<br />
Esercizio 1<br />
Traduci:<br />
1) Num infitiari potes te illo ipso die commovere te contra rem publicam non potuisse? (Cic.). 2)<br />
Quousque tandem abutere, Catilina, patientia nostra? Quamdiu etiam furor iste tuus nos eludet?<br />
(Cic). 3) Cur anni tempora morbos adportant? Quare mors immatura vagatur? 4) Nihilne te<br />
nocturnum praesidium Palatii, nihil urbis vigiliae, nihil timor populi, nihil hic munitissimus<br />
habendi senatus locus, nihil horum ora vultusque moverunt? (Cic.). 5) Nonne emori per virtutem<br />
praestat quam vitam miseram atque inhonestam per dedecus amittere ? (Sall.). 6) Illi, qui ex aliis<br />
propositis in alia transiliunt aut ne transiliunt quidem, sed casu quodam transmittuntur, quomodo<br />
habere quicquam certum mansurumve possunt? (Sen.). 7) Quid? Poetae nonne post mortem<br />
nobilitari volunt? (Cic.). 8) Quando Socrates quicquam tale fecit? (Cic.). 9) Ex aede Iovis<br />
religiosissimum simulacrum nonne abstulistis ? (Cic.). 10) Satisne est praesidii in virtute? (Cic.).<br />
11) Num, tibi cum fauces urit sitis, aurea quaeris pocula? (Hor. ). 12) Potestne in tam diversis<br />
mentibus pax aut amicitia esse ? (Sall.). 13) Cur res tam dissimiles eodem nomine appellas ? (Cic.).<br />
14) Autronio nonne sodales, non collegae sui, non veteres amici, quorum ille copia quondam<br />
abundarat, non hi omnes, qui sunt in re publica principes, defuerint? (Cic.).<br />
Esercizio 2<br />
Traduci:<br />
1) C’è qualcosa di più bello dell’onestà? 2) Come possiamo difenderci dalle avversità? 3) Perché<br />
non dovremmo riconoscere le nostre colpe? 4) Chi sconfisse Annibale a Zama? Quando ci fu la<br />
battaglia? 5) Chi era Verre? Sapete qualcosa di lui? 6) Hai fatto il tuo dovere? 7) Ma tu hai fatto il<br />
tuo dovere? 8) Ma tu non hai fatto il tuo dovere? 9) Credi che i padri stiano sempre a cuore ai figli?<br />
10) Hai paura? Vuoi che ti accompagni? 11) Conosci i poemi omerici? Li trovi interessanti? 12) Chi<br />
dice la verità? L’accusatore? L’accusato?<br />
569
Interrogative dirette disgiuntive- Risposta alle domande<br />
Esercizio 3<br />
Traduci:<br />
1) Vosne verum L. Domitium an vos L. Domitius deseruit ?(Caes.). 2) Haec utrum lex est an<br />
omnium legum dissentio? (Cic.). 3) Haruspices haec loquuntur an patrii Penatesque di? (Cic.). 4)<br />
Utrum merito mihi ista accidunt an immerito? (Sen.). 5) Uter nostrum tandem, <strong>La</strong>biene, popularis<br />
est, tune an ego? (Cic.). 6) An tu haec non credis? –Minime vero (Cic.). 7) Quid exspectatis<br />
amplius? An aliquam vocem putatis ipsam pro se causam et veritatem posse mittere? (Cic.). 8)<br />
Gabinio dicam an Pompeio an utrique? (Cic.). 9) Utrum de imperatore populi Romani an de<br />
Hannibale loquimur? (Cic.). 10) An tu civem ab hoste natura et loco, non animo factisque<br />
distinguis? (Cic.). 11) Quid ego faciam? Maneam an abeam? (Pl.). 12) Capuaene te putabas<br />
consulem esse non Romae? (Cic.).<br />
Esercizio 4<br />
Traduci:<br />
1) Chi era nel giusto? Cesare o Pompeo? 2) Ha meritato il successo lui o lo ha favorito la buona<br />
sorte? 3) Che pensate di fare? Di ripartire subito o di fermarvi qualche giorno? 4) Il comando<br />
appartiene al popolo o a chi è al potere? 5) L’eredità è toccata alla mamma o ai figli? E lei l’ha<br />
tenuta per sé o l’ha data a loro? 6) Cincinnato fu a lungo dittatore? –Niente affatto. Rimase in carica<br />
solo sedici giorni. 7) Aristide fu veramente un uomo giusto? –Certo. 8) Come è il tempo da voi?<br />
Piove o c’è il sole? 9) Aspetti qualcuno o possiamo andar via? 10) Ti decidi una buona volta? Vieni<br />
o non vieni? –Vengo, vengo. 11) Ma tu credi o no alle favole? 12) Non ho capito. Chi ha ragione?<br />
L’uomo o la donna?<br />
Esercizio 5<br />
1) Completa il brano che segue individuando le espressioni giuste tra quelle suggerite.<br />
2) Da’ una risposta motivata alle domande in calce.<br />
Cesare schiera i suoi uomini nell’imminenza della battaglia di Farsalo<br />
Caesar superius institutum servans X legionem in dextro cornu, nonam in sinistro conlocaverat,<br />
tametsi erat (1) Dyrrachinorum proeliorum / Dyrrachina proelia / Dyrrachinis proeliis vehementer<br />
attenuata, et huic sic adiunxit octavam, ut (2) paene unam ex duabus efficeret, atque alteram alteri<br />
praesidio esse (3) iusserat. Cohortes in acie LXXX constitutas habebat, quae summa erat milium<br />
XXII; cohortes VII castris praesidio reliquerat. Sinistro cornu (4) Antonium, dextro P. Sullam,<br />
mediae aciei Cn. Domitium praeposuerat. Ipse contra Pompeium constitit. Simul eas res<br />
animadversas / iis rebus animadversis / eae res animadversae, quas demonstravimus, timens ne a<br />
multitudine equitum / a multitudinis equitibus / multitudine equites dextrum cornu<br />
circumveniretur, celeriter ex tertia acie singulas cohortes detraxit atque ex his quartam instituit<br />
equitatuique opposuit, et quid fieri vellet (5) ostendit, monuitque eius diei victoriam in iis cohortibus<br />
virtutem / in eas cohortes virtutem / in earum cohortium virtute constare. Simul tertiae aciei<br />
totique exercitui imperavit ne iniussu suo concurrerent; se cum id fieri vellet vexillum signo daturo<br />
/ vexillum signo daturum / vexillo signum daturum.<br />
Cesare<br />
570
(1) tametsi erat…adtenuata: che proposizione è? (2) ut…efficeret: finale o consecutiva? (3) alteri praesidio esse: di che<br />
costruzione si tratta? (4) Sinistro cornu: dativo o ablativo? 5) quid fieri vellet: di che proposizione si tratta?<br />
Versione 1<br />
Il matrimonio presso i Germani<br />
Qui, come in altri passi, a Tacito interessa porre in evidenza l’integrità della società germanica, per un confronto<br />
sottinteso con quella di Roma. Nel matrimonio non la donna porta la dote, ma… e la donna –aggiungiamo- godeva di<br />
una grande considerazione, senza che si interrompessero col matrimonio i suoi rapporti con la famiglia d’origine.<br />
Severa illic (1) matrimonia, nec ullam morum partem magis laudaveris. (2) Nam prope soli<br />
barbarorum singulis uxoribus contenti sunt, exceptis admodum paucis, qui non libidine, sed ob<br />
nobilitatem plurimis nuptiis ambiuntur. Dotem non uxor marito, sed (3) uxori maritus offert.<br />
Intersunt parentes et propinqui ac probant munera, non ad delicias muliebres quaesita, nec talia ut<br />
iis nova nupta comatur, sed boves et frenatum equum et scutum cum framea gladioque. In haec<br />
munera uxor accipitur atque invicem ipsa armorum aliquid (4) viro affert: hoc maximum vinculum,<br />
haec arcana sacra, hos coniugales deos arbitrantur. Ne se mulier extra virtutum cogitationes<br />
extraque bellorum casus putet, ipsis incipientis matrimonii auspiciis admonetur venire se laborum<br />
periculorumque sociam, idem in pace idem in proelio passuram ausuramque: hoc vincti boves, hoc<br />
paratus equus, hoc data arma denuntiant.<br />
Tacito<br />
(1) illic: presso i Germani. (2) laudaveris: congiuntivo potenziale. (3) non uxor marito… sed… non ad delicias… sed: la negazione<br />
di un qualcosa che invece accade a Roma, e l’affermazione di un qualcosa che a Roma è impensabile. (4) armorum aliquid: “<br />
qualche arma”.<br />
Versione 2<br />
Come scelgono i capi i Germani<br />
I re vengono scelti in base alla nobiltà, i comandanti in base al valore. Conservano la loro carica con l’esempio che<br />
danno, né a loro è concesso punire chicchessia, cosa che possono soltanto i sacerdoti che paiono agire secondo la<br />
volontà di un dio che…<br />
Reges ex nobilitate, duces ex virtute sumunt. Nec regibus (1) infinita est aut libera potestas, et duces<br />
exemplo potius quam imperio praesunt, idest si prompti, si conspicui, si ante aciem agant. Ceterum<br />
neque animadvertere neque vincire, ne verberare quidem nisi sacerdotibus permissum, idque (2)<br />
non quasi in poenam nec ducis iussu, sed velut deo imperante, quem adesse bellantibus credunt.<br />
Effigies et signa quaedam detracta lucis (3) in proelium ferunt; quodque praecipuum fortitudinis<br />
incitamentum est, non casus nec fortuita conglobatio turmam aut cuneum facit, sed familiae et<br />
propinquitates; praeterea in proximo sunt pignora, (4) unde feminarum ululatus audiri possint, unde<br />
vagitus infantium.<br />
Tacito<br />
(1) Nec regibus… est: “ I re non… hanno”. (2) idque… iussu: “ e questo non come per (infliggere) una pena né per ordine del<br />
comandante”. (3) detracta lucis: “ tirati fuori dai boschi sacri”. (4) pignora: “le persone care” (feminae… infantes).<br />
571
Quondam<br />
Cursus honorum<br />
Nell'antica Roma era la carriera politica dei cives, carriera che prevedeva la successione<br />
questura-pretura-consolato-censura. Gradi intermedi, ma non obbligatori, erano, dopo la questura,<br />
il tribunato della plebe e l'edilità. Nel cursus si indicavano e l'età necessaria per accedere alle<br />
singole cariche, e l'intervallo obbligatorio tra una carica e l'altra. Una sua prima regolamentazione<br />
significativa risale al 342 a.C. , quando si decise per legge che nessuno poteva essere eletto di<br />
nuovo alla stessa carica, se prima non erano passati dieci anni dalla precedente elezione. Nuove<br />
regole vennero fissate nel l80 a.C. , con la lex Villia annalis, del tribuno L. Villio, con la quale si<br />
fissarono le età minime per accedere alle singole cariche, e forse un intervallo di almeno due anni<br />
per passare dall' una all’altra. E se per essere eletti tribuni militari occorreva aver prestato servizio<br />
nell'esercito per almeno cinque anni, a ventidue anni si poteva accedere al tribunato, a ventisette<br />
alla questura, a trenta all'edilità, a trentatré alla pretura, a trentasei al consolato.<br />
Una riforma significativa del cursus venne fatta da Silla, che elevò l'età minima per<br />
concorrere alle varie cariche (trenta anni per la questura, quaranta per la pretura, quarantatré per il<br />
consolato) e che fissò un intervallo di dieci anni dal primo consolato per una eventuale nuova<br />
elezione. Novità significativa: entravano di diritto nel senato quanti avevano ricoperto almeno la<br />
carica di questore.<br />
Queste, in sintesi, le norme legali, che spesso, more solito, non furono rispettate affatto.<br />
Mario, ad esempio, ricoprì più volte di seguito la carica di console.<br />
Sententiae<br />
1. Iracundiam qui vincit, hostem superat maximum (P. Syr.).<br />
2. Gravius nocet quidquid inexpertum accidit (P. Syr.).<br />
3. Obcoecat animos fortuna (Liv.).<br />
4. Vitam regit fortuna, non sapientia ( Sen.).<br />
5. Divitiarum et formae gloria fluxa est ( Sall.).<br />
6. Avaritia miseriae causa est (Sen.).<br />
7. Iniuriarum remedium est oblivio (Sen.).<br />
8. Habent insidias hominis blanditiae mali (Phaedr.).<br />
572
<strong>Capitolo</strong> 39<br />
Proposizioni subordinate sostantive: Interrogative<br />
indirette<br />
Interrogative indirette semplici.<br />
Interrogative indirette disgiuntive.<br />
573
Un bugiardo parassita<br />
Un uomo si vanta di non pranzare mai a casa propria. Ed è verità – commenta Marziale -; non pranza proprio se nessuno<br />
lo invita.<br />
Numquam se cenasse domi Philio iurat, et hoc est:<br />
non cenat quotiens nemo vocavit eum.<br />
Marziale<br />
se cenasse (= cenavisse) : oggettiva retta da iurat. et hoc est: “ed è così”. quotiens: “quando (ogni volta che)”. vocavit: rendi al<br />
presente.<br />
Interrogative indirette semplici<br />
Esercizio 1<br />
Traduci:<br />
1) Videndum est cum omnibusne pax esse possit (Cic.). 2) Iusserunt speculari num sollicitati animi<br />
ab rege essent (Liv.). 3) Quaeris quid existimem de legionibus: dubitabam venturaene essent (Cic.).<br />
4) Quid de Oppianico Cn. Magius suspicatus sit videtis; quid iudicarit, obscurum non est (Cic.). 5)<br />
Quaeris an omne bonum optabile sit (Cic.). 6) Quo de genere mortis difficile dictu est quid homines<br />
suspicentur, videtis (Cic.). 7) Mihi vetustas res scribenti nescio quo pacto antiquus fit animus et<br />
quaedam religio tenet (Liv.). 8) Qua ratione constent caelestia, quae illis sit vis atque natura<br />
sapiens scit (Sen.). 9) Quid ageret, quo se verteret nesciebat (Cic.). 10) Non qui fuerimus, sed qui<br />
nunc simus vide (Phaedr.) 11) Exspectabam si quid de eo ad me scriberes ( Cic.). 12) Avida est<br />
periculi virtus et quo tendat, non quid passura sit cogitat (Sen.). 13) Si alia sentit, alia loquitur,<br />
numquam intelligam quid sentiat (Cic.). 14) Si C. Gracchus diutius vixisset, eloquentia nescio an<br />
habuisset parem neminem (Cic.).<br />
Esercizio 2<br />
Traduci:<br />
1) Dimmi se posso fare qualcosa per te. 2) Venendogli chiesto se diceva la verità, l’ambasciatore si<br />
mostrò offeso. 3) Il console domandò al tribuno se aveva fatto davvero del suo meglio. 4) Voglio<br />
sapere perché sei venuto, e quali sono le tue intenzioni. 5) Ti farò sapere quando ci vedremo. 6)<br />
Nessuno è in grado di dire come si possa agire in una tale occasione. 7) Si discusse molto se i<br />
contenuti della legge erano giusti. 8) Si rivolsero all’oracolo per sapere chi mettere a capo della<br />
spedizione. 9) Quando conoscerò quale è la realtà, allora agirò di conseguenza. 10) Molti, non so<br />
perché, avevano l’abitudine di parlare a vanvera.<br />
Interrogative indirette disgiuntive<br />
Esercizio 3<br />
Traduci:<br />
1) Quaero potueritne Roscius ex societate suam partem petere necne (Cic.). 2) Deliberatur de<br />
Avarico in communi concilio incendi placeat an defendi (Caes.). 3) Iugurtha praesens an absens,<br />
pacem an bellum gerens perniciosior esset in incerto erat (Sall.). 4) Agitur liberine vivamus an<br />
574
mortem obeamus (Cic.). 5) Statuite utrum nos semper miseri lugeamus an, diu vexati a perditissimis<br />
civibus, per vos recreemur (Cic.). 6) Considerandum est utrum natura tua agendis rebus an otioso<br />
studio contemplationique aptior sit (Sen.) 7) Quaeramus igitur utrum melius fuerit libertati populi<br />
Romani sceleratorum arma an libertatem nostram armis tuis cedere (Cic.). 8) Ex illius sermone<br />
statuam Arpinumne mihi eundum sit an alio (Cic.). 9) Id vanum necne sit, extemplo sciri potest<br />
(Liv.). 10) Vultu an natura sapiens sis, multum interest ( Publ. Syr. ). 11) Dicit se missum a consule<br />
venisse quaesitum ab eo pacem an bellum agitaturus foret (Sall.) 12) Nunc vos exsistumate facta an<br />
dicta pluris sint (Sall.). 13) Decernitur hoc bello utrum simus necne (Cic.). 14) Honestum factu sit<br />
an turpe dubitant (Cic.).<br />
Esercizio 4<br />
Traduci:<br />
1) Molte volte non sappiamo se tacere o parlare. 2) Ci chiedevamo perplessi se dovessimo<br />
intervenire o no. 3) Le madri, conosciuta la sconfitta dell’esercito, domandavano ai superstiti se i<br />
loro figli erano vivi o morti. 4) Il console non sapeva se credere alle parole dei prigionieri o non<br />
fidarsi di loro. 5) Prima di farti sapere ciò che penso, voglio sapere io se eri presente o meno alla<br />
riunione. 6) Chi può dire con tutta certezza se l’anima è immortale o se essa muore col corpo? 7) Ci<br />
domandammo tutti, per la verità, se tu fossi partito o se fossi rimasto a casa. 8) Il prigioniero rifletté<br />
a lungo se raccontare tutto o se trarre in inganno i nemici. 9) Non si è discusso se approvare o<br />
respingere la legge, si è parlato soltanto dell’interesse dell’accusato. 10) Ci si chiede se la gloria<br />
conseguita sia duratura o momentanea.<br />
Esercizio 5<br />
1) Completa il brano che segue individuando le espressioni giuste tra quelle suggerite.<br />
2) Da’ una risposta motivata alle domande in calce.<br />
Metello invia uomini sulle tracce di Giugurta in fuga<br />
Metellus in eadem castra / eisdem castris / in eisdem castris quatriduo moratus, saucios cum cura<br />
reficit, meritos (1) in proeliis more militiae donat, univorsos in contione laudat atque agit gratias,<br />
hortatur ut ad cetera, quae levia sint, (2) parem animum gerant: pro victoria (3) satis iam pugnatum,<br />
reliquos labores pro praeda fore. Tamen interim transfugas et alios opportunos, Iugurtha ubi<br />
gentium (esset) aut quid agitaret, cum paucisne esset an exercitum haberet, ut sese victus gereret,<br />
exploratum misit / explorare misit. At ille sese in locis saltuosis et natura munitis / in locos<br />
saltuosos et natura munitos / in loca saltuosa et natura munita receperat; ibique cogebat<br />
exercitum numero (4) hominum ampliorem, sed hebetem infirmumque, agri ac pecoris magis quam<br />
belli cultorem. Id ea gratia eveniebat, quod praeter regios equites nemo omnium Numida ex fuga<br />
regem sequitur: quo (5) cuiusque animus fert, eo discedunt, neque id flagitium militiae ducitur: ita<br />
se mores habent.<br />
Sallustio<br />
(1) meritos…donat: manca la precisazione di ciò che si dà. Quale è il costrutto completo? (2) quae levia sint: come giustifichi l’uso<br />
del congiuntivo? (3) pro victoria…pro praeda: che valore hanno in concreto le due espressioni? (4) numero: di quale complemento<br />
si tratta? (5) quo…eo: che valore hanno?<br />
575
Quondam<br />
Consulatus<br />
<strong>La</strong> più importante delle magistrature, lo si vuole istituito nel 509 a.C. , con la cacciata da Roma di<br />
Tarquinio il Superbo e la fine del potere monarchico. I poteri dei re passarono quindi nelle mani di<br />
due magistrati eletti annualmente, denominati consoli, col nome dei quali si indicò l'anno, grazie al<br />
privilegio dell'eponimia. Assai importante il fatto che la carica avesse natura elettiva, ma non meno<br />
significative altre caratteristiche della magistratura, e cioè: la temporaneità (la nomina aveva valore<br />
annuale), la collegialità (i consoli erano due), l'autorità( i consoli erano superiori a tutti gli altri<br />
magistrati).<br />
Per tanto tempo prerogativa esclusiva del patriziato, l'accesso al consolato da parte della plebe<br />
venne sancito soltanto nel 367 a.C. , grazie alle leggi Licinie Sestie. E se queste prevedevano che<br />
per l'avvenire uno dei due consoli dovesse essere plebeo, e se ancora (siamo nel 342 a.C. ) si volle<br />
che entrambi i consoli potessero essere plebei, in realtà si dovette aspettare molto tempo prima che<br />
un qualunque plebeo ricoprisse la carica. <strong>La</strong> storia vuole che dal 364 al 63 a.C. siano diventati<br />
consoli soltanto quindici homines novi, appartenenti cioè a famiglie i cui membri non avevano mai<br />
ricoperto una carica. Nel periodo repubblicano, l'elezione alla magistratura era riservata ai comizi<br />
centuriati; l'imperatore Tiberio la riservò al senato, mentre da Diocleziano essa venne affidata<br />
esclusivamente all'imperatore.<br />
Ai consoli (come simboli del potere essi avevano la toga praetexta, la sella curulis e dodici<br />
littori) erano riservati il supremo potere militare e la libera conduzione della guerra, ma non la<br />
possibilità di concludere trattati di pace , che invece necessitavano dell'autorizzazione del senato.<br />
Vari, poi, i compiti dei consoli nella vita civile; tra gli altri, obbligo di convocare e presiedere<br />
adunanze del senato, facoltà di proporre nuove leggi, di imporre nuove tasse, di sostituirsi ai<br />
censori in caso di loro assenza…<br />
In età imperiale, infine, la carica di console perse ogni potere effettivo e divenne puramente<br />
onorifica.<br />
Leggiamo ora tre passi dalla prima Catilinaria, pronunciata da Cicerone l’8 novembre del 63 a.C..<br />
Le Catilinarie, complessivamente quattro, “sono il capolavoro dell’eloquenza politica ciceroniana”<br />
(B. Riposati).<br />
Versione 1<br />
Sono le prime battute dell’azione, con le quali Cicerone entra immediatamente in medias res… e Catilina è ancora vivo!<br />
Quo usque tandem abutere, Catilina, patientia nostra? quam diu etiam furor iste tuus nos<br />
eludet? quem ad finem sese effrenata iactabit audacia? Nihilne te nocturnum praesidium Palatii,<br />
nihil urbis vigiliae, nihil timor populi, nihil concursus bonorum omnium, nihil hic munitissimus<br />
habendi senatus locus (1), nihil horum ora vultusque moverunt? Patere tua consilia non sentis?<br />
constrictam iam omnium horum scientia teneri coniurationem tuam non vides? Quid proxima, quid<br />
superiore nocte egeris, ubi fueris, quos convocaveris, quid consilii ceperis, quem nostrum ignorare<br />
arbitraris? O tempora! o mores! senatus haec intellegit, consul videt: hic tamen vivit. Vivit? immo<br />
vero etiam in senatum venit, fit publici consilii particeps, notat et designat oculis ad caedem unum<br />
quemque nostrum. Nos autem, fortes viri (2), satisfacere rei publicae videmur, si istius furorem ac<br />
tela vitemus.<br />
Cicerone<br />
576
(1) habendi senatus locus: “luogo dove si tengono le sedute del senato”; e letteralmente? (2) fortes viri: ironia amara, e tanta:<br />
“uomini coraggiosi davvero”.<br />
Versione 2<br />
Catilina entra in senato, e nessuno gli rivolge un cenno di saluto, preoccupandosi invece tutti di fare il vuoto accanto a<br />
lui. Il rivoluzionario pare non curarsene affatto.<br />
Venisti paulo ante in senatum. Quis te ex hac tanta frequentia, tot ex tuis amicis ac necessariis<br />
salutavit? Si hoc post hominum memoriam contigit nemini (1), vocis exspectas contumeliam, cum sis<br />
gravissimo iudicio taciturnitatis oppressus? Quid, quod (2) adventu tuo ista subsellia vacuefacta<br />
sunt, quod omnes consulares, qui tibi persaepe ad caedem constituti fuerunt, simul atque adsedisti,<br />
partem istam subselliorum nudam atque inanem reliquerunt, quo tandem animo hoc tibi ferendum<br />
putas? Servi mehercule mei si me isto pacto metuerent, ut te metuunt omnes cives tui, domum meam<br />
relinquendam putarem: tu tibi urbem non arbitraris? et, si me meis civibus iniuria (3) suspectum<br />
tam graviter atque offensum viderem, carere me aspectu civium, quam infestis oculis omnium<br />
conspici mallem: tu, cum (4) conscientia scelerum tuorum agnoscas odium omnium iustum et iam<br />
diu tibi debitum, dubitas, quorum mentes sensusque vulneras, eorum aspectum praesentiamque<br />
vitare?<br />
Cicerone<br />
(1) contigit nemini: “non è toccato a nessuno”. (2) quod…quod…hoc: “il fatto che…il fatto che…questo”. (3) iniuria: con valore<br />
avverbiale, “ingiustamente”. (4) cum agnoscas: concessiva.<br />
Versione 3<br />
Cicerone finge che la patria parli a lui e che lo rimproveri di non avere il coraggio di chiudere Catilina in carcere e di<br />
farlo morire tra atroci sofferenze.<br />
Etenim si mecum patria, quae mihi vita mea multo est carior, si cuncta Italia, si omnis res publica<br />
sic loquatur: “M. Tulli, quid agis? Tune eum (1), quem esse hostem comperisti, quem ducem belli<br />
futurum vides, quem exspectari imperatorem in castris hostium sentis, auctorem sceleris, principem<br />
coniurationis, evocatorem servorum et civium perditorum, exire patiere, ut abs te non emissus ex<br />
urbe, sed immissus in urbem esse videatur? Nonne hunc in vincula duci, non ad mortem rapi, non<br />
summo supplicio mactari imperabis? Quid tandem te impedit? Mosne maiorum (2)? At persaepe<br />
etiam privati in hac re publica perniciosos cives morte multarunt. An leges, quae de civium<br />
Romanorum supplicio rogatae sunt? At numquam in hac urbe qui a re publica defecerunt, civium<br />
iura tenuerunt”.<br />
Cicerone<br />
(1) Tune eum…exire patiere (= patieris): “Tu…permetterai che esca quello”. (2) Mosne maiorum?: “Il costume degli antenati<br />
forse?”<br />
Versione 4<br />
Sul concetto di povertà<br />
Traendo spunto da un pensiero di Epicuro, Seneca spiega chi a suo avviso è veramente povero…qui plus cupit.<br />
Hoc ipse facio; ex pluribus (1), quae legi, aliquid adprehendo. Hodiernum hoc est, quod<br />
apud Epicurum nactus sum - soleo enim et in aliena castra transire, non tamquam transfuga, sed<br />
tamquam explorator -: « honesta, inquit, res est laeta paupertas. » Illa vero non est paupertas, si<br />
laeta est: non qui parum habet, sed qui plus cupit, pauper est. Quid enim refert, quantum illi (2) in<br />
arca, quantum in horreis iaceat, quantum pascat aut feneret, si alieno inminet (3), si non adquisita<br />
sed adquirenda computat? Quis sit divitiarum modus, quaeris? primus habere quod necesse est,<br />
577
proximus quod sat est. Vale.<br />
(1) ex pluribus: è neutro. (2) illi: dativo di vantaggio. (3) si alieno inminet: “se aspira all’altrui”.<br />
Sententiae<br />
1. Spes praemii solacium est laboris (Sen.).<br />
2. Fides supremum rerum humanarum vinculum est (Quint.)<br />
3. Vitae brevis est cursus, gloriae sempiternus (Cic.).<br />
4. Metus improbos compescit, non clementia (P. Syr.).<br />
5. Memoria beneficiorum fragilis est, iniuriarum tenax (Sen.).<br />
6. Iustitia omnium est domina et regina virtutum (Cic.).<br />
7. Rebus in angustis facile est contemnere vitam (Mart.).<br />
8. Ab Iove principium: Iovis omnia plena (Verg.).<br />
Seneca<br />
578
<strong>Capitolo</strong> 40<br />
Proposizioni subordinate sostantive<br />
Sostantive introdotte dal quod dichiarativo.<br />
Sostantive introdotte da ut/ne.<br />
Sostantive introdotte da ut/ ut non.<br />
Sostantive introdotte da quin.<br />
579
Non è tosse, è golosità<br />
Partenopeo è afflitto da una tosse insistente, che il suo medico fa di tutto per curare, facendogli mangiare leccornie<br />
varie. Niente da fare: Partenopeo tossisce tutto il giorno…è goloso.<br />
Leniat ut fauces medicus, quas aspera vexat<br />
adsidue tussis, Parthenopeae, tibi,<br />
mella dari nucleosque iubet dulcesque placentas<br />
et quidquid pueros non sinit esse truces.<br />
At tu non cessas totis tossire diebus:<br />
non est haec tussis, Parthenopeae: gula est.<br />
Marziale<br />
1) Leniat ut : anastrofe (= ut leniat, finale). fauces… quas… vexat adsidue tussis: “la gola… che … tormenta continuamente la<br />
tosse “. mella…quidquid: accusativi, tutti soggetti di dari; il tutto è retto da iubet. et quidquid… truces: “e tutto ciò che non<br />
permette che i bambini siano cattivi”. totis…diebus: “intere…giornate”.<br />
Proposizioni introdotte dal quod dichiarativo<br />
Esercizio 1<br />
Traduci:<br />
1) Me una haec res torquet, quod non Pompeium secutus sum (Cic.). 2) Accidit quod Caesar<br />
mirifice ingeniis excellentibus delectatur (Cic.). 3) De animo meo bene facis quod non dubitas<br />
(Cic.). 4) Dupliciter delectatus sum tuis litteris, quod ipse risi et quod intellexi iam posse ridere<br />
(Cic.). 5) Hoc loco illud non queo praeterire, quod senatus frequens retinendum me in urbe censuit<br />
(Cic.). 6) Cecidit mihi opportune quod venisti (Cic.). 7) Mitto quod invidiam subieris (Cic.). 8) Huc<br />
accedebat quod Sulla nimis liberaliter exercitum habuerat contra maiorum morem (Sall.). 9) Gallis<br />
magno erat impedimento quod satis commode pugnare non poterant (Caes.). 10) Adicite quod<br />
civitatem dedimus (Liv.). 11) Multae res Caesarem hortabantur quare sibi eam rem cogitandam et<br />
suscipiendam putaret; in primis quod Aeduos, fratres consanguineosque saepenumero a senatu<br />
appellatos, in servitute atque in dicione videbat Germanorum teneri eorumque obsides esse apud<br />
Ariovistum ac Sequanos intellegebat (Caes.). 12) Fecisti mihi pergratum quod librum ad me misisti,<br />
ex quo ego millesimam partem vix intellego (Cic.).<br />
Esercizio 2<br />
Traduci:<br />
1) Tralascio il fatto che tu ti sia trovato sul luogo del delitto. 2) Quanto a quello che hai detto in mia<br />
difesa, io ti sono veramente grato. 3) Avete agito bene per il fatto che avete aiutato degli sventurati.<br />
4) Oltre al fatto che ti comporti male, non ti vergogni nemmeno di quello che dici. 5) Ai numerosi<br />
inconvenienti si aggiunse anche che il tempo fosse particolarmente inclemente in quelle giornate. 6)<br />
Mi ha fatto piacere veramente che tu sia riuscito in un compito così arduo. 7) Purtroppo i nostri<br />
erano superiori ai nemici in questo soltanto, che erano in numero maggiore. 8) Non possiamo<br />
trascurare il fatto che il popolo non trae nessun vantaggio da un tale provvedimento.<br />
580
Proposizioni introdotte da ut ( negazione: ne)<br />
Esercizio 3<br />
Traduci:<br />
1) Discipulos id moneo, ut praeceptores suos non minus quam ipsa studia ament (Quint.). 2) <strong>La</strong>tini<br />
a Romanis exigebant ut unus consul ex eorum, alter ex Romanorum populo crearetur (Eutr.). 3) Illi<br />
orant atque obsecrant ut in Siciliam navibus reportentur (Caes.). 4) Ne quid iis noceatur neu quis<br />
invitus sacramentum dicere cogatur a Caesare cavetur (Caes.). 5) Hoc volebam nescius ne esses<br />
(Pacuv.). 6) Obtinuit ut legiones inter se dividerent (Liv.). 7) Primum deprecor ne Antonius<br />
irascatur, deinde, si hoc non impetro, peto ut sic irascatur ut civis. 8) Dignitas tua facit ut<br />
animadvertatur quidquid facias (Cic.). 9) Hoc te rogo, ne dimittas animum neve te obrui<br />
magnitudine negotii sinas (Cic.). 10) Catilina, demisso vultu, voce supplici, postulare a patribus<br />
coepit ne quid temere de se crederent (Sall.). 11) Masinissa nos ita instituit ne quem coleremus nisi<br />
populum Romanum (Sall.). 12) Lex permittit ut furem noctu liceat occidere (Cic.).<br />
Esercizio 4<br />
Traduci:<br />
1) <strong>La</strong> legge non può permettere che si compiano azioni simili. 2) Dobbiamo adoperarci sempre per<br />
ottenere i migliori risultati. 3) I genitori raccomandano continuamente ai figli di non comportarsi<br />
male. 4) Il generale con il suo discorso convinse i soldati a non arrendersi di fronte alle difficoltà<br />
della marcia attraverso i monti innevati. 5) L’esperienza insegna all’uomo a non sperare in cose<br />
impossibili. 6) I soldati furono esortati dal tribuno a tentare un’impresa assai rischiosa. 7) È<br />
interesse dei genitori che i figli non frequentino cattive compagnie. 8) Le madri supplici pregavano<br />
il nemico che risparmiasse la vita dei figli.<br />
Proposizioni introdotte da ut (negazione: ut non)<br />
Esercizio 5<br />
Traduci:<br />
1) Nullo umquam de homine factum est ut absens accusaretur (Cic.). 2) Non potest fieri ut non<br />
aliquando succedat multa temptanti (Sen.). 3) Fieri nullo pacto potest ut non dicas quid non probes<br />
(Cic.). 4) Iniquum est ut id exigas (Pl.). 5) Communi fit vitio naturae ut invisitatis atque incognitis<br />
rebus magis confidamus vehementiusque exterreamur (Caes.). 6) Ita plerumque evenit ut quem vos<br />
imperare iussistis is imperatorem alium quaerat (Sall.). 7) Ad Appii Claudii senectutem accedebat<br />
etiam ut caecus esset (Cic.). 8) Accidit Athenis ut una nocte omnes Hermae deicerentur (Nep.). 9)<br />
Tantum abest ut ornem libertatis inimicos, ut eos oderim (Cic.). 10) Iam in eo erat ut milites muros<br />
invaderent, sed deditio facta est (Caes.). 11) Reliquum est ut de felicitate dicamus (Cic.). 12) Saepe<br />
fit ut de domino loquantur servi quibus coram domino loqui non licet (Sen.).<br />
Esercizio 6<br />
Traduci:<br />
1) Resta soltanto che si parli dell’importanza dell’onestà. 2) Non può succedere che in una gara<br />
arrivino al traguardo tutti insieme. 3) Non era il momento di discutere, bisognava agire con<br />
581
tempestività. 4) Non c’era la possibiltà che si affrontasse il nemico in campo aperto. 5) Accadde che<br />
alle donne non fu permesso di entrare nei templi degli dei. 6) Stando così le cose, rimane<br />
semplicemente che diciate ogni particolare al giudice. 7) È giusto che ognuno contribuisca al bene<br />
della collettività. 8) Era legge che tutti offrissero una somma per la costruzione della flotta.<br />
Proposizioni introdotte da quin<br />
Esercizio 7<br />
Traduci:<br />
1) Non enim dubito quin probaturus sim vobis defensionem meam (Cic.). 2) Non dubitabam quin te<br />
frater meus aut Dyrrachi aut in istis locis uspiam visurus esset (Cic.). 3) Mihi numquam dubium fuit<br />
quin tibi essem carissimus (Cic.). 4) Dubitandum non existimavit quin ad eos proficiscerentur<br />
(Caes.). 5) Nullum tempus intercessit quin aliquem de conciliis ac motu Gallorum nuntium Caesar<br />
acciperet (Caes.). 6) Facere non possum quin in singulas res meritaque tua tibi gratias agam<br />
(Cic.). 7) Parum afuit quin Varum interficeret Fabius (Caes.). 8) Nemo tam fortis erat quin<br />
perturbaretur (Caes.). 9) Non dubito quin tibi quoque id molestum sit (Cic.). 10) De aqua et de via<br />
nihil praetermisi quin enucleate ad te perscriberem (Cic.). 11) Quis est quin cernat quanta vis sit in<br />
sensibus?(Cic.). 12) Dubium non est quin illa benignitas honestior sit (Cic.).<br />
Esercizio 8<br />
Traduci:<br />
1) Nessuno aveva dubitato che il console si fosse comportato bene. 2) Non si può dubitare che i<br />
primi uomini siano esistiti in tempi antichissimi. 3) I plebei non poterono fare a meno di seguire i<br />
consigli di Menenio Agrippa. 4) Non mancò il sospetto che anche Cesare avesse partecipato alla<br />
congiura. 5) Chi poteva dubitare che le leggi fossero state approvate dopo ampia discussione? 6)<br />
Nessuno mise in dubbio che si potesse agire in maniera diversa, ma nessuno seppe dare un altro<br />
consiglio.<br />
Esercizio 9<br />
1) Completa il brano che segue individuando le espressioni giuste tra quelle suggerite:<br />
2) Da’ una risposta motivata alle domande in calce:<br />
Alessandro fa visita alla madre e alla moglie di Dario, sue prigionere<br />
Iamque iusta defuncta corporibus soluta / iusta defunctis corporibus soluta / iustis defunctorum<br />
corporibus solutis, praemittit ad captivas, qui (1) nuntiarent ipsum venire inhibitaque comitantes<br />
turba / inhibitaeque comitantium turbae / inhibitaque comitantium turba, tabernaculum cum<br />
Hephaestione intrat. Is longe omnium amicorum carissimus erat regi, cum ipso pariter educatus,<br />
secretorum omnis arbitri / secreta omnia arbiter / secretorum omnium arbiter; libertatis (2)<br />
quoque in admonendo eo non alius magis ius habebat, quod tamen ita usurpabat ut (3) magis a rege<br />
permissum quam vindicatum ab eo videretur: et, sicut aetati par erat regi, ita corpus habitus<br />
praestabat / ita corpore habitum praestabat / ita corporis habitu praestabat. Ergo reginae, illum<br />
esse regem ratae, suo more veneratae sunt. Inde ex captivis spadonibus (4) quem Alexandrum esset<br />
/ quis Alexandri esset / quis Alexander esset monstrantibus, Sisigambis advoluta est pedibus eius,<br />
ignorationem numquam antea visi regis excusans; quam manu allevans rex:” Non errasti – inquit –<br />
mater; nam et hic Alexander est”.<br />
Curzio Rufo<br />
582
(1) qui: a chi si riferisce? (2) libertatis : da che cosa dipende il genitivo? (3) ut…videretur: finale o consecutiva? (4)<br />
spadonibus…monstrantibus: che valore ha l’ablativo assoluto?<br />
Versione 1<br />
Due schiavi fedeli<br />
Due schiavi fingono di voler uccidere la loro padrona, ma in realtà la sottraggono alla crudeltà del nemico. Finita la<br />
guerra, tornano nella condizione di schiavi di loro volontà, ma vengono affrancati dalla donna che essi hanno salvato.<br />
Claudius Quadrigarius in duodevicesimo annalium tradit, cum obsideretur Grumentum et iam ad<br />
summam desperationem ventum esset, duos servos ad hostem transfugisse et operae pretium<br />
fecisse. Deinde urbe capta, passim (1) discurrente victore, illos per nota itinera ad domum, in qua<br />
servierant, praecucurrisse et dominam suam ante egisse. Quaerentibus (2) quaenam esset,<br />
dominam, et quidem crudelissimam, ad supplicium ab ipsis duci professos esse. Eductam deinde<br />
extra muros summa cura celasse, donec hostilis ira consideret; deinde, ut satiatus miles cito ad<br />
mores Romanos rediit, illos quoque ad suos rediisse et dominam sibi ipsos dedisse. Manumisit<br />
utrumque e vestigio (3) illa nec indignata est ab his se vitam accepisse, in quos vitae necisque<br />
potestatem habuisset.<br />
Seneca<br />
(1) passim discurrente victore: “mentre il nemico vincitore correva qua e là”. (2) quaerentibus quaenam esset: “ a quelli che<br />
domandavano chi fosse”. (3) e vestigio: “ immediatamente”.<br />
Versione 2<br />
Fedeltà di schiavi<br />
Uno schiavo uccide il suo padrone per impedire che diventi schiavo a sua volta del nemico vincitore. Un altro invece<br />
disubbidisce al padrone che vorrebbe essere ucciso per non diventare schiavo, e lo salva.<br />
Vettius, praetor Marsorum, ducebatur ad Romanum imperatorem; servus eius gladium militi illi<br />
ipsi, a quo trahebatur, eduxit et primum dominum occidit, deinde “tempus est –inquit- me et mihi<br />
consulere! (1) Iam dominum manumisi”, atque ita traiecit se uno ictu. Da mihi quemquam, qui<br />
magificentius dominum servaverit! Corfinium Caesar obsidebat, tenebatur inclusus Domitius;<br />
imperavit (2) medico, servo suo, ut sibi venenum daret. Cum tergiversantem videret: “Quid<br />
cunctaris –inquit- tamquam in tua potestate totum istud sit? Mortem rogo armatus”. Tum ille<br />
promisit et medicamentum innoxium bibendum illi dedit; (3) quo cum sopitus esset, accessit ad<br />
filium eius et: “Iube –inquit- me adservari, dum ex eventu intellegas an venenum patri tuo<br />
dederim”. Vixit Domitius et servatus a Caesare est; prior tamen illum servus servaverat.<br />
Seneca<br />
(1) me et mihi consulere: “che io pensi anche a me” . (2) imperavit: sogg. Domizio. (3) bibendum illi dedit: “gli fece bere”.<br />
Versione 3<br />
<strong>La</strong> Germania fisica<br />
In poche righe hai qui i confini della Germania transrenana, segnati essi per lo più dai fiumi Reno e Danubio, dei quali<br />
si indica sommariamente il corso, dalla sorgente alla foce.<br />
Germania omnis (1) a Gallis (2) Raetisque et Pannoniis Rheno et Danuvio fluminibus, a Sarmatis<br />
Dacisque mutuo metu aut montibus separatur; cetera Oceanus ambit, latos sinus (3) et insularum<br />
immensa spatia complectens, nuper cognitis quibusdam gentibus ac regibus, quos bellum aperuit.<br />
(4) Rhenus, Raeticarum Alpium inaccesso ac praecipiti vertice ortus, modico flexu in occidentem<br />
583
versus, septentrionali Oceano miscetur. Danuvius, molli et clementer edito montis Abnobae iugo<br />
effusus, pluris populos (5) adit, donec in Ponticum mare sex meatibus erumpat; septimum os<br />
paludibus hauritur.<br />
Tacito<br />
(1) Germania omnis: “ Tutto l’insieme della Germania”. (2) a Gallis…: i popoli per i territori. (3) latos sinus…complectens: “che<br />
abbraccia…estese penisole”. (4) quos bellum…aperuit: “che la guerra…(ci) ha fatto conoscere”. (5) plures populos: “ le terre di più<br />
popoli”.<br />
Versione 4<br />
Gli abitanti della Germania<br />
I Germani vengono considerati indigeni, visto che, avvenendo le migrazioni via mare, l’Oceano non le permette<br />
facilmente, né d’altra parte abitanti di altre regioni erano invogliati a recarsi in una terra per loro inospitale.<br />
Ipsos Germanos indigenas crediderim minimeque aliarum gentium adventibus et hospitiis mixtos,<br />
quia nec terra olim, sed classibus advehebantur qui mutare sedes quaerebant, et immensus (1) ultra<br />
utque sic dixerim Oceanus raris ab orbe nostro navibus aditur. Quis porro, praeter periculum<br />
horridi et ignoti maris, Asia aut Africa aut Italia relicta, Germaniam peteret, informem terris,<br />
asperam caelo, tristem cultu aspectuque, nisi (2) si patria sit?<br />
Tacito<br />
(1) et immensus…Oceanus: “l’oceano sconfinato e per così dire opposto ( a noi, che si estende) al di là della Germania”. (2) nisi si<br />
patria sit: “a meno che non sia la sua patria”.<br />
Quondam<br />
Senatus<br />
<strong>La</strong> tradizione vuole che il senato sia nato insieme a Roma. Secondo lo storico greco Dionigi<br />
di Alicarnasso, vissuto a Roma al tempo di Augusto, il primitivo senato era composto da cento<br />
patrizi, dei quali soltanto uno era di nomina regia: il viceré. Gli altri erano eletti dalle tribù dei<br />
Ramnensi, Tiziensi e Luceri, e da ognuna delle trenta curie nelle quali era divisa la plebe: tre<br />
ciascuna. Al tempo di Tarquinio Prisco , probabilmente, accanto ai patres maiorum gentium<br />
apparvero i patres minorum gentium: senatori aggiunti, la cui presenza è significativa di una<br />
trasformazione in atto; i senatori sarebbero diventati trecento. Si ebbe, insomma (ma non si sa con<br />
certezza quando ciò sia realmente accaduto) un gruppo di patres (il più antico) e un gruppo di<br />
conscripti, "gli aggiunti alla lista dei senatori", che potrebbero essere stati i patres minorum<br />
gentium. Seicento al tempo di Silla, divennero addirittura novecento con Cesare, per tornare ad<br />
essere di nuovo seicento con Augusto. Le sedute duravano l'intera giornata; apriva i lavori il<br />
magistrato presidente -in genere un console- che presentava le questioni da trattare, invitando poi,<br />
secondo una ben precisa scala gerarchica, i singoli senatori ad esprimere il proprio parere. Primo<br />
ad essere interpellato era il princeps senatus, il più anziano ex censore patrizio. Esposti i vari pareri<br />
(sententiae), il presidente, che teneva la facoltà di non sottoporli ai voti, procedeva alle votazioni<br />
finché uno di essi otteneva la maggioranza. <strong>La</strong> votazione la si faceva con la discessio: i patres si<br />
separavano in due gruppi -favorevoli e contrari- e si riunivano separatamente in due parti<br />
dell'edificio. Al senato spettavano le decisioni in materia "di politica interna ed estera, di<br />
amministrazione, di finanza pubblica; talora, di culto. Il più grande potere di cui disponeva e la cui<br />
costituzionalità fu più volte messa in discussione, era la facoltà di emettere il senatus consultum<br />
ultimum"(G. Garbarino)<br />
584
Sententiae<br />
1. Amicum perdere est damnorum maximum (P. Syr.).<br />
2. Iustitia omni auro carior (Cic.).<br />
3. Beneficium est unus in fame panis (Sen.).<br />
4. Dominus deus unus est (Vang.).<br />
5. Necessitas dat legem, non ipsa accipit (P. Syr.).<br />
6. Peior est bello timor ipse belli (Sen.).<br />
7. Hominis vita nihil aliud quam ad mortem iter (Sen.).<br />
8. Mea mihi, sua cuique cara (Pl.).<br />
585
<strong>Capitolo</strong> 41<br />
Proposizioni subordinate sostantive<br />
Sostantive dipendenti dai verba timendi.<br />
Sostantive dipendenti dai verba impediendi – recusandi.<br />
586
Un poeta da strapazzo<br />
Strana l’abitudine del poeta che, accingendosi a recitare i suoi versi, si mette una sciarpa di lana intorno al collo.<br />
Marziale si chiede perché lo faccia, e lo informa che la sciarpa sarebbe più utile per le orecchie degli ascoltatori.<br />
Quid recitaturus circumdas vellera collo?<br />
Conveniunt nostris auribus ista magis.<br />
Marziale<br />
Quid recitaturus: “Perché per recitare”; l’espressione fa pensare ad un’azione che si ripete continuamente. circumdas: conosci<br />
l’altra costruzione del verbo? ista: naturalmente, vellera.<br />
Proposizioni dipendenti dai verba timendi<br />
Esercizio 1<br />
Traduci:<br />
1) Timebam ne evenirent ea quae acciderunt (Cic.). 2) Omnes labores te suscipere video; timeo ut<br />
sustineas (Cic.). 3) Vereor ne longior fuerim (Cic.). 4) Ille quidem semper impendebit timor, ne rex,<br />
quod plerumque evenit, exsistat iniustus (Caes.). 5) Quam metui ne quid Lybiae tibi regna nocerent!<br />
(Verg.). 6) Timor patres incessit ne civitatem sine imperio, exercitum sine duce, vis aliqua externa<br />
adoriretur (Liv.). 7) Vereor ut Dolabella ipse satis nobis prodesse possit (Cic.). 8) Vereor ne quis<br />
forte vestrum miretur quid haec tam longa oratio velit (Cic.). 9) Haec dicere vix audeo: vereor ne<br />
qui sit qui istius insignem nequitiam nondum cernat (Cic.). 10) Nec sine metu fui ne quid<br />
philosophia perversi suaderet (Front.). 11) Hoc foedus veretur Hiempsal ut satis firmum sit (Sall.).<br />
12) Periculum est plane ne tu quicquam pueriliter aut inconsulte suadeas (Front.).<br />
Esercizio 2<br />
Traduci:<br />
1) Temiamo tutti che si siano presi un impegno troppo grande. 2) Accingendosi all’impresa<br />
pericolosa, temevano di non riuscire, pur animati da grande ardore. 3) In guerra molti uomini si son<br />
data la morte temendo di cadere nelle mani dei nemici. 4) Pur costretti ad una strenua resistenza, i<br />
soldati non temevano affatto che non sarebbero arrivati i rinforzi. 5) Era grande il timore che non<br />
partissimo, per questo vennero a casa nostra. 6) Se avessi temuto di darti fastidio, non ti avrei<br />
chiesto il favore. 7) In città si era diffusa la paura che stessero arrivando i nemici. 8) Temo che la<br />
verità nuda e cruda non piaccia a molti.<br />
Proposizioni dipendenti dai verba impediendi /recusandi<br />
Esercizio 3<br />
Traduci:<br />
1) Plura ne dicam tuae me lacrimae impediunt (Cic.). 2) Epaminondas non recusavit quominus<br />
legis poenam subiret (Nep.). 3) Teneri non potui quin tibi illud declararem (Cic.). 4) Nox atque<br />
praeda castrorum hostes quominus victoria uterentur remorata sunt (Sall.). 5) Nihil impedit<br />
quominus id, quod maxime placet, facere possimus (Cic.). 6) Caesar, ubi cognovit per Afranium<br />
stare quominus proelio dimicaretur, castra facere constituit (Caes.). 7) Obstitisti ne ex Italia<br />
transire in Siciliam fugitivorum copiae possent (Cic.). 8) Regulus in senatum venit, mandata<br />
exposuit, sententiam ne diceret recusavit (Cic.). 9) Nihil ne ego quidem moror quominus<br />
587
decemviratu abeam (Liv.). 10) Quid est quod me impediat ea quae mihi probabilia videantur sequi?<br />
(Cic.). 11) Non possumus, quin alii a nobis dissentiant, recusare (Cic.). 12) Male faciunt qui<br />
peregrinos urbibus uti prohibent (Cic.).<br />
Esercizio 4<br />
Traduci:<br />
1) Nessuno ti ha mai impedito di seguire la tua strada. 2) <strong>La</strong> folla, istigata dall’oratore, si opponeva<br />
a che venisse approvata la legge. 3) Non dipende dalla mancanza di volontà che non si riesca<br />
nell’impresa. 4) Il comandante non impedì che alcuni uomini partissero di loro spontanea volontà.<br />
5) Il colpevole non rifiutò di affrontare il giudizio della legge. 6) <strong>La</strong> malattia non gli ha impedito di<br />
dedicarsi alla lettura dei poeti. 7) Non è dipeso da te che io partissi: sono andato via perché l’ho<br />
voluto io. 8) Nessuno deve rifiutarsi di obbedire alle leggi: il rispetto per esse è vitale per l’intera<br />
società.<br />
Esercizio 5<br />
1) Completa il brano che segue individuando le espressioni giuste tra quelle suggerite.<br />
2) Da’ una risposta motivata alle domande in calce.<br />
Comportamento di Alessandro con le donne di Dario<br />
Virgines regias excellentis formae tam sancte habuit, quam si eodem, quo ipse, parente genitae<br />
forent; coniugem eiusdem, quam nullius aetatis suae pulchritudinis corporis / nulli aetate sua<br />
pulchritudo corporis / nulla aetatis suae pulchritudine corporis vicit, adeo ipse non violavit, ut (1)<br />
summam adhibuerit curam ne quis (2) captivo corpori illuderet: omnem cultum reddi feminis iussit,<br />
nec quicquam ex pristina fortuna magnificentiae / ex pristina fortunae magnificentiae / ex<br />
pristinae fortunae magnificentia captivis, praeter fiduciam defuit. Itaque Sisigambis: « Rex –<br />
inquit – mereris (3) ut ea precemur tibi, quae Dareo nostro quondam praecatae sumus; et tu ideo<br />
dignus es qui (4) tantum regem non felicitate solum, sed etiam aequitate superaveris. Tu quidem me<br />
matrem et reginam vocas, sed ego me tuam famulam esse confiteor. Et praeteritae fortunae<br />
fastigium capio et praesentem iugum / praesentis iugum / praesenti iugo pati possum : tua interest<br />
/ tuum interest / tui interest, quantum in nos licuerit, si id (5) potius clementia quam saevitia vis<br />
esse testatum » .<br />
Curzio Rufo<br />
(1) ut…curam : sai volgere la frase nella forma attiva ? (2) ne quis…illuderet: che proposizione è? (3) mereris: forma passiva o<br />
verbo deponente? (4) dignus es qui: quale verbo regge? (5) id: pronome neutro; a che cosa si riferisce?<br />
Quondam<br />
Imperator<br />
Il titolo, che in un primo tempo ebbe significato sacrale (il magistrato, qualunque fosse la sua<br />
carica, riceveva l’imperium in base agli auspici) designò col passar del tempo il comandante<br />
dell'esercito, detentore dell' imperium, supremo comando militare. In quanto tale, l' imperator<br />
reclutava egli stesso i soldati, col diritto di condurre personalmente la guerra nominando tra l’altro<br />
gli ufficiali inferiori, tributando onori ai soldati particolarmente meritevoli, e, nel caso, emanando<br />
sentenze di morte. Da ultimo, divenne un titolo puramente onorifico per i generali vincitori,<br />
concesso per acclamazione da parte degli eserciti: l'appellatio. Il primo privatus cum imperio fu<br />
probabilmente Publio Scipione Africano. Quando poi imperator divenne titolo a vita, il trapasso<br />
588
verso la Roma imperiale era ormai maturo. Imperator fu Cesare, allorché ebbe il potere<br />
proconsolare a vita. Augusto in seguito usò il titolo come prenome, e Cesari vennero detti i principi<br />
della sua famiglia. Dai Flavi in poi, il titolo fini con l'assumere l'accezione di “capo dello Stato”.<br />
Versione 1<br />
Sul carattere di Attico<br />
Attico rifiuta la cittadinanza ateniese, ma non può evitare che si innalzino statue in suo onore. Pare avere due patrie:<br />
Roma ed Atene.<br />
Hic (1) autem sic se gerebat, ut communis infimis, par principibus videretur. Quo factum est ut huic<br />
omnes honores, quos possent, publice haberent (2) civemque facere studerent: quo beneficio ille uti<br />
noluit. Quamdiu adfuit (3), ne qua sibi statua poneretur, restitit, absens prohibere non potuit. Itaque<br />
aliquot ipsi effigies locis sanctissimis posuerunt: hunc enim in omni procuratione rei publicae actorem<br />
auctoremque habebant. Igitur primum illud munus fortunae, quod in ea potissimum urbe natus<br />
est, in qua domicilium orbis terrarum esset imperii, ut eandem et patriam haberet et domum; hoc<br />
specimen prudentiae, quod, cum in eam se civitatem contulisset, quae antiquitate, humanitate<br />
doctrinaque praestaret omnes, unus (4) ei fuerit carissimus.<br />
Cornelio Nepote<br />
(1) Hic…huic: Attico. (2) haberent…studerent…: sott. Athenienses. (3) adfuit…absens: si intende, rispetto ad Atene. (4)<br />
unus…carissimus: “più caro…di qualunque altro”. Nota unus col superlativo.<br />
Versione 2<br />
Cesare parla in difesa dei seguaci di Catilina<br />
Il brano è parte del discorso di Cesare in senato, discorso col quale il futuro dittatore propone l’esilio per i congiurati<br />
Maiores nostri, patres conscripti, neque consilii neque audaciae unquam eguere; neque illis<br />
superbia obstabat, quo minus aliena instituta, si modo proba erant, imitarentur. Arma atque tela<br />
militaria ab Samnitibus, insignia magistratuum ab Tuscis pleraque sumpserunt. Postremo, quod<br />
ubique apud socios aut hostis idoneum videbatur, cum summo studio domi exequebantur: imitari<br />
quam invidere bonis malebant. Sed eodem illo tempore Graeciae morem imitati verberibus<br />
animadvortebant in civis (1), de condemnatis summum supplicium sumebant. Postquam res publica<br />
adolevit et multitudine civium factiones valuere (2), circumveniri innocentes, alia huiusce modi fieri<br />
coepere, tum lex Porcia aliaeque leges paratae sunt, quibus legibus exilium damnatis permissum<br />
est. Ego hanc causam, patres conscripti, qua minus novom consilium capiamus, in primis magnam<br />
puto. Profecto virtus atque sapientia maior illis fuit, qui ex parvis opibus tantum imperium fecere,<br />
quam in nobis, qui ea bene parta vix retinemus.<br />
Sallustio<br />
(1) animadvortebant in civis: = animadvertebant in cives. (2) valuere…coepere: forme apocopate, come altre nel brano.<br />
Versione 3<br />
Parole di Annibale ai suoi<br />
Annibale, per spronare i suoi prima di dare l’assalto a Nola, li rimprovera aspramente accusandoli di non essere più<br />
quelli che hanno vinto al Trasimeno e a Canne.<br />
589
Cum Marcellus suorum militum animos erigeret, Hannibal multo gravioribus probris increpabat<br />
(1): arma signaque eadem se noscere, quae ad Trebiam Trasumenumque, postremo ad Cannas<br />
viderit habueritque; militem alium profecto se in hiberna Capuam duxisse, alium inde eduxisse.<br />
“Legatumne Romanum et legionis unius atque alae magno certamine vix toleratis pugnam, quos (2)<br />
binae acies consulares numquam sustinuerunt? Marcellus tirone milite ac Nolanis subsidiis inultus<br />
nos iam iterum lacessit? Ubi ille miles meus est, qui derepto ex equo C. Flaminio consuli caput<br />
abstulit (3)? Ubi, qui L. Paulum ad Cannas occidit ? Ferrum nunc hebet? An quid prodigii est<br />
aliud ? Qui (4) pauci plures vincere soliti estis, nunc paucis plures vix restatis? Romam vos<br />
expugnaturos, si quis duceret, fortes lingua iactabatis; en, hic (5) minor res est, hic experiri vim<br />
virtutemque volo. Expugnate Nolam, campestrem urbem, non flumine, non mari saeptam ! Hinc vos<br />
e tam opulenta urbe praeda spoliisque onustos vel ducam, quo voletis, vel sequar.<br />
Livio<br />
(1) increpabat: sott. suos milites. (2) quos: da riferire ad un precedente vos, sott. (3) abstulit?: il console Flaminio fu ucciso nella<br />
battaglia del Trasimeno. (4) Qui: “Voi che”. (5) hic…hic: “qui…qui”.<br />
Versione 4<br />
<strong>La</strong> purezza della razza germanica<br />
Tacito ribadisce e chiarisce un concetto già accennato, quello dei Germani non mescolati con altri popoli. Da ciò deriva<br />
un aspetto fisico quasi uguale per tutti, con corporature grandi e capelli rossi.<br />
Ipse eorum opinionibus accedo, qui Germaniae populos, (1) nullis aliis aliarum nationibus conubiis<br />
infectos, propriam et sinceram et tantum sui similem (2) gentem extitisse arbitrantur. Unde habitus<br />
quoque corporum, tamquam (3) in tanto hominum numero, idem omnibus: truces et caerulei oculi,<br />
rutilae comae, magna corpora et tantum ad impetum valida. <strong>La</strong>boris atque operum non eadem<br />
patientia, minimeque sitim (4) aestumque tolerare, frigora atque inediam caelo solove assueverunt.<br />
Tacito<br />
(1) qui Germaniae populos…arbitrantur: = qui arbitrantur populos Germaniae…extitisse gentem propriam… (2) et tantum sui<br />
similem. “e somigliante soltanto a se stessa”. (3) tamquam…numero: “per quanto è possibile in un numero così elevato di uomini”.<br />
(4) minimeque sitim…: non abituati a sopportare la sete e il caldo, sopportano invece freddo e fame, vivendo in una regione povera e<br />
dal clima rigido.<br />
Sententiae<br />
1. Nemo, nisi victor, pace bellum mutavit (Sall.).<br />
2. Famam omnes curant, pauci conscientiam (P. Syr.).<br />
3. Avarus animus nullo satiatur lucro (Sen.).<br />
4. Melior tutiorque est certa pax quam sperata victoria (Liv.).<br />
5. Tenenda nobis ea vita est quam natura praescripsit (Sen.).<br />
6. Et monere et moneri proprium est verae amicitiae (Cic.).<br />
7. Corruptissima re publica plurimae leges (Tac.).<br />
8. Gratius ex ipso fonte bibuntur aquae (Ov.).<br />
590
<strong>Capitolo</strong> 42<br />
Proposizioni subordinate avverbiali: finali e consecutive<br />
Proposizioni finali.<br />
Proposizioni consecutive.<br />
591
I poveri rimangono poveri<br />
Nel primo verso una realtà amara; nel secondo, un altro aspetto della stessa realtà.<br />
Semper eris pauper, si pauper es, Aemiliane :<br />
dantur opes nullis nunc nisi divitibus.<br />
Semper eris…: povero sei e povero resti, Emiliano caro!<br />
Proposizioni finali<br />
Esercizio 1<br />
Traduci:<br />
Marziale<br />
1) Vercingetorix animo laborabat ut reliquas civitates adiungeret (Caes.). 2) Catilina adfirmabat se<br />
in exsilium proficisci ut res publica salva foret neve seditio oriretur (Sall.). 3) Quo facilius<br />
barbaros repellerent, si forte bellum renovare conarentur, delectus est Aristides, qui constitueret<br />
quantum pecuniae quaeque civitas daret ad aedificandas classes comparandosque exercitus (Nep.).<br />
4) Supplicatum iere frequentes viri feminaeque (Liv.). 5) Galli inter equites sagittarios<br />
interiecerant, qui nostrorum equitum impetum sustinerent (Caes.). 6) Legati ad Metellum venerant<br />
orantes ut praesidium praefectumque mitteret (Sall.). 7) Caladius praesidium in vestibulo relinquit,<br />
ne quis adire curiam neve inde egredi possit (Liv.). 8) Legem brevem esse oportet, quo facilius ab<br />
imperitis teneatur (Sen.). 9) Maxima voce, ut omnes audire possint, dico semperque dicam (Cic.).<br />
10) Legati Rhodii gratulatum se de victoria purgatumque civitatis crimina dixerunt venisse (Liv.).<br />
Esercizio 2<br />
Traduci:<br />
1) Ne genus belli neve hostes ignoretis, cum iis est vobis, milites, pugnandum, quos terra marique<br />
priore bello vicistis (Liv.). 2) Haec propterea scripsi, ne me non sine causa laborare intellegeres<br />
(Cic.). 3) Itaque, ut plura non dicam, a Pompeio exempla sumantur (Cic.). 4) Confer te ad<br />
Manlium, ut a me non eiectus ad alienos, sed invitatus ad tuos esse videaris (Cic.). 5) Quid haec<br />
vita desiderat quo sit beatior? (Cic.). 6) Caesar munitione flumen a monte seclusit ne noctu aquari<br />
Pompeiani possent (Caes.). 7) Pauca admodum vi tractata sunt quo ceteris quies esset (Tac.). 8)<br />
Haec propterea de me dixi ut mihi Tubero, cum de se eadem dicerem, ignosceret (Cic.). 9) Nullas<br />
tibi proponam difficultates, ne despondeas animum, ne laborum ac longae servitutis expectatione<br />
deficias (Sen.). 10) Quaerit quibus locis sit Aspis; cognoscit haud longe abesse profectum eum<br />
venatum (Nep.).<br />
Esercizio 3<br />
Traduci:<br />
1) Agli ambasciatori nemici che erano andati a chiedere la pace, Cesare la concesse a condizioni<br />
ben precise. 2) I congiurati si erano riuniti in casa di Leca per definire gli ultimi dettagli della<br />
congiura. 3) Per non essere da meno degli altri, il soldato, pur ferito, volle partecipare ugualmente<br />
alla battaglia. 4) Il centurione si gettò per primo nella mischia perché i suoi facessero altrettanto. 5)<br />
Affinché nessuno sforzo fosse invano, tutti agirono in perfetta armonia. 6) I Greci si diressero con le<br />
navi verso terre lontane per fondare nuove colonie. 7) Il leggendario filo di Arianna servì a Teseo<br />
592
per orientarsi nel labirinto. 8) I Persiani misero insieme un esercito sterminato per invadere la<br />
Grecia, ma la loro impresa fallì miseramente.<br />
Proposizioni consecutive<br />
Esercizio 4<br />
Traduci:<br />
1) Quae contentio divina et humana cuncta permiscuit eoque vecordiae processit ut studiis civilibus<br />
bellum atque vastitas Italiae finem faceret (Sall.). 2) Adeo excellebat Aristides abstinentia ut unus<br />
post hominum memoriam cognomine Iustus appellatus sit (Nep.). 3) Eos consules habemus ut<br />
nullam calamitatem res publica accipere possit (Cic.). 4) Nullus dolor est quem non longinquitas<br />
temporis minuat et molliat (Cic.). 5) Quid tamen admisi ut loqui non audeam ? (Plaut.) 6) Siciliam<br />
Verres ita vexavit ac perdidit ut ea restitui in antiquum statum nullo modo possit (Cic.). 7) Non sum<br />
tam demens ut aegrotare cupiam (Sen.). 8) Praesens tempus brevissimum est, adeo quidem ut<br />
quibusdam nullum videatur (Sen.). 9) Interim alii suos in castra invitandi causa adducunt, alii ab<br />
suis adducuntur, adeo ut una castra iam facta ex binis viderentur (Caes.). 10) Plinius dicere solebat<br />
nullum esse librum ut non aliqua parte prodesset (Plin. ).<br />
Esercizio 5<br />
Traduci:<br />
1) Nulla gens tam barbara aut tam immanis umquam fuit in qua non unus tam crudelis hostis<br />
patriae sit inventus (Cic.). 2) Cum iam in eo esset ut Miltiades oppido potiretur, procul in continenti<br />
lucus incensus est (Nep.). 3) Numquam tam male est Siculis quin aliquid facete dicant (Cic.). 4)<br />
Quis est quin cernat quanta vis sit in sensibus? (Cic.). 5) Fuit Epaminondas disertus ut nemo ei<br />
Thebanus par esset eloquentia, neque minus concinnus in brevitate respondendi quam in perpetua<br />
oratione ornatus (Nep.). 6) Primum in Hortensio memoriam fuisse tantam quantam in nullo<br />
cognovisse me arbitror, ut, quae secum commentatus esset, ea sine scripto verbis eisdem redderet<br />
quibus cogitavisset (Cic.). 7) Avitus ita me diligebat, ita verebatur ut me formatore morum, me<br />
quasi magistro uteretur (Plin. ). 8) Siculi tantum labore suo frumenti exarabant ut populo Romano<br />
totique Italiae suppeditare possent (Cic.). 9) Adeone me delirare censes ut ista esse credam?(Cic.).<br />
10) Non possunt multi rem atque fortunas amittere ut non plures secum in eandem calamitatem<br />
trahant (Cic.).<br />
Esercizio 6<br />
Traduci:<br />
1) Il manto nevoso era talmente alto che l’esercito non poté proseguire nella sua marcia attraverso i<br />
monti. 2) Tanto tuonò che piovve: così recita un antico detto. 3) Era talmente evidente la colpa<br />
dell’accusato che nessuno osò difenderlo in tribunale. 4) Eri così preso dalla lettura che non sentivi<br />
quanto accadeva intorno a te. 5) Annibale, pur vincitore, non ebbe tanto coraggio da attaccare<br />
Roma. 6) I Romani abbellirono la loro città con monumenti così grandi che hanno superato lo<br />
scorrere dei secoli. 7) Cleopatra era talmente bella da legare a sé i potenti della terra. 8) <strong>La</strong> Sicilia<br />
produceva quantità enormi di grano, tanto da essere considerata il granaio di Roma.<br />
593
Ricapitolazione<br />
Esercizio 7<br />
Traduci:<br />
1) Senones Galli multitudine ingenti ad Clusium venerunt, legionem Romanam castraque<br />
oppugnaturi (Liv.). 2) Verres dabat se laboribus atque itineribus, in quibus usque eo se praebebat<br />
patientem atque impigrum ut eum nemo numquam in equo sedentem viderit (Cic.). 3) Sulla cum<br />
Mario et Carbone bellum civile gessit ne dominarentur indigni et ut clarissimorum hominum<br />
puniretur nex (Cic.). 4) Hoc videtur esse altius quam ut id nos humi strati suspicere possimus<br />
(Cic.). 5) Caesar arbitros dat, qui litem aestiment poenamque constituant (Caes.). 6) Tantum abes a<br />
perfectione maximorum operum ut fundamenta nondum ieceris (Cic.). 7) Codrus se in medios<br />
immisit hostes veste familiari ne posset agnosci (Cic.). 8) Equidem is sum qui istos plausus semper<br />
contempserim (Cic.). 9) Africani innocentiam, ut alia non dicam, maxima laude digna est (Cic.).<br />
10) Quis est, cui non perspicua sint illa? (Cic.). 11) Noctem unam aegre ad consultandum sumpsi,<br />
qua vos certiores periculi instantis facerem (Liv.). 12) Iam prope erat ut milites in summum clivi<br />
iugum evaderent, cum terga hostes dedere (Liv.). 13) Servius Sulpicius Rhodum profectus est quo<br />
melior esset et doctior (Cic.). 14) Cum aut scribo ad vos aut vestras litteras lego, conficior lacrimis<br />
sic ut ferre non possim (Cic.). 15) Ea tanta tempestas fuit ut, ex quadringentis sexaginta quattuor<br />
navibus, octoginta tantum servari potuerint (Eutr.). 16) Arar in Rhodanum tam incredibili lenitate<br />
influit ut in utram partem fluat iudicare non possis (Caes.). 17) Pervenere deinde in tam opacum<br />
iter ut prae densitate arborum immissorumque aliorum in alios ramorum perspici caelum vix posset<br />
(Liv.). 18) Eudoxus in cacumine excelsissimi montis consenuit ut astrorum caelique motus<br />
deprehenderet (Petr.). 19) Palinurus est apud Inferos petens ab Aenea ut suum corpus reperiendum<br />
et sepeliendum curet (Gell. ). 20) Socrates primus a rebus occultis avocavit philosophiam et ad<br />
vitam humanam adduxit ut de virtutibus et de vitiis omninoque de bonis rebus et malis quaereret<br />
(Cic.).<br />
Esercizio 8<br />
Traduci:<br />
1) L’erede di Micipsa venne a Roma per chiedere aiuto contro la prepotenza di Giugurta. 2) Si<br />
verificò un evento talmente insolito da sembrare impossibile. 3) Per vivere più serenamente la vita,<br />
non bisogna nutrire ambizioni irrealizzabili. 4) In città sono arrivati gruppi così numerosi che quasi<br />
non c’è posto per tutti. 5) Non c’è cosa che non piaccia di quello che fai, perché sei talmente bravo<br />
che tutti ti ammirano. 6) <strong>La</strong> città di Siracusa era così grande che la si diceva formata dall’unione di<br />
quattro città. 7) <strong>La</strong> cultura di Cicerone era talmente profonda che è rimasta proverbiale. 8) Per non<br />
essere tentato di tradire, l’uomo si diede la morte con una decisione tale da suscitare l’ammirazione<br />
dei presenti. 9) Il dittatore in Roma aveva pieni poteri, tanto da poter decidere da solo in momenti<br />
particolarmente gravi. 10) Provvedano i consoli a che la repubblica non riceva alcun danno, recitava<br />
il senatoconsulto col quale si autorizzavano i due alti magistrati alla nomina del dittatore.<br />
Esercizio 9<br />
1) Completa il brano che segue individuando le espressioni giuste tra quelle suggerite.<br />
2) Da’ una risposta motivata alle domande in calce.<br />
Con Dario, che ha esortato i suoi a continuare la guerra, è Artabazo, ma altri preparano una<br />
congiura contro di lui.<br />
Haec dicente Dareo, praesenti periculo speciem / praesenti periculi specie / praesentis periculi<br />
species omnium simul corda animosque horrore perstrinxerat, nec aut consilium suppetebat aut<br />
594
vox, cum Artabazus, vetustissimus amicorum, qui hospes fuisse Philippi / quo hospite fuisse<br />
Philippo / quem hospitem fuisse Philippi supra diximus:” Nos vero –inquit – pretiosissimam<br />
vestem induti, (1) armisque quanto maximo cultu possumus adornati, regem in aciem sequemur, ea<br />
quidem mente, ut (2) victoriam speremus, mortem non recusemus”. Assensus excepere ceterorum<br />
hac voce / Assensum excepere ceteri huius vocis / Assensu excepere ceteri hanc vocem; sed<br />
Nabarzanes, qui in eodem consilio erat, cum Besso inaudita antea facinora societate inita /<br />
inauditum antea facinus societatis initae / inauditi antea facinoris societate inita, regem suum per<br />
milites, quibus (3) ambo praeerant, comprehendere et vincire decreverant, ea mente ut, si Alexander<br />
ipsos insecutus foret, tradito rege vivo, inirent gratiam victoris, magni (4) profecto cepisse Dareum<br />
aestimaturi; (5) sin autem eum effugere potuissent / is effugere potuisset / eum effugisse possent,<br />
interfecto Dareo, regnum ipsi occuparent, (6) bellumque renovarent.<br />
Curzio Rufo<br />
(1) induti: verbo con diverse costruzioni; le conosci? (2) ut: che proposizione introduce? (3) quibus: dativo o ablativo? (4) magni:<br />
genitivo di?... (5) aestimaturi: a chi si riferisce? (6) occuparent… renovarent: i verbi da che cosa sono retti?<br />
Quondam<br />
Dictator<br />
Secondo un’ antica tradizione, i primi dittatori sarebbero stati eletti, come magistrati annui, ad<br />
Alba Longa, dopo la morte di Numitore e di Amulio. Il più antico dittatore del quale, sempre<br />
secondo la tradizione, si conosce il nome, sarebbe stato Egerio Levio di Tuscolo, al quale si<br />
attribuiva l' istituzione del culto di Diana nel bosco di Nemi.<br />
Primo dittatore di Roma, invece, si vuole sia stato T. <strong>La</strong>rcio, al tempo del quale (50l a.C. )<br />
magister equitum sarebbe stato Spurio Cassio. Nell' Urbe il dittatore -cui si ricorreva soltanto in<br />
momenti particolarmente gravi, e che decadeva dalla carica, di regola, col ristabilirsi della<br />
situazione- disponeva di pieni poteri civili e militari, senza però che ciò comportasse la revoca<br />
degli altri magistrati; e questo a garanzia della continuità delle istituzioni repubblicane. Videant<br />
consules ne quid res publica detrimenti capiat, recitava il senatoconsulto col quale si autorizzavano<br />
i due alti magistrati alla nomina del dictator. Questi, le cui insegne furono la sedia curule(simbolo<br />
del potere giudiziario), la pretesta ed i littori (prima dodici, poi ventiquattro) con i fasci e la scure,<br />
sceglieva a sua volta il magister equitum, che gli subentrava in caso di necessità, ma che era<br />
soggetto a lui nella maniera più assoluta. Nell’ 82 a.C. ottenne la carica L. Cornelio Silla, al quale<br />
fu concesso, col titolo di dictator rei publicae constituendae causa, il potere senza limiti di tempo:<br />
esso sarebbe dovuto cadere soltanto con l'attuazione di una nuova costituzione. Anormale fu anche<br />
la dittatura cesariana (49 a.C. ); nel 44 a.C. Cesare venne eletto dictator perpetuus. Augusto invece<br />
rifiutò la nomina che il popolo gli offriva: ma di fatto disponeva di pieni poteri, avendo, con la<br />
quasi totalità delle magistrature repubblicane, anche l' imperium proconsulare.<br />
Versione 1<br />
Ificrate di Atene<br />
Grande generale, ebbe il merito di migliorare le armi della fanteria, rendendo più leggera l’armatura e quindi i soldati<br />
più spediti negli assalti.<br />
Iphicrates Atheniensis non tam magnitudine rerum gestarum quam disciplina militari nobilitatus<br />
est. Fuit enim talis dux, ut non solum aetatis suae cum primis compararetur, sed ne maioribus natu<br />
595
quidem quisquam anteponeretur. Multum vero in bello est versatus, saepe exercitibus praefuit,<br />
nusquam culpa male rem gessit, semper consilio vicit tantumque eo valuit, ut (1) multa in re militari<br />
partim nova attulerit, partim meliora fecerit. Namque ille pedestria arma mutavit. Cum ante illum<br />
imperatorem (2) maximis clipeis, brevibus hastis, minutis gladiis uterentur, ille e contrario peltam<br />
pro parma fecit (a quo postea peltastae pedites appellabantur), ut ad motus concursusque essent<br />
leviores, hastae modum duplicavit, gladios longiores fecit. Idem genus loricarum mutavit et pro<br />
sertis atque aeneis linteas dedit. Quo facto expeditiores milites reddidit.<br />
(Cornelio Nepote)<br />
1) tantumque…valuit, ut: “e prevalse…tanto che”. Si noti il tempo delle consecutive: imperfetto nelle precedenti, perfetto in quelle<br />
che seguono. 2) ante illum imperatorem: “prima che diventasse comandante supremo”.<br />
Versione 2<br />
Amilcare ristabilisce la pace a Cartagine<br />
Il padre di Annibale, il futuro protagonista della seconda guerra punica, riesce a domare una rivolta di soldati mercenari,<br />
ribellatisi perché Cartagine non è più in grado di pagare loro lo stipendio.<br />
Ut Karthaginem venit (1), multo aliter ac sperarat rem publicam se habentem cognovit. Namque<br />
diuturnitate externi mali tantum exarsit intestinum bellum, ut numquam pari periculo fuerit<br />
Karthago nisi cum deleta est. Primo mercennarii milites, quibus usi adversus Romanos fuerant (2),<br />
desciverunt, quorum numerus erat viginti milium. Hi totam abalienarunt Africam, ipsam<br />
Karthaginem oppugnarunt. Quibus malis adeo sunt Poeni perterriti, ut etiam auxilia ab Romanis<br />
petierint eaque impetrarint. Sed extremo, cum prope iam ad desperationem pervenissent,<br />
Hamilcarem imperatorem fecerunt. Is non solum hostis a muris Karthaginis removit, cum amplius<br />
centum milia facta essent (3) armatorum, sed etiam eo compulit, ut (4) locorum angustiis clausi<br />
plures fame quam ferro interirent. Omnia oppida abalienata, in his Uticam atque Hipponem,<br />
valentissima totius Africae, restituit patriae. Neque eo fuit contentus, sed etiam finis imperii<br />
propagavit, tota Africa tantum otium reddidit, ut nullum in ea bellum videretur multis annis fuisse.<br />
(Cornelio Nepote)<br />
1) ut Karthaginem venit: “(Amilcare) quando tornò a Cartagine”, all’indomani della sconfitta cartaginese presso le isole Egadi, che<br />
segnò la fine della prima guerra punica (241 a.C. ) 2) quibus usi…fuerant: “dei quali (i Cartaginesi) si erano serviti”. 3) cum…facta<br />
essent: concessiva. 4) eo…ut: “al punto. . che”.<br />
Versione 3<br />
Frenetico agire di Catilina prima dello scontro decisivo<br />
È il 5 gennaio del 62 a.C.: sta per avere inizio la battaglia di Pistoia. Febbrile l’agire di Catilina, la cui prima azione è di<br />
mandar via liberi i cavalli, compreso il suo.<br />
Remotis omnium equis, quo militibus exaequato periculo animus amplior esset (1), ipse pedes<br />
exercitum pro loco atque copiis instruit. Nam, uti (2) planities erat inter sinistros montis et ab dextra<br />
rupe aspera, octo cohortis in fronte constituit, reliquarum signa in subsidio artius conlocat. Ab iis<br />
centuriones omnis, lectos et evocatos, praeterea ex gregariis militibus optumum quemque armatum<br />
(3) in primam aciem subducit. C. Manlium in dextra, Faesulanum quendam in sinistra parte curare<br />
iubet. Ipse cum libertis et colonis propter aquilam (4) adsistit, quam bello Cimbrico C. Marius in<br />
exercitu habuisse dicebatur.<br />
(Sallustio)<br />
1) quo militibus…esset: finale, col dativo di possesso: “perché i soldati…avessero”. 2) uti: avverbio, con valore esplicativo,<br />
“siccome”. 3) optumum quemque armatum: “tutti i meglio armati”. 4) propter aquilam: “accanto all’aquila”.<br />
596
Versione 4<br />
Un serpente di lunghezza straordinaria<br />
L’episodio cui si fa cenno risale al 256 a.C.: Attilio Regolo era consul suffectus. Evidente l’esagerazione dell’insieme,<br />
che assume un valore puramente leggendario.<br />
Tubero in historiis scriptum reliquit bello primo Poenico Atilium Regulum consulem in Africa,<br />
castris apud Bagradam flumen positis, proelium grande atque acre fecisse adversus unum<br />
serpentem in illis locis stabulantem (1) invisitatae immanitatis eumque magna totius exercitus<br />
conflictione (2) balistis atque catapultis diu oppugnatum, eiusque interfecti corium longum pedes<br />
centum et viginti (3) Romam misisse.<br />
Gellio<br />
(1) stabulantem: “ che dimorava”. (2) magna…conflictione: “ con grande…combattimento”. (3) pedes centum et viginti: oltre 35<br />
metri.<br />
Sententiae<br />
1. Hominem experiri multa paupertas iubet (P. Syr.).<br />
2. Quocumque venerimus, virtus nostra nos sequetur (Sen.).<br />
3. Male vivit quisquis nesciet mori (P. Syr.).<br />
4. Malos faciunt malorum contubernia (Flor.).<br />
5. Vinculum amoris est idem velle (Sen.).<br />
6. Ferre in maius incertas res fama solet (Liv.).<br />
7. Quas dederis solas semper habebis opes Mart.).<br />
8. Beneficium dando accepit qui digno dedit (P. Syr.).<br />
597
<strong>Capitolo</strong> 43<br />
Proposizioni subordinate avverbiali : causali e<br />
temporali.<br />
Causali.<br />
Temporali - Cum e l’indicativo - Cum e il congiuntivo.<br />
Dum, donec, quoad, quamdiu - Antequam, priusquam - Proposizioni<br />
temporali rette da altre congiunzioni.<br />
598
Un modo di fare facilmente spiegabile<br />
Sicuramente non di buon gusto in tal caso l’ironia del poeta, che pare ridere beffardamente della sventura altrui.<br />
Oculo Philaenis semper altero plorat.<br />
Quo fiat istud quaeritis modo? Lusca est.<br />
Marziale<br />
Oculo…plorat: presentazione immediata di un dato di fatto, questa di Filenide che piange sempre con un occhio solo. Quo fiat…:<br />
ancor più immediata la risposta a quanti si chiedono come ciò sia possibile, “Ha un occhio solo”.<br />
Proposizioni causali<br />
Esercizio 1<br />
Traduci:<br />
1) Existat ille vir parumper cogitatione vestra, quoniam re non potest, ut conspiciatis eum<br />
mentibus, quem iam oculis non potestis (Cic.). 2) Non quia sum ipse augur ita sentio, sed quia sic<br />
existimare nos necesse est (Cic.). 3) Querimur quod et pauca nobis et incerta et abitura contingant<br />
(Sen.). 4) <strong>La</strong>udantur oratores veteres, quod crimina diluere dilucide, quod copiose reorum causas<br />
defendere solerent (Cic.). 5) Id feci non quo vos hanc defensionem desiderare arbitrarer, sed ut<br />
omnes intellegerent (Cic.). 6) Ea nos, utpote qui nihil contemnere soleamus, non pertimescebamus<br />
(Cic.). 7) Venias oportet, primum quia homines amplius oculis quam auribus credunt, deinde quia<br />
iter longum est per praecepta, breve et efficax per exempla (Sen.). 8) Meneclides quidam, quod in<br />
re militari florere Epaminondam videbat, hortari solebat Thebanos ut pacem bello anteferrent, ne<br />
illius imperatoris opera desideraretur (Nep.). 9) Me et de via fessum et qui ad multam noctem<br />
vigilassem, somnus artior quam solebat complexus est (Cic.). 10) Quoniam amicitiae mentionem<br />
fecisti, pergratum mihi feceris si de amicitia disputaveris (Cic.). 11) Cimoni non fuit turpe sororem<br />
germanam habere in matrimonio, quippe cum cives eius eodem uterentur istituto (Nep.). 12) Non<br />
est quod nos paupertas a philosophia revocet, ne egestas quidem (Sen.). 13) Ennius sanctos<br />
appellat poetas, quod quasi deorum dono commendati nobis esse videantur (Cic.). 14) Catilina,<br />
quoniam factioni inimicorum resistere nequiverit, fortunae cessit (Sall.). 15) Nos vero, siquidem in<br />
voluptate sunt omnia, superamur a bestiis (Cic.).<br />
Esercizio 2<br />
Traduci:<br />
1) Lo faccio non perché mi piaccia, ma perché me lo impone la legge. 2) Non c’è motivo di<br />
lamentarsi della propria condizione se non si fa nulla per migliorarla. 3) Si congratularono con lui<br />
per essersi comportato bene in un momento assai critico. 4) Il generale ringraziò gli abitanti del<br />
villaggio perché essi gli avevano fornito informazioni preziose. 5) Biasimarono l’uomo perché<br />
avrebbe avuto un comportamento scorretto. 6) Per essere caduta molta neve sui monti, l’esercito fu<br />
costretto a restare nell’accampamento. 7) Essendo piovuto a lungo, la pianura sembrò essere<br />
diventata un’immensa palude. 8) Avendo immaginato di dover combattere contro creature<br />
mostruose, l’esercito in vista del deserto fu preso dal panico. 9) Proprio perché siamo dotati di<br />
intelligenza noi uomini dobbiamo risolvere pacificamente ogni controversia. 10) Cerchiamo di non<br />
godere eccessivamente solo perché le cose vanno bene: la fortuna può mutare all’improvviso. 11)<br />
Che motivo c’è per vantarsi se il successo è dovuto soltanto alla buona sorte? 12) Dal momento che<br />
599
era spuntata l’alba ed il nemico non lo si vedeva nelle vicinanze, il generale ordinò ai soldati di<br />
riprendere la marcia.<br />
Proposizioni temporali: Cum e l’indicativo – Cum e il congiuntivo<br />
Esercizio 3<br />
Traduci:<br />
1) Utinam illum diem videam cum tibi gratias agam quod me vivere coegisti! (Cic.). 2) Cum Caesar<br />
in Galliam venit, alterius factionis principes erant Aedui, alterius Sequani (Caes.). 3) Cum rex<br />
Pyrrhus populo Romano bellum ultro intulisset cumque de imperio certamen esset cum rege<br />
generoso ac potente, perfuga ab eo venit in castra Fabricii (Cic.). 4) Fuit antea tempus cum<br />
Germanos Galli virtute superarent, ultro bella inferrent (Caes.). 5) Cum quaepiam cohors impetum<br />
fecerat, hostes velocissimi refugiebant (Caes.). 6) Id modo plebem agitabat, cum interim mentio<br />
comitiorum nulla fieri (Liv.). 7) Recordare tempus illud cum pater Curio maerens iacebat in lecto<br />
(Cic.). 8) Verres cum rosam viderat tunc incidere ver arbitrabatur (Cic.). 9) Eum egomet dicere<br />
audivi tum se fuisse miserum cum careret patria (Cic.). 10) Hannibal iam subibat muros, cum<br />
repente in eum, patefacta porta, erumpunt Romani (Liv.). 11) Incidunt saepe causae cum repugnare<br />
utilitas honestati videatur (Cic.). 12) Qua re, cum de P. Lentulo ceterisque statuetis, pro certo<br />
habetote vos simul de exercitu Catilinae et de omnibus coniuratis decernere (Sall.). 13) Haec cum<br />
facta sunt in consilio, magna spe et laetitia omnium discessum est (Caes.). 14) Post Leuctricam<br />
pugnam <strong>La</strong>cedemonii se umquam refecerunt neque pristinum imperium recuperarunt, cum interim<br />
Agesilaus destitit quibuscumque rebus posset patriam iuvare (Nep.). 15) Incidunt saepe tempora<br />
cum ea, quae maxime videntur digna esse iusto homine, commutantur fiuntque contraria (Cic.).<br />
Esercizio 4<br />
Traduci:<br />
1) C’è sempre un momento in cui dobbiamo prendere decisioni importanti. 2) Combattendo contro i<br />
Persiani, i Greci difesero con grande eroismo la loro indipendenza. 3) Avendo costruito il famoso<br />
cavallo di Troia, i Greci entrarono con l’inganno nella città di Priamo. 4) Quando le cose ci vanno<br />
bene, noi attribuiamo il successo alla nostra bravura; quando ci vanno male, diamo la colpa alla<br />
sfortuna. 5) Cercavano di difendersi come potevano, ed intanto i nemici aumentavano sempre di<br />
numero. 6) Poiché la cosa più certa è la morte, la vita va vissuta al meglio nell’interesse della<br />
collettività. 7) Quando i gladiatori combattevano nell’arena, il pubblico sulle gradinate –triste a<br />
dirsi!- godeva di fronte allo spettacolo di morte. 8) Le donne gioivano quando i loro uomini,<br />
tornando dalla guerra, riportavano monili d’oro.<br />
Dum, donec, quoad, quamdiu- Antequam, priusquam- Proposizioni temporali rette da altre<br />
congiunzioni.<br />
Esercizio 5<br />
Traduci:<br />
1) Ego ad te habebo quod scribam simul ut videro Curionem (Cic.). 2) Non proficiscar priusquam<br />
te videro (Cic.). 3) Galli, ubi prima impedimenta nostri exercitus ab iis, qui in silvis abditi latebant,<br />
visa sunt, subito omnibus copiis provolaverunt impetumque in nostros equites fecerunt (Caes.). 4)<br />
Dum ea Romani parant consultantque, iam Saguntum summa vi oppugnabatur (Liv.). 5) Quo<br />
tempore, duce Pelopida, exsules Thebas occuparunt, Epaminondas, quamdiu facta est caedes<br />
600
civium, domi se tenuit (Nep.). 6) Ubi discrimen inter malos bonosque sublatum est, confusio<br />
sequitur et vitiorum eruptio (Sen.). 7) Petam a vobis ut me, dum de his singulis disputo iudiciis,<br />
attente audiatis (Cic.). 8) Nescio quo modo, dum lego, adsentior, cum posui librum et mecum ipse<br />
de immortalitate animorum coepi cogitare, adsensio omnis illa elabitur (Cic.). 9) Homo immortalia<br />
valutat, cum interim eum mors opprimit (Sen.). 10) Barbaros ut prima spes fefellerat, se ipsos<br />
urbemque dediderunt (Curt.). 11) Priusquam telum adici posset aut nostri propius accederent,<br />
omnis Vari acies terga vertit seque in castra recepit (Caes.). 12) Dum bellum in Macedonia geritur,<br />
legati transalpini ab regulo Gallorum Romam venerant pollicentes ad Macedonicum bellum auxilia<br />
(Liv.). 13) P. Decius populari Samnitium agros non destitit, donec hostes expulit finibus (Liv.). 14)<br />
Ii dum aedificant tamquam beati, dum praediis lectis, familiis magnis, conviviis apparatis<br />
delectantur, in tantum aës alienum inciderunt, ut, si salvi esse velint, Sulla sit iis ab inferis<br />
excitandus (Cic.). 15) Horatius Cocles hostium agmen sustinuit donec pons abrumperetur (Val.<br />
Max.). 16) Ipse, cum primum pabuli copia esse inciperet, ad exercitum venit (Caes.). 17) Data<br />
potestate, tanta celeritate usus est ut prius in Asiam cum copiis pervenerit quam regii satrapae eum<br />
scirent profectum (Nep.). 18) Simul ac tempora primum aliquid lucis ostendere visa sunt, princeps<br />
vestrae libertatis defendendae fui (Cic.). 19) Hi, donec fortuna permisit, numquam ab eo<br />
discesserunt (Nep.). 20) Prius in aciem exercitum eduxit proeliumque commisit quam milites sui<br />
scirent cum quibus arma conferrent (Caes.).<br />
Esercizio 6<br />
Traduci:<br />
1) Mentre in senato si discuteva della situazione, la plebe rumoreggiava nel foro sempre più<br />
numerosa. 2) Finché ti comporti bene, non hai nulla da temere dalla legge. 3) Prima di accingerti ad<br />
un’impresa rischiosa, valuta bene le tue capacità. 4) I soldati furono accusati di diserzione perché<br />
erano fuggiti precipitosamente ancor prima che arrivasse il nemico. 5) Finché durò la battaglia, i<br />
nostri combatterono con grande valore; appena essa ebbe termine, molti caddero sfiniti a terra per lo<br />
sforzo patito. 6) Ancor prima che spunti l’alba, il bosco si riempie dei versi degli animali. 7) Mentre<br />
pioveva a dirotto, gli esploratori uscirono dall’accampamento sicuri di non trovare ostacoli. 8) Non<br />
ce ne andremo prima di aver ottenuto ciò che ci spetta di diritto.<br />
Esercizio 7<br />
1) Completa il brano che segue individuando le espressioni giuste tra quelle suggerite.<br />
2) Da’ una risposta motivata alle domande in calce.<br />
Sconcerto e confusione nel campo di Dario, ed intanto si prepara una congiura contro di lui.<br />
In castris, quae nullius regebantur imperio, variorum animorum motus erant / varii animi<br />
motuum erant / varii animorum motus erant; nec in commune, ut ante, consulebatur. (1) Dux<br />
Graecorum militum, Patron, arma capere suos iubet, (2) paratosque esse ad exsequendum<br />
imperium. Persae secesserant: Bessus cum Bactranis erat, tentabatque Persas abducere (a Dario),<br />
Bactra et intactae regionis opulenta, (3) simulque quae manentibus (4) instarent pericula ostentans.<br />
Persarum omnium eadem fere fuit vox, nefas esse deseri regem. Inter haec Artabazus omnes<br />
imperatore fungebatur officia / omnium imperatorum fungebatur officiorum / omnibus<br />
imperatoriis fungebatur officiis: ille Persarum tabernacula circumire, (5) hortari, monere nunc<br />
singulos nunc universos non ante destitit quam satis constabat imperata facturi / satis constaret<br />
imperaturos facta / satis constaret imperata facturos.<br />
Curzio Rufo<br />
601
(1) consulebatur: il verbo, transitivo e intransitivo, ha diverse costruzioni. Le conosci? (2) arma capere suos iubet: sai volgere la<br />
frase al passivo? (3) opulenta: non è un aggettivo, ma… (4) manentibus: dativo o ablativo? (5) circumire, hortari, monere: infiniti<br />
indipendenti?...<br />
Quondam<br />
Legio<br />
<strong>La</strong> prima forma di esercito in Roma la si ebbe con Romolo: la sua divisione fondamentale<br />
fu la legione. Dalle tribù dei Ramnensi, Tiziensi e Luceri vennero forniti, divisi in parti uguali,<br />
complessivamente tremila fanti e trecento cavalieri, comandati rispettivamente dal tribunus<br />
militum e dal tribunus celerum. Col passar del tempo, i milites crebbero di numero, finché, dopo la<br />
caduta della monarchia, si ebbero due legioni, il cui comando era affidato ad ognuno dei due<br />
consoli eletti annualmente.<br />
Nello schieramento più antico, nella prima fila c'erano i soldati meglio armati, i principes, ai<br />
quali seguivano gli hastati. Tale schieramento in seguito subì delle modifiche, con i legionari più<br />
giovani (hastati) in prima linea, i meno giovani (principes) nella seconda, gli anziani (triarii) nella<br />
terza. E se durante le guerre sannitiche le legioni divennero quattro, il numero dei soldati fu elevato<br />
ad oltre seimila uomini per opera di Mario. Cresciute di numero durante la guerra annibalica, le<br />
legioni vennero indicate con un numero o con nomi propri. Loro simbolo, da Mario in poi, fu<br />
l'aquila; ed ancora Mario concesse a tutti i cittadini la possibilità di far parte dell'esercito,<br />
assicurandosi in tal modo da vivere, trasformandoli in soldati di mestiere, ai nullatenenti del mondo<br />
romano. E se al tempo di Cesare si cominciò ad arruolare i soldati anche tra i popoli stranieri, con<br />
Augusto tutti i provinciali, arruolandosi nell'esercito, diventavano automaticamente cittadini<br />
romani.<br />
Versione 1<br />
Datame viene ucciso a tradimento<br />
Fingendo amicizia con Datame, Mitridate lo invita ad un colloquio per organizzare la guerra contro il re di Persia. Il<br />
colloquio in realtà è solo un pretesto per un tranello.<br />
Id cum satis se confirmasse arbitratus est (1), certiorem facit Datamen (2) tempus esse maiores<br />
exercitus parari et bellum cum ipso rege (3) suscipi, deque ea re, si ei videretur, quo loco vellet, in<br />
colloquium veniret. Probata re colloquendi tempus sumitur locusque quo conveniretur. Huc<br />
Mithridates cum uno, cui maxime habebat fidem, ante aliquot dies venit compluribusque locis<br />
separatim gladios obruit eaque loca diligenter notat. Ipso autem colloquii die utrique, locum qui<br />
explorarent atque ipsos scrutarentur, mittunt; deinde ipsi sunt congressi. Hic cum aliquamdiu in<br />
colloquio fuissent et diverse discessissent iamque procul Datames abesset, Mithridates, priusquam<br />
ad suos perveniret, ne quam suspicionem pareret (4), in eundem locum revertitur atque ibi, ubi<br />
telum erat infossum, resedit, ut si (5) lassitudine cuperet acquiescere, Datamenque revocavit,<br />
simulans se quiddam in colloquio esse oblitum. Interim telum, quod latebat, protulit nudatumque<br />
vagina veste texit ac Datami venienti ait digredientem se animadvertisse locum quendam, qui erat<br />
in conspectu, ad castra ponenda esse idoneum. Quem cum digito demonstraret et ille respiceret,<br />
aversum ferro transfixit priusque, quam quisquam posset succurrere, interfecit. Ita ille vir, qui<br />
multos consilio, neminem perfidia ceperat, simulata captus est amicitia.<br />
Cornelio Nepote<br />
(1) arbitratus est: sogg. sott. Mitridate. (2) Datamen: satrapo persiano. (3) cum ipso rege: Artaserse II (IV sec. a.C. ) (4) pareret:<br />
pario, is. (5) ut si: “come se”.<br />
602
Versione 2<br />
Catilina cerca di organizzare un esercito<br />
Il rivoluzionario riesce a mettere insieme due legioni, ma di uomini armati alla buona. Antonio va verso di lui, ed egli<br />
evita lo scontro aspettando tempi migliori.<br />
Dum ea Romae geruntur, Catilina ex omni copia, quam et ipse adduxerat et Manlius habuerat,<br />
duas legiones instituit, cohortis pro numero militum conplet (1). Deinde, ut quisque voluntarius aut<br />
ex sociis in castra venerat, aequaliter distribuerat, ac brevi spatio legiones numero hominum<br />
expleverat, quom (2) initio non amplius duobus milibus habuisset. Sed ex omni copia circiter pars<br />
quarta erat militaribus armis instructa; ceteri, ut quemque casus armaverat, sparos aut lanceas,<br />
alii praeacutas sudis portabant. Sed postquam Antonius cum exercitu adventabat, Catilina per<br />
montis iter facere (3), modo ad urbem, modo Galliam vorsus castra movere, hostibus occasionem<br />
pugnandi non dare. Sperabat propediem magnas copias sese habiturum, si Romae socii incepta<br />
patravissent. Interea servitia repudiabat, quoius initio (4) ad eum magnae copiae concurrebant,<br />
opibus coniurationis fretus, simul alienum suis rationibus existumans videri causam civium cum<br />
servis fugitivis communicavisse.<br />
Sallustio<br />
(1) cohortis…conplet: =cohortes …complet. (2) quom: forma arcaica per cum. (3) iter facere: “marciavano”; infinito storico come<br />
altri che seguono. (4) quoius initio: “dei quali all’inizio”.<br />
Versione 3<br />
Esempio di perfidia cartaginese<br />
Perfidia plus quam punica, scrive Livio delineando il carattere di Annibale. E tale è la perfidia della quale si rendono<br />
autori i Numidi agli ordini di Asdrubale.<br />
Iam in sinistro cornu Romano, ubi sociorum equites adversus Numidas steterant, consertum<br />
proelium erat, segne primo et a Punica coeptum fraude. Quingenti ferme Numidae, praeter solita<br />
arma telaque gladios occultos sub loricis habentes, specie transfugarum, cum ab suis, parmas post<br />
terga habentes, adequitassent, repente ex equis desiliunt, parmisque et iaculis ante pedes hostium<br />
proiectis, in mediam aciem accepti, ductique ad ultimos considere ab tergo iubentur (1). Ac dum<br />
proelium ab omni parte conseritur, quieti manserunt; postquam omnium animos oculosque<br />
occupaverat certamen, tum arreptis scutis, quae passim inter acervos caesorum corporum strata<br />
erant, aversam (2) adoriuntur Romanam aciem, tergaque ferientes ac poplites caedentes, stragem<br />
ingentem ac maiorem aliquanto pavorem ac tumultum fecerunt. Cum alibi terror ac fuga, alibi<br />
pertinax in mala iam spe proelium esset, Hasdrubal, qui in ea parte praeerat, subductos ex media<br />
acie Numidas, quia segnis eorum cum adversis pugna erat, ad persequendos passim fugientes<br />
mittit, Hispanos et Gallos equites Afris, iam prope fessis caede magis quam pugna, adiungit.<br />
Livio<br />
(1) considere…iubentur: nota il costrutto del verbo. (2) aversam: alle spalle.<br />
Versione 4<br />
Galli e Germani: un paragone immediato<br />
I Galli, in passato vincitori dei Germani (occuparono il territorio della selva Ercinia) hanno cambiato tenore di vita e<br />
perso nel contempo il coraggio di combattere contro i loro confinanti.<br />
Ac fuit antea tempus, cum Germanos Galli virtute superarent, ultro bella inferrent, propter<br />
hominum multitudinem agrique inopiam trans Rhenum colonias mitterent. Itaque ea quae<br />
603
fertilissima Germaniae sunt loca circum Hercyniam siIvam (1), quam Eratostheni (2) et quibusdam<br />
Graecis fama notam esse video, quam illi Orcyniam appellant, Volcae Tectosages occupaverunt<br />
atque ibi consederunt; quae gens ad hoc tempus his sedibus sese continet summamque habet (3)<br />
iustitiae et bellicae laudis opinionem. Nunc quoniam in eadem inopia egestate patientia qua ante<br />
Germani permanent, eodem victu et cultu corporis utuntur, Gallis autem provinciarum propinquitas<br />
et transmarinarum rerum notitia multa ad copiam atque usus largitur, paulatim adsuefacti (4)<br />
superari multisque victi proeliis ne se quidem ipsi cum illis virtute comparant.<br />
Cesare<br />
(1) Hercyniam silvam: l’attuale Foresta Nera. (2) Eratostheni: Eratostene di Cirene, geografo e matematico del III sec a.C. (3)<br />
summamque habet…opinionem: “e gode assai grande reputazione”. (4) adsuefacti…illis: Galli gli uni, Germani gli altri.<br />
Versione 5<br />
Le divinità dei Germani<br />
Mercurio, al quale si sacrificano vittime umane; Ercole e Marte, ai quali vengono immolati animali; Iside, la<br />
venerazione per la quale è di origine ignota; e poi boschi sacri…<br />
Deorum maxime Mercurium colunt, cui certis diebus humanis quoque hostiis litare (1) fas habent.<br />
Herculem et Martem concessis animalibus placant. Pars Sueborum et Isidi sacrificat: unde causa et<br />
origo peregrino sacro, parum comperi, nisi quod signum ipsum in modum liburnae figuratum (2)<br />
docet advectam religionem. Ceterum nec cohibere parietibus deos neque in ullam humani oris<br />
speciem assimulare ex magnitudine caelestium arbitrantur: lucos ac nemora consecrant deorumque<br />
nominibus appellant secretum illud, quod sola reverentia (3) vident.<br />
Tacito<br />
(1) litare: nota il costrutto del verbo, col dativo del dio cui si sacrifica e l’ablativo della vittima che si sacrifica. (2) in modum<br />
liburnae figuratum: “fatto a modo di nave liburnica”, nave leggera e veloce usata dai Liburni, popolazione illirica. (3) sola<br />
reverentia: “soltanto col timore religioso”.<br />
Sententiae<br />
1. Veritas numquam perit (Sen.).<br />
2. Humilis nec alte cadere nec graviter potest (P. Syr.).<br />
3. Nemo tam pauper vivit quam pauper natus est (P. Syr.).<br />
4. Cum feriant unum, non unum fulmina terrent (Ov.).<br />
5. Si minus errasset, notus minus esset Ulixes (Prop.).<br />
6. Si amitti vita beata potest, beata esse non potest (Cic.).<br />
7. Ad sensus perfruendos artes repertae sunt (Cic.)<br />
8. Abeunt illuc omnia unde orta sunt (Cic.).<br />
604
<strong>Capitolo</strong> 44<br />
Proposizioni subordinate avverbiali: comparative,<br />
concessive, avversative.<br />
Proposizioni comparative.<br />
Proposizioni concessive - Proposizioni avversative.<br />
605
Cloe pose<br />
Queste le parole sulle tombe di sette uomini che Cloe, vedova inconsolabile, ha avuto. Un po’ troppi sette mariti, che la<br />
donna, scellerata, ha sepolto.<br />
Inscripsit tumulis septem scelerata virorum<br />
“Se fecisse” Chloe. Quid pote simplicius?<br />
Inscripsit…Chloe: costruisci Chloe scelerata inscripsit tumulis septem virorum “Se fecisse”. Se fecisse: oggettiva dipendente da<br />
Inscripsit. Più che ai monumenti funebri che Cloe fecit,l’insieme fa pensare ironicamente ai mariti che, aggiungiamo, la donna<br />
posuit. Quid pote simplicius?: che cosa può (pote, sott. est) esserci di più sincero – si chiede Marziale – visto che la donna stessa<br />
pare confessare le sue colpe?<br />
Proposizioni comparative<br />
Esercizio 1<br />
Traduci:<br />
1) Cavebat magis Pompeius quam timebat (Cic.). 2) Xenomenes hospes tam te diligit quam si<br />
vixerit tecum (Cic.). 3) Eo maiore animo studioque libertatem defendite, patres conscripti, quo<br />
maiora proposita esse victis supplicia servitutis videtis (Cic.). 4) Tamquam clausa sit Asia, sic nihil<br />
perfertur ad nos praeter rumores de oppresso Dolabella, satis illos quidem constantes, sed adhuc<br />
sine auctore (Cic.). 5) Diogenes, ut Cynicus, proici se iussit inhumatum (Cic.). 6) Caesar Quintum<br />
tractat non secus ac si ego essem imperator (Cic.). 7) Pompeiani, proinde ac si virtute vicissent,<br />
victoriam eius diei concelebrabant (Caes.). 8) Ut ictum, quem praevideris, commodius excipis, sic<br />
praecogitatum malum minus offendit (Sen.). 9) Per Alpes iter aliud atque Hannibal, nobis<br />
opportunius, perfeci (Sall.). 10) Sic egit ut qui poenam suam honoribus summis esset aestimaturus<br />
(Quint.). 11) Iecissem ipse me potius in profundum quam illos in magnum vitae discrimen<br />
adducerem (Cic.). 12) Tantus simul maeror patres misericordiaque sociorum peremptorum indigne<br />
et pudor non lati auxilii et ira in Carthaginienses metusque de summa rerum cepit velut si iam ad<br />
portas hostis esset (Liv.). 13) Illi genti plus inest virium quam ingenii (Nep.). 14) Sic loquere cum<br />
deo, tamquam homines audiant (Sen.). 15) Ut ager, quamvis fertilis, sine cultura fructuosus esse<br />
non potest, sic sine doctrina animus (Cic.). 16) Quo plus potestis, eo moderatius imperio uti debetis<br />
(Liv.). 17) Catoni studium modestiae, decoris, sed maxime severitatis erat: esse quam videri bonus<br />
malebat (Sall.). 18) Magis idoneum, quam ego sum, ad eam causam profecto reperies neminem<br />
(Cic.). 19) Aetatem agunt, quasi vestros honores contemnant (Sall.). 20) Factum est ut Miltiades<br />
cum totidem navibus atque erat profectus Athenas magna cum offensione civium suorum rediret<br />
(Nep.).<br />
Esercizio 2<br />
Traduci:<br />
1) I soldati si addestravano con tanto impegno quanto ne richiedeva la gravità della guerra<br />
imminente. 2) Le cose sconosciute fanno sempre più paura di quanto dovrebbero. 3) L’oratore fu<br />
meno convincente di quanto si aspettavano. 4) Spesso molti goiscono della sperata vittoria come se<br />
già l’avessero ottenuta. 5) Che altro fece Catilina se non attentare alla sicurezza della repubblica? 6)<br />
Molto spesso gli uomini agiscono diversamente da quanto promettono a parole. 7) Forse per<br />
eccesso di bontà, ma il maestro con i suoi allievi è stato più clemente di quanto avrebbe dovuto. 8)<br />
Le donne urlavano come se fosse morto qualcuno. Per fortuna, non era così.<br />
606
Proposizioni concessive. Proposizioni avversative<br />
Esercizio 3<br />
Traduci:<br />
1) Tum ille, qui paulo ante respondisset, repente tacuit (Cic.). 2) Iugurtha, tametsi regem ficta<br />
locutum intellegebat, tamen pro tempore benigne respondit (Sall.). 3) Socrates, cum facile posset<br />
educi e custodia, noluit (Cic.). 4) Nostri, tametsi a duce et a fortuna deserebantur, tamen omnem<br />
spem salutis in virtute ponebant (Caes.). 5) Eorum domus, cum honore et virtute florerent, signis et<br />
tabulis pictis erant vacuae (Cic.). 6) Homo solus est ex tot animantium generibus particeps rationis,<br />
cum cetera sint omnia expertia (Cic.). 7) Hi ignavissimi homines ea sociis adimere quae fortissimi<br />
viri victores reliquerant (Sall.). 8) Duces persuaserunt Romanis pro Italia atque urbe Romana eos<br />
pugnare quamquam procul a patria pugnarent (Liv.). 9) Eloquentiae studendum est, etsi ea quidam<br />
et private et publice perverse abutuntur (Cic.). 10) Licet ipsa vitium sit ambitio, frequenter tamen<br />
causa est virtutis (Quint.). 11) Nihil satis paratum ad bellum in praesentia habebant Romani, non<br />
exercitum, non ducem, cum Perseus omnia praeparata atque instructa haberet (Liv.). 12) Quidam,<br />
cum litteras nesciant, tamen inter eruditos versari gaudent (Plin. ). 13) Patior te isto modo agere,<br />
etsi iniquum est (Cic.). 14) Id apud imperitos humanitas vocabatur, cum pars servitutis esset (Tac.).<br />
15) Atque equidem filium, etiamsi nolit, cogam (Ter.).<br />
Esercizio 4<br />
Traduci:<br />
1) Benché le orde barbariche fossero assai superiori di numero, i nostri non si persero d’animo e<br />
attaccarono battaglia. 2) Pur arrivando notizie confortanti, i senatori non interruppero la loro<br />
riunione. 3) Egli, pur godendo di un patrimonio considerevole, è vissuto in maniera assai misera. 4)<br />
Sebbene il figlio fosse morto, la donna tenne nascosta la realtà al marito malato. 5) Benché le<br />
avessero detto che il figlio era sopravvissuto alla battaglia, la donna non resistette all’emozione:<br />
morì per la troppa gioia. 6) <strong>La</strong> folla rumoreggiava a festa nel foro, mentre invece la realtà era ben<br />
diversa: il nemico era ormai alle porte. 7) Nonostante il momento fosse critico per tutti, ognuno era<br />
disposto a fare rinunce per il bene della collettività. 8) Pur non avendo raggiunto lo scopo, l’uomo<br />
non si è arreso ed ha provato di nuovo.<br />
Esercizio 5<br />
1) Completa il brano che segue individuando le espressioni giuste tra quelle suggerite.<br />
2) Da’ una risposta motivata alle domande in calce.<br />
Gemino Mecio, comandante di uno squadrone di cavalieri di Tuscolo, sfida a duello il figlio del console<br />
Manlio.<br />
Forte inter ceteros turmarum praefectos qui exploratum (1) in omnes partes dimissi erant, T.<br />
Manlius consulis filius super castris hostium cum suorum turmalium evasit / super castrorum<br />
hostium cum suos turmales evasit / super castra hostium cum suis turmalibus evasit, ita ut (2) vix<br />
teli iactu ab statione proxima abesset. Ibi Tusculani erant equites; praeerat Geminus Maecius, vir<br />
cum genere inter suos tum factis clarus. Is ubi Romanos equites insignemque inter eos<br />
praecedentem consulis filium / insignisque inter eos praecedentis consulis filii / insignique inter<br />
eos praecedenti consule filio – nam omnes inter se, utique illustres viri, noti erant – cognovit,<br />
“Unane (3) – inquit – turma, Romani, cum <strong>La</strong>tinis sociisque bellum gesturi estis? Quid interea<br />
consules, quid duo exercitus consulares agent?”. Manlius: « Aderunt in tempore, et cum illis aderit<br />
Iuppiter ipse, foederum a vobis violatorum testis, qui plus potest polletque ». Ad ea Geminus<br />
607
paulum ab suis equo provectus : « Visne (4) igitur, dum dies ista venit qua magnus conatus exercitu<br />
moveatis / qua magno conatui exercitui moveatis / qua magno conatu exercitus moveatis, interea<br />
tu ipse congredi mecum ut nostro duorum iam hinc eventu / nostri duo iam hinc eventus / nostris<br />
duobus iam hinc eventus cernatur quantum eques <strong>La</strong>tinus Romano praestet ? ».<br />
Livio<br />
(1) exploratum : da che cosa è retto, e che valore ha ? (2) ita ut: va collegato con?... (3) Unane: è un vocativo della seconda<br />
declinazione o che cosa?... (4) Visne: con che cosa va unito?<br />
Quondam<br />
Castra<br />
Si distinguevano due tipi di accampamento per l'esercito: temporaneo l’uno, permanente<br />
l'altro. Il primo (castra aestiva) era formato da tende, generalmente di pelli o di tela, ed era usato in<br />
estate, durante lo svolgimento delle operazioni di guerra. Il secondo (castra stativa o hiberna),<br />
stabile, fatto con baracche per gli uomini e tettoie per gli animali, era usato durante la stagione<br />
invernale, nell’intervallo tra una campagna e l'altra.<br />
Posto preferibilmente sul pendio di un colle, si cercava di collocarlo, per quanto possibile, in<br />
prossimità dei corsi d'acqua, ottimi e come sostentamento e come difesa contro il nemico.<br />
Generalmente di forma quadrata, l’accampamento era circondato da un fossato (fossa) e da un<br />
terrapieno (agger) con palizzata (vallum); al centro, il praetorium, con la tenda del generale e uno<br />
spazio per le adunanze dei soldati, ai quali il comandante parlava dall'alto di una tribuna<br />
(suggestus). Tra le tende e il terrapieno, tutt'intorno all'interno del castra, correva una strada<br />
(intervallum), mentre altre due lo attraversavano in lungo e in largo: la via praetoria e la via<br />
principalis. <strong>La</strong> prima partiva dalla porta praetoria, sul fronte del campo, e terminava nella parte<br />
posteriore dello stesso, con la porta decumana; la seconda, perpendicolare alla prima, si estendeva<br />
tra le due porte laterali, dextera e sinistra.<br />
Versione 1<br />
Agesilao si rifiuta di espugnare Corinto<br />
Lo spartano Agesilao assedia Corinto, ma si rifiuta di espugnarla, nell’interesse supremo della Grecia.<br />
Post hoc proelium collatum omne bellum est circa Corinthum ideoque Corinthium (1) est<br />
appellatum. Hic (2) cum una pugna decem milia hostium Agesilao duce cecidissent eoque facto opes<br />
adversariorum debilitatae viderentur, tantum afuit ab insolentia gloriae, ut commiseratus sit<br />
fortunam Graeciae, quod tam multi a se victi vitio adversariorum concidissent: namque illa<br />
multitudine, si sana mens esset, Graeciae supplicium Persas dare potuisse (3). Idem cum<br />
adversarios intra moenia compulisset et ut Corinthum oppugnaret multi hortarentur, negavit id (4)<br />
suae virtuti convenire: se enim (5) eum esse dixit, qui ad officium peccantis redire cogeret, non qui<br />
urbes nobilissimas expugnaret Graeciae. “Nam si” inquit “eos exstinguere voluerimus, qui<br />
nobiscum adversus barbaros steterunt, nosmet ipsi nos expugnaverimus illis quiescentibus. Quo<br />
facto sine negotio, cum voluerint, nos oppriment ».<br />
Cornelio Nepote<br />
1) Corinthium: la guerra di Corinto ci fu negli anni 395-386 a.C. 2) Hic: avverbio, “qui”. 3) si sana mens esset…Persas…potuisse:<br />
“se fosse prevalsa la ragione…i Persiani…avrebbero potuto”. 4) negavit…id: “disse…che ciò non”. 5) se enim eum esse dixit, qui:<br />
“precisò infatti che egli era uno che”.<br />
608
Versione 2<br />
Milziade conquista il Chersoneso<br />
Conquistato il Chersoneso tracio, Milziade ne organizza la vita con giustizia ricevendo l’approvazione del suo operato<br />
da parte sia degli Ateniesi che dei coloni.<br />
Ibi (1) brevi tempore barbarorum copiis disiectis, tota regione, quam petierat, potitus, loca castellis<br />
idonea communiit, multitudinem, quam secum duxerat, in agris collocavit crebrisque excursionibus<br />
locupletavit. Neque minus in ea re prudentia quam felicitate adiutus est. Nam cum virtute militum<br />
devicisset hostium exercitus, summa aequitate res constituit atque ipse ibidem manere decrevit.<br />
Erat enim inter eos dignitate regia, quamvis carebat nomine (2), neque id magis imperio quam<br />
iustitia consecutus. Neque eo setius (3) Atheniensibus, a quibus erat profectus, officia praestabat.<br />
Quibus rebus fiebat ut non minus eorum voluntate perpetuo imperium obtineret, qui miserant, quam<br />
illorum, cum quibus erat profectus. Chersoneso tali modo constituta Lemnum revertitur et ex pacto<br />
postulat ut sibi urbem tradant. Illi enim dixerant, cum vento borea (4) domo profectus eo<br />
pervenisset, sese dedituros: se autem domum (5) Chersonesi habere.<br />
Cornelio Nepote<br />
1) Ibi: nel Chersoneso. 2) nomine: titolo di re, ovviamente. 3) neque eo setius: “Ciò nonostante”. 4) vento borea: il vento del Nord,<br />
chiamato aquilone dai Romani. 5) se autem domum…: Milziade non proviene da Atene, ma dal Chersoneso, a nord di Lemno.<br />
Versione 3<br />
Vitium uxoris aut tollendum aut ferendum<br />
Santippe è una moglie insopportabile, ma non per Socrate, che pare persino trarre vantaggio dal brutto carattere di lei.<br />
Xanthippe, Socratis philosophi uxor, morosa admodum fuisse fertur et iurgiosa, irarumque et<br />
molestiarum muliebrium per diem perque noctem scatebat. Has eius intemperies in maritum<br />
Alcibiades demiratus, interrogavit Socraten quaenam ratio esset cur mulierem tam acerbam domo<br />
non exigeret. “Quoniam –inquit Socrates- cum illam domi talem perpetior, insuesco et exerceor ut<br />
ceterorum quoque foris petulantiam et iniuriam facilius feram”. Secundum hanc sententiam quoque<br />
Varro in satura Menippea, quam de officio mariti scripsit, inquit: “Vitium uxoris aut tollendum aut<br />
ferendum est. Qui tollit vitium, uxorem commodiorem praestat; qui fert, sese meliorem facit”.<br />
Versione 4<br />
Le armi dei Germani<br />
Gellio<br />
<strong>La</strong> scarsità di ferro condiziona necessariamente le armi dei Germani, che fanno uso per lo più di aste corte, assai utili<br />
nella mischia. Grande invece la disponibiltà di giavellotti per i fanti.<br />
Ne (1) ferrum quidem superest, sicut ex genere telorum colligitur. Rari gladiis aut maioribus lanceis<br />
utuntur: hastas vel ipsorum vocabulo frameas gerunt angusto et brevi ferro, sed ita acri et ad usum<br />
habili ut eodem telo, prout ratio poscit, (2) vel comminus vel eminus pugnent. Et eques (3) quidem<br />
scuto frameaque contentus est, pedites et missilia spargunt, pluraque singuli, atque in immensum<br />
vibrant, nudi aut sagulo leves. Nulla cultus iactatio; scuta tantum lectissimis coloribus distinguunt.<br />
Paucis loricae, (4) vix uni alterive cassis aut galea.<br />
Tacito<br />
(1) Ne…superest: «Neppure il ferro abbonda ». (2) prout ratio poscit: “secondo la necessità”. (3) Et eques: con valore collettivo,<br />
“Anche i cavalieri”. (4) Paucis loricae…: sott. sunt.<br />
609
Sententiae<br />
1. Iratus, cum ad se redit, sibi tum irascitur (P. Syr.).<br />
2. Simul atque fortuna dilapsa est, devolant omnes (Cic.).<br />
3. Verum cur non audimus ? Quia non dicimus (P. Syr.).<br />
4. Nemo prudens punit quia peccatum est, sed ne peccetur (Sen.).<br />
5. Ne, quae non opus est, forte loquare, cave (Hor.).<br />
6. Videsne ut navigia, quae modum excedunt, regi nequeant ?(Curt.).<br />
7. Mors aut finis aut transitus (Sen.).<br />
8. In victoria vel ignavis gloriari licet (Sall.).<br />
610
<strong>Capitolo</strong> 45<br />
Proposizioni subordinate avverbiali : ipotetiche e<br />
condizionali<br />
Periodo ipotetico indipendente del primo tipo o della realtà.<br />
Periodo ipotetico indipendente del secondo tipo o della possibilità.<br />
Periodo ipotetico indipendente del terzo tipo o dell’irrealtà .<br />
Periodo ipotetico dipendente.<br />
Proposizioni condizionali introdotte da dum, modo, dummodo - Uso<br />
delle congiunzioni condizionali nisi, si non, si minus…<br />
611
Non avevo la febbre…<br />
Il medico di fama va a fare visita a Marziale, accompagnato da uno stuolo di discepoli, che lo toccano tutti con mani<br />
gelate. Risultato della visita: il poeta ora ha la febbre.<br />
<strong>La</strong>nguebam, sed tu comitatus protinus ad nos<br />
venisti centum, Symmache, discipulis:<br />
centum me tetigere manus Aquilone gelatae :<br />
non habui febrem, Symmache, nunc habeo:<br />
Marziale<br />
<strong>La</strong>nguebam: “Ero stanco“. comitatus (comito, as): “accompagnato”. ad nos: “da me”. Symmache: “o Simmaco”, il luminare che<br />
si muove con un corteo di allievi. non habui: traduci con l’imperfetto, “non avevo”.<br />
Periodo ipotetico indipendente del primo tipo<br />
Esercizio 1<br />
Traduci:<br />
1) Si Thebani principes Graeciae volent esse, castris iis est utendum, non palestra (Nep.). 2) Si quis<br />
vestrum aut eorum qui adsunt forte miratur me ad accusandum descendere, is, si mei consilii<br />
causam rationemque cognoverit, id quod facio probabit (Cic.). 3) Si quis etiam a culpa vacuus in<br />
amicitiam Catilinae inciderat, cotidiano usu atque illecebris par similisque ceteris efficiebatur<br />
(Sall.). 4) Si me diligis, si a me diligi vis, ad me litteras, ut quam primum laetitia efficiar, mittito<br />
(Cic.). 5) Mens atque animus, nisi tamquam lumini oleum instilles, exstinguuntur in senectute<br />
(Cic.). 6) Si me diligis, excita e somno tuas litteras humanitatemque (Cic.). 7) Securius divites<br />
erimus, si scierimus quam non sit grave pauperes esse (Sen.). 8) Etiam fera animalia, si clausa<br />
teneas, virtutis obliviscuntur (Tac.). 9) Nulla est excusatio peccati, si amici causa peccaveris (Cic.).<br />
10) Ante portas est bellum: si inde non pellitur, iam intra moenia erit (Liv.).<br />
Esercizio 2<br />
Traduci:<br />
1) Se ti comporti bene, ti trattano tutti con grande rispetto. 2) Se la questione andrà a buon fine, ne<br />
trarremo indubbiamente un grande vantaggio. 3) Se non hanno trovato ostacoli durante il viaggio,<br />
domani saranno sicuramente a casa. 4) Fallo pure, se vuoi; avrai tutto il nostro appoggio. 5)<br />
Catilina, se pure non fu un pazzo, fu sicuramente un pericoloso rivoluzionario. 6) L’imperatore<br />
Tito, se non aveva fatto del bene durante la giornata, era scontento del suo comportamento. 7) Se<br />
erano veramente persone oneste, dovevano fare quello che la legge imponeva loro. 8) Se ascoltano i<br />
consigli dei maestri, gli scolari si preparano non solo per la scuola, ma anche per la vita. 9) Se non<br />
vuoi avere problemi di salute, devi condurre una vita sana. 10) Se incontrerete difficoltà nel vostro<br />
lavoro, non arrendetevi, anzi impegnatevi ancor di più.<br />
Periodo ipotetico indipendente del secondo tipo<br />
612
Esercizio 3<br />
Traduci:<br />
1) Si omnia facienda sint quae amici velint, non amicitiae tales, sed coniurationes putandae sint<br />
(Cic.). 2) Si velim dicere omnia, multi appellandi laedendique sint (Cic.). 3) Si una tabula sit, duo<br />
naufragi, eique sapientes, sibine uterque rapiat eam an alter cedat alteri? (Cic.). 4) Non solum<br />
minuenda non sunt auxilia quae habemus, sed etiam nova, si fieri possit, comparanda (Cic.). 5)<br />
Omnes ex omni aetate qui in hac civitate intelligentiam iuris habuerunt, si in unum locum<br />
conferantur, cum Ser. Sulpicio non sint comparandi (Cic.). 6) Si velim, nonne possum? (Cic.). 7) Si<br />
quis, iudices, forte nunc adsit ignarus legum iudiciorum consuetudinisque nostrae, miretur profecto<br />
quae sit tanta atrocitas huiusce causae (Cic.). 8) Si quis vos interroget, quid respondeatis? (Liv.).<br />
9) Hi te homines neque debent adiuvare, si possint, neque possunt, si velint (Cic.). 10) Si is, qui<br />
apud te pecuniam deposuerit, bellum inferat patriae, reddasne depositum? (Cic.).<br />
Esercizio 4<br />
Traduci:<br />
1) Se volessero impegnarsi a fondo, avrebbero tutte le possibilità per farlo. 2) Se mi chiedessero<br />
queste informazioni, non saprei rispondere. 3) Se pure volessero, non potrebbero accusarlo: è un<br />
uomo fin troppo onesto. 4) Se i governanti si comportassero bene, il popolo vivrebbe più tranquillo.<br />
5) Se le leggi fossero state applicate, l’accordo tra le parti sarebbe stato raggiunto. 6) Se voi voleste,<br />
potrei parlare più a lungo dei problemi e della loro soluzione. 7) Se avessimo paura del mare, non ci<br />
metteremmo in viaggio. 8) Se ascoltassi con attenzione, capiresti ogni cosa; ma non ascolti.<br />
Periodo ipotetico indipendente del terzo tipo<br />
Esercizio 5<br />
Traduci:<br />
1) Miretur, qui sciat quomodo nos ad patiendum sufficiamus (Liv.). 2) Philosophiae qui pareat,<br />
omne tempus aetatis sine molestia possit degere (Cic.). 3) Multi non solum improbi, verum etiam<br />
imperiti, si in hunc animadvertissem, crudeliter et regie factum esse dicerent (Cic.). 4) Haec qui<br />
videat, nonne cogatur confiteri esse deos? (Cic.). 5) Hasdrubal Carales perventurus erat, nisi<br />
Manlius obvio exercitu eum continuisset (Liv.). 6) Si ibi te esse scissem, ad te ipse venissem (Cic.).<br />
7) Ferreus si essem, plura scribere non possem isto in tempore (Front. ). 8) M. Cicero, si illo<br />
tempore quo Catilinae sicas devitavit concidisset, tunc felix mori potuit (Sen.). 9) Nisi crebris<br />
subsidiis ac totius diei labore milites essent defessi, omnes hostium copiae deleri potuissent (Caes.),<br />
10) C. Caesar si foro tantum vacasset, non alius ex nostris contra Ciceronem nominaretur (Quint.).<br />
Esercizio 6<br />
Traduci:<br />
1) Se avessimo detto la verità, sicuramente non saremmo stati puniti. 2) Se ci avessero convinto con<br />
le loro proposte, noi avremmo accettato volentieri le loro richieste. 3) Se Nerone non avesse<br />
perseguitato i cristiani, la vita nella Roma del tempo sarebbe stata più tranquilla. 4) Se si fossero<br />
salvati dal naufragio, ora sarebbero su quest’isola. 5) Se l’accusa di tradimento non fosse stata<br />
provata, l’uomo non sarebbe stato messo in carcere. 6) Se le pietre fossero cadute dal cielo, il tetto<br />
della casa sarebbe stato sfondato. 7) Se l’anima non fosse immortale, non farei di sicuro tante<br />
rinunce. 8) Se si potesse conoscere il futuro, forse sarebbe peggio per l’uomo.<br />
613
Periodo ipotetico dipendente<br />
Esercizio 7<br />
Traduci:<br />
1) Neque ego umquam bona perdidisse dicam, si quis pecus aut supellectilem amiserit (Cic.). 2)<br />
Itaque nemini erat his temporibus dubium, si adfuisset Conon, illam Athenienses calamitatem<br />
accepturos non fuisse (Nep.). 3) Negat Epicurus iucunde posse vivi nisi cum virtute vivatur; dicit<br />
alio loco non posse iucunde vivi nisi etiam honeste (Cic.). 4) Fac ut isti volunt: animos non<br />
remanere post mortem; video nos, si ita sit, privari spe beatioris vitae (Cic.). 5) Lentulus Umbreno<br />
cuidam negotium dat uti legatos Allobrogum requirat eosque, si possit, impellat ad societatem belli<br />
(Sall.). 6) Verendum est, si ea dixeris quae contra iustitiam dici solent, ne sic etiam sentire videare<br />
(Cic.). 7) Anseribus cibaria publice locantur et canes aluntur in Capitolio ut significent si fures<br />
venerint (Cic.). 8) Quis est qui hoc non intellegat, nisi Caesar exercitum paravisset, non sine exitio<br />
nostro futurum reditum Antonii fuisse? (Cic.). 9) Caesar dixit sententiam se dicturum fuisse nisi<br />
impediretur (Cic.). 10) Primo concursu adeo gesta res est ut, si adfuissent Etrusci et Umbri,<br />
accipienda clades fuerit (Liv.). 11) Aiunt ipsum sapientem quod dixerit interdum, si ita rectius sit,<br />
mutare (Cic.). 12) Si ii vicissent, intellegebam quam crudelis esset futura victoria (Cic.). 13) Multi<br />
arbitrantur se beneficos in suos amicos visum iri, si locupletent eos quacumque ratione (Cic.). 14)<br />
Video constare Clodio, etiam si Milonem non timuisset, accessum ad urbem fuisse metuendum<br />
(Cic.). 15) Vide ne tua culpa futura sit, si ego quidquam timeam (Cic.). 16) Dic quidnam facturus<br />
fueris, si eo tempore censor fuisses (Cic.). 17) Roscius facile egestatem suam se laturum putat, si<br />
hac indigna suspicione liberatus sit (Cic.). 18) Multi etiam dolorem saepe perpetiuntur ne, si id non<br />
faciant, incidant in maiorem (Cic.). 19) Hannibal, nisi domi civium suorum invidia debilitatus esset,<br />
Romanos videtur superare potuisse (Nep.). 20) Eloquentia nescio an Gracchus, diutius si vixisset,<br />
parem habuisset neminem (Cic.).<br />
Esercizio 8<br />
Traduci:<br />
1) Il console è certo che, se verrà deviato il corso del fiume, il nemico si arrenderà. 2) <strong>La</strong> donna non<br />
dubitava che, se avesse parlato col marito, egli non sarebbe partito. 3) Sono dell’avviso che<br />
nessuno, se ci trovassimo in una situazione critica, verrebbe meno al suo dovere. 4) Nessuno mise<br />
in dubbio che il generale, se gli veniva dato quanto chiedeva, avrebbe concluso felicemente la<br />
guerra. 5) Dall’oracolo fu risposto che, se volevano avere una navigazione tranquilla, dovevano<br />
offrire sacrifici al dio del mare. 6) Chi può dubitare che, se fossimo tutti onesti, la nostra diverrebbe<br />
una società ideale? 7) Eravamo certi che fosse un bravo maestro, se tutti correvano ad ascoltare le<br />
sue lezioni. 8) Si sa che le invenzioni, se vengono usate male, diventano necessariamente<br />
pericolose.<br />
Proposizioni condizionali introdotte da dum, modo, dummodo – Uso delle congiunzioni nisi, si<br />
non, si minus…<br />
Esercizio 9<br />
Traduci:<br />
1) Qui nisi exeunt, nisi pereunt, etiam si Catilina perierit, scitote hoc in re publica seminarium<br />
Catilinarum futurum esse (Cic.). 2) Hoc ab homine exigitur, ut prosit hominibus, si fieri potest,<br />
multis; si minus, paucis; si minus, proximis; si minus, sibi (Sen.). 3) Mancant ingenia senibus, modo<br />
permanent studia et industria (Cic.). 4) Declinandum de via est, modo ne summa turpitudo sequatur<br />
(Cic.). 5) Iamque dies, ni fallor, adest (Verg.). 6) Dolores, si tolerabiles sunt, feremus; sin minus,<br />
614
aequo animo e vita exeamus (Cic.). 7) Dicatur sane Catilina eiectus esse a me, dummodo eat in<br />
exilium (Cic.). 8) Faciat ille quidlibet, dum illum modo habeam mecum (Ter.). 9) Extra ordines<br />
numquam pugnaverim, non si certam victoriam videam (Liv.). 10) Omnes absolventur, ne posthac<br />
quisquam damnabitur nisi qui hominem occiderit (Cic.). 11) Quare, si iniquus es in me iudex,<br />
condemnabo eodem ego te crimine; sin me id facere noles, te mihi aequum praebere debebis (Cic.).<br />
12) Hoc, si assecutus sum, gaudeo; sin minus, me tamen consolor (Cic.).<br />
Esercizio 10<br />
Traduci:<br />
1) Se vuoi, vieni; se no, vattene pure. 2) Se confessano le colpe, li perdoniamo; se invece non le<br />
ammettono, non meritano il perdono. 3) Spesso gli uomini ricorrono ad azioni illecite pur di riuscire<br />
nel loro intento. 4) Si è impegnato al massimo pur di non perdere quanto ha guadagnato. 5) Se pensi<br />
che ti convenga agire in questo modo, fa pure; se invece non ne sei convinto, non farlo. 6) I nemici<br />
sono disposti ad accettare le condizioni poste dal vincitore, purché non siano particolarmente<br />
pesanti.<br />
Esercizio 11<br />
1) Completa il brano che segue individuando le espressioni giuste tra quelle suggerite.<br />
2) Da’ una risposta motivata alle domande in calce.<br />
Tito Manlio, vincitore in un duello, torna dal padre che, console, lo condanna a morte per aver egli trasgredito gli ordini.<br />
Consul contionem classico advocari iussit. Quae ubi frequens convenit, “Quandoque (1)– inquit –<br />
tu, T. Manli, neque imperio consulari, neque maiestati patriae veritus / neque imperii consularis<br />
neque maiestatis patriae veritus / neque imperium consulare neque maiestatem patriam veritus,<br />
adversus edictum nostrum extra ordinem in hostem pugnasti et, quantum in te fuit disciplinam<br />
militarem, quae stetit ad hanc diem Romanam rem / quam stetit ad hanc diem Romanae rei / qua<br />
stetit ad hanc diem Romana res, solvisti meque in eam necessitatem adduxisti ut aut rei publicae<br />
mihi (2) aut mei meorumque obliviscendum sit, nos potius nostro delicto plectemur (3) quam re<br />
publica tantum suum damnum nostra peccata luat / quam res publica tanto suo damno nostra<br />
peccata luat / quam rei publicae tanto suo damno nostri peccati luat. Triste exemplum sed in<br />
posterum salubre iuventuti erimus. Me quidem cum ingenita caritas liberum (4) tum specimen istud<br />
virtutis deceptum vana imagine decoris, in te movet. Sed cum aut morte tua sancienda sint<br />
consulum imperia, aut impunitate in perpetuum abroganda, ne (5) te quidem, si quid in te nostri<br />
sanguinis est, recusare censeam quin (6) disciplinam militarem culpa tua prolapsam poena<br />
restituas. I, lictor, deliga ad palum”.<br />
Livio<br />
(1) Quandoque: con valore causale, quali verbi regge? (2) mihi: dativo di relazione, di termine o d’agente? (3) plectemur: lo conosci<br />
il paradigma? (4) liberum: che caso è? (5) ne… censeam: finale negativa, dalla quale dipende?… (6) quin…poena restituas: da che<br />
cosa è retto?<br />
Quondam<br />
Triumphus<br />
Era la massima onorificenza concessa dal senato al generale vittorioso, dietro richiesta di<br />
lui. Condizione necessaria per avere l'onore del trionfo, l'imperator doveva aver vinto contro un<br />
nemico esterno (non c'era trionfo per chi vinceva in una guerra civile), con l'uccisione di non meno<br />
di cinquemila nemici; e ancora: la vittoria conseguita doveva porre fine alla guerra e ampliare il<br />
615
territorio dello Stato.<br />
Il trionfo consisteva in una festa celebrata con grande sfarzo: il generale entrava in Roma<br />
attraverso la porta trionfale, e veniva accompagnato in corteo fino al tempio di Giove, sul<br />
Campidoglio. In mezzo ad una folla festante, con un seguito infinito di alti dignitari e di nobili<br />
prigionieri (questi in genere venivano uccisi subito dopo), il trionfatore procedeva su un carro<br />
dorato tirato da quattro cavalli bianchi. Alla festa partecipavano tutti i soldati, che non solo<br />
inneggiavano al loro generale, ma spesso lo offendevano anche (carmina triumphalia), mettendo<br />
alla berlina i suoi difetti e dando anche libero sfogo ai rancori personali. <strong>La</strong> festa si concludeva con<br />
l'offerta di tori bianchi a Giove e con la spartizione della preda tra i soldati.<br />
Versione 1<br />
Fiero discorso di uno Scita ad Alessandro Magno (I)<br />
Senza inutili giri di parole, un anziano ambasciatore scita rimprovera Alessandro per la sua ingordigia, avvertendolo nel<br />
contempo che non c’è nessuno, per forte che sia, che non debba aver paura degli altri. Presenta l’uomo il suo popolo, e<br />
non esita a chiamare ladro il re dei Macedoni.<br />
“Si di habitum corporis tui aviditati animi parem esse voluissent, orbis te non caperet: altera manu<br />
Orientem, altera Occidentem contingeres; et, hoc assecutus, scire velles ubi tanti numinis (1) fulgor<br />
conderetur. Sic quoque concupiscis quae non capis. Ab Europa petis Asiam; ex Asia transis in<br />
Europam: deinde, si humanum genus omne superaveris, cum silvis et nivibus et fluminibus ferisque<br />
bestiis gesturus es bellum. Quid? tu ignoras arbores magnas diu crescere, una hora exstirpari?<br />
Stultus est, qui fructus earum spectat altitudinem non metitur (2). Vide ne, dum ad cacumen<br />
pervenire contendis, cum ipsis ramis quos comprehenderis, decidas. Leo quoque aliquando<br />
minimarum avium pabulum fuit; et ferrum rubigo consumit. Nihil tam firmum est cui periculum non<br />
sit etiam ab invalido. ”<br />
Curzio Rufo<br />
(1) tanti numinis: il sole. (2) altitudinem non metitur: “senza misurare l’altezza”.<br />
Versione 2<br />
Fiero discorso di uno Scita ad Alessandro Magno (II)<br />
“Quid nobis tecum est? numquam terram tuam attigimus. Quis sis, unde venias, licetne ignorare in<br />
vastis silvis viventibus? nec servire ulli possumus, nec imperare desideramus. Dona nobis data<br />
sunt, ne Scytharum gentem ignores, iugum boum, et aratrum, hasta, sagitta et patera. His utimur et<br />
cum amicis, et adversus inimicos. Fruges amicis damus boum labore quaesitas; patera cum isdem<br />
(1) vinum dis libamus; inimicos sagitta eminus, hasta comminus petimus: sic Syriae regem, et postea<br />
Persarum Medorumque superavimus, patuitque nobis iter usque in Aegyptum. At tu, qui te gloriaris<br />
ad latrones persequendos venire, omnium gentium quas adisti, latro es. Lydiam cepisti, Syriam<br />
occupasti, Persidem tenes, Bactrianos habes in potestate, Indos petisti; iam etiam ad pecora nostra<br />
avaras et insatiabiles manus porrigis. Quid tibi divitiis opus est quae (2) esurire te cogunt? Primus<br />
omnium satietate parasti famem, ut, quo plura haberes, acrius quae non habes cuperes. ”<br />
Curzio Rufo<br />
(1) cum isdem: gli amici. (2) quae: “se esse”.<br />
616
Versione 3<br />
Scaltrezza di Agesilao<br />
In un momento particolarmente critico per la sua città, lo Spartano riporta dalla sua parte alcuni giovani che stanno per<br />
tradire: finge egli di non conoscere le loro intenzioni… e Sparta è salva.<br />
Interim accidit illa calamitas apud Leuctra <strong>La</strong>cedaemoniis. Quo ne proficisceretur, cum a plerisque<br />
ad exeundum premeretur, ut si de exitu divinaret, exire noluit. Idem (1), cum Epaminondas Spartam<br />
oppugnaret essetque sine muris oppidum, talem se imperatorem praebuit, ut eo tempore omnibus<br />
apparuerit, nisi ille fuisset, Spartam futuram non fuisse. In quo quidem discrimine celeritas eius<br />
consilii saluti fuit universis. Nam cum quidam adulescentuli hostium adventu perterriti ad Thebanos<br />
transfugere vellent et locum extra urbem editum cepissent, Agesilaus, qui perniciosissimum fore<br />
videret, si animadversum esset quemquam ad hostis transfugere conari, cum suis eo venit (2) atque,<br />
ut si bono animo fecissent, laudavit consilium eorum, quod eum locum occupassent: se quoque id<br />
fieri debere animadvertisse. Sic adulescentis simulata laudatione recuperavit et adiunctis (3) de suis<br />
comitibus locum tutum reliquit. Namque illi, aucto numero eorum qui expertes erant consilii,<br />
commovere se non sunt ausi, eoque libentius quod latere arbitrabantur quae cogitaverant.<br />
Cornelio Nepote<br />
(1) Idem: «Agesilao. (2) cum suis eo venit: « andò lì con i suoi ». (3) adiunctis: sott. quibusdam.<br />
Versione 4<br />
Nel senato cartaginese, all’indomani di Canne<br />
Magone, fratello di Annibale, ha annunciato la vittoria di Canne. Di fronte al senato che esulta, Annone si dichiara<br />
ancora contro la guerra, e sottolinea che il momento è buono per fare la pace con Roma.<br />
Secundum haec dicta Magonis laetis omnibus (1) Himilco, vir factionis Barcinae (2), locum<br />
Hannonis increpandi (3) esse ratus: “Quid est, Hanno? - inquit - Etiam nunc paenitet belli suscepti<br />
adversus Romanos? Iube dedi (4) Hannibalem; veta in tam prosperis rebus grates deis immortalibus<br />
agi; audiamus Romanum senatorem in Carthaginiensium curia!”. Tum Hanno: ” Respondeo –<br />
inquit- Himilconi non desisse paenitere me neque desiturum ante invictum vestrum imperatorem<br />
incusare, quam finitimum aliqua tolerabili condicione bellum videro; nec mihi pacis antiquae<br />
desiderium ulla alia res quam pax nova finiet. Itaque ista, quae Mago modo iactavit, Himilconi<br />
ceterisque Hannibalis satellitibus iam laeta sunt; mihi possunt laeta esse, quia res bello bene<br />
gestae, si volumus fortuna uti, pacem nobis aequiorem dabunt; nam si praetermittimus hoc tempus,<br />
quo magis dare quam accipere possumus videri pacem, vereor, ne haec quoque laetitia luxuriet<br />
nobis ac vana evadat”.<br />
Livio<br />
(1) laetis omnibus: abl. assol. temporale. (2) vir factionis Barcinae: “uomo del partito dei Barca”, la famiglia di Annibale. (3) locum<br />
Hannonis increpandi: “il momento buono per schernire Annone”, della fazione avversa ai Barca. (4) dedi: infinito passivo (dedo, is).<br />
Sententiae<br />
1. Natura duce utendum est (Sen.).<br />
2. Fruenda sapientia est (Cic.).<br />
3. Necessitatem ferre, non flere addecet (P. Syr.).<br />
4. Quem metuit quisque perisse cupit (Ov.).<br />
5. Quis tulerit Gracchos de seditione querentes? (Iuv.).<br />
6. Ne delectent verba nostra, sed prosint (Sen.).<br />
7. Ut sementem feceris, ita metes (Cic.).<br />
8. Nihil invenietur, si contenti fuerimus inventis (Sen.).<br />
617
618
<strong>Capitolo</strong> 46<br />
Riepilogo dei valori di ut / cum.<br />
619
Di quale malattia soffre?<br />
Diodoro è impelagato in cause continue, lui che soffre di podagra, ma all’avvocato che lo assiste egli non dà nulla:<br />
evidentemente soffre di chiragra.<br />
Litigat et podagra Diodorus, Flacce, laborat;<br />
sed nil patrono porrigit: haec cheragra est.<br />
Marziale<br />
Litigat: ovviamente in tribunale, visto che si parla di avvocato difensore. podagra…laborat: ”soffre di podagra”, la gotta dei piedi.<br />
cheragra:” chiragra”, la gotta delle mani.<br />
Quondam<br />
Annona<br />
Originariamente il termine indicava la totalità della produzione agricola, soprattutto frumento,<br />
di un intero anno, a vantaggio di tutto lo Stato. Perché l’istituzione venisse presa in particolare<br />
considerazione, Roma la trasformò in seguito in divinità, la dea Annona, e le dedicò feste annuali<br />
ed una statua sul Campidoglio.<br />
Le provviste di grano, conservate in appositi depositi, dovevano servire a far fronte a momenti<br />
di grave carestia; in realtà, però, il frumento negli ultimi tempi della repubblica fu venduto<br />
regolarmente a basso prezzo ai poveri, ai quali venne poi, nel periodo imperiale, offerto<br />
gratuitamente. Quando la penisola non fu più sufficiente per soddisfare le esigenze dell’annona, si<br />
fece ricorso alle province, soprattutto Sicilia ed Africa settentrionale.<br />
Per avere un'idea di quanto costasse una tale istituzione, si tenga presente che già nel primo<br />
secolo a.C. dall' annona venivano sfamate oltre trecentomila persone, numero che venne più volte<br />
superato nei secoli seguenti. Una sua organizzazione razionale la si deve ad Augusto, che ne affidò<br />
la cura a quattro praefecti, con una praefectura annonae alle cui dipendenze lavoravano<br />
centuriones e procuratores. Dal 270, infine, alla distribuzione del grano fu sostituita quella del<br />
pane.<br />
Versione 1<br />
Importanza della pace<br />
<strong>La</strong> pace è fonte di ogni bene, e chi attenta ad essa con la guerra civile va espulso da ogni società, si chiami Silla o Mario<br />
o Cinna o Carbone.<br />
Dulce etiam nomen est pacis, res vero ipsa cum iucunda tum salutaris. Nam nec privatos focos nec<br />
publicas leges videtur nec libertatis iura cara habere quem (1) discordiae, quem caedes civium,<br />
quem bellum civile delectat, eumque ex numero hominum eiciendum, (2) ex finibus humanae naturae<br />
exterminandum puto. Itaque sive Sulla (3) sive Marius sive uterque sive Octavius sive Cinna sive<br />
iterum Sulla sive alter Marius et Carbo sive qui alius bellum civile optavit, eum detestabilem civem<br />
rei publicae natum iudico.<br />
Cicerone<br />
(1) quem: da riferirsi al sogg. sott. di videtur. (2) eiciendum…exterminandum: sott. esse. (3) Sulla… Marius…: tutti protagonisti<br />
della guerra civile degli anni 88-82 a.C..<br />
620
Versione 2<br />
Elogio di Marco Emilio Lepido<br />
Il futuro triumviro è sostenitore della pace con Antonio, e la voce di lui è per Cicerone assai autorevole per vari motivi.<br />
Su tutti, il suo amore per lo Stato.<br />
Nos M. Lepidus, imperator (1) iterum, pontifex maximus, optime proximo civili bello de re publica<br />
meritus, ad pacem adhortatur. Nullius apud me, patres conscripti, auctoritas maior est quam M.<br />
Lepidi vel propter ipsius virtutem vel propter familiae dignitatem. Accedunt eodem (2) multa privata<br />
magna eius in me merita, mea quaedam officia in illum. Maximum vero eius beneficium numero<br />
quod hoc animo in rem publicam est, quae mihi vita mea semper fuit carior. Nam cum Magnum<br />
Pompeium, clarissimum adulescentem, praestantissimi viri filium, auctoritate adduxit ad pacem<br />
remque publicam sine armis maximo civilis belli periculo liberavit, tum me eius beneficio plus<br />
quam pro virili parte obligatum puto.<br />
Cicerone<br />
(1) M. Lepidus, imperator: il titolo gli fu concesso per la pace conclusa in Spagna nel 44 a.C. con Sesto Pompeo. (2) Accedunt<br />
eodem: “ A ciò si aggiungono”.<br />
Sententiae<br />
1. Quid foedius avaritia dici potest ? (Cic.).<br />
2. Non potest amor cum timore misceri (Sen.).<br />
3. Contemnit humiliorem potens (Vell.).<br />
4. Trahit sua quemque voluptas (Verg.).<br />
5. Quo se fortuna, eodem etiam favor hominum inclinat (Iust.).<br />
6. In unoquoque virorum bonorum habitat deus (Sen.).<br />
7. Gloria vanum et volubile est, aura mobilius (Sen.).<br />
8. Natura vi rationis hominem conciliat homini (Cic.).<br />
621
<strong>Capitolo</strong> 47<br />
Proposizioni relative<br />
Relative proprie.<br />
Relative improprie.<br />
622
I versi sono miei, non tuoi<br />
Ancora Fidentino, che già conosciamo come un pessimo recitatore dei versi altrui. A lui il poeta ora chiede il<br />
pagamento dei diritti d’autore: i versi sono di Marziale!<br />
Fama refert nostros te, Fidentine, libellos<br />
non aliter populo quam recitare tuos .<br />
Si mea vis dici, gratis tibi carmina mittam:<br />
si dici tua vis, hoc eme, ne mea sint.<br />
Marziale<br />
non aliter…quam: semplicemente, “come”. si dici tua…: “se vuoi che siano detti tuoi, questa cosa, cioè che non siano miei, tu la<br />
devi comprare”.<br />
Relative proprie<br />
Esercizio 1<br />
Traduci:<br />
1) Ceterum illi qui e centuriis erant, praedocti ab duce, arma ornatumque mutaverant (Sall.). 2)<br />
Nunc mihi Quintus frater meus mitissimam tuam orationem, quam in senatu habuisses, perscripsit<br />
(Cic.). 3) Mos est Athenis laudari in contione eos qui sint in proelio interfecti (Cic.). 4) Marius<br />
Plotium dilexit, cuius ingenio putabat ea, quae gesserat, posse celebrari (Cic.). 5) Metuo ne id<br />
consilii ceperimus quod non facile esplicare possum (Cic.). 6) Quidquid oritur, qualecumque est,<br />
causam habeat a natura necesse est (Cic.). 7) Quicumque bona patria laceraverat, Catilinae<br />
proximus familiarisque erat (Sall.). 8) Quae est condicio pacis in qua ei, cum quo pacem facias,<br />
nihil concedi potest? (Cic.). 9) Zeno appellat beatam vitam quae cum virtute degatur (Cic.). 10)<br />
Quaecumque erunt impetranda, qua est humanitate Caesar, facillimum erit ab eo tibi impetrare<br />
(Cic.). 11) Philippus dixit se, quascumque senatus dedisset leges pacis, accepturum esse (Liv.). 12)<br />
Non semper servanda sunt promissa quae sint inutilia (Cic.). 13) Frequenter irrita est eius voluntas<br />
qui non quae facilia sunt aggreditur sed vult facilia esse quae aggressus est (Sen.). 14) Quod ubi<br />
Caesar animadverttit, naves longas paulum removeri ab onerariis navibus iussit; quae res magno<br />
usui nostris fuit (Caes.). 15) Negat Cato ius esse, qui miles non sit, cum hoste pugnare (Cic.).<br />
Relative improprie<br />
Esercizio 2<br />
Traduci:<br />
1) Caesar omnem equitatum praemisit qui novissimum agmen moraretur (Caes.). 2) Miraretur qui<br />
tum cerneret quantae copiae hostium essent (Liv.). 3) Refertae sunt Catonis orationes, quas quidem<br />
adhuc invenerim et legerim, et verbis et rebus illustribus (Cic.). 4) Ille servos non putat dignos<br />
quibus irascatur (Sen.). 5) Quis erit tam improbus civis qui illum civem habendum putet? (Cic.). 6)<br />
Exposui adulescentium officia quae valeant ad gloriam adipiscendam (Cic.). 7) O fortunate<br />
adulescens, qui tuae virtutis Homerum praeconem inveneris ! (Cic.). 8) Quae quales sint, non facile<br />
est scribere (Cic.). 9) Reperiam qui id, quod salutis omnia causa statueritis, non putent esse suae<br />
dignitatis recusare (Cic.). 10) Fuere item ea tempestate qui crederent M. Licinium Crassum non<br />
ignarum eius consilii fuisse (Sall.). 11) Scribebat Aelius orationes quas alii legerent (Cic.). 12)<br />
Consolatio certe nulla est quae levare possit dolorem meum (Cic.). 13) Fuere qui auro corrupti<br />
623
elephantos traderent hosti (Sall.). 14) Hannibal peto pacem, qui neque peterem nisi utilem<br />
crederem (Liv.). 15) Mihi es visus esse incostans, qui eundem et laederes et laudares (Cic.).<br />
Ricapitolazione<br />
Esercizio 3<br />
Traduci:<br />
1) I soldati che erano andati in esplorazione riferirono che i nemici erano accampati tra i monti. 2)<br />
Data la loro onestà, essi non possono rifiutare una cosa simile. 3) Diventano sempre più impetuosi i<br />
fiumi che scendono dai monti e ricevono numerosi affluenti. 4) Il console disse che avrebbe<br />
perdonato quelli che avessero confessato spontaneamente le loro colpe. 5) Credo che si debba<br />
onorare l’uomo che ha fatto quanto ha potuto nell’interesse del prossimo. 6) Quelli che sostengono<br />
di proposito tesi sbagliate non devono essere presi nella minima considerazione. 7) Te lo garantisco<br />
io che ho visto come si sono svolti i fatti. 8) Cesare promise salva la vita ai nemici che si fossero<br />
arresi spontaneamente e avessero consegnato le armi. 9) Durante la notte che precedette il misfatto,<br />
i malfattori non presero sonno nemmeno per un attimo. 10) <strong>La</strong> maggior parte degli animali, per<br />
quanto ne sappiamo, non attaccano l’uomo se non sono disturbati.<br />
Esercizio 4<br />
1) Completa il brano che segue individuando le espressioni giuste tra quelle suggerite.<br />
2) Da’ una risposta motivata alle domande in calce.<br />
<strong>La</strong> guerra contro i Vestini: Roma infligge al nemico una sconfitta assai grave, e saccheggia il suo territorio.<br />
Ab altero consule in Vestinis multiplicis belli nec usquam vario eventu gestum est / multiplici<br />
bello nec usquam varius eventus gestum est / multiplex bellum nec usquam vario eventu gestum<br />
est. Nam et pervastavit agros et populando (1) atque urendo tectorum hostium satorumque / tectis<br />
hostium satisque / tecta hostium sataque in aciem invitos extraxit; et ita uno proelio accidit (2)<br />
Vestinorum res, haudquaquam incruento milite suo, (3) ut non (4) in castra solum refugerent hostes<br />
sed iam ne vallum quidem ac fossas freti / ne vallo quidem ac fossis freti / ne vallorum quidem ac<br />
fossarum freti dilaberentur in oppida, situs urbes moeniaque se defensuri / situm urbibus<br />
moenium se defensuri / situ urbium moenibusque se defensuri. Postremo oppida quoque vi<br />
expugnare adortus, primo Cutinam (5) ingenti ardore militum a vulnerum ira quod haud fere<br />
quisquam integer proelio excesserat, scalis cepit, deinde Cingiliam. Utriusque urbis praedam<br />
militibus, quod eos neque portae nec muri hostium arcuerant, concessit.<br />
Livio<br />
(1) populando…urendo: che valore hanno? (2) accidit: ad + cado oppure ad + caedo? (3) incruento milite suo: che costruzione è?<br />
(4) ut non: quali verbi regge? (5) Cutinam…Cingiliam: da che cosa sono retti?<br />
Quondam<br />
Aerarium<br />
Il tesoro dello Stato era detto aerarium Saturni, dal nome del dio nel cui tempio esso era<br />
conservato. Non deve essere confuso col fiscus, il tesoro personale dell' imperatore, che venne<br />
creato da Augusto nel 27 a.C. , e che secoli più tardi diventò esso stesso il vero tesoro dello Stato.<br />
Responsabili dell'amministrazione furono prima due questori (al tempo della repubblica), e<br />
poi, con l'impero, due prefetti. Gli uni e gli altri controllavano entrate ed uscite. Le prime erano<br />
date dai ricavati “dei vectigalia, delle vendite di cose pubbliche, delle confische, delle prede, delle<br />
624
indennità di guerra, sia in forma di moneta coniata, sia come metallo non coniato, in blocchi e<br />
lingotti” (G. Corradi). Le uscite, invece, erano dovute alle spese necessarie per la guerra, e ancor<br />
più, forse, a quelle necessarie per fare fronte ad esigenze quotidiane della società, quali nuove<br />
costruzioni o distribuzione di grano, ma anche viaggi dei magistrati o accoglienza di ambasciatori.<br />
Versione 1<br />
Ambiorige convince i Nervi ad attaccare i Romani<br />
Il re degli Eburoni va prima dagli Aduatuci e poi dai Nervi, convincendo gli uni e gli altri a ribellarsi contro la legione<br />
di Cicerone, luogotenente di Cesare.<br />
Hac victoria sublatus Ambiorix statim cum equitatu in Atuatucos (1), qui erant eius regno finitimi,<br />
proficiscitur; neque noctem neque diem iter intermittit peditatumque se subsequi iubet. Re<br />
demonstrata Atuatucisque concitatis postero die in Nervios pervenit hortaturque, ne (2) sui in<br />
perpetuum liberandi atque ulciscendi Romanos pro iis quas acceperint (3) iniuris occasionem<br />
dimittant; interfectos esse legatos duos magnamque partem exercitus interisse demonstrat; nihil<br />
esse negotii subito oppressam legionem, quae cum Cicerone (4) hiemet, interfici. Se ad eam rem<br />
profitetur adiutorem. Facile hac oratione Nerviis persuadet.<br />
(Cesare)<br />
1) in Atuatucos: abitavano presso il fiume Mosa, a sud-est degli Eburoni. 2) ne…occasionem dimittant: finale negativa, “a<br />
non…perdere l’occasione”. 3) quas acceperint: nota l’uso del congiuntivo nella relativa. 4) Cicerone: fratello del grande oratore e<br />
luogotenente di Cesare.<br />
Versione 2<br />
<strong>La</strong> Britannia<br />
Posizione geografica della Britannia e sua conformazione fisica. <strong>La</strong> certezza che si tratta di una grande isola è dovuta<br />
alla flotta di Roma, che ha navigato nel mare aperto, a settentrione della terra.<br />
Britannia, insularum quas Romana notitia complectitur maxima, spatio ac caelo in orientem<br />
Germaniae, in occidentem Hispaniae obtenditur, Gallis in meridiem etiam inspicitur;<br />
septentrionalia eius, nullis contra terris, (1) vasto atque aperto mari pulsantur. Formam (2) totius<br />
Britanniae Livius veterum, Fabius Rusticus recentium eloquentissimi auctores oblongae scutulae<br />
vel bipenni assimulavere. Et est ea facies citra Caledoniam, unde et in universum fama est:<br />
transgressis (3) immensum et enorme spatium procurrentium extremo iam litore terrarum velut in<br />
cuneum tenuatur. Hanc oram novissimi maris tunc primum Romana classis circumvecta insulam<br />
esse Britanniam affirmavit, ac simul incognitas ad id tempus insulas, quas Orcadas vocant, invenit<br />
domuitque. Dispecta est et Thule, (4) quia hactenus iussum, et hiems appetebat.<br />
Tacito<br />
(1) nullis contra terris: abl. assol., “non essendovi di fronte nessuna terra”. (2) Formam… assimulavere: “Hanno paragonato… la<br />
forma”. (3) transgressis…: costruisci transgressis (= per quelli che vanno oltre) immensum et enorme spatium terrarum<br />
procurrentium litore iam extremo, tenuatur velut in cuneum (= si assottiglia a guisa di cuneo). (4) Dispecta est et Thule: “Fu<br />
avvistata anche Tule”, la terra più a nord per i Romani, forse l’Islanda.<br />
Versione 3<br />
<strong>La</strong> guerra contro Veio<br />
Veienti e Sabini ( siamo nel 475 a.C. ) fanno guerra ai Romani, in aiuto dei quali accorrono gli alleati, <strong>La</strong>tini ed Ernici.<br />
Grande la strage tra Sabini e Veienti, e grande quindi la vittoria romana.<br />
625
Certamina domi finita; Veiens bellum exortum, quibus (1) Sabini arma coniunxerant. P. Valerius<br />
consul, accitis <strong>La</strong>tinorum Hernicorumque auxiliis, cum exercitu Veios missus castra Sabina, quae<br />
pro moenibus sociorum locata erant, confestim adgreditur, tantamque trepidationem iniecit ut, dum<br />
(2) dispersi alii alia manipulatim excurrunt ad arcendam hostium vim, (3) ea porta (4) cui signa<br />
primum intulerat caperetur. Intra vallum deinde caedes magis quam proelium esse. Tumultus e<br />
castris et in urbem penetrat; tamquam Veis captis, ita pavidi Veientes ad arma currunt. Pars<br />
Sabinis erant subsidio, pars Romanos toto impetu intentos in castra adoriuntur. Paulisper aversi<br />
turbatique sunt; (5) deinde et ipsi utroque versis signis resistunt, et eques ab consule immissus<br />
Tuscos fundit fugatque; eademque hora duo exercitus, duae potentissimae et maxime finitimae<br />
gentes superatae sunt.<br />
Livio<br />
(1) quibus: concordanza a senso con Veiens. (2) dum dispersi…excurrunt: “mentre sparsi qua e là in piccoli gruppi correvano”. (3)<br />
hostium vim: le forze di Roma. (4) ea porta…caperetur: in dipendenza da ut. (5) aversi turbatique sunt: i Romani.<br />
Versione 4<br />
I Volsci rifiutano lo scontro con le armi romane<br />
Siamo sempre nel 475 a.C. Contro Volsci ed Equi a combattere sono soltanto <strong>La</strong>tini ed Ernici, con l’esclusione dei<br />
Romani che, mal sopportando che gli alleati combattano una qualunque guerra di loro iniziativa, mandano forze proprie<br />
al comando del console.<br />
Dum (1) haec ad Veios geruntur, Volsci Aequique in <strong>La</strong>tino agro posuerant castra populatique fines<br />
erant. Eos per se ipsi <strong>La</strong>tini adsumptis Hernicis, sine Romano aut duce aut auxilio, castris<br />
exuerunt; ingenti praeda praeter suas reciperatas res potiti sunt. Missus tamen ab Roma consul in<br />
Volscos C. Nautius; mos, (2) credo, non placebat sine Romano duce exercituque socios propriis<br />
viribus consiliisque bella gerere. Nullum genus calamitatis contumeliaeque non editum (3) in<br />
Volscos est, nec tamen perpelli potuere (4) ut acie dimicarent.<br />
Livio<br />
(1) Dum…geruntur: “Mentre…accadevano”. (2) mos… non placebat… socios… bella gerere: “non piaceva… l’abitudine… che gli<br />
alleati… facessero guerra”. (3) non editum…est: “fu trascurato”. (4) potuere = potuerunt (i Volsci).<br />
Sententiae<br />
1. Male vincit, quem paenitet victoriae (P. Syr.).<br />
2. Forma viros neglecta decet (Ov.).<br />
3. Plerumque in calamitate ex amicis inimici existunt (Caes.).<br />
4. Sapienti iniuria non potest fieri (Sen.).<br />
5. Multis in rebus temeritas et casus valet (Cic.).<br />
6. Durum est negare, superior cum supplicat (P. Syr.).<br />
7. Est profecto animi medicina philosophia (Cic.).<br />
8. Lex iubet quae facienda sunt, prohibet contraria (Cic.).<br />
626
<strong>Capitolo</strong> 48<br />
Discorso indiretto<br />
Modi e tempi, pronomi ed avverbi nel discorso indiretto.<br />
627
I miei versi non li regalo<br />
Quinto chiede a Marziale di regalargli le se poesie, ed egli per tutta risposta gli dà il nome del libraio che le vende. Non<br />
sono mica tanto scemo da comperarle! – obietta Quinto -; e nemmeno io sono tanto scemo da regalartele – ribatte<br />
Marziale.<br />
Exigis ut donem nostros tibi, Quinte, libellos:<br />
non habeo, sed habet bibliopola Tryphon.<br />
“Aes dabo pro nugis et emam tua carmina sanus?<br />
Non – inquis – faciam tam fatue”. Nec ego.<br />
Marziale<br />
donem…libellos: conosci l’altra costruzione del verbo? pro nugis: “per queste idiozie”. sanus: “sano di mente”, come sono.<br />
Non…faciam tam fatue: “Non…mi comporterò così stupidamente”. Nec ego: risposta secca, “Nemmeno io”.<br />
Modi e tempi, pronomi ed avverbi nel discorso indiretto.<br />
Esercizio 1<br />
Traduci:<br />
1) Ariovistus respondit: transisse Rhenum sese non sua sponte, sed rogatum et arcessitum a Gallis;<br />
non sine magna spe magnisque praemiis domum propinquosque reliquisse (Caes.). 2) Theophrastus<br />
moriens accusasse naturam dicitur quod hominibus tam exiguam vitam dedisset, quorum si aetas<br />
potuisset esse longinquior futurum fuisse ut omnibus perfectis artibus omni doctrina hominum vita<br />
erudiretur (Cic.). 3) Milites, qui erant Corfinii, legatos ad Caesarem mittunt: sese paratos esse<br />
portas aperire, quaequae impetraverit facere, et L. Domitium vivum in eius potestate tradere<br />
(Caes.). 4) Ad ea Herennius Bassus respondit: multos annos iam inter Romanum Nolanumque<br />
populum amicitiam esse, cuius neutros ad eam diem paenitere (Liv.). 5) Ibi discit cum omni<br />
equitatu Litaviccum ad sollicitandos Aeduos profectum: opus esse ipsos antecedere ad<br />
confirmandam civitatem (Caes.). 6) Caesari nuntiatur Sulmonenses, quod oppidum a Corfinio<br />
septem milium passuum intervallo est, cupere ea facere quae vellet (Caes.). 7) Ariovistus postulavit<br />
ne quem peditem ad conloquium Caesar adduceret: vereri se ne per insidias ab eo circumveniretur;<br />
uterque cum equitatu veniret; alia ratione sese non esse venturum (Caes.). 8) Iugurtha ad Bocchum<br />
nuntios mittit: quam primum in Numidiam copias adduceret; proelii faciundi tempus adesse (Sall.).<br />
9) Certiorem facit Mithridates Datamem tempus esse maiores exercitus parari et bellum cum ipso<br />
rege suscipi, deque ea re, si ei videretur, quo loco vellet, in colloquium veniret (Nep.). 10) Q.<br />
Fabius consul, priusquam cum hoste manum consereret, pronuntiat: qui loco cessisset, se in eum<br />
servili supplicio animadversurum esse (Liv.).<br />
Esercizio 2<br />
Traduci:<br />
1) Mario garantì che avrebbe concluso felicemente la guerra contro Giugurta. 2) L’oratore convince<br />
la plebe che non c’è dubbio che il senato esaudirà le sue richieste. 3) L’accusato sosteneva di essere<br />
stato costretto a compiere quell’azione. 4) Cicerone disse in senato che la notte precedente Catilina<br />
e i suoi si erano riuniti in casa di Leca. 5) Il console fece sapere ai nemici che se volevano qualche<br />
cosa dovevano guadagnarsela con le armi. 6) Il lupo chiese all’agnello perché gli sporcava l’acqua.<br />
7) Si tramanda che un tale condannava Aristide all’esilio benché non lo conoscesse. 8) Ripetevano<br />
tutti che quella per loro era un’evidente offesa.<br />
628
Esercizio 3<br />
1) Completa il brano che segue individuando le espressioni giuste tra quelle suggerite.<br />
2) Da’ una risposta motivata alle domande in calce.<br />
Operazioni belliche di varia entità nell’Apulia e nel Sannio<br />
Dictator triumphans urbem est ingressus; et cum (1) se dictatura abdicare vellet, iussu patrum<br />
priusquam abdicaret consules creavit C. Sulpicium Longum iterum Q. Aemilium Cerretanum.<br />
Samnites infecta pace quia de condiciones agebantur / infectam pacem quia de condicionibus<br />
agebantur / infecta pace quia de condicionibus agebatur indutias annuas ab urbe rettulerunt. Nec<br />
eis ipsis sanctae fidei fuit / earum ipsarum sancta fides fuit / eas ipsas sancta fide fuerunt: adeo,<br />
postquam Papirium abisse magistratu nuntiatum est, arrecti ad bellandum animi sunt. C. Sulpicio<br />
Q. Aemilio (Aulium quidam annales habent) consulibus, ad defectionem Samnitium Apulum novum<br />
bellum accessit. Utroque (2) exercitus missi. Sulpicio Samnites, Apuli Aemilio sorte evenerunt. Sunt<br />
qui (3) non ipsis Apulis bellum illatum, (4) sed socios eius gentis populos ab Samnitium vi atque<br />
iniuriis defensos scribant; ceterum fortuna Samnitium, vix ad se ipsos eo tempore propulsandum<br />
bellum / vix a se ipsis eo tempore propulsantium bellum / vix a se ipso eo tempore propulsantes<br />
bello, propius ut sit vero facit (5) non Apulis ab Samnitibus arma illata sed cum utraque simul gente<br />
bellum Romanis fuisse. Nec tamen rei ullius memorabilis acta / re ulla memorabili acta / res ulla<br />
memorabilis acta; ager Apulus Samniumque evastatum; hostes nec hic nec illic inventi.<br />
Livio<br />
(1) cum vellet: che valore ha? (2) Utroque: che cosa è? (3) qui…scribant: perché il congiuntivo nella relativa? (4)<br />
illatum…defensos: che cosa è sottinteso? (5) facit: quale è il soggetto?<br />
Versione 1<br />
L’inizio della ribellione armata contro Roma<br />
Agli inviati di Manlio, seguaci di Catilina, il generale Q. Marcio Re chiede una resa senza condizioni al senato di Roma.<br />
Catilina sparge la voce, falsa ovviamente, di una sua partenza per Marsiglia.<br />
Ad haec Q. Marcius respondit (1), si quid ab senatu petere vellent, ab armis discedant, Romam<br />
supplices proficiscantur: ea mansuetudine atque misericordia senatum populi Romani semper<br />
fuisse, ut (2) nemo umquam ab eo frustra auxilium petiverit. At Catilina ex itinere plerisque<br />
consularibus, praeterea optumo cuique (3) litteras mittit: se falsis criminibus circumventum,<br />
quoniam factioni inimicorum resistere nequiverit, fortunae cedere, Massiliam in exilium proficisci,<br />
non quo (4) sibi tanti sceleris conscius esset, sed uti res publica quieta foret neve ex sua contentione<br />
seditio oriretur.<br />
Sallustio<br />
1) respondit…si quid… vellent…discedant: nota l’insolita conseguenza dei tempi. 2) ea…ut: “tali (con riferimento a entrambi gli<br />
ablativi)… che”. 3) optumo (=optimo) cuique: “a tutti gli ottimati”. 4) non quo (= non quod)…sed uti: causale la prima, finale la<br />
seconda (uti = ut).<br />
Versione 2<br />
Vercingetorige tenta di sobillare i Galli contro i Romani<br />
Parlando in una assemblea di Galli, Vercingetorige ricorda che non era stata sua intenzione difendere Avarico, capitale<br />
dei Biturigi, caduta nelle mani di Roma, ma promette anche di vendicare tutte le offese con l’aiuto dell’intera Gallia.<br />
Postero die concilio convocato consolatus cohortatusque est, ne se admodum animo demitterent<br />
neve perturbarentur incommodo. Non virtute neque in acies vicisse Romanos (1), sed artificio<br />
629
quodam et scientia oppugnationis, cuius rei fuerint (2) ipsi imperiti. Errare, si qui in bello omnes<br />
secundos rerum proventus exspectent. Sibi numquam placuisse Avaricum defendi, cuius rei testes<br />
ipsos haberet, sed factum (3) imprudentia Biturigum et nimia obsequentia reliquorum uti hoc<br />
incommodum acciperetur. Id tamen se celeriter maioribus commodis sarturum (4). Nam quae ab<br />
reliquis Gallis civitates dissentirent, has sua diligentia adiuncturum atque unum consilium totius<br />
Galliae effecturum, cuius consensu ne orbis quidem terrarum possit obsistere; idque se prope iam<br />
effectum habere. Interea aequum esse ab iis communis salutis causa impetrari, ut castra munire<br />
instituerent, quo facilius (5) repentinos hostium impetus sustinere possent.<br />
Cesare<br />
1) vicisse Romanos: “che i Romani avevano vinto”, in dipendenza da un sottinteso verbum dicendi. 2) fuerint: rendi con l’indicativo.<br />
3) sed factum: sott. esse, introduce il seguente uti (=ut) acciperetur. 4) sarturum: sott. esse, da sarcio, is. 5) quo facilius…possent:<br />
“affinché (quo = ut) potessero sostenere più facilmente”.<br />
Versione 3<br />
I Fabi si addossano il peso della guerra<br />
Il console Cesone Fabio (479 a.C. ), parlando a nome di tutta la sua gente, si addossa il peso della guerra contro Veio,<br />
esonerando lo Stato dal fornire un qualunque aiuto.<br />
Fabia gens senatum adiit. Consul pro gente loquitur: “ Adsiduo magis quam magno praesidio, ut<br />
scitis, patres conscripti, bellum Veiens eget. Vos alia bella curate, Fabios hostes Veientibus date.<br />
Auctores sumus (1) tutam ibi maiestatem Romani nominis fore. Nostrum id nobis (2) velut familiare<br />
bellum privato sumptu gerere in animo est; res publica et milite illic et pecunia vacet”. Gratiae<br />
ingentes actae. Consul e curia egressus comitante Fabiorum agmine, qui in vestibulo curiae<br />
senatus consultum expectantes steterant, domum rediit. Iussi (3) armati postero die ad limen<br />
consulis adesse; domos inde discedunt.<br />
Livio<br />
(1) Auctores sumus: “ Noi (vi) garantiamo”. (2) nobis…in animo est: “ noi…abbiamo intenzione di”. (3) Iussi (sunt): “ Fu ordinato<br />
loro”.<br />
Versione 4<br />
I trecento Fabi contro Veio<br />
Sull’esempio dei trecento spartani di Leonida alle Termopili, Livio parla di trecento Fabi che unici si oppongono al<br />
nemico (secondo altri, gli uomini sarebbero stati quattromila).<br />
Manat tota urbe rumor; Fabios ad caelum laudibus ferunt: familiam unam subisse civitatis onus,<br />
Veiens bellum in privatam curam, in privata arma versum. Si sint (1) duae roboris eiusdem in urbe<br />
gentes, deposcant haec Volscos sibi, illa Aequos: populo Romano tranquillam pacem agente omnes<br />
finitimos subigi populos posse. Fabii postera die arma capiunt; quo iussi erant conveniunt. Consul<br />
paludatus egrediens in vestibulo gentem omnem suam instructo agmine videt; acceptus in medium,<br />
signa ferri iubet. Numquam exercitus neque minor numero neque clarior fama et admiratione<br />
hominum per urbem incessit: sex et trecenti milites, omnes patricii, omnes unius gentis, ibant, unius<br />
familiae viribus Veienti populo pestem minitantes.<br />
(1) Si sint…deposcant: “ Se vi fossero state…avrebbero preteso”.<br />
Livio<br />
630
Sententiae<br />
1. Virtus et conciliat amicitias et conservat (Cic.).<br />
2. Socius fit culpae qui nocentem sublevat (P. Syr.).<br />
3. Aperta decent et simplicia bonitatem (Sen.).<br />
4. Pro libertate vitae periculo decertandum est (Cic.).<br />
5. Non facile persuadetur invitis (Quint.).<br />
6. Natura humana imbecilla atque aevi brevis est (Sall.).<br />
7. Res est solliciti plena timoris amor (Ov.).<br />
8. Cantus incitat languescentes, languefacit excitatos (Cic.).<br />
631
NUMISMATICA ROMANA<br />
PRIMO PERIODO: LE MONETE PRIMITIVE (dalle origini di Roma al 268 a.C.)<br />
In antichità i commerci erano regolati sulla base del baratto: chi possedeva una merce in<br />
abbondanza la scambiava per averne altra di cui aveva bisogno. Occorre però dare un valore alle<br />
mercanzie per poterle scambiare. In Italia centrale il valore delle merci era inizialmente calcolato in<br />
capi di bestiame, soprattutto pecore e buoi, con un capo di bestiame grande equivalente a 10 capi di<br />
bestiame piccolo. L’uso di bestiame come indicatore di valore è testimoniato anche da alcune parole<br />
latine poi passate all’italiano; da pecus (bestiame) viene pecunia, da peculium (piccolo gregge) il<br />
nome di peculio, mentre peculato, nel senso di concussione, viene da peculatum (furto di bestiame).<br />
Il passo successivo fu quello di sostituire il bestiame con materiale più omogeneo; i capi di<br />
bestiame, infatti, non sono tutti uguali e anche considerando animali della stessa specie si possono<br />
avere notevoli differenze di peso e quindi di valore. Per sostituire il bestiame si usò il metallo,<br />
materiale oltretutto non deperibile.<br />
Certamente la transizione non fu improvvisa ma graduale come testimoniano alcune leggi fino al<br />
450 a.C. circa: esse fissavano sia in bestiame sia in moneta l’entità delle tasse e delle multe.<br />
<strong>La</strong> scelta del metallo da adottare è determinata in ogni luogo dalla disponibilità locale; in Italia non<br />
ci sono giacimenti di oro o di argento e quindi si prese come riferimento il bronzo (aes). All’inizio<br />
certamente blocchi di bronzo di forma qualsiasi andavano bene, bastava soltanto pesarli per<br />
determinarne il valore (aës rude).<br />
Per questo motivo in italiano – come in molte altre lingue – la parola “peso” si identifica con quella<br />
di moneta e di valore. Dal latino pendere (pesare) derivano la parole italiane spendere, spesa,<br />
spesare, dispensare, compendio, dispendio, stipendio, pensione; da aës e aestimare derivano stima,<br />
stimare, estimo.<br />
Dall’aës rude, di forma del tutto irregolare, si passò poi a blocchi di forma regolare contrassegnati<br />
(aës signatum) con ramoscelli o con segni simili a spine di pesce. Questi blocchi erano comunque<br />
del tutto dissimili tra di loro e andavano sempre messi sulla bilancia per determinarne il valore.<br />
Probabilmente l’iniziativa di contrassegnare i blocchi di metallo fu dapprima privata e soltanto in<br />
seguito fu lo stato a garantire la bontà e il peso del metallo.<br />
Questa operazione fu fatta con l’introduzione dell’aës grave, di peso determinato e garantito dallo<br />
stato; in tal modo si evitava l’onere di dovere usare la bilancia ogni volta.<br />
Il primo a organizzare un sistema di pesi e misure statali fu Servo Tullio; da qui al sistema<br />
monetario il passo è breve, per cui molti scrittori attribuiscono a Servo Tullio l’organizzazione del<br />
sistema monetario. L’unità monetaria fu l’Asse, diviso in sottomultipli.<br />
L’Asse porta al dritto la testa di Giano e l’indicazione I (1); il Semisse (mezzo asse) porta la testa di<br />
Giove e l’indicazione s (semis); il Triente (terzo di asse) reca la testa di Roma e quattro piccoli<br />
globetti (corrispondenti a quattro once); il Quadrante (quarto di asse) la testa di Ercole e tre piccoli<br />
globetti (tre once); il Sestante (sesto di asse) la testa di Mercurio e due piccoli globetti; l’Oncia<br />
(dodicesimo dell’asse) la testa di Bellona e un piccolo globetto.<br />
Oggi può apparire strana e artificiosa questa divisione in parti per i sottomultipli; ma il sistema di<br />
numerazione decimale, in cui i multipli e i sottomultipli sono potenze di 10, venne adottato in<br />
Europa soltanto a partire dall’anno 1000 d.C.; per questo motivo risultava comodo un sistema di<br />
numerazione in base 12, numero divisibile per 2, per 3, per 4, per 6; del resto una suddivisione<br />
simile è stata usata dagli Inglesi per il loro sistema monetario (unità di base la sterlina divisa in<br />
venti scellini a loro volta contenenti ciascuno dodici penny) fino al 1971, anno in cui il sistema<br />
monetario inglese è stato convertito al sistema decimale.<br />
Il peso originario dell’asse sembra corrispondere alla libbra latina (273 grammi). In seguito però,<br />
quando il peso dell’Asse si sarà ridotto, si prenderà come unità di misura di riferimento la libbra<br />
romana (327 grammi).<br />
632
Sottomultipli dell’Asse:<br />
Moneta Valore<br />
Semisse ½ Asse<br />
Triente 1/3 Asse<br />
Quadrante ¼ Asse<br />
Sestante 1/8 Asse<br />
Oncia 1/12 Asse<br />
SECONDO PERIODO: LA REPUBBLICA (dal 268 a.C. al 43 a.C.)<br />
<strong>La</strong> prima riduzione del peso dell’Asse avvenne nel 286 a.C., anno in cui passò a 163,5<br />
grammi (asse semilibrale); la successiva si ebbe nel 268 a.C. (epoca in cui venne introdotto<br />
l’argento) a 54,5 grammi (asse sestantario). <strong>La</strong> diminuzione proseguì nel 217 a.C. (asse unciale di<br />
27,5 grammi), e 89 a.C. (asse semiunciale di 13,625 grammi).<br />
Pesi dell’Asse (Aës grave):<br />
Peso originario Peso dal 286 a.C. Peso dal 268 a.C. Peso dal 217 a.C: Peso dall’89 a.C.<br />
273 g<br />
(1 libbra latina)<br />
163,5 g<br />
(1/2 libbra<br />
romana)<br />
54,5<br />
(1/8 libbra romana)<br />
27,5<br />
(1/12 libbra<br />
romana)<br />
13,6<br />
(1/24 libbra<br />
romana)<br />
Ad un certo punto, cioè quando l’asse cominciò a pesare circa 100 grammi, furono introdotti i<br />
multipli dell’asse: il Dupondio (due assi), con la testa di Roma e il segno II; il Tripondio (tre assi),<br />
sempre con la testa di Roma e il segno III; il Decapondio (dieci assi), sempre con la stessa testa e il<br />
segno X.<br />
Multipli dell’Asse:<br />
Moneta Valore<br />
Dupondio 2 Assi<br />
Tripondio 3 Assi<br />
Decapondio 10 Assi<br />
Come già detto, nel 268 a.C. fu coniata a Roma la prima moneta d’argento: il Denario. Pesava 4,55<br />
grammi (1/72 di libbra) e portava il segno X, indicante il valore di 10 assi. I suoi sottomultipli erano<br />
il Quinario, di grammi 2,275, avente il segno V e il valore di 5 assi, e il Sesterzio, di grammi 1,137,<br />
con il segno IIS indicante il valore di due assi e mezzo (II per 2 Assi e S per semis-tertius, cioè<br />
“metà del terzo (asse)”, da cui il nome); l’abbreviazione usata per il Sesterzio è HS, in cui H è la<br />
deformazione di II.<br />
Nell’anno 144 a.C. il valore del Denario passò a 16 assi (il segno X fu sostituito da XVI), quello del<br />
Quinario a 8 assi e quello del Sesterzio a 4 assi.<br />
Monete d’argento:<br />
Moneta Valore (268 a. C.) Valore (144 a.C.)<br />
Denario 10 Assi 16 Assi<br />
Quinario 5 Assi 8 Assi<br />
Sesterzio 2 Assi e mezzo 4 Assi<br />
633
Nel frattempo, nell’anno 217 a.C., il peso del Denario si era ridotto a 3,0 grammi e i pesi del<br />
Quinario e del Sesterzio si erano abbassati in proporzione. Il Denario venne coniato per tutta la<br />
Repubblica mentre la moneta d’oro (Aureo) fu coniata regolarmente solo a partire da Giulio Cesare<br />
(46 a.C.), ma il suo uso fu relativamente raro in rapporto all’argento.<br />
Monete d’argento:<br />
Moneta Peso (268 a. C.) Peso (217 a.C.)<br />
Denario (argento) 4,55 g 3,0 g<br />
Quinario (argento) 2,23 g 1,5 g<br />
Sesterzio (argento) 1,13 0,75 g<br />
TERZO PERIODO: L’IMPERO (dal 43 a.C. al 476 d.C.)<br />
Il diritto di fusione e coniazione era nel 269 a.C. affidato a dei magistrati (poco sappiamo<br />
dell’epoca precedente); essi erano in genere tre (Triumviri monetales) e duravano in carica due anni;<br />
il loro ufficio divenne uno dei gradi del Cursus honorum e permetteva l’ascesa ai gradini più alti<br />
delle cariche dello stato.<br />
Nell’anno 15 d.C. Augusto lasciò al Senato il diritto di coniazione del bronzo, mentre tenne per sé<br />
quello dell’oro e dell’argento. Tale situazione durò per circa tre secoli.<br />
Monete d’oro e monete d’argento.<br />
Il peso dell’Aureo si abbassò progressivamente: 40-42 pezzi per libbra (Augusto), 45<br />
(Nerone), 50 (Caracalla), 70 (Diocleziano), 72 (Costantino). Da Costantino fino alla caduta<br />
dell’impero d’occidente l’Aureo conserva tale peso e cambia nome in Solidus.<br />
Il peso delle monete viene dato in numero di pezzi per libbra perché così si esprimevano i romani.<br />
<strong>La</strong> procedura seguita era quella di consegnare una libbra d’oro o d’argento pretendendo in cambio<br />
un certo numero di monete (i monetieri traevano un profitto personale dal fatto di coniare una o due<br />
monete in più trattenendole per sé). Il peso di una moneta dovrebbe teoricamente essere pari ad una<br />
frazione di libbra avente per numeratore 1 e per denominatore un numero intero.<br />
Il Sesterzio d’argento viene a cessare con la fine della Repubblica e l’unica moneta d’argento<br />
coniata con regolarità nell’Impero fu il Denario. Il peso del Denario era di 3,89 grammi sotto<br />
Augusto (84 pezzi per libbra), scese a 3,41 grammi (96 pezzi per libbra) sotto Nerone ma, mentre<br />
durante la Repubblica e fino a Nerone il suo titolo si mantenne praticamente sempre puro,<br />
cominciarono durante l’Impero gli svilimenti: già nel 64 d.C. Nerone elevò la percentuale del<br />
metallo vile al 10%, Traiano al 15%, Adriano e Antonino Pio al 20%, Marco Aurelio al 25%,<br />
Commodo al 30% e infine Settimio Severo al 50%. Fu soltanto Diocleziano, con la sua riforma<br />
monetaria, ad emettere di nuovo monete d’argento aventi un buon titolo.<br />
Il rapporto tra Denario e Aureo all’inizio dell’Impero era fissato 25 a 1. Tale rapporto rimase<br />
invariato anche sotto Traiano, nonostante l’imperatore avesse svilito il Denario; questo accadde<br />
perché fu immesso in circolazione molto oro, prelevato dal tesoro conquistato nella Dacia,<br />
facendone abbassare il prezzo e bilanciando così lo svilimento delle monete d’argento.<br />
Lo svilimento delle monete interessò soltanto il Denario mentre l’Aureo si mantenne sempre puro:<br />
ciò avvenne perché le monete con cui venivano sostenute la stragrande maggioranza delle spese,<br />
soprattutto gli stipendi dei militari, erano i Denarii e i Sesterzi, mentre gli Aurei venivano usati<br />
soltanto per gli stipendi più alti: non si sentiva dunque la necessità di svilire la moneta d’oro. Il<br />
rapporto di 25 a 1 fu dunque, da un certo punto in poi, soltanto un rapporto ufficiale: l’oro venne<br />
usato sempre meno per i pagamenti fino a scomparire quasi del tutto.<br />
Nel terzo secolo si innescò un processo inflazionistico notevole, e le monete si svalutarono sempre<br />
di più.<br />
634
Caracalla emise una nuova moneta d’argento, di peso una volta e mezzo e di valore pari a due<br />
Denarii: l’Antoniano. L’Antoniano sostituì completamente il Denario nel corso del terzo secolo, ma<br />
tale moneta andò sempre più peggiorando arrivando a contenere sotto Gallieno (260-268) meno del<br />
5% di argento scemando anche di peso. Aureliano (270-275) tentò una riforma monetaria<br />
introducendo due nuove monete: a quella più piccola venne dato il valore di un Antoniano e a<br />
quella più grande, detta Nummus, il valore di 2,5 Antoniani. Il valore nominale del Nummus,<br />
trent’anni dopo, era quintuplicato. A causa dell’inflazione fu creato in quegli anni il follis, il cui<br />
valore variò negli anni da 25000 Denarii a 5000 Denarii (nei mosaici di Piazza Armerina è<br />
rappresentato con una valutazione di 12500 Denarii).<br />
Diocleziano tentò di ripristinare la circolazione delle monete d’oro e d’argento: coniò una moneta di<br />
puro argento, il Denariius argenteus, per distinguerlo dal Denario svalutato, detto Denariius<br />
communis, e una moneta d’oro. Poiché le riserve d’oro e d’argento erano però molto scarse, tali<br />
monete non furono coniate in grande quantità e si continuò ad usare il Denariius communis.<br />
Monete di bronzo.<br />
Come già detto le monete di bronzo, dalla riforma di Augusto del 15 d.C., erano delegate al<br />
Senato; esse portano infatti la dicitura SC (Senatus Consulto).<br />
Esistevano a Roma due zecche, quella senatoria, destinata alla coniazione del bronzo, e quella<br />
imperiale, destinata alla coniazione dell’oro e dell’argento; soltanto saltuariamente l’imperatore<br />
coniò pezzi in bronzo per elargizioni e doni: tali pezzi sono privi della dicitura SC.<br />
<strong>La</strong> denominazione “bronzo” qui data è, però, imprecisa: con essa ci riferiamo genericamente alle<br />
monete che non sono né d’oro né d’argento.<br />
Il bronzo è una lega di rame con lo stagno o con il piombo, e di tale lega sono le monete della<br />
Repubblica; le monete imperiali Sesterzio e Dupondio sono di oricalco od ottone (4/5 rame e 1/5<br />
zinco), mentre l’Asse e i suoi sottomultipli sono di rame.<br />
In teoria i pesi delle monete imperiali di bronzo dovrebbero essere: Sesterzio (4 Assi) 48 grammi;<br />
Dupondio (2 Assi) 24 grammi; Asse 12 grammi; Semisse (1/2 Asse) 6 grammi; Quadrante (1/4 di<br />
Asse) 3 grammi.<br />
Poiché però l’oricalco è un metallo di qualità superiore al bronzo, il rapporto di valore tra i due<br />
metalli imporrebbe i pesi teorici di 28 grammi per il Sesterzio e di 13 grammi per il Dupondio.<br />
Per le consuete variazioni di peso riscontrate in pratica, abbiamo all’incirca: Sesterzio di oricalco<br />
27,5 grammi; Dupondio di oricalco, 13,5 grammi; Asse di rame, 12 grammi; Semisse di rame, 6<br />
grammi; Quadrante di rame, 3 grammi.<br />
Pesi teorici delle monete di rame:<br />
Sesterzio 4 Assi Rame 48 grammi<br />
Dupondio 2 Assi Rame 24 grammi<br />
Asse Rame 12 grammi<br />
Semisse ½ Asse Rame 6 grammi<br />
Quadrante ¼ Asse Rame 3 grammi<br />
Pesi teorici delle monete di oricalco e rame:<br />
Sesterzio 4 Assi Oricalco 28 grammi<br />
Dupondio 2 Assi Oricalco 13 grammi<br />
Asse Rame 12 grammi<br />
Semisse ½ Asse Rame 6 grammi<br />
Quadrante ¼ Asse Rame 3 grammi<br />
635
Pesi reali delle monete:<br />
Sesterzio 4 Assi Oricalco 27,5 grammi<br />
Dupondio 2 Assi Oricalco 13,5 grammi<br />
Asse Rame 12 grammi<br />
Semisse ½ Asse Rame 6 grammi<br />
Quadrante ¼ Asse Rame 3 grammi<br />
Osserviamo come all’epoca la distinzione tra Dupondio e Asse era semplice, essendo il primo di<br />
oricalco, quindi giallo, e il secondo di rame, quindi rosso. Oggi risulta difficile distinguerli, a causa<br />
del peso molto simile e della patina formatasi sulle monete; tale patina non può essere rimossa<br />
senza rovinare le monete, ma non consente di riconoscere il metallo.<br />
Per concludere diamo alcune indicazioni di prezzi in epoca imperiale, per avere un’idea, seppur<br />
vaga, del potere d’acquisto delle monete.<br />
Lo stipendio lordo di un soldato romano era nel primo secolo dell’impero di 225 Denarii, pagati in<br />
tre rate da 75: Domiziano lo elevò a 300 Denarii, aggiungendo una rata. Da questa cifra occorre<br />
detrarre le spese per il vitto, il vestiario e le armi: tali spese ammontavano a 130-140 Denarii<br />
nell’83-84.<br />
Settimio Severo aumentò la paga probabilmente a 400 Denarii e Caracalla la portò a 600, in tempi<br />
in cui il Denario era però svilito.<br />
Il grano costava nei primi due secoli da un minimo di mezzo Denario al modio (prezzo normale) a<br />
un massimo di un Denario il modio (prezzo in tempo di carestia). Il modio era l’unità di misura in<br />
cui veniva venduto il grano ed era pari a circa 8,18 litri. Ai tempi di Diocleziano il prezzo del grano<br />
era salito a 100 Denarii il modio.<br />
L’oro nel II secolo costava 1125 Denarii la libbra (25 Denarii per Aureo, pari a 1/45 di libbra),<br />
mentre ai tempi di Diocleziano il prezzo era salito a 50000 Denarii la libbra.<br />
L’argento era passato da una valutazione di 96 Denarii per libbra (II secolo) a 8328 Denarii per<br />
libbra (papiro del 307).<br />
636
Versioni di ricapitolazione generale<br />
Versione 1<br />
Consolato e censura di Catone<br />
Console in Spagna, Catone dovrebbe essere allontanato dalla provincia, secondo la volontà dell’Africano, che però non<br />
riesce a spuntarla. Comportamento di Catone durante la censura.<br />
Consulatum gessit cum L. Valerio FIacco, sorte provinciam nactus Hispaniam citeriorem, exque ea<br />
triumphum deportavit. Ibi cum diutius moraretur, P. Scipio Africanus consul iterum, cuius in priori<br />
consulatu quaestor fuerat, voluit (1) eum de provincia depellere et ipse ei succedere, neque hoc per<br />
senatum efficere potuit, cum quidem Scipio principatum in civitate obtineret (2), quod tum non<br />
potentia, sed iure res publica administrabatur. Qua ex re iratus senatui consulatu peracto privatus<br />
in urbe mansit. At Cato, censor cum eodem Flacco factus, severe praefuit ei potestati. Nam et in<br />
complures nobiles animadvertit et multas res novas in edictum addidit, qua re luxuria reprimeretur<br />
(3), quae iam tum incipiebat pullulare. Circiter annos octoginta, usque ad extremam aetatem ab<br />
adulescentia, rei publicae causa suscipere inimicitias non destitit. A multis tentatus (4) non modo<br />
nullum detrimentum existimationis fecit, sed, quoad vixit, virtutum laude crevit.<br />
Cornelio Nepote<br />
(1) voluit…neque…potuit: “avrebbe voluto…ma non…potè”. (2) cum…obtineret: concessiva. (3) qua…reprimeretur: finalerelativa.<br />
(4) A multis tentatus: con sfumatura concessiva, “Pur attaccato da molti”.<br />
Versione 2<br />
Catone letterato e storico<br />
A conclusione della breve biografia di Catone, le doti di lui, non soltanto uomo politico. Numerosi i suoi interessi, tra i<br />
quali spiccano –senza nulla togliere agli altri- quello per le lettere e l’altro per la storia.<br />
In omnibus rebus singulari fuit industria: nam et agricola sollers et peritus iuris consultus et<br />
magnus imperator et probabilis orator et cupidissimus litterarum fuit. Quarum studium etsi senior<br />
arripuerat, tamen tantum progressum fecit, ut non facile reperiri possit, neque de Graecis neque de<br />
Italicis rebus, quod ei fuerit incognitum. Ab adulescentia confecit orationes. Senex historias<br />
scribere instituit. Earum sunt libri septem. Primus continet res gestas regum populi Romani,<br />
secundus et tertius unde (1) quaeque civitas orta sit Italica, ob quam rem omnes Origines videtur<br />
appellasse (2). ln quarto (3) autem bellum Poenicum est primum, in quinto secundum. Atque haec<br />
omnia capitulatim sunt dicta. Reliquaque bella pari modo persecutus est usque ad praeturam Ser.<br />
Galbae, qui diripuit Lusitanos (4) atque horum bellorum duces non nominavit, sed sine nominibus<br />
res notavit. In eisdem exposuit, quae in Italia Hispaniisque aut fierent aut viderentur admiranda: in<br />
quibus multa industria et diligentia comparet, nulla doctrina (5).<br />
Cornelio Nepote<br />
(1) secundus et tertius unde…: esempio di variatio. (2) appellasse: forma sincopata per appellavisse. (3) In quarto…: nuova<br />
variatio. (4) qui diripuit Lusitanos: “che saccheggiò la Lusitania”. (5) nulla doctrina: “nessuno sfoggio di erudizione”.<br />
Versione 3<br />
Annibale all’indomani di Canne<br />
Indubbiamente numerose le vittorie del Cartaginese sui Romani, ma non tutto si svolge secondo l’ordine riportato dallo<br />
storico.<br />
637
Hac pugna pugnata (1) Romam profectus est nullo resistente. In propinquis urbi montibus moratus<br />
est. Cum aliquot ibi dies castra habuisset et Capuam reverteretur, Q. Fabius Maximus (2), dictator<br />
Romanus, in agro Falerno ei se obiecit. Hic clausus locorum angustiis noctu sine ullo detrimento<br />
exercitus se expedivit Fabioque (3), callidissimo imperatori, dedit verba. Namque obducta nocte<br />
sarmenta in cornibus iuvencorum deligata incendit eiusque generis multitudinem magnam<br />
dispalatam immisit. Quo repentino obiecto visu tantum terrorem iniecit exercitui Romanorum, ut<br />
egredi extra vallum nemo sit ausus. Hanc post rem gestam non ita multis diebus M. Minucium<br />
Rufum, magistrum equitum pari ac dictatorem imperio, dolo productum in proelium fugavit.<br />
Tiberium Sempronium Gracchum, iterum consulem, in Lucanis absens in insidias inductum sustulit.<br />
M. Claudium Marcellum quinquies consulem, apud Venusiam pari modo interfecit. Longum est<br />
omnia enumerare proelia. Quare hoc unum satis erit dictum, ex quo intellegi possit, quantus ille<br />
fuerit: quamdiu in Italia fuit, nemo ei in acie restitit, nemo adversus eum post Cannensem pugnam<br />
in campo castra posuit.<br />
Cornelio Nepote<br />
(1) Hac pugna pugnata: la battaglia di Canne, dell’agosto del 216. (2) Q. Fabius Maximus: il famoso Temporeggiatore. L’episodio<br />
su lui, e l’altro di M. Minucio Rufo, sono antecedenti alla battaglia di Canne. (3) Fabioque…dedit verba: “e ingannò…Fabio”.<br />
Versione 4<br />
Annibale in Africa. Fine della seconda guerra punica<br />
Tornato in patria, dopo un tentativo fallito di pace momentanea, si ha lo scontro decisivo, che vede la vittoria delle armi<br />
di Roma contro quelle di Cartagine.<br />
Hinc (1) invictus patriam defensum (2) revocatus bellum gessit adversus P. Scipionem filium eius<br />
Scipionis quem ipse primo apud Rhodanum, iterum apud Padum, tertio apud Trebiam fugarat. Cum<br />
hoc exhaustis iam patriae facultatibus cupivit (3) impraesentiarum bellum componere, quo valentior<br />
postea congrederetur. In colloquium convenit, condiciones non convenerunt. Post id factum paucis<br />
diebus apud Zamam (4) cum eodem conflixit; pulsus (incredibile dictu) biduo et duabus noctibus<br />
Hadrumetum pervenit, quod abest ab Zama circiter milia passum trecenta (5). In hac fuga Numidae,<br />
qui simul cum eo ex acie excesserant, insidiati sunt ei, quos non solum effugit, sed etiam ipsos<br />
oppressit. Hadrumeti reliquos e fuga collegit, novis dilectibus paucis diebus multos contraxit.<br />
Cornelio Nepote<br />
(1) Hinc: dall’Italia. (2) defensum: supino finale, “per difendere”. (3) cupivit: “avrebbe voluto”. (4) apud Zamam: lo scontro,<br />
secondo la critica moderna, che segue Livio, avvenne a Naraggara, a circa 80 Km. da Zama. (5) circiter…trecenta: Adrumeto in<br />
realtà dista da Zama circa 140 Km.<br />
Versione 5<br />
L’Africano Maggiore ed il tribuno della plebe<br />
Il vincitore di Annibale viene accusato di aver preso indebitamente del denaro da Antioco di Siria, ma da accusato<br />
diventa immediatamente trionfatore. Come?. . .<br />
Cum M. Naevius tribunus plebis accusaret eum (1) ad populum diceretque accepisse a rege<br />
Antiocho pecuniam, ut condicionibus gratiosis et mollibus pax cum eo (2) populi Romani nomine<br />
fieret et quaedam item alia crimini daret indigna tali viro, tum Scipio, pauca praefatus, quae<br />
dignitas vitae suae atque gloria postulabat (3), “Memoria,” inquit “Quirites, repeto diem esse<br />
hodiernum, quo Hannibalem Poenum imperio vestro inimicissimum magno proelio vici in terra<br />
Africa, pacemque et victoriam vobis peperi inspectabilem (4). Non igitur simus adversum deos<br />
ingrati et, censeo (5), relinquamus nebulonem hunc, eamus hinc protinus Iovi optimo maximo<br />
gratulatum. ” Id cum dixisset, avertit et ire ad Capitolium coepit. Tum contio universa, quae ad<br />
sententiam de Scipione ferendam convenerat, relicto tribuno, Scipionem in Capitolium comitata<br />
638
atque inde ad aedes eius cum laetitia et gratulatione sollemni prosecuta est.<br />
Gellio<br />
(1) eum: Publio Scipione Africano. (2) cum eo: Antioco, naturalmente. (3) postulabat: rendi al plurale. (4) inspectabilem:<br />
“meravigliose”, plurale. (5) censeo: con valore di inciso, “questo penso”.<br />
Versione 6<br />
Annibale e Antioco<br />
Antioco di Siria mostra, pieno di boria, le sue truppe riccamente equipaggiate ad Annibale, che lo deride beffardamente<br />
giudicandole un ottimo boccone per i Romani.<br />
In libris veterum memoriarum scriptum est Hannibalem Carthaginiensem apud regem Antiochum<br />
facetissime cavillatum esse. Ea cavillatio (1) huiusce modi fuit. Ostendebat ei Antiochus in campo<br />
copias ingentis, quas bellum (2) populo Romano facturus comparaverat, convertebatque exercitum<br />
(3) insignibus argenteis et aureis florentem; inducebat etiam currus cum falcibus et elephantos cum<br />
turribus equitatumque frenis, ephippiis, monilibus, phaleris praefulgentem. Atque ibi rex<br />
contemplatione tanti ac tam ornati exercitus gloriabundus Hannibalem aspicit et: « Putasne »<br />
inquit « conferri posse ac satis esse Romanis haec omnia ? » Tum Poenus eludens ignaviam<br />
inbelliamque militum eius pretiose armatorum: « Satis, plane satis esse credo Romanis haec omnia,<br />
etiamsi avarissimi sunt ». Nihil prorsum neque tam lepide neque tam acerbe dici potest: rex de<br />
numero exercitus sui ac de aestimanda aequiperatione quaesiverat, respondit Hannibal de praeda.<br />
Gellio<br />
(1) Ea cavillatio: “Tale battuta di spirito”. (2) bellum…facturus: “intenzionato a fare guerra al popolo Romano”. (3) convertebatque<br />
exercitum: “e faceva fare delle conversioni all’esercito”.<br />
Versione 7<br />
Il figlio di Creso acquista l’uso della parola<br />
Ormai innanzi negli anni, e incapace di parlare, il figlio di Creso, quando vede che il padre sta per essere ucciso,<br />
improvvisamente grida: “ Uomo, non uccidere Creso!”.<br />
Filius Croesi regis, cum iam fari per aetatem posset (1), infans erat (2) et, cum iam multum<br />
adolevisset, item nihil fari quibat (3). Mutus adeo et elinguis diu habitus est. Cum in patrem eius (4)<br />
bello magno victum et urbe, in qua erat, capta hostis gladio deducto regem esse ignorans invaderet,<br />
diduxit adulescens os clamare nitens eoque nisu atque impetu spiritus vitium nodumque linguae<br />
rupit planeque et articulate elocutus est clamans in hostem, ne rex Croesus occideretur. Tum et<br />
hostis gladium reduxit, et rex vita donatus est, et adulescens loqui prorsum deinceps incepit.<br />
Herodotus (5) in historiis huius memoriae scriptor est.<br />
Gellio<br />
(1) cum…posset: concessiva, “benché…potesse”. (2) infans erat: “era incapace di parlare”. (3) quibat: queo, is. (4) Cum in patrem<br />
eius…hostis…invaderet: “Piombando addosso…a suo padre…un soldato nemico”. (5) Herodotus: il brano è tratto –ci avverte<br />
Gellio- dalle Storie di Erodoto, che riferisce le parole esatte pronunciate dal giovane principe: “Uomo, non uccidere Creso!”<br />
Versione 8<br />
Un grande guerriero, Sicinio Dentato<br />
Personaggio leggendario, soprannominato l’Achille romano, Sicinio Dentato avrebbe partecipato a ben centoventi<br />
battaglie e, mai ferito alla schiena, fu onorato con doni infiniti.<br />
Sicinium Dentatum, qui tribunus plebi fuit Sp. Tarpeio A. Aternio consulibus (1), scriptum est in<br />
libris annalibus plus quam credi debeat (2) strenuum bellatorem fuisse nomenque ei factum ob<br />
ingentem fortitudinem appellatumque esse Achillem Romanum. Is pugnasse in hostem dicitur<br />
639
centum et viginti proeliis, cicatricem aversam nullam, adversas quinque et quadraginta tulisse,<br />
coronis donatus esse aureis octo, obsidionali una, muralibus tribus, civicis quattuordecim,<br />
torquibus tribus et octoginta, armillis plus centum sexaginta, hastis duodeviginti; phaleris item<br />
donatus est quinquies viciesque; spolia militaria habuit multiiuga, in his provocatoria pleraque;<br />
triumphavit cum imperatoribus suis triumphos novem.<br />
Gellio<br />
(1) Sp. Tarpeio A. Aternio consulibus: siamo nel 454 a.C. (2) plus quam credi debeat: “più di quanto si possa credere”.<br />
Versione 9<br />
Cesare giudica la tattica di Pompeo<br />
Il brano è nettamente divisibile in due parti. Nella prima, la strategia di Pompeo e le motivazioni che l’hanno<br />
consigliata; nella seconda, le critiche di Cesare.<br />
Inter duas acies (1) tantum erat relictum spatii, ut satis esset ad concursum utriusque exercitus. Sed<br />
Pompeius suis praedixerat ut Caesaris impetum exciperent neve se loco moverent aciemque eius<br />
distrahi paterentur; idque admonitu C. Triari fecisse dicebatur, ut primus excursus visque militum<br />
infringeretur (2) aciesque distenderetur, atque in suis ordinibus dispositi dispersos adorirentur;<br />
leviusque (3) casura pila sperabat in loco retentis militibus, quam si ipsi immissis telis occurrissent,<br />
simul fore ut duplicato cursu Caesaris milites exanimarentur et lassitudine conficerentur. Quod<br />
nobis quidem nulla ratione factum a Pompeio videtur, propterea quod est quaedam animi incitatio<br />
atque alacritas naturaliter innata omnibus, quae studio pugnae incenditur. Hanc non reprimere,<br />
sed augere imperatores debent; neque frustra antiquitus institutum est, ut signa undique<br />
concinerent clamoremque universi tollerent; quibus rebus et hostes terreri et suos incitari<br />
existimaverunt.<br />
Cesare<br />
(1) duas acies: le schiere di Cesare e quelle di Pompeo, a Farsalo. (2) infringeretur: rendi al plurale. (3) levius…quam: “con minor<br />
forza…che”.<br />
Versione 10<br />
<strong>La</strong> battaglia di Farsalo (I)<br />
Siamo in Tessaglia, nell’agosto del 48 a.C. Qui si ha, l’8 agosto, lo scontro decisivo tra l’esercito di Cesare e quello di<br />
Pompeo, scontro che si risolve con la sconfitta di quest’ultimo e la fuga di lui in Egitto.<br />
Eodem tempore tertiam aciem Caesar quae quieta fuerat et se ad id tempus loco tenuerat (1),<br />
procurrere iussit. Ita cum recentes atque integri defessis successissent, alii autem a tergo<br />
adorirentur, sustinere Pompeiani non potuerunt atque universi terga verterunt. Neque vero<br />
Caesarem fefellit quin (2) ab iis cohortibus, quae contra equitatum in quarta acie conlocatae essent,<br />
initium victoriae oriretur, ut ipse in cohortandis militibus pronuntiaverat. Ab his (3) enim primum<br />
equitatus est pulsus, ab isdem factae caedes sagittariorum ac funditorum, ab isdem acies<br />
Pompeiana a sinistra parte erat circumita atque initium fugae factum. Sed Pompeius ut equitatum<br />
suum pulsum vidit atque eam partem, cui maxime confidebat, perterritam animadvertit, sibi aliisque<br />
diffisus acie excessit protinusque se in castra equo contulit, et iis centurionibus, quos in statione ad<br />
praetoriam portam posuerat, clare, ut milites exaudirent, “tuemini“ inquit “castra et defendite<br />
diligenter, siquid durius acciderit. Ego reliquas portas circumeo et castrorum praesidia confirmo”.<br />
Haec cum dixisset, se in praetorium contulit summae rei diffidens (4) et tamen eventum exspectans.<br />
Cesare<br />
(1) et se…tenuerat: “e che fino a quel momento era rimasta ferma al suo posto”. (2) Neque…quin: “E veramente non sfuggì a<br />
640
Cesare che”. (3) ab his: le coorti. (4) summae rei diffidens: “diffidando di tutto”.<br />
Versione 11<br />
<strong>La</strong> battaglia di Farsalo (II)<br />
Caesar, Pompeianis (1) ex fuga intra vallum compulsis nullum spatium perterritis dari oportere<br />
existimans, milites cohortatus est, ut beneficio fortunae uterentur castraque oppugnarent. Qui (2)<br />
etsi magno aestu fatigati - nam ad meridiem res erat perducta - tamen ad omnem laborem animo<br />
parati imperio paruerunt. Castra a cohortibus, quae ibi praesidio erant relictae, industriose<br />
defendebantur, multo etiam acrius a Thracibus barbarisque auxiliis. Nam qui acie refugerant<br />
milites, et animo perterriti et lassitudine confecti, missis plerique armis signisque militaribus magis<br />
de reliqua fuga quam de castrorum defensione cogitabant. Neque vero diutius, qui in vallo<br />
constiterant, multitudinem telorum sustinere potuerunt, sed confecti vulneribus locum reliquerunt,<br />
protinusque omnes ducibus (3) usi centurionibus tribunisque militum in altissimos montis, qui ad<br />
castra pertinebant, confugerunt.<br />
Cesare<br />
(1) Pompeianis ex fuga: costruisci: existimans nullum spatium oportere dari Pompeianis perterritis compulsis ex fuga intra vallum.<br />
(2) Qui: “Ed essi”; nesso relativo. (3) ducibus usi…militum: “prendendo come capi i centurioni e i tribuni militari”.<br />
Versione 12<br />
Umanità di Cesare<br />
I pompeiani si arrendono, e depongono le armi secondo la volontà di Cesare. Questi risparmia la loro vita e le loro cose.<br />
Caesar prima luce omnes eos, qui in monte consederant, ex superioribus locis in planitiem<br />
descendere atque arma proicere iussit. Quod ubi (1) sine recusatione fecerunt passisque palmis<br />
proiecti ad terram flentes ab eo salutem petiverunt, consolatus consurgere iussit et pauca apud eos<br />
de lenitate sua locutus, quo minore essent (2) timore, omnes conservavit militibusque suis<br />
commendavit, nequi eorum violaretur, neuquid sui desiderarent. Hac adhibita diligentia, ex castris<br />
sibi legiones alias occurrere, et eas, quas secum duxerat, invicem requiescere atque in castra<br />
reverti iussit eodemque die <strong>La</strong>risam pervenit.<br />
Cesare<br />
(1) Quod ubi…fecerunt…ab eo…petiverunt: “Non appena…fecero ciò…e (-que) gli…chiesero”. (2) quo…essent: = ut…essent.<br />
Versione 13<br />
Caio Mario, homo novus<br />
Esercitato nella vita militare, Mario dà inizio alla sua carriera, acclamato tribuno benché fosse sconosciuto ai più.<br />
Ricopre ancora le altre cariche, e sempre in maniera ineccepibile, ma non osa aspirare al consolato.<br />
Is, natus et omnem pueritiam Arpini altus (1), ubi primum aetas militiae patiens fuit, stipendiis<br />
faciundis (2), non Graeca facundia neque urbanis munditiis sese exercuit; ita inter artis bonas integrum<br />
ingenium brevi adolevit. Ergo ubi primum tribunatum militarem a populo petit, plerisque<br />
faciem eius ignorantibus (3), factis notus, per omnis tribus declaratur. Deinde ab eo magistratu<br />
alium post alium (4) sibi peperit, semperque in potestatibus eo modo agitabat, ut ampliore quam<br />
gerebat dignus haberetur. Tamen is ad id locorum talis vir - nam postea ambitione praeceps datus<br />
est - consulatum adpetere non audebat: etiamtum alios magistratus plebes, consulatum nobilitas<br />
inter se per manus tradebat. Novos nemo tam clarus neque tam egregiis factis erat, quin indignus<br />
(5) illo honore, et is quasi pollutus, haberetur.<br />
641
Sallustio<br />
(1) altus: alo, is. (2) stipendiis faciundis…sese exercuit: « si esercitò…col servizio militare ». (3) plerisque…ignorantibus: abl.<br />
assol. concessivo. (4) alium post alium: « una (carica) dopo l’altra ». (5) quin indignus…haberetur: « che non venisse<br />
considerato…indegno ».<br />
Versione 14<br />
I nobili di Roma nel giudizio di Mario<br />
Eletto console, nel suo famoso discorso al popolo, Mario (stavo per dire Sallustio) difende la sua condizione di homo<br />
novus ed attacca la superbia e l’incapacità dei nobili. Del discorso, qui riportiamo soltanto un passo: breve, ma<br />
significativo.<br />
Verum homines conrupti superbia ita aetatem agunt, quasi vostros honores contemnant; ita hos<br />
petunt, quasi honeste vixerint. Ne illi falsi sunt, qui (1) divorsissumas res pariter exspectant,<br />
ignaviae voluptatem et praemia virtutis. Atque etiam, cum apud vos aut in senatu verba faciunt,<br />
pleraque oratione maiores suos extollunt: eorum fortia facta memorando clariores sese putant.<br />
Quod contra est: nam quanto vita illorum praeclarior, tanto horum socordia flagitiosior. Et<br />
profecto ita se res habet (2): maiorum gloria posteris quasi lumen est, neque bona neque mala<br />
eorum in occulto patitur. Huiusce rei ego inopiam fateor, Quirites; verum, id quod multo<br />
praeclarius est, meamet facta mihi dicere licet. Nunc videte quam iniqui sint: quod ex aliena virtute<br />
sibi adrogant, id mihi ex mea non concedunt, scilicet quia imagines non habeo, et quia mihi nova<br />
nobilitas est, quam (3) certe peperisse melius est quam acceptam corrupisse.<br />
Sallustio<br />
(1) Ne illi falsi sunt (= eos fefellit) qui: “Si ingannano davvero essi che”. (2) Et profecto ita se res habet: “E indubbiamente la cosa<br />
sta in questi termini”. (3) quam certe…: “(nobiltà) che sicuramente è preferibile guadagnarsela che, ereditata dagli antenati,<br />
disonorarla”.<br />
Versione 15<br />
Mario arruola soldati per la guerra contro Giugurta<br />
Mario manda in Africa la flotta con armi e viveri e poi, raccolto un esercito alquanto insolito, parte anche egli alla volta<br />
dell’Africa ed assume il comando dell’esercito di Metello.<br />
Huiuscemodi oratione habita, Marius, postquam plebis animos adrectos videt, propere commeatu,<br />
stipendio, armis aliisque utilibus navis onerat: cum his A. Manlium legatum proficisci iubet. Ipse<br />
interea milites scribere (1) non more maiorum neque ex classibus, sed uti cuiusque lubido erat (2),<br />
capite censos (3) plerosque. Id factum (4) alii inopia bonorum, alii per ambitionem consulis<br />
memorabant, quod ab eo genere (5) celebratus auctusque erat; et homini potentiam quaerenti<br />
egentissumus quisque opportunissumus, cui (6) neque sua cara, quippe quae nulla sunt, et omnia<br />
cum pretio honesta videntur. Igitur Marius cum aliquanto maiore numero, quam decretum erat, in<br />
Africam profectus paucis diebus Uticam advehitur. Exercitus ei traditur a P. Rutilio legato; nam<br />
Metellus conspectum Mari fugerat, ne videret ea, quae audita animus tolerare nequiverat.<br />
Sallustio<br />
(1) scribere: infinito storico, “arruolava”. (2) sed uti (= ut)…erat: “ma a capriccio di ognuno”. (3) capite censos: “i censiti solo per<br />
la testa”, e quindi “i proletari”, la cui unica ricchezza era la prole appunto. (4) factum: sott. esse. (5) ab eo genere: dei capite censi.<br />
(6) egentissimus…cui: “i più poveri (sono) i più utili, perché loro (cui: dativo di possesso)”.<br />
Versione 16<br />
Comportamento di Silla<br />
642
Cortese con tutti, Silla tratta tutti affabilmente, pronto a dare a tutti una mano. Sempre presente là dove c’è un servizio<br />
da compiere, evita accuratamente di parlar male del console.<br />
Igitur Sulla, uti supra dictum est, postquam in Africam atque in castra Mari cum equitatu venit,<br />
rudis antea et ignarus belli, sollertissumus omnium in paucis tempestatibus (1) factus est. Ad hoc<br />
milites benigne appellare (2); multis rogantibus, aliis per se ipse dare beneficia, invitus accipere,<br />
sed ea properantius quam aes mutuum reddere, ipsa ab nullo repetere; magis id laborare, ut illi (3)<br />
quam plurumi deberent: ioca atque seria cum humillumis agere; in operibus, in agmine atque ad<br />
vigilias multus adesse; neque interim, quod prava ambitio solet, consulis aut cuiusquam boni<br />
famam laedere: tantummodo neque consilio neque manu priorem alium pati, plerosque antevenire.<br />
Quibus rebus et artibus (4) brevi Mario militibusque carissumus factus.<br />
Sallustio<br />
(1) in paucis tempestatibus: semplicemente: « in breve ». (2) appellare…dare: infiniti storici, come tutti gli altri che seguono. (3)<br />
illi: dativo singolare. (4) Quibus rebus et artibus: “Così facendo, e con tali arti”.<br />
Versione 17<br />
Il bellum Asiaticum nel discorso di Cicerone<br />
Bisogna far guerra contro Mitridate, ed il comando supremo deve essere affidato a Pompeo: questo in sintesi il pensiero<br />
di Cicerone, che chiama tale guerra Asiatica perché si combatté per lo più in Asia Minore.<br />
Causa quae sit, videtis; nunc, quid agendum sit, considerate. Primum mihi videtur de genere belli,<br />
deinde de magnitudine, tum de imperatore deligendo esse dicendum. Genus est eius belli, quod<br />
maximos vestros animos excitare atque inflammare (1) ad persequendi studium debeat. In quo<br />
agitur (2) populi Romani gloria, quae vobis a maioribus cum magna in omnibus rebus, tum summa<br />
in re militari tradita est; agitur salus sociorum atque amicorum, pro qua multa maiores vestri<br />
magna et gravia bella gesserunt; aguntur certissima populi Romani vectigalia et maxima, quibus<br />
amissis et pacis ornamenta et subsidia belli requiretis (3); aguntur bona multorum civium, quibus<br />
est a vobis et ipsorum et rei publicae causa consulendum.<br />
Cicerone<br />
(1) excitare atque inflammare: “accendere con ardore”. (2) agitur…aguntur: “è in pericolo…sono in pericolo”. (3) requiretis:<br />
“sentirete la mancanza”.<br />
Versione 18<br />
Roma deve punire Mitridate per i suoi atti di violenza<br />
L’oratore ricorda le motivazioni di guerre combattute dagli avi, motivazioni che sono ben poca cosa se confrontate a<br />
quella che esige una guerra contro Mitridate.<br />
Maiores nostri saepe mercatoribus aut naviculariis nostris iniuriosius tractatis bella gesserunt (1);<br />
vos, tot milibus civium Romanorum uno nuntio atque uno tempore necatis, quo tandem animo esse<br />
debetis ? Legati quod erant appellati superbius (2), Corinthum patres vestri, totius Graeciae lumen,<br />
extinctum esse voluerunt: vos eum regem inultum esse patiemini, qui legatum populi Romani<br />
consularem vinculis ac verberibus atque omni supplicio excruciatum (3) necavit? Illi libertatem<br />
imminutam civium Romanorum non tulerunt; vos ereptam vitam neglegetis? Ius legationis verbo<br />
violatum illi persecuti sunt; vos legatum omni supplicio interfectum relinquetis? Videte, ne, ut illis<br />
pulcherrimum fuit tantam vobis imperi gloriam tradere, sic vobis turpissimum sit id, quod<br />
accepistis, tueri et conservare non posse.<br />
Cicerone<br />
(1) bella gesserunt: allusione alla guerra illirica, degli anni 230–228 a.C. (2) Legati quod…: l’antefatto della guerra che ebbe termine<br />
con la distruzione di Corinto, nel 146 a.C. (3) excruciatum: participio congiunto, “dopo averlo straziato”.<br />
643
Versione 19<br />
Un vecchio di tutto rispetto: Q. Fabio Massimo<br />
A tessere gli elogi del grande Cunctator, che tenne testa ad Annibale, è Catone, nel Cato Maior de senectute di<br />
Cicerone.<br />
Ego (1) Quintum Maximum, eum qui Tarentum recepit, senem adulescens ita dilexi, ut aequalem.<br />
Erat enim in illo viro comitate condita gravitas (2), nec senectus mores mutaverat. Quamquam (3)<br />
eum colere coepi non admodum grandem natu, sed tamen iam aetate provectum. Anno enim post<br />
consul primum fuerat, quam ego natus sum, cumque eo quartum consule adulescentulus miles ad<br />
Capuam profectus sum quintoque anno post ad Tarentum. Quaestor deinde quadriennio post factus<br />
sum, quem magistratum gessi consulibus Tuditano et Cethego, cum quidem ille admodum senex<br />
suasor (4) legis Cinciae de donis et muneribus fuit. Hic et bella gerebat ut adulescens, cum plane<br />
grandis esset, et Hannibalem iuveniliter exsultantem patientia sua molliebat; de quo praeclare<br />
familiaris noster Ennius: «Unus homo nobis cunctando restituit rem».<br />
Cicerone<br />
(1) Ego: Catone, il protagonista dell’opera ciceroniana. (2) comitate condita gravitas: “serietà resa piacevole (condio, is) dalla<br />
affabilità”. (3) Quamquam: “Del resto”. (4) suasor: “sostenitore”.<br />
Versione 20<br />
Ciro e Lisandro<br />
Lo spartano Lisandro va a far visita a Ciro il Giovane che gli mostra un parco ben coltivato, del quale Lisandro non può<br />
non ammirare la bellezza. E la meraviglia di lui aumenta ancora quando …<br />
Socrates in eo libro loquitur cum Critobulo (1) Cyrum minorem, Persarum regem, praestantem<br />
ingenio atque imperii gloria, cum Lysander <strong>La</strong>cedaemonius, vir summae virtutis, venisset ad eum<br />
Sardis eique dona a sociis attulisset, et ceteris in rebus comem erga Lysandrum atque humanum<br />
fuisse (2) et ei quemdam consaeptum agrum diligenter consitum ostendisse. Cum autem admiraretur<br />
Lysander et proceritates arborum (3) et directos in quincuncem ordines et humum subactam atque<br />
puram et suavitatem odorum, qui adflarentur e floribus, tum eum (4) dixisse mirari se non modo diligentiam,<br />
sed etiam sollertiam eius, a quo essent illa dimensa (5) atque discripta; et Cyrum<br />
respondisse: « Atqui ego ista sum omnia dimensus; mei sunt ordines, mea discriptio, multae etiam<br />
istarum arborum mea manu sunt satae». Tum Lysandrum intuentem purpuram eius et nitorem<br />
corporis ornatumque Persicum multo auro multisque gemmis dixisse: «Rite vero te, Cyre, beatum<br />
ferunt, quoniam virtuti tuae fortuna coniuncta est».<br />
Cicerone<br />
(1) Socrates…Critobulo: bisogna tradurre due volte il verbo loquitur: “Socrate in quel libro (= un’opera di Senofonte, tradotta da<br />
Cicerone. Non possediamo la traduzione. ) parlando con Critobulo racconta che”. (2) comem…fuisse: “fu gentile ed affabile con<br />
Lisandro”. (3) proceritates arborum: “gli alberi d’alto fusto”. (4) eum: Lisandro. (5) essent…dimensa…sum…dimensus: si notino<br />
le due costruzioni del verbo deponente. Dimetior nella prima espressione ha eccezionalmente significato passivo; regolare, invece,<br />
l’uso del verbo nella seconda espressione.<br />
Versione 21<br />
Orazi e Curiazi (I)<br />
Una delle leggende più note dell’antica Roma, questa dei tre Orazi, romani, e dei tre Curiazi, albani. Essi, secondo<br />
quanto vuole la tradizione, decisero con un duello le sorti della guerra di Roma con Albalonga, guerra che si risolse con<br />
la vittoria dell’Urbe e la distruzione di Alba. Livio racconta la leggenda con ampiezza di particolari: dalla narrazione di<br />
lui prendiamo due passi.<br />
Forte in duobus tum exercitibus erant trigemini fratres nec aetate nec viribus dispares. Horatios<br />
Curiatiosque fuisse satis constat (1), nec ferme res antiqua alia est nobilior; tamen in re tam clara<br />
644
nominum error (2) manet, utrius populi Horatii, utrius Curiatii fuerint. Auctores utroque trahunt (3),<br />
plures tamen invenio qui Romanos Horatios vocent; hos ut sequar inclinat animus. Cum trigeminis<br />
agunt reges ut pro sua quisque patria dimicent ferro: ibi imperium fore unde victoria fuerit. Nihil<br />
recusatur; tempus et locus convenit (4). Priusquam dimicarent, foedus ictum inter Romanos et<br />
Albanos est his legibus, ut, cuiusque populi cives eo certamine vicissent, is alteri populo cum bona<br />
pace imperitaret.<br />
Livio<br />
(1) satis constat: “è assodato”. (2) nominum error: “incertezza sui nomi”. L’episodio lo si fa risalire al tempo di Tullo Ostilio, il<br />
terzo dei sette re. (3) Auctores utroque trahunt: “Gli storici seguono chi l’una chi l’altra opinione”. (4) tempus et locus convenit:<br />
“tempo e luogo sono oggetto d’accordo”, e, quindi, meglio “si accordano sul tempo e sul luogo”.<br />
Versione 22<br />
Orazi e Curiazi (II)<br />
Foedere icto trigemini, sicut convenerat, arma capiunt. Cum sui utrosque adhortarentur, deos<br />
patrios, patriam ac parentes, quicquid civium domi, quicquid in exercitu sit, illorum tunc arma,<br />
illorum intueri (1) manus, feroces et suopte ingenio et pleni adhortantium vocibus in medium inter<br />
duas acies procedunt. Consederant utrimque pro castris duo exercitus, periculi (2) magis praesentis<br />
quam curae expertes, quippe (3) imperium agebatur in tam paucorum virtute atque fortuna positum.<br />
Itaque ergo erecti suspensique in minime gratum spectaculum animo intenduntur .<br />
Livio<br />
(1) intueri: retto da un verbum dicendi, implicito in adhortarentur. I compagni d’arme li esortano e ricordano loro che… (2)<br />
periculi…expertes: “liberi dal pericolo immediato più che dall’ansia”. (3) quippe imperium agebatur…positum: “poiché era in<br />
gioco la sovranità…basata”.<br />
Versione 23<br />
Una pioggia di pietre<br />
Una pioggia di pietre prima, una voce misteriosa poi: due particolari che spiegano l’origine delle Feriae <strong>La</strong>tinae, che si<br />
celebravano annualmente con sacrifici a Giove ed interruzione di ogni attività per nove giorni.<br />
Devictis Sabinis cum in magna gloria magnisque opibus regnum Tulli ac tota res Romana esset,<br />
nuntiatum regi patribusque est in monte Albano lapidibus pluvisse (1). Quod cum credi vix posset,<br />
missis (2) ad id visendum prodigium, in conspectu, haud aliter quam (3) cum grandinem venti<br />
glomeratam in terras agunt, crebri cecidere caelo lapides. Visi (4) etiam audire vocem ingentem ex<br />
summi cacuminis luco ut patrio ritu sacra Albani facerent, quae velut diis quoque simul cum patria<br />
relictis oblivioni dederant, et aut Romana sacra susceperant aut fortunae (5), ut fìt, obirati cultum<br />
reliquerant deum (6). Romanis quoque ab eodem prodigio novendiale sacrum publice susceptum est,<br />
seu voce caelesti ex Albano monte missa - nam id quoque traditur - seu haruspicum monitu; mansit<br />
certe sollemne ut, quandoque idem prodigium nuntiaretur, feriae per novem dies agerentur.<br />
Livio<br />
(1) lapidibus pluvisse: “che erano piovute pietre. (2) missis…in conspectu: intendi: missis hominibus…in conspectu eorum. (3) haud<br />
aliter quam: semplicemente: “come”. (4) visi: sott. sunt. (5) fortunae…obirati: “adirati…con la sorte”. (6) deum: =deorum.<br />
Versione 24<br />
Un prodigio nella reggia di Tarquinio Prisco<br />
Arde all’improvviso la testa di un ragazzo (il futuro re Servio Tullio) mentre dorme, e poi, svegliatosi, col sonno<br />
scompaiono anche le fiamme.<br />
645
Eo tempore in regia prodigium visu eventuque (1) mirabile fuit: puero dormienti, cui Servio Tullio<br />
fuit nomen, caput arsisse ferunt multorum in conspectu. Plurimo igitur clamore inde ad tantae rei<br />
miraculum orto excitos (2) reges, et cum quidam familiarium aquam ad restinguendum ferret, ab<br />
regina retentum, sedatoque eam tumultu moveri vetuisse puerum donec sua sponte experrectus<br />
esset. Mox cum somno et flammam abisse. Tum abducto in secretum viro Tanaquil (3) “Viden (4) tu<br />
puerum hunc” inquit, “quem tam humili cultu educamus? Scire licet hunc (5) lumen quondam rebus<br />
nostris dubiis futurum praesidiumque regiae adflictae; proinde materiam ingentis publice<br />
privatimque decoris omni indulgentia nostra nutriamus”.<br />
Livio<br />
(1) visu eventuque: “per lo spettacolo e le conseguenze”. (2) excitos: sott. esse (excio, is). In dipendenza, come altri infiniti che<br />
seguono, da ferunt. (3) Tanaquil: Tanaquilla, moglie di Tarquinio Prisco. (4) Viden: = Videsne. “Vedi”. (5) Scire licet hunc: “È<br />
chiaro che egli”.<br />
Versione 25<br />
Istituzione del censimento<br />
Tale istituzione fu opera di Servio Tullio. <strong>La</strong> sua importanza è enorme. Grazie ad esso – ci avverte Livio – “i doveri in<br />
pace e in guerra non furono più uguali per tutti, come prima, ma proporzionati all’entità del patrimonio”.<br />
Censu perfecto, quem maturaverat metu legis de incensis latae (1) cum vinculorum minis mortisque,<br />
edixit ut omnes cives Romani, equites peditesque, in suis quisque centuriis (2) in campo Martio<br />
prima luce adessent. Ibi instructum exercitum omnem suovetaurilibus lustravit; idque conditum<br />
lustrum (3) appellatum, quia is (4) censendo finis factus est. Miliaoctoginta eo lustro civium censa<br />
dicuntur; adicit scriptorum antiquissimus Fabius Pictor (5) eorum qui arma ferre possent eum<br />
numerum fuisse.<br />
Livio<br />
(1) metu legis de incensis latae: “grazie alla paura di una proposta di legge sui non censiti”. (2) in suis quisque centuriis: « ciascuno<br />
nella propria centuria ». (3) conditum lustrum: « sacrificio espiatorio celebrato ». (4) quia is…factus est: “poiché questa fu posta<br />
come fine al censimento”; meglio: “poiché con questo si pose fine al censimento”. (5) Fabius Pictor: storico del III sec. a.C.<br />
Versione 26<br />
Importanza della ricreazione<br />
Agli allievi va concesso lo svago – avverte lo scrittore – perché grazie ad esso acquistano più forza ed un interesse<br />
maggiore. Uno svago moderato – precisa – perché …<br />
Danda est omnibus (1) aliqua remissio, non solum quia (2) nulla res est, quae perferre possit<br />
continuum laborem (atque ea quoque, quae sensu et anima carent, ut servare vim suam possint,<br />
velut quiete alterna retenduntur), sed quod studium discendi voluntate, quae cogi non potest,<br />
constat. Itaque et virium plus adferunt (3) ad discendum renovati ac recentes et acriorem animum,<br />
qui fere necessitatibus repugnat. Nec me offenderit lusus in pueris (est et hoc signum alacritatis),<br />
neque illum tristem (4) semperque demissum sperare possim erectae circa studia mentis fore, cum in<br />
hoc quoque maxime naturali aetatibus illis impetu iaceat. Modus tamen sit remissionibus, ne aut<br />
odium studiorum faciant negatae aut otii consuetudinem nimiae.<br />
Quintiliano<br />
(1) omnibus: sott. pueris. (2) non solum quia…sed quod: “non solo perché…ma perché”. (3) virium plus adferunt: “mettono più<br />
forza”. (4) neque illum tristem…fore: costruisci: neque possim sperare illum (puerum) tristem semperque demissum fore mentis<br />
erectae circa studia.<br />
646
Versione 27<br />
Una strategia particolare<br />
Non riuscendo ad espugnare con la forza Contrebia, Metello ricorre ad una tattica insolita: pare vagabondare qua e là<br />
per la regione, per ingannare il nemico, e …<br />
Q. Metellus, cum proconsule bellum in Hispania adversus Celtiberos gereret urbemque<br />
Contrebiam, caput eius gentis, viribus expugnare non posset, intra pectus suum diu multumque<br />
consiliis agitatis viam repperit, qua propositum ad exitum perduceret. Itinera magno impetu<br />
ingrediebatur, deinde alias atque alias regiones petebat; modo hos obsidebat montes, paulo post ad<br />
illos transgrediebatur, cum interim tam suis omnibus quam ipsis hostibus ignota erat causa<br />
inopinatae (1) eius ac subitae fluctuationis. Interrogatus (2) quoque a quodam amicissimo sibi quid<br />
ita sparsum et incertum militiae genus sequeretur, « Absiste - inquit - illud quaerere; nam si huius<br />
consilii mei interiorem tunicam consciam esse sensero, continuo eam cremari iubebo». Quorsum<br />
igitur ea dissimulatio erupit aut quem finem habuit? Postquam vero et exercitum suum ignorantia<br />
et totam Celtiberiam errore (3) implicavit, cum alio cursum direxisset, subito ad Contrebiam reflexit<br />
eamque inopinatam et attonitam oppressit.<br />
Valerio Massimo<br />
(1) inopinatae eius ac subitae fluctuationis: “di quella inaspettata ed improvvisa incertezza”. (2) Interrogatus…quid: “Chiestogli<br />
anche da un suo amico carissimo perché”. (3) errore: “l’errare qua e là”, ma anche “stratagemma”.<br />
Versione 28<br />
Favorino ed il giovane appassionato di arcaismi<br />
Ad un giovane che, amante del passato, parla con un linguaggio sconosciuto ai più, il filosofo consiglia di imitare, del<br />
passato, i costumi di vita, ma di usare nel contempo le parole del presente.<br />
Favorinus philosophus adulescenti veterum verborum cupidissimo et plerasque voces nimis priscas<br />
et ignotas in cotidianis communibusque sermonibus expromenti: “Curius” inquit “et Fabricius et<br />
Coruncanius, antiquissimi viri, et his antiquiores Horatii illi trigemini plane ac dilucide cum suis<br />
fabulati sunt neque (1) Auruncorum aut Sicanorum aut Pelasgorum, qui primi coluisse ltaliam<br />
dicuntur, sed aetatis suae verbis locuti sunt; tu autem, proinde quasi cum matre Evandri nunc<br />
loquare (2), sermone abhinc multis annis iam desito uteris, quod scire atque intellegere neminem<br />
vis, quae dicas. Nonne (3), homo inepte, ut, quod vis, abunde consequaris, taceas? Sed antiquitatem<br />
tibi placere ais, quod (4) honesta et bona et sobria et modesta sit. Vive ergo moribus praeteritis,<br />
loquere verbis praesentibus atque id, quod a C. Caesare, excellentis ingenii ac prudentiae viro, in<br />
primo de analogia libro scriptum est, habe semper in memoria atque in pectore, ut « tamquam<br />
scopulum, sic fugias inauditum atque insolens verbum».<br />
Gellio<br />
(1) neque…verbis locuti sunt: «e non… parlarono con vocaboli ». (2) loquare: = loquaris. (3) Nonne…taceas? “Non dovresti…<br />
forse tacere?” (4) quod sit…: nota la causale al congiuntivo.<br />
Versione 29<br />
Le vere ricchezze della vita<br />
Sospinto da un naufragio nell’isola di Rodi, il filosofo Aristippo riesce, grazie alla sua cultura, a procurar di che vivere e<br />
per sé e per i suoi compagni. Forte di questa esperienza, fa capire quali sono le vere ricchezze della vita.<br />
Aristippus philosophus Socraticus, naufragio cum eiectus ad Rhodiensium litus animadvertisset<br />
647
geometrica schemata descripta, exclamavisse ad comites ita dicitur: «Bene speremus! hominum<br />
enim vestigia video». Statimque in oppidum Rhodum contendit et recta gymnasium devenit, ibique<br />
de philosophia disputans muneribus est donatus, ut non tantum se ornaret, sed etiam eis, qui una<br />
fuerunt, et vestitum et cetera, quae opus essent ad victum, praestaret. Cum autem eius comites in<br />
patriam reverti voluissent interrogarentque eum, quidnam vellet domum renuntiari, tunc ita<br />
mandavit dicere: eiusmodi possessiones et viatica liberis oportere parari, quae (1) etiam e<br />
naufragio una possent enare. Namque ea vera praesidia sunt vitae, quibus neque fortunae<br />
tempestas iniqua neque publicarum rerum mutatio neque belli vastatio potest nocere.<br />
Vitruvio<br />
(1) quae…possent enare: relativa-consecutiva.<br />
Versione 30<br />
Gli onori degli atleti<br />
Gli antichi Greci – nota Vitruvio – attribuivano onori particolari agli atleti vincitori nei giochi olimpici, e non agli<br />
scrittori, che pur ne sarebbero di gran lunga più meritevoli.<br />
Nobilibus athletis, qui Olympia, Isthmia, Nemea vicissent, Graecorum maiores ita magnos honores<br />
constituerunt, uti non modo in conventu stantes cum palma et corona ferant laudes, sed etiam, cum<br />
revertantur in suas civitates cum victoria, triumphantes quadrigis in moenia et in patrias<br />
invehantur e reque (1) publica perpetua vita constitutis vectigalibus fruantur. Cum ergo id<br />
animadvertam, admiror, quid ita non scriptoribus eidem honores etiamque maiores sint tributi, qui<br />
infinitas utilitates aevo perpetuo omnibus gentibus praestant. Id enim magis erat institui dignum (2),<br />
quod athletae sua corpora exercitationibus efficiunt fortiora, scriptores non solum suos sensus, sed<br />
etiam omnium, cum libris ad discendum et animos exacuendos praeparant praecepta.<br />
Vitruvio<br />
(1) e reque: = et e re. (2) institui dignum: costrutto insolito dell’aggettivo dignus.<br />
648
ELENCO DEGLI AUTORI<br />
Abbreviazioni<br />
Amm. = Ammiano Marcellino, IV d.C.<br />
Apic. = Celio Apicio, IV d.C.<br />
Apul. = Apuleio, II d.C.<br />
Aug. = S. Agostino, IV-V d.C.<br />
August. = Ottaviano Augusto, I a.C.- I d.C.<br />
Caes. =C. Giulio Cesare, I a.C.<br />
Cat. = M. Porcio Catone, III-II a.C.<br />
Catull. = C. Valerio Catullo, I a.C.<br />
Cels. = A. Cornelio Celso, I d.C.<br />
Cic. = Marco Tullio Cicerone, I a.C.<br />
Curt. = Q. Curzio Rufo, I d.C.<br />
Enn. = Q.Ennio, III-II a.C.<br />
Eutr. = Eutropio, IV d.C.<br />
Fab. Pict. = Q. Fabio Pittore, III-II a.C.<br />
Fest. = Sesto Pompeo Festo, I a.C.- I d.C.<br />
Front. = M. Cornelio Frontone, II d.C.<br />
Gai. = Gaio, II d.C.<br />
Gell. = A. Gellio, II d.C.<br />
Hirt. = A. Irzio, I a.C.<br />
Hor.= Q. Orazio Flacco, I a.C.<br />
Hyg. = Igino, II-III d.C.<br />
Isid. = Isidoro, VI-VII d.C.<br />
Iust. = Giustino, III d. C.<br />
Iuv. = D. Giunio Giovenale, I-II d.C.<br />
<strong>La</strong>bien. = T. <strong>La</strong>bieno, I a. C.<br />
Liv. = Tito Livio, I a.C.- I d.C.<br />
Lucr. = T. Lucrezio Caro, I a.C.<br />
Macr. = A. Teodosio Macrobio, V d.C.<br />
Man. = M. Manilio, I d.C.<br />
Mart. = M. Valerio Marziale, I-II d.C.<br />
Mel. = Pomponio Mela, I d.C.<br />
Min. Fel.= M. Minucio Felice, II d.C.<br />
Mon. Anc. = Monumentum Ancyranum, I d.C.<br />
Naev. = Gn. Nevio, III a.C.<br />
Nep. = Cornelio Nepote, I a.C.<br />
Ov. = P. Ovidio Nasone, I a.C. – I d.C.<br />
Pacuv. = Pacuvio, II a.C.<br />
Pers. = A. Persio Flacco, I d.C.<br />
Petr. = Petronio, I d.C.<br />
Phaedr. = Fedro, I d.C.<br />
Pl. = T. Maccio Plauto, III- II a.C.<br />
Plin. = C. Plinio Secondo, (il Vecchio), I d. C.<br />
Plin. Ep. = C. Plinio Cecilio Secondo, (il Giovane), I-II d.C.<br />
Prop. = Sesto Properzio, I a.C.<br />
P. Syr. = Publilio Siro, I a.C.<br />
Rhet. Her. = Rhetorica ad Herennium, I a.C.<br />
Quint. = M. Fabio Quintiliano, I d.C.<br />
Sall. = C. Sallustio Crispo, I a. C.<br />
649
Sen. = L. Anneo Seneca, I a. C.- I d.C.<br />
Serv. = Servio, IV-v d.C.<br />
Suet. = C. Svetonio Tranquillo, I-II d.C.<br />
Tac. = Cornelio Tacito, I-II d.C.<br />
Ter. = P. Terenzio Afro, II a.C.<br />
Tib. = Albio Tibullo, I a.C.<br />
Turp. = Sesto Turpilio, II a.C.<br />
Val. Max. = Valerio Massimo, I d.C.<br />
Varr. = M. Terenzio Varrone, I a.C.<br />
Veg. = F. Vegezio Renato, IV-V d.C.<br />
Vell. = Velleio Patercolo, I d.C.<br />
Verg. = P. Virgilio Marone, I a.C.<br />
Vitr. = Vitruvio Pollione, I a.C.<br />
XII Tab. = Leges XII Tabularum, V a.C.<br />
Monica Riddei<br />
Volfango Riddei<br />
650